Opera Philosophica Vol. 01

EDITIONES INSTITUTI FRANCISCANI UNIVERSITATIS S. B O N A V E N T U R A E ST. BONAVENTURE, N. Y.

GUILLELMI DE OCKHAM Opera Philosophica et Theologica

OPERA PHILOSOPHICA I

GUILLELMI DE OCKHAM OPERA PHILOS OPHICA ET THEOLOGICA AD FIDEM CODICUM MANUSCRIPTORUM EDITA

CURA

INSTITUTI

FRANCISCANI

UNIVERSITATIS S. B O N A V E N T U R A E

St. Bonaventurc, N. Y.

1974

VENERABILIS INCEPTORIS

GUILLELMI DE OCKHAM S U M M A

L O G I C A E

EDIDERUNT

| PHILOTHEUS BOEHNER, O.F.M. GEDEON GAL, O.F.M.

STEPHANUS B R O W N

St. Bonaventure, N. Y.

1974

PROPRIETAS LITTERARIA

Copyright © 1974 The Franciscan Institute of St. Bonaventure University ISBN: 1-57659-008-9

Printed in Italy Tipografia Porziuncola — Santa M a r i a degli Angeli

Reprinted 1997 BookCrafters, Fredericksburg, VA United States of America

INTRODUCTIO

CAP. I

De codicibus

manuscriptis atque de Summae Logicae

editionibus

Opus magnum ac egregium Venerabilis Inceptoris, quod Summa Logicae intitulatur, abbreviationibus et fragmentis non numeratis, in sexaginta quinque codicibus manuscriptis et in quinque editionibus ad nos pervenit. Primum elenchum codicum Ph. Boehner composuit\ pluribus viris doctis ei opitulantibus. Eum secutus est L. Baudry 2 , qui nonnullos codices aliquantulum fusius descripsit. Primum tandem elenchum iterum impressit Ph. Boehner in introductione quam suae editioni Summae Logicae 3 praemisit. Nullus horum codicum speciem autographi vel apographi ab auctore correcti prae se fert. Nec certo sciri potest utrum Ockham hoc opus propria manu scripserit aut alicui discipulo vel socio dictaverit. Manus Adae de Wodeham, quae nota est 4 , in nullo codicc apparet. Dubium est etiam utrum inter annos 1324-1328, Avenione detentus, exemplar suum secum habuerit. Et si secum habuit, maius adhuc dubium est utrum id secum tulerit cum die 26 maii 1328 Avenione aufugit ut Imperatori Ludovico, in Italia tunc moranti, se comitem adiungeret. Stemma codicum delineare primum Ph. Boehner conatus est, deinde vero I. Dahm, qui onus editionis post mortem Ph. Boehner suscepcrat, sed post multa tentamina a conatu ambo destiterunt. Idem nos ipsi fecimus. Plures rationes assignari possunt cur linea genealogica codicum non appareat. Prima, et nostro iudicio principalis, est quod Summa Logicae non erat opus universitarium, ab auctore correctum, ab auctoritatibus Ordinis et Universitatis approbatum et stationariis ad multiplicandum traditum. Diffundebatur potius, saltem in principio, inter amicos et discipulos, qui - cum essent pauperes - exemplaria probabiliter manu propria scribebant. Multiplicatio autem, ut notum est, non semper fie1

Ph. Boehner, "Manuscrits des oeuvres non polcmiques d'Occam", La France Franciscaitxe, XXII

(1939), 171s. Auctori opitulati sunt L. Baudry, Dom H. Bascour, V. Doucet, Fr.-M. Henquinet et W . Lampen. - Idem elenchus iterum impressus est in operc cui titulus Collected Articles on Ockham (ed. E. Buytaert, Franciscan Institute Publications, Philosophy Series 12, St. Bonaventure, N.Y. 1958, 28ss.). 2

L. Baudry, Guillaume d'Occam. Sa vie, ses oeuvres, ses idces sociales et politiques, Paris 1950, 279-83.

a

William Ockham, Summa Logicae, Pars I (ed. Ph. Boehner, Franciscan Institute Publications,

Text Series 2, St. Bonaventure, N. Y. 1951, vi ss.). - Eosdem codices per 'incipit' ordinavit G. Mohan, "Incipits of Logical Writings of the XHIth - XVth Centuries", Franciscan Studies, XII (1952), 349-91. 4

In marginibus cod. Vat. lat. 955, qui continet commentarium Adae in I Sententiarum. Cf. A. Pel-

zer, Codices Vaticani Latini, II-I, Civitas Vaticana 1931, 400ss. - Cognomen Adae in hoc codice scribitur Wodeham, qua de causa etiam nos eam formam scribendi sequimur.

8*

INTROD UCTIO

bat per codices integros sed saepius per quaternos seu petias. Exempli gratia si unum exemplar X, nondum utique compactum, praesto erat ad multiplicandum, sed plures amanuenses eodem tempore exemplar operis habere volebant, non omnes exspectaverunt petias codicis X, sed quidam usi sunt petiis ab aliis iam scriptis. Non quidem semper petiis eiusdem scriptoris, sed nunc unius nunc vero alterius, prout eas tempestive habere potuerunt. Praeterea, scriptores non ex officio scribentes, sed studiis vel docendo operam dantes, codicem circa centum foliorum brevi tempore describere non potuerunt; nec exemplar communitatis per longum tempus apud se tenere, multo minus id ab uno loco in alium secum portare eis licitum erat. Non est igitur mirum si unus idemque codex a pluribus exemplaribus derivet. His accedit quod quidam scriptores diligentiores non unum sed plura exemplaria simul prae oculis habebant, ut errores vel omissiones unius ex alio corrigere vel supplere possent. Ita fecit ex. gr. Arno Petri, scriptor codicis n. 47 5 , non raro indicans quid 'alia littera* habebat. Porro corrector, si ei plures codices praesto erant, non contulit novum exemplar cum eodem codice unde descriptum erat sed potius cum aliquo tertio. De hac re aperte testatur corrector codicis n. 34, qui in margine ad cap. 13 Partis III-3 notavit: "Istud capitulum non erat in logica ex qua corrigebam". Tali via ac ratione corrigendi delebantur praecise illa vestigia quibus iuvantibus stemma codicum detegi posset. Tandem, ad illustrandum quo modo fratres pecunia carentes exemplaria 'originalium* sibi comparare solebant, placet commemorare diverticulam amoenam quam apud Thomam de Eccleston legimus 8 : "Quidam lector egregius, qui mecum studuit Oxoniae, consuevit semper in scholis, magistro legente vel disputante, intendere aliis quam lectioni, utpote compilationi originalium. Et ecce cum ipse factus fuisset lector, ita facti sunt ei indevotes auditores sui, ut diceret, quod ita libcnter clauderet quotidie librum suum et recederet, sicut legeret ; et compunctus ait : Iusto Dei iudicio nullus vult audire me, quia ego nunquam volui aliquem doctorem audire". Haec, ut speramus, aliqualiter explicant cur stemma codicum Summae Logicae non delineaverimus. Forsitan genealogia petiarum seu quaternionum, quinionum vel senionum detegi posset. Sed hoc tentare nimium temporis ac laboris requireret, exitu nihilominus incerto. His tamen minime obstantibus codices facili negotio in familias dividere possumus, si pro fundamento divisionis unum solum locum assumimus. Plures huiusmodi loci eligi possent, sed nobis aptissimus visus est finis codicum. Quantum ad tres primas familias spectat, aspicimus ad ultima verba quibus ultimum capitulum cuiusque codicis terminatur, pro quarta vero rationem habemus etiam subscriptionis seu Colophonis. Hac via ac ratione quinquaginta quatuor codices commode in quatuor classes seu familias distingui possunt, reliqui vero undecim, vel quia mutili 5

Codex scilicet n. 47, in elencho codicum infra exhibito.

• Thomas de Eccleston, De adventu Fratrum Minorum in Angliam, collatio XI (ed. A. G. Little, Manchester 1951, 52).

DESCRIPTIO CODICUM MANUSCRIPTORUM ET EDITIONUM

9*

sunt vel quia male ordinati, variis modis terminantur, ideoque illis quatuor familiis inseri non possunt. a) Prima familia, quae sexdecim codices numerat 7 , vocabitur familia I nt a c t a. Et hoc ideo quia isti codices tractatus De obligationibus et De insolubilibus ultimo loco habent, et tractatus De insolubilibus terminatur vcrbis: "ne tanta pars logicae totaliter dimitteretur i n t a c t a". Huic familiae adnumerabimus etiam codices nn. 6, 12, 15, qui licet non hoc verbo terminentur, tractatus tamen De obligationibus et De insolubilibus post tractatum De fallaciis habent. Omnes hi codices, vel saltem ultimum eoruin capitulum, ab uno exemplari videntur derivari, quod maxima cum probabilitate ordinem primitivum tractatuum exhibebat. Ockham enim, ut ipsemet fatetur, 'ista de obligationibus et insolubilibus , non inseruit "nisi propter istius Summulae complemcntum et nc tanta pars logicae totaliter dimitteretur intacta". Verbum 'inserui' nostro iudicio sic exponi potest: ceteris partibus iam conscriptis addidi. Addidit quidem in fme libri sui, sed ea intentione ut occasione data post tractatum De consequentiis, ubi tractatus isti locum magis aptum obtinerent, ordinarentur. Opus tamen ante ordinationem, ut videtur, divulgari coepit. b) Secunda familia denominabitur familia P r i m o r e s p o n d e a t . Huic familiae undecim codices pertinent 8 , qui quidem cum tractatu De fallaciis terminantur, sed altera pars ultimae sententiae, quae est "Et tunc primo respondeat, diligenter considerans de quolibet an sit consequens vcl repugnans praeconcesso, vel antecedens praenegato, ut sic consequenter semper respondeat", desideratur. Quid causae sit cur verba "diligenter... respondeat" in his codicibus desint, ignoramus. Num auctor ea posterius addidit ? Vel amanuensis per similem terminationem deceptus ea omisit ? Mirum tamen hoc esset, si duabus lineis ante finem operis ita animo vagaretur. Vero igitur similius nobis videtur quod amanuensis quidam, qui huic familiae originem dedit, haec verba ideo non scripsit quia petiam in qua scripta erant non habuit. Poterant enim illa verba in alio quaterno esse, in quo aliud opus Venerabilis Inceptoris initium sumpsit, quod alius amanuensis eodcm temporc scribebat. Exemplo est codex noster n. 53, in quo ultimae sex lineae Summae Logicae f. 131va leguntur et statim post in eadem columna incipit tractatus De sacramento altaris 9. c) Tertiae familiae imposuimus nomen C o n s e q u e n t e r r e s p o n d e a t . Licet viginti septem codices sic terminentur, ex eis tamen excepimus novem qui ratione subscriptionis communis quartam familiam constituent. Tertia igitur familia numerabit decem et octo codices 10 , quos, qui vellet, iterum subdividere posset eo quod quidam post 'consequenter' addunt verbum 4semper\ Sed in hac re non iuvat insistere.

7

Infra, cod. nn. 1-16.

8

Infra, cod. nn. 17-27.

9

Seu Secundus tractatus de quantitate, qui incipit: "Stupenda supernae munera Iargitatis...".

10

Infra, cod. nn. 28-45.

10*

INTROD UCTIO

d) Quarta familia convenienter vocari poterit D i s t i n c t a 11 . Ultimum quidem capitulum in novem codicibus huic familiae pertinentibus eodem modo terminatur ac ultimum capitulum in codicibus tertiae familiae, scilicet 'consequenter respondeat', sed praeter hoc inter se strictius conveniunt eo quod simili modo subscribuntur. Verba autem, paucis variantibus, quibus octo codices subscribuntur, sunt haec: "Explicit tractatus logicae divisus in tres partes et unaquaeque pars est distincta per capitula". His adnumeravimus codicem n. 48, in quo fere eadem verba tabulae praemissa sunt. Subscriptio ista apparet nobis sigillum authenticitatis simul et integritatis. R e vera huic familiae pertinent codices antiquiores ac meliores. e) Quinta familia, valde quidem improprie, vocari posset familia M u t i 1 a. Undecim quidem codices 12 , quibus hoc nomen imponi posset, certe ad aliquam quatuor familiarum praecedentium pertinent, sed ad quamnam pertineant nec ratione ultimorum verborum nec ratione subscriptionis determinari potest. Duo tantum ex eis, scilicet nn. 55 et 65 finiuntur eisdem verbis ; codex vero n. 64, licct sit mutilus, ad familiam D i s t i n c t a pertinere videtur, nam tabula capitulorum his verbis introducitur: "Logica fratris Guillelmi Okam prima sui divisione dividitur in tres partes... et quilibet tractatus dividitur in capitula...". Convenientia inter codices singularum familiarum casui adscribi nullatenus potest; ad commune igitur archetypum reduci debent. Omnes tamen familiae unum eundemque textum exhibent et de una sola redactione testantur. Ockham opus suum sine dubio correxit, nunc addendo, nunc delendo, vel partes et capitula aptius ordinando. Legimus enim ex. gr. in codice n. 45, apud quemdam paragraphum: "Istud cancellavit ipse Occkam". Nihilominus correctiones vel erant ita parvi momenti ut non appareat differentia inter codices ab exemplari correcto et non correcto derivantes vel, quod potius crederemus, omnes ab exemplari correcto derivant. Idem non potest dici de ordinatione partium. Capitula enim De obligationibus et De insolubilibus necnon De aequipollentiis propositionum modalium non semper eodem loco inveniuntur. Codices summarie tantum et brevissime describemus. Quosdam enim solum in pelliculis photographicis vidimus; praeterea, spatio quoque parcendum est. Indicabimus imprimis verba quibus singuli codices incipiunt. Illi qui habent Prologum, incipiunt verbis: Quam magnos; illi qui omittunt Prologum sed habent Epistolam prooemialem, exordiuntur verbo: Dudum; illi tandem qui tam Prologum quam Epistolam omittunt, initium capiunt a verbo: Omnes, quo incipit primum capitulum Partis I. E x p I i c i t, seu ultima verba ultimi capituli, revelat tres priores familias. Addemus, ubi adest, subscriptionem seu C o l o p h o n e m , quae indicat quartam familiam et non raro notitias utiles de origine codicis tradit. Notabimus semper si codex omittit vel loco indebito habet quasdam partes, ut ita dicamus, mobiles. Hae autem sunt: capitulum 51 Partis I, quod probabiliter Adam de Wodeham addidit; quatuor capitula De aequipollentiis propositionum modalium; tractatus De obligationibus et De 11

Infra, cod. nn. 46-54.

11

Infra, cod. nn. 55-65.

DESCRIPTIO CODICUM MANUSCRIPTORUM ET EDITIONUM

11 *

insolubilibus. Praeterea, in fine sexti capituli De obligationibus occurrit exemplum, quod facit ut suspicari possit ubinam terrarum codex conscriptus est; ubi enim maxima pars codicum habet "quando Sortes est... Londinii", quidam habent "quando Sortes est... Parisius" vel "Bononiae" etc. Ex quo, cum aliqua saltem probabilitate, conici potest codicem in ea civitate fuisse conscriptum. Hoc utique exemplum in codicibus qui tractatum De obligationibus omittunt non occurrit; id omittunt etiam codices nn. 2, 3 et 6; in quibusdam vero codicibus hunc locum non aspeximus. Praeter haec referemus, si adsint, nomina scriptorum vel possessorum. Litterae grandes, inter parentheses inclusae, sunt sigla quibus, sive Ph. Boehner sive nos, codices collatos in apparatu significavimus.

§ 1. - Familia

Intacta

1. - Caesenae, Bibl. Malatest., Plut. Xs., cod. 6. - Saec. XIV, membr., mm. 295 X 215, ff. 80, coll. 2, lin. 50 18 . I n c. f. l r a : Dudum... Omnes... E x p 1. f. 80vb: dimitteretur intacta. In summo f. l r legitur inscriptio: Incipit Summa sive compendium super omnes libros logicae, ordinatae cum obligationibus et insolubilibus. Amen. - Cf. Colophon cod. nn. 9, 55 et 65. Epistola terminatur verbis: reputo obtinere. Capitula De aequipollentiis sequuntur tractatum Defallaciis, praemissa rubrica: Tractatus de aequipollentia propositionum modalium. Cf. cod. n. 17 et 25. - Codex cst anonymus. Capitula non numerantur nec tituli eis praemittuntur. 2. - Cantabrigiae, Bibl. Peterhouse, cod. 102. - Saec. XIV, membr., mm. 330X 222, ff. 218, coll. 2, lin. 53 14 . I n c. f. 40ra: Omnes... E x p l . f. 128va: dimitteretur incompleta (?). C o l o p h o n : Explicit Summa Logicae Magistri Willelmi Occham de ordine fratrum minorum etc. Summam Logicae praecedunt Philosophia Pauperum Alberti de Orlamunde (?), Secretum secretorum et tabula Summae Logicae, quae fere eadem est ac illa quae in codice n. 6 in fine operis legitur. Post E x p 1 i c i t scripta est una sententia 15, quae similis est illi qua idem codex n. 6 (parumper mutilus) terminatur. Summam Logicae sequuntur Conclusiones Metaphysicae Gonsalvi Hispani et Sophismata Guillelmi Hentisberii. 3. - Florentiae, Bibl. Medicea Laurentiana, Plut. XIIs., membr., mm. 220x148, ff. 116, coll. 2, lin. 37. I n c . f. l r a : Dudum... Omnes...

cod. 4 (F). - Saec. XIV,

II

C f . R . Zazzeri, Sui codici e libri a stampa della biblioteca Malatestiana di Cesena, Cesena 1887, 334s.

14

C f . M. R . James, A descriptive Catalogue of the Manuscripts in the Library of Peterhouse, Cambridge

1899, 119. 15

Haec scilicet: "aliter non valet. Hic autem nec sic, ut visum est, non plurem" (?).

INTROD UCTIO

12*

E x p 1. f. llOrb: dimitteretur intacta. C o 1 o p h o n: Explicit logica sive summa logicae compilata a Magistro Guilielmo Anglico de Ochan, ordinis minorum. Praemissa est (ff. I-VI) tabula capitulorum et index alphabeticus doctrinae. Codex, pulcherrime ornatus, provenit e conventu S. Crucis de Florentia, ubi signatus erat N° 526. 4. - Florentiae, Bibl. Nat., conv. soppr. J. II. 5 (F2). - Saec. XIV, membr., mm. 188 X 132, ff. 138, coll. 2, lin. 36. I n c. f. l r a : Quam magnos... Dudum... Omnes... E x p 1. f. 130ra: dimitteretur intacta. C o 1 o p h o n: Explicit logica venerabilis fratris Guillelmi Ocham de ordine fratrum (rasura) Deo gratias. Amen. Epistola terminatur verbis: reputo obtinere. Cap. 51 hic est cap. 48. Cap. 13-16 Partis III-3, seu De aequipollentiis desiderantur. E x e m p l u m in ultimo cap. De obligationibus: Parisius. In fine habctur tabula doctrinae. 5. - Londini, Mus. Britann., cod. Arundel 367. - Saec. XIV, membr., mm. 216 X 158, ff. 153, coll. 2, lin. 43 17 . I n c . f. 3ra: Dudum... Omnes... E x p l . f. 151rb: dimitteretur intacta. C o 1 o p h o n: Explicit liber Elenchorum. Finito libro... vivat in caelis Presbyter, Philosophus specialis de Ogento nomine Felix. Epistola explicit: reputo obtinere. - Capitulo primo praemittitur: "Fratris Guillelmi de civitate Occam anglici, theologi, logicae, philosophiae in summo peritissimi pars prima logicae de terminis incipit". In imo f. 3r, manus posterior notavit: "Ista est Summa fratris Willelmi Hockam, pro qua Summa dedit frater Henrycus Geyst X solidos". Ut autem f. 152v memoratur, idem Henricus anno 1423 hunc librum librariae studentium donavit. - Tractatus De obligationibus deest. Si, ut suspicamur, cap. De insolubilibus non ex eodem exemplari derivat e quo reliqua pars codicis, codex iste minus proprie ad familiam I n t a c t a numeratur. Tractatus De fallaciis bis explicit: primo verbis "consequenter semper respondeat", secundo vero, quibusdam additis, "et tunc primo respondeat". Scriptor manifeste saltem duo exemplaria prae manibus habebat. 6. - Matritif Archivum Univ. (.Noviciado), cod. 117-Z-8 (S). - Anno 1333, membr., mm. 245 X 170, ff. 152, coll. 2, lin. 34. I n c . f. l r a : Omnes... E x p 1. f. 145va: aliter non valeret 1 8 . Hic autem non sic, ut visum est. Non plus. 18

Cf. A. M. Bandini, Catalogus codicum latinorum Bibliothecae Mediceae Laurentianae, IV, Florentiae

1777, 97. 17

C f . J. Forshall, Catalogus librorum manuscriptorum Bibliothecae Arundelianae, in opere quod inscri-

bitur: Catalogue of Manuscripts in the British Museum, New Series I, part I, London 1840, 108. 18

Ultimac tres sententiae desunt. Cf. supra, cod. n. 2.

DESCRIPTIO CODICUM MANUSCRIPTORUM ET EDITIONUM

13 *

C o 1 o p h o n: Explicit Summa istius logicae. Deinde, fF. 146r-150r legitur tabula, quae similis est illi quae in codice n. 2 Sumtnae Logicae praemittitur. Corrector unum capitulum, loco suo pessime scriptum, rescripsit et addidit quaedam excerpta ex commentario Inceptoris in Perihermenias Aristotelis. - E x e m p l u m desideratur. In fine habetur etiam altera subscriptio: "Honor virtus et dominatio... quo inspirante et auxiliante edita est haec Summa Logicae fratris Guillielmi Ocham anglici, ordinis minorum fratrem, et completa anno ab Incarnatione Christi M 0 ccc°xxxin". Codex iste provenit ex Bibliotheca Complutensi Ildefonsiana, ubi signatus erat E.S.C. 4. N. 1. 7. - Monachii, Bibl. Status, cod. lat. 23.530. - Saec. XIV, membr., mm. 132x95, ff. 255, col. 1, lin. 33. I n c . f. l r : Dudum... Omnes... E x p l . f. 178v: dimitteretur intacta. C o 1 o p h o n: Explicit logica Venerabilis Doctoris ac magistri in sacra pagina Guillelmi Hocham anglici de ordine fratrum minorum. Deo gratias. Epistola finitur verbis: perscrutatio subsequetur. Cap. 51 deest. E x e m p 1 u m : quando Sortes est lud\ Post Summam Logicae sequuntur Sophismata Richardi de Kilvington, Insolubilia Thomae Bradwardini et plures tractatus Guillelmi Hentisberii. 8. - Monachii, Bibl. Conventus Fratrum Minorum (S. Annae), cod. in 4° 2. Saec. XIV, chart., mm. 302x205, ff. 122, coll. 2, lin. 48. I n c. f. l v a : Dudum... Omnes... E x p l . f. 122rb: permitteretur intacta. C o l o p h o n : Explicit Summa fratris Willclmi Anglici dicti Okkam. Prima manus scripsit usque ad finem cap. 2 De obligationibus, ubi terminatur cod. n. 12, unde hic codex derivatus esse videtur. In utroque enim codice leguntur quaedam invocationes lingua Germanica scriptae, ut ex. gr.: Trost Maria mir sende! Codex iste olim erat "Chunradi Eystet de Ingolstat", qui emerat eum <cuno floreno ungarico in Basu [Passau ?] anno Domini 1402", dum ibidem studiis vacaret. 9. - Patavii, Bibl. Univ. cod. 616 (I). - Saec. XIV, membr., mm. 270 X 195, ff. 132, coll. 2, lin. 47 19 . I n c . f. l r a : Quam magnos... Dudum... Omnes... E x p l . f. 131 va: dimitteretur intacta. C o l o p h o n : Explicit Summa sive compendium super omnes libros, cum obligationibus et insolubilibus, compilata per reverendum doctorem fratrem Guilielmum Occham ordinis minorum. Cap. 51 desideratur. Capitula De aequipollentiis inveniuntur post tractatum De fallaciis, sicut in codice n. 1. Conferatur etiam Colophon huius et inscriptio 19

Amplissime descriptus est iste codex in Catalogo manu scripto, f. 194r.

14*

INTROD UCTIO

illius. - E x c m p l u m : in Francia. - In fine habetur tabula capitulorum totius operis, sed nec tituli nec ordo capitulorum correspondent titulis et capitulis huius codicis. Igitur non ex uno eodemque exemplari proveniunt. 10. - S. Geminiani, Bibl. Commun., cod. 26 (Gtem.). - Saec. XIV, rnembr., mm. 233 X 180, ff. 127, coll. 2, lin. 40-45 20 . I n c. f. l r a : Dudum... Omnes... E x p l . f. 125vb: dimitteretur intacta. C o 1 o p h o n: Explicit. Amen. S (rasura). Cap. 51 legitur post cap. 54 editionis nostrae, sine numero et sine titulo, cum nota marginali: Discipulus Ocam. Capitulum autem non finitur, sed abrupte terminatur verbis: Quod vero inducitur (lin. 119), deinde tres columnae albae vel potius erasae sunt. Capitula De aequipollentiis habentur post Partem III-2. Post tractatum De fallaciis amanuensis scripsit: "Explicit loyca Occham", deinde ad modum rubricae: "Incipit tractatus obligationum per praefatum auctorem". In margine autem ad capitulum De insolubilibus scripsit: "Haec medietas (s. lin.: chartae) est superflua nec pertinet ad perfectionem huius libri". - E x e m p l u m : Londoniis. 11. - Vaticana Civitas, cod. Chigi E. IV. 99 (V1). - Saec. XIV, membr., mm. 188 X 140, ff. 220, col. 1, lin. 33. I n c. f. l r : Dudum... Omnes... E x p l . f. 216r: dimitteretur intacta. C o 1 o p h o n: Explicit logica secundum Ocham bachalarium (corr. ex: magistrum) in theologia, ordinis (exp.: minorum) et anglicus (!). Ante tractatum De fallaciis notatur in margine: "Require post fallacias vii capitula de obligationibus quae hic deberet esse". Vide notam similem infra in cod. n. 15. - E x e m p l u m : Lugduni. Post tabulam legitur: "Explicit Registrum super logicam scriptam per manus Octonis de Moravia. Amen" 21 . 12. - Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 951 (V8). - Saec. XV, membr., mm. 295 X X 224, ff. 116, coll. 2, lin. 42-52, pluribus manibus scriptus 2a . I n c. f. l r a : Dudum... Omnes... E x p l . f. 116ra: in scientiis particularibus. C o l o p h o n : Explicit Summa. Textus terminatur cum secundo capitulo tractatus De obligationibus, sicut prima manus codicis n. 8. Praeterea sicut ibi, etiam hic occurrunt invocationes lingua Germanica scriptae, ut ex. gr.: Trost mir sende, Maria reyne hilf! 13. - Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 952 (V). - Anno 1369, membr., mm. 230X X360, ff. 117, coll. 2, lin. 34 23 . I n c . f. l r a : Quam magnos... Dudum... Omnes... ,0

Cf. P. O. Kristeller, Iter Italicum, II, London - Leiden 1967, 143; G. Garoni, apud G. Mazzatinti,

Inuentari dei manoscritti delle biblioteche d'Italia, LXXXVIII, Firenze 1972, 119s. " Tabula capitulorum 'Registrum' vocatur etiam in cod. n. 30. " C f . A. Pelzer, Codices cit., pp. 395s. M

Cf. A. Pelzer, ibidem, pp. 396s.

DESCRIPTIO CODICUM MANUSCRIPTORUM ET EDITIONUM

15 *

E x p l . f. 117rb: dimitteretur intacta. C o l o p h o n : Finito libro... vivat in caelis Bertolomeus de Pissia nomine felix. Hoc opus completum fuit in anno Domini nostri Iesu Christi MCCCLXVim 0 , die ultimo Martii, in die sabbati sancti. Cap. 51 legitur post ultimum capitulum Partis I. Capitula De aequipolletitiis desunt, sed desiderantur etiam plura alia capitula. In fine Partis I leguntur quaedam excerpta ex I et II Sententiarum Guillelmi de Ockham. In margine notatur: "Sequens quaestio habetur 2° Sententiarum Hokam, tamen non quidquid est ibi est hic, sed bene sed e converso". Agitur de quaestione prima libri II Sententiarum. - E x e mp l u m : Parisius. Tractatus De fallaciis finitur, ac si opus fmiretur, f. 114rb: 4
Cf. J. Valentinelli, Bibliotheca Manuscripta ad S. Marci Venetiarum, IV, Venetiis 1871, 151.

16*

INTROD UCTIO

C o 1 o p h o n: Ego Guillelmus de Cumlo [Komlo in Hungaria] explevi hanc logicam Okam, anno Domini Iesu Christi M°CCC°LXVI0, die ultimo mensis Augusti. - Expleta est logica Ocham. Deo gratias. Capitula De aequipollentiis scripta sunt post tractatum De fallaciis, ut in cod. nn. 1. 9 et 14.

§ 2. - Familia Primo

respondeat

17. - Barcinonae, Archiv. Coronae Aragon., cod. Ripoll 71. - Saec. XIV, membr., mm. 306 X 198, ff. 142, coll. 2, lin. 50 27 . I n c . f. 2ra: Dudum... Omnes... E x p l . f. 139ra: primo respondeat. Codex iste nunc quidem terminatur verbis 'consequenter respondeat\ sed altera pars ultimae sententiae a correctore suppleta est. Epistola desiit verbis 'reputo obtinere\ sed reliqua pars addita est ab eodem scriptore qui ultimam sententiam operis complevit. Cap. 51 deest. - Capitula De aequipollentiis inscribuntur: Tractatus de aequipollentiis. Cf. cod. nn. 1 et 25. - E x e m p l u m : London. Post Summam Logicae sequitur quaedam abbreviatio tractatus De corpore Christit quam F. de P. Sola, qui eam edidit, credit esse scriptam ab ipsomet Ockham. 18. - Basileae, Bibl. Univ., cod. F. II. 25 (B). - Anno 1343, membr., mm. 275x Xl90, ff. 121, coll. 2, lin. 51. I n c . f. 12va: Quam magnos... Dudum... Omnes... E x p l . f. 119vb: primo respondeat. C o l o p h o n : Est liber scriptus, qui scripsit sit benedictus. Amen dicant omnia. Expliciunt ista, quae tu ratione sophista fecisti. Vir doctus, flos logicorum. Ab incarnationis anno M°CCC° quadragesimo secundo completus est liber iste in Oxonia, in vigilia purificationis beatae Mariae Virginis gloriosae. Praecedit index doctrinae, deinde (f. lOra) "Incipiunt responsiones doctorum... de articulis obiectis Okam repertis in libro qui dicitur de opere suo" 28 . Haec simul cum Prologo et Epistola, alia manu operi praemissa sunt. Eadem manus scripsit etiam tabulam capitulorum in fine et dinumeravit capitula Summae Logicae: "Et sunt numero C C C minus XII; computet qui voluerit". - Codex olim erat Ottonis de Pataria (Passau), deinde vero conservabatur: "Ad Minores Basileae ,, . - Cap. 51 deest. - E x e m p l u m : Londoniis. 17

Cf. T. Barth, "Franyiskanerhandschriften in der Kathedralbibliothek von Valencia und dem ara-

gonischen Kronarchiv von Barcelona", Franziskartische Studien, X X X I X (1957), 22-39; fusiorem descriptionem praebet F. de P. Sola, "De sacramento Altaris. Dos manuscritos ochamistas", Pensamiento, XXII (1966), 279-352; amplissimam F. J. Fortuny B. t "E1 codicc Ripolles de la 'Logica Maior* de Ockham", Estudios Franciscanos, LXXIII (1972), 151-70. 18

De his responsionibus videsis A. Pelzer, "Les 51 articles de Guillaume Occam, censur^s en A v i -

gnon, en 1326", Revue d'histoire ecclesiastique, XXVIII (1922), 240-70; J. Koch, "Neue Aktenstiicke zu dem gegen Wilhelm Ockham in Avignon geflihrten Prozess", Recherches de theologie ancienne et medievale, VH (1935), 353-80; VUI (1936), 79-93, 16&-97.

aKjna r (o &// /h'wT
M l A gH^Ry ^ IPx

U

•Iv ^ l jiw.

I ^Tk

a*

v

^ n l i ^

/

/ijt « ^ p

ya

J r l aJ

nikr--

I

^ku

W a

ot JWAT 4 nctM «IM MM«n

rf»**»* j i » u-taiuMfl* -nptottflarV « t ^ «cfTai «itoKio^J iatf* qv Mttf trtjuA ^Hkfld nhu p f n f t f r * ^fda&M I M ^ >«ctmiA«t€ mttafdtetracfifcr' 14 W W W - f t F d M MWcr

t^

>T*c »Mct bavrM ir^-^Miitr

jul Loi «irElcSitrfhr BL •«iin Ifbcnrtf» pfcfe* fVfUlfc n«f wtn.n«h«*

^ WfmE . -iq. yhor JjfiY lidacflf -rv?4^ffl iiAirCffcnifiM Wu /Fji f ^wiuf^jsWTx Piptoi* CkoWWcioi Aias

H

4 > ttieW ^tnsUHHttw rn^MttW tf^jjoi. q m c I

jrT[ l ^

g

r^u^c^rtiActiuftfni*n ^ f t r ?^ U JJM ''^SSLTSEofJm ^ f f i 0 ^ JP

fl^*p4i«r|rt*cf*a£rfnff

j

ifi**»* Aafttffucuiftingfcr^^Ug Tm T^tMTflUW i I ftf IWflM&«S K^WftlA |0fll4C4iu» jrfeftfi». tfffcwcy* V a »

«rMoaH 1

. ^ ^ T JF

j r J d J T m T u t o t h n a * f « d k « f IgJf iimi^ fbrf» * y WrfftafcM» « H M n k . fkaiiM alXmAMcg InASttft*«4»t W f

tvsh»

*inS|ltKE#» r " l A A t f t T ^ ^ A . ?

jMd ydfrh)ti UMM n y-x . "^&jV*^

VirMmvi^nitlQVe^tiM ^ /" . » V s rthh-W aW^rt , ' l ' < * Urttt aJufa ^W^^effT» ' L I ^ t t k p c f . Md ' '^fiV il^fc—; ^pii ftbndftomR* ««Mf i 14 v M ^ ^ ^ ^ ^ C T i iE t j i K * . c m f M N D f S t i r . 7 1 4 » i V

t^nssis^asjKf

<7AJ

Ntf. W w 1 V\l LV.) H

Ilffl7 ' I^M tJfl W r f l (£3 ISfe» V f

0

' XjB r I ^xEiltfc

C o d . G o n v i l l c & Caius 464/571, f.

lr

DESCRIPTIO CODICUM MANUSCRIPTORUM ET EDITIONUM

17 *

19. - Cracoviae, Bibl. Univ. lagell., cod. 719. - Anno 1352, membr., ff. 116, coll. 2, lin. 54-61, pluribus manibus exaratus 29 . I n c. f. 2ra: Quam magnos... Dudum... Omnes... E x p l . f. 114rb: primo respondeat. C o 1 o p h o n: Explicit Summa totius logicae magistri Wilhelmi dicti Ockam. - Est codex iste finitus. Laus tibi Christe. - Anno millesimo sub trecesies quoque deno. Sed quinquagesimo quoque 2° cordis amoeno i; Affectu caelis in profesto Michaelis || Quae male sunt acta qui ponderat et bene facta |j Qui totam logicam vult perfectissime scire |; Audiat hic Ockam et eam poterit reperire. F. lOOvb, descripto cap. 3 De obligationibus usque ad verba "debet recipi antecedens", amanuensis dicit: "Quaere in fine libri et invenies particulam sequentem, videlicet ista: et consequens negari". In fine libri revera habetur reliqua pars tractatus De obligationibus et cap. De insolubilibus. Deinde habetur tabula capitulorum. E x e m p 1 u m : Londoniis. 20. - Erfordiae, Bibl. Civit. (.Amploniana), cod. Q. 257 (A8). - Saec. XIV, membr., ff. 141, col. 1, lin. 38-44 30 . I n c . f. l r : Omnes... E x p 1. f. 141 v: primo respondeat. C o 1 o p h o n: Explicit Summa fratris Willelmi Okham super logicam. Cap. 51 desideratur. - E x e m p l u m : Londoniis. - Codex quondam erat fratris Arnoldi de Aquisgrano. 21. - Fabriani, Bibl. Commun., cod. 95. - Saec. XV, membr., mm. 195 X 138, ff. 115, col. 2, lin. 51 31 . I n c. f. l r a : Dudum... Omnes... E x p 1. f. 115ra: post respondeat. C o l o p h o n : Explicit logica fratris Guilelmi de Occam anglici de ordine fratrum minorum. Epistola desinit verbis: reputo obtinere. - Capitula De aequipollentiis leguntur in fine Partis II. - Codex iste aliquando erat fratris Ioannis de Sassoferrato, ordinis S. Benedicti. 22. - Neo-Portus (New Haven, Conn.), Bibl. Univ. Yalensis, cod. Marston 240. Saec. XV, chart., mm. 224 X 150, ff. 124, col. 1, lin. 36-51 32 . I n c. f. l r : Dudum... Omnes... E x p l . f. 124r: primo respondeat. 19

Cf. J. Salamucha, "Logika zdan u Wilhclma Ockhama", Przctfad Filosojiczny,

XXXVIII

(1935), 208. 80

Cf. W . Schum, Beschreibendes Verzeichniss der Amplonianischen Handschriften-Sammlung zu Erfiirt,

Berlin 1887, 507. 81

Cf. G. Mazzatinti, Inventari cit., I, Forli 1890, 232. - Ph. Boehner huic codici assignavit num. 24,

sed iste est numerus in ordine descriptionis. 81

Cf. C. U. Fayc and W . H. Bond, Supplement to the Census of Medieual and Renaissance Manuscripts

in the United States and Canada, New York 1962, 92.

OCKHAM, SUMMA LOGICAE

2•

18*

INTROD UCTIO

C o l o p h o n : Explicit logica Guillelmi Ocham, summi doctoris ordinis fratrum minorum, edita et composita per manus magistri Antonii de Johanuzio, labore massimo (!) etc. Cap. 51 omissum est. - Tam capitula De aequipollentiis quam tractatus De obligationibus et De insolubilibus sequuntur Partem III-2. - E x e m p l u m : Tiburis (Tivoli). F. 124v legitur initium libri De puritate artis logicae tractatus brevior Gualteri Burlaei 8S . 23. - Parisiis, Bibl. Nat. lat. 6441. - Saec. XIV, membr., mm. 348x 260, ff. 149, coll. 2, lin. 65-66. I n c . f. 93ra: Postquam dicta sunt aliqua de terminis... E x p 1. f. 126rb: primo respondeat. Pars I deest. - E x e m p l u m : Londinii. - Ff. lra-85ra habetur Gualteri Burlaei De puritate artis logicae tractatus longior 84, De regulis consequentiarum, De activitate qualitatum sensibilium, Utrum contradictio sit maxima oppositio, De causa intrinseca susceptionis magis et minus et variae quaestiones theologicae aliorum. Ff. 85ra-89rb: Primus tractatus de quantitate (seu De corpore Christi) Guillelmi de Ockham, deinde excerptum ex Expositione Physicorum, quod correspondet tractatui De successivis 85. Summam Logicae sequitur tabula capitulorum; deinde Gerardi Odonis De syllogismo, De suppositionibus et De principiis scientiarum. 24. - Pataviiy Bibl. Univ., cod. 1123. - Saec. XIV, membr., mm. 350 X 245, ff. 247, coll. 2, lin. 65 88 . I n c . f. 172va: Omnes... E x p 1. f. 247va: primo respondeat. C o l o p h o n : Explicit tractatus optimus editus super logicam a venerabili fratre Guillelmo Ocham. Cum sexternus inter ff. 178 et 179 exciderit, cap. 22-59 Partis I non habentur. - E x e m p l u m : Londonii. Summam Logicae praecedunt 19 tractatus aliorum auctorum, inter quos R i chardus Billingham, Guillelmus Hentisberius, Richardus Feribrigge et Richardus de Kilvington. Iste codex olim erat in bibliotheca Eremitarum S. Augustini, Patavii. 25. - Patavii, Bibl. Univ., cod. 2092. - Anno 1373, membr., mm. 190 X 130, ff. 139, coll. 2, lin. 38. I n c . f. 2ra: currens velociter est subiectum... E x p l . f. 139vb: primo respondeat. 88

Edidit Ph. Boehner, Franciscan Institute Publications, Text Series 1, St. Bonaventure, N. Y . 1951;

et iterum simul cum tractatu longiori, ibidem Text Series 9, 1955. 14

Edidit Ph. Boehner, Franciscan Institute Publications, Text Series 9, St. Bonaventure, N. Y . 1955.

86

Edidit Ph. Boehner, Franriscan Institute Publicarions, Philosophy Scries 1, St. Bonaventure,

N. Y . 1944. 88

Describitur diffiisr in Catalogo manu scripto, ff. 340v-341v.

DESCRIPTIO CODICUM MANUSCRIPTORUM ET EDITIONUM

19 *

C o 1 o p h o n : Explicit opus logicae magistri et eximii doctoris magistri Guillelmi Ocham. Scripta anno Domini Millesimo CCCLXXIII0, die prima mensis aprilis, completa per fratrem Franciscum de Signorellis de Bononia, tunc lectorem conventus fratrum Minorum de Faventia, ad honorem Dei et Virginis semper matris Mariae etc. Amen. Et concessa ad usum fratris Bartolomei de Castro Montis, fratris ordinis Minorum. Deo gratias. Amen. Codex initio mutilus est; incipit in cap. 2, lin. 34. - Capitula De aequipollentiis leguntur post Partem III-2, praemissa rubrica: «Incipit tractatus de aequipollentia propositionum modalium». - E x e m p l u m : Bononiae. 26. - Vaticana Civitas, cod. Chigi E. VII. 220 (Ch). - Saec. XIV, membr., mm. 276 X 205, ff. 74, coll. 2, lin. 62. I n c . f. l r a : Dudum... Omnes... E x p l . f. 74ra: primo respondeat. C o 1 o p h o n: Qui scripsit scribat, semper cum Domino vivat, vivat in caelis Angelus in nomine felix. E x e m p l u m : Londonis. 27. - Vaticana Civitas, cod. Chigi E. VII. 221 (G). - Saec. XIV, membr., mm. 230 X 198, ff. 56, coll. 2, lin. 63. I n c . f. Ira: Omnes... E x p 1. f. 54vb: primo respondeat. C o 1 o p h o n : Explicit Summa logicae (rasura) edita ab (rasura) viro Magistro Guillelmo de Hokam (rasura). Cap. 51 simul cum De obligationibus et De insolubilibus desunt. Capitula De aequipollentis nunc leguntur post Defallaciis, sed f. 43rb, ubi debuissent esse, notatur: "Quaere haec in fine libri". - F. 55va legitur initium Gualteri Burlaei De puritate artis logicae tractatus longior. - F. 56r in rota, quae totam paginam occupat, haec scripta sunt: "Anno Domini Millesimo Ducentesimo Septimo, 16 Aprilis Incepit Ordo Sancti Francisci". - Codex iste olim erat in bibliotheca Fratrum Minorum Ariminensium.

§ 3. - Familia

Consequenter

respondeat

28. - Assisiif Bibl. Commun., codd. 647 et 666 (Z). - Anno 1355, membr., mm. 180 X 130, ff. 134 et 64, coll. 2, lin. 29. Hi duo codices olim unum constituebant 8 7 . I n c . cod. 647, f. l r a : Dudum... Omnes... E x p l . cod. 666, f. 23vb: consequenter semper respondeat. C o 1 o p h o n : Explicit logica Magistri Guillelmi Ockam (irasura) M0ccc°Lnm. Deo gratias. Epistola finitur verbis: aliquibus(!) speciebus argumentationis. w

C f . G. MarraHnti, Inventmi

dt.,

IV, Forll 1894, 124, 130.

INTROD UCTIO

20*

Cap. 51 scriptum est post tabulam, in fine operis S8, praemissa nota: "Hoc deficit prima parte capitulo 51". Deinde sequuntur duae quaestiones ad theologiam moralem spectantes: a) Utrum minus malum sit eligendum; b) Utrum quantumcumque malum poenae sit incurrendum ad eliciendum actum bonae operationis. Post Partem III-2 scripta sunt tria priora capitula tractatus De obligationibus, cum nota marginali: "De obligationibus tamen praetermittendum est hic, quia in fine tertiae partis ponuntur". Ibi nunc de facto leguntur in codice 666. - E x e m p 1 u m : Londoniis. 29. - Cameraci (Cambrai), Bibl. Munic., cod. 942. - Saec. XIV, membr., mm. 247 X 185, ff. 117, coll. 2, lin. 36 89 . I n c . , f. l r a : Omnes... E x p l . f. 114va: convenienter semper respondeat. C o 1 o p h o n: Explicit tractatus editus et factus a venerabili doctore in theologia magistro Guillelmo Ocham ordinis minorum, scriptus et completus a Thoma Putquoet. Desunt cap. 51 et De insolubilibus. 30. - Cantabrigiae, Bibl. Collegii Gonville et Caius, cod. 464/571 (C). - Anno 1341, membr., mm. 265 X 180, ff. 69, coll. 2, lin. 60 40 . I n c. f. l r a : Quam magnos... Dudum... Omnes... E x p 1. f. 64ra: consequenter semper respondeat. C o l o p h o n : Explicit logica Gwilhelmi Occam, completa feria tertia post festum beatissimae Trinitatis [die 5 Iunii] per fratrem Conradum de Nipeth ordinis Heremitarum sancti Augustini in Magdeburgo tunc studentis (!). Anno incarnationis Iesu Christi MCCCC°XLI°. Anno suo 22° etc. Finito libro sit laus et gloria Christo. Sequitur tabula quae inscribitur: "Incipit Registrum super logicam istam secundum ordinem capitulorum". - In ultima pagina, non tam eleganter, delineata est figura fratris tonsurati et pallio amicti, appositis verbis: 4
DESCRIPTIO CODICUM MANUSCRIPTORUM ET EDITIONUM

21 *

Epistola desinit verbis: reputo obtinere. Cap. 51 deest. De ohligationibus ct De insolubilibus bis habentur; primo post Partem III-2, et iterum in fine Partis III-3. Inscribuntur autem, sicut in cod. nn. 46 et 50: "De regulis pertinentibus ad artem obligato^iam ,, et "De modo arguendi penes insolubilia". - E x e m p l u m prima vice: Londonis; secunda vice omittitur. Post tabulam sequuntur opera Gualteri Burlaei De puritate artis logicae tractatus longior et De obligationibus. 32. - Florentiae, Bibl. Medicea Laurentiana, cod. conv. soppr. 156. - Saec. XIV, membr., mm. 200 X 138, ff. 136, coll. 2, lin. 42. I n c. f. l r a : Quam magnos... Dudum... Omnes... E x p l . f. 134vb: convenienter respondeat. E x e m p 1 u m : quando Sortes est Aretiis responderet alio modo vel quando est Vulterris vel Florentiae. Codex iste provenit ex Abbatia Florentina et aliquando erat ad usum Leonardi Jacopi, qui emerat eum pretio decem florenorum. 33. - Florentiae, Bibl. Medicea Laurentiana, Plut. XIIs., cod. 2 (K). - Saec. XIV, membr., mm. 300 X 210, ff. 213, coll. 2, lin. 48 I n c. f. 6rb: Dudum... Omnes... E x p l . f. 165vb: consequenter semper respondeat. C o 1 o p h o n: Et hic concluditur sententia huius sexti libri logicalis secundum venerabilem virum magistrum Guillelmum Anglicum. Deo gratias. F. lra legitur: "Incipit tabula infra scripti operis logicalis. Edita ab eodem Venerabili magistro Guillielmo Anglico, ordinis fratrum etc. dicto Ockam. Hanc tabulam trado tibi Karissime frater... M . In hac tabula, post titulum cap. 43 Partis I insertum est cap. 51 eiusdem partis, cum nota marginali: "Istud capitulum praecedit in ordine capitulum qualitatis". Tractatus De obligationibus et De insolubilibus scripti sunt post Partem III-2. - E x e m p l u m : Parisius. Summam Logicae sequuntur opera Gualteri Burlaei, De puritate artis logicae tractatus longior (ad laudem fratris Bertrandi de Provincia); Consequentiae et Regulae supra totum librum Priorum. Iste codex aliquando erat ad usum fratris Ioannis Iusti de Florentia, ordinis S. Francisci, qui emerat eum sex florenis dum studeret in theologia apud Cortonam. Deinde factus est "Liber Conventus S. Crucis de Florentia... N° 524". 34. - Florentiae, Bibl. Nat., cod. Conv. soppr. E. 5. 802 (F1). - Saec. XIV, membr., ff 70, coll. 2, lin. 62. I n c. f. 3ra: Omnes... E x p l . f. 69ra: consequenter rcspondeat. Cap. 51 scriptum est in fine operis (f. 69r-v) sine titulo. - F. 43ra, in margine ad cap. 13 Partis III-3, corrector scripsit: Istud capitulum non erat in logica ex qua corrigebam. Post Partem III-2 leguntur De aequipollentiis, De obligationibus et De insolubilibus. - E x e m p l u m : Londoniis. 41

A. M. Bandini, CaUdogus cit., p. 94s.

22*

INTROD UCTIO

35. - Oeniponte (Innsbruck), Bibl. Univ., cod. 490. - Saec. XIV, membr., mm. 210 X 135, ff. 105, col. 1, lin. 47-50, pluribus manibus exaratus. I n c . f. 3r: Omnes... E x p 1. f. 105v: respondeat convenienter. C o 1 o p h o n: Explicit tractatus Okham. Deo gratias. Ff. lr-2v praecedit index capitulorum. - E x e m p l u m : Londoniis. 36. - Neapoli, BibL Nat., cod. VIII. E. 12 (N). - Saec. XIV, membr., mm. 240 X 170, coll. 2, lin. 51 I n c . f. l r a : Quam magnos... Dudum... Omnes... E x p l . f. 106rb: consequenter semper respondeat. C o 1 o p h o n: Explicit logica Ocham. Deo gratias. E x e m p l u m : Lendonis (!). - Codex iste quondam erat ad usum fratris Petri de Neapoli. 37. - Patavii, Bibl. Antoniana, cod. 544. - Anno 1380, membr., mm. 128 X 90, ff. 208, col. 1, lin. 29 I n c . f. l r : Omnes... E x p l . f. 208r: consequenter semper respondeat. C o l o p h o n : Explicit summa magistri Gulvermi Ocham anglici ordinis fratrum minorum, scripta manu fratris Astasii de Mella eiusdem ordinis, anno D o m i n i M°CCC°LXXX°.

Capitula De aequipollentiis bis occurrunt: primum post Partem III-2, deinde ubi in nostra editione. Tractatus De obligationibus et De insolubilibus sequuntur capitula De aequipollentiis primo loco scripta. - E x e m p l u m : Londonis. - Codex iste olim erat fratris Angeli de Barlo, provinciae Apuliae. 38. - Philadelphiae, Bibl. Univ. Pennsylvaniae (Rare Books Collection), cod. lat. 1. Saec. XIV, membr., mm. 250 X 180, ff. 103, coll. 2, lin. 43 45 . I n c . f. l r a : Dudum... Omnes... E x p l . f. 101 vb: consequenter semper respondeat. C o 1 o p h on: Explicit logica magistri Guilielmi Ocham, scripta per me fratrem Mathei (!) de Faventia, ordinis Servorum, studentem Bononiae. Capitula De aequipollentiis desunt. Tractatus De obligationibus et De insolubilibus veniunt post Partem EQ-l. - E x e m p l u m : Faventiae. - Codex iste, ut apparet ex notis Fidelis a Fanna, centum annis ante factis 48 , olim erat in bibliotheca Seminarii Patriarchalis, Venetiis, signatus: F. III. 12. u

Cf. C. Ccnci, Manoscritti francescani della Bibtioteca Nazionale di Napoli, n. 476 (Spicilegium Bo-

naventurianum V m , GrottaferraU 1971, 840). 44

Cf. A. M. Josa, Codici manoscritti della Biblioteca Antcniana di Padova, Padova 1886, 156.

46

Cf. P. Zacour and R . Hirch, Catalogue of Manuscripts in tl\e Libraries of the University of Pennsyl-

vania, Philadelphia 1965, 1; C. U. Faye und W . H. Bond, Supplement cit., p. 485. 46

F. da Fanna in volumine X I X itinerum, p. 20, ubi describit codices franciscanos Seminarii Pa-

triarchalis Venetiarum, de hoc codice haec refert: "F. III. 12, in 4°, s. XIV... Dudum me pater... Explicit loyca magistri Guilielmi Ocham scripta per me fratrem Matheum de Faventia ordinis Servorum studentem Bononie". Ph. Boehner notitiam huius codicis sine dubio hinc accepit. Etenim iste codex, ut C. Cenci nobis perscripsit, bibliothecam probabiliter iam initio huius saeculi reliquerat.

DESCRIPTIO CODICUM MANUSCRIPTORUM ET EDITIONUM

23 *

Post cap. 35 Partis I, quod est de 'toto', additur in ima pagina capitulum de 'priori*: "Similiter autem 'prius* dicitur multipliciter. Uno quidem modo aliquid dicitur prius alio secundum durationem, ut lex prior et antiqua nova, et ita 'prius* idem est quod antiquius filio meo (!). Alio modo secundum perfectionem, puta quia jperfectior alio, ut forma ^prior est materia et fructus prior est flore. - Alii vocant prius secundum naturam , sed de vocabulis non est cura. Aliter dicitur prius secundum ordinem, ut causa prior est effectu, similiter producens producto, sicut sol prior est radio et ignis calore. Dicitur etiam aliquid prius alio secundum dignitatem, ut rex est prior comite. Et hi quatuor modi prioritatis possunt competere eidem. Ano modo aliquid dicitur prius alio quia jplura significat et ^luribus est commune seu de pluribus praedicatur, ut 'animal prius est 'homine et 'color' 'albedine'. Et hoc modo prius esse convenit tantum terminis. Solet etiam dici aliquid prius alio quod in enthymemate potest esse antecedens respectu alterius et non e converso. Et sic una propositio dicitur prior alia, ut haec propositio 'duo sunt' est prior ista 'uiium est\ Sequitur enim 'duo sunt, ergo unum est', et non e converso. Similiter haec propositio 'homo est' est prior ista 'animal est', propter praedictam causam. Et quotiens dicitur 'prius' totiens 'posterius* dici potest. Ex his patet [quod] quodlibet universale est prius alio et una propositio est prior alia, et universaliter praemissae priores conclusione". Venerabilis Inceptor de < priori , fusius et magis philosophice egit in Scripto itt I Sententiarum, dist. 9, q. 3 G. 39. - Remis, Bibl. Munic., cod. 888. - Saec. XIV, membr., mm. 207 X 150, ff. 146; chart., mm. 203 X 148, ff. 147-78; coll. 2; duo codices in unum compacti, pluribus manibus scripti 47 . I n c. f. l r a : Omnes... E x p l . f. 130vb: consequenter semper respondeat. C o 1 o p h o n: Explicit Summa sive compendium super omnes libros logicae, ordinata cum obligationibus et insolubilibus, compilata a fratre Guillelmo Okkam de ordine fratrum minorum. Amen. Cap. 51 omissum est. Capitula De aequipollentiis immediate praecedunt tractatum De obligationibus. Post tabulam capitulorum, f. 135ra incipit tabula doctrinae, his verbis: "Hic incipit tabula super Summa fratris Guillermi Ockam ordinata secundum ordinem alphabeti, per quam contenta in dicta Summa possunt facilius inveniri...". Fere ut codices nn. 2 et 6. Conferatur etiam Colophon huius cum inscriptione cod. n. 1. Pars chartacea, ff. 147ra-178ra continet Summam Physicorum, quae dicitur "edita a fiatre Guillelmo Okam". Codex iste provenit ex bibliotheca conventus S. Dionysii.

47

Cf. Catalogue gtnerale des Manuscrits, X X X I X , Paris 1904, 203s.

24*

INTROD UCTIO

40. - S. Deodati (Saint Die)t Bibl. Munic., cod. 63. - Saec. XIV, membr., mm. 198 X 138, ff. 116, col. 1, lin. 43. Anonymus 4 8 . I n c . f. l r : Dudum... Omnes... E x p l . f. 115r: semper con (rasura) respondeat. C o 1 o p h o n: Explicit tractatus super totam logicam. - Detur pro pena scriptori pulcra puella. Amen. Cap. 51 deest. Epistola fmitur verbis: reputo obtinere. 41. - Tuderti (Todi), Bibl. Commun., cod. 181. - Saec. XIV, chart., pp. 175, col. 1, lin. 40, pluribus manibus exaratus 49 . I n c. p. 1: Omnes... E x p l . p. 175: consequenter respondeat. Cap. 51 desideratur. Desunt etiam Pars III—1 inde a cap. 4 et Partes III-2 et 3. 42. - Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 947 (V2). - Saec. XIV, membr., mm. 182 X 126, ff. 125, coll. 2, lin. 43 50 . I n c . f. l r a : Omnes... E x p l . f. 124vb: consequenter respondeat. C o 1 o p h o n: Expliciunt fallaciae magistri Guillelmi Ocham subtilissimi doctoris. Et finit quarta pars tertiae partis. Cap. 51 omittitur. - E x e m p l u m : Londoniis. 43. - Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 950 (V5). - Saec. XIV, chart., mm. 292x216, ff. 117, coll. 2, lin. 47 51 . I n c . f. l r a : Dudum... Omnes... E x p 1. f. 117ra: semper convenienter respondeat. Tractatus De obligationibus et De insolubilibus desunt. - Post Summam Logicae sequuntur pauca ex tractatu Richard Swyneshead, De obligationibus et insolubilibus. Codex iste quondam erat Erhardi de Maturan. 44. - Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 4542. - Membr. ff. 38, chart. ff. 39-96, mm. 218 X 150 et 220 X 170, coll. 2, lin. 40 et 49 52 . I n c . f. l r a : Dudum... Omnes... E x p 1. f. 95vb: convenienter respondeat. C o I o p h o n: Explicit tractatus logicae fratris Guillelmi Occam. Epistola desinit verbis: reputo obtinere. Tractatus De obligationibus et De insolubilibus non habentur. In fine sequuntur primi sex tituli. 48

C f . Catalogue generale des Manuscrits, III, Paris 1861, 500s.

49

C f . L. Leoni, Inventari dei codici della biblioteca comunale di Todi, Todi 1878, 61.

50

Cf. A. Pelzer, Codices rit., pp. 391s.

61

C f . A. Pelzer, Codices cit., p. 395.

61

C f . A. Maier, "Handschriftliches zu Wilhelm Ockham und Walter Burley", Archiuum Franrisca-

num Historicum, XLVTII (1955), 225-51.

DESCRIPTIO CODICUM MANUSCRIPTORUM ET EDITIONUM

25 *

45. - Vaticana Civitas, cod. Ottob. lat. 2071 (0). - Saec. XIV, membr., m m . 360 x 252, ff. 84, coll. 2, lin. 77. I n c . f. l r a : Quam magnos... Dudum... Omnes... E x p 1. f. 47ra: consequenter semper respondeat. C o l o p h o n : Explicit quarta pars tertiae partis et per consequens tota logica fratris Guillelmi de Occkam ordinis fratrum minorum. Prologus inscribitur: "Incipit prologus fratris et magistri Adam de Anglia in logicam sui magistri fratris Guilermi Ockam egregissimi bachalarii theologiae". Post Prologum vero: "Explicit prologus Adae. Incipit prologus fratris Guliermi de Ockam, quorum uterque est eiusdem ordinis, ut patet in prologo praedicto". In fine autem: "Explicit prologus fratris Guliermi de Ockam directus discipulo suo praedicto". In margine ad unum paragraphum cap. 27 Partis II legitur nota critica: "Istud [sc. verba inter va-cat] cancellavit ipse Occkam". - E x e m p l u m : Londoniis. In fine, ff. 47rb-48va, habetur tabula capitulorum. Deinde vero, alia manu, sermones S. Augustini Super Psalterium.

§ 4. - Familia

Distincta

46. - Brugis, Bibl. Civit.t cod. 498 '(Br). - Anno 1340, membr., mm. 280 X 198, ff. 134, coll. 2, lin. 48 5S . I n c. f. l r a : Dudum... Omnes... E x p l . f. 133va: consequenter sic respondeat. C o I o p h o n : Explicit tractatus logicae divisae in tres partes et unaquaelibet (!) pars est divisa per capitula. Amen. - Vigilia S. Vincentii [21 Ianuarii] fuit iste tractatus scriptus, anno Domini M°CCC°40. Scriptor scripsisset melius si bene potuisset. Cf. cod. n. 50. Ultima verba Epistolae sunt: reputo obtinere. - Cap. 51 deest. - E x e m p l u m : Londeneis (!). Tractatus De obligationibus inscribitur: De regulis pertinentibus ad artem obligatoriam; De insolubilibus vero: De modo arguendi penes insolubilia. - Cf. cod. nn. 31 et 50. 47. - Erfordiae, Bibl. Civit. (.Amplon.), cod. O. 67 (A 1 ). - Anno 1339, membr., ff. 134, col. 1, lin. 43-49 5*. I n c . f. l r : Quam magnos... Dudum... Omnes... E x p l . f. 123v: consequenter semper respondeat. C o 1 o p h o n: Explicit tractatus logicae fratris Willielmi Okkam de provincia Angliae (doctoris sed deletum est) sacrae theologiae, divisus in tres partes et unaquaeque pars est distincta per capitula, quem scripsit (Arno Petri partim erasum) M

Cf. A. de Porter, Catalogue des Manuscrits de la Bibliotheque Publique de la Ville de Bruges, Paris

1934, 580. 54

C f . W . Schum, Beschreibetides Verzeichniss cit., p. 726.

26*

INTROD UCTIO

de custodia Norvegiae in W y s b i 5 5 , anno Domini M0CCC°XXXIX°, cuius memoria sit in pace. Amen. F. l r , in rubrica, quae praecedit Epistolam, haec leguntur: "Explicit prologus primus, incipit prooemialis epistula ad fratrem Willelmum de Ambersbergh (Ambusbergh ?) ordinis minorum de provincia Angliae". - E x e m p l u m : Lundunis ( = Lund seu Londinum Gothorum ?). Ff. 123v-134v habentur excerpta ex Gualteri Burlaei, De puritate artis logicae tractatus longior, hac notitia praemissa "Hanc extractionem de logica Burle ordinavit frater Ioannes Nicholai, lector de custodia Lincopensi, provinciae Daciae, quando studuit Parisius, anno Domini M°CCC°XXIX, de cuius logicae commendatione praemisit prologum in hunc modum: Post praecedentem summam editam a Fratre W . compilavit Burle alium tractatum de logica, in quo pauca continentur utilia, realiter ninil, vel sumpta de priori summa vel de Boethio in libro De categoricis et hypotheticis syllogismis. Quae tamen in ipso iudicavi esse utilia, posita ultra ea quae in summa praecedenti, vel quae sunt contra ea quae dicuntur in illa summa, ut opposita iuxta se posita magis elucescant et melius, breviter in sequentibus colliguntur. - Explicit prologus extractoris, incipit prologus auctoris: Suppositis significatis terminorum etc". 48. - Erfordiae, Bibl. Civit. (Amplon.), cod. F. 301 (A2). - Anno 1348, membr., ff. 113, coll. 2, lin. 45-56 56 . I n c . f. l r a : Quam magnos... Dudum... Omnes... E x p l . f. l l l v a : consequenter semper respondeat. C o 1 o p h o n: Explicit logica Wilhelmi Ocfcam, qui fuit de ordine fratrum minorum. Ipse etiam fuit magister Sacrae Scripturae. - Anno Christi 1348 completa est logica Wilhelmi Ockam, in die undecim milium virginum [21 Octobris], quarum intercessio pro nobis miseris ante Deum succurrat. Amen, Amen. Tabulae capitulorum, f. l l l v b , haec praemittuntur: "Iste tractatus logicae artis divisus in tres partes et unaquaelibet (!) pars est divisa in sua capitula". - Tabula capitulorum subscribitur: "Explicit Registrum huius libri". - Cf. cod. n. 30. Cap. 51 legitur post cap. 62 eiusdem partis. - E x e m p l u m : Bononiae. 49. - Neapoli, Bibl. Nat., cod. VIII. G. 98 (N1). - Saec. XIV, membr., mm. 230 X 155, ff. 162, coll. 2, lin. 42 57 . I n c . f. l r a : Dudum... Omnes... E x p l . f. 162rb: consequenter semper respondeat. C o 1 o p h o n: Explicit tractatus logicae, divisus in tres partes et unaquaeque pars distincta est per capitula. Quorum capitulorum opus editum fuit a magistro Guillelmo Ocham in sacra theologia doctore, de minorum ordine. Epistola desinit in columna per verba: reputo obtinere; reliqua pars suppleta est in ima pagina. - Quatuor capitula De aequipollentiis simul cum De obligationibus et De insolubilibus leguntur in fine Partis III-2. - E x e m p l u m : in sancto Marino. 5 5 Wysbi scu Visby cst oppidum imular vulgo Gotknd in Suetia. Custodia Norvegiae eo tempore erat pars Provinriae Daniae seu Dariae. 6 i Cf. W . Schum, Beschreibendes Verzeichniss cit., pp. 206s.

" Cf. C. Cenci, Manoscritti cit., p. 866.

DESCRIPTIO CODICUM MANUSCRIPTORUM ET EDITIONUM

27 *

50. - Parisiis, Bibl. Mazar., cod. lat. 3521 (M). - Saec. XIV, membr., m m . 248 X 180, ff. 156, coll. 2, lin. 44. I n c . f. l r a : Omnes... E x p l . f. 154rb: consequenter sic respondeat. C o 1 o p h o n : Explicit tractatus logicae divisae in tres partes et unaquaelibet (!) pars est divisa per capitula. Amen. - Scriptor scripsisset melius bene si placuisset. - Cf. cod. n. 46. De obligationibus inscribitur: De regulis pertinentibus ad artem obligatoriam; De insolubilibus vero: De modo arguendi per insolubilia. Cf. iterum cod. n. 46. E x e m p l u m : Londeneis (!). Codex iste olim pertinebat ad bibliothecam Abbatiae S. Victoris. 51. - Parisiis, Bibl Nat. lat. 6431 (P). - Saec. XIV, membr., mm. 245 X 175, ff. 118, coll. 2, lin. 50-52 5 8 . I n c . f. l r a : Dudum... Omnes... E x p 1. f. 77va: consequenter respondeat. C o 1 o p h o n : Explicit tractatus logicae divisus in tres partes et unaquaeque pars est distincta per capitula. Non habet cap. 51. Desiderantur etiam De aequipollentiis, De obligationibus et De insolubilibus. Ff. 78ra-118vb habetur sic dicta Expositio aurea Guillelmi de Ockham. 52. - Patavii, BibL Anton., cod. 537. - Saec. XIV, membr., m m . 220 X 150, ff. 137, col. 1, lin. 37 59 . I n c . f. l r : Quam magnos... Dudum... Omnes... E x p l . f. 134r: per exempla in figura posita (=111-4, c. 18, lin. 135). C o l o p h o n : Explicit iste liber qui scripsit sit benedictus, Amen, Amen, Amen. Explicit tractatus logicae divisus in tres partes et (una sed del.) quaelibet pars est divisa per capitula. Epistola desinit verbis: perscrutatio subsequetur. - Ultimae viginti lineae operis desunt. - E x e m p l u m : Londoneis. Tabula capitulorum sic subscribitur: Explicit tabula super logicam fratris W i l l e l m i Okham de ordine fratrum minorum, sacrae theologiae inceptoris et eorundem (!) professoris. - Cf. cod. n. 63. 53. - Vaticana Civitas, cod. Burghes. 151 (D). - Saec. XIV, membr., mm. 260 X 198, ff. 148, coll. 2, lin. 44-48 80 . I n c . f. 31ra: Omnes... E x p l . f. 131 v a : consequenter semper respondeat. C o 1 o p h o n : Explicit tractatus logicae divisus in tres partes et unaquaeque pars est distincta per capitula. 58

Cf. E. Pcllcgrin, La bibliothkqui des Visconti et des Sforza ducs de Milan au XV6

sikcle, Paris

1955, n. 114. " C f . A . M. Josa, Codici cit., p. 156. Cf. A. Maicr, Codices Burghesiani Bibliothecae Vaticanae, Citti dcl Vaticano 1952, 197s.

28*

INTROD UCTIO

Cap. 51 omissum est. Inter ff. 117v et 118r unus sexternus excidit, qua de causa textus inde a cap. 19 Partis III-3 usque ad cap. 2 Partis III-4 desideratur; per consequens desunt etiam De obligationibus et De insolubilibus. Ff. lra-30vb praecedunt Notabilia seu abbreviatio sic dictae Expositionis aureae; post Summam Logicae vero, f. 131va, immediate sequitur tractatus De sacramento altaris eiusdem Venerabilis Inceptoris. Idem amanuensis scripsit etiam magnam partem codicis Burghes. 68, qui continet abbreviationem Scripti in I Sententiarum Guillelmi de Ockham. Scriptor et abbreviator, nostro iudicio, idem sunt. - Iuxta A. Maier 81 codex noster memoratur iam in catalogo Avenionensi anni 1369, ut cod. num. 883; et in catalogo anni 1375, ut cod. num. 414. 54. - Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 949 (V4). - Saec. XIV (1335 ?), membr., mm. 311 X 245, ff. 114, coll. 2, lin. 52-56 62 . I n c. f. 3ra: Omnes... E x p l . f. 113vb: consequentiae (!) [add. mg.: semper] respondeat. C o 1 o p h o n: Explicit tractatus logicae divisis (!) in tres partes et unaquaeque pars est distincta per capitula. Cap. 51 deest. - Exemplum : Londoniis.

§ 5. - Codices

in fine mutili

55. - Avenione, Bibl. Munic. (Musee Calvet), cod. 1086 (Y). - Anno 1343, membr., mm. 286 X 195, ff. 68, coll. 2, lin. 41 63 . I n c. f. l r a : Quam magnos... Dudum... Omnes... E x p l . f. 68rb: vel antecedens praenegato et huiusmodi. Et haec de fallaciis quo ad nunc suf&ciant etc. et sic sit dictum de hoc. C o 1 o p h o n: Explicit summa seu compendium supra omnes libros logicae ordinata per fratrem G. Okam ordinis minorum, doctorem in theologia. Et fuit finita die lunae post festum beati Barnabae apostoli anno Domini M°CCC°43°. Cf. Colophones cod. nn. 9, 65 et inscriptio cod. n. 1. Capitula De aequipollentiis, De obligationibus et De insolubilibus (hoc ordine) leguntur in fine Partis II, de qua re nota marginalis ante primum cap. De fallaciis admonet lectorem. - Inter ff. 48 et 49 senio quac incepit tc [investi]gans sciat" excidit, ideo pars inde a fine cap. 16 Partis III-2 usque ad medietatem cap. 9 Partis III-3 desideratur. - E x e m p l u m : Londoneis. 56. - Assisii, Bibl. Commun.f cod. 187. - Saec. XIV, pars membranacea, scil. ff. 1-61, mm. 226 X 155, col. 1; pars vero chartacea, scil. ff. 62-108, mm. 225x150, coll. 2 64 . P a r s I, i n c. f. 94ra: Dudum... Omnes... 81

A. Maicr, ibidem, p. 198.

61

Cf. A. Pelzer, Codices cit., pp. 393$.

M

Cf. L.-H. Labande, Catalogue generale, XXVII, Paris 1894, 502. Cf. G. Mazzarinti, Inventari cit., IV, Forli 1894, 53.

DESCRIPTIO CODICUM MANUSCRIPTORUM ET EDITIONUM

29 *

E x p l . f. lOlvb: omnia nomina contenta (Pars I, c. 10, lin. 78). P a r s II, i n c. f. 62ra: Postquam dicta sunt aliqua... E x p l . f. 93ra: hoc praedicatum 'currit\ Et de propositionibus ad praesens dicta sufficiant. Epistola terminatur verbis: reputo obtinere. Ff. lr-61v praecedunt triginta quatuor quaestiones, quarum primaest: Utrum aliquo fundamento reali creato vel increato possint fundari diversae relationes oppositae. Ff. 102r-107v legitur tractatus introductorius in logicam quae incipit: Quia antiqui modernique magistri. Initium huius tractatus legitur etiam in cod. Vat. lat. 674, f. 159v. 57. - Beuronae, Bibl. Abbatiae S. Martini, cod. in 451. - Saec. XV, chart., mm. circa 288 X 210, non numeratus, ex tribus partibus est compositus. Secunda pars est Summa Logicae, ff. 85, coll. 2, lin. 58. I n c . II, f. l r a : Quam magnos... Dudum... Omnes... E x p 1. II, f. 85rb: in primo tractatu de accidente, ideo ad praesens sufficiant. Et sic est fmis. C o 1 o p h o n: Explicit Oquam liber laudabilis. Tractatus De obligationibus et De insolubilibus sequuntur Partem III-2. Quatuor vero capitula (cum quinto, per errorem) De aequipollentiis addita sunt post tractatum De fallaciis. Quoad nomen 'Oquam* cf. Rotomagi (Rouen), Bibl. Munic., cod. A. 465 (561): "Tractatus Oquam de corpore Christi"; Tractatus minor, olim Herbipoli (Wiirzburg), Bibl. Fratrum Minorum Conv., cod. I. 63: "Explicit compendium logicae Oquam collectum ab eodem..." 85. 58. - Bononiae, Bibl. Univ., cod. lat. 103. - Duo codices in unum colligati. I : saec. XV, chart., mm. 302 X 217; II: saec. XIV, membr., mm. 300 X 212. Pars I, ff. 1-198 continet opera logicalia Alberti Magni, Ammonii et aliorum; pars II, membranacea, numerata in imis paginis ab 1 ad 34, coll. 2, lin. 48 continet partem Summae Logicae 66. I n c. f. l r a : Dudum... Omnes... E x p 1. f. 34vb: nulla variatione alia facta sicut ista ( = Pars II, c. 15, lin. 11). Epistola finem capit verbis: perscrutatio subsequetur. Codex iste quondam erat ad usum fratris Antonii de Ianua, "et est loci sancti Pauli in monte, iuxta Bononiam". 59. - Brugis, Bibl. Civit., cod. 497 (U). - Saec. XIV. membr., mm. 288 X 197. Codex compositus. Summa Logicae exstat ff. 1-40, coll. 2, lin. 54 67. I n c . f. l r a : Dudum... Omnes... " Cf. infra, cap. VI. •• Cf. L. Frati, Indice dei codici latini conservati nella R. biblioteca universitaria di Bologna (Studi Italiani di filologia classica, XVI-XVII, Firenzc 1908-1909, 155). 87

Cf. A. dc Portcr, Catalogue cit., pp. 578ss.

30*

INTROD UCTIO

E x p 1. f. 40rb: in sensu divisionis sic ( = Pars III—1, c. 36, lin. 8). Epistola finitur verbis: reputo obtinere. - Cap. 51 deest. In altera parte codicis habentur opera quaedam logicalia Roberti Flund et Richardi de Kilvington. 60. - Lauduni (Laon), Bibl. Munic., cod. 431 (L). - Saec. XIV, membr., mm. 215 X 155, ff. 159, coll. 2, lin. 46, pluribus manibus exaratus 88 . I n c . f. l r a : Quam magnos... Dudum... Omnes... E x p 1. f. 159va: et ita de consimilibus est dicendum ( = finis Partis III—4, c. 17). C o 1 o p h o n: Explicit logica Ocham compilata per fratrem Gwilhelmum de ordine minorum. Cap. 51 non habetur. - E x e m p l u m : Londoniis. Codex iste provenit e bibliotheca Abbatiae Vallis Clarae (Vauclair). 61. - Parisiis, Bibl. Nat. lat. 6430. - Ante 1399, chart., mm. 295 X 198, ff. 128, coll. 2, lin. 44-52, pluribus manibus scriptus. I n c . f. l r a : Dudum... Omnes... E x p I. f. 128ra: ista de aequipollentia earum suflficiant. C o l o p h o n : Explicit logica (Occam rasum). Amen. Iste codex, ut videtur, aliquando terminabatur f. 96vb, cum Parte III-2, ubi legitur subscriptio: "Explicit tractatus Posteriorum fratris Ghulielmi fratrum minorum de Anglia subtilissimi doctoris". Infra sequuntur nomina possessorum, ex quibus adhuc legi possunt: frater Daniel de Placentia, provinciae Bononiae; frater Petrus de Bevanio [Bevagna in Umbria], qui emit hunc codicem a Jhacopo Provostin, anno 1399. De obligationibus et De insolubilibus inveniuntur post tractatum De fallaciis; ultimo loco leguntur capitula De aequipollentiis. - E x e m p l u m : Longum (!). Secundus amanuensis f. 128v, inter alias ineptias, scripsit: Meum nomen non pono, quia me laudare non volo. 62. - Parisiis, Bibl. Nat. lat. 6432. - Ex duobus compositus. Pars chartacea, saec. XV, ff. 32, mm. 280 X 210, coll. 2, lin. 59; pars membranacea, mm. 290 X 109. I n c . f. l r a : Dudum... Omnes... E x p l . f. 32vb: poterit esse falsa dum haec est vera 'animal est' ( = Pars III-3, c. 18, lin. 97). Epistola desinit: reputo obtinere. Desunt cap. 51 et capitula De aequipollentiis. Altera pars, multo antiquior, continet Historiam gentis anglorum Bedae Venerabilis, initio et fine mutilam. 63. - Patavii, Bibl Univ., cod. 1913. - Ante a. 1377, membr., mm. 220 X 150, ff. 126, coll. 2, lin. 48, duabus manibus. I n c . f. l r a : Omnes... E x p 1. f. 126ra: per exempla in figura posita ( = m-4, c. 18, lin. 135). » Cf. Cataloguf gMraU, I, Paris 1894, 227.

DESCRIPTIO CODICUM MANUSCRIPTORUM ET EDITIONUM

31 *

E x e m p 1 u m : Londoneis. - F. 126r suppletur particula Partis II, c. 4, lin. 113-67, quae particula deficit etiam in codice n. 31. Tabula capitulorum f. 128r sic subscribitur: Explicit tabula super logicam fratris Guillelmi Okham de ordine [rasura] sacrae theologiae inceptoris et eiusdem professoris. - Cf. explicit et subscriptio tabulae in cod. n. 52. Ista logica, conventus fratrum Eremitarum S. Augustini, die 28 Octobris 1377 concessa est ad usum fratris Francisci de Padua. 64. - Tarvisii

(Treviso),

Bibl. Commun.,

m m . 240 X 186, ff. 108, col. 1

cod. 376. - Ante a. 1371, membr.,

89 .

I n c . f. l r a : Omnes... E x p I. f. 108vb: vel quia plura ( = Pars III-4, c. 17, lin. 12). Tria folia non numerata, operi praemissa, continent partem tabulae capitulorum quae his verbis inscribitur: "Logica fratris Guillelmi Okam prima sui divisione dividitur in tres partes principales, nam in prima parte doctor veritatis determinat de proprietatibus terminorum...; et quilibet tractatus dividitur in capitula, ut inferius ostendetur... , \ Haec tabula, ut videtur, operi iam confecto praemissa est, et provenit ex quodam codice qui ad familiam D i s t i n c t a pertinet. E x e m p 1 u m : Parisius. Tractatus De insolubilibus (f. 95va) his verbis terminatur: "ne ista pars logicae dimitteretur totaliter interminata et intractata". Deinde sequitur additio curiosa: "quia non sperabam Venerabilem doctorem Ioannem Buridanum super insolubilium materia se volentem tractare. Quare dicta etc.". - Quisnam et quare haec verba addidit ? Forsitan scriptor huius codicis, qui si speravisset Buridanum de materia insolubilium tractaturum, hoc capitulum non scripsisset. Codex terminatur in nono sexterno; proximus, nunc deperditus, incipiebat verbis: enuntiantur de pluribus. Ioannes Franciscus Tarvisinus de Marlengo, O.P. hunc codicem die 9 Septembris 1371 conventui Tarvisino Fratrum Praedicatorum donavit 7 0 . 65. - Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 948 (V8). - Saec. XIV, membr., mm. 360 X 258, ff. 113, coll. 2, lin. 55 71 . I n c . f. l r a : Omnes... E x p 1. f. 113va: vel antecedens praenegato et huiusmodi. Et haec de fallaciis quo ad nunc sufficiant, et sic sit dictum de hoc. C o 1 o p h o n: Explicit summa sive compendium super omnes libros logicae ordinata per fratrem Guillelmum de Okam ordinis minorum, doctorem in theologia. Finito libro sit laus et gratia Christo etc. - Cf. Colophon cod. nn. 9, 55, et inscriptio cod. n. 1. - E x e m p l u m : Londoneis. 89

Cf. T. Barth, "Die Summa Logicac des Wilhelm Ockham und dcr Traktat dc puritate artis

logicae dcs Waltcr Burleigh in zwei Handschriften der Kommunalbibliothek von Treviso", Franziskanische Studien, XXXVIII (1955), 411-16. 70

Cf. Th. Kaeppeli, "Antiche Biblioteche Domenicane in Italia", Archivum Fratrum Praedicatorum,

X X X V I (1966), 26. 71

Cf. A . Pelzer, Codices dt. f p. 393.

INTROD UCTIO

32*

§ 6. - Abbreviationes

et

fragmenta

a) Erfordiae, Bibl. Civit. (Amplon.), cod. Q. 242, ff. 24r-25ra continet tiones Ockam 72 . Non tamen verbotenus.

Supposi-

b) Erfordiae, Bibl. Civit. (.Amplon.) cod. Q. 35>5, ff. 102r-105r sub titulo "sequuntur quaedam rasariae ipsius Ockam" habet excerpta ex Parte I et II necnon De obligationibus et De insolubilibus 7S. - E x e m p l u m : Londoneis. c) Monachii, Bibl. Status, cod. lat. 276, ff. 104ra-105rb habet capitula 44 et 45 Partis I Summae Logicae, sub inscriptione: Capitulum fratris Occam de quantitate 74. d) Parisiis, Bibl. Nat., cod. lat. 15.904, ff. 204r-210v continet abbreviationem Partis I Summae Logicae. e) Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 674, f. 117r-v habet initium tractatus De principiis theologiae 75 . F. 122r legitur Epistula prooemialis: Dudum... perscrutatio subsequetur. Deinde, ff. 122r-135v habentur conclusiones Partis I; ff. 148r-152r incipit tabula "super totam logicam Ockam", sed post 15 titulos incipit tractatus: Quia antiqui modernique magistri, qui legitur ctiam in cod. 187 bibl. communalis Assisiensis, statim post Summam Logicae (mutilam) Venerabilis Inceptoris. f ) Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 3048, ff. 112r-115v habet quaestionem cui titulus: Utrum universalia sint extra animam in singularibus. Compilator prae oculis habuit capitula 15-17 Partis I, sed novit etiam Scriptum in I sent., d. 2, q. 6 Guillelmi de Ockham. Hic obiter memorare iuvat aliam quaestionem de universalibus, quae legitur in codice 173, ff. 57rb-58ra Bibl. Antonianae, Patavii: Quaero utrum universale sit res extra animam totaliter exsistens in quolibet singulari. In fme quaestionis scriptum est 'Ocham\ Similiter huc pertinet Quaestio de universali secundum viam et doctrinam Guilelmi de Ockham, quam ex cod. Vat. Palat. lat. 998 edidit M. Grabmann 78 . g) Vindobonae, Bibl. Fratrum Praedicatorum (Dominikanerkonvent), cod. 160/130, ff. 127r-141v continet partem Summae Logicae, quae explicit in quarto capitulo Partis III-l 77 . De Tractatu Minori et de Elementario Venerabili Inceptori adscriptis in capitulo speciali sermonem faciemus 78 . - Defensorium, quod asservatur Romae, Bibl. 71

Cf. W . Schum, Beschreibendes Verzeichniss cit., pp. 497s.

71

W . Schum, ibidcm, pp. 657ss.

74

Cf. C. Giacon, "Una 'nota magistri fratris Occam dc quantitate' nel Cod. Lat. 276 della Bi-

blioteca di Stato di Monaco di Baviera", La filosofia della natura nel Medio Evo (Atti del III Congresso internazionale di filosofia medioevale, Milano, 1966, 625-33). 76

Cf. M. Vatasso et P. Franchi de* Cavalieri, Codices Vaticani Latini, I, Romae 1902, 530ss. - Tracta-

tum De principiis theologiae Guillelmo de Ockham adscriptum edidit L. Baudry, Le Tractatus de Prindpiis Theologiae attribue a G. d'Occam (£tudes de Philosophie Medievale XXIII, Paris 1936). 76

M. Grabmann, Quaestio de universali secundum viam et doctrinam Guilelmi de Ockham (Opuscula

et Textus, Monasterii 1930). 77

Iuxta Catalogum machina scriptum, ut V. Richter humaniter nobis communicavit.

78

Infra, cap. VI.

Cod. Gonvillc & Caius 464/571, f. 69 ~ l r

DESCRIPTIO CODICUM MANUSCRIPTORUM ET EDITIONUM

33 *

Angelica, cod. 1017, fF. 21r-36v, agit de terminis ad mentem Guillelmi de Ockham, sed non potest dici nec extractum nec abbreviatio Summae Logicae 79. Idem dicendum est de Quaestione de relatione (Basileae, Univ. lat. F. II. 24, fF. llrb-16va), quam G. Mohan edidit 80 . h) Summa Logicae olim exstabat Bononiae, in bibliothecis conventuum S. Dominici cod. 186, S. Francisci cod. 109 et in catalogo anni 1421 cod. 536 et 537, S. Jacobi cod. 48, S. Salvatoris cod. 248 8 1 ; Mantuae, in bibliotheca conventus S. Dominici, cod. 69 ; Neapoli, in bibliotheca conventus S. Dominici Maioris, Scanzia IV, cod. VIII 8 2 ; Vindobonae, in bibliotheca Fratrum Praedicatorum, in 'Pulpeto T* 83 . Ubinam hodie ista exemplaria asserventur, si quidem asservantur, ignoramus. Codex quem Ioannes a S. Antonio Compluti (Alcala de Henarez), in bibliotheca Collegii Maioris vidit 84 , idem est ac codex quem supra sub n. 6 descripsimus. H. Sbaralea 85 memorat aliquot codices Florentinos, qui adhuc exstant, et supra sub nn. 3 et 33 descripti sunt. Sed praeter illos, ut dicit "habetur etiam Volaterrae apud nostros, ms. in 4°, incipit: Quam magnos... scientia etc. Haec Summa missa est ad Adamum Woddam eius auditorem, et dividitur in tres partes". Iste videtur esse codex noster n. 45. Catalogos bibliothecarum hodie non exsistentium ex professo non exploravimus.

§ 7. - Editiones Summae

Logicae

1. - Parisiis, anno 1488, mm. 283 X 200, fF. 124, coll. 2, lin. 51. I n c. f. l v a : Quam magnos... Dudum... Omnes... E x p l . f. 124r: consequenter respondeat. C o 1 o p h o n: Explicit tractatus logicae fratris Guillermi Ockam, divisus in tres partes et unaquaeque pars per capitula distincta est. Impressum est hoc opus [per Ioannem Higman] in vico clauso Brunelli MCCCC°LXXXVIII

8FL.

Sic incipiunt expliciuntque omnes editiones. Epistola etiam in omnibus terminatur verbis: reputo obtinere. Capitulum 51 Partis I hic, sicut et in aliis editioni79

Cf. Ph. Boehncr, "Der Stand der Ockham-Forschung", Franziskanische Studien, X X X I V (1952),

22; Collected Articles on Ockham cit, p. 13. 80

G. Mohan, "The Quaestio de Relatione attributed to William Ockham", Franciscan Studies, XI

(1951), 273-303. 81

M. H. Laurent, Fabio Vigili et les bibliotheques de Bolcgne (Studi c Tcsti 105), in Civitate

Vaticana 1943, pp. 44, 121, 127, 211, 317. 88

C f . Th. Kaeppeli, "Antiche Biblioteche" cit., pp. 26, 40.

88

Cf. Th. Gottlieb, Mittelalterliche Bibliothekskataloge Osterreich, I, Wien 1915, 409.

84

Ioannes a S. Antonio, Bibliotheca Universa Franciscana, II, Matriti 1732, 45.

85

H. Sbaralea, Supplementum et castigatio ad Scriptores Ordinis S. Francisci, I, Romae 1908, 345s.

88

C f . L. Hain, Repertorium Bibliographicum, n. 11948 (II-1, Berlin 1925, 519); W . A. Copingcr,

SupplemerUum to Hain's Repertorium Bibliographicum, I, London 1895, 355.

OCZHAM, SUMMA LOGICAB

3*

34*

INTROD UCTIO

bus, numeratur cap. 53. Propterea sequentium editionum solummodo p h o n e m indicabimus.

C o 1 o-

2. - Bononiae, anno 1498, mm. 302 X 208, ff. 97, coll. 2, lin. 60. C o l o p h o n : Explicit magna constructio logicae Magistri Guilielmi Hoccam anglici ex ordine Fratrum Minorum, logicorum acutissimi: Scholae invictissimorum Nominalium inceptoris in omnium disciplinarum genere Doctoris plusquam suptilis. Quam correxit summa diligentia frater Marcus de Benevento congregationis Celestinorum beati Benedicti. Qui et aetate nostra veram Nominalium academiam in Italia suscitavit: quam infecti gustu prosternabant. Impressaque est Bononiae non parvo aere Benedicti Hectoris Bononiensis artis impressoriae solertissimi. Ioanne II Bentivolo Bononiam illustrante, die sexto Aprilis 1498 87 . Marcus editionem suam inscripsit Ioanni Antonio de Albergatis Bononiensi, canonico cathedralis ecclesiae sancti Petri de Bononia. Post Colophonem sequuntur duo epigrammata : unum, Camilli Palaeotti ad Ockham, alterum vero Constantii Cancellarii Pistoriensis ad fratrem Marcum. Tam Colophon quam duo epigrammata, parum elegantia, in duabus editionibus sequentibus iterum impressa sunt. 3. - Venetiis, anno 1508, mm. 211 X 158, ff. 107, coll. 2, lin. 59. Omnia ut in praecedenti editione, exceptis nota impressoris et excusatione Lazari: Impressum Venetiis per Lazarum de Soardis, die 15 Maii 1508, qui obtinuit a dominio Venetiarum quod nullus possit imprimere nec imprimi facere sub poena, ut patet in suis privilegiis etc. Laus Deo optimo maximoque. - Post epigrammata sequitur Excusatio Lazari. 4. - Venetiis, anno 1522, mm. 280 x 200, ff 83, coll. 2, lin. 65. Omnia ut in editionibus nn. 2 et 3, excepta nota typographi: Venetiis impressa iussu et sumptibus haeredum .q. Domini Octaviani Scoti Civis Modoetiensis ac sociorum. Anno a Christi saluberrima incarnatione 1522. Die ultimo Aprilis. 5. - Oxonii, anno 1675, mm. 180 X 105, pp. 556, col. 1. Editionem curavit Obadiah Walker, magister Collegii Universitatis. Impressa autem est typis L. L. Academiae Typographicae, impensis I. Crostey. L. Wadding 88 , enumerans opera Venerabili Inceptori adscripta, dicit: "Summam Logices ad Adamum, lib. 1. Omnes Logicae tractatores. Prodiit Venetiis apud Lazarum de Soardis anno 1591. in 4. - Maiorem Summam Logices, lib. 4. Dudum expletis lectionibus... Extat Venetiis an. 1522". Haec editio sine dubio eadem est quam sub n. 4° indicavimus. Sed priorem, anni scilicet 1591, nullibi invenimus. W . Risse 89 , auctor Bibliographiae Logicae, p. 95, sub anno 1591 memorat quidem

87

Cf. L. Hain, ibidem, n. 11949; W . A. Copinger, ibidem, n. 11949.

88

L. Wadding, Scriptores Ordinis Minorum, Romae 1906, 107."

89

W . Risse, Bibliographia Logica, I, Hildesheim 1965, 95.

DESCRIPTIO CODICUM MANUSCRIPTORUM ET EDITIONUM

35 *

huiusmodi editionem, sed locum, ubi saltem unum exemplar eius inveniretur, non prodit. Et tamen catalogos maiorum bibliothecarum mundi perlustravit. Inspicienti Colophonem editionis principis anni 1488 statim apparet illam editionem ad fidem alicuius codicis e familia D i s t i n c t a fuisse paratam. Ad hanc autem familiam, ut diximus, pertinent codices antiquiores simul ac meliores. Inde est quod editio antiquissima textum completum et fide dignum praeberet, si non esset numerosis et non raro gravibus erroribus typographicis vitiata. Editor textui codicis, quem usu adhibuit, nihil omnino addidit nec aliquid ex eo omisit. Ultima enim paragraphus Epistolae prooemialis in suo codice, sicut in multis aliis, probabiliter deerat. Editionem principem a Marco de Benevento fuisse curatam non videtur probabile. Ipse enim anno 1488 veri similiter in Italia studiis vacabat. Nomen eius, cum titulo baccalaurei, prima vice die 14 Ianuarii 1494 apparet; gradum vero magisterii in Universitate Bononiensi die 9 Aprilis 1498 obtinuit 90 , - tribus diebus post quam editio Summae Logicae ab ipso curata ibidem lucem viderat. Tres editiones sequentes, nempe Bononiensis a. 1498, Venetae a. 1508 et a. 1522, absque dubio curae et studio Marci debentur, de quo facto epistola dedicatoria in initio et Colophon cum epigrammate in fine operis testantur. Ipse quidem de editione Parisiensi nec verbum facit, sed solum asserit se exhortationibus Ioannis Antonii Albergati morem gerens - Summam Logicae Venerabilis Inceptoris lucidam fecisse et summa cum diligentia correxisse. Dubium tamen non est quin ipse editionem principem prae manibus habuerit et eam adiutorio saltem unius codicis correxerit. Non quidem summa sed valde mediocri diligentia. Editiones vero Venetae editioni Bononiensi nihil omnino conferunt, excepto quod multas abbreviationes solvunt et titulos singulis capitulis praemittunt. Ea quae diximus pauca exempla sufficienter illustrabunt: In Prologo, lin. 51-52, ubi nostra editio, cum melioribus codicibus, legit: "Ad studiosos itaque, preces pro hoc praeclaro licet compendioso volumine geminantes", editio Parisiensis habet: "Ad studiosas itaque preces... multiplicatas". Idem legitur in editione Bononiensi, excepto quod verbum 'multiplicatas', factum est 'multiplicitas'. Peius igitur quam exemplar. In Epistolay lin. 5-6 in editione nostra stat: " C u m igitur... tuis precibus nequeam contraire, experiar quod hortaris M , editio autem princeps praebet: " C u m igitur... tuis precibus ne quaquam contraire nequaquam quod hortaris". Hoc Marcus sic correxit: " C u m igitur... nequaquam contrarire valeam quod hortaris". Hanc correctionem, nostro quidem iudicio, non ex quodam codice manuscripto sed potius e proprio capite sumpsit. Res similiter se habere videtur in Parte I, c. 1, lin. 3-4. Ubi nos habemus "intendunt astruere quod argumenta ex propositionibus", editio Parisiensis habet: "intendunt astruere per argumenta quod syllogismi ex propositionibus ,, ; Marcus autem: "intendunt astruere quod argumenta et syllogismi ex propositionibus". 90

U t nuper detexit C. Piana, Ricerche su le Universita di Bologna e di Parma (Spicilegium Bona-

venturianum, I, Quaracchi 1963, p. 153, nota 5; et pp. 210-13). Cf. etiam A. Birkenmajer, "Marco da Benevento und die angebliche Nominalistenakademie zu Bologna (1494-1498)", Philosophisches Jahrbuch, XXXVIII (1925), 336-44.

36*

INTROD UCTIO

Adsunt tamen verae et utiles correctiones, quas facere haud potuisset nisi unum saltem codicem manuscriptum consuluisset. Exempli gratia Parte I, c. 2, lin. 8-9 loco verba Vera... vera* editio Parisiensis habet 'una... una', quod Marcus correxit. In Parte I, c. 3, lin. 22 in editione prima deest verbum 'synonymorum', quod Marcus supplevit. In eodem capitulo paragraphum inter lin. 84-94 editio Parisiensis eodem ordine habet ac nos, sed editio Bononiensis, cum non paucis codicibus, eam post nostram lin. 26 ponit. Estne tandem aliquid quod Marcus de Benevento textui Summae Logicae, quem in editione Parisiensi vel in suo codice manuscripto invenit, proprio Marte addidit ? Nihil tale invenimus, nisi duas notulas, quae forsitan praeter intentionem editoris impressae sint. Una occurrit in Parte III-3, c. 24, in fine: "Notandum quod nomina figurarum... et non embardorum M , ut notavimus in apparatu ibi ad lin. 128. - Alia legitur ibidem, cap. 38, ad lin. 40: "Tamen disiunctiva opposita copulativae... vel non omnis homo currit". Hae sententiae in editione Parisiensi a. 1488 non habentur, sed primo apparent in editione Marci de Benevento, quae prodiit Bononiae a. 1498. Impossibile non est quin Marcus eas ad usum proprium notaverit in margine sui exemplaris editionis Parisiensis, quod postea typothetis Bononiensibus tradidit, qui crediderunt hic agi de additionibus textui inserendis. Hae additiones etiam in editionibus sequentibus impressae sunt. Praeterea Marcus hic atque illic verbis materialiter supponentibus articulum ly praemisit. Exempli gratia Parte I, c. 1, lin. 59-60: "non loquor hic de ly signo. Aliter accipitur ly signum"; cap. 2, lin. 31-33: "nec ly homo nec ly albus... nec ly currens nec ly velociter". Articulum his locis nec editio princeps nec codices, quos vidimus, habent. Obadiah Walker, qui a. 1675 Oxonii Summam Logicae typis mandavit, nullum codicem manuscriptum consuluit. Dicit enim in praefatione: "Nec in huius editione aliud nobis arrogamus, quam quod e barbaris characteribus, abbreviationibus, aliisque legendi difficultatibus, in apertam, gratam et usitatam lectionem vindicavimus; et ab innumeris impressorum erratis liberavimus". Omnibus igitur perpensis, sine iniuria Marci de Benevento et Obadiae Walker, dici potest solam editionem principem a. 1488 fuisse ad fidem codicum manuscriptorum (vel potius codicis manu scripti) paratam. Editio Bononiensis vocari potest editio recognita, Venetae vero a. 1508 et 1522 novae impressiones hic atque illic correctae, Oxoniensis tandem a. 1675 nova impressio emendata 91 .

CAP. II

De authenticitate

Summae

Logicae

eiusque

partium

Summam Logicae esse opus genuinum Venerabilis Inceptoris, Guillelmi de Ockham, plus quam sexaginta codices manuscripti - nullo contradicente - testantur, sicut luculenter apparet cuicunque qui primum capitulum nostrae introductionis 91

Tadeusz Wlodarczyk recenter magnam partem Summae Logicae in linguam Polonam transtulit,

exemplis theologicis omissis: G. Ockham, Suma Logiczna, Warszawa 1971.

DE AUTHENTICITATE SUMMAE LOGICAE

37*

perlustrat. Idem plures auctores paris aetatis, qui auctorem de facie noverunt, sine ulla haesitatione comprobant. Primo loco venit Ps.-Richardus de Campsall, qui ad Summam Logicae destruendam totum opus composuit. Opus autem istud, de quo infra fusius agemus, in codice manuscripto inscribitur Logica Campsale Anglici, valde utilis et realis, contra Ocham Etiam Gualterus de Chatton in sua Lectura in I Sententiarum iterum atque iterum citat Summam Logicae, assignando etiam partes et capitula f . Et tamen ipse certo scire potuit quis fuerit auctor huius operis, nam, ut infra videbimus, in eadem domo studiorum commorabatur in qua Inceptor Summam Logicae composuit. Praeter hos Adam de Wodeham, discipulus et amicus Guillelmi, qui ut creditur prologum Summae Logicae praemisit et capitulum 51 Partis I addidit, frequenter hoc opus allegat. Forsitan ipse ea occasione qua prologum et capitulum 51, auctore utique volente et consentiente, addidit, opus magistri et amici propria manu pulcre rescripserit et aliquantulum ordinaverit. Hoc utique possibile est, sed tamen certo sciri non potest. Procul tamen aberat ab Adam ut verba magistri mutaret vel eis sua placita substitueret. Hoc uno exemplo illustrare sufficiat. Adam In I Sententiarum, dist. 23, q. 1, ubi mentionem facit de primis et secundis intentionibus, haec habet 8 : "Sed de istis antiqui vocant res ipsas extra animam, vel quascumque alias etiam in quas potest intendere vel aspicere intellectus absolute secundum se, intentiones primas. Et signa rerum, quae non intendit intellectus absolute sed pro quanto sunt signa, vocant intentiones secundas.... Alii autem vocant non res ipsas, quae sunt entia de primo ordine, in quas intendit intellectus, intentiones primas, sed ipsas intentiones vel conceptus quibus intellectus intendit in res, quae intellectiones sunt de secundo ordine. Et intentiones secundas non signa rerum, sed entia de tertio ordine, scilicet per se signa signorum... Ad illam primam magis videbatur Ockham [cod.: Hok.] declinari [cod.: declarari] in praesenti quaestione 4, sed ad secundam 1

Opus istud, cuius editio ab E. A. Synan paralur, asservatur in unico codice Bononiae, Bibl. Univ.

2635. Cf. V. Doucet, "L'oeuvre scolastique de Richard de Conington, O. F. M.", Archiuum Franciscanum Historicum, X X I X (1936), 420, nota 4; E. A. Synan, "Richard of Campsall, an English Theologian of the Fourteenth Century", Mediaeval Studics, XIV (1952), 1-8; "The Universal and Supposition in a Logica attributed to Richard of Campsall" (Nine Mediaeval Thinkers, ed. J. R . 0'Donnell, Pontifical Institute of Mediaeval Studies, Studies and Texts I, Toronto 1955, 183-232); The Works of Richard of Campsall, I, Toronto 1968, 16s. 1

Gualterus de Chatton, Lectura in I Sentcntiarum (Paris., Bibl. Nat. lat. 15.886, ff. 175ra, 175rb;

Florentiae, Bibl. Nat., conv. soppr. C. 5. 357, ff. 107ra-rb, 119vb, 121vb). Huius operis solummodo prologus et initium primi libri superest. - Etiam Ioannes de Rodyngton (doctor theologiae cc. 1333) novit Summam Logicae. Etcnim eam - tacitis titulo operis et nomine auctoris - fere verbotenus citat in suo commentario In I Senientiamm, dist. 2, q. 1: "Hic dicitur quod conceptus naturaliter significat aliquid et secundario vox significat illud idem, ita quod si conceptus permutaret suum significatum, ipsa vox sine nova institutione permutaret. Secundo dicitur quod 'eaedem voces sunt notae' ctc. sic intelligitur quia significant secundario quod significant pasjiones primo. Tertio dicitur quod conceptus naturaliter significat quidquid significat, non sic vox" (cod. Vat. lat. 5.306, f. 49va). Sententiae citatae leguntur in Summa Logicae, Parte I, c. 1, lin. 30-49. * Adam de Wodcham, In I Sententiarum> dist. 2^, q. 1 (Cantabrigiae, Gonville and Caius, cod. 281/674, f. 233r). De hoc codice cf. V. Doucet, "Commentaires sur lcs Sentences. Supplcment au Repertoire de M. Frederic Stegmiiller", Archivum Franciscanum Historicum, XLVII (1954), 94. 4

Guillelmus de Ockham, In I Sententiarum, dist. 23, q. 1 D : "Circa secundum dico quod intentio

prima vocatur rcs realiter exsistens. Intentio autem secunda vocatur aliquid in anima, rebus applicabile,

38*

INTROD UCTIO

in Logica sua, capitulo 12 et 11, ubi pulcre et plane docet de his, salvo quod ubi dicit ibi 'dum sunt signa', Vel quatenus sunt signa* sequor eum ibi, quia illud 'dum sunt signa' non sufScit". Aliis verbis: mihi magis placeret si addidisset Vel quatenus sunt signa*. Nonne Adam, si voluisset, faciliter addere potuisset 'vel quatenus sunt signa' ? In nullo tamen codice manuscripto occurrit huiusmodi additio. Omnibus istis testimoniis accedit quod in Summa Logicae, sicut in capitulo de tempore compositionis videbimus, fere omnia scripta quae Ockham antea composuit velut opera propria nominatim citantur. Sed si nihil horum nobis praesto esset, hoc opus tum ratione doctrinae tum ratione generis dicendi nihilominus Venerabili Inceptori adscribendum esset. His non obstantibus, plus quam centum ante annis, C. Prantl 5 in sua historia logicae in Europa occidentali asseruit, nullo codice manuscripto inspecto, Summam Logicae ab editore Marco de Benevento eo usque fuisse interpolatam atque mutatam, ut certo sciri non possit quid in ea auctori quid vero editori debeatur. Assertio sane gratuita, quae gratis negari potuisset, quam tamen non pauci et non parvae auctoritatis viri plus minusve receperunt. Sed Ph. Boehner iam anno 1939 demonstravit sententiam C. Prantl omni prorsus fundamento carere 6, nam omnia quae iste maiori minorive certitudine Marco de Benevento adscripsit, leguntur in codicibus manuscriptis ante mortem Venerabilis Inceptoris scriptis. In introductione vero ad suam editionem Boehner iterum redit ad quaestionem et dicta C. Prantl singillatim refutat 7 . Nullius utilitatis esset hanc refutationem hic repetere. Editio ipsa sit pro refutatione. Quasdam tamen partes Summae Logicae necesse est hic breviter tangere. a) Primo loco venit Prologus, qui incipit verbis 4 Quam magnos', in quo extollitur primo utilitas dialecticae, deinde vero auctor huius operis. Asservatur autem in 19 codicibus manuscriptis. Utrum codices initio mutili eum habuerint necne, nescimus. Scriptor huius Prologi in solo codice n. 45 (Vat. Ottob. lat. 2071) indicatur 8, sequentibus verbis: "Incipit prologus fratris et magistri Adam de Anglia in logicam sui magistri, fratris Guillermi de Ocham, egregissimi bachalarii theologiae". Agitur absque dubio de Adamo de Wodeham, qui - ut infra videbimus - a. 1322-23 Gualterum de Chatton Sententias legentem audivit, circa a. 1330 gradum baccalaurei in theologia obtinuit et inter annos 1339-41, ut lector sexagesimus primus, studium Oxoniense rexit 9 . In eodem codice Ottoboniano, et in eo solo, leguntur etiam verba quibus auctor Prologi asseverat se discipulum Guillelmi de Ockham fuisse: "sub cuius ferula me praedicabile de nominibus rerum quae non habent suppositionem personalem sed simplicem" (ed. Lugduni 1495). 5

C. Prantl, Geschichte der Logik im Abendlande, III, Leipzig 1867, 329, nota 740.

8

Ph. Boehner, "Zur Echtheit der Summa Logicae Ockhams", Franziskanische Studien, X X V I

(1939), 190-93; idem Collected Articles on Ockham (ed. cit., pp. 65-70). 7

William Ockham, Summa Logicae (ed. cit., pp. viii-xii).

8

Vide supra, cap. 1. Posthac codices ibi descriptos per numeros singulis praemissos indicabimus.

9

Notitias de Adamo de Wodeham (Woodham) in unum collegit A. B. Emden, A Biographical

Register of the University of Oxford to A. D. 1500, III, Oxford 1959, 2082.

DE AUTHENTICITATE SUMMAE LOGICAE

39*

fuisse fateor, non verecunde, in hac scientia et aliis pluribus, professorem eiusdem ordinis praelibati". Haec tamen verba Ph. Boehner fictitia esse videbantur 10, et talia esse videntur etiam nobis, eo scilicet fine addita, ut adscriptio externa criterio quoque interno fulciretur. Non intendimus tamen negare quin Adam revera discipulus, amicus et forsitan socius et adiutor Venerabilis Inceptoris fuerit. Praeterea in Prologo, lin. 47-48 legimus: "Siquidem hic doctor eximius... plene et limpide ac seriose composuit...". Verbum 'seriose' (Anglice: seriously) in scriptis auctorum scholasticorum rarissime invenimus, in operc tamen Adae idem verbum occurrit nobis: "et seriosius declaravi hoc (?) in una alia quaestione" n . Porro etiam Ioannes Maior, qui abbreviationem commentarii Adae in Sententias edidit, dicit eum fuisse discipulum Venerabilis Inceptoris: "Okam et Catonis contemporaneus, utrumque in scholis respondentem audivit" 12. Illi qui operibus Adae student testimonium codicis Ottoboniani et Ioannis Maioris ut rem vero proximam sine difficultate recipient. Tempus quo Adam Prologum istum Summae Logicae praemiserit ignoramus. Certe ante quam esset magister theologiae, seu ante 1339. Legitur enim in codice n. 47 (A 1 ), quem Arno Petri Visbiae (vulgo Vysbi) a. 1339-finivit; codex autem unde eum descripsit maxima cum probabilitate erat ille quem Ioannes Nicholai scripsit "quando studuit Parisius, anno Domini MCCCXXIX" 13 . Qua de causa tot codices Prologum omiserunt ? Una, quod Summa Logicae probabiliter ante diffundi coepit quam Prologus ei praemissus esset. Alia, aeque vel magis probabilis, potuit esse fastidium cultus personarum. Quidam enim illa aetate velut rcm vanam et immodestam considerabant nomen proprium et titulum academicum scriptis suis apponere. Ideo in non paucis codicibus, nomen, titulus et ordo, ad quem auctor pertinebat, deleta sunt. In ipso codice quem modo memoravimus, titulus 'doctoris' deletus est simul cum nomine scriptoris 'Arno Petri\ fortunate non adeo ut legi non possit. In hoc autem prologo Ockham non solum nominatur, sed velut doctor 'praecipuus' et 'sublimis' exaltatur. Adde quod Inceptor inde a medietate a. 1324 "super crimine haeresis in curia Romana delatus extiterat, pendente inquisitionis negotio contra ipsum" 14 ; die

10

Cf. William Ockham, Summa Logicae (cd. cit., p. x); cf. hic infra, Prologus, in apparatu ad liii. 46.

11

Adam dc Wodcham, In IV Sententiarum, q. 5, ubi pcr longum et latum agit de quantitate in

sacramento Altaris (cod. Paris., Bibl. Nat. lat. 15.892, f. 157va). 1 8 Ioannes Maior, in Vita Adae, quam praemisit editioni a se paratae: Adam Goddam, Super quattuor libros Sententiarum, Parisiis 1512. - Ibidem Ioannes Maior comparat inter se Adamum et Venerabilem Inceptorem eosque verbis depingit, nescimus si documento cuidam aut soli imaginationi innixus: "Okam et Adam accedunt in logica et utraque philosophia pares: in sententiis Okam ampullosus et diffusus, Adam digcstus et resolutus. Si Guillermi dyalogus non obstitcrit, palmam a priore surriperet posterior. Sublimi ingenio et audaci Guillermus, excelso et solido Adam. Ille rugosa fronte, demisso supcrcilio, micantibus oculis, tamquam vir bellator ab adolcscentia suadendo dissuadendo seriose disputat; hic serena fronte, elevato supcrcillio, ridendo, singulis gratus, omnia diluit. Quocirca neutrum alteri prefcram". 13

Vide supra, cap. 1, in dcscriptione huius codicis.

Ut dicit Ioanncs XXII, in epistola die 28 Maii data, qua iniungit auctoritatibus ecclesiasticis et saecularibus ut Michaelem dc Cacsena, Bonagratiam dc Pergamo et Guillelmum de Ockham, ubicumque repcrti fuerint, capiant, custodiant ct ad Curiam Romanam transmittant. Bullarium Franciscanum, V, n. 711 (cd. C. Eubel, Romae 1898, 346). 14

40*

INTROD UCTIO

vero 6 iunii 1328, tamquam "contumax, fugitivus, hostis Dei et ecclesiae fideique catholicae" solemniter excommunicatus est 1 5 . His consideratis mirum est, non quod hunc Prologum tot amanuenses omiserint, sed quod eum tot scribere ausi sint. b) Secundo consideranda est Epistola prooemialis, quae exorditur verbis 'Dudum me frater'. Haec Epistola legitur in 44 codicibus manuscriptis et omittitur in 18, codicibus initio mutilis non numeratis. Sed non omnes 44 codices habent totam jEpistolam, nam 11, simul cum editionibus antiquis, sistunt in linea 17, ad verba 'locum reputo obtinere'; in uno (n. 28) terminatur ad verbum 'argumentationis, (lin. 20), in tribus vero (nn. 7, 52, 58) ad verbum 'subsequetur' (lin. 21). Authenticitas huius Epistolae, auctoritate 44 codicum fulcita, nostro iudicio rationabiliter negari non potest. Omissio 18 codicum faciliter explicari potest partim eo quod exemplar auctoris nonnulli descripserunt antequam ipse hanc epistolam dedicatoriam ei praemisisset, partim eo quod maior pars eorum qui Summam Logicae scripserunt, non pretio conducti sed proprio Marte et ad usum proprium id fecerunt, ideo libere omittere potuerunt ea quae eorum iudicio ad opus stricte non pertinebant. Quisnam fuit ille Trater carissimus' qui suis litteris studuit Inceptorem inducere ad hoc opus componendum ? Codex n. 45 dicit Epistolam fiiisse directam 'discipulo suo praedicto', scilicet fratri et magistro Adam, qui Prologum postea praeposuit. Sed iuxta codicem n. 47 fuit scripta 'ad fratrem Willelmum de Ambersbergh [Ambusbergh ?] ordinis minorum de provincia Angliae'. Cui magis credamus ? Nostro iudicio non est necesse fidem praestare nec uni nec alteri. Difficile enim est credere quod Ockham tantum opus scripserit ad preces unius alteriusve amici. Dedicatio illa videtur nobis esse pure rhetorica, ad neminem specialiter directa, qua tamen prooemium apte et pulcre initium sumit. c) Tertio consideranda est authenticitas capituli 51 (53 in editionibus antiquis) Partis I. In hoc capitulo recitantur atque solvuntur decem obiectiones quae militare videntur contra opinionem quam Venerabilis Inceptor in capitulo 50 velut veram opinionem Aristotelis proposuit. Hoc capitulum, codicibus mutilibus iterum non numeratis, 20 codices omittunt, quidam vero habent illud extra ordinem, seu loco cui non pertinet, ut ex. gr. cod. n. 33 initio operis, in tabula, cod. vero nn. 28 et 34 in fine totius operis. Codex tandem n. 10 (S. Geminiani 26), qui tantum partem huius capituli scripsit, notat in margine: Discipulus Occam. Praeterea Ps.-Richardus de Campsall de hoc capitulo nullam facit mentionem. Iure igitur meritoque dixit Ph. Boehner 18 authenticitatem huius capituli esse valde dubiam. Nunc testimonio codicis S. Geminiani 26, qui Ph. Boehner non erat notus, dicere possumus hoc capitulum, stricto saltem sensu sumendo authenticitatem, non esse authenticum. Contra authenticitatem stricto sensu sumptam militare videtur etiam quod 15

Bullarium Franciscanum, V, n. 714 (ed. cit., p. 349).

16

Ph. Boehner, William Ockham, Summa Logicae (ed. cit., p. xi).

DE AUTHENTICITATE SUMMAE LOGICAE

41*

auctor huius capituli dicit 'in Categoriis' (lin. 4), ubi Ockham diceret 'in Praedicamentis'. Ipse enim, ni fallimur, nullibi in toto hoc voluminoso opere vocavit Praedicamenta Aristotelis Categorias. Praeterea paragraphi introducuntur verbis 'Adhuc', 'Amplius' (lin. 15, 22, 31), Inceptor econtra praefert ^ltem' vel 'Praeterea*. Quisnam fuit ille 'discipulus Ockham' qui hoc capitulum scripsit ? Idem, ut nobis videtur, qui Prologum scripserat. Maxima cum probabilitate Adam de W o deham. Hoc satis rationabiliter conici potest ex eo quod una sententia Prologi in hoc cap. 51 fere verbotenus repetita est. Ibi, lin. 41-42 legimus: "quam quia propter obscuritatem Graeci sermonis in Latinum translati", hic vero lin. 235-36: "tum quia propter obscuritatem Graeci sermonis in Latinum translati". Praeterea auctor Prologi primam sententiam a Boethio mutuavit, et hic quoque occurrit sententia quae videtur esse aliena a lingua auctorum scholasticorum: "Unionem namque spirituum ad naturas corporeas non solum Lex Christiana sed et omnis natio, ritus et secta fatetur..." (lin. 40-42). Ex hoc tamen minime sequitur hoc capitulum praeter vel contra intentionem auctoris fuisse additum. Ockham enim hoc capitulum initio cap. 49 promisit his verbis: "tertio obiciam contra eam et respondebo illo modo quo responderet Aristoteles, ut mihi videtur" (lin. 20-21). Haec promissio sine cap. 51 non esset impleta. Praeterea nihil est in hoc capitulo quod Inceptor ipse non approbaret. Et Adam, vel quicumque fuerit auctor huius capituli, magnam curam posuit in hoc quod non solum doctrinam sed, quantum possibile erat, etiam modum loquendi Guillelmi servaret. Si igitur, ut videtur, hoc capitulum auctore volente et moderante additum est, nihil obstat quominus id, largo saltem sensu, authenticum consideretur. Multi enim magni auctores tunc, sicut nunc, in operibus conscribendis adiutorio iuniorum usi sunt. Praeterea hoc capitulum legitur in non minus quam 40 codicibus manusscriptis, ex quibus non pauci ante mortem auctoris scripti sunt. d) Quatuor capitula De aequipollentiis et repugnantiis propositionum modalium in magna parte codicum leguntur ut capitula 13-16 Partis III—3; in non paucis habentur variis in locis, in tribus vero desiderantur. Ex hoc planum est haec capitula operi iam confecto fuisse addita, forsitan in quaterno separato, et non omnes scriptores noverunt ubinam essent inserenda. In duobus codicibus (nn. 1 et 35) haec capitula proprio titulo inscribuntur: Tractatus de aequipollentia (aequipollentiis) propositionum modalium. Nulla ratio est cur de authenticitate horum capitulorum dubitemus. e) Pauca etiam dicenda sunt de tractatibus De obligationibus et De insolubilibus, quos auctor, ut ipsemet dicit, non inseruit "nisi propter istius Summulae complementum, et ne tanta pars logicae totaliter dimitteretur intacta" 17 . Ex his verbis Venerabilis Inceptoris et ex hoc quod isti tractatus in 16 codicibus (familia I nt a c t a) post tractatum De fallaciis seu in fine totius operis leguntur, rationabiliter 17

Videsis infhi, Parte III-3, c. 46, lin. 72-73.

42*

INTROD UCTIO

concludi potest eos operi iam completo fuisse additos. Verbum 'inserui* interpretari potest pro 'addidi, ea intentione ut loco convenienti inserantur*. Locus autem his tractatibus conveniens videtur esse tractatus De consequentiis, seu Pars III-3. Ibi enim agitur de regulis consequentiarum, hic vero de regulis disputationum. Et in cod. nn. 46 et 50 hi tractatus inscribuntur: De regulis pertinentibus ad artem obligatoriam et De modo arguendi penes insolubilia. Ambos tractatus omittunt sex codices, sed in duobus hoc propter defectum codicis accidit. Unus (cod. n. 5) omittit tractatum De obligationibus sed habet illum De insolubilibus, alius (cod. n. 31) ambos bis scripsit, sine dubio ex duobus exemplaribus, quorum primum habuit eos post Partem III-2, aliud vero loco suo, seu in fine Partis III-3. In uno codice (n. 55) hi tractatus leguntur post Partem II, in alio (n. 61) post Partem III-4, in aliis quatuor (nn. 34, 37, 49 et 57) post Partem III-2, ut in descriptione codicum indicavimus. Res igitur similiter se habet cum his tractatibus sicut cum quatuor capitulis De aequipollentiis. Et sicut ista sunt authentica, ita hi tractatus authentici habendi sunt, quousque aliquod documentum fide dignum (non imaginatio) contrarium exigat. Duo tamen aenigmata, quae tractatum seu capitulum De insolubilibus tangunt, praeterire non possumus. Unum occurrit in codice n. 10 (S. Geminiani 26), cuius scriptor in fine tractatus De fallaciis scripsit: "Explicit logica Occham". Deinde prosequitur: "Incipit tractatus obligationum per praefatum auctorem". Sed in margine ubi capitulum De insolubilibus incipit, manus quae titulos scripsit, notat in margine: "Haec medietas (chartae s. lin.) est superflua nec pertinet ad perfectionem huius libri". Quid rubricator his verbis dicere voluerit, non est satis planum. Si authenticitatem huius capituli negare voluisset, id paucioribus verbis facere potuisset. Forsitan nihil aliud intellexit nisi quod ipsemet Ockham insinuavit cum scripsit: "ista... non inserui nisi propter istius Summulae complementum". Seu tractatus De obligationibus et De insolubilibus non sunt partes scientiae logicae, stricto sensu sumptae. Non enim tradunt theoriam, sed docent praxim, quomodo scilicet opponens et respondens in disputationibus se gerere habent ne ab adversario vincantur et ridiculi reddantur. Aliud aenigma occurrit in codice n. 64 (Tarvisii 376), ubi amanuensis postquam capitulum De insolubilibus finivit, prosequitur, ac si sententia nondum esset finita: "quia non sperabam Venerabilem doctorem Ioannem Buridanum super insolubilium materia se volentem tractare". Quisnam hic loquitur ? Certe non Ockham, sed amanuensis, ut nobis videtur, qui forsitan fuerat discipulus Ioannis Buridani. Discipulus ergo iste si speravisset Buridanum de insolubilibus fore tractaturum, hoc capitulum scribere omisisset. Codex iste, si ex exemplo, quod in ultimo capitulo tractatus De obligationibus occurrit, arguere licet, Parisiis scriptus est. Iuvat adhuc recolere quod Ockham tractatum De obligationibus praenuntiavit in fine cap. 38 Partis III-3, his verbis: "sed hoc numquam est faciendum nisi in arte obligatoria et durante tempore obligationis, de qua arte aliquid inferius dicetur". Etiam Ps.-Richardus de Campsall, qui sibi proposuerat Summam Logicae Ve-

DE AUTHENTICITATE SUMMAE LOGICAE

43*

nerabilis Inceptoris de capitulo in capitulum demoliri, in cap. 40 suae Logicae contra Ockham 18 promittit se de obligationibus tractaturum; in cap. 50 autem dicit: "terminus enim communis non significat se ipsum, sicut patebit in tractatu de insolubilibus" 19 . Utrum autem propositum perfecerit necne, nescimus; nec amanuensis hoc scivit, quia scripsit in margine: "Vellem libenter videre ista tua insolubilia". Iuxta praedicta, in Summa Logicae distingui possunt partes primariae et secundariae. Partes primariae et integrales sunt tractatus de terminis, de universalibus, de praedicamentis, de suppositionibus, de propositionibus, de syllogismis, de demonstratione, de consequentiis et de fallaciis. Initio, ut nobis videtur, Summa Logicae ex his partibus constitit et propagari coepit, sine partibus secundariis, quae sunt Prologus, Epistola prooemialis, capitulum 51 Partis I, capitula quatuor De aequipollentiis propositionum modalium, tractatus De obligationibus et De insolubilibus. Hae partes, cxceptis prologo et epistola, probabiliter in fine operis additae fuerunt, ea tamen intentione ut occasione ordinationis totius operis, locis quibus pertinent insererentur. Quidam tamen amanuenses, vel quia imperiti vel quia instructiones neglexerunt, eas locis indebitis inseruerunt. Omnibus igitur perpensis, tota Summa Logicae, cum partibus eius primariis et secundariis, opus genuinum Venerabilis Inceptoris est, solo capitulo 51 Partis I excepto. Si ita non esset, mirum sane esset si inter tot amanuenses nec unus hoc in dubium revocavisset, eo vel magis quia invidia inter viros studiosos, temporibus illis, non erat res rara. f ) Tandem ad modum corollarii mentionem facere iuvat de titulis capitulorum, qui in multis codicibus leguntur. Quidam autem habent titulos ante capitula, ad modum rubricae, alii in initio vel in fine operis ad modum tabulae, iterum alii tam ad modum rubricae quam ad modum tabulae. Tituli non in omnibus codicibus eisdem verbis exprimuntur, in non paucis tamen parumper tantum differunt, et hoc saepe propter rationes accidentales, ut propter defectum spatii. Quis titulos capitulis praemisit vel tabulam operi apposuit ? Codex n. 33 (K) asserit tabulam titulorum ab ipsomet auctore fuisse operi praemissam: "Incipit tabula infra scripti operis logicalis, edita ab eodem Venerabili Magistro Guillielmo Anglico, ordinis fratrum minorum, dicto Ocham. Hanc tabulam trado tibi carissime frater generalem in tota sententia mea logicali. Quoniam si vis scire sententiam omnium capitulorum, primi, secundi, tertii, quarti, et de obligationibus et insolubilibus capitulorum seu specierum, necnon quinti et sexti librorum, cum studio solerti perscruteris omnia capitula totius operis". Deinde sequitur minutata divisio operis in partes, cum 'incipit' singularum partium; deinde assignantur numeri capitulorum in qualibet parte contentorum; finaliter sequitur ipsa tabula capitulorum: "Haec sunt capitula primi libri. De definitione termini et de eiusdem divisione in generali...". Verba auctori adscripta, ut primo aspectu apparet, fictitia sunt. Nec videtur nobis vero simile quod ipsemet Ockl^am titulos capitulorum conscripserit, sive ad modum rubricae sive ad modum tabuIae^Tunc enim omnes codices titulos vel ta" \ 18

Cod. cit., f. 50v.

19

Cod. cit., f. 82r.

44*

INTROD UCTIO

bulam haberent et omnes eodem modo haberent. Tituli nihilominus quodammodo auctori debentur: eliciti enim fuerunt ex prima vel ex primis sententiis singulorum capitulorum. Ex codicibus a nobis constanter collatis codices nn. 9, 18, 30, 33, 53 et 54 (I, B, C, K, D, V 4 ) titulos fere identicos exhibent. Nos titulos capitulorum e codice Burghesiano (D) sumpsimus, eos tamen ante capitula inter uncos inclusimus et lectiones aliorum codicum non notavimus. Titulos vero in summis paginis currentes ut plurimum a scriptore codicis n. 18 (B) mutuavimus. Numerus capitulorum singularum partium in variis codicibus differt, nam quidam novum capitulum incipiunt ubi alii id non faciunt. Nonnulli capitula tractatus De suppositionibus ab uno numerare incipiunt, alii vero, ut ex. gr. cod. 9 et 53 (D et I) totam Partem III continenter numerant.

CAP. III

De fontibus

Summae

Logicae

Fontes Summae Logicae convenienter dividi possunt in remotos, medios et proximos. Ad fontes r e m o t o s pertinent opera Aristotelis, praesertim illa quae ad logicam spectant. His accedunt Isagoge Porphyrii, Liber sex principiorum et commentarii et tractatus Boethii, praesertim libri De syllogismo categorico, De syllogismo hypothetico et De divisione. Praeter haec opera, quae quasi materiam primam totius Summae Logicae constituunt, Ockham magni aestimat auctoritatem Ioannis Damasceni et Anselmi. Ex grammaticis antiquis solum Priscianum nominat, Doctrinale vero Alexandri de Villa Dei tacite adhibet. Ex operibus philosophorum Arabicorum solummodo commentarii Averrois et Metaphysica Avicennae allegantur. Commentatores Aristotelis Graecos, ut Themistium, Ammonium, Alexandrum et Simplicium nec nominat nec, quantum nobis constat, tacite allegat. Idem dicendum esse videtur de Petro Abaelardo et de eius operibus logicalibus. Convenientia illa quae iuxta B. Geyer haberetur inter dicta Abaelardi et Ockham, explicari potest eo quod ambo terminis et sententiis aristotelicis et boethianis utuntur Fontes m e d i i considerari possunt illi commentarii et tractatus logicales qui lucem viderunt durante centennio quod Summam Logicae praecessit. Inter hos notiores sunt Tractatus seu Summulae Petri Hispani et Introductiones et Syncategoremata Guillelmi de Shyreswode. Ockham hos tractatus probabiliter noverat, licet nec eos nec auctores eorum unquam nominet. Ex auctoribus huius periodi Inceptor saepe adducit auctoritatem Roberti Grossatesta (Lincolniensis) eamque 1

C f . B. Geyer, Peter Abaelards Philosophische Schriften, II (Beitrage zur Geschichte der Philosophie

und Theologie des Mittelalters, XXI-4, Miinster in W . 1933, 629); differentiam inter philosophiam Abaelardi et Ockham idem clarus auctor ibidem indicat.

DB FONTIBUS SUMMAE LOGICAE

45*

semper approbat. Semel nominatur, sed ut 'quidam* probabiliter saepius impugnatur, Magister Abstractionum, de quo infra plura dicemus 2. Quantum ad partem quae ad praedicamenta spectat, auctoritas Petri Ioannis Olivi, numquam nominati nec verbotenus citati, satis manifesta est. Inter annos 1275 et 1326 varii <e^^o^es, Petri Ioannis non minus quam decies condemnati sunt 8 . Unus solus 'error' nostra hic interest, quem Olivi a. 1283 in conventu Avenionensi revocare coactus est 4 : "D e p r a e d i c a m e n t i s . Dicere quod praedicamenta non distinguuntur realiter, contra Philosophum est; et specialiter de quantitate et relatione est periculosum. - R e s p o n s i o . De hoc nihil assertive quod sciam dixi, licet inter multas opiniones aliquid de hoc recitaverim; et quia de huiusmodi philosophicis non multum curo, paratus sum revocare, quamvis communem opinionem in scholis semper tenuerim". Quod quaedam opiniones Petri Ioannis Olivi (sive assertive sive recitative propositae, non multum refert) in doctrinam Venerabilis Inceptoris eiusque scholae irrepserint, iam diu indicaverunt B. Jansen 5 et J. Koch 8, relatio tamen inter Ockham et Olivi nondum est funditus explorata. Unus ex maioribus dialecticis, qui in prima medietate saeculi decimi quarti florebant, absque dubio erat Gualterus Burlaeus, Doctor Planus et Perspicuus, qui inde ab a. 1301, quo Magister Artium factus est, usque ad mortem (post 1344) plurima opera philosophica edidit 7 . Ockham et Burlaeus sibi saepe adversabantur et verbis invidis quandoque se invicem lacessebant. Sic ex. gr. Ockham probabiliter 1

Infra, cap. IV.

1

Cf. L. Amor6s, "Series condemnationum et processuum contra doctrinam et sequaces Petri Ioannis

Olivi", Archivum Franciscanum Historicum, X X I V (1931), 495-512. 4

Vide apud D. Laberge, "Petri Ioannis Olivi, O. F. M. tria scripta sui ipsius apologetica annorum

1283 et 1285", Archivum Franciscanum Historicum, XXVIII (1935), 129. 5

B. Jansen, Die Erkenntnislehre Olivis, Berlin 1921, 121s.

6

J. Koch, "D'^ Verurteilung Olivis auf dem Konzil von Vienne und ihre Vorgeschichte", Scholastik,

V (1930), 489-522. Nota praesertim pp. 513s.: "Nur das sei hervorgehoben, dass (abgesehen von der Informationslehre) die fiir Olivi charakteristischen Lehren (das Objekt nur causa sine qua non der Erkenntnis; die Leugnung der Species; die Kritik der aristotelischen Kategorienlehre; die Identifizierung des Seelenkrafte mit Seelensubstanz) spater bei Durandus dc S. Porciano und den Nominalisten wiederkehren. Man kann diesen ideengeschichtliche Zusammenhang, auf den Jansen schon hingewiesen hat, nicht stark genug betonen: Trotz aller Verbote haben Olivis Schriften weitergewirkt und die philosophische - fiigen wir gleich hinzu: auch die theologische - Entwicklung des 14. Jahrhunderts beeinflusst". Et iteram, "Der Sentenzenkommentar des Petrus Iohannis Olivi", Hecherches de theologie ancienne et midievale, II (1930), 3 1 0 : " W i e Ockham Olivis Ansicht, dass die Theologie kein einheitliches Objekt habe, aufnimmt, so zeigen sich auch tlbereinstimmungen in der Rechtfertigungs - , Gnaden - und Sakramentenlehre, wie ich spater im einzelnen darlegen werde... Jedenfalls sind Ockhams enge Beziehungen zu den Spiritualen bekannt". C f . etiam A. Maier, Metaphysische Hintergriinde der Spdtscholastischen Naturphilosophie, Roma 1955; et E. Bettoni, Le dottrine filosofiche di Pier di Giovanni Olivi, Milano 1959. 7

Cf. J. A. Weisheipl, "Repertorium Mertonense", Mediaeval Studies, X X X I (1969), 185-208, ubi

non minus quam 50 scripta Burlaei enumerantur. Expositio et quaestiones super Metaphysicam (cod. Amplon. Q. 290) non est opus Gualteri; scriptum enim erat ante a. 1250. Cf. G. Gal, "Commentarius in Metaphysicam Aristotelis cod. Vat. lat. 4538 (Fons doctrinae Richardi Rufi), Archivum Franciscanum Historicum, X L m (1950), 1-34. Forsitan est opus ipsius Rufi, qui id saepissime allegat ut opus cuiusdam philosophi saecularis. Sed Richardus erat vir iocosus et ipsemet erat 'philosophus saecularis' antequam Ordinem intraret.

46*

INTROD UCTIO

Burlaeum significabat verbis 8 : "aliqui reputantes se scire logicam , , ; Burlaeus econtra Inceptorem designabat talibus 9 : "quidam asserentes se scire logicam super omnes mortales"; "quidam de novo incipientes philosopllari ,, ; "non modicum de sua logica gloriantes ,, etc. Si quis tamen propter hoc crederet unum ex alterius opere nullum fructum fecisse, falleretur. Contentio enim circa universalia, praedicamenta et suppositiones terminorum maxime vertebatur. Sed haec non constituunt totam logicam nec magnam eius partem. Maior pars logicae erat possessio communis et pacifica omnium logicorum, et de hac parte Burlaeus longe ante Ockham multa plane et perspicue scripserat. Deceptus est igitur Ioannes Nicholai 1 0 , qui postquam a. 1329 descripsit Summam Logicae, ei continuo addidit quaedam excerpta e libro Burlaei De puritate artis logicae eaque his introduxit verbis: "Post praecedentem Summam, editam a fratre W [ i l lelmo], compilavit Burle alium tractatum de logica in qua pauca continentur utilia, realiter nihil, vel sumpta de priori Summa vel de Boethio in libro De categoricis et hypotheticis syllogismis , \ Si Ioannes Nicholai scivisset quot tractatus logicos Gualterus ante Guillelmum et ante librum De puritate artis logicae composuerat, cautius locutus esset. Praeterea nihil obstat quominus unus auctor fructum capiat ex opere de quo censuram facit. Sic Ockham non pauca discere potuit ex tractatu De suppositionibus Burlaei, non obstante quod illum tractatum impugnaverit n . Quando vero Ockham tractatus suos De obligationibus et De insolubilibus composuit, tractatus homonymos Burlaei probabiliter ante oculos habuit 1 2 . Inter fontes, largo sensu sumendo fontes, numerari possunt etiam theologi, quorum scripta Venerabilis Inceptor absque dubio legit. Hi autem fuerunt, ut in operibus theologicis indicavimus 13 , Thomas Aquinas, Henricus Gandavensis, Godefridus de Fontibus, Ioannes Duns Scotus, Richardus de Conington, Robertus de Cowton, Henricus de Harclay, Guillelmus de Alnwick et Ioannes de Reading. Ex hoc quod Ockham opiniones horum auctorum frequenter impugnat minime sequitur eum ab eisdem nihil discere potuisse. His nunc addendi sunt Petrus Ioannis Olivi, Aegidius Romanus, Gualterus Burlaeus, Magister Abstractionum, quicumque iste fuerit 1 4 , Richardus de Campsall et probabiliter etiam Ps.-Richardus de Campsall 1 5 . Opera quae per absentiam conspicua sunt, quaeque Ockham nec nominat nec tacite allegat, sunt scripta Ioannis Duns Scoti quae ad logicam spectant. 8

Guillelmus de Ockham, Scriptum itt I Sent., dist. 2, q. 4 (ed. S. Brown ct G. Gal, St. Bonaventure,

N. Y. 1970, II, 146, nota 1). 9

Gualterus Burlaeus, Expositio in Physicam Aristot., I, t. 5; IV, t. 42 (ed. Venetiis 1589, col. 16 et

400); De puritate artis logicae tractatus longior (ed. cit., p. 7, in apparatu critico). 10

Vide supra, cap. 1, descriptionem codicis n. 47 (A 1 ).

11

Cf. S. Brown, "Walter Burleigh's Treatise De suppositionibus and its influence on William of

Ockham", Franciscan Studies, X X X I I (1972), 15-64. Videsis infra, Parte IIM, c. 39 et c. 46. ™ Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent. (Opera Theologica I-II, ed. G. Gal et S. Brown, St. Bonaventure, N. Y . 1967 et 1970). Consulatur index auctorum. 14

De hoc auctore infra, cap. IV, fusius.

15

De opere huius auctoris infra, cap. V, ex professo agemus. Ibidem erit sermo etiam de vero R i -

chardo de Campsall.

DE TEMPORE ET LOCO COMPOSITIONIS

47*

Fontes tandem p r o x i m i Summae Logicae habendi sunt opera quae Ockham antea composuit. Commentarii imprimis in Isagogen Porphyrii, in Praedicamenta, in Perihermenias et in librum De elenchis sophisticis Aristotelis. Sed etiam alia opera, ut Scriptum in Sententias Petri Lombardi et Expositio Physicorum Aristotelis plurima continent quae ad logicam spectant 16 . Praeterea, iuxta statuta Universitatis Oxoniensis nullus erat ad lecturam Sententiarum admittendus, 4
CAP. IV

De tempore

et loco compositionis

Summae

Logicae

Quaestiones de loco et temporc compositionis Summae Logicae sub uno titulo tractamus, quia intime connexae sunt et solutio unius a solutione alterius pendet. Quaestio autem de tempore duplex est, nam possumus quaerere de tempore relativo seu de positione quam Summa Logicae inter alia opera Venerabilis Inceptoris occupat, et de tempore absoluto seu de anno quo hoc opus conscriptum est T e m p u s r e l a t i v u m facili negotio determinari potest, quia Ockham lectores ad sua opera praecedentia non raro remittit. Expositionem libri Porphyrii De praedicabilibus 2 memorat Parte I, c. 25, lin. 80-84, his verbis: "Qui autem pleniorem notitiam voluerit habere de universalibus et proprietatibus eorum, poterit legere librum Porphyrii, ubi istam materiam multo diffusius pertractavi. Ideo illa quae sunt hic dimissa, ibi poterunt invenire". Expositionem libri Praedicamentorum Aristotelis nominatim citat Parte I, c. 62, lin. 9-10: "Tamen 'habere' secundum Philosophum multis modis dicitur, sicut in Praedicamentis exposui". De Scripto in I Sententiarum, simul cum praecedentibus, mentionem facit Parte II, 18

Quaenam opera Inceptor ante Summarn Logicae scripserit, in capitulo proximo argumentis osten-

17

Statuta Antiqua Universitatis Oxoniensis (ed. S. Gibson, Oxford 1931, 49).

detur. 18 1

Vide quae dicit Parte III-l, c. 43, lin. 93-98. De tempore et ordine quo Venerabilis Inceptor opera sua non polemica composuerit, multa scrip-

serunt L. Baudry, Ph. Boehner, V. Heynck, E. Iserloh et C. K. Brampton, quorum tamen opiniones hic discutere non est locus. 1

Sententias hic citatas, locis ubi occurrunt, in imis paginis indicavimus.

48*

INTROD UCTIO

c. 2, lin. 77-79: "Contra istam opinionem arguitur multipliciter in diversis locis, scilicet in primo libro Sententiarum, in libro Porphyrii et in libro Praedicamentorum, et aliqua argumenta facio ad praesens contra eam M . Et ibidem, lin. 150-52: "Quod autem talis distinctio formalis non sit ponenda in creaturis, probavi in primo libro Sententiarum, distinctione secunda". Expositio in libros Physicorum Aristotelis, usque ad quartum librum inclusive, pluries commemoratur. Parte I, c. 44, lin. 181-82: "De loco etiam et tempore dicunt quod non sunt res aliae distinctae. Sed de hoc in libro Physicorum perscrutatum est". De hac re, ut ibi indicavimus, Ockham egit in quarto libro Physicorum. Iterum, Parte I, c. 45, lin. 146-47: "Et quod haec sit intcntio sua declaravi per eundem II Physicorum, ideo hic causa brevitatis omitto". Agitur revera de III Physicorum, ut ibidem diximus. Adhuc, Parte II, c. 36, lin. 12-15: "Est tamen sciendum quod tempus large accipitur pro tempore proprie dicto et pro aeternitate sive negatione temporis. Quod qualiter habeat intelligi, alibi expositum est, super IV Physicorum et super II Sententiarum". Expositio in librum Perihermenias Aristotelis et Expositio in librum De sophisticis elenchis Aristotelis in Summa Logicae non nominantur. Sed istae expositiones probabiliter codem anno scriptae sunt; et ambo certe praecesserunt Expositionem in I librum Physicorum. Dicit enim in prima parte De elenchis, ad textum: Quia vero secundum consequens, in fine: "Similiter de ratione Melissi dicetur in libro Physicorum" 3 . De ratione autem Melissi agitur in primo libro Physicorum 4 . In secunda vero parte eiusdem expositionis, ubi Inceptor loquitur de fallacia secundum interrogationes plures, ad textum: Cadunt autem, haec leguntur: "Immo non est propositio; cuiusmodi sunt tales 'estne Sortes homo asinus', 'estne Sortes albus musicus grammaticus' et huiusmodi, de quibus dictum est in libro Perihermenias" 5 . Sed, ut iam significavimus, Ockham probabiliter eodem anno vel eodem spatio semestri exposuit librum Perihermenias et librum De elenchis, nam in expositione primi memorat expositionem secundi semel ut iam factam et bis ut adhuc faciendam. Dicit enim in Perihermenias I, c. 5 De oppositis, ad textum: Dico autem opponi8: "et sic de aliis condicionibus oppositionis, de quibus dictum est in libro Elenchorum". In secundo vero libro, ad textum: Amplius nec quaecumque, haec habet: "sicut in II [ed. libro] Elenchorum ostendetur". Et infra, ad textum: Quare in quibuscumque praedicamentis: "dicetur de eis in libro Elenchorum". Ockham igitur, ut ex dictis luculenter apparet, antequam Summam Logicae componeret, ad fmem perduxit opus suum maximum, quod est theologicum, commentarium scilicet in libros Sententiarum; exposuit quatuor opera ad logicam spectantia, nempe Porphyrium, Praedicamenta, Perihermenias et librum De sophisticis elenchis, praeterea primos quatuor ex libris Physicorum Aristotelis. Haec igitur opera constituent terminum p o s t q u e m relativum Summae Logicae. Ad determinandum terminum a n t e q u e m relativum unum locum certum invenimus in expositione quinti libri Physicorum, ubi Ockham haec dicit: "Quod • Cod. Londinii, Bibl. Lambeth 70. 4

Aristot., Physica, I, cap. 2 et 3 (184b 15 - 187a 11).

5

Cod. cit.

• Editio Marci de Benevento, Bononiae 1496.

DE TEMPORE ET LOCO COMPOSITIONIS

49*

iste modus arguendi et probandi per talem syllogismum expositorium sit bonus, non oportet modo probare, quia alibi in Logica sufficienter dictum est, et accipitur a Philosopho in libro Priorum" 7. Per verba autem 'alibi in Logica' intendit sine dubio Summam Logicae, quia in ea sola agit ex professo de syllogismo expositorio, Parte II, c. 27 et Parte III-l, c. 16. Alius locus occurrit in Tractatu de praedestinatione 8, quaest. 1, ubi legimus: "Octava suppositio est quod aliquae propositiones in ista materia sunt distinguendae secundum compositionem et divisionem,... sicut patet in logica". Huic optime respondet Summa Logicae, Pars II, c. 9, lin. 3-25. Summa Logicae probabiliter praecessit etiam tractatus De corpore Christi et De sacramento Altaris seu primum et secundum tractatum De quantitate. In his tractatibus Ockham defendit se contra accusationes adversariorum, ut Gualteri de Chatton et aliorum. Praeterea in his multo fusius evolvit ea quae in Summa Logicae dixit de quantitate, puncto ct linea. Sed sicut Summa Logicae, ut vidimus, praecessit expositionem quinti libri Physicorum, ita tractatus De quantitate praecesserunt expositionem libri sexti, in quo licet non nominentur, evidenter tamen citantur, ad textum commenti 3: "Ad evidentiam istius partis et sequentis, necnon ad evidentiam multorum praedictorum et dicendorum de indivisibilibus, est sciendum quod non est intentio Philosophi quod sint in istis inferioribus aliqua indivisibilia, quae sint res distinctae a divisibilibus, - sicut multi moderni imaginantur - , ita quod punctus non est res una indivisibilis, distincta secundum se totam a quantitate, cuius ponitur terminus. Ad cuius declarationem primo ponendae sunt aliquae rationes hoc probantes; secundo solvendae sunt aliquae auctoritates Aristotelis et Commentatoris, quae videntur esse in contrarium. Ad istam autem conclusionem a 1 i a s multas rationes adduxi, quas volo nunc tractare; nec ipsas replicare erit inutile, quia forte ista expositio ad manus aliquorum perveniet qui o p u s c u l a a l i a quae feci non videbunt. Quod autem punctus non sit talis res..." 9 . Per 'opuscula alia quae feci* absque omni dubio tractatus De corpore Christi et De sacrameuto Altaris intelligit. Septem Quodlibeta certe non sunt fructus laboris unius anni. Nihil igitur obstat quominus pars quaestionum quodlibetalium praecesserit pars vero secuta fuerit Summam Logicae. Mutua relatio horum duorum operum aptius et tutius determinari poterit in introductione ad editionem criticam quaestionum quodlibetalium. D e 1 o c o compositionis Summae Logicae non habemus nisi coniecturam, quae tamen, nostro iudicio, satis rationabilis est. Quandocumque enim, sive docendo sive scribendo, tali exemplo uti volumus in quo nomen alicuius regni vel civitatis occurrit, nihil magis consentaneum est quam ut assumamus in exemplum nomen regni vel civitatis in qua docemus vel scribimus. Mirum esset si Ockham aliter fecisset. Exempla de A n g 1 i a iam initio operis occurrunt. Dicit enim Parte I, c. 5, lin. 50: "sicut dicimus quod iste est Anglicus et non Anglia"; cap. 15, lin. 101-03: "subiectum esset Romae et praedicatum in Anglia, quod absurdum est". 7

Cod. Oxonii, Mcrton 293, f. llOva.

8

Edidit Ph. Bochner, Franciscan Institute Publications, Philosophy Serie* 2, St. Bonaventure, N. Y .

1945, 16 R . 9

Cod. cit., f. 124vb.

OCEHAM, SUMMA LOGICAB

^

4*

50*

INTROD UCTIO

Exemplum de civitate affert Parte III-3, c. 45, lin. 23-25: "puta, si sciret eam quando Sortes est Romae responderet uno modo, et si sciret eam quando Sortes est Londinii responderet alio modo ad multa impertinentia". Ita habet maxima pars codicum manuscriptorum, ut supra in eorum descriptione indicavimus, exceptis utique illis in quibus amanuenses Londinio substituerunt nomen civitatis in qua scripserunt, ut 'Aretiis', < Bononiae , l 'Parisiis', 'in Sancto Marino', 4in Francia\ < Tiburi\ etc. Haec quidem exempla non probant, sed suggerunt, Summam Logicae L o nd i n i i in A n g l i a fuisse compositam. Hoc confirmatur, primo, eo quod simile exemplum occurrit etiam in Expositione in libros Physicorum, initio libri III, ubi Ockham agit de natura motus: "sicut via ad Londonias, distincta a Londoniis, terminatur ad Londonias" 10 . Et hoc opus, ut iam diximus, usque ad quartum librum inclusive praecessit Summam Logicae, inde vero a quinto libro eidem successit. Idem confirmatur, secundo, per QuodlibetVll, q. 24 (alias 18), ubi haec leguntur: "Ita Deus potest facere corpus quod est Londoniis esse Romae subito, absque hoc quod unquam sit in medio" n . Editio quidem argentoratensis habet < Argentinae\ unus codex 'Dublini\ alius 'Coloniae\ sed hoc solum confirmat quod initio diximus de consuetudine scriptorum et doctorum. His omnibus consideratis, nostro iudicio, prudenter assumi potest Summam Logicae Londinii in Anglia fuisse scriptam. Et si in Anglia, tunc ante medietatem a. 1324, quo tempore Ockham iussu Pontificis Ioannis XXII Avenionem profectus est, numquam in Angliam reversurus 12 . Tempus exactum itineris suscepti ignoramus. Sed si Inceptor, ut veri simile est, eo tempore in munere docendi occupatus erat, iter probabiliter anno scholastico finito seu post festum Pentecostes (die 3 Iunii) aggressus est, forsitan in spe ante initium proximi anni scholaris seu ante festum S. Francisci (die 4 Octobris) in Angliam revertendi 1 8 . Haec nostra coniectura infirmari videtur eo quod Ockham in Summa Logicaet Parte III—1, c. 4, lin. 35-40, citat M a g i s t r u m A b s t r a c t i o n u m , qui creditur esse Franciscus de Mayronis, qui titulum atque officium magistri solum initio anni scholaris 1323-24 sibi assumpsit 14 . Nonne mirum esset si iam eodem anno cum tali titulo proprio nominaretur ? 10

Cod. cit., f. 55vb.

11

Ed. Argentinac 1491. - Nota, quod ubi aderant magistri, quaestiones quodlibetales disputare ad

eorum officium pertinebat. Studium Oxoniense non erat sine magistro, et Ockham non erat magister actu regens, qua de causa mirum esset si ipse quaestiones suas quodlibetales Oxonii disputare potuisset. 11

C f . L. Baudry, Guillaume d'Occam cit., pp. 96-123.

u

Lectiones in scholis non universitariis Ordinis currebant a festo S. Francisci (4 Oct.) usque ad

festum Pentecostes, quod a. 1324 cecidit in dicm 3 Iunii. Cf. A. Carlini, "Constitutiones Generales O. F. M. a. 1316 Assisii conditae", Archivum Frandscanum Historicum, IV (1911), 290. - Ockham Avenione die 26 Maii a. 1328 aufugit. In Epistola autem ad Fratres Minores scribit: "Noveritis (et cuncti noverint Christiani) quod fere quattuor annis integris in Avenione mansi, antequam cognoscerem praesidentem ibidem pravitatem haereticam incurrisse". Guillelmi de Ockham Opera Politica, III, ed. H. S. Offler, Mancunii 1956, 6. 14

C f . Ph. Boehner, William Ockham, Summa Logicae cit., p. xii; Walter Burleigh, De puritate artis

logicae tractatus longior cit., p. viii. - Ioannes XXII, in epistola sua die 24 Maii 1323 data, iniunxit Thomae

DE TEMPORE ET LOCO COMPOSITIONIS

51*

Nostro tamen iudicio Franciscus de Mayronis et Magister Abstractionum differunt. Etenim titulus honorificus Francisci in antiquis tabulis est 'Doctor Acutus' vel 'Doctor Illuminatus' 15 . Primus, ni fallimur, qui titulum 'Magister Abstractionum' ei attribuit, est Mauritius de Portu Hibernicus (0'Fihely). Is enim a. 1504, in epistola dedicatoria, quae praemissa est editioni operum Francisci ab eodem paratae, haec dicit: "Ille enim arcana quaedam et abstracta diligentissimus imprimis indagator invenit. Quo factum est ut abstractionum magister merito dici meruerit" 16 . Nomen 'Magister Abstractionum' hucusque apud quatuor auctores nobis occurrit. Omnes sunt Anglici et omnes in prima mcdietate saeculi XIV scripserunt. Opiniones autem et sententias quas hi auctores Magistro Abstractionum adscribunt, in operibus Francisci de Mayronis in vanum quaesivimus. Sed scire quisnam iste Magister Abstractionum fuerit, esset magni momenti non solum pro tempore compositionis Summae Logicae sed etiam - immo magis - pro fontibus eiusdem. Idem enim auctor, scmel nominatus, posset latere sub non paucis 'quidam* et 'alii\ Ideoque operae pretium iudicavimus sententias ei adscriptas hic recensere, eo fine ut quem nos invenire non potuimus, alii detegere valeant. a) Guillelmus de Ockham, Summa Logicae, III—1, c. 4, lin. 35-40: "Ex isto sequitur quod tales syllogismi sunt boni omne coloratum est; omne album est coloratum; ergo omne album est; omne animal est homo; omnis asinus est animal; ergo omnis asinus est homo\ Et ideo errat Magister Abstractionum assignando in praedictis syllogismis fallaciam accidentis, cum isti syllogismi regulentur per dici de omni et sint de se evidentes". b) Ps.-Richardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 51: "Ex quo patet quod illi qui ita volunt limitare primas species suppositionis ut non ponant nisi duas vel tres - et est Rogerius et Magister Abstractionum et Hokam - nimis errant" 17. Idem, cap. 54: "Et si dicatur quod numquam est dicendum quod illud signum 'omne' teneatur collective vel divisive nisi quando est pluralis numeri, - licet enim Magister Abstractionum dicat hoc, non credo tamen sibi in hoc. Non enim video quare non posset ita bene fieri illa divisio quando ly omne est numeri singularis sicut quando est pluralis, nisi aliqua ratio assignetur, quam tamen nondum ipse assignat" 18. c) Ioannes de Reading, In I Sententiarum, Prol., q. 8: "Circa tertium dubium, ubi dicitur quod Christus non potest esse subiectum theologiae quia includit duas naturas, quarum una est contingens, et de tali composito nihil necessario dicitur, quia haec non est necessaria 'omnis homo albus est homo albus\ Contra istud potest argui primo quod haec sit vera necessario 'omnis homo albus est albus'; etiam de Bailly, cancelkrio Universitatis Parisiensis ut Franckco de Mayronis magisterium et licentiam in theologia conferret. H. Denifle - Ae. Chatelain, Chartularium Universitatis Parisiensis, n. 823 (II-I, Parisiis 1891, 272s.). 15

Cf. B. Roth, Franz von Mayronis, O. F. M. (Franziskanische Forschungen 3, W e r l in W . 1936,

14-17). 16

Franciscus de Mayronis, Commentarius in IV Sententiarum etc., Venetiis 1520, f. l v . Mauritius

tamen iam a. 1513 e vita migraverat. 17

Cod. Bononiae, Bibl. Univ. 2635, f. 83v.

18

Ibidem, f. 87r.

52*

INTROD UCTIO

ista 'Christus est Christus', quia in utraque idem praedicatur de se. Sed nulla propositio est verior quam ubi idem praedicatur de se, secundum Magistrum Abstractionum, igitur etc. ...Item, secundum Magistrum Abstractionum idem non potest dividi a se nec diminui a se ipso. Sed homo albus est idem sibi ipsi. Igitur non dividitur a se nec diminuitur..." 19 . d) Adam de Wodeham, In I Sententiarum, dist. 3, q. 4: "Pro prima parte, quod haec sit vera 'omnis homo est animal' adducunt rationem Magistri Abstractionum in isto sophismate omne coloratum est', quia ibi, secundum eum, in talibus omne album est coloratum' notatur esse habitudinis et consequentiae et non esse actualis exsistentiae, quam vocant operationem entis. Quale esse habitudinis et consequentiae, secundum eum, notatur cum dicitur 'si album est, coloratum est'. - Sed ista responsio tantum voluntaria est absque ratione aliqua, quia aequaliter sicut hic notatur habitudo consequentiae 'album est coloratum' aeque rationaliter poneretur hic notari habitudo consequentiae 'homo albus est homo albus' vel 'homo albus est homo coloratus', quas tamen iste ponit esse falsas, posito quod nullus homo sit albus, quia aeque bona consequentia est quod 'homo coloratus est si homo albus est' sicut quod 'coloratum est si album est\.. Item, auctoritas Magistri Abstractionum videtur ibi debilis, quia dixit id quod allegatum est ut salvet illud argumentum non valere omne coloratum est; omne album est coloratum; igitur omne album est', sed esse ibi fallaciam aequivocationis. Quod utique non est verum, quia tunc nullus talis syllogismus valeret omne animal currit; omnis homo est animal; igitur omnis homo currit'. Quod tamen falsum est, cum reguletur per dici de omni, et nihil accipitur sub minori nisi pro quo fit distributio in maiori, et maior denotat quod praedicatum vere convenit cuilibet cui convenit subiectum. Igitur. - Item, per eum, ista est vera omne album est coloratum\ quia denotatur quod si album est, coloratum est. Sed si haec condicionalis sit bona, tenet per medium verum et necessarium. Et nullum assignat nisi hanc omne album est coloratum\ Igitur ipsa posita pro medio non facit fallaciam" 20 . Idem, dist. 33, q. 2: "Aliud dubium: an sufEciat illa distinaio de deitate singulorum et singulis deitatis, quam tenet Pigaz 21 , et mihi multum placuit... Omnis deitas est Pater; omnis Filius in divinis est deitas; igitur omnis Filius in divinis est Pater. Si maior distinguatur penes aequivocationem, eo quod potest fieri distributio pro singulis deitatis, et tunc est falsa... Exemplum ad hoc de solutione Magistri Abstractionum ad hoc sophisma: omne animal fuit in archa Noe" 2a . Idem, dist. 33, q. 3: "Secundo dico quod aliter potest leviter vel levius solvi... eo modo quo solvit talia sophismata de copulato extremo Magister Abstractionum, 19

Cod. Florentiae, Bibl. Nat., conv. D. 4. 95, p. 112. - Sententiam 'nulla propositio est verior' etc.

citat etiam Ockham, Parte IIK3, c. 9, lin. 149-50 eamque Boethio attribuit, apud quem revera, sententialiter saltem, legitur. 10

Cod. Cantabrigiae, Bibl. Gonville and Caius, 281/674, f. 172vb. - Nota quod Magister Abstractio-

num iuxta Ockham assignavit in talibus syllogismis fallaciam accidentis, iuxta Adam vero fallaciam aequivocationis. " Radulphus Pigaz, O. F. M., magister circa 1329. Cf. A . B. Emden, A Biographieal Register of the University of Cambridge to 1500, Cambridge 1963, 454. " Cod. Vat. lat. 955, f. 185r.

DE TEMPORE ET LOCO COMPOSITIONIS

53*

quod videlicet tales propositiones ['hoc a vel b est verum' etc.] sunt distinguendae secundum compositionem et divisionem, id est secundum quod possunt sumi pro disiunctis vel pro categoricis de distincto extremo" 28 . Ex his quatuor auctoribus Ioannes de Reading certe prius perfecit lecturam, immo et revisionem, libri Sententiarum quam Franciscus de Mayronis gradum magisterii obtineret 2 4 . Magister igitur Abstractionum quaerendus est inter auctores Ioanne de Reading priores, Anglicos, probabiliter franciscanos, in dialectica plus quam mediocriter versatos, qui etiam de fallaciis seu de sophismatibus scripserunt. Haec omnia conveniunt Guillelmo de Alnwick, saltem si Ioanni Balaeo credamus, qui inter alia opera ei adscribit Sophismatum elenchos 25 . Quod tamen ipse fuerit Magister Abstractionum, de quo auctores supra nominati loquuntur, nondum est probatum. Porro, ex testimonio Adae de Wodeham manifeste apparet quod auctor, quem Ockham Parte II, c. 4 tacito nomine impugnat, est idem quem Parte III—1, c. 4 ut Magistrum Abstractionum allegat. Ipse est igitur qui, iuxta Inceptorem, frivole et irrationabiliter distinxit inter 'esse habitudinis sive consequentiae , et 4esse quod est operatio entis'; et ''ipse est inhabilis ad percipiendum quamcumque veritatem"; et ipse est <4qui in eodem passu dixit manifeste contradictoria et videbatur propriam vocem ignorare". Dicto de loco geographico compositionis Summae Logicae, liceat unum verbum dicere etiam de loco intellectuali. Per locum autem intellectualem intendimus scholares et viros studiosos inter quos Inceptor commorabatur dum hoc opus componeret. Ex his saltem duos maxima cum probabilitate indicare possumus: Gualterum de Chatton et Adam de Wodeham. Etenim nullum dubium est quin Adam lectiones Gualteri in libros Sententiarum - probabiliter anno scholari 1322-23 28 - audierit. De hoc facto testatur reportator earundem lectionum. Chatton enim in Reportatione, libro I, d. 30, q. 2, ubi quaerit utrum unio aliquorum in uno eodemque supposito sit forma realis, impugnat opinionem Venerabilis Inceptoris. Sed Adam de Wodeham argumentationes eius bis interrumpit, quem interventum reportator fideliter litteris mandat: "Item, dicit unus, scilicet Wode., quod omnes minores [propositiones] quas accipio in argumento, - quod solum argumentum dixi ponderis - , sunt falsae apud Aristotelem; igitur ipse non habuit unde moveri ad conclusionem ,, 27 . « Ibidem, f. 192v. 14

De Ioanne de Reading videsis A. B. Emden, A Biographical Register ... of Oxford, cit., III, 1554;

Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., ed. St. Bonaventure, N. Y., I, 24*, 36*ss., 1 3 0 3 3 ; II, 22*-34*; S. Brown, "Sources of Ockham's Prologue to the Sentences", Franciscan Studies, X X V I (1966), 36-51; G. Gal, "Quaestio Ioannis de Reading de necessitate specierum intelligibilium. Defensio doctrinae Scoti", Franciscan Studies, X X I X (1969), 66-156. Iuxta E. Longpre, ("Jean Reading et le bienh. Jean Duns Sgpt^, La France Franciscaine, VII [1924], 99-10) Reading primam suam lecturam circ^a. 1322 Avenione refractavit. 15

I. Balaeus, Illustrium Maioris Britanniae scriptorum... summarium, cent. 3 (Gipeswici 1548, f. 153s.).

Balaeus asserit se hanc notitiam a Bartolomaeo Pisano sumpsisse, apud quem tamen eam non invenimus. " Cf. L. Baudry, "Gauthier de Chatton et son Commentaire des Sentences", Archives d'histoire doctrinale et litteraire du Moyenr-age, XIV (1943-45), 337-69. 17

Cod. Paris., Bibl. Nat. lat. 15.887, f. 65ra.

54*

INTROD UCTIO

Adam alludit ad lectionem diei praecedentis, in qua Gualterus sex argumentis conatus est probare aliqua accidentia respectiva esse in rerum natura. Sed in omnibus propositionibus minoribus assumpsit Deum in rebus terrenis intervenire posse 28 . Hoc autem Aristoteles, ut Adam recte notavit, numquam admitteret. En responsio Gualteri: "Saltem principium allegatum, quia numquam est transitus de contradictorio etc., erat evidens apud Aristotelem. Stabit argumentum immediate praecedens, quia ibi transitus talis" 29 . - Haec tamen evasio potius quam responsio nobis esse videtur. Quatuor argumenta sequentia Adam tacite auscultat, sed contra quintum interpellat: "Sed dicit aliquis, scilicet Wode., quod Aristoteles difFusius tradit artem et doctrinam suam de relativis modo unius [sc. quae fundantur super aliquam qualitatem eiusdem speciei, ut similitudo etc.] quam de aliis, et de illis currunt quasi omnia dicta et exempla sua tam in Praedicamentis quam in V Metaphysicae" 80 . Chatton iterum leviter respondet: "Dico quod exempla illa currunt secundum similitudinem apud Aristotelem, non quod ita sit secundum veritatem" 81 . Iuvat hic in memoriam revocare quod capitulum 51 Partis I, quod 'discipulo Ockham' adscribitur, totum est in recensendis dictis Aristotelis de relatione et de relativis. Ergo ubi Chatton, ibi Wodeham. Sed, ut iam alibi ostendimus 82 , ubi erat Wodeham, ibi erat Ockham. De hac re ipsemet Adam testatur, cum scribit In I Sententiarum, dist. 17, q. 5: "Ad 14m respondet Ockham (mg. manu Adae: manu " Ibidcm, f . 63ra-b. •• Ibidcm, f. 65ra. ,0

Ibidem.

11

Ibidem. - Similcs altercationes inter Chatton et Wodeham probabiliter frequenter locum ha-

bebant. Dicit enim Adam, In IV Sententiarum, quaest. 5: "Et sic consequenter ad istud argumcntum quod saepe in novitate opinionum suarum feci in scholis et alibi contra cum [scil. contra Gualterum de Chatton], post diutinam deliberationem non aliter solvit ncc solverc potuit nisi tcnendo absurditates antiquorum ad quas deducit Philosophus IV Physicorum, scilicet quod condcnsatio et rarefactio non possunt naturaliter fieri (f. 157va) nisi per intromissionem vel emissionem corporum aliquorum... Nota tamen quod ipse post tempus magisterii sui posuit in Determinatione quam et ego ipse tunc - et priores alias - audivi dum legit Sententias ab eo: indivisibile naturaliter esse componibile alteri indivisibili secundum situm, quia aliter, secundum eum, non posset salvaricondensatioetrarefactio..." (cod. Paris., Bibl. Nat. lat. 15.892, f. 157rb-va). His prae oculis habitis fadlius intelligi possunt quaedam verba aenigmatica quae leguntur in tractatu Adae De indiuisibilibus, quaest. 2. Hic Wodeham, postquam recitavit plures rationes Guillelmi ex primo tractatu De quantitate, haec dicit: "Quaere prosecutionem in illo tractatu. Et haec argumenta ferc omnia fucrant tua antequam Ockham aliquid scriberet de indivisibilibus" (cod. Florentiae, Bibl. Nat., conv. A. 3. 508, f. 140ra). Amanuensis scripsit in margine: "Nescio cui loquatur". Loquitur, nostro iudicio, secum ipso, recolens se his et similibus rationibus arguisse contra Chatton in scholis et alibi, antequam Ockham duos tractatus De quantitate composuisset et libros Physicorum Aristotelis exposuisset. - Paulo ante textum a nobis citatum amanuensis f^so remittit lcctorcs ad Summam Logicae, cum tamen auctor absque dubio loquatur de tractatu primo De quantitate seu De corpore Christi: "Secundo principaliter arguit Ockham, et bene, ad praedictam conclusionem, ubi prius, scilicet in Logica sua, quia omnis res positiva et absoluta, distincta realiter ab omni alia re, non faciens per se unum tamquam pars cum alia re, est per se in genere". Haec leguntur in tractatu De corpore Christi, quaest. 1 (ed. B. Birch, Burlington, Iowa 1930, 24, lin. 1-4). - De 'diutina deliberatione* Gualteri (vide initium huius notae) Adam mentioncm facit etiam in tractatu De indivisibilibus, quaest. 1 : "Aliter autem respondit frater Walter Chaton, et dupliciter: uno modo dum legit ante Pascha et alio modo post Pascha, habita deliberatione pleniori" (f. 136rb). " Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., (ed. St. Bonaventure, N. Y. 1967, I, 30*).

DE TEMPORE ET LOCO COMPOSITIONIS

55*

sua in margine reportationis meae) quod ille [scilicet Chatton] male intellexit articulum..." 88 . Si igitur, ut supra vidimus, Ockham erat Londinii, ibi erant, eadem probabilitate, etiam Chatton et Wodeham. Omnes tres erant de ordine Fratrum Minorum et socii Provinciae Angliae, Ockham vero et Wodeham erant insuper socii Custodiae Londiniensis. Chatton, ut notum est, saltem bis legit super Sententias 34 . Fructus primae lectionis, super omnes quatuor libros, vocatur Reportatio; fructus vero secundae lectionis, ex qua solum prologus et pars libri primi superest, vocatur Lectura. Nullum documentum certum hucusque nobis occurrit quo locus harum lectionum determinari possit. Reportatio tamen certe in Anglia ortum habuit, nam libro I, d. 30, q. 1, Gualterus his verbis introducit opinionem Petri Aureoli de relationibus: "Quarta est transmarina" 35 . Ex eodem loco erui potest hanc lecturam non fuisse factam Oxonii, sicut aliquando nos ipsi credidimus 86, sed in alia civitate. De opinione enim quae in margine Richardo de Campsall adscribitur, auctor haec dicit: "Una est de Villa, quae negat omnem respectum ab absolutis" 87 . 'Villa' absque dubio est 'Villa Oxoniae', sicut Oxonium eo tempore vocabatur 88 . Nonne mirum esset si ita loqueretur dum ipsemet in Villa legeret ? Alibi quoque mentionem facit de Villa, ut ex. gr. libro I, d. 38, qu. 1, ubi agit de futuris contingentibus: "Tertia opinio, quae currebat in Villa, tempore quo audivimus in Villa philosophica tyronorum" 89 . Praeterea Quodlibeta Inceptoris, quae propter exemplum ibi adductum Londinii videntur esse disputata, tam intime connexa sunt cum Reportatione Gualteri quod plures quacstiones quodlibetales non intelligeremus nisi quaestiones Gualteri simul legeremus 40 . Quandoque enim Ockham, vel reportator Quodlibetorum, non curavit scribere obiectiones sed solum responsiones. Obiectiones tamen - semper contra sententias Guillelmi - frequenter inveniri possunt in quaestionibus Gualteri, qui in solo primo libro Reportationis plus quam centum sententias confratris sui recitavit et reprobavit. Omnes autem illas sententias desumpsit ex Scripto Guillelmi in primum librum Sententiarum. Ockham, nostro quidem iudicio, Quodlibeta praecise eo fine disputavit et scripsit ut obiectiones et impugnationes adversariorum suosum solveret et retunderet. Sicut iam vidimus, Gualterus de Chatton in Lectura sua Summam Logicae non n

Cod. Vat. lat. 955, f. 161v. Hoc quidem Ockham alibi et alio quoque tempore facere potuissct,

sed non est facile assignare locum magis probabilem quam illum ubi Chatton actu legebat; et Ockham Angliam reliquit uno anno post quam Chatton lectiones suas, ab Adamo reportatas, finivit. 9A

Vide hic supra, notas 26 et 32.

»5 Cod. cit., f. 62va. " Cf. G. Gal, "Gualteri de Chatton et Guillelmi de Ockham controversia de natura conceptus universalis", Franciscan Studies, XXVII (1967), 194. 87

Cod. cit., f. 62va.

18

Cf. A. G. Little, "The Franciscan School at Oxford in the thirteenth Ccntury", Archiuum Frartr-

ciscanum Histcricum, X I X (1926), 820. " Cod. cit., f. 73ra. 40

x

Cf. L. Baudry, Guillaume d'Occam cit., pp. 66-76; J. Murdoch et E. S y n a r v ^ T w o Questions

of the Continuum: Walter Chatton (?), O. F. M. and Adam Wodeham, O. F^M^.", Franciscan Studies, X X V I (1966), 212-88; praesertim p. 220.

56*

INTROD UCTIO

semel citat 41 , sed eam in Reportatione nec semel allegat. Ex hoc, si argumentum ex silentio aliquid valet, conici potest Summam Logicae post Reportationem fuisse compositam. Reportatio autem maxima cum probabilitate finita est anno 1323. Omnibus igitur summatim collectis, locus quem Summa Logicae in actuositate scientifica Guillelmi de Ockham occupat, sic circumscribi posse videtur: Ockham initio aestatis anni 1319 finivit lecturam Sententiarum Oxonii. Per biennium ibidem mansit, quo tempore perfecit ea quae statuta Universitatis ab incepturis exigebant: "Post lecturam insuper libri sententiarum, ad minus per biennium vel fere studio incepturus insistat, antequam scandat cathedram magistralem" 42 . Hoc tempore Bibliam biblice legit, in disputationibus publicis munus opponentis et respondentis sustinuit et publice praedicavit. Biennio tamen finito cathedram magistralem ascendere non potuit, probabiliter quia seniores eum in illo officio praecesserunt. Qua de causa iussu superiorum Londinium profectus est, ut in studio generali praecepta philosophiae iuvenibus traderet. Hic exposuit librum Porphyrii et ex libris Aristotelis Praedicamenta, Perihermenias, De elenchis et primos quatuor libros Physicorum. Postquam exposuit quartum librum Physicorum, composuit Summam Logicae, forsitan tempore vacationum aestivarum, anno 1323 48 . Haec enim non erat pars curriculi studiorum sicut erant expositiones librorum Aristotelis. Haec utique in coniectura posita sunt et exempli gratia dicta; non sicut res revera se habuerunt, sed sicut se habere potuerunt.

CAP.

V

De Logica reali contra Ockham Richardo adscripta

de

Campsall

Specialis mentio facienda est hic de hoc opere, quod primo V. Doucet notum fecit, deinde vero E. Synan fusius illustravit l . Propositum huius auctoris erat Summam Logicae Venerabilis Inceptoris de capitulo in capitulum refutare et penitus evertere. Opus istud mutilum est et in unico codice manuscripto asservatur, Bononiae, Univ. 2635, ff. lr-lOOv. Constat 63 capitulis ex quibus 61 contra Partem I Summae Logicae directa sunt, capitula vero 62-63 contra primum capitulum Partis II. Utrum autem auctor destructionem Summae Logicae usque ad finem prosecutus sit necne, nescimus, sed ut iam supra indicavimus, promisit se etiam de obligationibus et de insolubilibus tractaturum 2. 41

Cf. supra, cap. II, nota 2.

41

Ut dicunt Statuta Universitatis Oxoniemis (ed. cit., p. 50).

41

Ut supra, n o u 13, iam diximus, schola in studiis non universitariis Ordinis currebat a festo S. Fran-

cisci (4 Oct.) usque ad festum Pentecostes. Anno 1323 inter festum Pentecostes (15 Maii) et S. Francisci numerabantur 109 dies. Auctori Operis Nonaginta Dierum plus quam satis ad exarandum opus cuius fere dimidia pars non est nisi compendium operum prius redactorum. Regulas etiam consequentiarum, quae sunt materia Partis III-3, probabiliter iam collectas habebat inde a tempore quo studiis philosophicis vacabat. 1

Vide supra, cap. II, notam 1.

1

U t diximiu supra, cap. II. Videsis ibi notas 18 et 19.

DE LOGICA HJEALI CONTRA OCKHAM

57*

Si huic auctori credatur, Ockham erat logicae penitus ignarus, qui in toto suo opere nihil fecit nisi errores erroribus cumulare. Multa scripsit ridiculosa, frivola, irrationabilia, asinina et absurda; doctrinam et dicta Aristotelis pervertit; Ioanni Duns Scoto attribuit tales opiniones quales nec Scotus nec ullus sanae mentis unquam tenuit; argumenta sua quae doctrinae Scoti opponit plus ostendunt dementiam quam efficaciam 8 . Sed haec, licet non parvi momenti, ad editores Summae Logicae stricte non spectant ; ad eos tamen pertinent paragraphi et quandoque paginae integrae quas iste auctor e Summa Logicae, et quidem ex optimo quodam codice, excerpsit. Haec est ratio cur in apparatu Partis I etiam lectiones horum locorum excerptorum indicavimus et per Camp. significavimus. Quomodo se habent ad invicem textus a Ps.-Campsall citati et textus codicum nostrorum ? Sunt omnino identici. Si hic atque illic occurrunt sententiae Inceptori adscriptae quae in Summa Logicae non leguntur, hoc neminem debet movere. Auctor enim novit et quandoque citat, sive expresse sive tacite, Scriptum in Libros Sententiarum Guillelmi. Ita ex. gr. in capitulo 42, ubi agit de quantitate discreta 4, prae oculis habuit Scriptum, I, d. 24, qq. 1-2 et d. 30, q. 4. Unum solum locum invenimus ubi codex Ps.-Richardi plus habuit quam codices nostri. In Parte I, c. 43, lin. 221-22 nostra editio habet: "Immo sequeretur quod propositio scripta vere alteraretur per hoc quod musca volat. Quae omnia sunt absurda et simpliciter falsa". Loco huius sententiae apud Ps-Campsall, cap. 40, haec leguntur: "Sequitur tertio quod quando musca volat quod aliquid exsistens in mente mea vere alteraretur; et per consequens ad motum unius parvae muscae possent causari res infinitae, quia omnes angeli et omnes homines possent formare istam propositionem quando musca non volat: musca volat. Planum est quod omnes essent falsae; sed quando musca volat, omnes essent verae. Et per consequens si veritas esset aliqua talis res adveniens orationi, causarentur tot res ad motum muscae quot sunt angeli et homines, cum per positum quilibet haberet unam talem propositionem" 5. Undenam sumpserit auctor haec verba, nondum scimus. Similia leguntur apud Ockham, Quodlibet V, q. 24, non tamen eisdem verbis. Praeterea ibi quoque - sicut in Summa Logicae - sermo est de propositione scripta in libro. Num Ps.-Campsall dictum breve Inceptoris proprio Marte pluribus verbis evolvit, an Ockham ipse, quod prius prolixius scripserat, postea ad formam breviorem reduxit ? Quod autem auctor huius Logicae realis non sit verus Richardus de Campsall, qui anno 1305 factus est Magister Artium in Universitate Oxoniensi 6, facili nego• Cf. cum his ea quae Ockham dicit contra Magutrum Abstractionum, Parte II, c. 4; vide etiam hic supra, cap. IV. - Quid causae est cur isti auctores tam accrbe sibi adversentur ? Sola differentia opinionum an etiam rationes privatae ? Adam de Wodeham, In IV Sententiarum, quaestione de quantitate, ubi loquitur de 'calumnia multorum damnantium quantitalem csse substantiam', addit: "licet rion ex scientia procedat talis calumnia" (cod. Paris., Bibl. Nat. lat. 15.892, f. 132va). Verbis 'non exsciei^tia' substitui possent non solum verba 'ex ignorantia' sed etiam 'ex invidia'. 4

Cod. cit., f. 56v-60r.

6

Cod. cit., f. 49r.

6

Cf. A. B. Emden, A Biographical Register... of Oxford cit., I, 344s.

x

58*

INTROD UCTIO

tio probari potest. Plura enim quae ex positionibus veri Campsall nota sunt, aperte contradicunt opinionibus quas Ps.-Campsall profitetur. a) Prima contradictio respicit naturam generis et quaestionem cum hac intime connexam: utrum Deus sit in genere. In codice Florentino, Bibl. Nat., conv. B. 4. 1618, qui inter alia continct expositionem Venerabilis Inceptoris in librum De elenchis sophisticis Aristotelis, statim post ' e x p 1 i c i t ' huius operis legitur exceptum quod in margine 'Camsal' adscribitur. Hoc autem excerptum, forsitan ab ipsomet Ockham in fine autographi sui scriptum, incipit verbis: "Contra ponentes naturam generis, speciei et difFerentiae quod sint quaedam res extra intellectum". In hoc excerpto verus Campsall sine ulla ambiguitate docet primo: "quod genus et species et huiusmodi universalia non sunt res extra animam, ita quod sit aliqua res communis, - ut communiter imaginatur quae sit communis multis. Sed sunt formae universales exsistentes in anima sicut in subiecto, quae tamen sunt formae singulares in essendo, sicut alia accidentia in anima". Secundo, iuxta eum, aliquid est in genere dupliciter: "Uno modo quia essentialiter ordinantur in recta linea praedicamentali secundum sub et supra. Et isto modo solae intentiones universales in anima, cuiusmodi sunt species et genera, dicuntur esse in genere... Aliter dicuntur aliqua esse in genere quia essentialiter significantur per intentionem quae est in tali ordine praedicamentali". Planum est, ut iam loco suo indicavimus, hanc esse unam ex tribus opinionibus de natura conceptus universalis quas Ockham in Summa Logicae, Parte I, c. 12, lin. 30-39 recitat. Hoc idem extractum prae oculis habet etiam capitulo 14, lin. 15-22, ubi explicat quomodo possit universale dici singulare. Eadem opinio adscribitur Richardo de Campsall etiam in Reportatione Gualteri de Chatton 7 . Tabula huic operi praemissa, quoad distinctionem octavam libri I, haec habet: "Utrum Deus sit in genere. Et ibi ponitur Campsale et improbatur etiam illud quod dicit Camsale (!) quod idem est in diversis praedicamentis" 8 . In textu vero, initio distinctionis octavae, Chatton his verbis, nobis iam familiaribus, recitat opinionem improbandam: "Primus [articulus] erit de forma quaestionis, an Deus sit in genere. Et est opinio quod sic. Et primo dicit opinio quid est genus quid species. Genus est conceptus per se significans plura differentia specie, et species est [conceptus] significans plura differentia numero et convenientia praeterquam solo numero. - Secundo dicunt quod esse in genere est dupliciter: vel scilicet esse partem lineae praedicamentalis, compositae ex diversis conceptibus ordinatis secundum sub et supra, per se significantibus res. Alio modo, esse rem per se significatam illis conceptibus. Et hoc supposito dicunt tertio quod nullum inconveniens est dicere Deum esse in genere, quia nec est inconveniens quod aliquid quod est conceptus noster, et nihil aliud quam [cod.: vel aliquid] conceptus noster, per se significet Deum... Quarto addunt quod non solum est in uno genere, puta substantiae, sed in multis generibus, puta in genere relationis et aliis generibus relativis, quia si-

7

Cod. Paris., Bibl. Nat. lat. 15.887.

8

Ibidem, f. 3rb.

DE LOGICA HJEALI CONTRA OCKHAM

59*

gnificatur per multos conceptus, tam substantiae quam generum respectivorum... Et respondet ad articulum...". "Ista opinio est probabilis et leviter posset sustineri, ut mihi videtur. Teneo tamen contradictoriam, quod Deus nullo modo est in genere, cum doctoribus. Et ad hoc arguo sic...M 9. Audiamus nunc auctorem Logicae contra Ockham, cap. 18: "Uli enim qui ponunt quod genus non est nisi quidam conceptus mentis qui potest univoce et in quid de pluribus praedicari, habent dicerc quod non solum res creatae quae non sunt partes illarum rerum, ad difFerentiam materiae et formae, non solum inquam tales res sunt in genere, sed etiam quod primum esse, qui est Deus gloriosus, sit in genere, quia unus conceptus potest in quid praedicari de eo et de aliis rebus. Et ego Kamsal auribus meis audivi unum solemnem Oxoniae, qui ista determinatione publica dixit hoc verum esse et quod sine periculo potest dici. Et licet, ut credo, non possit illud per rationes formaliter improbari, est tamen auctoritas Philosophi in primo De caelo et mundo expresse ad oppositum ,, 10 . Idem auctor, initio eiusdem capituli directe contradicit vero Richardo de Campsall: <4De primo dico, sicut prius, quod genus non potest esse conceptus, nec vox, nec aliquod signum voluntarie institutum, nisi vocando genus illud quod significat genus et supponit pro genere" n . Igitur si auctor extracti quod incipit 'Contra ponentes naturam generis' et opinionis a Gualtero de Chatton recitatae est verus Richardus de Campsall, auctor Logicae contra Ockham non est idem Campsall. Sed quid de verbis 'ego Kamsal' ? Nomen 'Kamsal' sine dubio aderat, sed ad signiflcandum opinionem quam auctor recitabat. Forsitan erat in margine, unde in textum migravit, vel inter lineas, vel in alio loco in serie verborum, puta 'ego auribus meis audivi Kamsal, unum solemnen Oxoniae\ Praeterea, auctores scholastici non solebant nomina sua cum tanta vi subnotare nisi in iuramentis et in actibus publicis. Tandem, verus Richardus de Campsall totam vitam suam in servitio Universitatis Oxoniensis peregit. Nonnc mirum esset si auctor, Oxonii scribens, diceret 'audivi... Oxoniae' ? Amanuensis, cum vcrba 'ego Kamsal* legeret, credidit se aliquid novi detexisse, et statim scripsit in margine: "Nota hic auctorem huius operis. Est enim Kampsal et non Ioannes de Rodintone, sicut aliqui putant" 12 . Deinde idem nomen addidit etiam in initio et in fine operis. b) Richardus de Campsall, in Quaestionibus super libro Priorum Aristotelis, quaest. 1, § 1. 46, his verbis assignat divisionem suppositionis: "Pro tertio advertendum est quod suppositio triplex est: simplex, materialis et personalis" 18. Auctor vero Lo-

9

Ibidem, f. 35vb, incipiendo numerationem ab initio distinctionis primae, quam praecedunt ta-

bula et prologus cum propria numeratione (ff. 2r-37r). 10

Cod. Bononiae, Bibl. Univ. 2635, f. 21v.

11

Ibidem, f. 20r.

N

11

Ibidem, f. 21v.

u

Ed. E. A. Synan, The Work of Richard Campsall, I (Pontifical Institute of Mediaeval Studies,

Studies and Text 14, Toronto 1968, 44).

60*

INTROD UCTIO

gicae contra Ockham, sicut supra, ubi de Magistro Abstractionum erat sermo 14 , iam vidimus, de eadem re, cap. 51, haec habet: "Qui ita volunt limitare primas species suppositionis ut non ponant nisi duas vel tres, - et est Rogerius et Magister Abstractionum et Hokam - , nimis errant" 15. c) Tertio consideranda est quaestio utrum relationes distinguantur realiter a rebus absolutis. De hac re Gualterus de Chatton, Reportatio, I, d. 3, q. 1, non minus quam octo opiniones recitat. Quinta, iuxta notam marginalem, est 'opinio Camsal', quam Chatton his verbis adducit: "Una est de Villa, quae negat omnem respectum distinctum ab absolutis. Et ponit quod fundamentum et albedo, quae dicitur esse similis, - et ita de aliis significatur per conceptum similitudinis, sed denominat extrinsece terminum" 18 . Opinio auctoris Logicae contra Ockham, qui de hoc problemate in cap. 43 non minus quam per duodecim paginas (fF. 60r-66v) agit, ab hac opinione toto caelo differt. En conclusio sua "Propter istas rationes et auctoritates videtur mihi quod relatio distinguatur realiter ab omnibus rebus absolutis" 17 . Oppositio igitur inter hos duos auctores est tanta qua maior vix cogitari potest. Quis tunc est auctor huius operis ? Num Ioannes de Rodyngton, quem, iuxta notam marginalem amanuensis, aliqui putabant esse auctorem ? Ioannes, qui circa 1333-34 rexit studium Oxoniense 18 , certe non est auctor, quia saltem in una quaestione directe contradicit vero auctori. Etenim idem sensit de relationibus ac verus Richardus de Campsall, cuius opinionem nunc citavimus. Ecce conclusio Ioannis, In I Sententiarum, dist. 30, qu. unica: "Istis suppositis pono illam conclusionem principalem quae [cod.: est] est quod nulla [cod.: una] relatio est ponenda res distincta a rebus absolutis, quia si ponitur aliquis respectus res distincta, haec maxime videtur de unione [cod.: visione] materiae ad forman vel accidentis ad subiectum. Sed talis respectus non est ponendus..." 19 . Praeterea Ioannes de Rodyngton, qui, ut fertur, fuit vir sanctissimus, non ita fideliter adhaeret doctrinae Doaoris Subtilis nec ita acriter impugnat doctrinam Inceptoris sicut auctor Logicae contra Ockham. Si aliquis diceret auctorem esse Ioannem de Reading, facilius ei crederemus. Iste auctor, nostro iudicio, est ex ordine Fratrum Minorum, qui Duns Scotum velut Doctorem per excellentiam veneratur, sequitur atque defendit. Iam aliquot ex libris Physicorum Aristotelis exposuit et praesertim capitulum de vacuo prolixe tractavit 20 . Veri simile nobis videtur eum etiam de rebus logicis scripsisse et aliqua dixisse quae Guillelmo de Ockham frivola et ridiculosa visa sunt quaeque in Summa Logicae reprobantur. Ex. gr. abstractiones ex adverbiis factae, ut 'ubilitas', 'quandoleitas' etc. Etiam ipse, sicut Magister Abstractionum, distinxit definitionem in na-

14

Supra, cap. IV, b.

15

Cod. cit., f. 83v.

18

Cod. Paris., Bibl. Nat. lat. 15.887, f. 62va.

17

Cod. Bononiae, Univ. 2635, f. 63r.

18

Cf. A. B. Emden, A Biographical Register... of Oxford cit., III, 1583s.

19

Cod. Vat. lat. 5306, f. 103vb.

80

Cod. Bononiae, Univ. 2635, f. 53v-54r.

DE LOGICA HJEALI CONTRA OCKHAM

61*

turalem, metaphysicalem ct logicalem et 'esse' in esse quod est operatio entis et quod est habitudinis sive consequentiae, sicut in notis, suis locis, indicavimus. Per hoc faciliter explicaretur acrimonia auctoris contra Ockham, praesertim si contentio inter eos coram scholaribus communibus locum habebat. Mirum est tamen quod Ps.-Campsall nullum verbum dicit de processu contra Ockham in Curia Romana instituto vel de sententia excommunicationis contra eum lata 21 . Num redactio Logicae contra Ockham eventus istos praecessit ? Genus dicendi auctoris miro modo simile est modo loquendi Gualteri de Chatton. Eadem est etiam habitudo erga Scotum. Invenimus etiam principium seu regulam quae a Chatton vocatur 'propositio mea\ quaeque apud eum eodem officio fungitur ac 'rasorium' seu principium oeconomiae apud Ockham. Ambo enim requirunt rationem sufficientem ad aliquam propositionem verificandam, sed unus exprimit sufficientiam in forma negativa, seu 4non plus quam necessarium', alius in forma positiva, seu €non minus quam necessarium'. Ecce forma principii in Logica contra Ockham, cap. 41: "Quandocumque aliqua propositio affirmativa verificatur pro rebus, si una res non sufficit ad verificandum talem propositionem, oportet ponere duas; et si duae non sufficiunt, tres; et sic in infinitum" 2a . Eodem principio probat Chatton, Reportatio, I, d. 30, q. 1, esse in universo res relativas: "Dico igitur quod oportet ponere accidentia respectiva... Arguo sic: propositio affirmativa, quae quando verificatur, solum verificatur pro rebus: si tres res non sufficiunt ad verificandum eam, oportet ponere quartam, et sic deinceps" 28 . Et reportator, vel amanuensis, notat in margine: "Achilles eorum". Multa alia indicia afferri possent ad ostendendum auctorem Logicae contra Ockham esse Gualterum de Chatton, sed non desunt alia quae eius auctoritatem excludere videntur 24 . Verus igitur auctor huius opcris nos latet 2S, probabiliter quia ipsemet occultarc sc desiderabat; sed ei a tergo stare videtur Gualterus de Chatton, qui probabiliter eum ad opus suscipiendum incitavit, et ei in eo exsequendo adstitit. Logica contra Ockham, nostro quidem iudicio, non multum post Summam Logicae composita est, et probabiliter in eadem domo studiorum in qua Ockham eo tempore commorabatur, seu Londinii, ut supra, cap. IV, vidimus. Etenim sicut 11

Hoc sinc dubio fecisset cap. 40 (f. 50v), ubi aspernatur quod ipsemet esset ab Ockham haerc-

seos accusatus. Inceptor enim, Parte I, c. 43, lin. 223, dicit quod si veritas et falsitas essent qualitates, propositionibus inhaerentes, "in theologia sequeretur haeresis manifesta". Cui Pi.-Campsall replicat cap. 40: "sine dubio valde derisorium est quod tales homines velint alios reputare haercticos propter sophisticationes pueriles, nam illud argumentum ita est contra eos sicut contra quoscumque" (f. 50v). - Nota fastidium in verbis 'tales homines' expressum. " Cod. cit., f. 52r. » Cod. Paris., Bibl. Nat. lat. 15.887, f. 63r. 1 4 Dici utique posset, sed probare difficile esset, quod Gualterus opiniones suai mutavit. Aliquando enim aliam opinionem tenuit ante Pascha et aliam post Pascha, ut dicit Wodeham, quem citavimus supra, cap. IV, nota 31. M

Vercellino de Vercellis, O. P., qui floruit circa a. 1460, adscribitur "Logica contra Ocham, quam

inscripsit: Anti-Ocham". Cf. J. Quetif - J. Echard, Scriptores Ordinis Praedicatorum (I, Parisiis 1719, 825). Sed auctor nostrae Logicae contra Ockham ccrtc non erat ex ordine Fratrum Praedicatorum.

62*

INTROD UCTIO

Inceptor in suis quaestionibus quodlibetalibus respondet ad impugnationes Gualteri de Chatton, ita partim in eisdem partim vero in duobus tractatibus De quantitate (De corpore Christi et De sacramento Altaris) respondere videtur ad accusationes Ps.Richardi de Campsall. Hoc maxime apparet in quaestionibus 20-39 Quodlibet IV, quae fere omnes de quantitate agunt et quodammodo parant rationes et argumenta pro duobus tractatibus De quantitate 2fl. Hae tamen quaestiones non pertinent ad Quodlibet IV, sed sunt addititiae. Ockham hic in quaestionibus 30-33 singillatim quaerit: a) utrum possit evidenter probari quod quantitas sit res absoluta, distincta a substantia et qualitate; b) utrum per principia fidei possit sufScienter probari quod quantitas sit res absoluta, [alia] a substantia et qualitate; c) utrum intentio Philosophi sit ponere quantitatem distinctam a substantia et qualitate; d) utrum intentio Sanctorum sit ponere quantitatem mediam inter substantiam et qualitatem. Multa argumenta, hic in aciem ordinata, contra rationes Ps.-Richardi de Campsall directa esse videntur, qui in capitulo 41 sui operis impugnavit opinionem Guillelmi de quantitate "rationibus philosophicis et theologicis et auctoritatibus M 27 . Ockham tamen in his quaestionibus non respondet solum ad rationes Ps.Richardi de Campsall sed etiam ad argumenta aliorum. Eo enim tempore positionem eius probabiliter iam plures alii impugnare coeperunt et controversia facta est magis magisque acerba 28 . Inde motus est Inceptor ad componendum duos tractatus De quantitate, ut suam positionem plane et plene explicaret simul ac contra accusationes adversariorum defenderet; seu verbis ipsius in fine prologi secundi tractatus: 4
CAP.

De Tractatu

minori

VI

et de Elementario

Logicae

Praeter magnam Summam Logicae, in praesenti volumine editam, duo alii tractatus logici Guillelmo de Ockham adscribuntur. Unus vocatur Tractatus minor, alius Elementarium seu Tractatus medius. Primum detexit V. Doucet in codice 690 bibliothecae communalis Assisiensis, alterum vero A. Van Leeuwen, Monachii in codice 4379 bibliothecae Status. Ambo viri studiosi de inventis suis certiorem fecerunt P L Boehner, qui a. 1951 mentem suam de authenticitate horum tractatuum hoc modo expressit 1 : C u m e parte criticae internae nulla appareat obiectio contra authentici16

Cf. de his A. Van Leuwen, "L'£glise, regle de foi, dans les dcrits de Guillaume d'Occam", Ephe-

merides theologicae lovanienses, XI (1934), 251, n. 4; L. Baudry, Guillaume d'Occam cit., p. 76. 17

Cod. Bononiae, Univ., 2635, ff. 50v-56v.

18

Nota verba Adae de Wodeham de 'calumina multorum damnantium quantitatem esse substan-

tiam et qualitatem', quae citavimus supra, in nota 3. " Guillelmus de Ockham, De Sacramento Altaris, Prologus (ed. T. B. Birch cit., p. 160, lin. 10-12). 1

Ph. Boehner, 'Three Sums of Logic attributed to William Ockham", Franciscan Studies, XI (1951),

173-93; Collected Articles cit., pp. 70-96.

DUBIA CIRCA TRACTATUM MINOREM ET ELEMENTARIUM

63*

tatem, et evidentia externa aperte pro auctoritate Guillelmi de Ockham loquatur, facere non possumus quin indici operum eius genuinorum duos alios tractatus logicos addamus: Elementarium vel Tractatum logicae medium et Tractatum logicae minorem. E. Buytaert, in introductionibus ad editiones horum tractatuum, argumenta Ph. Boehner iterum tractavit atque confirmavit et eodem tempore etiam codices manuscriptos minutatim descripsit. E. Buytaert consideravit has editiones velut provisorias, quousque scilicet alii codices manuscripti innotescerent; qua de causa eas in periodico nostro Franciscan Studies typis mandavit 2 . Quantum ad locum et tempus compositionis horum tractatuum spectat, idem editor persuasum habet ambos tractatus Monachii in Bavaria fuisse conscriptos. Praecessit autem Tractatus minor, qui circa 1342-45 lucem vidit; cui paulo post, circa 1342-47, successit Elementarium. Hucusque nec novi codices manuscripti innotuerunt nec nova argumenta pro vel contra authencititatem horum operum in lucem venerunt. U n u m solum testimonium occurrit nobis in Logica Nicolai de Orbellis ( f 1455), tract. 4, c. 3: "Est autem 'directe concludere , maiorem extremitatem praedicari de minori in conclusione. Cuius ratio est, ut ait Ocham in sua m i n o r i l o g i c a , quia quando syllogismus est ex veris et termini ordinantur secundum superius et inferius, in tali conclusione praedicatur quod natum est [proprie] praedicari et subicitur quod natum est magis proprie subici, quia praedicatur superius de inferiori" 8 . Hae sententiae verbotenus leguntur in Elementario 4 . Hoc igitur opus, centum circa annis post eius ortum, notum erat Nicolao de Orbellis sub nomine L o g i c a m i n o r. Hoc et aliis argumentis minime obstantibus, liceat nobis quaedam dubia de authenticitate horum operum manifestare. Et primo de authenticitate Tractatus minoris. T a m Ph. Boehner quam E. Buytaert sine ulla haesitatione assumpserunt hoc opusculum in unico codice manuscripto Guillelmo de Ockham esse adscriptum. Etenim subscriptio in codice Assisiensi sic sonat: "Explicit minor tractatus nove loyce fratris Gwilemi ocham". Ipsi haec verba intellexerunt de tractatu minori q u e m Ockham scripsit; sed, nostro iudicio, eadem verba intelligi possent etiam de tractatu minori novae logicae q u a m Ockham scripsit, et tunc opus quod Inceptori adscribitur esset Summa Logicae et nihil diceretur de auctore tractatus minoris seu de compilatore qui Summam Logicae in formam minorem reduxit. 'Novitas' etiam, ut planum est, ad doctrinam in Summa traditam referenda est. Tractatus minor olim conservabatur etiam Herbipoli, in codice 1-63 bibliothecae conventus Fratrum Minorum Conventualium. Iste quidem codex tempore belli 1

"Tractatus Logicae Minor of Ockham", Franciscan Studies, X X I V (1964), 34-100; "The Elemen-

tarium Logicae of Ockham", ibidem, X X V (1965), 151-276; X X V I (1966), 66-173. - Infra, cum locos horum tractatuum citabimus, numcri Romani indicabunt annum periodici, numeri vero Arabici paginas eiusdem anni. a

Nicolaus mortuus est a. 1455. 4

/

Logica Magistri Nicolai de Orbellis una cum textu Petri Hispani, tract. IV, c. 3 (Venetiis 1516, f. 38va-b). Frattdscan Studies, X X V , 221.

64*

INTROD UCTIO

destructus est, sed L. Maier Colophonem eius iam pridem adnotavit nobisque servavit 5 . En subscriptio seu pars subscriptionis a L. Maier servata: "Explicit compendium logice Oquam collectum ab eodem et scriptum... per manus Fratris Hugonis Kuenemani A. D. 1345...". Hic iterum quaeri potest, ut prius: compendium logicae q u o d Ockham scripsit aut compendium logicae q u a m Ockham scripsit ? Si secundo modo, nihil dicitur hic de compilatore compendii! Praeterea, quid sibi volunt verba 'collectum ab eodem' ? Compendium quod ipsemet Ockham collegit aut compendium quod aliquis alius ab eodem seu e scriptis ipsius Ockham collegit ? Quantum ad fontes Tractatus minoris spectat, auctor seu potius collector secus ac Ockham in Summa Logicae - frequenter recurrit ad Tractatus seu Summulas Petri Hispani 6 , ad Introductiones Guillelmi de Shyreswode et ad tractatum De fallaciis Thomae Aquinati adscriptum. De decem praedicamentis auctor in 46 lineis se expedit, ex quibus quantitati sex, relationi vero tres dedicantur. Mira moderatio haec! Ubicumque enim Ockham in haec praedicamenta inciderit, facere non potuit quin opinionem suam inveteratam diffuse proponeret et opiniones contrarias reprobaret. Capitulum De fallaciis, praeter omnem proportionem, 20 ex 45 paginis occupat. Praeterea, Ockham tam in Expositione in librum de elenchis sophisticis quam in Summa Logicae prudenter omisit citare etymon ineptum amphiboliae. Tamen in Tractatu minori legimus 7 : "Et dicitur secundum quosdam ab amphi quod est dubium et bole quod est scientia et logos quod est sermo, quasi dubia scientia sermonis". Boethius in libro De divisione 8 amphiboliam iterum atque iterum dicit esse orationem ambiguam; et Ockham librum illum attente perlegit, nam integrum capitulum inde excerpsit. Non desunt praeterea sententiae quae in Tractatu minori velut dicta 'quorundam' referuntur, quas tamen Inceptor in Summa Logicae propria auctoritate enuntiavit. Ex. gr. "a q u o d a m vocatur immobilis" 9 ; Ma q u o d a m vocatur sensus compositionis" 1 0 ; "penes istum modum, s e c u n d u m q u o s d a m , possunt distingui omnes orationes... S e c u n d u m a l i q u o s tales propositiones sunt distinguendae secundum compositionem et divisionem" 1 1 ; " D i c i t u r autem quod iste modus compositionis coincidit cum primo modo amphibologiae quantum 5

L. Maicr, "Aufzeichnungen aus vernichtctcn Handschriften des Wiirzburger Minoritenkloster",

Archivum Franciscanum Historicum, XLIV (1951), 191-209. Verba citata leguntur p. 194. Quoad nomen 'Oquam' cf. supra, cap. I, cod. n. 57. 6

Cf. ex. gr. cap. II: De propositionibus (Francisuux Studies X X I V , 61-65) et Petrus Hispanus, Trac-

tatus seu Summulae Logicales, tract. I, nn. 7-16 (ed. L. M. de Rijk, Assen 1972, 3-9); et cap. IV: De argumentis (ibidem, pp. 69-75) et Petrus Hispanus, ibidem, tract. IV, nn. 1-14 et tract. V, nn. 1-3 (ed. cit., pp. 43-58), ordine tamen haud servato. 7

Francisam Studies, XXTV, 84. Cf. Petrus Hispanus, loco cit., tract. VII, n. 44 (ed. cit., p. 106);

Thomas Aquinas (?), De fallaciis ad quosdam nobiles aitistas, cap. 5. 8

PL 64, 875-92.

• Franciscan Studies, X X I V , 68. Cf. Ockham, Summa Logicae, Pars I, c. 70, lin. 86-88. 10

Ibidem, p. 76. Cf. Pars 111-1, c. 20, lin. 14-17.

11

Ibidem, p. 85, Cf. Pars II, c. 9, lin. 12-13: "Propositio modalis primo modo dicta est distinguenda

secundum compositionem et divisionem". Idem, Parte II, c. 24, lin. 6-8. Cf. infra, nota 17.

DUBIA CIRCA TRACTATUM MINOREM ET ELEMENTARIUM

65*

ad orationes in quibus ponuntur dictiones inter terminos facientes propositiones hypotheticas. Etiam d i c i t u r quod penes secundum modum distinguendae sunt propositiones, in quibus ponitur dictum propositionis cum dictione faciente propositionem modalem" 12 etc. Tractatus denique iste, si capitulum De fallaciis excipies, vix potest dici 'tractatus logicae'. Non enim continet nisi rudia elementa logicae, quae non sufficeret pueris initia dialecticae studentibus. Imaginari non valemus, cur Ockham hunc tractatum composuerit. Etenim quicumque alius, etiam discipulus mediocris ingenii, meliorem eo scribere potuisset, si Summae Logicae Venerabilis Inceptoris attente studuisset. Elementarium sine ambiguitate Guillelmo de Ockham adscribitur et authenticitas eius, ut vidimus, etiam a Nicolao de Orbellis confirmatur. DifFicultates tamen contra authenticitatem eius non sunt minores nec pauciores quam contra authenticitatem Tractatus minoris. Primum dubium occurrit nobis legentibus prologum 13 , qui plane fictitius esse nobis videtur. Tot enim ineptias tam inepte dictas apud Ockham nullibi legimus. Idem valet de epilogo 14 , in quo auctor asserit se propter hoc opusculum detractiones et persecutiones exspectare. Sed nihil est in toto Elementario quod alicui scandalo esse posset. Etenim omnes considerationes theologicae et exempla, quibus Summa Logicae scatet, hic scrupulose omissa sunt. Si circa authenticitatem Elementarii nullum dubium haberemus, de authenticitate prologi et epilogi nihilominus dubitaremus. Proportio etiam inter partes Elementarii desideratur. De terminis, de universalibus et de praedicamentis habemus tredecim paginas, de fallaciis vero octoginta. Elementarium, sicut et Tractatus minor maxima ex parte derivat e Summa Logicae, sed auctor praeter eam prae manibus habuit etiam Scriptum in libros Sententiarum et Expositionem in libros Physicorum Venerabilis Inceptoris 1 5 . Praeterea non pauca exscripsit ex Tractatibus Petri Hispani, ex Introductionibus Guillelmi de Shyreswode et ex tractatu De fallaciis Thomae Aquinati adscripto. Novit etiam expositionem Gualteri Burlaei In Artem Veterem. Partem paragraphorum De appellatione et De copulatione fere verbotenus descripsit ex capitulis homonymis Gualteri Burlaei in libro De puritate artis logicae 18. Praeterea, etiam in Elementario, sicut in Tractatu minori, non paucae opiniones et sententiae, quas Ockham in Summa Logicae, propria auctoritate proprioque nomine enuntiaverat, velut opiniones ' q u o r u n d a m ' proponuntur. Si ageretur de sententiis audacibus, talis modus agendi explicari posset, sed agitur de rebus in quibus non refert unam aliamve opinionem tenere. En pauca exemphu "Et d i c u n t Ibidcm, p. 87. Cf. Pars IIM, c. 5, lin. 76^80; c. 8, lin. 34^37. Franciscan Studies, X X V , 170. 1 4 Ibidem, XXVI, 173. 1 5 Cf. Franciscan Studies, XXVI, 67-71; Scriptum in I Sent., Prologus, q. 3 (ed. St. Bonaventure, N. Y., It 129-43); Expositio Physicorum Aristot, Prologus (ed. G. Mohan, Franciscan Studies,V [1945], 235-46). 12 18

1 8 Cf. Franciscan Studies, X X V , 217ss.; Gualterus Burlaeus, De puritate artis logkae tractatus longior, tract. I, pars 2 et 3 (ed. cit., pp. 47-59). Ockham in Summa Logicae hos tractatus penitus neglexit.

ockham, summa logicae

5*

66*

INTROD UCTIO

q u i d a m quod propositio modalis est taliter distinguenda, scilicet secundum compositionem et divisionem" 1 7 ; "Et vocatur a m u l t i s syllogismus expositorius , , 1 8 ; "Kis visis n o n n u 11 i s apparet quod secundum intentionem Aristotelis duo sunt modi principales istius fallaciae" 19 etc. In capitulo de syllogismis modalibus opinio Gualteri Burlaei his verbis introducitur: "Sunt autem quidam docti in logica, qui probare nituntur..." 20 . Modus loquendi, Inceptori magis proprius, esset talis: Sunt autem quidam ignorantes logicam, qui probare nituntur... Ockham in Summa Logicae, III-4, c. 2, lin. 15-16, reiecta defmitione aliorum, assignat definitionem magis propriam aequivocationis, his verbis: 4<Et ideo dicendum est quod aequivocatio magis proprie defmitur sic: aequivocatio est multorum vocatio sub eadem voce vel sub eodem signo". Haec definitio tam in Tractatu minori quam in Elementario neglecta est. Exemplum quod Guillelmus in Summa Logicae, III-4, c. 11, lin. 165-69, adduxerat ad illustrandum secundum modum principalem fallaciae accidentis, in Tractatu minori 21 et in Elementario 22 adducitur ad illustrandam fallaciam aequivocationis. Si Ockham mentem suam mutavit, iure suo usus est, sed cur non facit mentionem de opinione mutata ? Solutio adaequata quaestionis de authenticitate Tractatus minoris et Elementarii longam dissertationem requireret: fontes imprimis singularum sententiarum indicandae essent, deinde doctrina cum doctrina et modus dicendi cum modo dicendi Venerabilis Inceptoris comparanda essent. Qua de causa paucis quae hic adumbravimus, non intendimus haec opera a Guillelmo de Ockham abiudicare, sed solum lectores monere: authenticitas horum tractatuum nondum est sufficienter demonstrata. Et etiam authenticitate semel demonstrata, adhuc cavendum erit ne elementa ab Ockham aliena dictis eius sint immixta. Scriptores enim amborum codicum collectores erant, quibus - forsitan intuitu examinis subeundi - magis cordi erat sibi de quolibet problemate logicali sufficientem scientiam comparare quam opera singulorum auctorum, quae prae manibus habebant, pure et fideliter describere.

17

Frandscan Studies, X X V , 194. In Summa Logicae, Part II, c. 2, lin. 11-12, diccbat: "Propositio

modalis primo modo dicta semper est distinguenda secundum compositionem et divisionem". Idem, Parte II, c. 24, lin. 6-8; et Parte III-l, c. 20, lin. 14-16. Cf. hic supra, nota 11. 18

Ibidem X X V , 232. Ita semper vocat Ockham syllogismum ex singularibus in tertia figura, ex.

gr. Parte II, c. 27 et Parte III-l, c. 16. 1B

Ibidem, X X V I , 137. Ockham, Parte III-4, c. 11, lin. 32-03, dicit: "Ad cuius evidcntiam est scien-

dum quod duo sunt modi principales istius fallaciae". ,0

Ibidem, X X V , 237s. Cf. Gualtcrus Burlaeus, In Perihermenias Aristot., II, c. 2 (Super Artem Ve-

terem, Venetiis 1541, f. 89r-v). 11

Ibidem, X X I V , 9 1 : "Hic enim proprie est fellacia aequivocationis: Iste canis est eius, iste canis

est pater, ergo est pater eius; et non est proprie fallacia accidentis...". 11

Ibidem, X X V I , 145: "Propter quod sic arguendo: Iste canis est tuus, iste canis est pater, ergo

iste canis est pater tuus, non est proprie fallacia accidentis sed magis fallacia aequivocationis, licet non strictissime". Ibidem, paulo ante, per verba "sicut dixi in Logica", remittit lectorem ad locum Tractatus Minoris quem citavimus nota 21. "Logica" igitur pro auctore Elementarii est TracUUus Minor.

DE RATIONE EDITIONIS CAP.

De ratione

editionis

67*

vn et de codicibus

collatis

Via ac ratio qua editionem criticam Summae logicae paravimus eadem nimirum est qua Opera Theologica I et II edidimus. Eam autem methodum, cum bonae memoriae V. Doucet, vocavimus 'rationalem', quae scilicet non confidit in magno numero codicum collatorum sed potius in prudenti selectione eorum qui textui critice restituendo positive conferunt, dimissis aliis qui nonnisi numerum lectionum variantium et siglorum m u l t i p l i c a r e n t S u m m a Logicae est opus magnae molis et in 65 codicibus manuscriptis exstat. Quicumque tot codices conferre tentaret, sine dubio prius videret vitae quam operis finem. Hoc accidit Philotheo Boehner, qui pro parte quam edidit plus quam viginti codices contulit; idem evenit Innocentio Dahm, qui aliquot annis post mortem Ph. Boehner onus revisionis simul ac continuationis huius editionis suscepit et textum criticum fide non minus quam 33 codicum stabilire conatus est. Hic est locus considerandi admonitionem illam evangelicam de homine qui vult turrim aedificare 2 : si opus inceptum vult consummare, debet prius computare sumptus necessarios ad perficiendum et tunc solum ponere fundamentum. Hac consideratione ducti duo ante oculos habuimus: unum quod fundamentum quod posuimus sufficiens sit ad textum critice restituendum; aliud quod non sit tam latum quod super eo aedificare vires nostras excederet et laborem multorum annorum exigeret. Ideoque nonnisi octo codices et unam editionem elegimus ad conferendum. Codices autem collati pertinent ad quatuor familias principales (largo sensu, ut diximus, sumendo familias) et in quatuor vel quinque regionibus ab invicem longe distantibus conscripti sunt, auctore adhuc in vivis. Si hoc non obstante omnes eundem textum transmittunt, - demptis utique lectionibus variantibus mirum esset si ille textus aliunde quam ab archetypo proveniret. d) Inter codices collatos duo specialiter eminent tum antiquitate tum cura qua scripti sunt. Unus est cod. Vat. Burghes, 151 (D) 8 . Idem amanuensis in eodem codice (ff. lr-30v) scripsit abbreviationem sic dictae Expositionis Aureae, in fine vero (ff. 131v-148r) secundum tractatum De quantitate seu De sacramento Altaris. Praeter haec scripsit etiam magnam partem (ff. lr-126r) cod. Vat. Burghes. 68, qui continet abbreviationem Scripti in I Sententiarum, quae abbreviatio provenit a quadam redactione quae medium locum tenet inter redactionem incompletam et completam 4 . Nostro quidem iudicio abbreviator et scriptor idem est. Etenim licet Summa Logicae in hoc codice contenta non sit abbreviatio, occurrunt in ea quaedam indicia quae abbreviatorem Scripti in I Sententiarum produnt. Verbi-^gratia ubi longiores citationes Aristotelis per 'etc.' detruncantur, vel ubi - missis exemplis ab auctore 1

Cf. Guilldmus dc Ockham, Scriptum in I Sent. (ed. St. Bonaventure, N. Y., I, 38*).

1

Lucae 14, 28-30.

• Descriptionem videsis supra, cap. 1, num. 53. 4

De hoc codice plura apud Guillelmum de Ockham, Scriptum in I Sent. (ed. St. Bonaventure, N. Y.,

I, 23*-26*).

68*

INTROD UCTIO

cumulatis - dicitur: "exempla quaere ex te ipso" 5 . Huiusmodi abbreviationes in Scripto frequentissime occurrunt, hic vero nonnisi ter vel quater. Iste amanuensis nimirum verba, sententias et doctrinam Guillelmi de Ockham plene intellexit et ex optimo exemplari descripsit. Hic atque illic occurrunt nonnulli lapsus calami, pauca omittuntur propter homoeoteleuton, paucissima vero, ut meminimus, voluntarie. Lectiones autem variantes plerumque tales sunt quae sensum propositionum nullatenus mutant. Prologus, Epistola et cap. 51 desunt. Inter Partem III-3, c. 18, lin. 416 et Partem III—4, c. 3, lin. 52 senio excidit. Porro, et hoc non est parvi momenti, iste codex in catalogo anni 1369 Bibliothecae Apostolicae Avenionensis iam apparet ut codex n. 883. Forsitan scriptus est Avenione et eodem tempore quo ipse Ockham ibidem commorabatur, seu inter a. 1324 et 1328. Iste codex Ph. Boehner non innotuit nisi postquam editionem a se paratam typographo tradiderat. b) Fere eiusdem valoris est cod. Vat. lat. 949 (V4), qui scriptus esse videtur in Germania, in quodam scriptorio fratrum Eremitarum S. Augustini 6 . Nomina enim scriptorum Augustinianorum in marginibus frequenter apparent. In summo f. 3r, ubi incipit Summa Logicae, adhuc legi potest numerus - valde evanidus MCCCXXXV, qui probabiliter significat annum quo amanuensis hoc opus scribere coepit. Scriptor optimo exemplari usus est, accuratissime scripsit, et verba, sententias et doctrinam Venerabilis Inceptoris non minus quam scriptor codicis D intellexit. c) Huic codici omni sub aspectu proxime accedit cod. Cantabrigiae, Gonville et Caius 364/571, (C) quem finivit Conradus de Niphet, ex ordine Eremitarum S. Augustini, anno 1341, die 5 Iunii, anno vero aetatis 22, cum Magdeburgi studiis vacaret 7 . Exscripsit autem - paucis capitulis Partis I exceptis - idem exemplar quod amanuensis codicis V 4 , et ita C et V 4 illud exemplar inter se perfecte reddunt. Conradus etiam, sicut scriptores codicum D et V 4 , omnia quae scripsit perfecte intellexit, paucis utique lapsibus non consideratis. Quod quidem mirum non est: anno enim aetatis 22 probabiliter iam magnam partem studiorum philosophicorum absolverat et totam dialecticam penitus perceperat et in recenti memoria tenebat. In isto codice iam adsunt Prologus, Epistola et cap. 51. Lectiones variantes huius codicis fere per totum opus eaedem sunt ac codicis V 4 , exceptis aliquot capitulis ubi magis conveniunt cum lectionibus codicis Patavini, Univ. 616 (I). U t r u m scriptor Inceptorem, cuius imago in ultima pagina delineata est, de facie viderit necne, nescimus. d) Non minoris momenti est cod. Erfordiae, Bibl. Civit. (Amplon.) O. 67 (A 1 ) quem exaravit Arno Petri ex ordine Fratrum Minorum, de custodia Norvegiae, a. 1339, d u m Visbiae in insula Gothlandiae (Visby in Gotland) commoraba5 6 7

Ut dicit ex. gr. Parte III-3, c. 2, lin. 121. Vide supra, cap. 1, num. 54. Ibidem, num. 30.

DE RATIONE EDITIONIS

69 4

tur 8 . Sine dubio plura exemplaria Summae Logicae prae manibus habebat, quod ex eo apparet quod non raro adnotat quid 'alia littera' vel 'alii libri' habuerint. Nihilominus exemplar, quod principaliter exscripsit, maxima cum probabilitate erat illud quod frater Ioannes Nicolai, de custodia Lincopensi, provinciae Daciae, scripserat "quando studuit Parisius anno 1329". Iste enim Nicolaus, ut f. 123v legimus, scripsit extracta ex opere Gualteri Burlaei quod De puritate artis logicae tractatus lortgior inscribitur, eaque his introduxit verbis: "Post praecedentem Summam editam a Fratre W . compilavit Burle aliam../. Vix dubitari potest quin Arno Petri "praecedentem S u m m a m " descripsit, simul cum extractis ex opere Burlaei. Ad cap. 29 Partis I notat: "Istud capitulum 29 non fuit in exemplari primo de quo scripsi, sed inveni postea in alio". In codice nostro leguntur Prologus, Epistola (ad fratrem Guillelmum de Ambersbergh, quicumque iste fuerit) et cap. 51. Utrum haec ex 'exemplari primo' sumpserit an ex alio, scriptor non dicit. Isti quatuor codices, scilicet DV 4 CA X (hoc ordine) nostro iudicio sunt excellentes et soli sufficerent ad textum Summae Logicae critice restituendum. In omnibus quidem occurrunt nonnulli errores et omissiones, sed ut omnes eodem modo errent vel eadem verba omittant, haud est veri simile. Inde est quod haec quatuor sigla, scilicet A^CDV 4 , rarissime in apparatu simul concurrunt. Aliquantulum inferior est textus aliorum quatuor codicum quorum lectiones etiam constanter notavimus. Differentia inde praesertim provenit quod amanuenses quatuor praecedentium erant viri studiosi in logica versati, scriptores vero quatuor ultimorum dialecticae erant ignari vel in ea minus instructi. Propter hoc una quidem ex parte proniores erant ad errandum, sed alia ex parte minus est timendum ne verbis vel sententiis auctoris propria placita substituerint. e) Huiusmodi est cod. Erfordiae, Bibl. Civit. (Amplon.) Q. 259 (A), quem Ph. Boehner primum exscripsit et cuius lectiones saepe contra plures alios recepit 9 . Finitus autem est iste codex die 23 Februarii a. 1339 "more Gallorum". Mos autem Gallorum erat novum annum a Pasqua incipere. More igitur moderno codex finitus est die 23 Februarii 1340, statuto contra doctrinas ockhamisticas, paulo ante edito, minime obstante 10 . Locus autem ubi scriptus est videtur esse Parisius, quia Parte III-4, c. 3, lin. 33, exemplo auctoris 'aqua currit, igitur aqua habet pedes', amanuensis substituit 'Secana currit, igitur Secana habet pedes\ Desunt Prologus et cap. 51, sed adest Epistola, tractatus autem De obligationibus et De insolubilibus bis habentur, et quidem diverse et in diversis locis. Unde conici potest amanuensi duo saltem exemplaria praesto fuisse. f ) T u m antiquitas tum locus ubi scriptus est comm^ndat cod. Basileae, Univ. F. II. 25 (B), qui finitus est die 1 Februarii a. 1342, more Britannorum, more vero 8

Ibidem, num. 47.

9

Ibidem, num. 31.

10

Cf. "Statutum facultatis artium quod doctrina Okamica non dogmatizetur", datum Parisiis, die

25 Septembris. a. 1339. Apud H. Dcnifle - Ae. Chatelain, Chartularium Universitatis Parisiensis, num. 1023 (II, Parisiis 1891, 485s.); cf. etiam R . Pasque, Das Pariser Nominalistenstatut (Quellen und Studien zur Geschichte der Philosophie, XIV, Berlin 1970).

70*

INTROD UCTIO

moderno a. 1343 n . Scriptus autem est "in Oxonia", ubi exemplar fide dignum et ab autographo non multum remotum sine dubio aderat. Et scriptor, si rationabiliter egit, exemplar optimum quod invenire poterat tran&cripsit. Prologus et Epistola alia manu huic codici praemissa sunt, et cap. 51 desideratur. Propter hoc non credimus quod proveniat ab exemplari Adae de Wodeham. Textus huius codicis maxima ex parte est bonus, solum hic atque illic est minus accuratus. g ) Idem dicendum est de codice Patavino, Univ. 616 (I) i a , qui - exemplo "in Francia" non obstante - videtur esse scriptus in Italia, quia scriptura similis est illi quae vocatur 'littera Bononiensis'. Iste codex Ph. Boehner non erat notus. h) Codex Florentiae, Bibl. Medicea-Laurentiana, Plut XII s., 2 (K) scriptus est manu Germanica in prima medietate saeculi XIV 18 . Scriptor forsitan fuit Ioannes de Boino (Boynum, Peina, Peine in Hannover). Etenim Parte III—3, c. 32, lin. 140, ubi Ockham exempli gratia dicit 'Ioannes salvabitur\ amanuensis huius codicis (si non scriptor eius exemplaris) habet 'Ioannes Boinensis cito salvabitur'; et iterum, lin. 145, loco 'iste qui est praedestinatus* substituit 'iste Ioannes Boinensis, qui est praedestinatus*. Idem scriptor (vel scriptor eius exemplaris), ut iam diximus in capitulis 1 et 2, attribuit tabulam capitulorum ipsi Inceptori; i m m o ipsummet introducit loquentem: "Hanc tabulam trado tibi carissime frater" etc. Fictitia nobis videntur haec verba; si quis tamen ea ut authentica recipere velit, non contendimus. De cetero scriptor sine mente et ratione scripsit et nihil curavit de sensu verborum vel sententiarum. Ex. gr. pro 'loci ostensivum' non haesitat scribere 'loyci omnes unum' et loco Trequenter' ipse legit 'ter, quater*. Saepe omittit verba et sententias, praesertim propter homoeoteleuton. Qua de causa omissiones raro notavimus. Hunc codicem Ph. Boehner non vidit. i) Praeter hos codices constanter collatos frequcnter consuluimus cod. Florentiae, Bibl. Medicea-Laurentiana, Plut. XII s., 4 (F), qui est optime scriptus et splendide ornatus et non solum tabula capitulorum sed etiam indice alphabetico doctrinae est instructus 14 . Scriptor erat in logica bene versatus et etiam Latine doctus. Inde est quod sermonem Latinum auctoris non raro corrigit. Hunc codicem substituimus codici D pro parte quae ex eo excidit. Non raro occurrit in apparatu lectionum variantium abbreviatio Gem., qua significavimus cod. S. Geminiani, Bibl. Commun. 26, quem in casibus dubiis saepe aspeximus 15 . Scriptor huius attribuit cap. 51 Partis I 'discipulo Ockham'. Si necessitas exegit, alios quoque codices inspeximus.

11

Cf. supra, cap. 1, num. 18.

" Ibidem, num. 9. u

Ibidem, num. 33.

14

Ibidem, num. 3.

18

Ibidem, num. 10.

DE RATIONE EDITIONIS

71*

k) Ex editionibus notavimus lectiones variantes editionis Ph. Boehner pro partibus I—III—1, pro partibus vero III-2 - III-4 lectiones editionis Marci de Benevento, quae prodiit Venetiis a. 1508. Textus editionis Ph. Boehner est optimus et paulo tantum differt ab eo quem nos fide octo codicum manuscriptorum restituimus. Huiusmodi vero differentia (unum vel duo verba per paginam) non inde provenit quod ipse triplo plures quam nos codices contulit sed potius ex eo quod ipse lectiones et ordinem verborum codicis A, quem primum exscripserat, saepe contra lectiones aliorum codicum recepit, si differentia, suo iudicio, non erat 'logice significativa'. Praeterea Boehner non satis attendit differentiam inter quaedam verba, ut aliquid-aliquod, aliqua-alia, aliquod-aliud, quiddam-quoddam, quodlibet-quidlibet etc., quae tamen multum differunt. Paucissimos invenimus errores qui significationem sententiarum mutarent. Ex. gr. Parte I, c. 74, lin. 49, ubi nos habemus 'exclusiva* ipse habet 'inclusiva'; Parte II, c. 26, lin. 31, ponit 'non' ubi non pertinet; ibidem, c. 36, lin. 13 loco 'sive' habet 'sine'; Parte III—1, c. 42, lin. 71, omisit 'non\ Alii errores parvi sunt momenti, ut ex. gr. in Prologo, lin. 51, loco " A d studiosos itaque, preces...", Boehner legit cum antiquis editionibus "Ad studiosas itaque preces... , , j in Epistola vero, lin. 6, loco "nequeam contraire, experiar...", ipse cum codice A et cum editionibus habet "nequaquam contraire experiar". Pauca verba et pauciores sententiae hic atque illic incuria typothetarum et correctoris omissae sunt. R e s prorsus aliter se habet cum editione Marci de Benevento, quae altera vice prodiit Venetiis 1508, et cuius editionis lectiones inde a Parte III-2 notavimus. Ista editio tot et talibus scatet mendis typographicis ut ex ea genuinam Guillelmi de Ockham doctrinam intelligere et discere impossibile sit. Errores, quibus maiores cogitari non possunt, inde proveniunt quod typothetae frequenter omiserunt vel addiderunt adverbium 'non' ubi non debuissent. Praeterea ex 'possibile , fecerunt < impossibile , vel vice versa. < Contentum , factum est < concretum , J 'genus' vero 'Deus'. 'Reputant' evasit 'repugnans*, < depositio , autem < dispositio , . Loco 'eiusdem praedicamenti , scripserunt 'eius de praesenti'. Et plurima id generis, quibus similia in nullo codice manuscripto leguntur. Marcus de Benevento, probabiliter studiis vel aliis negotiis occupatus, editioni et impressioni interdum tantum attendit et plagulas (si quidem plagulas accepit) non recognovit. Lectiones editionum per E significavimus. Editiones igitur et codices ex integro collati indicabuntur signis AA^BCDEIKV 4 . Iuxta locos ubi exarati sunt, codex B scriptus est in Anglia, A 1 in Suetia, A et D in Gallia, C K V 4 in Germania, I vero probabiliter in Italia. Ex his A C V 4 velut una familia considerari possunt, etiamsi A ab aliis duobus non raro discordet. A X DK quandoque lectiones communes habent, unam tamen familiam ncrn constituunt. Qui solum ad tractatum De fallaciis aspiceret, codices AVBI velut unam perfectam familiam consideraret. Omnes tamen ab una eademque redactione^ consequenter ab uno eodemque autographo, proveniunt; nec est aliqua differentia inter hos codices quo ad doctrinam. Diversitas non respicit significationem sententiarum, sed potius numerum et ordinem verborum quibus eadem sententia, significatione nullatenus mutata, exprimi potest. Amanuenses, ut notum est, verba synonyma verbis synonymis

72*

INTROD UCTIO

libenter et frequenter substituunt, ut ex. gr. dicendum, notandum, sciendum, intelligendum; vel dicitur, accipitur, sumitur; item, praeterea, similiter; quia non, non enim, et plurima huiusmodi. Quibusdam placet quaedam verba semel tantum in eadem sententia exprimere, aliis vero eadem ter, quater repetere. Huiusmodi tamen lectiones variantes, etsi minimi momenti, notavimus (excepta additione vel omissione verbi 'est\ nisi in pluribus simul occurrit), quia editor non solum doctrinam sed, quantum possibile est, etiam ipsa verba auctoris restituere debet. Non notavimus errores manifestos, nisi raro, ut res curiosas. Ad errores manifestos adnumeravimus etiam verba ab uno solo codice omissa, praesertim si sententia sine illis verbis non esset congrua vel integra. R a r o tantum indicavimus variationes quae respiciunt verba 'iste-ille', 'istudillud' et ea quae ab his sunt ducta. Scriptores enim ipsi has differentias saepe vel non attenderunt vel non expresserunt. Inversiones et transpositiones verborum ibi solum notavimus ubi ex eis variatio in significatione sententiarum sequeretur. Differentias quae ad rationem scribendi spectant non notavimus; has enim notare, fuisset numerum lectionum variantium ultra modum et sine necessitate vel utilitate multiplicare. Numerus lectionum variantium ad fere 25.000 ascendit. Mille ex his perpensis (Pars III-2, cap. 1-13) haec ratio inter eas apparuit: 605 in uno solo ex novem testibus (octo codices et una editio) occurrunt; 238 in duobus; 128 in tribus; 22 in quatuor; 7 vero in quinque vel pluribus. Si septem ex novem testibus in una eademque lectione consentiunt, vix dubitari potest quin ea ab autographo proveniat. Et res in hac editione ita se habet in 971 ex 1000 casibus. Difficultates et dubia crescunt, numero testium consentientium decrescente, qua de causa lectiones variantes, simul cum doctrina et locis parallelis, attentius considerandae sunt. Quaedam difScultates sine dubio ipsi auctori imputari debent, qui saepe tumultuarie scripsit, velut homo cuius mens velocius quam calamus currebat. Nonnulla problemata iam scriptores vel lectores codicum animadverterunt et in marginibus notaverunt, ut ex. gr.: dubito de hoc; crede si vis; miror de tanto errore; forsitan littera corrupta est; melius diceretur; credo quod textus male stet, et alia huiusmodi. Hoc confirmat etiam Adam de Wodeham 1 8 , qui postquam verbotenus recitavit unum paragraphum Summae Logicae (Pars III—1, c. 4, lin. 161-66), sic prosequitur: "Haec ille. Ipse dicit hic unum falsum et dat artem falsam, magis credo quod [ex] defectu animadversionis actualis dicti sui quam ex defectu habitus logici. M i n o r enim uniformiter accepta sub est vera...". Editores, ut consentaneum est, non potuerunt singulas 25.000 lectionum variantium per horas ponderare; sed viri studiosi, qui uni alterive problemati student et omnes locos similes colligunt et inter se comparant, id facere poterunt. Cui igitur non placet lectio quam recepimus, eligat aliam ex apparatu. Eo enim fine, et non ornamenti gratia, additus est. Editores tamen antequam textum criticum huius operis restituerent, plura milia paginarum Venerabilis Inceptoris non semel nec bis, sed duodecies legerunt.

16

In I Scnt.y d. 26, q. 2 (cod. Gonville et Caius 281/674, f. 250vb).

DE RATIONE EDITIONIS *

73*

*

Iustum est imprimis ut gratissimam Philothei Boehner et Innocentii Dahm memoriam hic revocemus eisque debitum laudis et magnae aestimationis tribuamus pro multis laboribus quibus viam editionis huius operis paraverunt. Maximas habemus gratias Adm. Rev. P. Damiano McElrath, Praesidi Universitatis S. Bonaventurae, sine cuius benevolentia erga Institutum Franciscanum eiusque incepta haec editio nec parari nec typis mandari potuisset. Praeterea de hac et de futuris editionibus optime meruerunt Dispensatores Donationis Publicae ad Artes Liberales Promovendas (National Endowment for the Humanities) et Legati a De Rance Instituti (De Rance, Inc.), qui labores Instituti Franciscani dignos iudicaverunt quos subsidiis aequatis munifice sustentarent. Memores sumus etiam beneficii a Consilio Americano Doctarum Societatum (American Council of Learned Societies) nobis elargiti, quod effecit ut partem saltem codicum manuscriptorum Summae Logicae in ipsis bibliothecis ubi asservantur examinare possemus. Rev. P. Caesar Cenci peramice simul ac perite curavit ut impressio huius voluminis ordinata et pulcra evaderet. Frater tandem Ericus Carpine et Soror Iustina Grothe interdum humaniter nobis adfuerunt.

SIGLA CODICUM MANUSCRIPTORUM

Codices constanter A A1 B C D E I K V4

= = = = = = = = =

Erfordiae, Bibl. Civit. (Amplon.) Q. 259 Erfordiae, Bibl. Civit. (Amplon.) 67 Basileae, Bibl. Univ. F. II. 25 Cantabrigiae, Bibl. Coll. Gonville et Caius 464/571 Bibl. Apost. Vaticana, Burghes. 151 Editio Ph. Boehner usque ad finem Partis III—1; exinde Venetiis 1508 Patavii, Bibl. Univ. 616 Florentiae, Bibl. Laur., Plut. XII s., 2 Bibl. Apost. Vaticana, lat. 949 Codices

Camp. F Gem. O

collati

fiequenter

collati

(Ps.-Campsall) = Bononiae, Bibl. Univ. 2635 = Florentiae, Bibl. Laur., Plut. XII s., 1 = S. Geminiani, Bibl. Commun. 26 = Bibl. Apost. Vaticana, Ottob. lat. 2071

SIGLA L I B R O R U M PG PL

= Patrologia Graeca, ed. J.-P. Migne = Patrologia Latina, ed. J.-P. Migne

ABBREVIATIONES add. alii canc. codd. del. edd.

= = = = = =

addit f. = folium codices collati, uno excepto hom. = homoeoteleuton cancellavit p. = pagina, post codices s. lin. = supra lineam delevit praem. = praemittit editiones trp. = transponit, invertit [...] = includunt verba ab editoribus addita

SUMMA

LOGICAE

PARS I DE T E R M I N I S

/ ockham, summa logicae

[PROLOGUS FRATRIS ET MAGISTRI ADAM DE ANGLIA] Quam magnos veritatis sectatoribus afferat fructus sermocinalis 5 scientia, quam logicam dicimus, multorum peritorum docet auctoritas, ratioque et experientia liquido comprobat et convincit Unde A r i st o t e 1 e s 2 , auctor praecipuus huius scientiae, nunc introductoriam methodum, nunc sciendi modum, nunc scientiam omnibus communem et viam veritatis appellat, dans ex his intelligere quod nulli ad sapientiam 10 patet accessus nisi in scientia logica erudito. A v e r r o e s quoque, A r i s t o t e l i s interpres, in Physicis8 dialecticam dicit esse «instrumentum discernendi verum a falso». Ipsa namque cuncta dubia definit, cunctas Scripturarum difficultates dissolvit et penetrat, ut testatur doctor egregius A u g u s t i n u s 4 . 15 Cum enim duo sint actus sapientis ad alterum, tnon mentiri de quibus novit et mentientem manifestare posse », ut scribitur in Elenchis6, hoc autem fieri nequit absque discretione veri a falso, quod solum praestat haec methodus, luculenter apparet eam fore perutilem speculanti. At vero haec sola facultatem praebet arguendi in omni problemate, 20 omneque genus sophismatum dissolvere docet et demonstrationis meP r o l . - 1-3 Prologus... Anglia] Primus prologus dc commrndarione srirnriar logicalis et huius tractatus ct auctoris A 1 , Incipit praefario huius operis K, Incipit prologus fratrii et magistri Adam de Anglia in logicam sui magistri fratris Guillermi de Ocham egregissimi bachalarii theologiae O (= Vat. Ottob. lat. 2071) 1-53 seu totum prol. ex codd. adhibitis om. ADV 4 , habet alia manu B 6 ratioque et] ratio quoque ac K 10 scientia om. CIK || logica] logices A 1 , logicis IK 11 dialect.] logicam K 12 namque] quoque A 1 12-13 definit] difTidlia A l 13 Scripturarum diffic.] Scripturas CIK || dissolvit et penetrat] enumerat (eradicat K) atque eviscerat CIK 14 egregius] eximius K 16 posse] possit B, om. CIK 17 hoc... nequit] at vero hoc solum cum non possit A 1 18 haec] hoc E || lucul. apparet] communiter K 20 sophismatum] sophismatis CK, solvere et add. B || et] ac K, necnon B, om. C

PROL. - 1 Adam hic imitatur primam sententiam Boethii De divisione: "Quam 8 Aristot., magnos studiosis afferat fructus scientia dividendi..." (PL 64* 875 D). 8 Topica, I, c. 2 (lOla 25-101b 4). Averroes, In Aristo^hysicam, I, t. 35 (ed. Iun4 August., De doctrina christ., II, c. 31, n. 48 (PL 34, 58). tina, IV, f. l l v b ) . 5 Aristot., De sophist. elenchis, c. 1 (165a 24-27).

4

PROLOGUS

dium invenire; mentem quoque a vinculis, quibus heu detinetur, absolvit atque libertati restituit. Quemadmodum enim vincula corporis membra ligant, necnon et officia ad quae instituta sunt prohibent, sic falsa argumenta et sophistica, ut docet A r i s t o t e l e s 8 , mentem nectunt. Similiter haec ars errorum caliginem detegit, actus dirigit humanae ra- 25 tionis instar lucis. Quinimmo et luci comparata invenitur prior. Sicut enim exclusa hac luce corporea actus humani aut nulli essent aut errabundi et saepe in praeiudicium operanti, sic absque huius facultatis peritia actus rationis. Cernimus namque plurimos, hac scientia praetermissa volentes » intendere disciplinae, multifarie oberrare, errores varios docendo seminare, opiniones absurditate plenas confingere sine modo et ordine, et penitus non intelligibiles sermones prolixos texere et ordinare, simile quiddam patientes languidorum somniis ac fictionibus poetarum, rationes nullius omnino vigoris velut insolubiles ponderantes, vim pro- 35 priae vocis ignorantes, qui eo periculosius errant quo se existimant prae aliis sapientes, audacter sine differentia falsa pro veris auditorum auribus ingerentes. Praemissae itaque utilitatis, quam logica administrat, intuitu motus, praeclarus ille philosophus peripateticus A r i s t o t e l e s eam artifi- 40 ciose composuit7, quam quia propter obscuritatem Graeci sermonis in 21 a] ab et add. errorum B . vinculis] errorum add. A 1 .; heu] frequenter B, om. A X EK |[ detinetur] devincitur B constituta K

22 atque] perfecue add. K „' vincula] seu compedes add. K

24 sophistica] sophismata K

24-25 Similiter] Praeterea A X B

25 errorum] ignorantiae B

poreae add. K '! invenitur] esse add. B 29 actus] humanae add. C

u

actus] actusque B

27 corporea] corporali C, om. K

30 namque] enim C, philosophos add. A 1

32 absurd. plenas] absurdos plures CI I! conf.] colligere I 34 quiddam] quoddam E, quidem A X I

23 instituta]

ut docet Arist.] secundum Arist. K „ nectunt] ligant K 26 lucis] cor28 saepe] semper K plurimos] non nullos K

33 prolixos om. K |! ordinare] ordiri A X BI

patientes] languoribus vel add. K

37 sapientes] et add. A X B

41 composuit... quia lectionem codd. A X B vide in nota 7 7 Codices A 1 et B hic addunt: "sed non Cf. Aristot., ib. (165a 13-17). ] sine latentia (iras. A ) cui famosa cuiusdam poetae attestatur doctrina de Aristotele, inter aliorum philosophorum compendioso opera tractatu comprehensa dicentis (ut testatur famosa doctrina poetarum sic inquiens B ) : 'Verborum turbator adest et turbine multos | Turbat Aristoteles noster, gaudetque latere. | Sic logicam tractat quod non tractasse videtur. | Non quod oberret in hoc, sed quod velamine verbi | Omnia sic velat, quod vix labor ista revelat. | Qui (quod A 1 ) tamen idcirco vestit sua dicta latebris | Ne sua prosternens secreta suumque relinquens | Arcanum mundo tandem vilescere cogat'. Quia igitur ipsius doctrina tum propter ipsius (huiusmodi B) latentiam in se, tum etiam...". Versus hos (ut G. Mohan notavit) scripsit Alanus de Insulis, Anticlaudianus, III, c. 1 (PL 210, 511 B ) ; Alanus 6

EPISTOLA PROOEMIALIS

5

Latinum translati quis assequi sine temporis diuturnitate vix poterat, posteriores in his sufficienter edocti, varia opuscula ordinantes, iter facile ad eam satagentibus praebuerunt. Inter quos sane praecipuum existimo ve45 nerabilem doctorem fratrem G u i l l e l m u m , natione Anglicum, ordine Minorem, sed ingenii perspicacitate et doctrinae veritate sublimem. Siquidem hic doctor eximius, multorum saepe pulsatus precibus, totius huius methodi considerationem plene et limpide ac seriose composuit, initians a terminis ut a prioribus, deinde cetera prosecutus, usque 50 ad finem perduxit. Ad studiosos itaque, preces pro hoc praeclaro licet compendioso volumine geminantes, stilum dirigens, sed universis prodesse cupiens, exorsus est ita dicens:

[EPISTOLA PROOEMIALIS GUILLELMI DE OCKHAM] Dudum me, frater et amice carissime, tuis litteris studebas inducere ut aliquas regulas artis logicae in unum tractatum colligerem ac tuae 5 dilectioni transmitterem. Cum igitur tui profectus ac veritatis amore inductus tuis precibus nequeam contraire, experiar quod hortaris remque 44 eam] dicta EO ' Inter quos] in quo CI ! sane praec. om. C 44-45 venerabilem] illum et realem (essentialem B) add. A J B 45 doctorem] humanam naturam et ingenium excedentem quantum fas est recipere ab altis luminibus divinis homini rationali pro statu isto add. O i' fratrem om. CI \\ Guillelmum] Wilhelmum B, Willelmum A^C, Guilielmum I, Okam add. B, de Ockam add. O 45-46 ordine Minorem] de ordine fratrum minorum B 46 perspicacitate] perspicuitate A X E |j veritate] virtute K i i sublimem] sub cuius ferula me fuisse fateor non verecunde in hac scientia et aliis pluribus professorem eiusdem ordinis praelibati add. O 48 seriose] serenose K 49 initians] incipiens A X B 50 perduxit] complevit B 51 studiosos] studiosas E !: preces om. C 52 geminantes] geminantium A^B, gementes C, quemdam sibi dilectum add. A X B : universis] cunctis K 53 exorsus om. K dicens] Explicit prologus primus add. A 1 , dudum me frater add. B, Explicit pracfatio incipit epistola infra scripti operis add. K, Explicit prologus fratris Adam O Epist. - 1-2 Epistola... Ockham] Incipit prooemialis epistola auctoris ad fratrem Willelmum de Ambersberg ordinis minorum de provincia Angliae A 1 , Secundus prologus B, Prologus fratris Willelmi dicti Occam in logicam suam C, Incipit opus Occham I, Inripit prologus fratris Guilermi de Ockam, quorum uterque est eiusdem ordinis, ut patet in prologo praedicto O 3-28 seu totam epistolam ex codd. collatis om. DV 4 4 ac] quae C, collectumque IK 5 dilectioni] discretioni A 5-6 tui... inductus] nimio tui devictus amore A 6 nequeam] nequaquam AE || remque] rem quidem I

vero respicit Boethium, De syllogismo categorico, I: "...statui ego quoque in res obscurissimas aliquem quodam modo pontem ponere*,. si quid suo more Aristoteles nominum verborumque mutatione turbavit, nos intelligentiae servientes ad consuetum vocabulum reducamus" (PL 64, 793 C).

6

EPISTOLA PBOOEMIALIS

mihi diffialem, sed tam tibi quam mihi, ut aestimo, fructuosam aggrediar. Logica enim est omnium artium aptissimum instrumentum, sine qua nulla scientia perfecte sciri potest, quae non more materialium in- 10 strumentorum usu crebro consumitur, sed per cuiuslibet alterius scientiae studiosum exercitium continuum recipit incrementum. Sicut enim mechanicus sui instrumenti perfecta carens notitia utendo eodem recipit pleniorem, sic in solidis logicae principiis eruditus dum aliis scientiis operam impendit sollicite simul istius artis maiorem adquirit peritiam. 15 Unde illud vulgare « ars logica labilis ars est»1 in solis sapientiale studium negligentibus locum reputo obtinere. Logicae igitur considerationis continentiam prosequendo, a terminis ut a prioribus exordium assumendum est, deinde de propositionibus, postremo de syllogismis et aliis speciebus argumentationis perscrutatio 20 subsequetur. Et quia plerumque contingit ante magnam experientiam logicae subtilitatibus theologiae aliarumque Facultatum iuniores impendere studium, ac per hoc in difficultates eis inexplicabiles incidunt, quae tamen aliis parvae sunt aut nullae, et in multiplices prolabuntur errores, veras demonstrationes tamquam sophismata respuentes et sophisticatio- 25 nes pro demonstrationibus recipientes, tractatum hunc duxi scribendum, nonnumquam in processu regulas per exempla tam philosophica quam theologica declarando.

10 nulla] alia adL A 1 || perfecte om. I evidens K || utendo] vero add. B

adquirit] recipit A 1 || peritiam] notitiam C K pientiale] fundamentum et add. C

16 ars 1 om. C !! ars 1 om. I 22 iuniores] minores C

23-24 quae tamen trp. Cl

24-26 et... recipientes om. K

26 recip.] recitantes I

phisticas sed certas add. B || tam... quam] sophistica et B

13 perfecta]

15 sollicite] sollicitudine add. (mg.) K

1&-28 Logicae... dedarando om. A

sequetur] arguendi perscrutando prosequetur B incidunt] non add. CI

12 studiosum] studium BC, et add. C

14 solidis] solidum CI

solis] solum A X CE ii sa20-21 argum. ... sub23 in] facultautes et C il

24 aliis] vel A 1 , om. B |l et in multip. om. B 27 in processu om. EK I! regulas] non so28 declarando] Explicit uterque prologus

add. B, Explicit prologus iste fratris Guilhelmi Minoris add. C, Explicit epistola add. K, Explicit prologus fratris Guliermi de Ocham directus discipulo praedicto [sc. Adam Wodebam] add. O

EPIST. - 1 Cf. Raimundus Lullus, De venatione substantiae accidentis et compositi: "Quoniam logica est scientia difficilis, labilis et prolixa...". Codices recenset P. Glorieux, RJpertoire des mattres en theologie de Paris, n. 335 dw (II, Paris 1934, 165). Nota bene: si quandoque aliquem auctorem cum verbo 'conferatur' indicamus, haud intendimus asserere Ockham illum auctorem revera prae oculis habuisse.

DB DIVISIONIBUS TERMINORUM

7

[ C A P . 1 . D E DEFINITIONE TERMINI ET EIUS DIVISIONE IN GENERALL]

Omnes logicae tractatores intendunt astruere quod argumenta ex propositionibus et propositiones ex terminis componuntur. Unde ter5 minus aliud non est quam pars propinqua propositionis. Definiens enim terminum A r i s t o t e l e s , I Priorum1, dicit: «Terminum voco in quem resolvitur propositio, ut praedicatum et de quo praedicatur, vel apposito vel diviso esse vel non esse». Sed quamvis omnis terminus pars sit propositionis, vel esse possit, io non omnes termini tamen eiusdem sunt naturae; et ideo ad perfectam notitiam terminorum habendam oportet aliquas divisiones terminorum praecognoscere. Est autem sciendum quod sicut secundum B o e t h i u m , i n l Perihermenias a, triplex est oratio, scilicet scripta, prolata et concepta, is tantum habens esse in intellectu, sic triplex est terminus, scilicet scriptus, prolatus et conceptus. Terminus scriptus est pars propositionis descriptae in aliquo corpore, quae oculo corporali videtur vel videri potest. Terminus prolatus est pars propositionis ab ore prolatae et natae audiri aure corporali. Terminus conceptus est intentio seu passio animae aliquid 20 naturaliter significans vel consignificans, nata esse pars propositionis mentalis, et pro eodem nata supponere. Unde isti termini concepti et propositiones ex eis compositae sunt illa verba mentalia quae beatus A u g u s t i n u s , XV De Trinitate8, dicit nullius esse linguae, quia tantum in mente manent et exterius proferri non possunt, quamvis voces 25 tamquam signa subordinata eis pronuntientur exterius. Dico autem voces esse signa subordinata conceptibus seu intentioCap. 1 . - 3 argumcnta] ex syllogismis ct syllogismi add. A 5 quam] nisi DK 6 voco] cssc K 7 et] vel ABCIV 4 , subiectum add. B 8 apposito] composito B C V 4 9 sit] dicatur C V \ om. A |! vel... possit mg. I, om. B 11 notitiam] cognitionem A |[ divisiones] distinctiones A C V 4 13 autem] itaque 11! sicut om. BK ;! 1] libro BI, om. V 4 14 concepta] et ista est add. (mg.) B 16 propos.] orationis DK ;; descriptae] descripta C 18 propos.] orationis DK ;; prolatae] prolata C 'I natae] nata B C V 4 18 aure] auris CIV 4 , auditu A, auditu add. C V 4 19 corporali] perceptibilis I |! seu] vel DK, sive I 'j animae om. DK aliquid om. CV 4 20 vel] et B 21 et... supponere mg. I, om. A*BDK 23 quia] quae AEI 24 quamvis] per add. K, add. mg. I 25 eis om. A*DK 26-27 seu... animae om. K

CAP. 1. - 1 Aristot., Anal. Priora, I, c. 1 (24b 16-18). Ockham utitur versione 2 Boethius, In librum De interpretatione, Boethii. ed. 2a, I, cap. De signis (PL 8 August., De Trinit., XV, c. 10, n. 19; c. 12, n. 22; c. 27, n. 50 64, 407 B). (PL 42, 1071, 1075, 1097).

8

PA&S I CAP.

2

nibus animae, non quia proprie acdpiendo hoc vocabulum 'signa' ipsae voces semper significent ipsos conceptus animae primo et proprie, sed quia voces imponuntur ad significandum illa eadem quae per conceptus mentis significantur, ita quod conceptus primo naturaliter signi- 30 ficat aliquid et secundario vox significat illud idem, in tantum quod voce instituta ad significandum aliquid significatum per conceptum mentis, si conceptus ille mutaret significatum suum eo ipso ipsa vox, sine nova institutione, suum significatum permutaret. Et pro tanto dicit P h i l o s o p h u s 4 quod voces sunt «earum quae sunt in anima pas- » sionum n o t a e S i c etiam intendit B o e t h i u s 5 quando dicit voces significare conceptus. Et universaliter omnes auctores, dicendo quod omnes voces significant passiones vel sunt notae earum, non aliud intendunt nisi quod voces sunt signa secundario significantia illa quae per passiones animae primario importantur, quamvis aliquae voces primario 40 importent passiones animae seu conceptus, quae tamen secundario important alias animae intentiones, sicut i n f e r i u s ostendetur8. Et sicut dictum est de vocibus respectu passionum seu intentionum seu conceptuum, eodem modo proportionaliter, quantum ad hoc, tenen45 dum est de his quae sunt in scripto respectu vocum. Inter istos autem terminos ahquae differentiae reperiuntur. Una est quod conceptus seu passio animae naturaliter significat quidquid significat, terminus autem prolatus vel scriptus nihil significat nisi secundum voluntariam institutionem. Ex quo sequitur alia differentia, videlicet quod terminus prolatus vel scriptus ad placitum potest mutare suum 50 significatum, terminus autem conceptus non mutat suum significatum ad placitum cuiuscumque. Propter tamen p r o t e r v o s est sciendum quod signum dupliciter accipitur. Uno modo pro omni illo quod apprehensum ahquid 27 animac om. D || signa] signum K propric om. D

28 scmpcr om. A A X D K !' animac om. C V 4 j; primo et

29 imponuntur] primo add. Camp. || signif.] dcsignandum C

cipaliter ct add. Camp.

32 aliquid] aliquod AA^EV 4 , quod add. Camp.

add. A, est add. Camp. tione] impositionc Camp.

33 ille mutaret] illi mutarcnt A C V 4 37 dicendo] diccntcs A J E K V 4

significare conccptus K, animac add. s. lin. A add. tng, I

40 animac om.

tiones] sivc passioncs add. I

ACKV4

34 institu-

37-38 quod... passiones] voces

38 omnes om. A X D

earum] passioncm add. K,

43 respectu] suanim add. C | intentionum seu om. K 47 animae om. A C V 4

42 inten44-45 tcnen-

48-50 nihil... scriptus om.

51 mutat] potest mutare K

Aristot., Periherm., c. 1 (16a 3-4). ed. 2a, I, cap. De signis (PL 64, 407 C). 4

ipso] et add. C

41 seu] vel A C V 4 , om. K ;i conceptus om. K

dum est] intelligendum cst (p. propor.) D K (hom.) D K

h

30 primo] ct prin-

significatum] naturaliter

5

Boethius, In librum De 6 Infra, cap. 12.

interpretatione,

DB DIVISIONIBUS TBRMINORUM

9

55 aliud facit in cognitionem venire, quamvis non faciat mentem venire in primam cognitionem eius, sicut a 1 i b i est ostensum7, sed in actualem post habitualem eiusdem. Et sic vox naturaliter significat, sicut quilibet effectus significat saltem suam causam; sicut etiam circulus significat vinum in taberna. Sed tam generaliter non loquor hic de signo. Aliter 60 accipitur signum pro illo quod aliquid facit in cognitionem venire et natum est pro illo supponere vel tali addi in propositione, cuiusmodi sunt syncategoremata et verba et illae partes orationis quaefinitamsignificationem non habent, vel quodnatum est componi ex talibus, cuiusmodi est oratio. Et sic accipiendo hoc vocabulum 'signum' vox nullius est 65 signum naturale.

[CAP. 2 . D E DIVISIONE TERMINI, ET QUOD DIVERSIMODE POTEST ACCIPI HOC NOMEN 'TERMINUS' IN SPECIALL]

Est autem sciendum quod hoc nomen 'terminus' tripliciter accipitur. Uno modo vocatur terminus omne illud quod potest esse copula 5 vel extremum propositionis categoricae, subiectum videlicet vel praedicatum, vel etiam determinatio extremi vel verbi. Et isto modo etiam una propositio potest esse terminus, sicut potest esse pars propositionis. Haec enim vera est 'homo est animal: est propositio vera', in qua haec tota propositio 'homo est animal' est subiectum, et 'propositio vera' io est praedicatum. Aliter accipitur hoc nomen 'terminus' secundum quod distinguitur contra orationem; et sic omne incomplexum vocatur terminus. Et sic de termino in praecedenti capitulo sum locutus. Tertio modo accipitur
Guillemus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 3, q. 9 ( O p e r a Theol. II, ed. St. Bonaventure, N. Y. 1970, 544ss.), ubi agit de vestigio et de imagine. Respicitur definitio signi data ab August., De doctrina christ., II, c. 1, n. 1 (PL 34, 35). 7

10

PA&S I CAP. 2

positio nec interiectio est terminus; multa etiam nomina non sunt termini, scilicet nomina syncategorematica, quia talia quamvis possint esse extrema propositionum si sumantur materialiter vel simpliciter, quando tamen sumuntur significative non possunt esse extrema propositionum. Unde ista oratio 4legit: est verbum' congrua est et vera si hoc verbum 20 'legit' sumatur materialiter, si autem significative sumeretur non itelhgibilis esset. Similiter est de talibus 'omnis: est nomen'; 'ohm: est adverbium'; 4si: est coniunctio'; 'ab: est praepositio'. Et isto modo accipit P h i l o s o p h u s terminum quando definit terminum I Priorum \

Non solum autem unum incomplexum potest esse terminus, sic accepto termino, sed etiam compositum ex duobus incomplexis, scihcet compositum ex adiectivo et substantivo; et etiam compositum ex participio et adverbio vel praepositione cum suo casuali potest esse terminus, sicut potest esse subiectum vel praedicatum propositionis. In ista enim propositione 'omnis homo albus est homo' nec 'homo' nec 'albus' est subiectum, sed hoc totum 'homo albus'. Simihter hic 'currens velociter est homo' nec 4currens' nec Velociter' est subiectum, sed hoc totum 'currens velociter'. Est autem sciendum quod non tantum nomen acceptum in recto potest esse terminus, sed etiam casus obliquus potest esse terminus, quia potest esse subiectum propositionis et etiam praedicatum. Verumtamen obliquus non potest esse subiectum respectu cuiuscumque verbi: non enim bene dicitur 'hominis videt asinum', quamvis bene dicatur 'hominis est asinus'. Quomodo autem et respectu quorum verborum potest obliquus esse subiectum et respectu quorum non, ad grammaticum pertinet, cuius est constructiones vocum considerare.

16 ncc interiectio] nec argumentatio B, om. A X D K !! multa... nomina] multorum nominum C V 4 , isto modo add. A X D K

17 possint] possunt B C V 4

positio A X D K '! hoc verbum] ly K ubi I

24 1] in libro K

tamen] casus add. D K

18 propos.] propositionis A

28 etiam om. A C V 4

22 olim]

35 nomen acceptum] casus B

37 Verum-

38 obliquus] terminus add. I ' subiectum] praedicatum D K

38-39 non

enim] quia non D K

40 potest] casus add. DK, terminus add. I

structionum naturas D

vocum] vocis B

1

20 oratio] pro-

21 sumatur] sumeretur AC, sumetur V 4 , ibi add. D

Aristot., Anal Priora, I, c. 1 (24a 16-18).

42 constructiones vocum] con-

25

30

35

40

DB DIVISIONIBUS TERMINORUM

11

[CAP. 3 . D E DIVISIONE TERMINI INCOMPLEXI]

Visa aequivocatione istius nominis 'terminus' prosequendum est de divisionibus termini incomplexi. Unde non solum terminus incomplexus dividitur in terminum prolatum, scriptum et conceptum, sed s etiam singula membra consimilibus divisionibus subdividuntur. Nam sicut vocum quaedam sunt nomina, quaedam sunt verba, quaedam sunt aliarum partium, quia quaedam sunt pronomina, quaedam participia, quaedam adverbia, quaedam coniunctiones, quaedam praepositiones \ et consimiliter est de scriptis, sic intentionum animae quaedam sunt io nomina, quaedam verba, quaedam sunt aliarum partium, quia quaedam sunt pronomina, quaedam adverbia, quaedam coniunctiones, quaedam praepositiones. Utrum autem participiis vocalibus et scriptis correspondeant in mente quaedam intentiones a verbis distinctae potest esse dubium, eo 15 quod non videtur magna necessitas talem pluralitatem ponere in mentalibus terminis. Nam verbum et participium verbi sumptum cum hoc verbo 'est' semper videntur in significando aequivalere. Propter quod sicut nominum synonymorum multiplicatio non est propter necessitatem significationis inventa, sed propter ornatum sermonis vel aliam causam 20 consimilem accidentalem, quia quidquid per omnia synonyma significatur posset per unum illorum exprimi sufficienter, et ideo multitudo conceptuum tali pluralitati synonymorum non correspondet, ita videtur quod distinctio inter verba vocalia et participia non est propter necessitatem expressionis inventa, propter quod videtur quod non oportet 25 participiis vocalibus distinctos conceptus in mente correspondere. Et de pronominibus posset esse consimilis dubitatio. Est autem inter nomina vocalia et mentalia differentia, quia quamvis omnia accidentia grammaticalia quae conveniunt nominibus mentalibus Cap. 3 . - 2 istius] huius DK ;; prosequcndum] procedendum A B tium] orationis add. A 1 , add. mg. I intmtionibus B

7 par-

10-11 verba... quaedam 8 ita CV 4 , alii om. per homot. plura verba, sed alii alia.

11 quaedam 1 ] participia, quaedam add. C propositionibus add. A propter add. BIK

6 sunt 1 om. BCI

9 est] dicendum add. K ij sic] etiam add. DK ;; sic intent.] sive 13 et scriptis om. D K

15-16 mentalibus] sive add. A

15 necessitas] utilitas V 4

18 multip.] multitudo C V 4

20 omnia] nomina AEI, omnia nomina A X K

21 posset] potest E

in]

19 vel] 26 du-

bitatio] nam istis tu legis, ego lego, distinctae orationes in mente correspondent add. AC, add. mg. I, add. sed del. V 4 {cf lin. 82-81) Hic habent Sed... propositionibus (lin 84-94) A X D, (in imo f.) I

CAP. 3. - 1 De partibus orationis cf. Priscianus, Instit. grammat., A. Krehl, Lipsiae 1819, 66-70).

II, c. 4 (I, ed.

12

PA&S I CAP.

2

etiam nominibus vocalibus sint convenientia, non tamen e converso, sed quaedam sunt communia tam istis quam illis, quaedam autem sunt pro- 30 pria nominibus vocalibus et scriptis, quia quaecumque conveniunt vocalibus, et scriptis et e converso. Accidentia communia nominibus vocalibus et mentalibus sunt casus et numerus. Sicut enim istae propositiones vocales 'homo est animaT, 'homo non est animalia, distincta habent praedicata quorum unum est numeri 35 singularis et ahud plurahs, ita propositiones mentales quarum una mens ante omnem vocem dicit quod homo est animal et aha dicit quod homo non est animaha distincta habent praedicata quorum unum potest dici numeri singularis et ahud plurahs. Similiter sicut istae propositiones vocales 'homo est homo' et 4homo non est hominis, habent distincta praedicata variata per casus, sic proportionaliter dicendum est de propositionibus in mente correspondentibus. Accidentia autem propria nominibus vocahbus et scriptis sunt genus et figura a. Talia enim accidentia nominibus propter necessitatem *s significationis non conveniunt. Unde et ahquando accidit quod duo nomina sunt synonyma et tamen sunt generum diversorum et ahquando diversarum figurarum, propter quod talem multiplicitatem non oportet naturahbus signis tribuere. Unde quaecumque pluralitas et varietas talium accidentium, quae potest competere nominibus synonymis, potest so convenienter a mentahbus amoveri. De comparatione autem, an conveniat sohs nominibus ad placitum institutis, posset esse diificultas, quam tamen quia non est magnae utihtatis pertranseo. 29 etiam] et BCIV 4

30 quaedam 1 ] aliqua K

etiam et add. conveniunt DK || nominibuj om. DK om. A^C !| est 1 ] posset dici C D 40 et om.

CV4

41 non del.

mentalibus add. B, om. C multitudinem BEI

31 conv.] nominibm add. C 34 vocales mg. D, om. A 1

37 alia] qua BDI, quae add. A 1 V4

32 et 1 ]

35 non mg. V 4 ,

39 aliud] numeri add. D

45 figura] et talia add. C, add. mg. V 4 ;; nominibus s. lin. A 1 ,

47 et* om. CIV 4

48 talem] significationum add. mg. B

49 naturalibus] mentalibus K " varietas] variabilitas D

multip.]

52 solis] solum

AA X EIK

In cod. A (f. 4rb) hic notatur in margine: "Nota contra modistam, scil. Michaelem. Concorda eos sic: quia ille loquitur de compositione vocali, aliter eundo ad proprietatem". Agitur de Michaele de Marbasio (Marbaix), qui in Summa modorum sigttificandi scribit: "Secundo... aliqui antiqui grammatici posuemnt figuram non esse aliquem modum significandi... Sed revera isti simpliciter peccant, quia figura est aliquis [modus] significandi, cum in re designet aliquem modum essendi, ut patet ex dictis" (cod. Paris., Nat. lat. 15.136, f. 22r). 2

DB DIVISIONIBUS TBRMINORUM

13

55

De qualitate posset esse consimilis difficultas, quam a 1 i a s pertractabo in sua radice 8. Per praedicta autem potest studiosus evidenter perpendere quod quamvis aliquando ex sola variatione accidentium terminorum, scilicet casus, numeri et comparationis, propter tamen rem significatam, potest 60 propositio una verificari et alia falsificari, hoc tamen numquam accidit propter genus et figuram. Quamvis enim fiequenter ad congruitatem orationis habendam oportet aspicere ad genus, - haec enim est congrua 'homo est albus' et haec incongrua 'homo est alba', quod ex sola diversitate generis oritur -, tamen supposita congruitate nihil refert cuius 65 generis vel cuius figurae sit subiectum vel praedicatum. Sed certe, cuius numeri vel casus sit subiectum vel praedicatum, ad sciendum an propositio sit vera vel falsa oportet aspicere. Haec enim est vera 'homo est animaT et haec falsa 'homo est animalia', et sic de ahis. Et sicut nominibus vocalibus et scriptis quaedam sunt accidentia 70 propria, quaedam communia illis et mentahbus, consimihter de verborum accidentibus est dicendum. Communia sunt modus, genus, numerus, tempus, persona. De modo patet, nam alia oratio mentahs correspondet isti orationi vocali 'Sortes legit' et isti aha 'utinam Sortes legeret'. De genere patet, nam alia oratio mentalis correspondet isti 75 orationi vocah 'Sortes amat' et isti 'Sortes amatur'. Verumtamen in mente non sunt nisi tria genera, nam deponentia et communia vocaha non sunt propter necessitatem significationis inventa, cum verba communia aequivaleant activis et passivis et deponentia neutris vel activis, et ideo non oportet talem plurahtatem in verbis mentahbus ponere. ao De numero etiam patet, nam distinctae orationes mentales correspondent istis 'tu legis', 'vos legitis'. Idem patet de tempore, nam istis 55 qualitatc] quantitate IK ;j consimilis] dubitatio sive add. A 1 generis BDK, quod corr. V 4 , add. s. lin. A 1 , et add. A A X E

57 autem om. IK

positio quantum ad veritatem et falsitatem sicut I, sicut add. K |j tamen om. AEIK add. A X D ;i est 1 ] vir add. A X D 'j quod] quae BCIV 4 aspicere verba alii aliter ordinant A X D K ;| corresp.] in mente add. K neutrum add. mg. I

65 Sed] semper add. D K

66-67 ad... falsa om. A 1

de add. A C E V 4 jj et scriptis mg. I, om. B

om. A 1

60 accidit] con-

61 Quamvis] licet A C V 4 ;; enim om. D K [| frequenter] saepe A C V 4

tingit A C V 4

78 vel] et A C V 4

75 et] alia add. D K

63 est 1 ] vir 65-67 Sed...

67-68 Haec... aliis om. DK

73 isti 1 ] similiter add. C V 4

69 sicut]

74 genere] similiter add.

76 genera] scil. activum, passivum et

79 ponere] inveniri B, reperiri I

80 numero] persona DK ,; patet] hoc add. D K

59 casus]

compar.] compositionis CV 4 , varietur pro-

80-81 De... legjstis

81 legis] ego lego add. A ;i vos legitis]

ego lego D K

Agitur de qualitate nominum, quae distinguitur in proprium et appellativum. 8

14

PAfcS I CAP.

5

tu legis', 'tu legisti' distinctae orationes mentales correspondent. Hoc idem patet de persona, ut istis 'tu legis', 'ego lego' aliae correspondent. Sed quod oporteat ponere talia nomina mentalia et verba et adverbia et coniunctiones et praepositiones ex hoc convincitur quod omni 85 orationi vocali correspondet alia mentalis in mente, et ideo sicut illae partes propositionis vocalis quae sunt propter necessitatem significationis impositae sunt distinctae, sic partes propositionis mentalis correspondenter sunt distinctae. Propter quod sicut nomina vocalia et verba et adverbia et coniunctiones et praepositiones sunt necessariae diversis » propositionibus et orationibus vocalibus, ita quod impossibile est omnia exprimere per nomina et verba solum quae possunt per illa et alias partes exprimi, sic etiam distinctae partes consimiles sunt necessariae mentalibus propositionibus. Accidentia autem propria verbis institutis sunt coniugatio et figura. 95 Tamen quandoque verba diversarum coniugationum possunt esse synonyma et similiter verba diversae figurae. Per praedicta potest studiosus faciliter advertere quomodo proportionaliter de aliis partibus orationis et earum accidentibus est dicendum. Nec miretur aliquis quod dico aliqua nomina et verba esse mentalia, 100 sed prius legat B o e t h i u m super Perihermenias 4, et hoc ibidem inveniet. Et ideo quando A r i s t o t e l e s 5 tam nomen quam verbum definit per vocem, accipit ibi nomen et verbum magis stricte, scilicet pro nomine et verbo vocali. 4

82 mentales] in mente A K

82-83 Hoc... corresp. om. A 1

numero DK, sequitur Accidentia (/m. 95) A X D K 26) A J D , habuit prius in mg., hic in columna I, om. K D, oratio add. I

84 et... et] vel... vel A C V 4

86 alia] aliqua

88 propos.] orationis C

88-89 corresp.]

87 propositionis] orationis C V 4

correspondentes BCEI

91 omnia] ea D

92 quae] etiam add. mg. I |i illa] istas B, illas I

94 propos.] redeunt ad lin. 27 Est auem A X D

93 necessariae] etiam in D

vocalibus add. A, prolatis et scriptis add. mg. I || institutis nam... correspondent (ut Jin. 81-82) add. B || possunt] possint D

83 patet om. C V 4 || persona]

84-94 Sed... propositionibus habuerunt prius (lin.

96 Tamen] quia A, cum D jj quandoque] quoniam K

97 diversae figurae] divenarum figurarum A

esse] vocalia et aliqua add. A 1

95 verbis] videlicet

ad placitum add. A1!, add. s. lin. C > j figura] 100 dico] quod add. AE ij

101 prius om. A X D K |1 ibidem] idem A K

Boethius, In librum De interpretatione, ed. 2a, I, cap. De signis (PL 64, 5 Aristot., Periherm.9 405-14). cap. 2: "Nomen est vox significativa secundum placitum, cuius nulla pars est significativa separata" (16a 19-21); cap. 3: "Verbum autem est quod consignificat tempus, cuius pars nihil extra significat" (16b 6-7). Verba sunt versionis Boethii, iuxta editionem a L. Minio-Paluello curatam (Aristoteles Latinus, II, 1-2, Bruges-Paris 1965). Sententias Aristotelis, etiam infra, iuxta hanc editionem (dummodo habeatur) referemus. 4

DB DIVISIONIBUS TERMINORUM

15

[CAP. 4 . D E DIVISIONE TERMINORUM IN TERMINOS CATEGOREMATICOS ET SYNCATEGOREMATICOS, QUAE EST COMMUNIS TAM TERMINIS MENTALIBUS QUAM VOCALIBUS]

Adhuc aliter dividitur terminus, tam vocalis quam mentalis, quia 5 terminorum quidam sunt categorematici, quidam syncategorematicix. Termini categorematici finitam et certam habent significationem, sicut hoc nomen 'homo' significat omnes homines et hoc nomen 'animaT omnia animalia, et hoc nomen 'albedo' omnes albedinesa. Termini autem syncategorematici, cuiusmodi sunt tales 'omnis', io 'nullus', 'aliquis', 'totus', 'praeter', 'tantum', 'inquantum' et huiusmodi, non habent finitam significationem et certam, nec significant ahquas res distinctas a rebus significatis per categoremata, immo sicut in algorismo cifra per se posita nihil significat, sed addita alteri figurae facit eam significare, ita syncategorema proprie loquendo nihil significat, 15 sed magis additum alteri facit ipsum ahquid significare sive facit ipsum pro ahquo vel aliquibus modo determinato supponere vel ahud officium circa categorema exercet. Unde hoc syncategorema
CAP. 4. - 1 Cf. Priscianus, Instit. grammat., II, c. 4, n. 15 (ed. A. Krehl, I, 66); Guillelmus de Shireswode (Sherwood), Syncategoremata (ed. J. R . 0'DonneIl, 2 Mediaeval Studiesf III [1941], 43-93). Cf. Boahius+Jntroductio ad syllogismos categoricos: "Nomen enim omnc ceitum aliquid definitumqOe v significat, ut homo, 8 Infra, Pars II, c. 4. equus, canis et cetera" (PL 64, 764 D).

16

PAfcS I CAP. 5

significativa quia aliquid determinate significat, sed quia facit aliud significare vel supponere vel stare pro aliquo, sicut declaratum est. Et sicut hoc nomen 'omnis' nihil determinate et finite significat, secundum modum loquendi B o e t h i i 4 , sic est de omnibus syncategore- 20 matibus et universaliter de coniunctionibus et praepositionibus. De quibusdam autem adverbiis aliter est, quia quaedam eorum determinate significant illa quae significant nomina categorematica, quamvis alio modo significandi important.

[CAP. 5 . D E DIVISIONE NOMINIS PER CONCRETUM ET ABSTRACTUM]

Omissis autem aliis partibus orationis, de nominibus est dicendum, et primo de divisione nominis per concretum et abstractum est disserendum K Et est advertendum quod concretum et abstractum sunt nomina 5 consimile principium secundum vocem habentia, sed non consimiliter terminantur, sicut patet quod 'iustus' et 'iustitia', Tortis' et 'fortitudo',
add. A K ;| facit] aliquando add. K ;i aliud] aliquid BE 28 vel 1 ] seu AA^V 4 , om. K) aliquibus add. DK, determinate add. A || declaratum] determinatum sic] dicendum add. E 33 significant] important DK !! categorematica] 34 important om. D

Cap. 5. - 5 Et est] Est igitur DK !i nomina om. A A * C D K V 4 6 secundum] circa DK 7 quod] de istis A, om. DK 8 animalitas] et consimilia add. A C V 4 simili] consimili ADI || vel] et B C V 4 || vel syllaba om. I 15 etiam s. lin. A, om. CV4 4 Cf. Boethius, In librum De interpretatione, infinitis (PL 64, 552s.); vide etiam notam 2.

ed. 2a, IV, cap. De

enuntiationibus

CAP. 5. - 1 Cf. Aristot., Praedicamenta, c. 1 (la 13-15); Boethius, In Categorias AristotI, cap. De denominativis (PL 64, 167s.); Anselmus, De grammatico seu Quomodo grammaticus sit substantia et qualitas (ed. F. S. Schmitt, Edimburgi 1946, 14568); Guillelmus de Ockham, Expositio libri Praedicamentorum Aristot., cap. 3 (ed. Bononiae 1496).

DB DIVISIONIBUS TBRMINORUM

17

nullo modo significat nec per consequens aliquo modo supponit pro eadem, sicut se habent 'iustus' et 'iustitia', 'album' et 'albedo' et consimilia. Nam 'iustus' vere supponit pro homine quando dicitur 'iustus est virtuosus'; non enim potest supponere pro iustitia, quia iu20 stitia quamvis sit virtus non tamen est virtuosa. Hoc nomen vero 'iustitia' supponit pro quahtate et non pro homine. Et propter hoc accidit quod praedicatio talis concreti de abstracto est impossibihs, quia semper concretum tale et abstractum pro distinctis rebus supponunt. Sunt autem, ad praesens, tres species seu differentiae talium nomi25 num inferiores. Prima est quando abstractum supponit pro accidente vel forma quacumque realiter inhaerente subiecto et concretum supponit pro subiecto eiusdem accidentis vel formae vel e converso. Primo modo est de tahbus 'albedo-album', 'calor-cahdum', <sciens-scientia,, loquendo de creaturis. Et sic de aliis. Nam in omnibus tahbus abstractum 30 supponit pro accidente inhaerente subiecto et concretum supponit pro subiecto eiusdem. E converso autem accidit de tahbus 'ignis-igneus', nam 'ignis' supponit pro subiecto et 'igneus', quod est concretum, pro accidente eiusdem. Dicimus enim quod calor est igneus et non ignis; similiter dicimus quod ista scientia est humana et non homo. 35 Secunda differentia talium nominum est quando concretum supponit pro parte et abstractum pro toto vel e converso, sicut in istis 'anima-animatum'; homo enim est animatus et non anima, et ita 'animatuni supponit pro homine et 'anima' pro parte eius. Hic autem 'anima est humana' et 'anima non est homo', 'homo', quod est 40 abstractum, supponit pro toto et 'humanum' pro anima, quae est pars. Est autem advertendum quod quandoque idem concretum accipitur aequivoce, quia quandoque idem concretum est tam in prima quam in secunda differentia, sicut hoc nomen
19 iustus cst virtuosus] homo cst iustum est homo virtuosus K 22 talis] tcrmini add. K 24 autem] quantum add. IK ; spccies seu mg. V 4 24-25 species... inferiores] talium nominum dififorentiae quasi (seu B) tres species inferiores BEI 25 quando] quia quandoque B 25-26 vel... subiecto] inhaerente vel forma quacumque in subiecto C V 4 30 accidente] vel forma add. mg. I 33 eiusdem om. A B |! enim orru A C V 4 34 ista om. BK 35 quando] quod quandoque BI || concretuni] in istis add. I 37 non] est add. DIK 37-38 et 1 ... eius om. A C V 4 38 eius] e converso autem sicut homo et humanum add. mg. I 40 humanum] humana AV 4 , et add. mg. quod est concretum A i anima... pars] parte vel anima B pars] eius add. A K 41 concretum] abstractum A 1 42 idem concretum om. BEIK |j tam om. B quam] quandoque B 44 quod om. CK

ocxham, summa logicae

2

18

PARS I CAP. 5

altera pars, est animatum. Et sicut est de isto nomine ita est de multis aliis, quod sic possunt aequivoce accipi. Tertia differentia talium nominum est quando concretum et abstractum supponunt pro distinctis rebus, quarum tamen neutra est subiectum nec pars alterius. Et hoc contingit fieri multis modis: nam tales res quan- so doque se habent sicut causa et efFectus, sicut dicimus quod hoc opus est humanum et non homo; quandoque sicut signum et significatum, sicut dicimus quod difFerentia hominis est differentia essentialis, non quia est essentia, sed quia est signum alicuius partis essentiae; quandoque sicut locus et locatum, sicut dicimus quod iste est Anglicus et non Anglia. 55 Multis etiam aliis modis contingit hoc fieri, quae discutienda ingeniosis dimitto. Et sicut in primis duobus modis aliquod concretum supponit pro parte vel pro forma et abstractum pro toto vel subiecto, et aliquando accidit e converso, ita est in proposito. Nam quandoque concretum sup- 60 ponit pro effectu vel significato et abstractum pro causa vel signo, et aliquando e converso. Et sic est de ceteris contentis sub isto modo. Et sicut contingit idem nomen esse concretum primis duobus modis, sed tunc accipitur aequivoce, ita contingit idem concretum esse concretum primo modo et tertio, immo omnibus tribus modis potest esse 65 concretum. Et ideo isti tres modi inferiores ad primum modum principalem non sic distinguuntur quod unus eorum universaliter negetur a reliquo, sed sic quod quilibet ab alio particulariter amovetur, quod sufficit ad distinctionem talium. Similiter etiam non est inconveniens quod idem nomen respectu diversorum sit concretum et abstractum. 70 Sciendum est quod quandoque habemus concretum aequivalenter, cui tamen nullum abstractum propter penuriam nominum correspondet, sicut est de hoc nomine 'studiosus' quando accipitur pro virtuoso.

46 pars] compositi add. AA^DE, hominis add. K 50-51 quandoque] sic add. A \ om. D K Anglia] Noricus (!)... Norvegia A 1 om. BI

59 pro 1 om. B D K V 4

contentis] concretis K

50 nec] vel C D K V 4 |j res] termini D K

54 signum] essentiae alicuius vel add. A 57 dimitto] obmitto A, committo I, relinquo K 60 est] accidit A^K, om. A D

71 Sciendum] etiam add. A^DEK

67 univ.] uniformiter B

58 duobus

62 aliquando om. C V 4 ||

64 tunc] est nomen aequivocum seu add. A X D K

66 tres] duo B J| primum om. A A 1

55 Anglicus...

65 tertio] secundo A X I

68 partic.] negctur et add. I

DB DIVISIONIBUS TERMINORUM

19

[CAP. 6. QUOD NOMEN CONCRETUM ET ABSTRACTUM ALIQUANDO IDEM SIGNIFICANT]

Praeter modum praedictum nominum concretorum et abstractorum sunt multi alii, quorum unus est quod nomen concretum et abstractum 5 quandoque sunt synonyma. Sed ne in aequivoco procedatur, sciendum quod hoc nomen 'synonyma' duphciter accipitur, scihcet stricte et large. Stricte dicuntur illa synonyma quibus omnes utentes intendunt simphciter uti pro eodem, et sic non loquor hic de synonymis Large dicuntur illa synonyma quae simpliciter idem significant omnibus modis, io ita quod nihil aliquo modo significatur per unum quin eodem modo significetur per reliquum, quamvis non omnes utentes credant ipsa idem significare, sed decepti aestiment ahquid significari per unum quod non significatur per reliquum, sicut si ahqui aestimarent quod hoc nomen 'Deus' importaret unum totum et 'deitas' partem eius. 15 Isto secundo modo intendo uti in isto capitulo, et in multis aliis, hoc nomine 'synonyma\ Et dico quod concretum et abstractum quandoque sunt synonyma, sicut secundum intentionem P h i l o s o p h i 1 ista nomina sunt synonyma 'Deus' et 'deitas', 'homo' et 'humanitas', 'animal - animahtas,, 'equus' et 'equinitas'. Et hinc est quod multa 20 nomina habemus consimilia concretis tahbus, non tamen abstractis consimiha. Quamvis enim auctores frequenter ponant hoc nomen
synonyma] synonymum BCEI 7 omncs om. AI 8 hic om. A C V 4 || synon.] illa syn. om. A C V 4 12 aestiment] credunt DK 14 et] hoc nomen add. A om. K !! et 1 om. A X DI 19 animal] et add. AE || et om. A X DI 20 talibus] huiusi| tamen] habemus add. A X D

CAP. 6. - 1 Cf. Priscianus, Instit. grammat., II, c. 5, n. 29: "Synonyma sunt quae, sicut diximus, diversis nominibus idem significant, ut ensis, mucro, gladius" 2 'Synonymum' apud Aristotelem idem est ac 'univocum'. (ed. A. Krehl, I, 75). Cf. Praedicamenta, c. 1 (la 8-12). Intentio Philosophi apparet ex eo quod, ut dicetur infra, cap. 45, ipse numquam facit distinctionem inter significationem concreti et abstracti: 'quantum' et 'quantitas' idem significant. Concreta et abastracta idem significare asserit etiam Petrus Ioannis Olivi, Quaestiones in II Sententiarum, q. 18: "Item, abstractum et concretum seu ideih sumptum abstractive et concretive omnino dicit idipsum; sed esse et essentia sunt huiusmodi" (ed/ B. Jansen, Bibliotheca Franciscana Scholastica Medii Aevi IV, Quaracchi 1922, 151); cf. Scotus, Ordinatio, I, d. 27, qq. 1-3, n. 85 (ed. Vaticana, VI, 98).

20

PAfcS I CAP.

5

na 'bovinitas', 'asineitas', 'caprineitas', 'albedineitas', 'nigredineitas', 25 'coloreitas', 'dulcedineitas', quamvis istis nominibus 'bos', 'asinus', 'capra', 'albedo', 'nigredo', 'color', 'dulcedo' frequenter utamur. Immo sicut apud a n t i q u o s p h i l o s o p h o s ista nomina sunt synonyma 'calor-caliditas', , ita ista erunt synonyma apud eos 'equus-equinitas', 'homo-humanitas\ Nec in tahbus curabant 30 distinguere inter nomina concreta et abstracta quantum ad significationem, quamvis unum illorum haberet plures syllabas et formam abstractorum primo modo dictorum et aliud non, sed magis formam concretorum primo modo dictorum. Nec tali diversitate talium nominum utebantur nisi causa ornatus locutionis vel ahqua alia causa accidentali, 35 sicut nec nominibus synonymis. Sub isto modo nominum concretorum et abstractorum, secundum intentionem P h i l o s o p h i et C o m m e n t a t o r i s , comprehenduntur omnia nomina substantiarum concreta et abstracta ficta ab eis, quae nec pro accidente nec pro parte nec pro toto illius quod impor- 40 tatur per nomen concretum secundum formam nec pro aliqua re disparata ab eo supponunt, cuiusmodi secundum e o s sunt 'animalitas', 'equinitas' et huiusmodi. Non enim animahtas stat pro ahquo accidente animahs, nec pro parte nec pro ahquo toto cuius pars sit animal, nec 45 pro re ahqua extrinseca totaliter ab animali distincta. Sub eodem etiam modo contincntur omnia nomina abstracta quae in genere quantitatis collocantur et omnia nomina quae sunt propriae passiones istorum quae in genere quantitatis continentur, et hoc secundum opinionem i 11 o r u m qui ponunt quod quantitas non est aha res a substantia et qualitate 8, non autem secundum opinionem i 11 0- 50 r u m qui ponunt quantitatem esse rem absolutam, distinctam reahter tam a substantia quam a qualitate 4. Unde secundum primam opinionem 'quantum' et 'quantitas' sunt nomina synonyma, et similiter 'longum' et 'longitudo', 'latum> et 'latitudo\ 'profundum' et 'pro55 funditas', 'plura' et 'plurahtas', et sic de aliis. 25-26 Haec abstracta vario modo a variis scribuntur. 30 homo-humanitas om. C V 4 39 substantiarum om. A

'} concreta mg. B, om. A^DEK

41-42 disparata] distincta IK

42 cuiusmodi] nomina add. B

41

j| propriae] important A 1 , om. A aliam add. I

4

Cf. infra, cap. 48.

45 aliqua]

47 sunt s. lin. et add. vel A 1

49 illorum qui ponunt] illam quae ponit A C V 4

55 plura et pluralitas] planum et planitas B

Vide infra, cap. 44.

33 formam om. D K

nomen] abstractum et add. I

44 aliquo om. C K V 4

46 etiam om. CIV 4 ;; abstracta] et concreta add. mg. I

alia A A 1

8

27 capra om. C V 4 , utamur] utantur DIK

33-34 et... dictonim om. (hom.) C V 4

51 esse]

DB DIVISIONIBUS TBRMINORUM

21

Ad eundem etiam modum reducuntur omnia nomina concreta et abstracta quae ad figuram pertinent, secundum opinionem i 11 o r u m qui ponunt quod figura non est alia res a quantitate sive a substantia et qualitate, et sic de aliis speciebus qualitatis. Unde illi habent ponere quod 60 'figura' et 'figuratum', 'rectum' et 'rectitudo', 'curvum' et <curvitas,, et 'cavitas', 'simum' et 'simitas', 'angulare' et 'angulus', 'convexum' et 'convexitas' et huiusmodi sunt nomina synonyma. Et haec omnia intelligenda sunt si nullum illorum nominum includat aliquam dictionem aequivalenter quam aliud non includit. 65 Et non solum talia nomina concreta et abstracta sunt synonyma, sicut dicere habent sic opinantes, quin etiam, secundum opinionem i 11 or u m qui ponunt quod relatio non est aliqua res distincta realiter a rebus absolutis5, nomina concreta et abstracta relativa sunt nomina synonyma, sicut 'pater' et 'paternitas', 'simile' et <similitudo,J 'causa' et 70 'causalitas', 'potentia' et 'potentialitas', 'risibile' et 'risibilitas', 'aptum' et 'aptitudo', 'habile' et 'habilitas', 'capax' et 'capacitas', 'duplum' et 'dupleitas', 'calefactivum' et 'calefactivitas', et sic de aliis. Verumtamen possent sic opinantes de relatione salvare quod talia concreta et abstracta non essent nomina synonyma, ponendo quod abstrac75 tum supponeret pro duobus simul, ut similitudo supponat pro duobus similibus. Et ita haec esset falsa 'simile est similitudo\ haec tamen vera 'similia sunt similitudo'. Possent etiam omnes praedicti opinantes salvare quod nulla nomina talia concreta et abstracta sunt synonyma per unum modum de quo diso cetur i n f e r i u s 8 . Et tunc possent dicere quod semper in talibus praedicatio concreti de abstracto falsa est. Qui autem tenent praedictas opiniones et modum dicendi inferius tenere volunt, si dicant consequenter, concedere debent in omnibus talibus praedicationem concreti de abstracto et e converso. Unde primi 56 rcducuntur om. DK quantitatis EK

58 alia res] aliqua res alia A 1 , rcs distincta K

62-64 Et... includit mg. I

66 quin] sed CI, om. V 4

nem A, determinationem C V 4 72 potentia... calef. 1 om. C

74 essent] sunt K

75 simul] ct concrctum pro uno add. mg. I

tamen] ct haec A, sed haec tunc DK, est add. BI 79 sunt] possunt esse C, nomina add. DK opiniones] praedictam opinionem A B 5

Infra, cap. 49-50.

8

59 qualitatis]

64 dictionem] denominatio-

69-72 causa... calef. 1 om. K

71 habile et habilitas] hinnibile et hinnibilitas AB(?)E

possunt I |; de rclatione om. A*BDI A X BDI

63 omnia om. EK

nomina om. A A X K

ut] quod add. D

70-

73 possent]

ponendo] scilicct add.

76 esset] est A C V 4

:

haec

78 nulla mg. B, s.Iin. I, om. K j| nomina om. C V 4

82 autem] dicunt vel D, dicunt et K, om. A || praedictas 83 concederc] tcncrc A X D

Cap. 8.

^

22

PARS I CAP.

5

opinantes concedere habent tales praedicationes 'homo est humanitas,> 85 'animal est animahtas', et per consequens habent concedere tales 4humanitas currit', 'animahtas est alba', et sic de consimilibus. Secundi etiam habent concedere tales propositiones 'substantia est quantitas', 'quahtas est quantitas', 'substantia est longitudo', 'quahtas est latitudo', et per consequens tales 'quantitas currit,, 'longitudo dis- 90 putat', 'latitudo loquitur', et sic de consimihbus. Tertii autem habent concedere tales propositiones 4 substantia est figura', 'curvitas est substantia', 'figura est alba', 'figura comedit', et sic de consimihbus. Quarti etiam haberent concedere tales 'relatio est substantia', 4qua- 95 htas est relatio', 'homo est relatio', 'similitudo currit,, 'paternitas est fihatio', 'similitudo est dupleitas', et sic de consimihbus. Quahter autem concedentes radices priorum opinionum possent negare tales propositiones, ostendetur i n f e r i u s 7 . Per quem etiam modum possunt negari tales propositiones 4 materia est privatio 4 aer 100 est tenebra', 'homo est caecitas', 'anima est peccatum originale', 'anima est ignorantia', 'homo est negatio', 'corpus Christi est mors', non obstante quod a 1 i q u i 8 concederent quod 'privatio', 'tenebra', 'caedtas' et huiusmodi non importarent ahquid a parte rei, distinctum quocumque modo a subiecto, puta ab homine, materia et huiusmodi. 105

85 praedicationcs] propositioncs 87

animalitas] humanitas

ACV4

88-94 Secundi... consim. in imo f CIV 4 || qualitas 1 ] quantitas I tales propositiones D

A X I, 88

A1

om. D K

consequens] consequenter

DK

Secundi etiam] secundo modo etiam opinantes

86

per

DK

89 qualitas 1 ... quantitas trp.

88 tales prop.] istas C V 4

90 tales] habent concedere omnes tales A 1 , habent etiam concedere

91 consim.] aliis BI

92 autem] etiam DK, om. BEI

A C V 4 || haberent] habent BDI !! tales] propositiones add. BEDC 96-97 est filiatio] comedit I bovis) V 4 || anima] Adam A 1

100 possunt] possint C V 4 , possent D K 102 corpus... mors om. A^BD

95 etiam] autem

95-96 qualitas] quantitas I 101 homo] oculus (
105 homine] a add. C, et add.

A A X B E || et om. A V 4 i| huiusmodi] concreta add. I 8 Ipse Ockham. Cf. Summa Cap. 8. Physicorum, Pars I, c. 10: "Primo tamen ostendendum est quod privatio non est aliquid imaginabile extra animam distinctum a materia et forma et composito... ,, (ed. Romae 1637, 12). 7

DB DIVISIONIBUS TERMINORUM

23

[CAP. 7 . INQUIRIT PER RATIONEM UTRUM HUIUSMODI NOMINA CONCRETA ET ABSTRACTA 'HOMO' ET 'HUMANRRAS' ^ANIMAL' ET 'ANIMALRRAS' ET HUIUSMODI SINT NOMINA SYNONYMA]

Quia dictum est esse de intentione A r i s t o t e l i s et C o m5 m e n t a t o r i s sui 'hominem' et 'humanitatem' esse nomina synonyma \ aliquantulum a principali proposito disgrediendo, quomodo verum sit et quomodo non, et an secundum veritatem sint synonyma, declarare curabo. Unde dico quod A r i s t o t e l e s opinabatur quod nulla res imaio ginabilis importatur per hoc nomen 'homo' quin eodem modo importetur per hoc nomen 'humanitas' et e converso. Cuius ratio est quia secundum eum nulla res est hic inferius nisi materia et forma vel compositum vel accidens; sed nullum istorum, sicut inductive patet, plus importatur per unum istorum nominum quam per rehquum. Et hoc 15 supposito patet quod haec sit falsa 'anima intehectiva est humanitas'. Nec valet cavillatio a 1 i q u o r u m 2 dicentium quod
24

PARS I CAP.

5

teitas', secundum sic fingentes, nec e converso; ergo 'homo' non significat ahquam rem quae non significetur per hoc nomen 'humanitas', nec e converso. Probatio assumpti: quia si alterum istorum nominum 'Sortes' et 'sorteitas' significat aliquid quod non significatur per reliquum, vel est natura specifica, et manifestum est quod illa aequaliter 30 significatur per utrumque vel per neutrum; vel est materia vel forma vel compositum vel accidens, quae omnia sic dicentes negant; vel est differentia individualis illa quam ponunt, quod dici non potest ab eis. Nam, secundum e o s, Sortes addit ultra naturam specificam differentiam individualem et similiter sorteitas addit ultra naturam specificam diffe- as rentiam individualem, quia aliter sorteitas nullo modo differret ab humanitate, et per consequens, secundum modum eorum arguendi, sicut humanitas est in Platone ita sorteitas esset in Platone. Relinquitur igitur quod nihil a parte rei possunt ponere significari per hoc nomen 'Sortes' quin eodem modo significetur per hoc nomen 'sorteitas', nec e converso, 40 et per consequens 'Sortes' et 'sorteitas' nullo modo distinguuntur a parte rei. Et per consequens oportet eos concedere quod haec est vera 'Sortes est sorteitas', ex qua sequitur quod Sortes est haec humanitas, demonstrando sorteitatem. Et per consequens 'Sortes est humanitas', - ab inferiori ad superius [sine distributione] a parte praedicati-, et sequitur 'Sortes 45 est humanitas, igitur homo est humanitas'. Et si hoc, nihil significatur per hoc nomen 'homo' quin significetur per hoc nomen 'humanitas, nec e converso. Ex quibus omnibus sequitur quod, secundum viam A r is t o t e l i s , nihil significatur per hoc nomen 'homo' quin significetur per hoc nomen 'humanitas' et e converso. Et hoc dico esse de inten- 50 tione eius; et ideo vel concederet istam de virtute sermonis 'homo est humanitas' vel negaret eam solum propter aliquod syncategorema aequivalenter inclusum in altero istorum nominum, sicut i n f e r i u s ostendetur5. Sed quamvis haec fuerit intentio A r i s t o t e l i s , tamen secun- 55 29 et om. A V 4

30 vel] illud add. A^DK ;; illa om. BEI

cam mg. B, om. A D K V 4 41-42 Sortes... consequens om. E D !! qua] quo K

31 est om. A J D I

37 arguendi] loquendi A X D K 42 est] sit B, erit C D V 4

|j quod] haec add. BI

; haec om. B

43 sorteitas] secundum eos add.

44 sorteitatem] hanc sorteitatem Camp.,

Sor I ;,' per consequens] sequitur ultra, igitur A X DK, alia lirtera : et per consequens add. m^. A 1 distributione ita Camp. ;i sequitur] ultra DK, om. A A C V 4 , om. D K A K || hoc om. BI 6

34 specifi-

38 est] esset C ; essct] est A J D I

45 sine

45-46 Sortes est humanitas 1 ] et e converso add.

46 humanitas 1 ] ab inferiori ad superius a parte subiecti add. AM3K |j si hoc] sic 48 omnibus om. A X D K

Cf. infra, cap. 8.

52 vel] si add. I ji eam] negaret add. I

DB DIVISIONIBUS TBRMINORUM

25

dum veritatem theologorum non est sic dicendum. Non enim ista nomina sunt synonyma 'homo' et 'humanitas', quamvis concederetur quod neutrum istorum aliquod syncategorema aequivalenter includeret. Immo ista nomina possunt pro distinctis rebus supponere et aliquam rem 60 significat vel consignificat unum nomen quam reliquum nomen nullo modo significat. Nam hoc nomen 'homo' vere supponit pro Filio Dei, et ideo Filium Dei significat vel aliquo modo importat, hoc autem nomen 'humanitas' non supponit pro Filio Dei nec aliquo modo Filium Dei significat, non plus quam hoc nomen 'albedo'. Propter quod ista est 65 concedenda 'Filius Dei est homo', haec autem falsa est 'Filius Dei est humanitas\ Et ita, cum non quidlibet quod per unum istorum importatur, eodem modo importetur per reliquum, non sunt synonyma. Qualiter autem ista nomina non omnino idem significant, videri faciliter potest si definitiones exprimentes quid nominis eorum inspi70 ciantur. Hoc enim nomen
|i conccderetur] concedcrent A J D

vcrsis K ;; aliquam rem] aliquid A J D K , aliam rcm V 4 A^BEK

62 hoc autem] sed hoc DK

cedenda] totaliter tcncnda A libct ABCEIV 4

1

64 significat] importat

ct non illa add. D !| vidcri] verificari B

sunt] nomina add. D K 69 potest] poterit BI

lectiva] a nullo supposito suppositam (!) sive add. Camp.

75 Hoc autem] sed hoc DK add. I

79 a nullo] non... ab aliquo B

licct DK, scd A l

68 nomina] synonyma V 4 , 70 nihil] non K

alio 1 ] aliquo BK, supposito add. K 81 altera] sui add. I

71 intel-

aliquo] alio A^D, alio B ' persona]

73 supponit] praecise et add. DK

76 dando... naturam om. DK H essc om. A C V 4

AA^BE jl sustentatam] susceptam C V 4

65 con-

66 quidlibet] quod-

72 sustentetur C Camp., susten-ficetur

AA X DI, sustentificetur B V 4 (etiam infia, sed non semper eodem modo) filii Dei et add. mg. vel divina A 1

nomcn 1 om.

non om. C

A1

falsa] neganda K j est 1 ] et neganda add. A X D

67 eodcm modo om. DK

59 distinctis] di-

60 quam] quod A^CDIKV 4

74 quod] hoc D K 77 alio 1 ] aliquo 78 posset] homo

83 alio] aliquo BCEIK

(

quamvis]

26

PARS I CAP.

5

haec sit falsa de virtute sermonis 'Sortes est suppositum sustentans talem naturam'. Quod enim haec sit falsa, patet: quia si Sortes sit suppositum 85 sustentans talem naturam, quaero, pro quo supponit hoc nomen 'Sortes' ? Si pro illa natura, igitur illa natura est sustentans talem naturam; quod falsum est, quia ipsa non sustentat se ipsam. Si supponit pro aliquo aho ab illa natura, hoc est impossibile, quia vel supponit pro parte illius naturae, vel pro ahqua substantia disparata ab illa natura, vel pro uno 90 composito ex illa natura et ahquo aho; quorum quodhbet est de se falsum, et ex dicendis i n f e r i u s satis apparebit falsitas ipsius. Et si d i c a t u r quod Sortes supponit pro uno composito ex natura et differentia individuali, quod compositum sustentat naturam, hoc n o n v a l e t , quia sicut i n f e r i u s ostendetur8, nullum est tale 95 compositum. Simihter, hoc dato non evaditur ratio, nam si Sortes sustentat naturam, oportet quod ahquam naturam individuam sustentet. Sed nullam naturam individuam sustentat, quia quaelibet natura individua includit talem differentiam, secundum i s t o s, et ita unum compositum ex natura et differentia individuali sustentaret unum com- ioo positum ex natura et differentia individuali, quod est absurdum. Nec valet dicere quod subiectum in ista 'Sortes sustentat naturam humanam' supponit pro uno composito ex natura singulari et negatione dependentiae ad aliud suppositum: tum quia tunc Sortes esset compositus ex affirmatione et negatione, quod est absurdum, cum nihil ios reale substantiale possit componi ex talibus; tum quia nullum tale compositum potest sustentare naturam, cum natura non possit ad tale compositum dependere. Relinquitur igitur quod haec est falsa de virtute sermonis 'Sortes est suppositum sustentans naturam humanam'; haec tamen est vera 'Sortes est natura composita ex corpore et anima intel- no lectiva, a nullo sustentata', et propter hoc est homo. Haec autem 'Fihus Dei est homo' non est vera quia Filius Dei sit talis natura composita ex corpore et anima intellectiva, sed quia Fihus Dei est suppositum sustentans talem naturam et terminans dependentiam eius. 84 sit] cst A 1

85 enim] etiam I, om. A C E V 4

supponet A X D, supponeret I B !| uno] supposito add. A X D K ipsius] illius A^CD, om. K munem add. B

91 de se] per se AI, om. A X D K

99 ita] tunc A^DK

8

104 tum om. D K V 4

92 apparebit] patebit A X D || 97 naturam] com-

105 compositus] compositum A X BDI

111 hoc] natura add. B, illa natura add. I

113 intellectiva] a nullo sustentificata add. mg. I

Infra, cap. 16 et 17.

89 supponit]

substantia] alia A 1 11 pro] aliquo add.

94 compositum] suppositum D, non add. A 1

109-10 haec... Sortcs] Sortes tamen A X DEKI ideo add. A 1

88 ipsa] idem A, natura K

90 aliqua] alia B, alia add. I

112 non]

DB DIVISIONIBUS TBRMINORUM

27

115

Ex praecLictis possunt elici diversae conclusiones. Una, quod quamvis haec concederetur 4homo est humanitas', haec tamen est falsa 'omnis homo est humanitas'; immo haec esset vera 'ahquis homo non est humanitas'. Si enim neutrum istorum nominum 'homo', 'humanitas' includeret aliquod syncategorema aequivalenter, haec esset conce120 denda 'homo est humanitas', quia hic homo esset humanitas, demonstrando Sortem, quia non posset dari quod subiectum et praedicatum pro distinctis supponerent sed pro eadem re; et per consequens propositio esset vera si nullum syncategorema nec ahqua determinatio aequivalenter includeretur. Hoc tamen concesso haec esset falsa 'omnis homo 125 est humanitas', quia haberet unam singularem falsam, scihcet istam Chic homo est humanitas', demonstrando Fihum Dei. Et ita istae duae starent simul pro diversis singularibus 'homo est humanitas', 'homo non est humanitas'. Et qui vellet istud concedere, deberet consequenter dicere quod ali130 quando abstractum praedicatur de concreto et e converso. Et non tantum hoc, immo deberet dicere quod abstractum affirmatur et negatur vere de concreto particulariter sumpto et e converso, quamvis non universahter sumpto nisi forte successive. Oporteret etiam concedere quod tale concretum de eodem vere affirmatur et negatur successive. Unde 135 haec nunc est vera 'haec humanitas est homo', demonstrando humanitatem quae est Sortes, secundum istam opinionem. Et si ista humanitas assumeretur a Verbo vel ab alia persona divina, haec esset falsa 4haec humanitas est homo', et hoc quia hoc nomen 'homo' numquam supponit pro illa re, scilicet pro illa humanitate nisi quando non est unita. 140 Et ideo quia ahquando potest esse unita et ahquando non unita, ideo ahquando supponit pro ea et ahquando non. Et ideo ahquando concretum praedicatur de abstracto et ahquando non, et similiter e converso. Aha conclusio potest colligi ex praedictis, videhcet quod omnis propositio composita ex tah concreto et abstracto, vel ahquo aequivalenti tah 145 concreto, per quam ratione verbi vel alicuius determinationis additae denotantur illa pro quibus stant subiectum et praedicatum esse distincta, 115 Una] est add. C V 4 A*D, sed K

116 haec om. CV*

122 distinctis] rebus add. A 1

129-30 aliquando om. C V 4

1 1 7 aliquis] omnis K "l26 homo] non add.C

132 et e converso om^ A C V 4

118 Si enim] et si 129 istud] illud B C D

t 3 3 Oporteret] oportet A X CE

134 affirmatur et negatur] potest affirmari et negari A X D, affirmaretur et negaretur CI in Sorte B C 140 unita* om. CI

137 alia] aliqua BDK

141 et 1 om. BCI :i non] potest supponere add. A, vel potest non supponere add. V 4

141-42 concretum] vere add. D ratione add. A J K

136 Sortes]

140 et 141 atfquando... aliquando] quandoque... quandoque A 142 et 1 om. BCI

alicuius] alterius add. A C

143 praedictis] dictis A^DK

146 denotantur] denotatur A A X C I

145 vel]

28

PARS I CAP.

5

falsa est si sit universalis; et hoc dum aliqua natura tahs non est assumpta. Cuius ratio est quia talia concreta et abstracta non supponunt pro distinctis rebus nisi ratione personae divinae sustentantis naturam humanam in Christo. Hoc patet, quia si sic, oporteret quod unum supponeret iso pro parte et ahud pro toto, vel illa duo pro duabus partibus, vel pro duabus substantiis totaliter distinctis, vel unum pro substantia et ahud pro accidente; quorum quodhbet manifestum est esse falsum. Non igitur supponunt pro distinctis rebus nisi quando unum illorum supponit pro persona divina. Ex quo sequitur quod propositio denotans illa esse 155 distincta falsa est. Ex quo sequitur quod omnes tales propositiones de virtute sermonis, hoc est secundum proprietatem sermonis, falsae sunt 'omnis homo habet humanitatem', 'omnis humanitas est in homine', omne animal habet animahtatem, et huiusmodi. Et hoc, quia cum nihil habeat se nec 160 ahquid sit in se, et per tales propositiones denotatur quod illud pro quo supponit subiectum habet illud pro quo supponit praedicatum, vel illud pro quo supponit subiectum est in illo pro quo supponit praedicatum, et hoc est falsum, cum subiectum et praedicatum supponant pro eodem, manifestum est quod tales propositiones sunt falsae. Unde sicut secun- 1« dum A n s e l m u m , Motiologion, cap. 167, non proprie dicitur quod summa natura, scihcet Deus, habet iustitiam, sed proprie dicitur quod summa natura est iustitia, ita non proprie dicitur quod iste homo, demonstrando Sortem, habet humanitatem, sed proprie dicitur quod est humanitas. Et ideo sicut tales propositiones recipiuntur et usitantur a 170 S a n c t i s 8 'Deus habet iustitiam', 'Deus habet sapientiam, bonitatem, intelhgentiam', 'in Deo est sapientia' et huiusmodi, quae tamen secundum proprietatem sermonis verae non sunt, secundum A n s e 1m u m, ita tales conceduntur 'homo habet humanitatem', 'humanitas 150 Hoc] hacc BD quibus A C V 4

152 ct om. A C I V 4

157 quo] hoc A D K

154 illorum] istorum BI, om. DK

160 quia om.

159-60 omne... animalitatem] animalitas est in homine, homo habet animalitatem K A C !, se] ipsum add. BCI

162 habet illud] sit in isto add. B, vel est in isto add. mg. A

quia DK !| supponant] supponunt A D V 4 , stant K ! eodem] et ex hoc add. D K AAXBI

169 proprie... cst] quod est proprie C D K

170 et 1 ] etiam add. BI !| usitantur] verificantur E

155 quo]

159 omnis om. D K

158 hoc cst] loqucndo D

164 cum]

165 sicut mg. V 4 , om.

proprie dicitur om. BIV 4 || est] proprie add. BI 171 sapientiam] Deus habet add. D

telligentiam] intellectum A^BD, et add. BI, om. K i| sapientia] bonitas add. D

172 in-

173 verae non]

£dsae A

Anselmus, Monol., Coloss. 2, 3. 7

c. 16 (ed. F. S. Schmitt, 30).

8

Cf. I Tim. 6, 16;

DB DIVISIONIBUS TBRMINORUM

29

175 est in Sorte 9 et huiusmodi, quae tamen secundum proprietatem sermonis verae non sunt. Ex isto sequitur ulterius quod tales propositiones de virtute sermonis falsae sunt 'humanitas subsistit in supposito proprio', 'humanitas dependet a supposito proprio', proprium suppositum terminat depenlsodentiam naturae', sed magis posset concedi quod humanitas est suppositum. Unde sciendum quod nisi ahquod syncategorema impediat istam praedicationem 'humanitas est suppositum', debet concedi absolute. Verumtamen humanitas non esset suppositum, hoc concesso, nisi quando 185 non esset unita. Si enim esset unita, statim desineret esse suppositum. Et ideo hoc nomen 'suppositum' connotat quod non sit unita, ut haec sit definitio exprimens quid nominis suppositi, vel aequivalens ei: suppositum est res completa, una et non plures, a nullo supposito sustentata. Ita quod loco istius nominis 'suppositum' hcitum sit ponere totam 190 istam orationem et e converso, quando sumuntur significative. Quo facto facile est videre quae propositiones debent negari et quae concedi.

[CAP. 8. DE NOMINIBUS ABSTRACTIS QUAE AEQUIVALENTER ALIQUA SYNCATEGOREMATA VEL AUQUAS DETERMINATIONES ADVERBIALES COINCLUDUNT]

Pertractatis quibusdam quae principali proposito impertinentia vi5 debantur, necessaria tamen, ad intentum redeundo de aho modo nominum concretorum et abstractorum tractabitur, ex quo ahqua quae praedicta sunt patefieri possunt. Sunt enim quaedam nomina abstracta, vel esse possunt, ad placitum instituentium, quae aequivalenter ahqua syncategoremata vel ahquas io determinationes adverbiales, vel ahas, includant, ita quod abstractum in significando aequivaleat concreto vel alteri termino sumpto cum ahquo syncategoremate vel aliqua aha dictione vel dictionibus. Possunt enim 175 quae] et A A X D V 4 177 propositiones om. ABCEV 4 178 humanitas»] vel A V 4 1 178-179 humanitas ... proprio om. D 179 a supposito proprio] ad proprium suppositum A 1 , ex subiecto proprio K 180 naturae] humankatis K, om. D || est] homo sive add. A V 4 180-81 suppositum] et e conveno add. CI 189 istius] illius BDV 4 191 est] erit A V 4 Cap. 8 . - 5 intentum] propositum A J D

£ concretorum et om. DK )j quo] qua B, quibus CI,

quaedam add. C || aliqua] alia C 10 vel alias om. Cl 41 includant] coinckidant D do] non add. mg. I 12 alia] determinarione add. B, om. CDIK

11 significan-

30

PARS I CAP. 8

utentes, si voluerint, uti una dictione loco plurium, sicut loco istius totius 'omnis homo' possem uti hac dictione a et loco istius totius 'tantum homo' possem uti hoc vocabulo b, et sic de aliis. Et si ita esset, 15 possibile esset quod concretum et abstractum non supponerent pro distinctis rebus nec significarent distinctas res, et tamen quod praedicatio unius de altero esset falsa et quod aliquid praedicaretur de uno et non de alio. Si enim istud abstractum 'humanitas' aequivaleret in significando isti toti 'homo secundum quod homo' vel 'homo in quantum homo', 20 haec esset vera 'homo currit' et haec falsa 'humanitas currit', sicut ista est falsa 'homo in quantum homo currit'. Similiter si hoc nomen 'humanitas' aequivaleret isti toti 'homo necessario', ita quod haec dictio 'humanitas' poneretur loco istius totius 'homo necessario', haec esset falsa 'humanitas est homo' sicut haec est falsa 'homo necessario est 25 homo', nam nullus homo necessario est homo, sed contingenter tantum; et eodem modo haec esset falsa 'humanitas est alba' sicut ista est falsa 'homo necessario est albus'. Et per talem modum potest salvari ubicumque placet quod concretum et abstractum non significant distinctas res nec pro distinctis rebus supponunt, et tamen praedicatio 30 unius de alio est simpliciter falsa, et quod aliquid praedicatur de uno quod non praedicatur de reliquo. Et sic possent a 1 i q u i 1 dicere quod quantitas non est alia res a substantia et qualitate, et tamen quod quaelibet talis est falsa 'substantia est quantitas', 'qualitas est quantitas'. Si enim hoc nomen 'quantitas' aequivaleret isti toti in significando, vel 35 alicui consimili, 'necessario quantum quamdiu manet in rerum natura', haec esset falsa - etiam tenendo illam opinionem - 'substantia est quantitas' sicut ista est falsa 'substantia necessario est quanta quamdiu manet in rerum natura'. Et sicut dicitur de ista, ita posset dici de multis aliis, tam in divinis quam in creaturis. 40 Per aliquem enim talem modum posset salvari quod essentia divina et intellectus et voluntas nullo modo distinguuntur in Deo, et tamen 13-14 totius] orarionis add. K ne] vocali C || todus* om. AI termino C || homo" om. AI mg. I

14-15 posscm... possem] posscnt... posscnt IV 4 18 praedicaretur] praedicetur A A X D V 4 22 ista] haec DK, om. A 1

23-24 ita... necessario mg. C, om. A K

versas A B C

31 alio] altero CI

aliqua add. B !! quod om. ABCEI

23 humanitas] in significando add.

27 ista] haec A X B D K

29-30 distinctas] di-

32 praedicatur om. B K j| reliquo] alio A D K V 4 34 quantitas] et add. A X D

14 dictio-

20 toti] concreto A .

33 est]

36 alicui] alteri A V 4 !j quan-

tum om. AI ii natura] quaelibet talis substantia est necessario quantitas, qualitas est quantitas esset falsa add. K

37 opinionem] quae probat (ponit K) quod add. A X K

quanritas A C , quantum A*B

1

Cf. infra, cap. 44.

38 est falsa om. A C || quanta]

DB DIVISIONIBUS TBRMINORUM

31

haec esset vera 'Deus intelligit per intellectum' et haec falsa 'Deus intelhgit per voluntatem'. Similiter posset dici quod anima nullo modo 45 distinguitur ab intellectu et voluntate, et tamen haec esset vera 'intellectus intelligit' et non ista Voluntas intelhgit'. Et ita de multis aliis. Unde in talibus magis reputo difficultatem vocalem, dependentem ex logica, quam realem. Propter quod nescientes logicam quaternos innumeros circa taha inutihter replent, facientes difficultatem ubi nulla est, 50 et deserentes difficultatem quam investigare deberent. Est autem advertendum quod quamvis in vulgari locutione abstracta talia, aequivalentia multis dictionibus tahbus in significando, raro vel numquam locum habeant, in dictis tamen p h i l o s o p h o r u m et S a n c t o r u m frequenter inveniuntur abstracta usitata sic accipi. 55 Unde sic accipit A v i c e n n a , V Metaphysicae 2, dicens: «Equinitas non est aliud nisi equinitas tantum; ipsa enim ex se nec est unum nec multa, nec exsistens in his sensibihbus nec in anima». Nihil enim ahud intelligebat nisi quod equus non definitur nec per unum nec per multa, nec per esse in anima nec per esse in re extra, ita quod nullum istorum 6o ponitur in definitione eius. Et ita volebat quod hoc nomen 'equinitas', secundum quod tunc utebatur eo, aequivaleret in significando multis dictionibus, sive simul proferantur sive mediante verbo et copula. Unde non intendebat quod equinitas esset aliqua res et tamen quod illa res realiter non esset una nec plures, nec in effectu extra animam nec in 65 anima, - hoc enim impossibile est et absurdum sed intendebat quod nihil tale ponitur in definitione eius. Et quod haec sit intentio sua satis patet intuenti verba eius. Unde dicit 8 : « Cum ipsum», supple universale, « fuerit homo vel equus, haec intentio est alia praeter intentionem universalitatis quae est humanitas vel equinitas. Definitio enim equini70 tatis est praeter definitionem universalitatis, nec universahtas continetur in definitione equinitatis. Equinitas enim habet definitionem quae non eget universalitate Ex istis et aliis verbis suis, quae propter brevitatem omitto, satis patet quod non plus intendit nisi quod nihil tale ponitur in definitione equi 43 et haec] haec autem D K et consequenter K, om. B tentes A

56 ex] de A*DK

C, add. std del. I

2

47 Unde] et ita A*D,

• est} difficultas add. DK

50 deserentes] dimit-

57 anima] hoc enim impossibile est et absurdum (v. lin. 65) add.

58 intelligebat] intelligit D, intendebat dicere A V 4 \\ nec 1 om. A E V 4

tendebat] Avicenna add. D sic add. AA X DI

46 ita] est add. BIV 4 ii aliis om. BK

49 nulla] non CI

64 una] res add. CI

63 in-

67 patet] apparet A X D V 4 !' eius] sua C !| dicit]

70 praeter def.] alia a definitione A V 4

74 plus] amplius A V 4

Avicenna, Metaph., V, c. 1 (ed. Venetiis 1508, f. 86va).

8

Avicenna, ibidem.

32

PARS I CAP. 8

vel equinitatis. Et ita vult quod in illis verbis hoc nomen 'equinitas' 75 aequivaleat in significando pluribus dictionibus. Ahter enim non sequeretur ista 'unum et multa et huiusmodi non ponuntur in definitione equinitatis, igitur equinitas non est una', sicut non sequitur 'album non ponitur in definitione hominis, igitur homo non est albus'. Per praedicta posset prohiberi, secundum unam o p i n i o n e m 4 , so talis modus arguendi, qui secundum vocem videtur syllogisticus 'omnis res absoluta est substantia vel qualitas; quantitas est res absoluta; ergo quantitas est substantia vel quahtas', sicut iste modus arguendi omne b est a\ c est b\ igitur c est a prohiberi potest ipsis vocabuhs alio modo institutis. Si enim b significet idem quod homo, et a idem quod animal, 85 et c idem quod hoc totum 'tantum risibile', ita quod semper loco istius totius 'tantum risibile' sit hcitum ponere hoc vocabulum c et e converso, tunc sicut non sequitur 'omnis homo est animal; tantum risibile est homo; igitur tantum risibile est animaT, ita non sequitur omne b est a\ c est b\ ergo c est a. Et itaper modum istum nominum abstractorum 90 possunt salvari multa dicta auctorum, quae tamen de virtute sermonis videntur esse falsa. Non solum autem potest abstractum sic aequivalere multis dictionibus in significando, sed hoc etiam potest convenire concretis et aliis dictionibus. Sic enim concedunt in logica e r u d i t i 5 quod hoc si- 95 gnum 'totus' includit suum distribuibile, ut aequivaleat isti 'quaelibet pars', quando sumitur syncategorematice. Unde ista 'totus Sortes est minor Sorte' aequivalet isti 'quaehbet pars Sortis est minor Sorte'. Similiter hoc signum 'quidlibet' includit suum distribuibile, ut aequivaleat isti 'omne ens'; aliter enim haec non esset intelhgibihs 'quidhbet 100 est homo vel non homo'. Sic etiam est de multis verbis, nam cum dicitur 'curro' subintelligitur pronomen primae personae, et ita hoc ver77 ista mg. A, del. V 4 , consequentia add. mg. I, si enim ly equinitas aequivaleat huic toti 'equinitas per se primo modo* vel huic 'equus per se primo modo* tunc planum est quod sequitur. Similiter sequeretur in secundo exemplo de albo et homine si homo in signi£cando aequivaleat isti toti 'hoxno per se primo modo' add. sed (per va-cat) del. A 1 potest C, possit E

84 alio] aliquo A 1 BCDIK, tali add. K dentur... falsa] sunt falsa vel videntur A dico add. D

78 equinitatis] sed ex hoc non sequitur add. I

81 videtur] est DK, esse add. A A 1 87 totius om. K V 4

88 sicut mg. V 4 , om. A B

93 abstractum] salvari add. C

99 quidlibet] quaelibet A, quilibet B K V 4 , quodlibet CEI

libet A K , quodlibet EI

101 nam s.lin. B, om. ACEIK

80 posset]

83 quantitas... qualitas] etc. D K 92 vi-

96 isti] huic DK, quod 100 quidlibet] qui-

102 ita] ibi add. D V 4

6 Cf. Guillelmus de Shireswode, Syncategoremata, Cf. infra, cap. 44. cap. Totum (ed. cit., p. 54); Petrus Hispanus, Summulae Logicales, tract. XII, nn. 12.45 12.50 (ed. L M . Bocheriski, Taurini 1947, 125s.). 4

DB DIVISIONIBUS TBRMINORUM

33

bum 'curro1 aequivalet sibi ipsi et pronomini. Et ita est de multis aliis, quod maxime necessarium est scire propter mentem auctorum habendam. 105 Non solum autem aliquando una dictio aequivalet multis dictionibus in significando, sed etiam addita alteri totum resultans aequivalet composito ex pluribus, inter quae illud cui additur aliquando mutatur vel secundum casum vel secundum modum vel tempus; ahquando autem illud simpliciter in resolvendo et ultimate explicando quod importatur 110 per illam orationem auferendum est. Unde quando dicitur 'totus Sortes est minor Sorte', si 'totus' syncategorematice accipiatur aequivalet isti cquaelibet pars Sortis est minor Sorte', ubi loco istius recti 'Sortes' ponitur iste obliquus 'Sortis', et loco istius dictionis 'totus' ponuntur istae duae dictiones 'quaelibet pars\ Ita dicerent a 1 i q u i 8 quod ista 115 propositio 'generatio formae est in instanti' aequivalet isti 'una pars formae non producitur ante aliam, sed omnes simuT, ubi haec copula 'est' ablata est. Sic possent a 1 i q u i dicere quod ista cquantitas est res absoluta' aequivalet isti 'distantia partium et extensio, etsi non esset substantia nec qualitas, esset res absoluta si esset in rerum natura'. Et si 120 ita esset, manifestum esset quod iste discursus non valeret 'omnis res absoluta est substantia vel qualitas; quantitas est res absoluta; ergo quantitas est substantia vel qualitas'. Et s i d i c a t u r quod per istam viam possem impedire quemcumque syllogismum, dicendo in aliquo terminorum aliquod tale aequi125 valenter includi, d i c e n d u m quod ad sciendum an ahquis discursus valeat, oportet praesupponere significata vocabulorum, et secundum hoc iudicandum est de discursu an sit bonus vel non. Et quia de multis terminis est certum quod secundum usum omnium nihil tale includunt aequivalenter, ideo simpliciter iuxta regulas traditas est concedendum 130 quod syllogismus valet vel non valet. De omni tamen discursu proposito

103 pronomini] cgo add. A 1 105 Non... autem] et non DI 107 vel om. DIK 108 vel 1 ] aliquando IK 109 ultimate] in add. D ,i quod] quid A^BD 111 si] ly add. DK 113 Sortis] et loco illius recti Sortes ponitur iste obliquus Sorte add. B 114-15 ista propos.] Averrois add. C, om. DK 115 formae] Sortis BC 116 formae] Sortis B 117 est*] et hoc verum est secimdum vocem tantum add. A X DK 117-^3 Sic... dicendum in imo f D 117 Sic] etiam add. A X DK || ista] propositio add. A^DK 118 et] vel C, est I 121-22 quantitas... qualitas] etc. DK 123-03 Et... dicendum mg. B, in imo f I 123 per] secundum CI 123-24 quemcumque] omnem CIK 124 terminorum] termino CIV 4 ;; aliquod] aliquid CI 127 iudicandum] videndum IK, videndum vel iudicandum A 1 127-28 terminis om. ACDKI 130 proposito om. E

Sub 'aliqui' saepe ipsemet Ockham latitat. Cf. Summa IV, c. 1 (ed. cit., pp. 85s.). 8

ockham, summa logicab

Physicorum,

pars

3

34

PARS I CAP.

8

posset logicus iudicare an valeat, resolvendo terminos in suas definitiones exprimentes quid nominis, quo facto potest per regulas certas evidenter cognoscere quid de eo est dicendum. Ad praedictum autem modum nominum abstractorum possent reduci omnia abstracta privativa et negativa et etiam omnia verbalia et 135 multa alia, de quibus inferius perscrutabitur. Et per talem modum faciliter possent negari omnes tales propositiones 'materia est privatio', 4aer est tenebra', 'anima est peccatum' et huiusmodi. Per istum etiam modum possunt salvari tales 'Deus non facit peccatum', 'Deus non est auctor mali', et huiusmodi. Et qualiter tales consequentiae non 140 valent 'hoc est malum; Deus facit hoc; igitur Deus facit malum', in t r a c t a t u d e f a l l a c i i s ostendetur 7.

[CAP. 9. DE NOMINIBUS CONCRETIS ET ABSTRACTIS QUORUM ABSTRACTA NON SUPPONUNT NISI PRO MULTIS SIMUL SUMPTIS ET CONCRETA PRO UNO SOLO VERIFICARI POSSUNT]

Restat adhuc de alio modo nominum concretorum et abstractorum disserere \ Unde quaedam sunt abstracta quae non supponunt nisi pro s multis simul sumptis, concreta autem pro uno solo verificari possunt, sicut se habent 'populus' et 'popularis', 'plebs' et 'plebeius'. Quilibet enim homo quamvis possit esse plebeius et popularis, nullus tamen homo populus vel plebs esse potest. Inter nomina talia i 11 i 2 qui ponunt numerum non esse aliam rem a rebus numeratis computare debent 10 omnia nomina abstracta et concreta numerorum, si concreta et abstracta inter talia reperiantur. Unde secundum talem opinionem debet concedi quod homines sunt numerus et multa animalia sunt numerus et 131 posset] potest A X I || est] sit CI

131-32 defmitiones] exprimendo vel add. B

134-42 Ad... ostendetur trp. p. qualitas (lin. 122) A 1

|| nominum] concretorum et add. A 1 138 et huiusmodi om. CI

136 quibus] omnibus add. C

etiam om. A C V 4

133 quid] quod AE

134 autem] igitur B, etiam CI

139 possunt] possent A X C

137 omnes mg. I, om. A V 4 140 auctor] amator

V 4 || et huiusmodi om. CI i Et 1 ] etiam add. A^CDK |j non om. C Cap. 9. - 4-5 Rjestat... Unde] Item, sciendum quod C om. B

9 potest] Item add. A V 4

7 sicut] sic A A X C

11 nomina] synonyma B || et] nomina add. B

8 et] vel CI, 13 et]

quod CI 7

Infra, Pars III, tract. 6, c. 6.

CAP. 9. 2

1

C f . Priscianus, Instit. grammatI,

C f . infra, cap. 44, in fine.

c. 6, n. 31 (ed. A . Krehl, I, 76).

DB DIVISIONIBUS TERMINORUM

35

quod anguli sunt ternarius, quaternarius et sic de aliis, nisi forte 15 velint talem praedicationem negare, dicendo quod tales termini in significando aequivalent multis dictionibus, modo quo dictum est in praecedenti capitulo de multis dictionibus, saltem secundum usum auctorum. Et de concretis et abstractis ista sufficiant, quamvis forte alii modi nominum concretorum et abstractorum possent assignari. Nec aliquis 20 me reprehendat si in hoc opere aliqua praetermitto, quia non promitto me omnia velle discutere et nihil perscrutandum studiosis relinquere, sed aliqua brevia ad utilitatem simplicium velle percurrere.

[CAP. 1 0 . DE DIVISIONE NOMINUM IN MERE ABSOLUTA ET CONNOTATIVA]

Postquam de nominibus concretis et abstractis est discussum, nunc de aha divisione nominum, quibus scholasticifrequenterutuntur, est di5 cendum \ Unde sciendum quod nominum quaedam sunt absoluta mere, quaedam sunt connotativa. Nomina mere absoluta sunt illa quae non significant ahquid principaliter et ahud vel idem secundario, sed quidquid significatur per illud nomen, aeque primo significatur, sicut patet de hoc nomine 'animaT quod non significat nisi boves, asinos et 10 homines, et sic de aliis animahbus, et non significat unum primo et ahud secundario, ita quod oporteat ahquid significari in recto et ahud in obhquo, nec in definitione exprimente quid nominis oportet ponere taha distincta in diversis casibus vel aliquod verbum adiectivum 8. Immo, proprie loquendo taha nomina non habent definitionem exprimentem 15 quid nominis, quia proprie loquendo unius nominis habentis definitionem exprimentem quid nominis est una definitio exphcans quid nomi14 quod] trei K, tres add. C, om. BI j; qiutern.] numerus C, quatuor sunt K, quinarius V 4 15 velint] vellent ABIV 4 17 auctorum] antiquorum A V 4 19 nominum] talium CI 1922 Nec... percurrere om. C 21 discutere] discernere AI || perscnitandum|| scrutandum AA*BV 4 Cap. 10. - 3 discussum] discursum IK 4 scholastici] logici C !! frequenter om. CK 6 quaodam] autem add. A r I V 4 7 vel idem om. CK 8 illud] idem BEV 4 , illa A, om. K || nomen om. AKV4 11 aliud] aliquid A X DIK 12 talia] aliqua add. I, om. C 14 nomina om. B C 16 una] tantum add. I

explicans] exprimens B C

CAP. 10. - 1 C. Prand, Geschichte der Logik im Abendlande, ID, c. 19 (Leipzig 8 Cf. Pri1867, 364) suspicatus est hoc capitulum ab editoribus fuisse additum. scianus, Instit. grammatII, c. 6, n. 31: "Absolutum est quod per se intelligitur et non eget alterius coniunctione nominis, ut Deus, rado" (ed. A. Krehl, I, 77). De termino 'connotare' cf. Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 41, a. 5, ad 3.

36

PAas i CAP. 10

nis, sic scilicet quod talis nominis non sunt diversae orationes exprimentes quid nominis habentes partes distinctas, quarum aliqua significat aliquid quod non eodem modo importatur per aliquam partem alterius orationis. Sed talia quantum ad quid nominis possunt aliquo modo plu- 20 ribus orationibus non easdem res secundum suas partes significantibus explicari, et ideo nulla earum est proprie definitio exprimens quid nominis. Verbi gratia 'angelus' est nomen mere absolutum, saltem si non sit nomen officii sed tantum substantiae. Et istius nominis non est aliqua una definitio exprimens quid nominis, nam unus explicat quid hoc no- 25 men significat, sic dicendo 'intelligo per angelum substantiam abstractam a materia'; alius sic 'angelus est substantia intellectualis et incorruptibilis'; alius sic 'angelus est substantia simplex, non componens cum alio\ Et ita bene explicat unus quid significat hoc nomen sicut ahus. Et tamen ahquis terminus positus in una oratione significat aliquid quod 30 non significatur eodem modo per terminum alterius orationis, et ideo nulla earum est proprie definitio exprimens quid nominis. Et ita est de nominibus mere absolutis quod stricte loquendo nullum eorum habet definitionem exprimentem quid nominis. Talia autem nomina sunt huiusmodi 'homo', 'animar, Ccapra', 'lapis', 'arbor', 'ignis', 'terra', 'aqua', 35 'caelum', 'albedo',
add. I I explicat] cxprimit C materia K

aliud A

20 orationis] definitionis K 25 unus] exprimit sive

25-27 quid... materia] sic : angelus est aliqua substantia absoluta a

26-27 abstractam] absolutam I

27-28 incorrupt.] incorporalis A*DK

19 aliquam] aliam AA^EIV 4

24 tantum subst.] natura secundum se tantum B

BCKV4

27 intellectualis] intellectiva D, integralis V 4

29 quid] nominis vel quid add. C

alterius orationis] positum in altera oratione A K 40 unum] terminum add. B C V 4

31 terminum] aliquem

32 de] multis add. BCI

41 aliud] alium C V 4

enim definitur dicetur quod est aliquid informatum albedine vel aliquid habens albedinem K om. A A X B E V 4

44 illud ...quod 1 ] idem quod A A 1 , om. E

39 aliquid]

42-46 nam... albedinem] si 42 album

47 Potest] poiset B C i! in] cum A V 4

DB DIVISIONIBUS TBRMINORUM

37

exprimente quid nominis, sicut si quaeras, quid significat hoc nomen 'causa', potest dici quod idem quod haec oratio 'ahquid ad cuius esse 50 sequitur aliud' vel 'aliquid potens producere aliud', vel ahquid huiusmodi. Huiusmodi autem nomina connotativa sunt omnia nomina concreta primo modo dicta, de quibus dictum est in quinto capitulo. Et hoc quia talia concreta significant unum in recto et aliud in obliquo; hoc 55 est dictu, in definitione exprimente quid nominis debet poni unus rectus, significans unam rem, et alius obhquus, significans aliam rem, sicut patet de omnibus talibus 'iustus', 'albus',
48 quacras] quaeratur ACEI 54 et] aliquid idem vel add. D

56 alius] unus A X DK, casus add. CI

BCI

nomina om. B C

60 sua] una K

63-64 Unde... cura om. C

trp. ABEV 4 , om. C

66 hoc 1 ] omne A

67 etiam] enim ABEV 4

50 potens om. DK unus] casus add.

59 nomina] connotativa add. A 1 , om. CI !: omnia

61 enim om. A B V 4

hoc nomen add. C BC

haec] tota add. B

55 dictu] dictum BCEIK, quod add. C V \ om. A 1

definiatur] debet (debeat I) definiri CI,

63 Unde] quia I

65 commune nomen

commune] nomen A A 1 li nomen om. A A J B E , hoc 3 om.

68 illos] istos B, eos CI

71 res] subsuntia (mg.) I

72 par-

tem... parte] partes distantes (corr. ex distinctai) a partibus I ;: distantem a parte] extra partem vel partes distinctas a partibus C 8

Infra, cap. 44.

73 non... nisi] est K I, est] aliud add. C

76 latitudo] altitudo EI

PARS I CAP. 11

38

bent ponere quod omnia contenta in aliis praedicamentis a substantia et qualitate sunt nomina connotativa; et etiam quaedam de genere qualitatis sunt connotativa, sicut ostendetur i n f e r i u s 4 . so Sub istis etiam nominibus comprehenduntur omnia talia Verum', 'bonuni, ita quod anima significatur per rectum et actus intelhgendi per aliam ss partem. Hoc autem nomen 'intelhgibile' est nomen connotativum, et significat intehectum tam in recto quam in obliquo, quia definitio sua est ista 'intelligibile est aliquid apprehensibile ab intellectu'. Ibi intellectus significatur per hoc nomen 'aliquid', et per istum obliquum 'intellectu' significatur etiam intellectus. Et eodem modo dicendum est *> de Vero' et 'bono', quia 'verum,, quod ponitur convertibile cum 'ente\ significat idem quod 'inteUigibile,. 'Bonum' etiam, quod est convertibile cum 'ente', significat idem quod haec oratio 'aliquid secundum rectam rationem vohbile vel diligibile'.

[CAP.

11.

DE

DIVISIONE N O M I N U M

SIGNIHCANTIUM A D

P U T A IN N O M I N A PRIMAE IMPOSITIONIS ET IN SECUNDAE

PLACITUM,

NOMINA

IMPOSITIONIS]

Positis divisionibus quae possunt competere tam terminis naturahter significantibus quam etiam terminis ad placitum institutis, dicendum est 5 de quibusdam divisionibus competentibus terminis ad placitum institutis1. Est autem prima divisio talis: nominum ad placitum significantium 79 nomina om. AA X BDV*

79-80 qualitatis] quantitatis A V 4

81-84 Sub... istud] intel-

lectus etiam est nomen connoutivum et habet talem definitionem exprimentem quid nominis K 83 quod] inteJlectus add. D men om. B C K

84 istud] scilicet add. A V 4

87-88 significat... ista] definitur sic K

add. CI || Ibi] ubi A X D, om. K

85 per 1 ] obliquum per add. I

86 no-

88 aliquid] apprehensum ab intellectu vel

88-89 Ibi intellectus mg. C, sicut et quidlibet aliud add. A*D, om. K

90 significatur... intellectus] et ita in definitione intelligibilis ponitur intellectus tam in recto quam in obliquo K, om. BCI || est om. A C V 4

94 vel] et AE

Cap. 11. - 4 divis.] nominum add. DK 4

5 etiam om. CI : est] modo add. A X DK

Ibidem.

CAP. 11. - 1 Cf. Boethius, In Categorias Aristot., I (PL 64, 159); In librum De interpretatione, ed. la, cap. De nomine (PL 64, 301-06); Avicenna, Logica, I, cc. 5-6 (ed. Venetiis 1508, ff. 5v-6r).

DB DIVISIONIBUS TBRMINORUM

39

quaedam sunt nomina primae impositionis et quaedam sunt nomina secundae impositionis. Nomina secundae impositionis sunt nomina im10 posita ad significandum signa ad placitum instituta et illa quae consequuntur talia signa, sed nonnisi dum sunt signa. Verumtamen hoc commune nomen secundae impositionis, potest dupliciter accipi. Scilicet large, et tunc omne illud est nomen secundae impositionis quod significat voces ad placitum institutas, sed 15 nonnisi quando sunt ad placitum institutae, sive illud nomen sit commune etiam intentionibus animae quae sunt signa naturaha sive non. Taha autem nomina sunt hufusmodi 'nomen', 'pronomen', 'coniunctio', Verbum', 'casus', 'numerus', 'modus', 'tempus' et huiusmodi, accipiendo ista vocabula illo modo quo utitur eis grammaticus. Et vocantur ista 20 nomina 'nomina nominum', quia non imponuntur nisi ad significandum partes orationis, et hoc nonnisi dum istae partes sunt significativae. Illa enim nomina quae praedicantur de vocibus ita quando non sunt significativae sicut quando sunt significativae, non vocantur nomina secundae impositionis. Et ideo taha nomina 'qualitas', 'prolatum', 'vox' 25 et huiusmodi, quamvis significent voces ad placitum institutas et verificentur de eis, quia tamen ita significarent eas si non essent significativae sicut nunc, ideo non sunt nomina secundae impositionis. Sed nomen' est nomen secundae impositionis, quia ista vox 'homo', nec aliqua aha, antequam imponebatur ad significandum non erat nomen, 30 et similiter
16 naturalia om. K

isu CI

quando] dum AI ;; sive] etiam add.

15 nonnisi] nisi B

18 numerus] figura add. A X DK, om. I

add. CIV 4 ,! non trp. p. quando (lin. 23) B C V 4 nec I, et quaelibet K

11 talia] nomina et add. C V 4

10-11 conseq.] sequuntur A B C E

13 et] proprie. Large add. C, stricte add. I

29 impon.] imponeretur C K

36 scilicet om. DK

22 quae] ita add. D || ita] scilicet

26 easj eadem A, sic add. A V 4

39 primae] secundae K

28-29 nec aliqua]

33 signa] quae sunt add. D

34 talia]

40 scilicet] uno modo K, om. A C V 4 j|

nomina 1 om. B C K \

40

PARS I CAP. 11

positionis sunt nomina primae impositionis. Et sic talia signa syncategorematica 'omnis', 'nullus', 'aliquis', 'quilibet' et huiusmodi sunt nomina primae impositionis. Aliter potest accipi stricte, et tunc sola nomina categorematica, quae non sunt nomina secundae impositionis, vocantur nomina primae impositionis, et non nomina syncategorematica. 45 Nomina autem primae impositionis, stricte accipiendo nomen primae impositionis', sunt in duplici difFerentia, quia quaedam sunt nomina primae intentionis et quaedam sunt nomina secundae intentionis. Nomina secundae intentionis vocantur illa nomina quae praecise imposita sunt ad significandum intentiones animae, vel praecise inten- 50 tiones animae quae sunt signa naturaha, et alia signa ad placitum instituta vel consequentia taha signa. Et talia nomina sunt omnia talia 'genus', 'species', 'universale', 'praedicabile' et huiusmodi, quia talia nomina non significant nisi intentiones animae quae sunt signa naturalia vel signa voluntarie instituta. 55 Unde potest dici quod hoc commune nomen secundae intentionis' potest accipi stricte et large. Large illud dicitur nomen secundae intentionis quod significat intentiones animae quae sunt naturaha signa, sive etiam significet signa ad placitum instituta tantum dum sunt signa sive non. Et sic ahquod nomen secundae intentionis et primae impositionis 60 est etiam nomen secundae impositionis. Stricte autem illud solum dicitur nomen secundae intentionis quod praecise significat intentiones animae quae sunt naturalia signa; et sic accipiendo nullum nomen secundae intentionis est nomen secundae impositionis. Nomina autem primae intentionis vocantur omnia alia nomina a 65 praedictis, quae videhcet significant ahquas res quae non sunt signa, nec consequentia talia signa, cuiusmodi sunt omnia talia 'homo', 'animar, 'Sortes', 'Plato', 'albedo', 'album', 'ens', 'verum', 'bonum' et huiusmodi, quorum ahqua significant praecise res quae non sunt signa nata supponere pro aliis, aliqua significant talia signa et simul cum hoc 70 alias res. 41-42 syncat.] puta add. DK impos. om. B C K

42 aliquis om. CIK

48 nomina 1 om. IK

I! alia] etiam add. A C D K , add. m%. A 1 mina talia K || omnia] nomina A V 4 B, om. DK

45 et... syncat. om. A^DK

50-51 vel... animae om. A C V 4

52 Et... talia 3 ] sicut sunt talia nomina CI, et huiusmodi sunt no53 talia om. DK

taliaa , huiusmodi A X D

57 stricte] dupliciter, stricte scil. A 1

59 significet] significent ACI

D f tamen add. K |! dum sunt signa] sive sint signa significantia Gem. mae impositionis. Et sic aliquod nomen secundae intentionis add. V 4 men primae impositionis et secundo Gem. dae] primae C aliaCV4

46-47 nomen...

51 naturalia s. lirt. B, om. DK

61 etiam om. A C E V 4

68 Plato] Arno add. A 1 || album om. BK

54 naturalia m^. tantum] tamen

60 intentionis] est nomen pri60-61 et... est] primo erit no63 nullum om. B C D

64 secun-

70 aliis] illis K, et add. A X D ; aliqua]

DB DIVISIONIBUS TERMINORUM

41

Ex quibus omnibus colligi potest quod quaedam nomina significant praecise signa ad placitum instituta, et nonnisi dum sunt signa, quaedam autem praecise significant signa tam ad placitum instituta quam signa 75 naturalia. Quaedam vero significant praecise res quae non sunt signa talia, quae sunt partes propositionis; quaedam indiflferenter significant tales res quae non sunt partes propositionis nec orationis et etiam signa talia, cuiusmodi sunt talia nomina 'res', 'ens', 'aliquid' et huiusmodi.

[CAP. 12. QUID EST INTENTIO PRIMA ET QUID SECUNDA ET QUOMODO DISTINGUUNTUR AB INVICEM]

Et quia dictum est in praecedenti capitulo quod quaedam sunt nomina primae intentionis et quaedam secundae intentionis, et ignorantia s significationum vocabulorum multis est errandi occasio, ideo incidenter videndum est quid sit intentio prima et quid secunda, et quomodo distinguuntur Est autem primo sciendum quod intentio animae vocatur quiddam in anima, natum significare aliud. Unde, sicut dictum est p r i u s 2 , 10 ad modum quo scriptura est secundarium signum respectu vocum, quia inter omnia signa ad placitum instituta voces obtinent principatum, ita voces secundaria signa sunt illorum quorum intentiones animae sunt signa primaria. Et pro tanto dicit A r i s t o t e l e s 8 quod voces sunt «earum quae sunt in anima passionum notae». Illud autem exsistens in 15 anima quod est signum rei, ex quo propositio mentalis componitur ad modum quo propositio vocalis componitur ex vocibus, aliquando vo74 autem orn. BEI j! signa 1 ] sed tamen add. A J D K , sed add. V 4 ;! signa1 om. CK ABEI 76 sunt] sint CD 77 tales] praecise V 4 , om. A C res] praecise add. A quaedam significant res add. C V 4 78 aliquid] unum add. EIK Cap. 12. - 4 quaedam] sunt add. A, nomina add. C V 4 ; intentionis om. IK add. s.lin. I add. DV 4

5 signif.] significationis A X D 8 quiddam] quoddam ABCEIK

11 omnia om. A V 4 j; ita] sic C, om. B

6 sit] est A^BD, om. V 4 9 aliud] aliquid K

75 vero om. orationis]

et 1 ] quia add. AC, ne quid 1 ] quae C, intentio 10 quia] sicut add. C

13 pro tanto] propter hoc V 4

CAP. 12. - 1 Cf. Avicenna, Logica, I, cc. 5-7 (ed. cit., ff. 5v-7r); MctaphI, c. 2: "Subiectum vero logicae, sicut scisti, sunt intentioncs intellectae secundo, quae apponuntur intentionibus primo intellectis" (ed. cit., f. 70va); Richardus de Campsall, Quaestiones super librum Priorum Analeticorum, q. 1, nn. 1.37 - 1.44 (ed. E. A. Synan, [The Works of Richard of Campsall, I. Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 2 Supra, cap. 3. 8 Aristot., PeriStudies and Texts 17], Toronto 1968, 43s.) herm.t cap. 1 (16a 3-4).

42

PARS I CAP. 11

catur intentio animae, aliquando conceptus animae, aliquando passio animae, aliquando similitudo rei, et B o e t h i u s in commento super Perihermenias 4 vocat intellectum. Unde vult quod propositio mentalis componitur ex intellectibus: non quidem ex intellectibus qui sunt rea- 20 liter animae intellectivae, sed ex intellectibus qui sunt quaedam signa in anima significantia alia et ex quibus propositio mentalis componitur. Unde quandocumque ahquis profert propositionem vocalem, prius format interius unam propositionem mentalem, quae nullius idiomatis est, in tantum quod multi frequenter formant interius propositiones 25 quas tamen propter defectum idiomatis exprimere nesciunt. Partes tahum propositionum mentahum vocantur conceptus, intentiones, simihtudines et intellectus. Sed quid est illud in anima quod est tale signum ? Dicendum quod circa istum articulum diversae sunt opiniones. 30 A1 i q u i dicunt quod non est nisi quoddam fictum per animam 5. A1 i i, quod est quaedam qualitas subiective exsistens in anima, distincta ab actu intelligendi8. A 1 i i dicunt quod est actus intelhgendi7. Et 18 supcr] librum add. DK 20-21 non... intellectibus om. (hom.) A X D K 21 intellectibus] intentionibus A B C V 4 , sive intentionibus add. I ; qui] quae A B d V 4 22 et om. A C V 4 23 quandoc.] quando A C V 4 25 propos.] mentales add. C, aliquas add. I 26 idiomatis] exterius add. A K i! exprimere] proferre vel explicare K 27 vocantur] istae add. I, passio add. K 31 quoddam] quiddam A X D 33 ab] intellectu et ab add. B 4 Boethius, In librum De interpretatione, ed. la, I, cap. De signis et ed. 2a, cap. 5 Henricus de Harclay, Quaestiones De signis (PL 64, 297s., 407). disputatae, q. 3 (De universali): "Tu dicis: ergo universale est figmentum ?... Dico quod duplex est figmentum: figmentum philosophicum et poeticum" (ed. G. Gal, "Henricus de Harclay: quaestio de significato conceptus universalis", Franciscan Studies, X X X I [1971], 225); quondam erat opinio ipsius Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 8 (ed. St. Bonaventure, N. Y., II, 271-89); finalem vero sententiam Venera6 Richardus de Campsall, bilis Inceptoris invenies ibidem, pp. 289-92. Contra ponentes naturam generis... extra intellectum: "Uno modo... solae intentiones universales in anima... dicuntur esse in genere... Unde omnia quae sunt in genere primo modo sunt quaedam formae et qualitates in anima, cum sint intentiones exsistentes in anima subiective, et per consequens sunt in genere qualitatis, quia in una eius specie" (cod. Florentiae, Bibl. Nat. conv. B. 4. 1618, f. 93v). Codex iste continet expositionem Guillemi de Ockham in Prophyrium, Praedicamenta, Perihermenias et in librum Elenchorum, quam sequitur notula Richardi de Campsall de 7 Exempli gratia Iacobus de Viterbio, Quodlibet natura generis. I, q. 1: "Mihi tamen ad praesens videtur magis rationabiliter dici quod conceptus et actus intelligendi dicant eandem rem absolutam" (ed. Eelcko Ypma, Wiirzburg 1968, 7); Gualterus de Chatton, de quo videsis G. Gal, "Gualteri de Chatton" cit., pp. 191212; et finaliter ipse Ockham, ubi supra, nota 5.

DB DIVISIONIBUS TBRMINORUM

43

pro istis est ratio ista quia 'frustxa fit per plura quod potest fieri per 35 pauciora'. Omnia autem quae salvantur ponendo aliquid distinctum ab actu intelligendi possunt salvari sine tali distincto, eo quod supponere pro alio et significare aliud ita potest competere actui intelligendi sicut alii signo. Igitur praeter actum intelligendi non oportet aliquid aliud ponere. 40 De istis autem opinionibus i n f e r i u s perscrutabitur 8, ideo pro nunc sufficiat quod intentio est quiddam in anima, quod est signum naturaliter significans aliquid pro quo potest supponere vel quod potest esse pars propositionis mentalis. Tale autem signum duplex est. Unum, quod est signum alicuius rei 45 quae non est tale signum, sive significet tale signum simul cum hoc sive non, et illud vocatur intentio prima; quahs est illa intentio animae quae est praedicabilis de omnibiis hominibus et similiter intentio praedicabilis de omnibus albedinibus et nigredinibus et sic de ahis. Verumtamen sciendum est quod 'intentio prima' dupliciter acci50 pitur: stricte et large. Large dicitur 'intentio prima, omne signum intentionale exsistens in anima quod non significat intentiones vel signa praecise, sive sit signum stricte accipiendo 'signum' pro illo quod sic significat quod natum est supponere in propositione pro suo significato sive sit signum large accipiendo 'signum', illo modo quo dicimus ss syncategorema significare. Et isto modo verba mentalia et syncategoremata mentaha et coniunctiones et huiusmodi possunt dici intentiones primae. Stricte autem vocatur intentio prima nomen mentale, natum pro suo significato supponere. Intentio autem secunda est illa quae est signum tahum intentionum 60 primarum, cuiusmodi sunt tales intentiones 'genus', 'species' et huiusmodi. Sicut enim de omnibus hominibus praedicatur una intentio communis omnibus hominibus, sic dicendo 'iste homo est ^0^0', 'ille homo est homo\ et sic de singulis, ita de illis intentionibus quae significant et supponunt pro rebus praedicatur una intentio communis 34 istis] illo (isto I) ultimo CI

quia] quodV 4 , om. CIK

37 aliud] aliquid CK, om. I ;' ita potest] potest aeque bene C perscr. om. B j| ideo] sed C, igitur D 42 significans] aliud vel add. K || animae om. D K

47 quae est om.

ACV4

gnum 1 ] pro add. A V || dicimus] etiam add. C

8

Infra, cap. 14, 15 et 40.

45 non om. K

56 mentalia om. C

40 De...

quiddam] quoddam A B C E 46 illa om. A C V 4

, omnibuff] pluribus et add. scil. de omnibus C

tiones om. C K ,! species] praedicatum, subiectum add. K praedicantur de DK

competere] ipsi add. DK, om. I

41 nunc] modo BEIKV 4

44 signum om. C V 4

36 possunt] possent AIV 4

et 1 ] verba add. IV 4

63 ille] iste C V 4

54 si60 inten-

64 supponunt pro]

44

PARS I CAP. 11

eis, sic dicendo 'haec species est species', 'illa species est species', et 65 sic de aliis. Similiter sic dicendo 'lapis est genus', 'animal est genus', 'color est genus', et sic de aliis, praedicatur una intentio de intentionibus, ad modum quo in talibus 'homo est nomen', 'asinus est nomen', 'albedo est nomen praedicatur unum nomen de diversis nominibus. Et ideo sicut nomina secundae impositionis significant ad placitum no- 70 mina primae impositionis, ita secunda intentio naturahter significat primam. Et sicut nomen primae impositionis significat aha quam nomina, ita prima intentio significat ahas res quam intentiones. Potest etiam dici quod intentio secunda potest accipi stricte pro intentione quae significat praecise primas intentiones, vel large pro inten- 75 tione quae significat intentiones et signa ad placitum instituta, si tamen sit ahqua tahs.

[ C A P . 1 3 . D E DIVISIONE NOMINUM ET TERMINORUM IN AEQUIVOCA, UNTVOCA ET DENOMINATIVA, ET QUID EST AEQUIVOCUM ET QUOT MODIS DICITUR]

Sequitur post praedicta tractare de divisione terminorum ad placitum institutorum quae est per aequivocum, univocum et denominati- 5 vum. Quamvis enim A r i s t o t e l e s in Praedicamentis tractet de aequivocis, univocis et denominativis \ tamen ad praesens intendo tantum de univocis et aequivocis tractare, quia de denominativis dictum est s u p e r i u s 2 . Est autem primo sciendum quod sola vox vel ahud signum ad pla- 10 citum institutum est aequivocum vel univocum, et ideo intentio animae vel conceptus non est aequivocus nec univocus proprie loquendo. 65 eis om. CI !| dicendo] animal est genus add. DK, homo est genus add. K ' illa... species4 om. BCI

66 animal est genus om. DK

est nomen om. A V 4

67 de 1 ] communis A 1 , aliis add. I

70 impositionis] intentionis K

71 impositionis] intentionis B

mam] intentionem add. CI j' sicut] nomina primae impo^itionis vel add. A 1 ;

accipi stricte] sumi large et stricte. Stricte C

citum instituta CV 4 , et categorematica add. (ultra) V 4 Cap. 13. - 5 et denom. om.

ABEV 4

72 pri-

nomen... significat]

nomina... significant CI ;; primae impos.] secimdae intentionis B !| alia] aliud, aliqua I tamen A X DK

68 asinus

74 etiam]

76-77 tamen... talis] sint talia ad pla77 talis] intentio add. mg. A 1

6-9 Quamvis... superius in imo f . B, om. A J D K

6 Quamvis enim] Est autem primo sciendum quod CI

10 quod] Arist. in Praedic. tractat de aequi-

vocis, univocis et denominativis, et quia add. B ['. aliud] aliquod ABCE

11 aequivocum] et deno-

minativum add. A |i animae om. DK

CAP. 13. -

Expositio

1

Aristot., Praedicamenta,

libri Praedicamentorum

Aristot.f

c. 1 ( l a 1-15); cf. Guillelmus de Ockham,

cap. 1-2 (ed. cit.).

2

Supra, cap. 5-10.

DE DIVISIONLBUS TBRMINORUM

45

Est autem vox illa aequivoca quae significans plura non est signum subordinatum uni conceptui, sed est signum unum pluribus conceptibus 15 seu intentionibus animae subordinatum. Et hoc intendit A r i s t ot e 1 e s quando dicit8 nomen commune esse idem, sed rationem substantialem esse diversam, hoc est, conceptus vel intentiones animae, cuiusmodi sunt descriptiones et definitiones et etiam conceptus simplices, sunt diversi, tamen vox una est. Hoc expresse patet de dictione di20 versorum idiomatum, nam in uno idiomate imponitur ad significandum illud idem quod significatur per talem conceptum et in alio imponitur ad significandum illud idem quod significatur per ahum conceptum, et ita pluribus conceptibus seu passionibus animae subordinatur in significando. 25 Tale autem aequivocum est duplex 4. Unum est aequivocum a casu, quando scilicet vox pluribus conceptibus subordinatur, et ita uni ac si non subordinaretur alteri et ita significat unum ac si non significaret ahud, sicut est de hoc nomine 'Sortes', quod imponitur pluribus hominibus. Aliud est aequivocum a consilio, quando vox primo imponitur 30 alicui vel aliquibus et subordinatur uni conceptui et postea propter ahquam simihtudinem primi significati ad ahquid aliud vel propter ahquam aliam rationem imponitur illi alteri, ita quod non imponeretur illi alteri nisi quia primo imponebatur alii, sicut est de hoc nomine 'homo\ Primo enim imponebatur ad significandum omnia animaha 35 rationaha, ita quod imponebatur ad significandum omne illud quod continetur sub hoc conceptu 'animal rationale', postea autem utentes, videntes similitudinem inter talem hominem et imaginem hominis, utebantur quandoque hoc nomine 'homo' pro tah imagine, ita quod nisi hoc nomen 'homo' fuisset primo impositum hominibus, non uterentur nec imponerent hoc nomen 'homo' ad significandum vel standum pro tah imagine; et propter hoc dicitur 'aequivocum a consilio'5. 16 sed] secundum illud nomen add. mg. V 4 , add. E ceteri C, similiter D K

B ;j alio] autem idiomate add. A X D, modo add. B om. CI

26 conceptibus] animae add. A 1

29 quando] scilicet add. C D K

32 aliam] causam vel add. B, om. C

primo] prius A V 4

21 et om. AA^BDI

23 ita] sic C, in add. A X I

in om.

25 aequivocum 1

27 non 1 om. K '! ita] ideo A D V 4 , sic A 1 , bene add. C

34 Primo] homo A C I V 4 i; enim] primo add. AIV 4 39 homo om. A X D

18 et 1 ] vel A D V 4 j| et 1 ] vel A V 4 || etiam]

19 una] eadem CI li dictione] dictionibus C

33 alii] alteri A , aliis C

36 conceptu] communi C i! autem om. A V 4

40 nec... homo] hoc nomine B, eo K

40-41 ad...

standum om. K 4 Cf. Boethius, Itt Categorias Aristot., ibidem (la 1-2). Aristot., I 5 (PL 64, 166 B). Cf. Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, qq. 4 et 9 (ed. St. Bonaventure, N. Y., II, 139s., 327). Ibi, p. 327, lin. 18 tollendum 8

46

PARS I CAP. 13

UnivocuIIl, autem dicitur omne illud quod est subordinatum uni conceptui, sive significet plura sive non. Tamen proprie loquendo non est univocum nisi significet vel natum sit significare plura aeque primo, ita tamen quod non significet illa plura nisi quia una intentio animae significat illa, ita quod sit signum subordinatum in significando uni signo naturali, quod est intentio seu conceptus animae. Talis autem divisio non tantum competit nominibus sed etiam verbis et universaliter cuilibetparti orationis, immo etiam sic quod aliquid potest esse aequivocum eo quod potest esse diversarum partium orationis, puta tam nomen quam verbum vel tam nomen quam participium vel adverbium, et sic de aliis partibus orationis. Est autem intelligendum quod ista divisio terminorum per aequivocum et univocum non est simpliciter per opposita, ita quod haec sit omnino falsa 'aliquod aequivocum est univocum>, immo vera est, quia vere et realiter eadem vox est aequivoca et univoca sed non respectu eorundem, sicut idem est pater et filius, non tamen respectu eiusdem, et idem est simile et dissimile non tamen eidem per idem. Unde si sit aliqua dictio diversorum idiomatum, manifestum est quod potest esse univoca in utroque idiomate. Unde ille qui sciret alterum idioma tantum, nullam propositionem in qua poneretur distingueret, scienti tamen utrumque idioma est aequivoca. Unde scientes utrumque idioma in multis casibus distinguerent propositiones in quibus talis dictio poneretur, et ita idem terminus est uni univocus et alteri aequivocus. Ex praedictis colligi potest quod non semper univocum habet unam definitionem, quia non semper proprie definitur. Et ideo quando A r is t o t e l e s 8 dicit quod «univoca sunt illa quorum nomen commune est et ratio substantialis eadem accipit pro intentione animae cui tamquam primario signo vox subordinatur. Est autem sciendum quod 'univocuni dupliciter accipitur, scilicet large, pro omni voce vel signo ad placitum instituto correspondente uni <

45 quia om. D K ]' una om. C V 4 conceptui K

telligendum] sciendum C K I, om. A X K

46 illa] plura add. A X K

48 tantum] solum A X C D K , om. A

54 simpliciter per trp. D K V 4

57 respectu om. A X D

mate et add. A X K |! utroque] altero A X K unum add. V 4 |l commune] ctc. A V 4

47 quod... animae] scilicet

49-52 immo... orationis om. K

58 eidem] et add. CI 62 est] esset C K 68 est... eadem om. A V 4

53 in-

55 aliquod] aliquid V 4 , aliquando 60 esse] aequivoca in uno idio66 semper om. D K subst.] substantiae CDC

67 quorum] 71 large]

et stricte. Large add. C i| corresp.] correspondens BCD, tantum add. K

est verbum 'impositionibus' ab editoribus additum; verbum vero 'diversis' proba6 Aristot., Praedicamenta, biliter ipse Ockham perperam repetiit. c. 1 (la 6-7).

45

50

55

60

65

70

DE UNIVERSALIBUS

47

conceptui; aliter accipitur stricte, pro aliquo tali praedicabili per se primo modo de aliquibus quibus est univocum, vel de pronomine demonstrante aliquam rem. 75 Terminus autem denominativus, ad praesens, dupliciter potest accipi, scilicet stricte, et sic terminus incipiens sicut abstractum incipit et non habens consimilem finem et significans accidens dicitur terminus denominativus, sicut a Tortitudine' Tortis', a 'iustus'. Aliter dicitur large terminus habens consimile principium cum abstracto, sed 80 non consimilem finem, sive significet accidens sive non, sicut ab
[CAP. 1 4 . D E HOC COMMUNI
Cum non sufficiat logico tam generalis notitia terminorum, sed oportet cognoscere terminos in speciali magis, ideo postquam de di5 visionibus generalibus terminorum tractatum est, de quibusdam contentis sub aliquibus illarum divisionum prosequendum est. Est autem primo tractandum de terminis secundae intentionis, secundo de terminis primae intentionis. Dictum autem est quod termini secundae intentionis sunt tales 'universale', 'genus', 'species' etc., io ideo de ilhs quae ponuntur quinque universaha est modo dicendum. Primo tamen dicendum est de hoc communi
74 aliquam] talem add. A 1 , rem] talium DK

nem] sive terminationem add. CI fortis et A 1 , et add. DI

82-83 Et... supplebuntur om. BCI, in locis suis add. D, ideo etc. add. V 4

8 est] prius add. A X DK, autem add. B

huiusmodi BK, et add. D V 4 primo A^DK, est add. I quia A V 4 7

77 fi-

77-78 terminus... fortis] sicut a fortitudine dicitur denominative

Cap. 14. - 3 Cum] autem add. DK || tam] tantum D K tem om. A C V 4

75 potest accipi]

76 et sic] et large. Terminus denominativus stricte sumptus est A 1 , om. D

4 oportet] oporteat AIV 4

7 au-

9 genus] praedicabile add. A l l| etc.] et

10 ponuntur] dicuntur CI lj quinque om. CIK || est] hoc CI 11 hoc] termino add. C

11-12 quod... univenali ortu D K

modo]

11 quod]

12 singulari] particulari C

Cf. infra, Pars III, tract. 6, cc. 2-4.

CAP. 14. - 1 Ockham de universalibus diffuse tractavit in Scripto in I Sent., d. 2, qq. 4-8 (ed. St. Bonaventure, N.Y., II, 99-292); in Expositione in librum Porphyrii ie praedicabilibus, prooem., § 2 (ed. E. A. Moody, St. Bonaveftture, N.Y. 1965, 9-16).

48

PAfcS I CAP. 14

Est autem primo sciendum quod 'singulare' dupliciter accipitur. Uno modo hoc nomen 'singulare' significat omne illud quod est unum et non plura. Et isto modo t e n e n t e s quod universale est quaedam 15 quahtas mentis praedicabihs de pluribus, non tamen pro se sed pro illis pluribus, dicere habent quod quodhbet universale est vere et reahter singulare2: quia sicut quaehbet vox, quantumcumque communis per institutionem, est vere et realiter singularis et una numero quia est una et non plures, ita intentio animae, significans plures res extra, est vere et 20 reahter singularis et una numero, quia est una et non plures res, quamvis significet plures res. Aliter accipitur hoc nomen 4 singulare ' pro omni illo quod est unum et non plura, nec est natum esse signum plurium. Et sic accipiendo 'singulare' nullum universale est singulare, quia quodhbet universale 25 natum est esse signum plurium et natum est praedicari de pluribus. Unde vocando universale aliquid quod non est unum numero, - quam acceptionem m u 11 i attribuunt universali8 -, dico quod nihil est universale nisi forte abuteris isto vocabulo, dicendo populum esse unum universale, quia non est unum sed multa; sed illud puerile esset. 30 Dicendum est igitur quod quodhbet universale est una res singularis, et ideo non est universale nisi per significationem, quia est signum plurium. Et hoc est quod dicit A v i c e n n a , V Metaphysicae 4 : « Una forma apud intellectum est relata ad multitudinem, et secundum hunc respectum est universale, quoniam ipsum est intentio in intehectu, cuius 35 comparatio non variatur ad quodcumque acceperis Et sequitur: « Haec 13 autem] ittque CI ;| primo om. A X D

14 U n o ] Primo CI !j omne om. A V 4

et D, om. B K :j quantumc.] quaecumque A, universalis in significando et add. K BCDDC i! una] res numero add. A 1 enim A 1 , est add. D

18 quia]

19 et 1 ... numero om.

20 plures] res, quamvis significet plures res add. A 1 ij ita] ista

20-22 intentio... res] quod qualitas talis mentis quantumcumque multa signi-

ficet est una et non plures K

21 una 1 ] res numero add. D

23 omni om. A X BDEK

24 non] est add. BD ,, plura] et est signum alicuius singularis. Primo modo acapiendo singulare add. A jj nec... signum] et non est significativum C

27 aliquid] illud CI

28 est] sic add. A 1

versale] tale add. K, add. tng. D |j isto vocabulo] significato vocabuli A X CDIK praedicationem A^I, per praedicationem vel significationem C, pro significatione K BD i; relau] lata A V 4 , relativa B

29 uni-

32 per signif.] per 34 est] erit

34-35 hunc respectum] hanc relationem K

Cf. Richardus de Campsall, Contra ponentes naturam generis... extra intellectum: "Ideo dicendum est quod genus et species et huiusmodi universalia non sunt res extra animam... sed sunt formae universales exsistentes in anima sicut in subiecto, quae tamen sunt formae singulares in essendo sicut alia accidentia in anima" (cod. cit., f. 93va); Campsall testimonio affert Avicennam, Metaph.t V, c. 2 8 Cf. Scotus, Opus Oxon.t II, d. 3, q. 1, n. 8 (ed. Wadding, (ed. cit., f. 87va). 4 Avicenna, Metaph.f VI, 360s.). V, c. 1 (ed. cit., f. 87rb). 2

DB UNTVERSALLBUS

49

forma, quamvis in comparatione individuorum sit universalis, tamen in comparatione animae singularis, in qua imprimitur, est individua. Ipsa enim est una ex formis quae sunt in intellectu ». Vult dicere quod uni40 versale est una intentio singularis ipsius animae, nata praedicari de pluribus, ita quod propter hoc quod est nata praedicari de pluribus, non pro se sed pro illis pluribus, ipsa dicitur universalis; propter hoc autem quod est una forma, exsistens realiter in intellectu, dicitur singularis. Et ita 'singulare' primo modo dictum praedicatur de universali, non tamen 45 secundo modo dictum; ad modum quo dicimus quod sol est causa universahs, et tamen vere est res particularis et singularis, et per consequens vere est causa singularis et particularis. Dicitur enim sol causa universalis, quia est causa plurium, scilicet omnium istorum inferiorum generabilium et corruptibilium. Dicitur autem causa particularis, quia 50 est una causa et non plures causae. Sic intentio animae dicitur universalis, quia est signum praedicabile de pluribus; et dicitur etiam singularis, quia est una res et non plures res. Verumtamen sciendum quod universale duplex est. Quoddam est universale naturaliter, quod scilicet naturaliter est signum praedicabile 55 de pluribus, ad modum, proportionaliter, quo fumus naturaliter significat ignem et gemitus infirmi dolorem et risus interiorem laetitiam. Et tale universale non est nisi intentio animae, ita quod nulla substantia extra animam nec aliquod accidens extra animam est tale universale. Et de tali universali loquar in sequentibus capitulis. Aliud est universale per 60 voluntariam institutionem. Et sic vox prolata, quae est vere una quahtas numero, est universalis, quia scilicet est signum voluntarie institutum ad significandum plura. Unde sicut vox dicitur communis, ita potest dici universahs; sed hoc non habet ex natura rei sed ex placito instituentium tantum.

38 animac om. K : in qua imprimitur] cui imponitur K 40 animae] vcl in anima add. mg. I 41 ita... pluribus del. (per va-cat) A 1 , om. K 42 autem om. A X D 47 causa1 om. AB || et particularis om. DK jj Dicitur... sol] dicimus enim quod sol est A X DK 48 plurium] multorum effectuum CI 49 autem] etiam C, om. I particularis] et singularis add. CI 50 non] est add. AXD 51 pluribus] multis BCI, et add. CI ,. etiam] autem A X E, enim AV 4 , om. CI 52 est... res 1 ] non est plures res sed una A 1 res1 om. CIK 54 naturaliter] naturale B 56 dolorem om. A V 4 58 aliquod om. B C 59 est] vere add. C 61 scilicet om. A C V 4 62 ita] sic etiam C 63 sed] et BCI, 64 tantum] solum ( p . sed) DK

ockham, summa logicae

4

50

PAfcS I CAP. 14

[CAP. 1 5 . QUOD UNIVERSALE NON SIT ALIQUA RES EXTRA ANIMAM]

Et quia non sufficit ista narrare nisi manifesta ratione probentur, ideo pro praedictis aliquas rationes adducam, necnon et auctoritatibus confirmabo Quod enim nullum universale sit aliqua substantia extra animam 5 exsistens evidenter probari potest. Primo quidem sic: nullum universale est substantia singularis et una numero. Si enim diceretur quod sic, sequeretur quod Sortes esset aliquod universale, quia non est maior ratio quare unum universale sit una substantia singularis quam alia. Nulla igitur substantia singularis est aliquod universale, sed omnis substantia 10 est una numero et singularis, quia omnis substantia vel est una res et non plures vel est plures res. Si est una et non plures, est una numero; hoc enim ab omnibus vocatur unum numero. Si autem aliqua substantia est plures res, vel est plures res singulares vel plures res universales. Si primum detur, sequitur quod ahqua substantia esset plures substantiae 15 singulares, et per consequens eadem ratione ahqua substantia esset plures homines; et tunc, quamvis universale distingueretur a particulari uno, non tamen distingueretur a particularibus. Si autcm ahqua substantia esset plures res universales, accipio unam istarum rerum universalium et quaero: aut est plures res aut una et non plures. Si secundum 20 detur, sequitur quod est singularis; si primum detur, quaero: aut est plures res singulares aut plures res universales. Et ita vel erit processus Cap. 15. - 2 Et] sed CI, nisi] etiam add. C

6 quidem om. A^K

8 aliquod om. ACIK

CEI Camp., quod A A X B D K V 4 \\ una] magis (mg.) V 4 , haec Camp., mg. B, om. A A X C I aliud CE

9-11 Nulla... singularis om. A

res A V 4 ;! vel om. A A M V 4

10 aliquod om. B K ,; sed om. CI

12 plures 1 ] tunc add. Camp.

15 sequitur quod] tunc eadem ratione posset concedi D K homines, quia aliqua substantia add. DK

9 quare

alia] reliquum A, 11 substantia]

14 vel*] est add. A D ;; res* om. A X K aliqua] una Camp. ! substantia] est plures

16-17 et... homines] et non potest assignari ratio quod

essent (sunt K) magis istae substantiae singulares quam illae DK, et non posset dari ratio quare magis essent istae res singulares quam illae add. mg. Camp. 18 a partic.] ab omnibus K, a pluribus Camp.

16 ratione] posset concedi quod add. mg. Camp.

19 csset] est D Camp., sit K ; accipio] accipiam A X DK,

illam add. K li unam] rem add. A ij istarum] illarum BCDIK

rerum om. D K

20 et quaero mg. If

om. C f et quaeram A X DK, de illa (re A 1 ) add. A X D K ;i plures 1 ] una AA^CI 1| res] universaliter add. K, om. B i! una et non om. CI

20-21 secimdum... primum trp. A A X C I

21 quaero] ut prius add. A X D

22 plures 1 om. C K jj res 1 om. A^BCIK • vel om. A V 4

CAP. 15. - 1 Cf. supra, cap. 14, nota 1. Argumenta sequentibus similia occurrunt apud Henricum de Harclay (cf. G. Gal, "Henricus de Harclay" cit., pp. 186-234) et apud Richardum de Campsall, Contra ponentes naturam generis... extra intellectum (cod. cit., f. 93v); recitantur atque refutantur a Gualtero Burlaeo in Tractatu de universalibus (ed. cum commentario In Artem Veterem, Venetiis 1541, ff. 2vb-6rb).

DB UNTVERSALLBUS

51

in infinitum vel stabitur quod nulla substantia est universalis ita quod non singularis, ex quo relinquitur quod nulla substantia est universalis. 25 Item, si aliquod universale esset substantia una, exsistens in substantiis singularibus, distincta ab eis, sequeretur quod posset esse sine eis, quia omnis res prior naturaliter alia potest per divinam potentiam esse sine ea; sed consequens est absurdum. Item, si opinio ista esset vera, nullum individuum posset creari si 30 aliquod individuum praeexsisteret, quia non totum caperet esse de nihilo si universale quod est in eo prius fiiit in alio. Propter idem etiam sequeretur quod Deus non posset unum individuum substantiae adnihilare nisi cetera individua destrueret, quia si adnihilaret ahquod individuum, destrueret totum quod est de essentia individui, et per consequens de35 strueret illud universale quod est in eo et in aliis, et per consequens aha non manerent, cum non possent manere sine parte sua, quale ponitur illud universale. Item, tale universale non posset poni ahquid totahter extra essentiam individui; esset igitur de essentia individui, et per consequens indi40 viduum componeretur ex universalibus, et ita individuum non esset magis singulare quam universale. Item, sequeretur quod ahquid de essentia Christi esset miserum et damnatum, quia illa natura communis exsistens reahter in Christo et in damnato esset damnata, quia in Iuda. Hoc autem absurdum est. 45 Ahae multae rationes adduci possent, quas causa brevitatis pertranseo, et eandem conclusionem confirmo per auctoritates. Primo, per A r i s t o t e l e m , VII Metaphysicae a, ubi ex intentione istam tractans quaestionem an universale sit substantia, demonstrat quod 23-24 nulla... singularis] ista substantia est ita singularis quod non universalis Camp. sit add. BE

25 Item] Amplius CI „ substantiis] suis Camp., om C D K V 4

eis] divina potentia add. A V 4

27 res] quae est add. D

( 2 W 0 si 1 ... individuum ita et Camp.) K V 4 i.i etiam om. ABCE

39-40 indiv.] magis A 1

38 Item] Amplius CI !| extra]

40 non om. A X DK

43 illa] ista CI, om. DK

exsistit in Iuda et est damnata, igitur in Christo B

41 tingulare... univ. 43-44 et... Iuda] realiter

43 et] vel communis C, om. I || in] Iuda add.

44 quia in Iuda s.lin. A 1 , om. K || Iuda] esset damnata add. Camp.

45 Aliae] Praeter has CI, autem add. A V 4 etiam add. A X D

34 essentia] esse V 4 , illius add. A X DK

36 possent] possint D V 4 Camp.

trp. A^BDIKV 4 , sed (vel I) e converso add. CI K, add. sed dcl. A 1 , om. DIV 4

29 Item]

!| individuum] individui BE

31 alio] et add. DK i; Propter om. CI |j idem] item C, illud

33 aliquod] unum A V 4

34-05 destrueret] totum add. CI animam vel extra add. A

28 sed consequens] quod A V 4

30 aliquod] aliquid BE, aliud add. DK

Adhuc CI |i si] sed E

24 non]

26 quod] tunc A V 4 ||

45-46 petranseo] dimitto CK, obmittit Camp.

48 demonstrat] determinate dicit A V 4 , detexminat Camp.

* Aristot., Metaph., VII. c. 13, t. 44 (1038b 8-9).

47 ubi]

52

PABS I CAP.

36

nullum universale est substantia. Unde dicit: «Impossibile est substantiam esse quodcumque universaliter dictorum». 50 Item, X Metaphysicae dicit8: « Si itaque nullum universalium esse substantiam est possibile, sicut in sermonibus de substantia et ente dictum est, nec ipsum hoc substantiam ut aliquid unum praeter multa Ex quibus patet quod secundum intentionem A r i s t o t e l i s nullum universale est substantia, quamvis supponat pro substantiis. 55 4 Item, C o m m e n t a t o r , VII Metaphysicae, commento 44 : «In individuo non est substantia nisi materia et forma particularis, ex quibus componitur ». Item, ibidem, commento 45 5 : « Dicamus igitur quod impossibile est ut aliquod illorum quae dicuntur universalia sit substantia ahcuius 60 rei, etsi declarent substantias rerum». Item, ibidem, commento 47 6 : «Impossibile est ut ista sint partes substantiarum exsistentium per se Item, VIII Metaphysicae, commento 2 7 : « Universale non est substantia neque genus ». 65 8 Item, X Metaphysicae, commento [6] : «Cum universalia non sint substantiae, manifestum est quod ens commune non est substantia exsistens extra animam». Ex praedictis auctoritatibus pluribusque aliis colligi potest quod nullum universale est substantia, qualitercumque consideretur. Unde 70 consideratio intellectus non facit quod aliquid sit substantia vel non sit substantia, quamvis significatio termini faciat quod de ipso, non pro se, praedicetur hoc nomen 'substantia' vel non praedicetur. Sicut si iste terminus 'canis' in ista propositione 'canis est animaT stet pro animali latrabili vera est, si pro caelesti sidere falsa est. Quod tamen 75 49 dicit] quod add. A^CDDC ista quia AB, ita hoc I substantia C add. C

51 Item] Praeterea CI || dicit] sic B, om. C K

52 possibile] impossibile AIK, quod corr. C

ut] vel K V 4 , nec A, erit CI 57 individuo] inquit add. D

quod B D V 4 ;i aliquod] aliquid Avcrr., Camp.

aliquid] aliqua C

54 quibus] quo CI

59 Dicamus] inquit add. D ;; igitur om. BCIK

56 44] dicit 60 ut]

61 etsi] determinaiit seu add. D, determinet vel add. K

62 ista] scil. universalia add. K, universalia add. Camp. om. BCI Camp. ;; 6 V 4 , om. alii

|| itaque]

53 hoc substantiam] haec

64 Item, VIII] Adhuc IV CI j| comm. 2

73 vel] aliud vel add. I ; non praedicetur 1 ] aliud C Camp.

8 Aristot., Metaph., 4 Averroes, In X, c. 2, t. 6 (1053b 17-19). Aristot. 5 Averroes, ibidem, t. 45 (f. Metaph., VII, t. 44 (ed. Iuntina, VIII, f. 92vb). 8 Averroes, ibidem, t. 47 (f. 93va); sed ibi legitur 'exsistentes' et non 93ra). < exsistentium\ 7 Averroes, ibidem, VIII, t. 2 (f. 99ra). 8 Averroes, ibidem, X, t. 6 (f. 120rb).

DB UNTVERSALLBUS

53

eadem res propter unam considerationem sit substantia et propter aliam non sit substantia est impossibile. Et ideo simpliciter concedendum est quod nullum universale est substantia, qualitercumque consideretur. Sed quodlibet universale est 80 intentio animae, quae secundum unam opinionem probabilem ab actu intelligendi non differt9. Unde d i c u n t 1 0 quod intellectio qua intelligo hominem est signum naturale hominum, ita naturale sicut gemitus est signum infirmitatis vel tristitiae seu doloris; et est tale signum quod potest stare pro hominibus in propositionibus mentalibus, sicut 85 vox potest stare pro rebus in propositionibus vocalibus. Quod enim universale sit intentio animae, satis exprimit A v ic e n n a , V Metaphysicae, ubi dicit11: «Dico ergo quod universale dicitur tribus modis. Dicitur enim universale secundum hoc quod praedicatur in actu de multis, sicut 'homo', et dicitur universale intentio 90 quam possibile est praedicari de multis». Et sequitur:« Dicitur etiam universale intentio quam nihil prohibet opinari quin praedicetur de multis Ex quibus aliisque multis patet quod universale est intentio animae nata praedicari de multis. Quod etiam ratione confirmari potest, nam omne universale, se95 cundum omnes, est de multis praedicabile; sed sola intentio animae vel signum voluntarie institutum natum est praedicari et non substantia aliqua; ergo sola intentio animae vel signum voluntarie institutum est universale. Sed nunc non utor 'universali' pro signo voluntarie instituto, sed pro illo quod naturaliter est universale. 100 Quod enim substantia non sit nata praedicari patet, quia si sic, sequeretur quod propositio componeretur ex substantiis particularibus, et per consequens subiectum esset Romae et praedicatum in Anglia, quod absurdum est. 76 aliam] considerationem add. C V 4

78 simpliciter om. CI

81 differt] distinguitur CI

82 naturale] commune A 1 , universale D, omnium add. CI, significans add. A V 4 , add. mg. Camp. || hominum] hominem A V 4 Camp., est add. A X C, et add. BDIK 84-85 siait... vocalibus om. BK om. C K i| ergo om. CDC

82-83 gemitus] infirmorum add. A 1

86-87 exprimit Avicenna] patet per Avicennam CI 88 secimdum om. CI

89 in om. CE

consimiliter C, similiter I Camp.

91 opinari] ex natura rei add. C

96 praedicari] de multis add. B C

97 vel] solum add. A 1

100-01 sequeretur quod om. K

ADK

propositione add. D glia] Norvegia

90 sequitur]

94 Quod] Et IV 4 , Ex C

98 non om. A

100 enim] autem

101 substantiis] singularibus vel add. A

et] de aliqua

102 consequens] esset concedendum quod add. DK ; esset] est B, erit CI

M

An-

A1

Ut dictum est supra, cap. 12. 11 Avicenna, Metaph., 12, in fine. 9

87 Dico

et om. A B V 4

Hoc dixit ipsemet Ockham, supra, cap. V, c. 1 (ed. cit., f. 86va). \ 10

\

54

PABS I CAP. 36

Item, propositio non est nisi in mente vel in voce vel in scripto; igitur partes eius non sunt nisi in mente vel in voce vel in scripto; hu- 105 iusmodi autem non sunt substantiae particulares. Constat igitur quod nulla propositio ex substantiis componi potest. Componitur autem propositio ex universahbus, universaha igitur non sunt substantiae ullo modo.

[CAP. 1 6 . D E OPINIONE CIRCA ESSE UNIVERSALIS: QUOMODO HABET ESSE EXTRA ANIMAM? CONTRA SCOTUM]

Quamvis multis sit perspicuum quod universale non sit aliqua substantia extra animam exsistens in individuis, distincta realter ab eis, videtur tamen a 1 i q u i b u s quod universale est ahquo modo extra 5 animam in individuis, non quidem distinctum reahter ab eis, sed tantum distinctum formaliter ab eisdem Unde dicunt quod in Sorte est natura humana, quae contrahitur ad Sortem per unam differentiam individualem, quae ab illa natura non distinguitur realiter sed formaliter. Unde non sunt duae res, una tamen non est formahter aha. 10 Sed ista opinio omnino improbabihs videtur mihi. Primo, quia in creaturis numquam potest esse ahqua distinctio quahscumque extra animam nisi ubi res distinctae sunt; si igitur inter istam naturam et istam differentiam sit quahscumque distinctio, oportet quod sint res reahter distinctae. Assumptum probo per formam syllogisticam sic: ista natura non est 15 distincta formaliter ab ista natura; haec differentia individualis est distincta formahter ab hac natura; igitur haec differentia individuahs non est haec natura. Item, eadem res non est communis et propria; sed secundum e o s i 106 Corotat] restat CI

107 subst.] particularibus add. K

108 ullo] nullo BI

Cap. 16. - 3 sit 1 ] est A^CIV 4 7 in] eodem add. B, omni add. I 8 ad] ipsum add. A 1 differentiam] naturam DK 9 natura] differentia Camp. 11 improb.] irrationalis CI, impossibilis rt add. ut V 4 , absurda et improbabilis Camp. 15 sic] etiam per syllogismum expositorium sic add. C 15-16 ista... ista] hac... haec Camp. 17 haec] ista A X CDIK 19 Item] Amplius CI

CAP. 16. - 1 Doctrinam Scoti de conceptu universali, de natura communi et de principio individuationis vide praesertim in Opere Oxon., II, d. 3, qq. 1-6 (ed. W a d ding, VI, 334-421), quam, multo diffusius quam hic, impugnavit Ockham in Scripto in I Sent., d. 2, q. 6 (ed. St. Bonaventure, N.Y., II, 160-224); hoc capitulum recitat atque reprobat Pseudo Richardus de Campsall in sua Logica contra Ockham, cuius partem huc spectantem edidit E. A. Synan, "The Universal and Supposition in a Logica Attributed to Richard of Campsall", Nine Mediaeval Thinkers (Pontifical Institute of Mediaeval Studies. Studies and Texts 1), Toronto 1955, 183-232.

DB UNTVERSALLBUS

55

20 difFerentia individualis est propria, universale autem est commune; igitur nullum universale et difFerentia individualis sunt eadem res. Item, eidem rei creatae non possunt convenire opposita; commune autem et proprium sunt opposita; ergo eadem res non est communis et propria. Quod tamen sequeretur si difFerentia individualis et natura 25 communis essent eadem res. Item, si natura communis esset eadem realiter cum difFerentia individuali, igitur tot essent realiter naturae communes quot sunt difFerentiae individuales, et per consequens nullum eorum esset commune, sed quodlibet esset proprium* difFerentiac cui est eadem realiter. 30 Item, quaelibet res se ipsa vel per aliquid sibi intrinsecum distinguitur a quocumque distinguitur; sed alia est humanitas Sortis et alia Platonis; igitur se ipsis distinguuntur; non igitur per difFerentias additas. Item, secundum sententiam A r i s t o t e l i s * quaecumque difFerunt specie, difFerunt numero; sed natura hominis et natura asini se » ipsis distinguuntur specie, ergo se ipsis distinguuntur numero; ergo se ipsa quaelibet illarum est una numero. Item, illud quod per nullam potentiam potest competere pluribus, per nullam potentiam est praedicabile de pluribus; sed talis natura, si sit eadem realiter cum difFerentia individuah, per nullam potentiam 40 potest convenire pluribus, quia nullo modo potest competere alteri individuo; ergo per nullam potentiam potest esse praedicabile de pluribus, et per consequens per nullam potentiam potest esse universale. Item, accipio iham difFerentiam individualem et naturam quam contrahit et quaero: aut inter ea est maior distinctio quam inter duo 45 individua aut minor. Non maior, quia non difFerunt reahter, individua autem difFerunt reahter. Nec minor, quia tunc essent eiusdem rationis, 20 univcrsale... munis A

commune] natura... communis V 4 , igitur difFerentia individualis non est com-

22 Item] Adhuc I

23 autem om. CI

28 nullum... commune ita codd. Camp. A, eorum add. A 1 maliter Gemom. 31 et om. A X D

proprium] propria A, sicut add. C K

30 Item] Amplius CI

alia 1 om. CI

guuntur] diffenmt B AJD

24 si] propria add. I

eorum om. CI

differentiae] individuali add. I

realiter] for^-

aliquid] aliquod AA^CE, aliud V 4 , aliud add. K

32 distinguuntur] vel per aliquid sibi intrinsecum add. K

38 si] cum CI

41 praedicabile] praedicabilis D

45 realiter] duo add. A 1

25 res] realiter add. C

29 quodlibet] quidlibet A^DV 4 , quaelibet

35 distin-

40 convenire] competere CI I1 competere] convenire 43 Item] Amplius CI

44 aut] utrum CI I; est] sit CI

45-46 individua... realiter om. DK

Ita (etiam Pseudo Campsall, art. cit., p. 19T) pro: niiU^earum esset com3 Cf. Aristot., Metaph., V, c. 9; X, c. 3, 1.12 munis, sed quaelibet esset propria. (1018a 12-15; 1054b 27 - 1055a 2). 2

56

PAfiS I CAP.

24

sicut duo individua sunt eiusdem rationis, et per consequens si unum est de se unum numero et reliquum erit de se unum numero. Item, quaero: aut natura est difFerentia individualis aut non. Si sic, arguo syllogistice sic: haec differentia individualis est propria et non so communis; haec differentia individualis est natura; ergo natura est propria et non communis. Quod est intentum. Similiter arguo syllogistice sic: haec differentia individualis non est distincta formahter a differentia individuah; haec differentia individuahs est natura; ergo natura non est distincta formahter a differentia individuah. - Si autem detur quod 55 haec differentia individualis non est natura, habetur intentum, nam sequitur: differentia individualis non est natura, ergo differentia individuahs non est realiter natura; quia ex opposito consequentis sequitur oppositum antecedentis, sic arguendo: differentia individuahs est reahter natura; ergo differentia individualis est natura. Consequentia patet, «) quia a determinabih, sumpto cum determinatione non distrahente nec diminuente, ad determinabile per se sumptum est bona consequentia. 'Realiter' autem non est determinatio distrahens nec diminuens. Igitur sequitur: differentia individualis est realiter natura, ergo differentia individuahs est natura. 65 Dicendum est igitur quod in creaturis nulla est talis distinctio formahs, sed quaecumque in creaturis sunt distincta, realiter sunt distincta, et sunt res distinctae si utrumque illorum sit vera res. Unde sicut in creaturis tales modi arguendi numquam negari debent 'hoc est a, hoc est b, ergo b est a\ nec tales 'hoc non est a9 hoc est b, igitur b non est 70 a\ ita numquam debet negari in creaturis quin quandocumque contradictoria verificantur de aliquibus, illa sunt distincta, nisi aliqua determinatio vel ahquod syncategorema sit causa talis verificationis; quod in proposito poni non debet. Et ideo debemus dicere cum p h i 1 o s op h i s quod in substantia particulari nihil est substantiale penitus nisi 75 forma particularis et materia particularis vel ahquid compositum ex tahbus. Et ideo non est imaginandum quod in Sorte sit humanitas vel 47 sicut... rationis om. (hom.) B V 4 add. V 4 i: erit] est A X I, om. B C individualis add. B V 4 Camp.

48 se 1 ] et realiter add. A

50-53 est... individualis trp. p. individuali (lin. 55) A V 4

est intentum om. A D V 4 ;| syllogistice om. CIV 4

55 autem om. CI

56-57 sequitur] haec add. D

58 consequentis om. DK

quia (nam K) sequitur DK

61 quia] per hanc regulam DK

63 non] nec B D V 4 '{, distrahens] destruens C Camp. etc. DK

70 <1* om. D

add. D K

74 dicere] ponere A X D, om. K

le] substantia CI

unum 1 ] in add. AI / et] realiter

49 Item] Praeterea CI i aut natura mg. CI ; non] est differentia

hoc*] non add. A A 1

76 et] vel CIK

52 Quod

56 natura] igitur add. A X D

59 antecedentis om. DK

sic arguendo]

distrahente] destruente C V 4 Camp.

nec] vere add. C

64-65 sequitur... natura]

71 in creaturis om. A V 4 74-75 philosophis] Philosopho CI

72 aliquibus] quod 75 substantia-

DB UNTVERSALLBUS

57

natura humana distincta a Sorte quocumque modo, cui addatur una differentia individuahs, contrahens illam naturam, sed quidquid imagina80 bile substantiale exsistens in Sorte vel est materia particularis vel forma particularis vel ahquid compositum ex his. Et ideo omnis essentia et quidditas et quidquid est substantiae, si sit realiter extra animam, vel est simpliciter et absolute materia vel forma vel compositum ex his, vel substantia immaterialis abstracta, secundum doctrinam P e r i p a t e85 t i c o r u m .

[CAP. 1 7 . D E SOLUTIONE DUBIORUM QUAE MOVERI POSSUNT CONTRA PRAEDICTA]

Et quoniam solutio dubiorum est veritatis manifestatio, ideo contra praedicta ahquae obiectiones sunt ponendae, ut solvantur. Multis enim s non parvae auctoritatis viris videtur quod universale sit aliquo modo extra animam et de essentia substantiarum particularium. Ad quod probandum nonnullas rationes et auctoritates adducunt. Unde dicunt1 quod quando ahqua realiter conveniunt et realiter differunt, per ahud conveniunt et per aliud differunt. Sortes autem et 10 Plato conveniunt realiter et realiter differunt; igitur distinctis conveniunt et differunt; sed conveniunt in humanitate et etiam in materia et forma; igitur includunt aliqua praeter ista, quibus distinguuntur. Illa vocant differentias individuales. Item, plus conveniunt Sortes et Plato quam Sortes et asinus; igitur 15 in aliquo conveniunt Sortes et Plato in quo non conveniunt Sortes et asinus; sed non conveniunt in ahquo uno numeraliter; igitur illud in quo conveniunt non est unum numero; igitur est aliquid commune. 79 individualis om. D K

81-83 Et... his mg. B C

82 quidquid est] quod quid DI

84 immaterialis] vel add. B Cap. 17. - 3 Et] sed BI

4 sunt... solventur] solvendae ponentur A^BDK, s. p. quae suo loco

solventur C, s. p. et solvendae I , enim] autem CI part.] singularium, praedicabile de eis C

8 Unde dicunt] Primo igitur arguitur sic I diffenmt om. (hom.) DK

CAP. 17. II, 354s.).

1

12 aliqua... ista] aliquid aliud vel alia A AV4

15-16

in 1 ...

subst.

et] etiam C 9-10 Sortes...

10-11 conveniunt 1 ... diffcrunt om. A V 4

' vocant] vocantur A C V 4 , ipsi add. I

14-16 asinus... asinus] angelus... angelus non est unum numero C

essentia] primarum add. I

7 nonnullas] nullas K

9 aliud... aliud] aliquid... aliquid C

10 et] etiam add. A

ma] scilicet Petrus et Martinus add. K add. I ' dist.] et add. A J C K

6 et] sit add. CI

Ad quod] et ad hoc C

11 for-

quibus] realiter

13 differentias] differentiae A C V 4

numeraliter] sed illud in quo conveniunt

17 aliquid] aliquod A l B I V 4 , aliud C

Cf. Scotus, Ordinatio, I, d. 2, p. 2, qq. l-4^tK 398 (ed. Vaticana,

58

PABS I CAP.

36

Item, X Metaphysicae 2 : In omni genere est unum primum quod est mensura omnium aliorum quae sunt in illo genere. Sed nullum singulare est mensura omnium aliorum, quia non omnium individuorum 20 eiusdem speciei; igitur est aliquid praeter individuum. Item, omne superius est de essentia inferioris, igitur universale est de essentia substantiae; sed non-substantia non est de essentia substantiae; igitur aliquod universale est substantia. Item, si nullum universale esset substantia, igitur omnia universalia 25 essent accidentia, et per consequens omnia praedicamenta essent accidentia, et ita praedicamentum substantiae esset accidens, et per consequens aliquod accidens esset per se superius ad substantiam. Immo sequeretur quod idem esset superius ad se, quia illa universalia non possent poni nisi in genere qualitatis si sint accidentia, et per consequens 30 praedicamentum qualitatis esset commune ad omnia universalia; igitur esset commune ad hoc universale quod est praedicamentum quahtatis. Ahae rationes et auctoritates innumerae adducuntur pro ista opinione, quas causa brevitatis omitto ad praesens, dicturus de eis in diversis locis i n f e r i u s 8 . 35 4 Et ad istas respondeo. Ad p r i m u m concedo quod Sortes et Plato realiter conveniunt et realiter differunt, quia realiter conveniunt specifice et realiter differunt numeraliter. Et per idem conveniunt specifice et differunt numerahter, sicut a 1 i i 5 habent dicere quod differentia individuahs per idem convenit realiter cum natura et differt 40 formahter. Et s i d i c a s quod idem non est causa convenientiae et differentiae, d i c e n d u m quod verum est quod idem non est causa convenientiae et differentiae oppositae ilh convenientiae, quo modo non est in proposito, nam inter convenientiam specificam et differentiam nume- 45 ralem nulla est penitus oppositio. Concedendum est igitur quod Sortes per idem convenit specifice cum Platone et differt numeraliter ab eodem. 18 Item] Amplius C, Ukerius I 19 omnium om. BD aliorum] illorum A C V 4 quae... genere om. BDIK 22 Item] Adhuc CI essentia] natura sui C 23 substantiac 1 ] Sortis A, singularis B, particularis add. A 1 : non 1 ] nulla I, om. C non 1 om. I 24 est] in plus quam add. A, add. mg. B, add. sed d?1. V* substantia] quod est contra praedicta add. DK, igitur etc. add. A V 4 25 Item] Amplius CI 25-26 igitur... accidentia] omne universale esset accidens A X D 30 si sint] si essent CI, ex quo sunt K 34 quas] ego add. I dicturus] u m e n add. A 1 36 Et om. CDI 1 istas] primum istorum CI, rationes add. B 38 specifice] specie A V 4 , in specie B 38-39 specifice] specie B 40-41 pcr... formaliter] et natura per ipsos conveniunt realiter licet non formaliter et in illis conveniunt et difFerunt A 45 differentiam] individualem vel add. B 46 nulla] non CI

*~Aristot., Metapk, X, c. 1, t. 3 (1052b 31-32). s Scilicet Scotistae. pra, lin. 8-13.

8

Cf. Pars n, c. 2.

* Su-

DB UNIYERSALEBUS

59

S e c u n d u m etiam argumentum8 non movet: non enim sequitur 4Sortes et Plato plus conveniunt quam Sortes et asinus, igitur in aliquo 50 plus conveniunt', sed sufficit quod se ipsis plus conveniant. Unde dico quod Sortes per animam suam intellectivam plus convenit cum Platone quam cum asino, et se toto plus convenit cum Platone quam cum asino. Unde de virtute sermonis non debet concedi quod Sortes et Plato conveniunt in aliquo quod est de essentia eorum, sed debet concedi quod 55 conveniunt aliquibus, quia formis suis et se ipsis; quamvis si per contradictionem esset una natura in illis, convenirent in illa, sicut si - per contradictionem - Deus esset fatuus, male regeret mundum. Ad a 1 i u d 7 dicendum est quod quamvis unum individuum non sit mensura omnium individuorum eiusdem generis vel eiusdem speciei 60 specialissimae, idem tamen individuum potest esse mensura individuorum alterius generis vel individuorum multorum eiusdem speciei, et hoc sufficit pro intentione A r i s t o t e l i s . Ad ahud 8 dicendum est quod loquendo de vi vocis et secundum proprietatem sermonis concedi debet quod nullum universale est de 65 essentia cuiuscumque substantiae. Omne enim universale est intentio animae vel ahquod signum voluntarie institutum; nuhum autem tale est de essentia substantiae* et ideo nuhum genus, nec aliqua species nec ahquod universale est de essentia substantiae cuiuscumque, sed magis proprie loquendo debet dici quod universale exprimit vel explicat na70 turam substantiae, hoc est naturam quae est substantia. Et hoc est quod dicit C o m m e n t a t o r , VII Metaphysicae 9, « quod impossibile est quod ahquod illorum quae dicuntur universalia sit substantia ahcuius rei, etsi declarent substantias rerum Unde omnes auctoritates quae sonant universaha esse de essentia substantiarum vel esse in substantiis vel esse 49-52 asinus... asino... asino] angelus... angelo... angelo A V 4 52 et... asino 1 orn. (kom.) BI AA^DKV4

50 sed sufficit] sufficit enim DK

53 Plato] non add. B, plus add. K

58 non om. K

55-57 quamvis... mundum om.

59 omnium] aliorum add. C K

61 multorum] maiorum D,

vel maiorum add. A 1 , et sequitur : Item, alia littera addit 'licet non omnium'. Philosophus enim vel principaliter vel solum loquitur de illis quae sunt eiusdem speciei, sicut patet per exempla sua ibi et de illis quae habent individua quorum aliqua sunt maiora aliqua minora. Et vult quod aliquid minus aliis sit mensura aliorum, non tamen omnium individuorum illius speciei, sed tantum illorum quae non sunt ita parva add. sed del. per va-cat et notat in mg. Ista littera secundum aliquos vacat A 1

61 speciei]

puta si species habeat gradus poterit esse mensura illorum individuorum quae habent potiores gradus add. K

63 Ad aliud] Aliud etiam non procedit C

om. A V 4

67 substantiae] cuiuscumque add. D K

taph.] comm. 12 add. C

72 illorum] eoram CI

65 Omne enim] quia omne DK

66 autem

67-68 nec 1 ... universale om. DK dicuntur] sunt A V 4

7 Supra, lin. 18-21. 8 Supra, lin. 22-24. Supra, lin. 14-17. roes, In Aristot. Metaph., VII, t. 45 (ed. Iuntina, VIII, f. 93ra). 6

/

/

71 Me-

74 vel 1 ] et A C 9

Aver-

60

PAfiS I CAP.

24

partes substantiarum, debent sic intelligi quod auctores non intendunt 75 nisi quod talia universalia declarant, exprimunt, explicant, important et significant substantias rerum. Et si d i c a s : nomina communia, puta talia 'homo', 'animar et huiusmodi, significant aliquas res substantiales et non significant substantias singulares, quia tunc 'homo' significaret omnes homines, quod «> videtur falsum, igitur taha nomina significant aliquas substantias praeter substantias singulares: D i c e n d u m est quod talia nomina significant praecise res singulares. Unde hoc nomen 'homo' nullam rem significat nisi illam quae est homo singularis, et ideo numquam supponit pro substantia nisi ss quando supponit pro homine particulari. Et ideo concedendum est quod hoc nomen 'homo' aeque primo significat omnes homines particulares, nec tamen propter hoc sequitur quod hoc nomen 'homo' sit vox aequivoca, et hoc quia quamvis significet plura aeque primo, tamen unica impositione significat illa et subordinatur in significando illa plura *> tantum uni conceptui et non pluribus, propter quod univoce praedicatur de eis. Ad u l t i m u m 1 0 habent dicere illi quiponunt intentiones animae esse qualitates mentis, quod omnia universalia sunt accidentia. Non tamen omnia universaha sunt signa accidentium, sed aliqua sunt signa 95 substantiarum tantum et illa quae sunt tantum signa substantiarum constituunt praedicamentum substantiae, alia constituunt alia praedicamenta. Concedendum est igitur quod praedicamentum substantiae est accidens, quamvis declaret substantias et non accidentia. Et ideo concedendum est quod aliquod accidens, illud scilicet quod est signum tan- 100 tum substantiarum, est per se superius ad substantiam. Nec est hoc magis inconveniens quam dicere quod ahqua vox est nomen multarum substantiarum. 75-76 auctores... nisi] auctoritatcs intelligunt I, om. C K gnificant om. CI

78 dicas] dicatur A C K V 4 ,

79 aliquas] alias EV 4 , om. CI non add. s.lirt. I A A 1 ;: sit] est BEIV 4 CI i! animae om. A K

significant] aliquas add. A, om. CI

84 illam] rem I, rem add. A K 89 hoc] ideo add. C 94 esse om. IK

76 explicant om. BCI

contra add. CI, quod add. K 80 homo] non C

87-88 partic.] singulares K 90 plura om. DK

81 nomina] 88 nec] non

93 habent dicere] dicerent

95 universalia] vel accidentia add. C

97 alia 1 ] autem uni-

versalia quae (quod D) sunt signa (significant K) accidentium (accidentia K) add. A J D K dicamenta] accidentium add. A K

77 et si-

J; talia om. A X CI

100 scilicet] accidens add. A J D , est] unum add. CI

97-98 prao101 ad

subst.] ad suas substantias CI

Supra, lin. 25-32. Ponentes intentiones animae esse qualitates mentis vide supra, cap. 12, nota 6. 10

DB UNTVERSALLBUS

61

Sed n u m q u i d idem est superius ad se ipsum? P o t e s t d i c i los quod non, quia ad hoc quod aliquid sit superius ad ahud requiritur distinctio inter illa. Et ideo potest dici quod non omnia universalia sunt per se inferiora ad hoc commune 'qualitas', quamvis omnia universalia sint qualitates, quia hoc commune 'qualitas' est quahtas, non tamen est inferius ad illud sed est ipsummet. no E t s i d i c a t u r : idem non praedicatur de diversis praedicamentis, igitur quahtas non est communis ad diversa praedicamenta, d i c e nd u m est quod sive idem praedicetur de diversis praedicamentis quando stant significative sive non, tamen quando illa praedicamenta stant et supponunt non significative non est inconveniens idem praedicari de ii5 diversis praedicamentis. Unde si in ista 'substantia est qualitas' subiectum stet materiahter vel simpliciter pro intentione, ipsa est vera. Et eodem modo ista est vera 'quantitas est qualitas', si 'quantitas' non stet significative: et ita idem praedicatur de diversis praedicamentis. Sicut istae duae 'substantia est vox', 'quantitas est vox' verae sunt si 120 subiecta supponant materialiter et non significative. Et s i d i c a s : qualitas spiritualis est in plus quam quodcumque praedicamentum, eo quod praedicatur de pluribus, nam praedicatur de omnibus praedicamentis, et nullum praedicamentum praedicatur de omnibus praedicamentis: 125 D i c e n d u m est quod qualitas spiritualis non praedicatur de omnibus praedicamentis significative sumptis, sed tantum pro signis sumptis, et propter hoc non sequitur quod sit in plus quam quodcumque praedicamentum. Nam superioritas et inferioritas inter ahqua sumitur ex hoc quod unum significative sumptum praedicatur de pluribus quam i^oaliud significative sumptum. Unde ista est difficultas tahs qualis est de isto nomine 'dictio', nam hoc nomen est unum contentum sub nomine, nam hoc nomen 'dictio' est nomen, et non omne nomen est hoc nomen 'dictio'. Et tamen hoc nomen 'dictio' est quodammodo superius ad omnia nomina et ad hoc nomen nomen', nam omne no135 men est dictio, sed non omnis dictio est nomen. 104 idem] nihil K 105 aliud] aliquid BDI jj requiritur] quod sit add. C 108 sint] vere add. A X K qualitas 1 ] quod est qualitas C, om. BI 110 dicatur] quod add. C D K praedicam.] quando stat significarive add. CI 111 praedic.] cuius contrarium dictum est add. A*DK 112 idem] universale B 113 stant] stat C 115-16 subiectum stet] substantia V 4 117 quantitas 1 ] qualitas C 119 duae s.lin. A 1 , om. BCI 120 subiecta] iscae CI, substantia A 121 dicas] quod add. CI ;; quodc.] aliud add. A 1 122 nam] quia B C 123 nullum] aliud CI 126-27 pro... sumptis] sumptis pro signis BD 130 talis om. A B E V 4 131 isto] hoc A X K i nomen] dictio add. C K I! unum] nomen add. B j| sub] hoc add. CI 132 nam] quia D K 133 quodammodo] quodam A B V 4 , quid C

62

PABS I CAP.

36

Et ita videtur quod idem respectu eiusdem est superius et inferius. Quod potest solvi dicendo quod argumentum concluderet si in omnibus propositionibus quibus probatur conclusio termini supponerent uniformiter. Nunc autem aliter est in proposito. Si tamen hoc vocetur 'inferius' de quo ahquo modo supponente praedicatur ahud et de pluribus, uo quamvis illud si aliter supponeret non praedicaretur de eo universahter sumpto, potest concedi quod idem respectu eiusdem est superius et inferius, sed tunc 'superius' et 'inferius' non sunt opposita sed disparata.

[CAP. 1 8 . D E QUINQUE UNIVERSALIBUS ET EORUM SUFFICIBNTLA]

Ostenso quid est universale, videndum est quot ponuntur species universahum K Ponuntur autem quinque universaha, quorum sufficientia et numerus potest sic accipi. Omne universale est de multis praedicabile: aut igitur praedicatur in quid de multis aut non in quid. Si in quid, ita quod convenienter per illud contingit respondere ad quaestionem factam per quid de aliquo, hoc contingit dupliciter. Quia aut illa multa de quibus praedicatur sunt omnia similia, ita quod omnia essentiahter conveniunt, nisi forte unum componatur ex pluribus aeque similibus, et sic est species speciahssima. Aut non omnia de quibus praedicatur praedicto modo conveniunt, sed contingit reperire ahqua duo quae simphciter secundum se tota et secundum suas partes, si habeant partes, sunt dissimilia, sicut est de 4animali\ Nam 'animaT praedicatur de homine et asino, et maior est similitudo substantiahs inter duos homines quam inter hominem et asinum. Simihter est de 'colore' respectu albedinis et nigredinis, nam nec haec nigredo nec ahqua pars huius nigredinis tantum convenit cum hac albedine vel ahqua parte huius albedinis quantum una albedo convenit cum aha, et propter hoc intentio praedicabihs de albe137 omnibus] talibus CI 138 propos.] in add. A 1 , add. s. lin. V 4 |l probatur] pracdicatur A X BEI, pracdicantur V 4 , om. A j! conclusio] communes ABEV 4 , tales F Gcm. 140 ct] ctiam add. K 141 universaliter] uniformiter AEI, uni-ter B, u-r A X V 4 143 opposita] contraiia (mg.) B Cap. 18. - 3 cst] sit A A X C !i ponuntur] sunt A A 1 4 quorum om. A V 4 9 omnia 1 ] omnes A, omnino CDIK || similia... omnia 1 ] similes... omnes A |; essent.] aequaliter A X DI 9-10 conveniunt] unicuiquc add. A X DK 13 si... partes om. ABE 14 et] de add. BCI 17 nec mg. B, om. DI 18 quantum] quam IV 4 19 albedo] nigredo CDK

CAP. 18. - 1 De quinque universalibus seu de praedicabilibus cf. Guillelmus de Ockham, Expositio itt librum Porphyrii De praedicabilibus (ed. E. A. Moody).

5

10

15

DE UNTVmSAI.IBUS

63

20 dine et nigredine non est species specialissima sed genus. Sed albedo est species specialissima respectu albedinum, quia quamvis aliquando una albedo plus conveniat cum una albedine quam cum alia, sicut duae albedines aeque intensae plus convenire videntur quam albedo intensa et remissa, tamen semper altera illarum albedinum tantum convenit cum 25 aliqua parte alterius quantum quaecumque duae albedines conveniunt inter se. Et propter hoc 'albedo' est species speciahssima et non genus respectu albedinum. Verumtamen sciendum est quod tam genus quam species duphciter accipitur, scilicet large et stricte. Stricte autem vocatur genus illud per 30 quod convenienter respondetur ad quaestionem factam per 'quid' de ahqua re per pronomen demonstrans illam rem2. Sicut si quaeratur 4quid est hoc', demonstrando Sortem, convenienter respondetur dicendo quod est animal vel homo et sic de aliis generibus. Et consimihter est de specie. Large autem dicitur genus vel species omne illud per quod conve35 nienter respondetur ad quaestionem factam per 'quid est' per nomen connotativum, quod non est mere absolutum. Sicut si quaeratur 'quid est album', convenienter respondetur quod est coloratum. Et tamen si quaereres quaestionem cquid est' per pronomen demonstrativum, numquam contingit convenienter respondere per 'coloratum'. Quidquid 40 enim demonstrares per hoc pronomen 'hoc', sic quaerendo 'quid es£ hoc', numquam convenienter respondebis quod est coloratum. Quia sic quaerendo vel demonstras subiectum albedinis, et tunc manifestum est quod non convenienter respondes; vel demonstras albedinem, et manifestum est quod non convenienter respondes per 'coloratum', nam albedo 45 non est colorata; vel demonstras unum aggregatum, et manifestum est quod non convenienter respondes, quia illud aggregatum non est coloratum, sicut i n f e r i u s ostendetur 8 ; vel demonstras illum terminum, et manifestum est quod ille terminus non est coloratus. Patet igitur quod 21 albedinum] albedinis A

aliquando om. CI

22 una] alia A 1

cumque] quantumcumque B C ;; quaecumque om. I 31 re] aut add. B

32 quod] hoc add. A X C D

33 vel] et D K i. generibus] et speciebus add.

A A X K V 4 ; Et cons.] et similiter CIV 4 , quia eodem modo K stionem] interrogationem C || factam om. DK j, per om. A D K om. A C E

38-39 numquam] numquid D

respondetur CI, responderes K

34 per s.lin. V 4 , om. A B 36 non om. D

41 hoc] album I, quod add. B || resp.]

43-44 vel... respondes mg. C, om. (hom.) I

45 colorata] coloratum I j| et] similiter add. A 1

44 per] quod est C

47 illum] unum A

Quaestio fit per pronomen, non responsio. Cf. lin. 38 et 52. cap. 20. 2

35 qua©-

38 quaestionem

39 contingit om. BCI || respondere] responde(bi I)tur

40 demonst.] demonstres A^DI ;; sic om. A K V 4

BCI

25 quantum quae-

29 genus] et etiam species omnes add. K

8

Cf. infia,

64

PAfiS I CAP.

24

ad talem quaestionem 'quid est album* convenienter respondetur per 'coloratum', et propter hoc 'coloratum' potest dici genus, large sumendo » genus. Quia tamen per 'coloratum' non convenienter respondetur ad quaestionem 'quid est' factam per pronomen demonstrativum, ideo non est genus, stricte sumendo hoc vocabulum 'genus'. Et eodem modo, proportionahter, est de specie. Et est ista distinctio necessaria, quia sine ea non possunt salvari 55 multae auctoritates A r i s t o t e l i s et ahorum a u c t o r u m quin repugnent; sed per eam exponendae sunt, quia multae regulae intelliguntur de genere et specie primo modo dictis, quae non intelliguntur de aliis, sicut in processu patebit. Si autem non praedicatur tale praedicabile in quid, vel hoc est quia exprimit partem rei unam et non aliam, nihil extrinsecum exprimendo, et sic est differentia. Sicut 'rationale', si sit differentia hominis, exprimit partem hominis, scihcet formam et non materiam. Vel exprimit sive importat ahquid quod non est pars rei, et tunc vel praedicatur contingenter vel necessario: si contingenter, sic vocatur accidens, si necessario, 65 sic vocatur proprium. Verumtamen sciendum est quod ahquando illud extrinsecum importatum potest esse una propositio sine cuius veritate [non] potest esse exsistere vere praedicari de ahquo, sicut secundum p o n e n t e s quantitatem non esse aham rem a substantia et quahtate 4, hoc nomen 'quan- 70 titas' importat istam propositionem esse veram, si formetur, quando praedicatur de aliquo 'hoc habet partem distantem a parte'. Est etiam sciendum quod secundum multas o p i n i o n e s idem potest esse genus large accipiendo hoc nomen 'genus' respectu ahquorum, et proprium vel accidens respectu ahorum. Sicut quantitas respectu 75 ahquorum est genus, puta respectu corporis, lineae, superficiei et huiusmodi, et tamen secundum opinionem quae ponit quantitatem non esse aliam rem a substantia et quahtate respectu substantiae et quahtatis est

49 per om. A C dere A X B C D men CI

50-51 krge... genus om. BCI

52 factam per trp. p. quaestionem BK

j| per] et B

53 vocabulum] no-

63 formam... materiam] animam intellectivam quae est forma et non materiam K || sive]

simul A, seu B, et D K

68 [non] E Gem., om. A A X B C D I K V 4

dum] istos add. C, istos vel add. I tum C ;; puta] scilicet A V 4 add. A, om. B 4

51 conv. respondetur] contingit respon-

Cf. infra, cap. 44.

75 aliorum] aliquorum B C

73 etiam] autem A^CI |! secu»76 aliquorum] aliarum quantita-

77 quae] non add. sed del. V 4 |j non om. A V 4

78 rem] distinctam

DB UNTVERSALLBUS

65

accidens vel proprium. Sed hoc est impossibile de genere, stricte su00 mendo hoc nomen 'genus'. Et hoc idem dicendum est de specie. Et s i d i c a s: ens est universale, et similiter unum, et tamen non est genus: Simihter hoc commune 'universale' est universale, et tamen non est genus nec species: ss Ad p r i m u m istorum p o t e s t d i c i quod illa est divisio universalium quae non praedicantur de omnibus, 'ens' autem praedicatur de omnibus5. De uno autem est alia ratio, quia 'unum' potest assignari esse accidens vel proprium. Ad s e c u n d u m potest dici quod hoc commune 'universale' est 90 genus, et ideo genus praedicatur de specie, non pro se sed pro specie.

[CAP. 1 9 . DE INDIVIDUO QUOD CONTINETUR SUB QUOLIBET UNIVERSALL]

5

His praemissis de universali dicendum est de quinque universahbus in speciali. Primo tamen dicendum est de individuo, quod continetur sub quolibet universali. 79 est imposs.] esse possibile A X BD add. A*BDI 81 est] unum add. B quod est add. C universale 1 ] universale neque ACEI 85 istorum om. DK

, genere] substantiae add. I 80 genus] est impossibile 82 genus] nec species add. C 83 commune] nomen BI, enim add. CI 1 et tamen] ita tamen quod C 84 nec] 87 autem om. CI 90 genus1 om. A C

Cap. 19. - 4 Primo tamen] Et primo DK , dicendum] considerandum C, om. K

Hic codex N 1 (Neapoli, Bibl. Nat. VIII. E. 98) addit: "Nota quod ideo non potest ens comprehendi sub isto 'universali' quia non est genus. Tamen si ratio generis praecise consistat in 'praedicari de pluribus specie differentibus et in eo quod quid est' et ens praedicetur in quid de his de quibus praedicatur, secundum A r i s t o t e l e m , IV Metaphysicae, et praedicatur de pluribus difFerentibus specie, quia de omnibus, difficile est negare quin ens sit genus. Et quia intellectus qui movetur ex istis praecise ad eandem intentionem generis circa intentiones primas debet conformiter enti eandem intentionem attribuere, praesertim cum secundum omnes theologos moderni temporis, seu potius philosophantes, ens sit commune univocum enti primo et ceteris entibus omnibus, et ideo enti convenit unus conceptus in mente. Nec obstat philosophia quae clamat quod ens non sit univocum omnibus praedicamentis, quia ut i n f e r i u s o s t e n d e t u r , conceptus entis potest esse univocus omnibus rebus. Et non obstante quod sit univocus omnibus rebus - maxime secundum i 11 o s qui ponunt nullam rem nisi substantiam et qualitatem - et tamen sunt plura praedicamenta. Sed istud non oportet pro nunc discutere". Cf. infira, cap. 38, nota 1, additio cod. 26 S. Geminiani. 5

ockham, summa logicae

5

66

PABS I CAP.

36

Et est sciendum primo quod apud logicos ista nomina convertibilia sunt 'individuum', 'singulare', 'suppositum', quamvis apud theologos 'individuum' et 'suppositum' non convertantur, quia apud eos suppositum non est nisi substantia, accidens autem est individuum. Sed in isto capitulo utendum est istis nominibus illo modo quo logici utun- 10 tur eis. Apud logicum autem 'individuum' tripliciter accipitur. Nam uno modo dicitur individuum illud quod est una res numero et non plures, et sic potest concedi quod quodlibet universale est individuum. Aliter dicitur individuum res extra animam, quae est una et non plures, nec 15 est signum alicuius; et sic quaelibet substantia est individuum. Tertio modo dicitur individuum signum proprium uni, quod vocatur terminus discretus; et sic dicit P o r p h y r i u s 1 quod individuum est quod praedicatur de uno solo. Ista autem definitio non potest intelligi de re exsistente extra animam, puta de Sorte et Platone et huiusmodi, quia 20 res tahs non praedicatur de uno nec de pluribus; ideo oportet quod intelhgatur de ahquo signo proprio uni, quod non potest praedicari nisi de uno; hoc est non praedicatur de aliquo convertibiliter, quod potest supponere pro pluribus in eadem propositione. Tale autem individuum tripliciter potest assignari. Quia aliquod 25 est nomen proprium ahcuius, sicut hoc nomen 'Sortes' et hoc nomen 'Plato'. Ahquod autem est pronomen demonstrativum, sicut hic 'hoc est homo', demonstrando Sortem. Aliquando autem est pronomen demonstrativum sumptum cum aliquo termino communi, sicut 'hic 30 homo', Tioc animaT, 'iste lapis', et sic de aliis. Et sicut distinguitur de hoc nomine findividuum', ita potest distingui de hoc nomine 'singulare' et de hoc nomine 'suppositum'. Unde2 et 8 individuum] singulare A V 4 modo CI est] illud add. D

10 istis nominibus] eis I, istis vocabulis K

14 sic] isto

17 dicitur] accipitur A C

18 dicit Porph.] dicitur a Porphyrio DK, dicit Philos. V 4 ||

19 autem om. CI

21 non] nec CI |j dc uno] nec dc se A V 4 |! ideo] immo B,

sed CI I! quod] ibi add. CI

25 assignari] vel distingui add. CI

26 Sortes... nomen' om. CI

27 Aliquod] aliud C, aliquando I ;i autem om. BCIK ]! est] sicut add. C, proprium add. V 4 || pronomen] proprium A, nomen proprium D !! sicut] est add. A V 4 29 aliquo] alio add. V 4 ;; termino] determinabili A X D K

hoc] homo B V 4

28 est 1 ] nomen C

30 iste lapis om. E j| iste] hic CI

32 et

om. BCEI 1 Porphyrius, Isagoge, cap. De specie (versio Boethii, ed. L. Minio2 Cf. Aristot., Anal Paluello, Aristoteles Latinus I, 6-7, Bruges-Paris 1966, 13). Poster., I, c. 22 (83a 1-2). Iuxta Aristotelem dicere 'lignum est album' est praedicatio per se; dicere autem 'album est lignum' est praedicatio per accidens. Cf. etiam R o bertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., I, t. 86 (ed. Venetiis 1521, f. 24vb).

DB UNTVERSALLBUS

67

apud a n t i q u o s , sicut puerulus didici, supposita termini communis alicuius duplicia sunt, scilicet per se et per accidens. Sicut istius termini 35 falbum' supposita per se sunt 4hoc album', 'illud album\ supposita per accidens sunt Sortes et Plato et iste asinus. Quod non potest intelligi nisi accipiendo hoc nomen 'suppositum/ pro individuis quae sunt signa rerum; quia loquendo de supposito quod est a parte rei et non signum ahcuius, impossibile est quod ahqua sint supposita ahcuius termini per 40 se et ahqua per accidens. Sed aliter accipiendo suppositum, scihcet pro termino proprio uni, quod dicitur suppositum quia de iho praedicatur illud commune, non pro se sed pro suo significato, illa dicuntur supposita per se ahcuius termini communis quae sunt pronomina demonstrativa sumpta cum eodem termino communi; nomina autem propria et 45 pronomina demonstrativa dicuntur supposita per accidens eiusdem termini. Et est differentia magna inter ista individua sive supposita et illa, nam impossibile est unum contrariorum vere praedicari de supposito per se alterius contrarii, sicut haec est impossibihs 'hoc album est nigrum', sed de supposito per accidens unius contrarii potest praedicari 50 aliud contrarium, quamvis non dum est suppositum illius, sicut si Sortes sit modo suppositum albi, adhuc est haec possibilis 'Sortes est niger', et hoc quia idem potest esse suppositum per accidens duorum contrariorum successive, quamvis non simul.

[CAP. 2 0 . DE GENERE: QUID EST GENUS?]

Post haec dicendum est de quinque universahbus, et primo, sequendo P o r p h y r i u m , dicendum est de genere. Definitur autem genus a P h i l o s o p h o 1 eta P o r p h y r i o 1 5 sic: « Genus est quod praedicatur de pluribus differentibus specie in eo quod quid 33 antiquos] aliquos D, lofdcos K i| puerulus] parvulus B positum] supposita A A X B D E cuius 1 termini] rei A, om. K bilis] hoc... impossibile C V 4

38 non] est add. BEI

35 album 1 ] albedo C

37 sup-

39 alicuius 1 ] rei add, A , rei sic add. I || aii-

43 termini om. B C E V 4 \\ communis om. A X D

48 haec... impossi-

49 per accidens om. K V 4 i! potest] vere add. A X D

add. C, add. mg. I || non dum] nondum AE || sicut] sic AE || si om. C K

50 non] possit 51 albi] nigri A V 4 |)

haec possibilis] hoc possibile K V 4 || niger] albus A B V 4 , tamen de eodem Sorte poterit esse verum 'hic Sones est niger' add. K

53 simul] sicut quilibet studiosus potest applicare add. A 1

Cap. 2 0 . - 4 Philos. et a om. A X D || et a Porph. om. I

CAP. 20. - ^Aristot., Topica, cap. De genere (ed. cit., pp. 6s.).

I, c. 5 (102a 31-32).

1

Porphyrius,

hagogt,

68

PABS I CAP.

36

Circa quam definitionem primo notandum est quod genus non est aliqua res extra animam, de essentia illorum de quibus praedicatur, sed est quaedam intentio animae, praedicabilis de multis, non quidem pro se sed pro rebus quas significat. Unde sicut quando profero istam proposi- io tionem 4homo est animal', vox praedicatur de voce, non tamen praedicatur vox de voce pro voce, quia non intendimus uti ipsa voce pro se ipsa, sed pro re quam significat, et ita praedicatur de re. Sic est de intentione generis, quia non praedicatur pro se sed pro re quam significat. Et ideo quando genus praedicatur de specie non denotatur quod subiec- is tum sit praedicatum, nec quod praedicatum reahter conveniat subiecto in esse reah, sed denotatur quod illud quod importatur per subiectum est illud quod importatur per praedicatum. Ista autem intentio quae est genus non praedicatur de rebus extra animam, quia illae non subiciuntur, sed praedicatur de signis tahum 20 rerum, de quarum essentia tamen non est genus, sicut nec intentio animae est de essentia rei extra. Ex quo sequitur quod genus non est pars speciei. Et non solum hoc, sed etiam nec genus importat partem speciei, immo genus importat totum. Non enim illa intentio plus importat materiam quam formam 25 nec e converso, proprie loquendo de 'importare' seu 'significare'. Improprie tamen utendo vocabulo potest dici quod genus ahquando importat materiam et non formam; quod non est ahud quam dicere quod in quohbet significato per tale genus invenitur materia eiusdem rationis, non autem aliqua forma eiusdem rationis. 30 Verumtamen non omne genus, etiam isto modo loquendo, significat materiam rei, quia aliquod est genus quod est commune praecise ad simplicia, carentia compositione ex materia et forma, sicut est de 'colore', quod non est commune nisi ad colores, qui non componuntur ex materia et forma. Et ideo omnes auctoritates p h i l o s o p h o r u m 8 35 quae ponunt quod genus est pars rei vel quod est materia rei vel consi7 notandum] vidcndum A V 4 , sciendum B 1 1 - 1 2 tamen... voce 1 om. A X C 13 et... re a om. A C

AXD AV4,

et sic

A1,

9 multis] pluribus A X C K

10 Unde om. CI

12 pro 1 ] se add. A 1 " intendimus] hic (in D) illa propositionc add. de re 1 ] non pro se sed pro re quam significat V 4 ,, de] pro A X I || Sic] ita

sicut CD, autem add. K

13-14 est... significat] cum dicitur : genus praedicatur de

specie, non denotatur quod genus fsitj species, nec quando dicitur : homo est animal C illae] nam illae intentiones C ceptus et add. mg. generis A

21 tamen om. A^CK

26 nec e convero om. A A X K V 4

gnificare I, mg. B, om. K , seu significare om. ACEI loquendi I, om. C 8

26 importare] materia C, si-

31 etiam] de add. I, om. A A X K i| loquendo]

35 et forma om. BIK i! Et om. A X B C

Cf. Aristot., Metaph.y,

20 quia

23 quo] quibus A V 4 j| genus] con-

36 vel] et BCI

c. 28, t. 33 (1024 29 - 1024b 16).

DB UNTVERSALLBUS

69

milia, sic glossari debent quod ideo genus dicitur pars rei vel materia, quia est quasi pars materialis definitionis vel descriptionis. Sicut enim in naturalibus materia praesupponitur formae et forma advenit sibi, ita si 40 aliqua res debeat dcfiniri, primo ponendum est genus, secundo addendae sunt differentiae essentiales vel accidentales. Et ideo genus est pars definitionis et primum in definitione, ad modum, aliquo modo, quo materia est primum in composito. Et propter hoc, et propter nihil aliud, dicunt auctores quod genus est materia et pars rei. 45 Et s i d i c a s: si genus est pars definitionis et definitio est eadem realiter cum definito, igitur est pars definiti, d i c e n d u m est quod de virtute sermonis ista est simpliciter falsa 'definitio est eadem realiter cum definito'; sed ista est simpliciter vera 'definitio et definitum significant idem\ Nec aliud intendunt auctores. 30 Secundo notandum est quod genus praedicatur de speciebus et individuis. Tamen aliter est de genere stricte sumpto et large sumpto. Nam omne genus stricte sumptum requirit res distinctas dissimiles, pro quibus illa de quibus praedicatur genus supponunt. Non sic autem est de genere large sumpto, immo sufficit quod illa de quibus praedicatur et quae sup55 ponunt pro aliis sint communia et ab invicem se removentia. Sicut si non esset possibile quod esset aliqua res substantialis nisi homo, adhuc
[CAP. 2 1 . DE SPECIE]

Speciem similiter definiunt p h i l o s o p h i 1 dicentes quod «species est illud quod praedicatur de pluribus differentibus numero in eo quod quid». 37 vel materia] rei add. E, om. A K V 4 BCEK

40 debeat] debet A X C D

43 in composito] in definitione compositi I

V 4 '; et propter 1 om. A B quod AA^BE

44 auctores] auaoritates A 1 , doctores B " et] sive C, vel D V 4

51 et] aliter de genere add. A 1

distinctas] disparatas A, vel add. mg. V 4 , om. K sunt I

42 aliquo modo om.

43 et 1 ] ideo et add. A " propter 1 hoc] ideo

sumpto 1 om. CI

45 si 1 ]

52 requirit] aliquas add. K ||

55 sint] sunt AE, sicut, et add. (p. communia)

57 vel] et A J C K 'j multitudo] praedicaretur de istis communibus vel mulritudo add. CI Cap. 2 1 . - 2 similiter] autem A 1 , sic C, om. I

CAP. 21. - 1 Porphyrius, Isagoge, Praedicamenta, c. 5 (3a 37-39).

cap. De specie

(ed. cit., p. 9); cf. Aristot.,

70

PABS I CAP.

36

Circa quam dicendum est, sicut de genere, quod species est intentio 5 animae, quae non est de essentia individuorum, quamvis sit praedicabilis de eis. DifFert autem ista intentio ab intentione quae est genus, non tamquam totum a parte, quia realiter et proprie loquendo nec genus est pars speciei nec species est pars generis, sed in hoc differunt quod species est io communis ad pauciora quam genus suum, ita quod genus est signum plurium et species pauciorum. Unde sicut hoc nomen 'animaT significat plura, quia significat omnia animalia, hoc autem nomen 'homo' significat pauciora, quia significat tantum homines, ita est de genere et specie. Et hoc est speciem esse partem subiectivam generis, scilicet speciem is significare pauciora quam genus. Sic etiam haec vox 'homo' potest dici pars huius vocis 'animar, hoc est haec vox 'homo* significat pauciora quam haec vox 'animaT. Et sic accipiunt omnes recte loquentes istum terminum 'pars subiectiva'. Simihter sicut genus non praedicatur de speciebus pro se sed pro 20 rebus quas significat, ita species non praedicatur de pluribus pro se sed pro rebus. Ipsa enim species non est plura, quamvis praedicetur de pluribus. Nec etiam species est realiter in individuo, tunc enim esset pars individui, quod manifestum est esse falsum: tum quia nec est materia nec forma; tum quia aliqua sunt individua quae non habent partes, et 25 per consequens species non est pars individui, sed est signum individui, immo significat omnes res individuales contentas sub ea. Est autem sciendum quod intentionum, quae sunt genera et species, quaedam sunt genera generahssima, quaedam sunt genera et species subalternae, quaedam sunt species speciahssimae. 30 Est autem genus generahssimum quod non habet genus supra se, hoc est genus generalissimum est illud de quo universahter sumpto non praedicatur ahud genus et simul de alio, quamvis secundum aliquam o p i n i o n e m de genere generalissimo praedicetur particulariter ahquod ahud genus. Unde a 1 i q u i * ponunt quod haec est vera 'sub- 35 5 quam] quod C, definitionem add. A X DK, sciendum est et add. (ultra) A 1 !! dicendum] sciendum D |J sicut de genere] quod ita dicendum cst de specie sicut dictum est scilicet D add. CI

10 est pars om. CI \\ quod] quia BI, om. C

CI, est signum add. D |! pauciorum] paucorum ABI tantum add. C

15 Et om. CI

speciebus] pluribus A 25 sunt] sint E

11 suum om. A K V 4

14 tantum] omnes C, om. I K V 4 ,; homines]

subiectivam] substantivam V 4 , om. I

21 pluribus] individuis add. CI

27 immo] hocest I

20 dc] pluribus add. V 4 ;;

24 manif. est esse] cst CI ; nec] non CI

28 intent.] intentioncs BCI ;; quae] quaedam A X B

aliquod BEK || et... alio] sed bene praedicatur de alio I, om. A^BEIK 1

8 non] autem 12 species] sua add.

33 aliud]

34 part. om. AA X BEIK

"Secundum opinionem suam M , notatur in margine cod. C. Cf. infra, cap. 44.

DB UNTVERSALLBUS

40

45

71

stantia est quantitas', quia tamen non ponunt istam esse veram 'omnis substantia est quantitas', ideo possunt salvare quod substantia est genus generalissimum. Quamvis etiam aliter possent salvare, scilicet dicendo quod genus generalissimum est illud de quo universaliter sumpto non praedicatur in quid aliud genus. Nunc autem quamvis dicerent istam esse veram 'substantia est quantitas', non tamen dicerent quod quantitas praedicatur in quid de substantia universaliter sumpta. Species autem specialissima est intentio non habens speciem sub se, hoc est species specialissima de nullo communi praedicatur in quid, quamvis de multis singularibus possit praedicari in quid. Media autem inter speciem speciahssimam et genus generahssimum vocantur genera et species subalternae.

[CAP. 2 2 . DE COMPARATIONE GENERIS ET SPECIEI AD INVICEM]

5

10

Viso quid est genus et quid species, istae intentiones secundum communes proprietates et proprias sunt ad invicem comparandae \ DifFerunt autem in hoc quod genus praedicatur de specie, sed species non praedicatur de genere. Quod non est intelhgendum quod species nullo modo praedicetur de genere: hoc enim impossibile est, cum genus praedicetur de specie, et per consequens species de genere. Sequitur enim per conversionem 'homo est animal, igitur animal est homo'; et ita si genus praedicatur de specie sequitur necessario quod species praedicatur de genere. Et ideo sic intelhgenda est differentia quod quando genus actualiter continet sub se diversa individua diversarum specierum tunc genus vere praedicatur de specie universaliter sumpta, sed species tunc non praedicatur de genere universaliter sumpto, quam38 possent] possunt AB, possint A^E, possit C, posset I ;j salvare] salvari CI, et melius add. A X D || scilicet] sic A X K, om. CI special.] Unde ipsa C

40 quamvis om. A V 4

41 quantitas] non add. mg. B

45 singularibus] communibus A*BD, non communibus CI

D, om. C || praedicari mg. V 4 , praedicetur C, non add. A X D 46 vocantur] sunt C, et add. D

44 h o c . .

possit] possint

Media autem] omnia autem quae sunt I

47 species] et dicimtur species add. A J D H subalt.] ideo. etc. add. A V 4 ,

de quibus sufficienter patet cognitis extremis, scil. genere generalissimo et specie jpecialissima add. A X D Cap. 2 2 . - 5 Differimt autem] Circa quod sciendum quod genus et specics diflferunt K species] species autem B C tur om. CDC

6 quod] quasi DK, quia V 4

11 est] ista add. CI

8 genere] praedicatur add. C K

5-6 sed 9 igi-

12 diversa] omnia A, multa CI

CAP. 22. - 1 Cf. Porphvrius, Isagoge, cap. De communibus generis propriis generis et speciei (ed. cit., pp. 23s.).

et speciei et De

72

PABS I CAP.

36

vis praedicetur de genere particulariter sumpto. Unde haec modo est vera 'omnis homo est animaT, sed haec est falsa omne animal est homo', quamvis haec sit vera 'animal est homo', ex quo haec particularis, quae cum indefinita convertitur, vera est 'ahquod animal est homo\ Verumtamen si nullum animal esset in rerum natura nisi homo, haec tunc esset vera omne animal est homo' sicut ista 'omnis homo est animal\ Et ita species potest praedicari de genere non tantum particulariter sed etiam universaliter, sed non quando diversa individua diversarum specierum sunt in rerum natura. Est etiam advertendum quod quamvis genus praedicetur de specie, praedicatio tamen illa non semper est necessaria, sicut haec non est necessaria 'homo est animal\ Si enim nullus homo esset, haec esset falsa 'homo est animar sicut haec esset falsa 'aliquod compositum ex corpore et anima intellectiva est animaT, propter falsam implicationem. Quamvis autem ista sit contingens 'homo est animal\ ista tamen condicionahs est necessaria 'si homo est, animal est\ Alia difFerentia ponitur, videlicet quod genus continet speciem, species autem non continet genus. Quod est sic intelhgendum quod genus natum est praedicari de pluribus, - hoc enim hic 'continere' vocatur -, species autem non potest praedicari de pluribus quam genus suum. Alia diflferentia ponitur quod genus est prius naturahter quam species. Quae non est intelligenda sicut sonat, quasi prius natura sit illa intentio quae est genus quam illa intentio quae est species, quia illaintentio quae est species potest esse in anima sine illa intentione quae est genus sicut e converso. Unde non quilibet quando format propositionem talem 'Sortes est homo' oportet quod habeat omnes intentiones in anima quae sunt genera ad Sortem. Sed per istam propositionem 'genus est prius natura quam species' nihil ahud intendunt auctores nisi quod genus est communius quam species. Propter quod non oportet quamvis esse exsistere praedicetur de genere quod praedicetur de quahbet eius specie, immo potest vere negari ab ahqua specie, quamvis vere praedicetur de genere, sed e converso est impossibile. Et hoc non est aliud quam dicere 21 spccics] non add. K

21-22 partic.] sumpto add. A

26 haec] tunc ista B, ista C, hic ista I teria et forma scilicet add. CI add. D tura A 1

falsa] omnis add. K

36 quasi] quod A C V 4 , quia I

43 oportet] quod add. CIV 4 sibile] possibile I

27 esset] est ACE, tunc add. D <; ex] ma-

29 autem] tamen CDI : ista] haec CIK

33 pluribus] quam species add. A

39 fbrmat] unam add. A 1

24 ctiam] autcm A^CIKV 4 29-30 condic.] semper

35 ponitur] est sdl. BD, scil. add. I

naturaliter] na-

37^38 quia... potest] ita quod... non possit C

40 in anima om. CEIKV 4

42 intendunt] intelligunt A J C I K

45 ab aliqua] ab alia A, de qualibet eius C, eius add. I

46 impos-

15

20

25

ao

35

40

45

DB UNTVERSALLBUS

73

quod tales consequentiae sunt bonae 'homo est, igitur animal est', sed non e converso; 'lapis est, igitur substantia est' et non e converso. Aha difFerentia ponitur, quae est quod interemptis generibus interi50 muntur species. Quaenon est intelligenda de interemptione reali, sic quod si genus corrumpatur oportet speciem corrumpi realiter et non e converso. Hoc enim falsum est. Quamvis enim haec intentio 'animaT, quae est genus praedicabile de homine et asino, cesset esse in anima mea et per consequens corrumpatur, non oportet hanc intentionem 'homo', quae 55 est species, desinere esse in anima mea. Sed praedicta differentia intelhgenda est de interemptione logicali, hoc est: a negatione generis ad negationem speciei est bona consequentia. Sicut sequitur 'animal non est, igitur homo non est', sed e converso non sequitur. Similiter sequitur 'a non est animal, igitur a non est homo', sed non e converso. Si60 militer sequitur 'nullum animal currit, igitur nullus homo currit', sed non e converso. Ahae differentiae multae ponuntur, de quibus a 1 i b i dixi2, et quarum intellectus elici possunt ex dictis et dicendis, ideo de ipsis pertranseo. 65 Conveniunt autem genus et species in hoc quod utrumque de pluribus est praedicabile. Quod quidem secundum veritatem theologiae verum est. Quamvis enim non sit nisi unus sol, possunt tamen per divinam potentiam esse plures. Similiter, quamvis non esset nisi unus angelus in una specie, posset tamen Deus, si sibi placeret, producere plu70 res angelos eiusdem speciei, quamvis P h i l o s o p h u s hoc negaret. Ponitur autem alia convenientia inter genus et speciem, scilicet quod utrumque prius est ad illud de quo praedicatur. Quae non est intelhgenda sic quod prius in rerum natura sit tam genus quam species quam individuum. Hoc enim falsum est. Potest enim individuum esse sine 75 anima, species autem et genus sine anima esse non possunt. Sed ideo 48 lapis... e converso] animal est, igitur homo est A om. CI

et] sed A^DIK

49 quae est] talis D,

50 species] et non e converso add. A ; sic] scilicet B, sicut I ; quod om. I

add. A B E V 4 :j mea om. A C K V 4

54 corrumpatur] tamen add. A*D

59-60 a 1 ... sequitur om. (hom.) B C

59-61 Similiter... e converso omK (hom.) A 1

verso] et sic de aliis K

60 sed] et CI

tem A 1

69 sibi om. A X B

om. BK

72 praedic.] dicitur CI

63 ipsis] ad praesens add. D

Scilicet in Expositione A. Moody, pp. 114-19).

59 sed... e con-

68 potentiam] volunta-

placeret] suae benedictae voluntati add. A 1

71 autem] etiam D,

73 sic] sicut sonat, scil. A 1 ; quod] species sit add. K (| prius]

de genere declaratum est respectu speciei quod prius add. C 2

53 et] de

58-59 sequitur om. A B D

in librum Porphyrii

rerum om. CI

De praedicabilibus,

quam] ipsum add. K

cap. 9 (ed. E.

74

PABS I CAP. 36

utrumque dicitur prius, quia ab individuo ad genus et speciem est bona consequentia, et non e converso. Tertia convenientia ponitur quod tam genus quam species est quoddam totum. Quae intelligenda est accipiendo 'totum' pro
[CAP. 2 3 . D E DIFFERENTIA]

Tertia species universalium est difFerentia. Quae ut sciatur perfectius, sciendum est quod, sicut dicit P o r p h y r i u s 1 , hoc nomen differentia tripliciter accipitur, scilicet communiter, proprie et magis proprie. Communiter dicitur differentia omne illud quod non praedicatur in 5 quid de ahquo, praedicatur tamen de eo et ab alio removetur. Et differentia sic accepta communis est ad differentiam magis proprie dictam et ad proprium et ad accidens. Unde commune est ad tres species universalium, scilicet differentiam, proprium et accidens. Proprie dicitur differentia illud quod est proprium uni et non potest io competere alteri. Vel, secundum P o r p h y r i u m , differentia proprie dicta est illud quod competit alicui, et non potest sibi exsistenti successive competere et non competere; quod vocatur accidens inseparabile, de quo dicetur i n f e r i u s 2 . Differentia vero magis proprie dicta est differentia specifica. « Potest autem et alia divisio differentiae assignari, quae tamen praecedenti non repugnat, ut dicatur quod hoc vocabulum 'differentia' potest quadruphciter accipi, scilicet stricte, large, largius et largissime. Stricte dicitur differentia quae per se primo modo praedicatur de ahquo, et non indicat ahquid extrinsecum rei, pro qua supponit illud de 20 quo praedicatur. Et sic est unum quinque universalium, de quo in hac parte loquendum est. Large dicitur differentia illud quod necessario praedicatur de aliquo, 76 ab] aliquo add. B add. A 1

77 ct] sed D, om. A 1

79 commun.] alitcr non cst intelligcndum

Cap. 2 3 . - 2 Quae] quod A 1 , quam V 4 4 scil. om. CK 5 differentia om. CI 6 aliquo] subiecto B, altero K ;j eo] aliquo A |j alio] aliquo B, eo I 11 alteri] pluribus C 12 alicui] et alicui non add. C, alteri add. E 15 vero] quia A 1 , tamen C, om. K 16 autem] tamen CI, etiam D 17-18 potest... accipi] accipitur CI 18 stricte] et add. B C V 4 jj et om. AA^BC 20 extrin.] intrinsecum D !| illud] idem V 4 21 quinque univ.] de quinque universalibus CIK 21-22 hac parte] hoc capitulo CIK

CAP. 23. cap. 25.

1

Porphyrius, Isagoge,

cap. De differentia

(ed. cit., p. 14).

2

Infra,

DB UNTVERSALLBUS

75

quod non omnibus potest convenire. Et sic potest dici quod 'risibile' 25 est diflferentia hominis, quia haec est necessaria 'homo est risibihs'. Largius dicitur difFerentia ihud quod praedicatur de ahquo et non potest virtute naturae successive affirmari et negari de illo, [iho] remanente. Et tale vocatur accidens inseparabile. Largissime dicitur difFerentia omne illud quod praedicatur de uno 30 et non de omnibus. Et sic etiam accidens separabile dicitur difFerentia. Sicut si Sortes sit albus et Plato niger, dici potest quod 'album' est difFerentia Sortis, quia Sortes est albus et non Plato. Dimittendo autem pro nunc ista ultima membra, dicendum est de primo. 35 Et est intelligendum quod difFerentia non est de essentia rei, sed est quaedam intentio animae, praedicabihs de contentis non in quid. Quae intentio ideo dicitur difFerentia quia cum non praedicetur in quid, est tamen medium concludendi negativam, in qua negatur illud cuius est difFerentia ab alio. Sicut 4 rationale' est medium concludendi negativam, 40 quae negat hominem ab asino et aliis quae non sunt homines, sic arguendo 'omnis homo est rationahs; nuhus asinus est rationalis; igitur nullus asinus est homo\ Unde non est imaginandum quod difFerentia est ahquid intrinsecum speciei per quod una species distinguitur ab alia; tunc enim difFerentia 45 non esset universale, sed esset materia vel forma vel totum compositum ex materia et forma. Sed difFerentia est quoddam praedicabile proprium uni speciei et non conveniens alteri, et vocatur difFerentia essentiahs, non quia est de essentia rei, sed quia exprimit partem essentiae rei et nihil extrinsecum rei. Unde difFerentia, de qua est nunc sermo, semper expriso mit partem rei, et aliqua difFerentia exprimit partem materialem, ahqua exprimit partem formalem. Sicut ista difFerentia hominis 'rationale' exprimit animam intellectivam, ad modum quo 'album' exprimit albedinem et 'animatum' animam. Haec autem difFerentia 'materiale' exprimit, consimihter et proportionahter, materiam et eodem 55 modo quo animam. Et ideo eodem modo est difFerentia. 27-28 remanente] re manente A X D eorum add. A 1 , illorum add. D sub genere add. C tionale B

39 alio] aliquo B

43 est 1 ] sit AE

33 autetn, om. CI

40 et] ab add. AA X I

45 totum om. A X I

50 aliqua 1 ] alia C |j exprimit om. A X IC partem materialem sicut haec add. A X D sicut CI

31 album] albedo A

35 Et est] et quidem C, est quidem I, est igitur D

34 primo] 36 contentis]

41 rationalis 1 ] animal ra-

46 materia et forma] eis C, illis I, om. B

53 Haec autem] sed aliqua A 1 , et aliqoa D, exprimit 54 proport. om. CI || et om. A X BD

55

quo]

76

PABS I CAP. 36

Et ideo falsum est de vi vocis quod multi m o d e r n i 8 dicunt quod differentia accipitur tantum a forma et non a materia, quia differentia ita accipitur a materia sicut a forma. Quamvis tamen aliqua differentia accipitur a materia et aliqua a forma, omnis tamen differentia quando ponitur in definitione assimi- 60 latur formae. Quia sicut forma advenit materiae et praesupponit eam, ita omnis differentia in definitione advenit generi, et primo ponendum est genus, secundo differentia, sive differentia ponenda accipiatur a forma sive a materia. Unde si corpus debeat definiri, sic debet definiri 'corpus est substantia materialis', ubi primo ponitur 'substantia' tamquam 65 genus, secundo 'materialis' tamquam differentia, et tamen sumitur [a materia] et importat principaliter materiam. Ex praedictis sequitur quod nulla species, quae est praecise communis simplicibus carentibus compositione ex materia et forma, habet differentiam essentialem, quia non habet partem, quamvis multas possit TO habere differentias accidentales. Ex isto sequitur ulterius quod nulla species, quae est praecise simplicium, est definibihs definitione proprie dicta sive sit in genere substantiae sive in quocumque alio praedicamento, quamvis definitione data per additamentum tahs species definiri possit. Et ideo omnes auctoritates quae volunt quod omne genus 75 dividitur per differentias et quod species habet differentiam constitutivam et huiusmodi, dupliciter exponi possunt. Uno modo ut loquantur tantum de generibus et speciebus habentibus differentias tales, ut sensus istius omne genus dividitur per diffe^entias, sit iste omne genus habens differentias tales per eas dividitur'. Aliter exponi possunt, ut 80 omnes tales propositiones auctorum intelligantur accipiendo indifferenter differentiam pro differentia essentiah et accidentali, sive pro differentia stricte et largius dicta. Ulterius sciendum est quod per tales propositiones 'differentia est qua abundat species a genere', 'differentia est constitutiva speciei', 'dif- 85 57 differentia 1 ] illa add. I, om. K om. CI !! et aliqua] alia A A X E V 4 ponenda om. CI om. C D BCI

58 ita] illa BV 4 , ista C, bene add. A 1

62 et] ideo add. A

66 secundo] ponitur add. D ,j materialis] materiale A A W

67 principaliter om. A V 4 74 talis om. A V 4

sive CI I sive] etiam add. CI

4

69 simplicibus] pluribus add. K

66-67 sumitur... et 73 sive 1 ] sit add.

76 differentias] oppositas add. C | quod] omnis add. A 1 , etiam

add. D ;! habet] aliam add. K, aliquam add. V 4 loquatur AI, loquuntur C V 4

59 differentia

63 secundo] ponenda est add. D \\ diff

77 ut] quod add. C K

80 eas] easdem A V 4

77-78

loquantur]

82 differentiam om. A K V 4

83 et] sive etiam A 1 , vel I i i largius] large CI

|| et]

84 per om. C D

8 Ex. gr. Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 76, a. 1: "Sed contra: secundum Philosophum, in VIII Metaph. [1043a 2-19] differentia sumitur a forma rei".

DB UNTVERSALLBUS

77

ferentia dividit genus in suas species', 'differentia est illud quo differunt singula', 'differentia est pars speciei', et per huiusmodi, non intelligunt a u c t o r e s 4 quod differentia sit aliquid reale in specie, sed praecise intendunt quod differentia est praedicabile proprium alicui, quod debet 90 esse pars definitionis ipsius. Et ideo 'species differentia abundat a genere', hoc est differentia ponitur in definitione speciei et non in definitione generis. Simihter 'differentia est constitutiva speciei', hoc est differentia complet definitionem speciei. Simihter 'differentia est illud quo differunt singula', hoc est differentia est propria per praedicationem uni et non 95 alteri, et est medium concludendi unum negari ab alio. Simihter 'differentia est pars speciei', hoc est differentia exprimit partem ilhus quod significatur per speciem vel est pars definitionis quae significat idem quod species. Similiter, quando dicit P o r p h y r i u s 5 quod differentiae sunt potestate in genere, non intendit nisi quod differentia non praeioo dicatur de genere universaliter sumpto sed tantum particulariter sumpto. Est igitur differentia quaedam intentio animae, exprimens determinatam partem rei, praedicabilis in quale de eisdem de quibus species, cum qua convertitur, praedicatur in quid. Quod autem differentia sit quaedam intentio animae, patet per hoc quod est quoddam universale. 105 Sed universale, sicut ostensum est prius 8 , non est nisiintentio animae, nisi forte signum voluntarie institutum vocetur universale; sed de tah universali, quod est ad placitum universale, nunc non loquor, sed de illo quod ex natura sua habet quod sit universale. Quod sit exprimens partem rei patet, quia oportet quod significet uoaliquid a parte rei. Et non significat praecise totum, quia tunc nullo modo distingueretur a specie; igitur significat partem rei vel ahquid extrinsecum. Sed nullum extrinsecum significat, quia tunc esset proprium vel accidens; relinquitur igitur quod significat partem rei. Unde 86 suas] duas A V 4

87 pcr om. CI

B ;; proprium] uni vel add. A 1 pria] proprium A C , alicui add. CI

uni om. CI

ab a. I, unam negativam de alia K losophum A V 4 om. A X BD

intelligunt] intendunt A A l V 4

93 illud quo] qua CI

ti

103 autem] enim A X BI

94 pro-

95 alteri] alii CI :! unum... alio] u. negativorum

98 quod 1 ] significat add. D ;; dicit Porph.] dicitur per Phi-

99 potesute] praecise A, in potentia B, positae K, tantum add. B

nisi B, solum add. D

104 quoddam om. CI

109 Quod] differentia add. A 1

112 extrinsecum] explicitum B, intrinsecum C, om. K

105 Sed univ. om. BK

101 animae 107 sed]

111 aliquid] intrinsecum vel add. D

113 accidens] rei add. I

Cf. Porphyrius, Isagoge, cap. De differentia generis et differentiae (ed. cit., pp. 14-19, 21ss.). 8 Supra, cap. 15-17. 4

891 praedicabile] aliquid

differunt] a se add. C, ad se add. I

et De communibus (et propriis) 5 Porphyrius, ibidem, p. 23.

78

PABS I CAP.

36

semper diflferentia exprimit partem rei, isto modo quo album exprimit albedinem. Et ideo semper difFerentia est unum concretum, vel deberet 115 esse concretum, cui correspondere deberet unum abstractum, significans praecise partem rei, ad modum quo albedo correspondet albo; et semper illud abstractum deberet supponere pro parte et concretum pro toto composito ex alia parte et illa. Quod autem difFerentia praedicatur in quale patet, quia per difFeren- 120 tiam non respondetur ad quaestionem factam per quid de aliquo, sed per quale. Si enim quaeras, qualis est homo, convenienter respondetur quod est rationalis vel materialis; praedicatur igitur in quale, et de eisdem praedicatur de quibus praedicatur species, quia convertibihs est cum specie. Ex quo patet quod nullo modo concedendum est quod anima 125 est difFerentia corporis, sed animatum; nec ratio est differentia hominis, sed rationale. [CAP. 2 4 . D E PROPRIO]

Postquam tractatum est de differentia, sequitur videre de proprio \ quod quatuor modis accipitur. Uno modo dicitur proprium illud quod convenit uni speciei vel uni generi, non tamen oportet quod conveniat omnibus contentis sub 5 illa specie vel sub illo genere. Sicut hoc commune 'g^ammaticum, dicitur proprium homini, quia convenit soh homini, non tamen convenit omni homini; non enim omnis homo est grammaticus. Simihter 'moveri motu progressivo' dicitur proprium animah, quia non convenit nisi animali; non tamen convenit omni animah. 10 Secundo modo dicitur proprium illud quod convenit omni individuo ahcuius speciei, non tamen soli, sicut si dicerem quod 'bipes' est proprium homini. Tertio modo dicitur proprium quod convenit ahcui universaliter 114 isto] co A V 4 , illo DI, primo A 1 || exprimit] vel significat add. CI tnm om. CI

116 esse] unum add. BD

122 resp.] respondcbitur CIV 4 cies] in quid add. A 1

1 1 7 semper] simpliciter C

115-16 vel... concre120 autem om. BCI

123 vel] et DK, om. B !j materialis] mortalis A, om. B

126 animatum] sic add. A, sicut add. K, sed add. V 4

124 spe-

127 rationale] ideo

etc. A V 4 Cap. 2 4 . - 2 tractatum] determinatum CI

3 quod... accipitur] circa quod sciendum quod

proprium quatuor modis accipi potest A D !! accipitur] dicitur et add. sive accipitur K orru AC

6 commune] nomen A K

convenit 1 om. A K

CAP. 24. -

9 moveri] movere E 1

Porphyrius, Isagoge,

4 illud

7 proprium] commune C || quia... homini om. (hom.) CI || 12 alicuius] eiusdem C

cap. De proprio

(ed. cit., pp. 19s.).

DB UNIVHRSAIIBUS

79

15 sumpto, non tamen omni tempore, sed aliquo tempore convenit cuilibet individuo et aliquo tempore sibi non convenit. Sicut si omnis homo in senectute canesceret, tunc 'canescere' esset proprium homini isto tertio modo. Quarto modo dicitur proprium omne ihud quod convenit alicui 20 communi universahter sumpto, et nulh ahi nisi ilh communi et contentis sub illo, ita quod est convertibile cum illo, necessario praedicabile de eodem, saltem si esse exsistere praedicetur de illo. Et proprium sic acceptum est unum de quinque universahbus, aha autem magis continentur sub accidente. Et sic 'risibile' est proprium homini; sic enim 25 competit omni homini et soh et semper quod Deus non posset facere aliquem hominem exsistere quin ille esset risibihs, quia vere posset ridere, ita quod non includeret contradictionem ipsum ridere, et per consequens esset risibilis; hoc enim voco risibile. Et ita 'risibile' est proprium homini, 'ridens' autem non est proprium homini, sed magis 30 est accidens. Et ideo non sunt idem ista duo praedicabilia 'ridens' et 'risibile'; in tantum enim differunt quod unum illorum affirmatur de ahquo a quo negatur reliauum. Ad istum autem quartum modum pertinent illae passiones quae non tantum conveniunt superioribus sed etiam inferioribus. Unde omne 35 proprium est alicui proprium, non tamen est cuihbet proprium, et ideo passio generis praedicatur de specie, non tamen est propria speciei. Est autem notandum quod proprium non est ahqua res inhaerens reahter illi cuius est proprium; tunc enim non esset universale, nec competeret ahcui communi universahter sumpto, nec praedicaretur de plu40 ribus. Non solum autem tenendum est quod proprium non semper est inhaerens subiecto cuius dicitur proprium, immo etiam tenendum est quod proprium non semper importat rem absolutam inhaerentem ilh quod importatur per subiectum, sed ahquando importat rem distinctam ab illa re importata per subiectum et extrinsecum sibi. Et hoc ahquando 45 affirmative, ahquando negative. Affirmative, sicut 'calefactivum', 'crea15 sumpto] vcl cuilibet add. I

15-18 non... modo] non sempcr sed quandoque (aliquando V 4 )

convenit cuilibet individuo et quandoque (aliquando V 4 ) non, ut canescere (homini add. A) 15-16 convenit... convenit] competit... competit E

AV4

15-16 cuilibet individuo] aliquo i. vel cuili-

bet C || conveniL.. tempore om. (hom.) B

17 isto om. CEK

21 illo 1 ] cuius est et add. mg. B, et add. D

22 de»] eodem et de add. C || illo] eodem A 1 , isto B C

24 homini] hominis A B V 4 A^CIV 4

25 semper] ita add. CI |; quod] quia A X BE

29 ridens] ridere (mg.) A

33 illae] istae BI, aliae D

38 realiter om. C K i illi] alicui A E K V 4 , rei add. V 4 dum A V 4

20 nulli] non et add. convenit D

40-42 semper... non mg. B, om. D

cuius] cui A B E V 4

27 ipsum] posse add.

37 Est autem] Et est A K V 4 40 tenendum] intelligen-

44 extrins.] cxtrirnrcam DI

80

PAfiS I CAP. 24

tivum, et huiusmodi. Unde 4 calefactivum' non importat rem inhaerentem illi quod est calefactivum, sed importat rem quae produci potest ab eo; et hoc loquendo de primo subiecto ipsius. Simihter 'creativum' non importat rem inhaerentem Deo, sed importat rem natam produci a Deo. Negativae passiones sunt sicut 'immortale', 'incorruptibile', so 'immateriale' et huiusmodi. Ahquando tamen propria important res inhaerentes vel natas esse inhaerentes ilh quod importatur per subiectum, sicut huiusmodi passiones 'dealbabile', 'alterabile', 'calefactibile', 'beatificabile' et huiusmodi. Secundo est notandum quod quaehbet propositio affirmativa sim- 55 pliciter, non aequivalens negativae, in qua praedicatur proprium, est aequivalens uni de possibih. Et hoc quia si non aequivaleret propositioni de possibili, illa posset per divinam potentiam esse falsa simul cum veritate propositionis in qua esse exsistere enuntiatur de subiecto. Unde quaelibet talis est contingens 'substantia est quanta', 'omnis ignis est 60 calidus', 'homo ridet', et sic de ahis. Sed tales propositiones 'omnis homo est susceptibilis disciplinae', omne corpus est mobile', 'omnis homo est risibihs' necessariae sunt, sic quod non possunt esse falsae cum veritate propositionis in qua enuntiatur esse de subiecto, et aequivalent propositionibus de possibih. Sicut ista 'omnis homo est risibihs' aequi- 65 valet isti 'omrris homo potest ridere'; et hoc forte accipiendo subiectum in illa de possibili pro eo quod est, per quod una c a v i l l a t i o puerilis excludi posset. Ratio autem quare aliae propositiones sunt contingentes, ita quod possunt esse falsae simul cum veritate propositionis in qua enuntiatur 70 esse de subiecto, est quia Deus potest omnem rem creatam facere sine aha, saltem priorem sine posteriore. Breviter igitur, quasi recapitulando, dicendum est quod proprium, secundum quod hic loquimur de proprio quod est distinctum universale ab ahis universalibus, est quaedam intentio praedicabihs de ahquo 75 adaequate et convertibiliter in quale, connotans affirmative vel negative aliquid extrinsecum ilh quod importatur per subiectum. Non tamen oportet quod semper illud extrinsecum sit ahqua res extra animam, 47 est calef.] importatur per subiectum C inhaer.] inhaerere A^BCE, om. A possibilis et add. omnis K

50 a Deo] ab eo I, ab eo sive a Deo K

56 negativae] necessariae add. C

64 esse] exsistere add. ACE, tunc add. K

67-68 per... posset] et ista cavillatio potest excludi C steriore] sive (vel K) posteriorem IK

73 quasi om. BCI

vert.] convertibili A X D, et add. B, de aliquo add. CI

52 esse

60 est contingens] esset 67 est] potest esse C

69 aliae] aliquae B, tales B 75 aliquo] subiecto A X C D

72 sine po76 con-

DE UNIYERSALIBUS

81

exsistens realiter in rerum natnra, sed forte aliquando sufficit quod sit 80 aliquid possibile in rerum natura, vel forte aliqua propositio exsistens vel potens in mente exsistere. Et consimiliter debet dici, proportionaliter, de passione quae praedicatur per se secundo modo de subiecto, quia non est res inhaerens rei extra animam, - tunc enim non esset praedicabilis de aliquo, nec esset universale, nec posset esse praedicatum conclusionis 85 demonstrationis, nec principii demonstrationis, quae tamen omnia competunt passioni -, sed est intentio animae.

[CAP. 2 5 . D E ACCIDENTE]

Accidens ponitur esse quintum contentum sub universali. Et definiunt p h i 1 o s o p h i sic accidens 1 : « Accidens est quod adest et abest praeter subiecti corruptionem ». 5 Ad cuius definitionis evidentiam sciendum est quod accidens quadrupliciter accipi potest. Uno modo dicitur accidens aliqua res reahter inhaerens substantiae, ad modum quo calor est reahter in igne et albedo in pariete. Et sic accipiendo 'accidens' verificatur praedicta definitio, quia nullum accidens est in ahquo subiecto quin saltem per divinam 10 potentiam possit ab illo subiecto auferri sine corruptione subiecti. Sed sic accipiendo 'accidens' pro ahquo extra animam, non ponitur quintum universale, nam accidens quod est unum quinque universahum est praedicabile de pluribus, quale non est accidens extra animam, nisi forte vox vel ahquod signum voluntarie institutum. 15 Ahter dicitur accidens omne illud quod contingenter potest praedicari de aliquo, ita quod stante veritate propositionis in qua enuntiatur esse de subiecto potest illud praedicari et non praedicari de illo. Et tam 80 aliquid] aliquod DI ! possibilc] praedicabile ABEI !; aliqua} nulla C 83 res] extra animam add. I

84 universale] universalis CIV 4

principii] principium B I K V 4

86 sed... animae] ideo etc. A V 4 , om. A X C K

Cap. 2 5 . - 2 quintum] unum K ;. Et] quod CI potest adesse et abesse K

7 substantiae] vel subiecto CIK modo I, om. A

3 accidens1 om. ACIK

5 definitionis om. CI

3 et] vel E

9 quia] quod C V 4

3-4 adest et abest]

5-6 quadr.] accipkur vel add. K

10 possit] posset A^DIV 4 || subiecto] aliquo

11 non] quod A \ ponitur] aliquod add. D

salium A 2 D , non est verum add. A

82 quia] quod CI

85 nec] vel CI, etiam add. D ||

1 1 - 1 2 quintum univ.] quinque univer-

12 est] ponitur B |j unum... univ.] quintum universale AE,

aliquod quinque praedicabilium vel universalium A 1 , de quinque universalibus CI \\ quinque om. B | universalium] universale B

!:

est] et et add. unum D

13 est] aliquod add. A X D

14 aliquod] aliud

A A * K V 4 ;| voluntarie] ad placitum A X CI ,; instit.] dicetur accidens add. B

CAP. 25. -

1

Porphyrius, Isagoge,

OCKHAM, SUMMA LOCICAfi

cap. De accidente (ed. cit., p. 20).

6

82

PABS I CAP.

36

generaliter accipiendo accidens non est inconveniens attribuere aliquod accidens Deo, immo tale accidens attribuit A n s e 1 m u s Deo, sicut patet Monologion, cap. 24 8. Verumtamen Deus non suscipit tale accidens 20 realiter in se, sicut declarat i b i d e m, quia accidens sic dictum non est nisi quoddam praedicabile quod potest contingenter praedicari de aliquo. Et tunc in definitione accidentis non accipitur 'adesse et abesse' pro advenire et recedere realiter, sed pro advenire et recedere per praedicationem, hoc est quod aliquando praedicatur et aliquando non prae- 25 dicatur. Tertio modo dicitur accidens aliquod praedicabile quod contingenter praedicatur de aliquo et potest successive affirmari et negari de eodem, tamper mutationem propriam illius quod importatur per subiectum quam alienam. Et sic, secundum A n s e l m u m , relationes multae 30 sunt accidentia, quia possunt advenire et recedere, hoc est praedicari et negari per mutationem illius quod importatur per subiectum et per mutationem alterius. Quarto dicitur accidens aliquod praedicabile quod non importat ahquam rem absolutam inhaerentem substantiae, sed potest contingenter 35 praedicari de ahquo, sed nonnisi per mutationem ilhus quod importatur per subiectum. Et sic dicerent t e n e n t e s quod quantitas non est ahqua res distincta a substantia et qualitate 8 quod quantitas est accidens, quia non potest successive affirmari et negari de subiecto nisi per mutationem, saltem localem, ilhus quod importatur per subiectum. Unde 40 dicerent quod ahquid est maior quantitas nunc quam prius, per hoc solum quod partes illius magis distant nunc quam prius, quod per solum motum localem partium contingere potest secundum e o s. Verumtamen sciendum quod quamvis secundum veritatem nullum est accidens quin possit per divinam potentiam auferri a substantia4, ipsa 45 manente, tamen P h i l o s o p h u s hoc negaret. Unde diceret quod 18-19 attribucrc... Deo] quod acridens Dco attribuetur CI 25 A 1 , 34 C

23 et 1 ] vel ABDE

vel D, pro add. A 1

25 et om. A A ^ V 4

substantiam add. B |j Ans.] Augustinum B om. A K

35 subst.] subiecto ACEI

19 accidens om. BCI

20 24]

24 advenire 1 ... realiter] advenientia et recedentia reali CI || et 1 ] 30 quam] per add. A X D

alienam] aliam A, alterius

34 Quarto] modo add. A^CK '! aliquod om. AE || non 36 dc aliquo om. CI

alia DIV 4 |J distincta] ct absoluta add. C, om. B D I K V 4 44 sciendum] est add. B D V 4 |j secundum] rci add. K

h

38 aliqua... est om. A jj aliqua]

quantitas] non add. K

42 illius] eius CDI

46 Unde... quod] quia A V 4

8 Cf. infra, cap. 44. Anselmus, Monol., cap. 25 (ed. F. S. Schmitt, p. 43). "Istud dictum contradicit illud quod dictum est in 'quarto modo' capituli praecedentis, nisi caute intelligatur", notat in margine V 4 . 2

4

DE UNIYERSALIBUS

83

multa sunt accidentia in corporibus caelestibus quae ab eis auferri non possunt. Accidens autem dividitur in accidens separabile et accidens insepa50 rabile. Accidens separabile est quod per naturam auferri potest sine corruptione subiecti; accidens autem inseparabile est illud quod per naturam auferri non potest sine corruptione subiecti, quamvis per divinam potentiam possit auferri. DifFert autem accidens inseparabile a proprio, quia quamvis acci55 dens inseparabile non possit auferri naturaliter a subiecto illo cuius dicitur accidens inseparabile, tamen consimile accidens auferri potest ab alio subiecto sine illius corruptione. Sicut quamvis nigredo corvi non possit naturaliter auferri a corvo sine corruptione corvi, tamen nigredo potest naturaliter auferri a Sorte, sine corruptione Sortis. Proprium autem de 60 nullo potest auferri sine corruptione rei, ita quod non plus est separabile ab uno quam ab alio sine corruptione rei. Recapitulando igitur aliqua quae dicta sunt de universalibus, dicendum est quod quodlibet universale est quaedam intentio animae significans plura, pro quibus significatis potest supponere. Et ideo una intentio 65 distincta ab alia praedicatur de ea, non quidem pro se sed pro re quam significat. Et ideo per tales propositiones ubi una intentio praedicatur de alia non denotatur quod una intentio sit alia, sed denotatur frequenter quod illud quod importatur per unam intentionem est illud quod importatur per aliam. 70 Huiusmodi autem universalia non sunt res extra animam. Propter quod non sunt de essentia rerum nec partes rerum extra, sed sunt quaedam entia in anima, distincta inter se et a rebus extra, quarum aliqua sunt signa rerum extra, aliqua sunt signa illorum signorum. Sicut hoc nomen 'universale' est commune ad omnia universalia, et per consequens est 75 signum omnium ahorum universalium a se. Et ideo potest concedi quod illud universale quod est praedicabile de (juinque universalibus, non ta47 corporibus] supra add. A X B 51 illud om. A X C add. K

49 autem] igitur BCI, om. A 1 |j acridensa om. A A X B E

52-53 divinam potentiam] potentiam divinam dictam A V 4 , accidens inseparabile

53 possit] posset I, potest K

55 naturaliter om. I i dicitur] subiectum add. I

corruptione] sine corruptionc subiecti illius ab alio subiecto A 1 eius BCI, eorum K

58 nigredo] Sortis add. I

BDIV 4 , de quo praedicabatur add. A 1 quolibet universali quod A V 4 stantia B , i frequenter om. A V 4

57 illius]

60 auferri] removeri (mg.) A 1 , non praedicari

61 rei] eius C, subiecti K

63 quod... universale] de

65 ea] alia CI I! re] significata vel pro re add. B 68 illud 1 ] idem add. A 1

67 alia 1 ] sub-

70 res] realiter add. A 1

r u m 1 ] rei CI || nec] per consequens add. CI |j rerum 1 ] rei BCI 75 signum] supremum A V 4 \\ aliorum univ. trp. C I K V 4

56-57 ab...

56 alio] aliquo BCI

71 re-

73 aliqua] autem add. CDI

84

PABS I CAP. 36

men pro se sed pro universalibus, est genus ad universalia; sicut aliqua dictio praedicabilis de omnibus dictionibus est nomen, et non verbum, nec participium, nec coniunctio etc. Et haec de universalibus sufficiant. Qui autem pleniorem notitiam ao voluerit habere de universalibus et proprietatibus eorum, poterit legere librum P o r p h y r i i , ubi istam materiam multo difFusius pertractavi5. Ideo illa quae sunt hic dimissa, ibi poterunt inveniri.

[CAP. 2 6 . DE DEHNITIONE: QUOT MODIS DICITUR DEFINITIO?]

Quoniam logici non solum utuntur praedictis vocabuhs secundae intentionis, sed etiam multi termini ahi secundae intentionis et etiam secundae impositionis frequenter in usum veniunt, ne studentes per ignorantiam significationis eorum in inquisitione veritatis retardentur, volo nunc compendiose de aliquibus eorum ad instructionem simphcium pertractare. Terminorum autem quibus utuntur logici quidam sunt communes omnibus universalibus, quidam sunt proprii ahquibus eorum, quidam competunt ahquibus eorum simul acceptis, quidam competunt uni respectu alterius. Termini qui competunt pluribus simul acceptis sunt ut definitio et descriptio. Definitio autem dupliciter accipitur \ Quaedam est definitio exprimens quid rei et quaedam est definitio exprimens quid nominis. Defi77 pro 1 ] illu add. CI !| ad] omnia add. K j| aliqua] autem C 78 omnibus] pluribus I 78-79 est... etc.] est commune ad nomen et adverbium et ad participium et coniunctioncm ctc. C 78 ct om. A B j- non verbum om. B 79 nec 1 ] vel B 80 Et om. A J I , de] quinque add. A 1 univ.] ad praesens dicta add. A 1 81 et] de add. D ,; eorum om. D V 4 82 multo om. BK j| pertr.] tractavi BCI 83 Idco illa] Unde isu C Cap. 2 6 . - 7 volo] volui CI 10-11 quidam 1 ... eorum om. (hom.) A X C 14 accipitur] dicitur A^BDIK, quia add. D j; Quaedam] enim add. A X B

11 acceptis] sumptis A X D 15 et om. A A X E V 4

Guillelmus de Ockham, Expositionis in libros Artis Logicae Prooemium sitio in librum Prophyrii De praedicabilibus (ed. E. A. Moody). 5

et Expo-

CAP. 26. - 1 Cf. Aristot., Anal. Poster., II, c. 13 (96a 20 - 97b 39); Topica, I, c. 5; VI (lOlb 38 - 102b 26; 139a 24 - 151b 24); Marius Victorinus, Liber de definitione (inter opera Boethii, PL 64, 891-910); Damascenus, Dialectica, cap. 8 (PG 94, 551-58); versio Roberti Grossatesta (ed. O. A. Colligan, Franciscan Institute Publications, Text Series 6, St. Bonaventure, N.Y. 1953, 15ss.); Gualterus Burlaeus, De definitione (ed. H. Shapiro et F. Scott, Mediaeval Studies, XXVU [1965], 337-40).

5

10

15

DE VOCABULIS LOGICAE

85

nitio exprimens quid rei dupliciter accipitur, scilicet large, et sic comprehendit definitionem stricte sumptam et etiam descriptivam definitionem. Aliter accipitur hoc nomen 'definitio' stricte, et sic est sermo compendiosus, exprimens totam naturam rei, nec aliquid extrinsecum rei 20 definitae declarans. Hoc autem dupliciter fieri potest. Nam quandoque in tali sermone ponuntur casus obliqui exprimentes partes rei essentiales, sicut si definiam hominem sic dicendo 'homo est substantia composita ex corpore et anima intellectiva'; isti enim obliqui 'corpore et anima intehectiva' 25 partes rei exprimunt. Et ista potest vocari definitio naturalis. Aha est definitio in qua nuhus ponitur casus obhquus, sed ponitur genus in recto et similiter in recto ponitur differentia, vel ponuntur differentiae exprimentes partes rei definitae, ad modum quo 'album' exprimit albedinem. Et ideo sicut 'album' quamvis exprimat albedinem non 30 tamen supponit pro albedine sed tantum pro subiecto albedinis, ita differentiae illae quamvis exprimant partes rei non tamen supponunt pro partibus rei sed praecise pro toto composito ex partibus ihis. Talis est ista definitio hominis 'animal rationale' vel ista 'substantia animata sensibilis rationalis'. Nam istae differentiae 'animata', 'sensibihs', 'rationahs' 35 supponunt pro homine, quia homo est rationalis, animatus et sensibihs, tamen important partem hominis, sicut abstracta correspondentia eis important partem vel partes hominis, quamvis non eodem modo. Et ista potest vocari definitio metaphysicahs, quia sic metaphysicus definiret hominem. 40 Sed praeter istas duas definitiones nulla potest esse aha nisi forte illa cuius quaelibet pars est in plus et totum aequale 2. Et ideo truffaticum est ihud quod dicunt a 1 i q u i 8 quod hominis quaedam est definitio 16 duplicitcr accipitur] potest accipi d. BI, potest esse duplex C 17 etiam om. DK 19-20 nec... definitae] vel aliquid intrinsecum definitive A 23 substantia] corporea add. A V 4 24 intellectiva* om. CI 25 naturalis] materialis A 1 26 nullus ponitur] non ponitur CI 27 ponuntur] exprimuntur C 27-28 differentiae] si sunt plures add. A 1 29 Et... quamvis] ideo q. album CI 30 ita] et add. CI 31 exprimant] quid et add. A 1 34 differentiae] substantia add. A 1 35 rationalis] et add. BD 38 potest] esse vel add. B 41 truffaticum] truunnicum AA X D, ridiculosum CI, vanum V 4 2 De qua cf. Aristot., Anal. Poster., II, c. 13 (96a 2 4 - 96b 14; Damascenus, Dialectica, c. 15 (PG 94, 578); versio Roberti Grossatesta, c. 7 (ed. cit., pp. 8s.) 8 Ps. - Richardus de Campsall, in sua Logica contra Ockham, cap. 24 dicit: "Quantum ad secundum dico quod sicut est dare unam defmitionem naturalem et aliam metaphysicalem, ita est dare unam logicalem , , (cod. Bononiae, Univ. 2635, f. 30r). - De verbo 'truffaticum 1 cf. Du Cange, Glossarium, ad verbum: "Trufa, Truffa, Trupha, Fraus, nequitia, iocus".

86

PAfiS I CAP. 24

logicalis, quaedam naturalis, quaedam metaphysicalis; quia logicus cum non tractet de homine, eo quod non tractat de rebus quae non sunt signa, non habet hominem definire, sed habet docere quomodo aliae 45 scientiae tractantes de homine ipsum definire debent. Et ideo logicus nullam definitionem hominis assignare debet, nisi forte gratia exempli, et tunc illa definitio quae gratia exemph ponitur debet esse naturalis vel metaphysicahs. Et sicut vanum est dicere quod quaedam est definitio naturahs, so quaedam metaphysicalis, quaedam logicalis, ita vanum est dicere quod quidam homo est naturahs, quidam metaphysicahs, quidam logicalis. Et simihter, quamvis posset dici quod quaedam definitio hominis est naturalis, quaedam metaphysicahs propter diversitatem partium istarum orationum, tamen totahter irrationale et falsum est ponere quod 55 quidam homo est naturalis, quidam metaphysicalis4. Nam si sit quidam homo naturahs, quidam metaphysicalis, aut intelligitur quod est ahqua res extra animam et vera substantia quae est homo naturalis, et aha vera substantia quae est homo metaphysicahs, aut intelligitur quod ahquis conceptus mentis vel vox est homo naturahs et alius metaphysicahs. & Primum dari non potest, quia quaero: quomodo ilh homines qui sunt substantiae distinguuntur ? Aut unus est pars alterius, aut sunt quaedam tota secundum se tota distincta, aut ahquid est pars utriusque, quamvis non omne quod est pars unius sit pars alterius. Primum et secundum dari non possunt, sicut evidenter patet. Nec tertium dici potest, quia 65 cum homo naturahs non componatur nisi ex materia et forma, oporteret quod vel materia vel forma non esset pars alterius illorum hominum, et tunc alter illorum, scihcet homo metaphysicalis vel naturahs esset materia tantum vel forma tantum, quod est absurdum. Nec valet dicere quod ahter considerat metaphysicus hominem et TO ahter naturahs, et propter hoc homo consideratus a metaphysico distin43 naturalis] ct add. BD ccrc C

45 doccrc] dicerc A V 4

56 naturalis] ct add. CI

A 1 , conceptus est add. D

48 illa] ista BCI

59 homo mg. I, om. A X K

61 sunt] sic A X D

55 poncrc] di-

60 alius] alia I, homo add.

62 substantiae] sic I, om. A X D ;; distinguuntur] se

habent ad invicem add. A X D || A u t 1 ] sic quod add. A X D !• aut 1 ] sic quod add. D A A ^ C E V 4 j| forma] tantum add. V 4 ,| illorum om. E

68 vel] homo add. D

67 vel 1 om. 71 aliter] homo

add. I, om. A B C E V 4 4 Cf. Ps. - Richardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 24: "Secundo sciendum quod sicut conceditur quod quaedam est definitio naturalis et quaedam metaphysicalis et quaedam logicalis, ita ad bonum intellectum potest concedi quod quidam homo est metaphysicalis et quidam naturalis et quidam logicalis" (cod. cit., f. 30v).

DE VOCABULIS LOGICAE

87

guitur ab homine considerato a naturah. Quia quamvis ita esset, ex hoc non sequeretur quod unus homo esset metaphysicahs et alius naturahs, sed sequeretur quod tantum esset diversa consideratio eiusdem hominis. 75 Sicut si Sortes videat Platonem clare et Socrates obscure, quamvis visio unius et alterius sit diversa, tamen Plato visus non est alius, ita quamvis consideratio naturalis de homine et metaphysicahs sit aha, tamen homo consideratus non est ahus. Sic igitur non est alia res quae sit homo naturalis et aha quae sit homo metaphysicahs. 80 Nec potest dici quod sit alius conceptus vel vox, quia iste conceptus vel erit definitio vel pars definitionis vel ahquod praedicabile de homine, et patet quod quidquid dicatur, nihil est ad propositum. Ex quibus omnibus constat quod definitiones possunt esse distinctae, quamvis definitum sit idem. Verumtamen licet definitiones sint distinc85 tae, tamen illae definitiones idem significant, et quidquid significatur per unam vel per partem unius significatur per aliam vel per partem alterius, quamvis partes differunt in modo significandi, quia aliqua pars unius est alterius casus a parte alterius. Est autem sciendum quod quamvis de quocumque praedicatur defi90 nitio significative sumpta de eodem praedicatur definitum significative sumptum et e converso, et quamvis ahqua propositio composita ex definitione et definito hypothetica et etiam de possibili vel aequivalens tah sit necessaria, sicut ista est necessaria 'si homo est, animal rationale est' et e converso, et similiter ista 'omnis homo potest esse animal ratio95 nale' - sumendo subiectum pro eo quod potest esse - et e converso, tamen nulla propositio tahs affirmativa mere de inesse et mere de praesenti est necessaria. Unde ista est simpliciter contingens 'homo est animal rationale' sicut ista 'homo est substantia composita ex corpore et anima intellectiva', et hoc quia si nullus homo esset, quaelibet talis esset 100 falsa. Verumtamen A r i s t o t e l e s , qui ponit quod tales sunt necessariae 'homo est animaT, 'asinus est animaT, poneret quod tales sunt necessariae 5. 72 cx hoc] adhuc V 4 alius om. (hom.) A K et alia add. B

75 Socrates] Sortes AI 76 ita] quod add. B

78 alia] aliqua A X DK

j| licet] illae add. D

94 ista] est necessaria add. D, om. CIV 4

76-78 ita...

84 idem] omnino add. K

87 alterius] ipsius A A X V 4 , illius DK .; quamvis] 92 etiam] syncategorema add. K

100-01 tales... necessariae] quaelibet talis est necessaria CI,

101 asinus... animal" om. BI, et huismodi add. A 1 -j poneret] etiam add. DI |i tales] iam

dictae add. A X CDI 5

79 sit] res naturalis add. K

86 per 1 et per 4 om. A X D

87-88 quamvis... alterius om. (hom.) A A X D K

et licet V 4 si add. B

76 Plato] Sortes ABDIV 4

77 metaph.] metaphysici D, metaphysica IV 4 !j alia]

sunt] essent A*CDI

Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 15: "Ex necessitate enimhomo animaT (34b 16-17).

88

PABS I CAP. 26

Ex praedictis colligi potest quod definitio non est eadem cum definito, quia, secundum omnes, definitio est sermo vel mentalis vel vocalis vel scriptus, et per consequens non est eadem realiter cum re nec 105 cum una dictione. Verumtamen definitio significat idem quod definitum. Et sic intelligunt recte loquentes quando dicunt quod definitio et definitum sunt idem realiter, hoc est significant idem. Sciendum est autem quod definitio sic stricte sumpta non est nisi sohus substantiae tamquam rei expressae per definitionem, et ideo acci- uo piendo definitum pro nomine convertibili cum definitione, talis definitio non est nisi nominum, non verborum nec aliarum partium orationis. Definitio autem exprimens quid nominis est oratio exphcite declarans quid per unam dictionem importatur, sicut aliquis volens docere ahum quid significat hoc nomen 'album' dicit quod significat idem 115 quod haec oratio 'aliquid habens albedinem\ Et ista definitio potest esse nominum, non solum illorum de quibus potest vere affirmari esse in rerum natura sed etiam illorum de quibus talis praedicatio est impossibihs. Et sic Vacuum', 'non ens', 'impossibile',
105-106 re ncc cum om. E

107 rectc loquentes] boni logices A ;; lo-

quentcs] scientes CI ;j quando] quod BV 4 , om. AE , dicunt] dictum est B, om. AE om. B C

112 non 1 ] vcl A D K , nec A X I

nec] vel A D K

chimcn add. CI, et huiusmodi add. D, add. mo. I

123 utroque] utrobique B C

minc CI !! sit... dcfinitio] sic haec est (sed exp.) V 4 , om. K est A X K ; capra] homine BCIV 4

109 autcm

114 sicut] si CIK

119 hircoc.] 125 capra] ho-

127 capra] homine BCI

128 et 1 ]

129 bove] vel ex homine et leone add. A 1 , qui termini add.

A X D, tamen add. K ii est] sic dicendo: chimaera est (!) animal compositum ex capra etc. idem significat. Quod istc sit intellectus huius dicti patet in fine capituli add. A 1

131 alia est] falsa est C, nulla est I

!! sicut om. A X I 8

Priscianus, Instit. grammat.,

XVII, c. 23, nn. 168-172 (ed. A. Krehl, II, 89-94).

DE VOCABULIS LOGICAE

89

ita frequenter una oratio pro alia ponitur. Verumtamen condicionalis ex tali definito et definitione composita vera est. Ista enim vera est 'si 135 aliquid est chimaera, ipsum est compositum ex homine et leone' et e converso. Non solum autem nomina possunt definiri definitione tali, sed etiam omnes partes orationis sic possunt definiri, scilicet verba, coniunctiones etc. Sic definiuntur talia adverbia 'ubi' 'quando', 'quot', coniunctiones 140 et huiusmodi. Et tunc non debet definitio praedicari de definito mediante hoc verbo 'est\ utroque significative sumpto, sed hoc totum 'idem significare, vel ahquid tale debet de illis, materialiter sumptis, verificari; vel alia oratio debet de illo verificari, ipso materiahter sumpto, sic dicendo 'ubi: est adverbium interrogativum loci', 'quando: est adver145 bium interrogativum temporis', et sic de ahis.

[CAP. 2 7 . D E HOC NOMINE

< DESCRIP^O , ]

Descriptio est sermo compendiosus ex accidentibus et propriis compositus. Unde dicit D a m a s c e n u s in Logica sua, cap. 141: «Descriptio ex accidentibus componitur, id est propriis et accidentibus. Verbi 5 gratia 'homo est risibile, erecte ambulativum, latas habens ungues'. Haec enim omnia accidentalia sunt. Propter quod et descriptio dicitur ut obumbrans et non substantialem exsistentiam subiecti manifestans sed consequentia ». Ex verbis huius auctoritatis evidenter datur intelhgi quod in de10 scriptione nihil debet poni quod praedicafur in quid vel per se primo modo de descripto; et in hoc differt descriptio a definitione. Secundo, ex praedicta auctoritate sequitur quod accidens non solum accipitur pro aliqua re inhaerente alteri sed pro praedicabili de ali134 tali] isto C, illo I i! et] ista add. C, illa add. I dicionalis add. K

135 homine] capra K

om. CI ii verba] et adverbia add. CI modo I, om. D i, coniunctiones om. A X DK

Ista... est 1 ] sicut ista D, om. A ! enim] con-

leone] bove CIK, vel bove add. A 1

138 sic... definiri

139 Sic] enim add. CI ,. talia] verba sive add. D 141 sumpto] assumpto CI, om. K

ficari om. (hom.) A K ;; alia] alio modo C, aliqua D

debet om. A X V 4 :, ipso om. BCI

quot] quo-

143 vel... verisumpto om. CI

Cap. 27. - 4 ex... accidentibus*] est accidentibus C, est compos. ex p. et a. K, ex a. comp. et p. V 4

5 gratia] sic describitur add. D

nomina A ; et om. BCI notans I

est] animal add. BI

7 subiecti corr. irt rei V 4 , om. K

ambulat.] ambulans et CI

6 omnia]

8 consequentia] communia A, con-

13 sed] etiam add. A*DK

CAP. 27. - 1 Damascenus, Dialectica, Grossatesta, cap. 14 (ed. cit., p. 16).

cap. 8 (PG 94, 554 B); versio Roberti

90

PABS I CAP.

36

quo contingenter, sicut dictum est p r i u s a , quia cum secundum praedictum D o c t o r e m descriptio componatur ex accidentibus subiecti, et descriptio non componatur nisi ex praedicabilibus de subiecto, oportet quod vocet ipsa praedicabilia de descripto accidentia, quae non possunt esse nisi conceptus vel voces vel scripta. Sequitur, tertio, ex praedictis quod non semper descriptio et descriptum sunt convertibilia, quia cum accidentia contingenter praedicentur de aliquo, potest descriptum praedicari de aliquo quamvis descriptio non praedicetur de eo. Tamen hoc non contingit nisi propter imperfectionem ilhus de quo praedicatur descriptum. Unde potest homo sic describi 'homo est bipes, duas habens manus', addendo sibi ahqua alia quae non possunt competere nisi homini; quo facto illa descriptio potest negari ab ahquo carente manibus, de quo tamen praedicatur descriptum. Sed hoc est propter hoc quod illud individuum non est perfectum. Verumtamen potest dici quod descriptio dupliciter accipi potest, scilicet large, et sic loquitur iste D o c t o r de descriptione, vel potest accipi stricte, et sic non componitur ex accidentibus sed ex propriis; et sic semper convertuntur descriptio et descriptum.

15

20

25

30

[CAP. 2 8 . D E DESCRIPTIVA DEFINITIONE]

Descriptiva autem definitio est mixta ex substantialibus et accidentahbus. Verbi gratia chomo est animal rationale, erecte ambulativum, latas habens ungues', secundum D a m a s c e n u m , ubi prius \ Ex quo patet quod aliquis sermo praecise componitur ex praedicabihbus 5 per se primo modo, et ille est definitio; aliquis ex illis quae non praedicantur per se primo modo, et ille ahquando est descriptio; aliquis componitur ex utrisque, et ille est descriptiva definitio. Quia tamen omnis definitio et omnis descriptio et omnis descriptiva definitio est 14 cum om. C D vere add. D tibus A 1

27 quod] quia C V 4

17 de] subiecto add. D i; descripto]

25-26 descriptio] non add. IV 4

30 D o a o r ] auctor CI

26 potest]

31 non om. A \\ accid.] acciden-

32 semper om. CI.

Cap. 2 8 . - 6 2

16 componatur] componitur B D V 4

20 accidentia] non add. s.lin. V 4

subiecto A 1

aliquis] aliquando CI, componitur add. D, est add. CI

S u p r a , cap. 25.

CAP. 28. -

1

S u p r a , cap. 27, nota 1.

7 aliquando om. CI

DE VOCABULIS LOGICAE

91

10 sermo, ideo nulla talis est eadem realiter cum definito vel descripto, quamvis significent idem. [CAP. 2 9 . DE ISTIS TERMINIS 'DENNRRUM' ET 'DESCRIPTUM']

Quia ostensum est quid est definitio et quid descriptio, ideo videndum est quid est definitum et quid descriptum. Sciendum est autem quod 'definitum' dupliciter accipitur. Uno modo pro illo cuius partes 5 vel essentia per definitionem exprimuntur, et sic definitio est ipsarum substantiarum singularium, sicut ista dcfinitio 'animal rationale' est definitio omnium hominum, quia essentia omnium hominum per istam definitionem importatur. Unde per istam definitionem nullius rei essentia importatur nisi hominis particularis, quia nulla res est quae sit io animal rationale nisi iste homo vel ille, et sic de singuhs. Et isto modo accipiendo definitum, concedendum est quod substantia particularis definitur. Aliter accipitur 4 definitum' pro aliquo convertibili cum definitione, de quo definitio adaequate praedicatur. Et sic definitum est una 15 dictio convertibilis cum definitione, significans illud idem praecise quod significat definitio. Et isto modo non definiuntur singularia sed praecise species, quia sola species est convertibilis cum definitione et nullum singulare. Et per istam distinctionem de definito possunt glossari multae aucto20 ritates A r i s t o t e l i s ^ e t C o m m e n t a t o r i s 2 , quarum aliquae dicunt quod definitiones sunt singularium et ahquae nonnisi specierum. Et sicut dictum est de definito, ita debet distingui de descripto: quod potest accipi vel pro dictione de qua primo, non pro se sed pro re, dicitur descriptio; vel potest accipi pro re importata per illud nomen et 25 per illam descriptionem. 10 vcl descripto om. A D Cap. 29. - 2-25 seu totum cap. in imo f.A1 3 est 1 ] nunc add. D \\ est 1 ] sit CI 6 substantiarum] rerum CI 7-8 essentia... importatur om. A 7-8 essentia... definitionem* om. A 1 7-8 essentia... Unde om. K 7-9 essentia... quia om. (hom.) D 8 importatur... rei om. B 8-9 essentia] nihil B 10 nisi] sit add. K 16 sign.] et add. AE 21 dicunt] sunt A K V 4 , sunt et dicunt CI • definitiones] aliquae add. B ;; nonnisi] non sed C 22 distingui] dici V 4 25 descriptionem] dictionem C, quid descriptum et quid definitum. Istud capitulum 29 non fuit in exemplari de quo scripsi sed inveni postea in alio add. A 1

CAP. 29. - 1 Cf. Aristot., Metaph, VII, c. 4, t. 16; c. 15, t. 53 (1030b 4-14; 2 Averroes, In Aristot. Metaph., VII, tt. 16 et 53 (ed. Iun1039b 20 - 1040a 10). tina, Vin, ff. 78r, 95r).

92

PABS I CAP. 36

[CAP. 3 0 . D E ISTO TERMINO 'SUBIECTUM']

Dicto de terminis qui non competunt alicui uni universali, cuiusmodi sunt 'definitio' et 'descriptio' et huiusmodi, quia nullum unum universale est definitio vel descriptio sed quaelibet definitio et descriptio ex pluribus universahbus est composita, dicendum est nunc de terminis 5 consequentibus quodlibet universale, cuiusmodi termini sunt 'subiectum' et 'praedicatum, et huiusmodi. Et de subiecto quidem est primo sciendum quod, sicut dicit D am a s c e n u s in Logica sua, cap. 8 «Subiectum dicitur duphciter: hoc quidem ad exsistentiam, hoc autem ad praedicationem. Et ad exsisten- 10 tiam quidem, quemadmodum subicitur substantia accidentibus. In ipsa enim habent esse et extra ipsam non substant. Quod autem ad praedicationem, subiectum est particulare ». Ex quo colligi potest quod ahquid dicitur subiectum, quia realiter substat alteri rei inhaerenti sibi et sibi advenienti realiter. Et sic subiectum accipitur duphciter, stricte scihcet, is et sic dicitur subiectum respectu accidentium realiter inhaerentium sibi, sine quibus potest subsistere. Large autem dicitur subiectum omnis res quae alteri substat, sive illa res cui substat sit accidens inhaerens realiter sive sit forma substantialis informans rem cui adhaeret, et sic materia dicitur subiectum respectu formarum substantialium. 20 Ahter autem dicitur subiectum, quia est pars propositionis praececedens copulam a, de quo ahquid praedicatur, sicut in ista propositione 'homo est animal', 'homo' est subiectum, quia de homine praedicatur animal. Et subiectum sic acceptum potest multipliciter accipi. Uno modo dicitur subiectum large omne illud quod potest in quacumque 25 propositione vera vel falsa subici. Et sic quodhbet universale respectu alterius potest esse subiectum, sicut patet in tahbus propositionibus omne animal est asinus', 'omnis albedo est corvus', et sic de aliis. Aliter accipitur subiectum stricte, et sic dicitur subiectum illud Cap. 3 0 . - 6 univcrsalc] pcr sc add. I

tcrmini om. AIV 4

sunt] tales add. A

B, dicendum add. A 1 , om. A ;; primo] prius B, et A 1 , dicendum add. B om. BI

10 autem] quidem A D K

ii Quod] quantum AIK substantia add. CI 27 propos. om. C D citur A 1 , sumitur D

8 quidem] quid

9 dupliciter] duplex A,

11-12 In... enim] quae in ipsa V 4

12 ipsam] ipsum C V 4

15 scilicet] et large. Stricte add. A 1

14 alteri] alicui C, alii I 19 adhaeret] inhaeret A E V 4

21 autem om. EK

28 corvus] corpus C, color K

29 Aliter] Aut I, autem C

dicitur] illud add. D

16 sic]

22 quo] qua BI accipitur] di-

subiectum] omne add. AE, quando add. CDI, quia add. V 4

CAP. 30. - 1 Damascenus, Dialectica; Grossatesta, cap. 8 (ed. cit., p. 10). (PL 64, 797ss.).

2

cap. 16 (PG 94, 582 A); versio Roberti Cf. Boethius, De syllogismo categorico, I

DE VOCABULIS LOGICAE

93

30 quod subicitur in propositione vera ubi est directa praedicatio; et sic est homo subiectum respectu animahs, sed non e converso. Tertio dicitur subiectum magis stricte, scihcet ihud quod est subiectum in conclusione demonstrata, quae scitur vel nata est sciri scientia proprie dicta. Et sic accipiendo subiectum, quot sunt conclusiones ha35 bentes distincta subiecta, tot sunt subiecta in ista scientia aggregata; et sic in logica sunt multa subiecta, et simihter in metaphysica et in naturali philosophia. Ahter accipitur subiectum strictissime pro ahquo primo ahqua primitate inter talia subiecta. Et sic ahquando subiectum comunissimum 40 inter taha subiecta vocatur subiectum, et aliquando ihud quod est perfectius, et sic de aliis primitatibus. Hoc tamen est commune omnibus quod quodhbet istorum est subiectum per praedicationem.

[CAP. 3 1 . D E ISTO TERMINO 'PRAEDICATUM']

Sicut subiectum dicitur illa pars propositionis quae praecedit copulam, ita illa pars propositionis quae sequitur copulam dicitur praedicatum. 5 Volunt tamen a 1 i q u i quod praedicatum est copula cum illo quod sequitur copulam. Sed quia ista controversia dependet ex significato vocabuh, quod ad placitum est utentium, ideo de hoc nunc pertranseo. Et qualitercumque dicatur praedicatum, multiphciter accipitur. Uno 10 modo omne ihud quod est alterum extremum propositionis et non est subiectum; et sic quihbet terminus potest esse praedicatum qui praedicari potest in propositione vera vel falsa. Aliter accipitur praedicatum quod praedicatur in propositione vera in qua est directa praedicatio. Et sic 'animaT est praedicatum respectu
CAP. 31. -

1

10 modo] dicitur praedicatum add. A 11 qui] quia CDIV 4 13 vera] et add. A A X D V 4 16 subiecto] scilicet V 4 , om. A

Aristot., Topica, I, cc. 5-6 (lOlb 38 - 103a 5).

94

PABS I CAP. 36

distinguit quatuor praedicata, scilicet genus, definitionem, proprium et accidens, et sub genere comprehendit differentiam. Ubi non enumeratur species, quia quamvis species praedicetur de individuis, quia tamen 20 individua non possunt esse subiecta in propositionibus scitis scientia proprie dicta, ideo inter illa praedicata species non enumeratur. Copula autem vocatur verbum copulans praedicatum cum subiecto.

[CAP. 3 2 . QUOMODO PRAEDICATUM DICITUR INESSE SUBIECTO ?]

Sicut autem praedicatum praedicatur de subiecto, ita dicimus praedicatum esse in subiecto, et praedicatum convenire subiecto, et praedicatum inesse subiecto, et praedicatum inhaerere subiecto. Quae non sunt intelligenda ac si praedicatum poneretur reahter inhaerere subiecto, illo 5 modo quo albedo inest parieti, sed omnia taha significant idem quod <praedicari>, nec ahter accipienda sunt nisi pro 'praedicari'. Et isto modo omnia accidentia, quae sunt novem praedicamenta, possunt dici esse in substantia sicut in subiecto, non quidem per realem inhaerentiam, secundum opinionem m u l t o r u m , sed per praedicationem veram. 10 Sic enim quantitas est accidens, secundum opinionem a l i q u o r u m 1 , et est in substantia, non quia semper inhaeret realiter ipsi substantiae, sed quia contingenter praedicatur de substantia, ita quod substantia permanente est haec vera, secundum a 1 i q u o s, 'substantia est quantitas' et eadem permanente poterit esse falsa. 15 Consimihter taha vocabula 'advenire', 'recedere', 'accedere', 'adesse', 'abesse' frequenter pro 'praedicari' accipiuntur. Sic enim dicit venerabihs A n s e l m u s , Monologion, cap. 25 a : « Omnium quippe quae accidentia dicuntur, quaedam nonnisi cum ahqua participantis variatione adesse vel abesse posse intelhguntur, ut omnes colores; aha nullam omni- 20 no accedendo vel recedendo mutationem circa illud de quo dicuntur 18 dcfinitioncm] diffcrcntiam B, spccicm C subiectum C

20 spccics* om. C D

23 cum subiecto] ct

Cap. 32. - 2 praedicatur] dicitur praedicari A 1 3 convcnire] inhaerere C 4-5 Quae... subiecto om. (hom.) A K 5 inhaerere] inhaerens CI 6 inest] inhaeret D 8 esse om. A B K 10 opin. multorum] quod opinantur multi D 14-15 est... permanente om. (hom.) A K 16 Cons.] consequenter C || advenirc, rccedere] advenientia, recedentia C i! accedere] accidentia C, subesse I 18 Ans.] in add. C D !, cap. 25 om. AEDIV* 19 quaedam om. A X CDI ; nonnisi] non simt niii A, nisi I || cum] substantia vel cum add. A, om. CI 20 vel] et BE 20-21 alia... omnino] aliam naturam non A 21 accedendo vel rec.] accipiendo vel recipiendo CI

CAP. 32. - 1 Cf. infra, cap. 44. p. 43).

2

Anselmus, Monol., cap. 25 (ed. F. S. Schmitt,

DE VOCABULIS LOGICAE

95

efEcere noscuntur, ut quaedam relationes Ubi A n s e l m u s accipit 4adesse' et 'abesse', 'accedere' et Vecedere' pro 'praedicari'. Sic etiam 'participare' apud 1 o g i c o s 8 accipitur pro 4 subici \

[CAP. 3 3 . D E ISTO TERMINO 'SIGNIFICARE']

'Significare' multipliciter accipitur apud 1 o g i c o s. Nam uno modo dicitur signum aliquid significare quando supponit vel natum est supponere pro illo, ita scilicet quod de pronomine demonstrante illud s per hoc verbum 'est' illud nomen praedicatur. Et sic significat Sortem; haec enim est vera 'iste est albus\ demonstrando Sortem. Sic 'rationale' significat hominem; haec enim est vera 'iste est rationahs', demonstrando hominem. Et sic de multis aliis concretis. Aliter accipitur 'significare' quando illud signum in aliqua proposi10 tione de praeterito vel de futuro vel de praesenti vel in ahqua propositione vera de modo potest pro illo supponere. Et sic 'album' non tantum significat illud quod nunc est album, sed etiam illud quod potest esse album; nam in ista propositione 'album potest currere', accipiendo subiectum pro eo quod potest esse, subiectum supponit pro his quae 15 possunt esse alba. Accipiendo 'significare' primo modo et 'significatum' sibi correspondens, per solam mutationem rei frequenter vox et etiam conceptus cadit a suo significato, hoc est, ahquid cessat significari quod prius significabatur. Secundo modo accipiendo 'significare' et 'significatum' sibi correspondens, vox vel conceptus per solam mutationem rei 20 extra non cadit a suo significato. Ahter accipitur 'significare' quando illud dicitur significari a quo ipsa vox imponitur vel illud quod primo modo significatur per conceptum principalem vel vocem principalem. Et sic dicimus quod 'album' significat albedinem, quia 'albedo' significat albedinem, pro qua tamen 25 albedine non supponit hoc signum 'album\ Sic 'rationale', si sit differentia, significat animam intellectivam. Cap. 3 3 . - 3 supponit] pro aliquo add. K 4 illo] aliquo A 5 pcr hoc verbum] mediantc hoc verbo A X CDI album] albedo C, rationale K 6 Sic] etiam add. A*BE 12 etiam om. ABEK ii esse] vel erit vel fiiit add. A 14 subiectum 1 ] album C, om. K 17 significari] significare C 20 extra mg. A 1 , om. A C D K 23 vel... principalem1 om. BK 24 quia... albedineni1 om. A K 25 Sic] etiam add. A 1 25-26 differentia] hominis add. CDI 26 intellecuvam] pro qua tamen non supponit add. CIKV 4

» Cf. Aristot., Topica, IV, c. 1 (121a 10-19).

96

PAfiS I CAP. 33

Aliter accipitur 'significare' communissime quando aliquod signum quod est natum esse pars propositionis vel natum est esse propositio vel oratio aliquid importat, sive principaliter sive secundario, sive in recto sive in obliquo, sive det intelligere sive connotet illud, vel quocumque 30 alio modo significet, sive significet illud affirmative sive negative, quo modo hoc nomen 'caecus' significat visum, quia negative, et hoc nomen 'im^late^iale, significat negative materiam, et hoc nomen 'nihiT sive 'non-aliquid' significat ahquid, sed tamen negative; de quo modo significandi loquitur A n s e 1 m u s, De casu diaboli K 35 Significare igitur secundum aliquam sui significationem competit cuilibet universali. « Universale enimsecundum D a m a s c e n u m in Logica sua, cap. 48 « est quod multa significat, ut 'homo', 'animaT Omne enim universale vel significat plura primo modo vel secundo, quia omne universale praedicatur de pluribus, vel in propositione de 40 inesse et de praesenti, vel in propositione de praeterito vel de fiituro, vel de modo. Ex quo patet quod errant i 11 i qui dicunt quod haec vox 'homo' non significat omnes homines. Cum enim hoc universale 'homo,J secundum praefatum D o c t o r e m , significet plura, et non significet plures res quae non sunt homines, oportet quod significet plures homi- 45 nes. Quod concedendum est, quia nihil significatur per hominem nisi homo, et non plus unus homo quam ahus. Universale igitur omne significat plura. Sed universale quod est genus vel species, quod praedicatur de pronomine demonstrante ahquam rem, non significat plura nisi primo modo vel secundo accipiendo 50 'significare'. Rehqua autem universaha significant aliqua primo modo vel secundo, et aliqua etiam tertio modo vel quarto, quia omne ahud universale significat ahquid in recto et ahquid in obliquo, sicut patet de 'rationali', 'risibili', 'albo' et sic de consimihbus. 27 commun.] communiiu CI >| quando] quarto C, quam I, si cst add. C add. C

30 illud] illa C, significatum add. A l

consignificet IK, om. B ;| sive 1 ] vel ABE gnif.] acceptionem A 1 A^DK, om. C

44 significet] significat C V 4

51 aliqua] plura AE, om. A X CDI

53 aliquid 1 ] plura AE, om. D

36 aJiquam] aliam V 4 !j si-

41 et] vel V 4 i| vel 1 ] et C4

48 plura] individua omnia A, omnia K

cimdo] modo add. D AAJCDI

34 tamen om. A E K V 4

40 vel] ut C, et add. A 1 , om. I

do] possibili C, possibili add. I

29 aliquid] quod

31 alio om. AEV* ii sivc 1 ] vcl AE |! lignificet 1 ] 42 m o -

45 plures 1 ] res quae sunt add. 49 aliquam] veram C

50 se-

52 etiam om. C K V 4 i| modo om.

54 rat.] et add. AA^E |i albo] albedine C, albcdo I

Anselmus, De casu diaboli, c. 11 (ed. F. S. Schmitt, pp. 248-51). Damascenus, Dialectica, cap. 65 (PG 94, 659 A); versio Roberti Grossatesta, cap. 48 (ed. cit., p. 50). 1

2

DE VOCABULIS LOGICAE

97

[CAP. 3 4 . DE ISTO TERMINO 'DIVIDI']

Non solum autem universale significat plura, sed etiam in plura dividitur. Sed 'dividi' multipliciter accipitur. Aliquid enim dividi dicitur 5 quando alicuius totius per realem sectionem una pars ab alia separatur, sicut carpentarius dividit lignum et latomus lapidem et faber ferrum. Aliter accipitur 'dividi' quando sub aliquo uno, cuius una pars non separatur ab alia, plura sumuntur, sicut si dividam hanc vocem 'canis' in sua significata, sic dicendo 'canis alius latrabile animal, alius caeleste io sidus' etc., non separo unam partem istius vocis ab alia, sed plura ad quae est ista vox communis sub illo communi accipio. Et sic loquuntur 1 o g i c i de divisione « Sunt autem secundum D a m a s c e n u m , in Logica sua, cap. 2 12 , « octo modi divisivi: vel ut genus in species, ut animal dividitur in 15 rationale et irrationale. Vel ut species in individua, ut 'homo' dividitur in Petrum et Paulum et reliquos secundum partem hominis. Vel ut totum in partes, et hoc duphciter: vel in similes partes vel in dissimiles partes. Similes quidem partes illae sunt quando partes suscipiunt nomen et definitionem totius et ad invicem, ut cum dividimus carnem in multas 20 carnes et unaquaeque pars carnis caro dicitur et definitionem carnis suscipit. Dissimiles partes sunt cum partes neque nomen neque definitionem, neque totius neque ad invicem, suscipiunt, ut quando dividimus Socratem in caput et manus et pedes. Neque enim caput neque manus neque pedes suscipiunt nomen vel definitionem Socratis, neque ad invi25 cem. Vel ut aequivoca vox in diversa significata; et hoc duphciter: vel ut totum vel ut pars». Et exemplificat ibidem: «Vel ut substantia in accidentia, ut cum dico 'hominum hi quidem sunt albi hi autem nigri. Vel ut accidens in substantias, ut cum dico 'alborum haec quidem aniCap. 3 4 . - 4 dividi 1 dicitur] dividitur AI 5 quando] sicut A, aut K || realem] divisionem vel add. A 1 j| sectionem] divisionem B 7 quando] quia A X BCD || aliquo om. A K V 4 8 sicut] unde V 4 10 etc.] alius bellua marina A, aut B, et V 4 11 illo] isto CDI 13 in... sua om. A B E K V 4 14 12] 13 A, 22 BV 4 15 species] dividitur add. B 16 et 1 ] Ioannem et add. K j| sec. partem] particulares 1 4 C i| hominis] homines A C D 17 in om. AEV 19 totius] divisim add. K 21 cum partes] illae quae A 22 neque 1 CD Dam., nec I, om. A A J B E K V 4 neque 1 ] nec ABE, divisim add. K 23 Socratem BCI Dam., Sortem A A X D E K V 4 24 Socratis BCIV 4 Dam.t Sortis AA X EK 24-25 invicem] neque divisim add. K 25 vox] scil. vox dividitur A, om. K j[ diversa] sua A C 26 veJ 1 ] partes vel add. I 27 autem] quidem A E K V 4 28 ut 1 ] cum AA^DIV 4 || accidens] dividitur add. A X CDI 2 Damascenus, CAP. 34. - 1 Cf. Boethius, De divisione (PL 64, 875-92). Dialectica, cap. 6 (PG 94, 550s.); versio Roberti Grossatesta, cap. 12 (ed. cit., p. 14).

ocxham, summa logicae

7

98

PABS I CAP. 36

mata haec autem inanimata\ Vel ut accidens in accidentia, ut cum dico 'frigidorum haec quidem sicca haec autem humida'. Vel ut ab uno et 30 ad unum: ab uno quidem ut a medicinah medicinahs hber, medicinale instrumentum; ad unum autem ut sanativum8 [pharmacum] sanativus cibus ad sanitatem Est autem advertendum quod quamvis in praedictis modis dividendi accipiatur unum, sub quo sine reali divisione et reah separatione unius 35 partis ab alia accipiuntur plura, tamen in ahquibus modis illud quod dividitur importat aliquid quod potest realiter dividi in illa quae importantur per dividentia, scihcet in tertio et quarto modo. In aliis autem modis non sic: non enim quando dicitur 'hominumalii albi, alii nigri' ahquod totum dividitur in suas partes reales ubi illae partes separantur 40 reahter inter se. Est autem advertendum quod quando dividitur substantia in accidentia vel accidens in substantias vel accidens in accidentia, accipitur ibi hoc nomen 'accidens' pro praedicabih contingenter de ahquo, ipso quod importatur per subiectum permanente in rerum natura. Et ita patet 45 quod frequenter in auctoritatibus accipitur accidens non pro ahqua re accidentah reahter inhaerente substantiae, sed pro contingenter praedicabili de substantia. Si enim praedictus a u c t o r accepisset 'accidens' pro re realiter alteri inhaerente, debuit dixisse quod 'homo dividitur in albedinem et nigredinem', non cin homines albos et nigros', et simihter 50 debuit dixisse de aliis.

[CAP. 3 5 . D E ISTO TERMINO 'TOTUM']

'Totum' multiphciter accipitur. Uno modo dicitur ahquid complectens plures partes, sine quibus in rerum natura esse non potest. Si29 autem] quidem A E K V 4 30 frigidorum] alborum A A X D autem] quidem D V 4 32 ut] aliquid add. A 1 ; sanativum] urina A, aqua CE, sanativa urina add. A*D, dicuntur quae sunt ad sanitatem ticut add. B, sanativa et add. (p. urina et aqua) ACE 33 ad sanitatem] ad unum enim respiciunt sanitatem Dam., om. AA^BDIV 4 35 sine] non B U reali] tali CI ;; et] sine add. D 38 ct] in add. KV4 40 suas] duas A X D I u b i ] licet ABE, ut I. vel K, nisi V 4 separantur] separentur V 4 42 autem] etiam D V 4 43 ibi om. BK 47 substantiae] subiecto C || pro] aliquo add. C 50 nigred.] vel A, et add. CE 51 aliis] multis add. B Cap. 35. - 2 accipitur] dicitur K, scil. essentiale et subiectivum add. mg. I, totum enim add. BE l| dicitur] totum add. CDK 3 plures] multas A^CD, om. I 8

Versio Roberti Grossatesta habet "sanativum pharmacum".

DE VOCABULIS LOGICAB

99

cut impossibile est quod homo sit sine anima rationali exsistente et s corpore; et similiter impossibile est quod aer sit nisi tam materia quam forma sit; similiter impossibile est quod hoc lignum sit nisi haec pars sit. Et tunc semper pars est de essentia totius et non e converso. Aliter accipitur 'totum' pro ahquo communi ad multa. Et sic genus dicitur totum respectu specierum; et species dicitur totum respectu individuorum. 10 Et tunc 'totum' idem est quod
[CAP.

36.

D E ISTO TERMINO


Post praedicta dicendum est de oppositis Et est sciendum quod hoc nomen 'opposita* significat tam res extra animam et in anima, quam signa rerum. Sed omnes res extra animam, quae non sunt signa, si sint 5 oppositae, non opponuntur nisi contrarie; vel secundum unam o p in i o n e m ahquae opponuntur relative 2. Hoc patet: nam omnes res quae sunt oppositae vel sunt res absolutae, et tunc non potest inter eas esse oppositio nisi contraria tantum, sicut inductive patet; vel sunt relativae, et tunc non possunt esse oppositae nisi vel contrarie vel relative; 4 sit] in rerum natura add. A l i| sine... exsistente] nisi anima rationalis sit A V 4 4-5 sine... sit om. (/iom.) K 4-5 et corpore A 1 , et suo corpore (mg.) B, sine corpore C, et corpus sit Ef om. ADIV 4 5 similiter om. AEV 4 6 pars] et illa add. C 7 semper om. CI 8 communi ad] quod communicat C 10 commune] omne A^C 13 pars*] vero V 4 14 communis] commune A^BCDDC Cap. 3 6 . - 3 et] quam CI

quam] etiam add. CI

4 sint] sunt CDIV 4

7 res om. CDI

Cf. Aristot., Metaph., V, c. 26, t. 31 (1023b 26 - 1024a 10); ibidem de parte, cap. 25, t. 30 (1023b 12-25); Boethius, De divisione (PL 64, 887s.). 1

CAP. 36. - 1 Cf. Aristot., Praedicamenta, cap. 10-11 ( l l b 16 - 14a 25); Boethius, In Categorias Aristot., IV, cap. De oppositis (PL 64, 263-83); Guillelmus de Ockham, 2 Cf, infra, lin. 120-26. Expositio libri Praedicamentorum Aristot., cap. 17 (ed. cit.).

100

PABS I CAP. 36

vel una est absoluta et alia relativa, et si ita sit, non opponuntur. Unde 10 quando aliquae res sic se habent quod possunt sibi succedere in eodem subiecto, si non possunt esse simul in eo, si sint formae absolutae sunt contrariae. Tamen, sicut dicetur i n f e r i u s 8 , in tali contrarietate sunt gradus. Sed si loquamur de oppositione quae est inter signa rerum, cuius- 15 modi sunt conceptus, voces et scripturae, sic hoc nomen 'opposita' secundum P e r i p a t e t i c o s tam de complexis quam de incomplexis praedicatur 4. Complexorum autem oppositorum potest triplex modus assignari. Quaedam enim opponuntur contradictorie, quando scilicet aliquae pro- 20 positiones habent idem subiectum et idem praedicatum sed una est affirmativa et alia negativa. Sed hoc non sufficit, sed oportet quod una sit universalis et aha particularis vel indefinita, vel quod utraque sit singularis. Verbi gratia istae opponuntur contradictorie 'omnis homo est animar, 'aliquis homo non est animal', simihter istae 'omnis homo 25 est animaT, 'homo non est animaT, et hoc quia indefinita, quando subiectum sumitur significative, semper convertitur cum particulari. Et ideo universalis contradicit tam particulari quam indefinitae. Similiter istae contradicunt 'nullus homo est animal' et 'aliquis homo est animal' sive 'homo est animar. Istae etiam contradicunt 'Sortes est animal', 30 'Sortes non est animal,. Aliquae autem propositiones opponuntur contrarie, scilicet universahs affirmativa et universalis negativa. Et hoc verum est quando subiecta sumuntur significative, ahter non oportet. Sicut istae non opponuntur contrarie 'omnis homo: est terminus communis cum signo 35 universah', 'nullus homo: est terminus communis cum signo universali\ Pro tertio modo oppositionis non habemus nomen impositum. Est tamen tertius modus quando ahquae propositiones nec sunt contradictoriae nec contrariae, sed inferunt propositiones contradictorias, 10 si om. A X B C D ' ica sit] sic C, sic illa K j; sit om. A^BDI sive A

12 si 1 ] sed IKV 4

tamen add. CI

25 istae] illae AEV 4 , om. BIK

quidam add. C om. A^C

15 quae est] secundum quod sunt C

et hoc om. BD '; quia om. A A 1

25-26 omnis... animal 1 om. B

36 universali 1 ] determi-

37 Pro om. A A X D I || habemus]

38 Est tamen] est autem B, et est istc D |' modus] oppositionis add. A

Cf. infra, lin. 58s. (PL 64, 761-94). 8

29 et

32 autem] etiam D, tamen K V 4

34 subiecta] sub aliqua I, supponunt et add. A

natus add. ACIK, et add. AE j| universali 1 ] determinatus add. A C I aliquid add. A X BE

22 Sed] 26 animal 1 ]

27 subiectum] eius add. D, om. A K

30-31 Sortes... Sortes] iste homo... iste homo D

33 hoc] semper add. D

11 sibi succederc] esse succes20 aliquae om. B K

4

Cf. Boethius, Introductio

ad syllogismos

categoricos

DE VOCABULIS LOGICAE

101

40 vel una infert contradictoriam alterius; et propter hoc nuho modo possunt esse simul verae. Sicut istae propositiones opponuntur 'nullum animal currit', 'aliquis homo currit', non tamen contrarie nec contradictorie, quia non habent idem subiectum. Sed opponuntur, quia ista 'aliquis homo currit' infert contradictoriam istius 'nuhum animal currit', 45 quia sequitur 'aliquis homo currit, ergo ahquod animal currit'. Ex praedictis patet quod propositiones subalternae et subcontrariae non opponuntur, quia possunt simul esse verae. Oppositorum autem incomplexorum quatuor modi ponuntur. Quia quaedam incomplexa sunt contraria, scilicet illa quae significant quidquid 50 significant positive et affirmative, non negative; hoc est in definitione exprimente quid nominis eorum nulla negatio nec ahquid aequivalens negationi debet poni, et simul cum hoc quod illa non possunt verificari de eodem pro eodem simul sed successive; vel significant res quae possunt successive inesse eidem, non simul, quamvis non possint verificari 55 de eodem nec simul nec successive. Exemplum primi: sicut est de 'albo' et 'nigro', quia isti termini nihil significant negative et tamen isti termini significative sumpti non possunt verificari de eodem pro eodem simul, sed successive possunt. Verumtamen, sicut dicetur i n f e r i u s 5 , in isto modo sunt gradus. Exemplum secundi est de 'albedine' et 'ni60 gredine', quia isti termini significant tales res, qui tamen termini nec simul nec successive possunt verificari de eodem pro eodem. Et in isto modo, sicut in priori, sunt gradus. Quaedam autem opposita incomplexa sunt privatio et habitus, et sunt illa quorum unum significat quidquid significat positive, alterum 65 autem aliquid significat positive, et illud idem quod suum oppositum significat affirmative ipsum significat negative. Quod patere potest ex definitione exprimente quid nominis ipsius, quia in illa definitione negatio praecedit habitum oppositum sibi. Sic se habent 'visus' et 'caecitas'; nam 'visus' quidquid significat affirmative significat, quia in sua 70 definitione exprimente quid nominis nulla negatio debet poni; sed 'caecitas' vel 'caecus' significat aliquid affirmative et aliquid negative, quia 43 Scd] ideo add. D 52 quod om. BK (ipsi A) termini add. A K

48 ponuntur] possunt assignari A X CDI

53 pro... sed] nec simul nec D 55 sicut om. BE

tive et isti termini I, om. (hom.) D alterum affirmative A mative] positive C 5

56-57 nihil... termini] significant affirmative et nega-

64 significat 1 ] negative add. A

65 autem... illud om. C

50 affirm.] ct add. BI

54 successive om. A A X D E , quamvis]

idem] aliud I

70 nominis] ipsius add. A X B

Videsis vocem 'Contrarietas' in indice III.

64-66 positive... negative] 68 Sic] sicut A*CI

69 affir-

102

PABS I CAP. 36

'caecus' definitur sic 'caecus est ille qui non habet visum quem natus est habere', ubi aliquid praeponitur negationi et significatum ilhus importatur per 'caecum' afiirmative, et aliquid sequitur negationem et significatum ilhus importatur per 'caecum* negative. Si autem illud TS idem, propter sequentem particulam, dicatur importari affirmative, non curo; sufficit enim mihi quod negative importetur. Nec est inconveniens idem per idem importari affirmative et negative, sicut dictum est p r i us8 quod idem per idem potest significari in recto et in obliquo. Istam autem distinctionem, scilicet significare ahquid affirmative so vel negative, insinuat A n s e 1 m u s, De casu diaboli, cap. 11, ubi dicit sic 7 : « Constat, quoniam, haec vox, scilicet 'nihiT, quantum ad significationem nullatenus differt ab eo quod dico 'non aliquid\ Nihil quoque hoc apertius quam quod haec vox, scilicet 'non aliquid', omnem rem penitus et omne quod est aliquid in intellectu removendum, nec omnino K ullam rem aut penitus quod ahquid sit in intellectu retinendum sua significatione constituit. Sed quoniam remotio alicuius rei nullatenus significari potest nisi cum significatione ipsius cuius significatur remotio, - nullus enim intelhgit quid significet 'non-homo' nisi intelhgendo quid sit 'homo' necesse est ut haec vox quae est 'non-ahquid\ 90 destruendo illud quod est aliquid significet ahquid ». Et sequitur: « Significat ahquid removendo, et non significat aliquid constituendo Et sequitur: « Hoc itaque modo non repugnat malum nihil esse et mah nomen esse significativum, si sic aliquid perimendo significat ut nulhus rei sit constitutivum 95 Ex his verbis ahisque pluribus quae ibidem scribit A n s e 1 m u s evidenter habetur quod aliquod incomplexum aliquid significat removendo, perimendo, negando et ahquod incomplexum ahquid significat constituendo et affirmando. Ex quo sequitur quod privatio non est aliquid in re extra animam,100 distinctum quocumque modo a quohbet positivo, sicut caecitas non est 73 praeponitur] praesupponitur C per D ii affirmative] vel negative add. A signare A1!

M affirmative] in recto A 1

83 eo] hac AE, hoc K, om. I Ans.

|| homo] et ideo add. B V 4

76 propter]

dist.] definitionem A B " signif.] as-

81 vel] et BE, aliquid A X V 4

84 quod om. CI

86 ullam] nullam CI

add. C

75 Si autem] sed quod A, si tantum B 80 autem] enim CI

negative] in obliquo A 1

85 pcnitus] possibilem A A X B D

88 ipsius] eius A^C, eius ipsius (!) D

in om. K V 4

90 sit] significct A X BI

91 aliquid 1 ] Quod vero... aut aliquid (quod continuo sequitur in Anselmo)

92 aliquid 1 om. A E V 4

96 scribit] subdit A A X C I

101 modo om. CDI i; est] aliquid

add. A^CK 7 Anselmus, De casu diaboli, cap. 11 (ed. F. S. Schmitt, Hic, paulo superius. p. 249s.). Verba 'in' (lin. 85) et 'aliquicT1-2 (lin. 92) in Anselmo non leguntur. 8

DE VOCABULIS LOGICAE

103

a parte rei in oculo, dicente A n s e 1 m o, ubi prius8: « Multa dicuntur secundum formam quae non sunt secundum rem, ut 'timere' secundum formam vocis dicitur activum, cum sit passivum secundum rem. Ita 105 quoque dicitur 'caecitas' aliquid secundum formam loquendi, cum non sit aliquid secundum rem. Sicut enim dicimus de aliquo quia habet visum et visus est in eo, ita dicimus quia habet caecitatem et caecitas est in eo, cum haec non sit ahquid sed potius non-ahquid; et hanc habere non est ahquid, immo eo carere quod est ahquid. Caecitas namque non est 110 ahud quam non-visus aut absentia visus ubi visus debet esse. Non-visus vero vel absentia visus non magis est ahquid ubi debet esse visus quam ubi non debet esse. Quare caecitas non magis est ahquid in oculo quia ibi debet esse visus quam non-visus vel absentia visus in lapide ubi visus non debet esse». n5 Ex ista auctoritate patet quod caecitas non est ahquid a parte rei in oculo exsistens, et per consequens nullibi est a parte rei. Et ideo illa quae sunt extra animam non opponuntur privative, sed signa rerum, quorum unum significat aliquid affirmative et ahquid negative rehquum vero significat ahquid tantum affirmative, privative opponuntur. 120 Relative autem opponuntur nomina relativa quae non possunt de eodem respectu eiusdem verificari. Et hoc verum est sive res extra animam ahquae opponantur relative sive non. Nec propter hoc quod dico 'nomina relativa' nego relationem esse extra animam, quia 'relativum' potest dici tam de re quam de nomine rci. Quod enim sint ahqua no125 mina relativa patet per g r a m m a t i c o s 9 , qui nomen relativum ponunt esse unam speciem nominum. Incomplexa autem contradictoria sunt illa quorum unum significat ahquid vel aliqua affirmative et ahud significat praecise illud vel illa negative, nihil affirmative significando. Sicut 'homo' significat omnes homines 130 affirmative et 'non-homo' significat eosdem homines negative, nihil de102 dicente Anselmo] dicit enim Ans. A X CDI 104 dicitur] dicit A X CDI ,| activum] actionem D 106 dicimus] dico CI Ans., quod A A X B E V 4 ideo om. DI

quia] quod AA^BE, qui K 109 immo] est add. ABE

118 affirmative] tantum add. C

118-119 reliquum... affirmative (v. lin. 63-66)

103 formam] vocum add. C, vocis add. IK 105 quoque] quod C, etiam D, quae om. A 107 dicimus] de alio add. D

quia CDIK

1 1 6 nullibi] nihil A 1 , nusquam C V 4 |J et] aliud(!) add. C

om. A B C E K V 4

121

aliquid'] aliud K V 4 eiusdem] significari vel

add. A ;; verificari] et unum oportet quod ponatur in definitione alterius add. K \ sive] aliquae add. B 122 aliquae] alicui C, quae K

relative om. C D

129 nihil] vel I, om. C

|i homines

om. A X BD

Anselmus, loco cit., p. 250. 27 (ed. A. Krehl, I, 74). 8

9

Cf. Priscianus, Instit. grammat.,

II, c. 5, n.

104

PABS I CAP. 36

terminate vel finite affirmative significando. Quod addo propter c av i l l a t i o n e m quae posset fieri, dicendo quod 'non-homo' significat asinum, ex quo supponit pro asino, sic dicendo 'asinus est nonhomo\ Et est sciendum quod quodlibet istorum oppositorum est vere in se 135 quoddam ens positivum et absolutum, et de quolibet eorum pro se sumpto verificatur 'ens reale\ Unde si in ista 'non-ens est ens' subiectum supponeret pro se, vera esset, quia illud subiectum vere est ens, cum sit subiectum et pars propositionis ; nulla autem propositio componitur ex non-entibus. 140 Et si p r o t e r v i a t u r quod tunc unum oppositorum praedicaretur de rehquo, d i c e n d u m est quod non est inconveniens unum oppositorum praedicari de reliquo, non significative sed simpliciter vel materiahter sumpto. Sic enim tales sunt verae 'non-dictio est dictio\ 'non-incomplexum est incomplexum', 'non-pars est pars\ et sic de 145 multis aliis, sicut haec est vera quando profertur 'non-vox est vox\ Si enim subiectum supponat pro se, certum est quod illud est vox, quia haec vox quam profero 'non-vox' est vox. Et ista de oppositis ad praesens sufficiant, quia multa hic omissa super librum Praedicamentorum exposui10. wo

[CAP. 3 7 . D E ISTO TERMINO 'PASSIO']

Restat nunc de uno vocabulo, quo 1 o g i c i tractando de demonstratione fiequenter utuntur, disserere, scilicet de isto vocabulo 'passio'. Et est sciendum quod quamvis multipliciter accipi possit, sicut dixi super Praedicamenta \ tamen secundum quod logicus utitur 'passione' s passio non est ahqua res extra animam, inhaerens illi cuius dicitur passio, 131 vel] et V 4 , om, A 1 || finite] vel add. A^DI, om. C est ens', 'non ens est ens* add. K pars om. D 143 sed om. C K

141 proterv.] dicendo add. A 1 145

D

147

139 et

142 est1 om. CIV 4

illud] idem

B,

ibidcm

V4

149 ista] ad propositum add. A J D , in proposito add. C, cst pro-

positum add. I ;| praesens] dicu add. CI Cap. 37. - 4 quamvis] passio add. D 10

|| oppos.] verc add. D

incomplcxum 1 ] complexum

147-48 quia... v o x 1 om. (hom.) CI

135 oppositorum] complexorum 'ens

137 reale] praedicari add. I , ista] propositione add. A 1

149-150 quia... exposui om. CI 6 illi] alicui A A X V 4

Guillelmus de Ockham, ubi supra, nota 1.

CAP. 37. - 1 Guillelmus de Ockham, Expositio in librum Praedicamentorum tot.t cap. 14: De qualitate (ed. cit.).

Aris-

DE VOCABULIS LOGICAE

105

sed passio est quoddam praedicabile mentale vel vocale vel scriptum, praedicabile per se secundo modo de subiecto cuius dicitur passio. Quamvis proprie et stricte loquendo passio non sit nisi tale praedicabile 10 mentale et non vocale neque scriptum, secundario tamen et improprie vox vel scriptura potest dici passio, illo modo quo dicimus quod in ista propositione prolata 'omnis homo est risibilis' praedicatur passio de suo subiecto. Quod autem passio non sit res extra animam, quae non est signum 15 praedicabile, patet. Quia secundum p h i l o s o p h o s passio praedicatur per se secundo modo de suo subiectosed solus conceptus vel vox vel scriptum praedicatur, cum propositio non componatur nisi ex talibus et non ex rebus extra, igitur res extra non est passio. Item, entis sunt passiones; sed non inhaerent illi communi, mani20 festum est; igitur etc. Item, secundum p h i l o s o p h o s omnis passio est primo alicuius universahs; sed nulla res extra est inhaerens primo ahcui universah; igitur etc. Item, de Deo praedicantur passiones propriae sibi; sed Deo non 25 inhaerent ahquae aliae res; igitur passio non est talis res inhaerens suo subiecto. Dicendum est igitur quod passio non est nisi quoddam praedicabile secundo modo dicendi per se de suo subiecto, et ideo omnis passio potest esse pars propositionis, et per consequens non est tahs res extra. Ex quo 30 sequitur quod non est impossibile subiectum esse in rerum natura sine sua passione, nec est impossibile passionem esse in rerum natura sine suo subiecto. Et ideo quod dicunt a u c t o r e s quod subiectum non potest esse sine sua passione 8, exponendum est quod nihil ahud intendunt nisi quod passio non potest vere per propositionem negativam removeri a 35 suo subiecto, maxime si esse exsistere praedicetur de illo subiecto. Unde ista propositio est impossibihs 'Deus non est creativus', et tamen Deus potest esse et fiiit quando praedicatum non erat in rerum natura. Est etiam sciendum quod semper passio supponit pro illo eodem pro 8 diatur] cssc add. EKV4 ad
inhaerentes A X B D 25 aliae om. A X C V4

9 passio... tale] sit universale K

14 sit] talis add. CI

16 solus] solum C

communi] ens add. Camp.

21 sec. philos. om. A X V 4

27 praedic.] per se add. A X V 4 Camp.

|| extra] animam add. A 1

12 praedicatur] propria

19 entis] in communi add. A

inhacrent]

primo] passio AA X BEK

29 res] inhaerens subiecto et res add.

33 sine] propria add. A l

8 Cf. Scotus, OrdiCf. Aristot., Anal. Poster., I, c. 4 (73a 37 - 73b 5). natio, I, d. 3, pars 2, q. unica, n. 326 (ed. Vaticana, III, 196s.). 2

106

PABS I CAP. 36

quo subiectum supponit, quamvis aliquid aliud ab illo significet aliquo modo, scilicet in recto vel in obliquo, vel affirmative vel negative. Unde 40 et quaedam passiones vocantur positivae et quaedam negativae. Ex praedictis patere potest quomodo 'unum' est passio entis et realiter distinguitur ab illo ente cuius est passio, scilicet ab illo communi, et tamen idem significat quod illud commune; tamen alio modo, sicut patet per definitionem exprimentem quid nominis. Unde generaliter 45 verum est quod subiectum et passio sua non sunt idem realiter, quamvis supponant pro eodem, et quamvis praedicatio unius de alio sit necessaria.

[CAP. 3 8 . D E ISTO TERMINO 'ENS']

Dicto de terminis quibusdam secundae intentionis et quibusdam secundae impositionis, videndum est de terminis primae intentionis, cuiusmodi ponuntur praedicamenta. Primo tamen dicendum est de quibusdam communibus omnibus, sive sint res quae non sunt signa sive 5 sint signa, cuiusmodi sunt 'ens' et 'unum'. Circa 'ens' autem est primo sciendum quod ens dupliciter accipi potest. Uno modo accipitur hoc nomen 'ens' secundum quod sibi correspondet unus conceptus communis omnibus rebus, praedicabihs de omnibus in quid, illo modo quo transcendens potest in quid praedicari10 Quod enim omnibus rebus sit unus conceptus communis praedicabihs de omnibus rebus ex hoc persuaderi potest: quia si non sit aliquis talis conceptus communis, ergo diversis rebus sunt diversi conceptus 41 et 1 ] etiam A V \ om. CI \\ positivae] aflFirmativae CI ! et 1 om. ACIV 4 om. D

47 et... necessaria

Cap. 3 8 . - 2 quibusdam om. CI 2-3 secundae impos.] primae intentionis C 3 intent.] impositionis K 5 signa] rerum add. D 6 cuiusmodi] sicut CI 7 autem om. C K V 4 10 omnibus] rebus add. A X D !' praedicari] Et... significat (vide notam i) add. Gem. 11 enim] autem CI 12 de] pro BDI |j quia] quod DI 13 communis] omnibus rebus add. D Camp., om. BV 4

CAP. 38. - 1 De unitate conceptus entis per longum et latum egit Ockham in Scripto in I Sent., d. 2, q. 9 (ed. St. Bonaventure, N.Y., II, 292-336); cod. 26 Bibl. Commun. S. Geminiani hic addit (alia manu) in margine: "Et sic dixi quod ens praedicatur univoce de primo ente et omnibus entibus, et sic dico quod rebus diversorum praedicamentorum est aliquis communis conceptus. Et tamen ens non praedicatur univoce de omnibus praedicamentis, ut in primo (?) declaratur, quia non omnia praedicamenta significant eodem modo illa quae significant, quia aut plura simul aut non plura simul. Exempluni: sicut similitudo significat". Cf. additio codicis N 1 , supra, cap. 18, nota 5.

DB ENTB BT UNO

107

communes, qui sunt a et b. Sed ostendo quod aliquis conceptus est 15 communior tam a quam b, praedicabilis de quocumque, puta de c, gratia exempli: quia sicut possunt formari tales tres propositiones vocales 'c est b\ 'c est a\ 'c est aliquid', ita possunt in mente tales tres propositiones formari quarum duae sunt dubiae et tertia est scita. Nam possibile est quod aliquis dubitet utramque istarum 'c est b\ 'c est a et tamen quod 20 sciat istam 'c est aliquid'. Quo dato arguo sic: duae istarum propositionum sunt dubiae et una est scita, et istae tres habent idem subiectum, igitur habent distincta praedicata; quia si non, eadem propositio esset scita et dubia, ex quo duae sunt hic dubiae. Si habent distincta praedicata, igitur ahud praedicatum est in ista 'c est aliquid' quod non est prae25 dicatum in aliqua istarum 'c est b\ 'c est a\ igitur illud praedicatum est distinctum ab illis. Sed manifestum est quod illud praedicatum non est minus commune nec convertibile cum ahquo illorum, igitur est communius quam ahquod illorum. Quod est propositum: scilicet quod aliquis conceptus mentis ahus ab istis inferioribus est communis cuilibet 30 enti. Quod concedendum est, nam de omni ente vel de pronomine demonstrante quodcumque ens potest idem conceptus mentis vere praedicari, sicut eadem vox potest de quohbet vere praedicari. Tamen non obstante quod sic sit unus conceptus communis omni enti, tamen hoc nomen 'ens' est aequivocum, quia non praedicatur de 35 omnibus subicibihbus, quando significative sumuntur, secundum unum conceptum, sed sibi diversi conceptus correspondent, sicut super Porphyrium declaravi Ulterius sciendum est quod secundum P h i l o s o p h u m , V Metaphysicae 8 : «Ens dicitur hoc quidem secundum accidens, illud vero 40 secundum se». Quae distinctio non est intelligenda quod ahquod ens sit per se, ahud per accidens, sed ostendit ibi diversum modum prae14 sunt] sint DI Camp. |j ct om. C D '' cst] sit CI ipso a quam ipso CI, quam a ct Camp.

15 communior] prior D " tam a quam] tam praedicatur a. b. add. V 4

quocumque] quibuscumque

praedicatur C ;| de ita B D V 4 Camp., om. alii \ c] d. e. f. g. C, d. c. I sit CDI

21 una] tertia C

24 aliud] aliquod AE, aliquid B (hom.) A D

22-24 quia... praedicata om. (hom.) A*BD

puta] 18 est]

23 dubiae] sed add. CI 27-28 igitur... illorum om.

quod non est] quam sit A X D

28 aliquod] aliquid C Camp.

34 ens] non add. K || non om. B

17 tres om. C K

33 sic om. CDI !; conceptus] mentis add. A K

35 sumuntur] sumitur C

40 quod] quasi A A X V 4

41 sit...

per 1 ] unum non sit ens secundum se et aliquod secundum D j| se] et add. A V 4 ;i aliud] aliquod CI

Guillelmus de Ockham, Expositio in librum Porphyrii 8 Aristot., Metaph., 3, § 10 (ed. E. A. Moody, pp. 44-47). 7-8). 2

De praedicabilibus, cap. V, c. 7, t. 13 (1017a

108

PARS I CAP. 38

dicandi unius de reliquo mediante hoc verbo 'est\ Quod satis claret per exempla P h i l o s o p h i 4 , quia dicit quod dicimus 'musicum secundum accidens est iustum', et simihter 'musicum secundum accidens est homo\ et musicum dicimus aedificare secundum accidens. Ex quo 45 patet quod non loquitur nisi de diverso modo praedicandi ahcuius de ahquo, quia ahquid dicitur de ahquo per se et ahquid dicitur de aliquo per accidens. Quod enim ahqua res non sit ens per se et ahqua per accidens patet, quia nulla res est quin sit substantia vel accidens; sed tam substantia quam 50 accidens est ens per se; igitur etc. Hoc tamen non obstante ahquid praedicatur de ahquo per se et aliquid per accidens. Simihter dividitur ens in ens in potentia et in ens in actu. Quod non est intelligendum quod ahquid quod non est in rerum natura, sed potest 55 esse, sit vere ens, et ahquid ahud quod est in rerum natura sit etiam ens. Sed A r i s t o t e l e s dividendo 'ens' in potentiam et in actum, V Metaphysicae6, intendit quod hoc nomen 'ens' de ahquo praedicatur mediante hoc verbo 'est' in propositione mere de inesse, non aequivalenti propositioni de possibili, sic dicendo 'Sortes est ens\ 'albedo est 60 ens'; de ahquo autem non praedicatur nisi in propositione de possibih, vel aequivalenti propositioni de possibih, sic dicendo 'Antichristus potest esse ens' sive 'Antichristus est ens in potentia', et sic de ahis. Unde vult i b i d e m quod ens est dicibile potestate et actu, sicut sciens et quiescens, et tamen nihil est sciens vel quiescens nisi actualiter sit sciens vel 65 quiescens. De aliis divisionibus entis a 1 i a s patebit8. Et ista causa brevitatis ad praesens sufficiant.

42 claret] clarum cst AE, declarat B, patet C musicum] iustus... musicus B C cuius C

54 dividitur] distinguitur A K

56 natura] nec add. A, non add. K

etiam] vere add. V 4

61 ens] et huiusmodi add. D, om. A om. A

64 ens om. A C I V 4

44 iustum...

46 alicuius] unius A, unius ali-

50 quia] nam CI \\ quin] quae non IK, vel add. A 1

49 aliqua] alia AE

res per se et add. A X B

43 dicimus] quod add. DI

45 secundum] per A * D V 4

51 est]

55 est 1 ] sic add. B ;; quod 1 ] quasi A X D 57 in 1 om. DI

60 ens] hacc add. B C V 4

62 vel... possibili] praedicatur mediante hoc verbo potest I,

65-66 et... quiescens om. (hom.) A K

65-66 nisi... quiescens] quin

sit vere ens (mg.) V 4 5 Aristot., Metaph., Aristot., ibidem (1017a 8-10). V, c. 7, t. 14 (1017a 6 35 - 1017b 9). Fors sit an Ockham cogitet de expositione Metaphysicae Aristotelis, quam tamen perficere non potuit. Cf. infra, cap. 40. 4

DE ENTB ET UNO

109

[CAP. 3 9 . D E ISTO TERMINO 'UNXJM']

'Unum' autem est passio entis, quia est praedicabile de ente per se secundo modo, et hoc quia significat aliquid quod non eodem modo significatur per ens, quamvis aho modo significatur per ens. Nam 'ens' 5 quidquid significat positive et affirmative significat; 'unum' vero significat quodhbet significatum per 'ens' tam positive et affirmative quam negative et remotive. Quod patet per definitionem exprimentem quid nominis ipsius. 'Unum' tamen multipliciter dicitur, quia secundum P h i 1 o s o10 p h u m, V Metaphysicae 1 : « Unum dicitur ahud secundum accidens, aliud secundum se». Quod sic est intelhgendum quod hoc nomen 'unum' de aliquibus praedicatur per accidens, ita quod propositio iha est per accidens, sicut haec est per accidens 'Coriscus et musicus sunt unum', similiter ista est per accidens 'iustum et musicum sunt unum\ 15 Cum hoc tamen stat quod tales sunt verae 'musicum et iustum sunt per se unum' et 'musicus et Coriscus sunt per se unum\ Et si inveniantur in a u c t o r i b u s 2 tales propositiones 'musicum et album sunt unum per accidens', 'musicus per accidens est unum cum Corisco', debent exponi, ut per istas intelhgantur tales 'haec est per accidens: musicum et 20 album sunt unum', 'haec est per accidens: musicus et Coriscus sunt unum\ Quahter autem istae propositiones distinguuntur et non aequipollent, ostendetur i n f e r i u s . Unum secundum se dicitur illud de quo vel de quibus dicitur unum non per accidens sed per se. Et quamvis P h i l o s o p h u s , V Meta25 physicae 8, ponat multos modos unius per se, tamen ad praesens sufficiat ponere tres modos unius quibus 1 o g i c i frequenter utuntur. Unde quaedam dicuntur unum numero, hoc est de quibusdam terminis supponentibus pro eodem verificatur hoc praedicabile 'unum numero', sic dicendo 'iste homo et Sortes sunt unum numero', ' Marcus et 30 Tulhus sunt unum numero'. Et ideo quod dicit A r i s t o t e l e s , V Metaphysicae 4, quod « unum numero sunt quorum materia est una », Cap. 39. - 4 quamvis... cns1 om. AK 12 aliquibus] aliquo AA X EI || pracdicatur] dicitur BCI |j pcr] se ita quod propositio est pcr sc dc aliquo pcr add. AE 14 cst per arridrm om. CI 15 talcs] propositiones add. K 17 propos. om. CI 19 haec] hoc C 20 haec] hoc BCI 26 unius] per se add. A X C 2 Cf. Aristot., CAP. 39. - 1 Aristot., Metaph., V, c. 6, t. 7 (1015b 16-17). 8 loco cit. (1015b 17-36). Aristot., loco cit., c. 6, tt. 7-12 (1015b 16 - 1017 a 6). 4 Aristot., loco cit., c. 6, t. 12 (1016b 32-33).

110

PABS I CAP. 36

intelligendum est quod tunc dicuntur unum numero quando non sunt distincta nec secundum materiam nec secundum formam. Quaedam autem dicuntur unum specie, quorum scilicet est eadem species, ita quod semper quaecumque sunt unum specie sunt simpliciter 35 plura vel unum numero, dicente A r i s t o t e l e , I Topicorum 5 : «Idem specie sunt quae cum sint plura », ita, supple, si non sint unum numero, «sub eadem specie continentur ». Genere autem sunt illa unum quae sub eodem genere continentur, ita quod quaecumque sunt unum genere sunt simpliciter plura specie et *o numero, vel sunt unum specie, dicente A r i s t o t e l e 8 : « Quaecumque numero, specie unum; sed quaecumque specie, non omnia numero. Sed genere omnia sunt unum, quaecumque et specie; quaecumque vero genere, non omnia specie Ex istis verbis sequitur quod nihil est unum specie nisi sit unum 45 numero vel plura numero. Et ideo impossibile est quod sit aliqua natura quae sit una specie et non sit una numero nec plures res numero. Similiter impossibile est quod sit aliqua natura una genere nisi illa sit una specie vel plura specie. Et ideo dicendum est quod plura individua sunt unum specie, et so quod unum individuum est unum specie cum alio individuo. Similiter plura individua diversarum specierum sunt unum genere, et unum individuum unius speciei est unum genere cum alio individuo alterius speciei, sicut Sortes et iste asinus sunt unum genere, hoc est de Sorte et isto asino natum est unum genus praedicari. Simihter Sortes et Plato 55 sunt unum specie, hoc est Sortes et Plato sub una specie continentur, vel Sortes et Plato sunt illa a quibus potest abstrahi una species communis eis. Et si d i c a t u r quod tunc non essent unum realiter, d i c e nd u m est quod sunt unum reahter, accipiendo 'unum' secundum quod dicitur de illis quae sunt unum specie; quia Sortes et Plato sunt reahter «> illa a quibus potest abstrahi una species. Et ita concedendum est quod est ahqua unitas minor unitate numerali7, sed ipsamet individua sunt 35 quaecumque] quandocumque V 4 39 quae] quaecumque C |! eodem] uno I 42 numero, specie trp. A A X B E 43 sunt om. CIV 4 47 una] natura add. I 48 natura] quae sit add. C || illa om. CIK 54 iste om. CI |! asinus] Gabriel C || et 1 ] Platone ct add. A 55 isto om. B C I K V 4 ;| asino] Gabrieli C 56 una] eadcm A 1 57 abstrahi] unus conceptui vel add. A 1 61 quibus] realiter add. A 5 Aristot., Topica, I, c. 7 (103a 10-11). 6 Aristot., Metaph., V, c. 6, t. 12 7 Cf. Scotus, Opus Oxon., II, d. 3, q. 1, n. 7: "...aliqua (1016b 36 - 1017a 2). est unitas in re realis absque omni operatione intellectus, minor unitate numerali sive unitate propria singularis" (ed. Wadding, VI, 357).

DE PRAEDICAMENTIS

111

unum realiter, illo modo accipiendo unum, ita quod nihil imaginabile distinctum ab individuo vel individuis est unum, illo modo accipiendo 65 unum. [CAP. 4 0 . D E ISTO TERMINO 'PRAEDICAMENTUM']

Post praedicta restat dicere de inferioribus ad 'ens', quae ponuntur decem praedicamenta Est autem sciendum quod hoc nomen 'praedicamentum' est nomen 5 secundae intentionis sicut hoc nomen 'genus', quamvis illa de quibus praedicatur sint incomplexa primae intentionis. Verumtamen praedicamentum duphciter accipitur. Uno modo pro toto ordine ahquorum ordinatorum secundum superius et inferius, aho modo accipitur pro primo et communissimo in ordine illo. Et isto se10 cundo modo accipiendo praedicamentum, quodhbet praedicamentum est unum incomplexum primae intentionis, et hoc quia significat res quae non sunt signa. Accipiendo autem praedicamentum primo modo, sic potest dici quod quandoque in aliquo tah ordine sunt incomplexa primae intentionis, et aliqua sunt incomplexa secundae intentionis. Vel 15 potest dici quod aliqua taha sunt primae intentionis et ahqua secundae intentionis. Sicut secundum o p i n i o n e m quae ponit quod intentio vel conceptus est quahtas subiective exsistens in mente 2, hoc commune 'genus' est in praedicamento qualitatis vel relationis, nam omne genus est qualitas secundum illam opinionem. Et hoc commune 'genus' est 20 secunda intentio vel nomen secundae intentionis, hoc autem commune 'color' est prima intentio. Et consimihter potest dici de multis aliis. Et s i d i c a s quod intentio prima non est superior ad intentionem secundam: Similiter, intentio prima non praedicatur de intentione secunda 25 nec e converso: 64 vel] et BCI Cap. 4 0 . - 2 dicere] videre ABE 10 praedic.1 om. B C 11 hoc] ideo add. C || lignif.] rem vel add. A*BD 13 quandoque] aliqua B, quandocumque I 13-15 quandoque... quod om. CK 13 incomplexa] aliqua A*D 17 in] ipsa anima vel add. A 1 H mente] tunc add. ACIV 4 19 commune] nomen A 20 autem] nomen add. K 21 aliis om. A K

CAP. 40. - 1 De praedicamentis ex professo et multo diffusius egit Ockham in Expositione libri Praedicamentorum Aristot. (ed. Bononiae 1496); de quantitate autem et de relatione iterum atque iterum tractat in variis operibus philosophico-theolo2 De hac opinione videsis supra, cap. 12. gicis.

112

PABS I CAP. 40

Similiter, ens rationis non potest esse in praedicamento reali; intentio autem secunda est ens rationis; igitur non est in praedicamento reali: Ad primum istorum dicendum est quod intentio prima est superior ad intentionem secundam, sicut 'ens' est intentio prima et tamen est superius ad intentionem secundam; omnis enim intentio secunda est ens, 30 et non e converso. Ad secundum dicendum est quod quamvis intentio prima non praedicetur de intentione secunda si utraque intentio supponat pro se ipsa, - tunc enim oporteret concedere quod intentio secunda esset intentio prima, quod falsum est -, tamen intentio prima potest praedicari de in- 35 tentione secunda, non pro se sed pro intentione secunda. Unde ista 'genus substantiae est qualitas' vera est, non tamen verificatur hoc praedicatum 'qualitas' pro se sed pro intentione secunda, quae est genus. Sicut in ista propositione prolata nomen est qualitas' praedicatur nomen primae impositionis de nomine secundae impositionis, non pro se 40 sed pro nomine secundae impositionis, et tamen nullum nomen secundae impositionis est nomen primae impositionis. Ad tertium dicendum quod iste terminus 'esse in praedicamento' dupliciter accipitur. Uno modo pro illo quod sic est in praedicamento quod de pronomine demonstrante ipsum praedicatur primum ilhus *s praedicamenti sumptum significative. Et sic accipiendo 'esse in praedicamento' nihil est in genere substantiae nisi substantia particularis, quia nihil est substantia nisi substantia particularis. Et sic accipiendo 'esse in praedicamento' omnia universalia, etiam importantia praecise substantias, sunt in praedicamento quahtatis, quia quodhbet universale est qua- so litas. Ahter accipitur 'esse in praedicamento' pro illo de quo significative sumpto praedicatur primum ilhus praedicamenti significative sumptum. Et sic quaedam universaha sunt in genere substantiae, quia de quibusdam universalibus significative sumptis praedicatur 'substantia' quando sumitur significative, sic dicendo 'omnis homo est substantia', omne animal 55 est substantia', 'omnis lapis est substantia' et sic de ahis. Quaedam autem universalia sic sunt in praedicamento quahtatis, et sic de aliis. Et ideo 27 est 1 ] potest esse C om. C

est 1 om. C

29 secundam] intentio autem secunda est ens add. C j| ens] quae add. B,

31 et... converso om. K V 4

33 secimda] nec e converso add. CI 37 substantiae om. A V 4

37-38 vera... qualitas] supponit, non V 4

intentionis imposidonis(!) I 41-42 secundae 1 ... primae trp. CI A^CDI (hom.) AIK

32 quamvis] licet CI

34-35 secunda... prima 1 trp. CI

41 pro] ipso add. D

35 potest] simul add. K

40 impos. 1 ] intentionis I || impos. 1 ]

| nomine... impos.] intentione secunda V 4

43 dicendum] est add. A A X I V 4

47 genere] praedicamento C ;i nisi] praecise add. A 1 53 genere] praedicamento A^CD

32-33 prima... secunda trp. B

44 accipitur] potest accipi 47-48 quia... particularis om.

56-57 Quaedam... aliis om. (hom.) A B K

DE PRAEDICAMENTIS

113

illa propositio accepta 'ens rationis non potest esse in praedicamento reali' falsa est, sive accipiatur 'esse in praedicamento' uno modo sive alio. 6o Verumtamen sciendum est quod secundum o p i n i o n e m quae ponit quod intentio, conceptus sive passio animae est qualitas mentis8, non ideo dicitur aliquid 'ens rationis' quia non sit vera res exsistens in rerum natura, sed ideo dicitur ens rationis quia non est nisi in ratione, quo mens utitur pro alio vel propter aliud. Et sic omnes propositiones 65 et consequentiae et termini mentales sunt entia rationis, et tamen vere sunt realiter exsistentia in rerum natura, et entia perfectiora et realiora quam qualitates quaecumque corporales. Et ideo quod C o m m e nt a t o r 4 et P h i l o s o p h u s 5 dividunt ens primo in ens reale et in ens rationis, sive in ens in anima et in ens extra animam, et postea ens 70 reale in decem praedicamenta, non est divisio per simphciter opposita, illo modo quo animal dividitur in animal rationale et irrationale, sed magis est divisio vocis in significationes, illo modo quo A r i s t o t e 1 e s in I Priorum 8 dividit contingens in contingens necessarium et ad utrumhbet et possibile commune. Et ideo sicut unum istorum trium 75 membrorum praedicatur de aho, - haec enim est vera 'contingens necessarium est possibile', simihter ista 'contingens ad utrumlibet est possibile'-, ita non obstante illa divisione entis haec est vera 'ens rationis est ens reale\ accipiendo ' ens reale' pro iho quod est vera quahtas exsistens in rerum natura. Si tamen accipiatur 'ens reale' vel 'extra animam' prae80 cise pro illo quod non est in anima, tunc divisio entis in decem praedicamenta non est divisio per se communis in sua inferiora, sed est consimihs et aequivalens isti divisioni 'ens reale extra animam quoddam importatur per hoc praedicamentum, quoddam per illud', et sic de singuhs; vel tah 'omne reale ens extra animam vel est in tah praedicamento vel in 85 tali\ Cum hoc tamen stat quod etiam in ilhs praedicamentis sunt multa quae non sunt entia extra animam.

58 illa] alia B, haec C add. A * D V 4

59 esse in s.lin. C, om. BI \\ praedicamento om. A B C K |l alio] modo

66 sunt] entia add. CI

69 in* om. A^BC

78 reale 1 ] rationis C ;i vera] substantia vel A 1 , prima I 81 per se om. A K V 4

68 in 1 om. A X C D

67 quod] cum AE, quia I

71 et] in animal add. C V 4 83 praed.] et add. BDE

73 et] contingens add. C 79 vel] ens add. B 84 in 1 om. BDI

74 et] in add. B 80 entis] realis add. A

85 hoc] quo A K V 4 || ta-

men] etiam A 1 , om. K 8 Vide notam 2. 4 Avcrroes, In Aristot. Metaph., VI, t. 8 (ed. Iuntina, VIII, 5 Aristot., Metaph., 6 Aristot., f. 72r). VI, c. 4, t. 8 (1027b 17 - 1028b 6). Anal. Priora, I, c. 3 et 13 (25a 27-41; 32b 4-13).

OCKHAM, SUMMA LOGJCAE

8

114

PARS I CAP. 41

[CAP. 4 1 . DE NUMERO PRAEDICAMENTORUM]

His praemissis videndum est de numero praedicamentorum1. Ponuntur autem ab omnibus auctoribus decem praedicamenta, sed in modo ponendi, ut mihi videtur, multi m o d e r n i discordant ab a n t i q u i s. Nam multi ponunt quod in omni praedicamento sunt 5 multa ordinabilia secundum superius et inferius, ita quod superius per se primo modo et in recto praedicatur de quolibet inferiori, tali praedicatione qualis est haec omne a est b\ Unde ut talem praedicationem habeant, de adverbiis fingunt nomina abstracta, sicut de 'quando', quod est adverbium, fingunt tale abstractum 'quandalitas' et de 'ubi' hoc no- 10 men 'ubitas', et sic de aliis. Sed a n t i q u i, ut mihi videtur, non posuerunt talem ordinem in quohbet praedicamento, et ideo hoc nomine 'praedicamentum' et simihter tahbus nominibus 'genus', 'species' et consimihbus magis large utebantur quam faciunt multi m o d e r n i. Unde quando dixerunt 15 semper superius praedicari de inferiori et quodlibet praedicamentum habere sub se species, extendebant <praedicari, ad verba, quo modo dicimus quod 'ambulat' praedicatur de homine, sic dicendo 4homo ambulat', simihter 'iste calceatur', 'iste armatur\ Extendebant etiam praedicationem ad praedicationem adverbiorum et praepositionum cum 20 casuahbus suis, sicut exercemus in tahbus propositionibus 'iste est hodie', ciste fuit heri', 'iste est in domo', 'iste est in civitate'. Et ita in quolibet praedicamento invenitur ahqua talium praedicationum. Non tamen oportet quod ibi sit semper praedicatio propria recti de recto. Et ideo non omnis ordo superioris et inferioris est secundum praedicationem, 25 stricte accipiendo praedicationem, sed ahquis est in consequendo et in praedicando, large accipiendo praedicationem. Et quia intentio a n t i q u o r u m mihi videtur rationabihor, ideo Cap. 41. - 5 multi] modcrni add. K 6-7 per se om. BIK 7 et] etiam add. B 8 qualis... haec om. BIK || b] c est a, igitur c cst b add. A 1 10 ubi mg. V 4 , virtute I, fingunt add. D 10-11 hoc nomen om. A C K V 4 11 ubitas] ubilitas A, ubietas C, ubcitas D, virtualitas I 12 antiqui] aliqui add. CI \\ ordinem] praedicamentorum add. A 1 13 quolibct praed.] quibuslibet (quibusdam A) praedicamentis A K V 4 praedicamentum] vel praedicaoim add. A 1 , praedicatum add. D 17 species] plures add. BCI i, verba] adverbia BV 4 , universalia I, om. K 18 dicendo] iste add. A 19 etiam om. BK 23 invenitur] inveniuntur CI, om. A 24 propria] et add. BI 26 consequendo] concedendo A 1 , connotando K 28 antiquorum] ut add. A 1 , add. s.Jirt. V 4 j| videtur] esse add. A, est probabilior et add. A 1 , est add. s.lin. V 4

CAP, 41. - 1 Cf. Guillelmus de Ockham, Quodlibet 1491), ubi plura hic dicta verbotenus recurrunt.

V, q. 22 (ed. Argentinae

DE PRAEDICAMENTIS

115

ipsam prosequendo primo ostendam quod haec fiiit eorum intentio. 30 Quod probari potest primo per A r i s t o t e l e m enumerantem praedicamenta, ubi sic exprimit ea 2 : « Eorum quae secundum nullam complexionem dicuntur singulum aut significat substantiam aut qualitatem aut quantitatem aut ad aliquid aut ubi aut quando aut situm esse aut habitum aut facere aut p a t i E t postea exemplificans dicit: « Ubi, ut in 35 loco; quando autem, ut in tempore, ut heri; situm esse vero, ut sedet aut iacet; habere, ut calceatus, armatus; facere vero, ut secare, urere; pati, ut secari, u r i I d e m etiam patet in capitulo De facere et pati8. Item, D a m a s c e n u s in Logica sua, cap. 32, dicitsic4: «Oportet cognoscere quod decem sunt omnia praedicamenta, id est generahssima genera sub quibus refertur omnis vox simpliciter dicta. Sunt autem haec: substantia, ut lapis; quantum, ut duo, tria; ad ahquid, ut pater, fihus; quale, ut album, nigrum; ubi, ut in Tyro, in Damasco, hoc autem loci ostensivum est; quando, ut heri, cras, hoc autem temporis est ostensivum; habere, ut vestimentum induere; situm esse, ut stare, sedere; 45 facere, ut urere; pati, ut uri». Et isti duo a u c t o r e s , unus sanctus et ahus philosophus, sufficiant ad probandum quod per praedicamenta non intelhgunt nisi quaedam incomplexa continentia sub se diversas voces vel intentiones animae, de quibus tamen non praedicantur praedicatione propria et in recto. 50 Ad cuius evidentiam sciendum est quod secundum intentionem a n t i q u o r u m exsistentia in praedicamentis non sunt nisi quaedam incomplexa ex quibus affirmatio et negatio, scilicet propositiones affirmativae et negativae, natae sunt constitui. Propter quod dicit A r i s t ot e 1 e s, ubi prius5: «Singula igitur eorum quae dicta sunt ipsa quidem 55 secundum se in nulla affirmatione dicuntur, horum autem ad se invicem complexione affirmatio fit». 34 pati] ut secari ct uri add. C

33-34 habitum] habcre A*BE

35 autem om. A^BCE || in tempore ut om. ABEIKV 4 om. A X BE

36 vero om. BE

tur] ponitur C, reponitur Camp.

38 sic] quod BCI, om. AE

35 vero

39 omnia om. C V 4

omnis om. CI I! simpliciter] communiter C

quantitas C j| pater] et add. AAKDIV 4 haec BV 4 , hic I

34-37 Et... pati om. I

35-37 situm... uri] etc. C

40 refer41

quantum]

42 quale... nigrum] qualitas, albedo, nigredo C || hoc]

43 loci ostensivum] loyci omncs unum K

46 philos.] Porphyrius V 4 , ad praesens add. C

44 vestimentum] vestitum BIV 4

48 continentia] contentiva CI

53 negativae]

aptae add. C 8 Aristot., ibidem, cap. Aristot., Praedicamenta, cap. 4 ( l b 25 - 2a 4). 4 9 ( l l b 8-14). Damascenus, Dialectica, cap. 48 (PG 94, 622 C); versio 5 Aristot., Praedicamenta, Roberti Grossatesta, cap. 32 (ed. cit., p. 29). cap. 4 (2a 4-7). 2

116

PARS I CAP. 41

Et similiter dicit D a m a s c e n u s , sicut dictum est6, quod sub decem praedicamentis « refertur omnis vox simpliciter dicta hoc est omnis vox categorematica, quae non est affirmatio vel negatio. Et ita constat esse de intentione eorum quod illa quae sunt in praedicamentis 60 sunt incomplexa ex quibus sunt propositiones natae componi. Et hoc est verum tam de incomplexis mentalibus quam vocahbus; mentaha tamen principaliora sunt, sicut dictum est p r i u s 7 . Sumitur autem distinctio istorum praedicamentorum, sicut innuit C o m m e n t a t o r VII Metaphysicae 8, ex distinctione interrogativo- 65 rum de substantia sive de individuo substantiae. Unde secundum quod ad diversas quaestiones factas de substantia per diversa incomplexa respondetur, secundum hoc diversa in diversis praedicamentis collocantur. Unde omnia incomplexa per quae convenienter respondetur ad quaestionem factam per 'quid est' de ahquo individuo substantiae sunt in 70 praedicamento substantiae, cuiusmodi sunt omnia taha 'homo', 'animaT, 'lapis', 'corpus', 'terra', 'ignis', 'sol', 'luna' et huiusmodi. Illa autem per quae convenienter respondetur ad quaestionem factam per 'quale' de substantia sunt in genere quahtatis, cuiusmodi sunt taha 'album', 'calidum', 'sciens', 'quadratum', longum', 'latum', et sic de aliis. Illa 75 autem per quae respondetur ad quaestionem factam per 'quantum' de substantia vel substantiis demonstratis continentur in genere quantitatis, cuiusmodi sunt taha 'bicubitum',
58 pracdic.] pracdicamenta A X BD 62 quam] de add. AE

59 v o x ] dictio A ii categorematica] categorica E rogationum I alia CI

69 Unde] ad add. A X DI

73 convenienter om. A X EI

camento K H album] nigrum add. CI 76 quae] convenienter add. A X C nere] praedicamento CDC cuius] de substantia add. A 1

70 factam om. CIV 4 „ per om. A^BCIV 4

72 Illa]

74 substantia] demonstrau add. C , in genere] sub praedi75 sic de aliis] huiusmodi DI, huiusmodi add. C |j Hla] alia C

77 substantia] demonstrata add. CI ;| continentur] sunt CI J| g©78 talia om. CI || Illa] alia C 79-80 consimile] consimilem A X CDI

nomen A K , verbum add. C, nomen add. I, om. V 4

79 quae] convenienter add. A 1 || 80 nobis om. B C || unum]

81 Hla] alia C !| convenienter om. C I K V 4

7 Supra, cap. 40, lin. 64-67. Vide notam 4. Metaph., VII, t. 14 (ed. Iuntina, VIII, f. 77v). 8

refcrtur] reponitur C 65-66 interrog.] inter-

8

Averroes, In Aristot.

DE PRAEDICAMENTIS

117

mari vel in terra', ideo ista incomplexa, pro quanto non sunt affirmationes vel negationes, dicuntur in genere ubi. Similiter ad quaestionem factam de substantia demonstrata per 'quando' numquam respondetur nisi per adverbia vel per praepositiones cum suis casualibus, sicut si quaeratur 90 'quando fiiit Sortes' convenienter respondetur quod fuit heri vel in tali die, ideo praecise talia sunt in genere quando. Similiter ad quaestionem factam per hoc totum 'quid facit Sortes' convenienter respondetur per verba, sicut quod calefacit vel ambulat, ideo taha sunt in genere actionis. Et sic, proportionahter, est de aliis, quamvis forte propter penuriam no95 minum aliquando interrogativa propria praedicamentis et generaha nobis deficiant. Ex isto sequitur quod taha concreta 'album', 'nigrum', ' calidum', amarum' magis directe sunt in genere qualitatis quam eorum abstracta. Propter quod P h i l o s o p h u s , in Praedicamentis 9, exemplificans de looihis quae sunt in praedicamento qualitatis dicit: « Qualitas, ut album». Verumtamen accipiendo praedicamentum qualitatis pro ahquo quod universahter removetur a substantia, sic talia concreta non sunt in genere qualitatis sed praecise abstracta. Et sic intellexi ahquando, quando d i x i talia abstracta esse in genere per se et concreta per reductionem. 105 Sed in tahbus magis est difficultas verbalis quam reahs, ideo ad praesens pertranseo. Et sufficiat scire quod omne incomplexum per quod responderi potest ad ahquam quaestionem factam de substantia est in ahquo praedicamento, sive illud sit adverbium sive verbum sive nomen sive praepo110 sitio cum suo casuah. Aha autem incomplexa non sunt in aliquo praedicamento; propter quod coniunctiones et syncategoremata in nuho praedicamento reponuntur. Per taha enim 'si\ 'et', 'omnis', 'nullus' ad nullam quaestionem de individuo substantiae respondetur. Si autem per ahqua taha poterit aliquo modo responderi ad aliquam quaestionem cer115 tam, hcet non ad omnem, illa possunt ad ahquod praedicamentum reduci. ncgationcs] sunt vcl add. D

87 vcl] ct CDI monstrator E, om. A

89 pcr om. A A * C

om. A A X E V 4 ,; vel] quod fuit add. C add. B

;

dicuntur] sunt A X C

91 ideo] unde A K

93 quod om. C V 4 ; gencre] scilicet add. A*D

98 directe om. CI

100 praedicamento] genere A J I

nere] praedicamento A X D, substantiae add. A 1 venienter add. K .. aliquam om. B C K

102 sic] tunc CI, om. A

112 nullus] et huiusmodi add. D

omnem] communcm C

Aristot., Praedicamenta,

92 factam] de substantia demonstrata 94 penuriam] vocabulorum vel add. K

107 scire] pro nunc add. A X D

factam de substantia convenienter D, om. A K V 4

9

88 dcmonstrata] de-

90 rcspondctur] rcsponderi potest A J D !l quod fuit

cap. 4 (lb 29).

102-03 ge108 potest] con-

113 de... respondetur]

115 licet] et BIK, vel C, om. A

; non ad

118

PARS I CAP. 41

[CAP. 4 2 . D E PRAEDICAAIENTO SUBSTANTIAE]

Expeditis quibusdam generalibus circa praedicamenta, quamvis multa alia possent dici, de singulis in speciali dicendum est, et primo de substantia. Circa quam primo considerandum est quod substantia multipliciter 5 accipitur. Uno modo substantia dicitur quaecumque res distincta ab aliis, sicut frequenter talia inveniuntur in a u c t o r i b u s 1 'substantia albedinis', 'substantia coloris', et sic de aliis. Aliter dicitur substantia magis stricte omnis res quae non est accidens realiter inhaerens alteri. Et sic substantia dicitur tam de materia quam de forma quam etiam de com- io posito ex utrisque. Aliter dicitur substantia strictissime de illo quod nec est accidens alteri inhaerens nec est pars alicuius essentiahs, quamvis possit componere cum ahquo accidente. Et isto modo substantia ponitur genus generalissimum. Quod secundum A r i s t o t e l e m 1 dividitur in substantias pri- is mas et secundas. Sed non est intelhgendum quod ista sit divisio alicuius communis praedicabilis de suis dividentibus per se sive de pronominibus demonstrantibus illa dividentia. Demonstrando enim quamcumque substantiam secundam haec est falsa 'haec est substantia'. Unde haec est vera 'nulla secunda substantia est substantia', quae patere potest ex prae- 20 cedentibus. Probatum est enim p r i u s 8 quod nullum universale est substantia; omnis autem secunda substantia est quoddam universale, cum sit genus vel species secundum A r i s t o t e l e m ; nulla igitur secunda substantia est substantia. Item, secundum doctrinam A r i s t o t e l i s 4 quidquid negatur 25 universahter ab omnibus contentis immediate sub ahquo communi negatur universahter ab illo communi; sed substantia secunda negatur ab omnibus immediate contentis sub substantia; igitur negatur universaliter a substantia. Est igitur haec vera 'nulla substantia est secunda substantia',

AXD

Cap. 42. - 3 in spec.] nunc in spec. aliquid D 6 Uno] enim add. A X I |j dicitur] large add. 4 10 etiam om. A K V 15 Quod] etiam add. A 1 16 et] substantias add. A 17 per]

pro A X BD, de I 20 secunda... substantia1] substantia est secunda substantia BDIV 4 in principio A 22 quoddam om. AA X BE 2 5 0 0 Itcm... substantia1 om. D universalitcr add. Camp.

21 prius] 27 negatur]

CAP. 42. - 1 Cf. Thomas Aquinas, Scriptum in I Sent., d. 25, a. 1, q. 1 ad 7: "Uno modo substantia idem est quod essentia... et hoc significatur cum quaeritur: 2 Aristot., Praedicamenta, 8 Suquid est albedo? Color". cap. 5 (2a 11-17). 4 pra, cap. 15-17. Aristot., Praedicamenta, cap. 5 (2a 35 - 2b 6).

DE PRAEDICAMENTIS

119

30 et per consequens nulla secunda substantia est substantia. Assumptum patet, nam haec est vera 'nulla substantia corporea est secunda substantia' et haec similiter nulla substantia incorporea est secunda substantia'. Quod-prima sit vera, et per consequens secunda, eadem ratione, patet per eandem regulam, nam haec est vera 'nullum corpus animatum est 35 substantia secunda' et similiter ista 'nullum corpus inanimatum est substantia secunda'. Et quod prima istarum sit vera, et eadem ratione secunda, probari potest per eandem regulam, nam haec est vera 'nullum corpus animatum sensibile est substantia secunda' et haec simihter 'nullum corpus animatum insensibile est secunda substantia'. Et quod prima 40 istarum sit vera, et eadem ratione secunda, adhuc probari potest per eandem regulam, nam haec est vera 'nullum corpus animatum sensibile rationale est secunda substantia' et eadem ratione ista 'nullum corpus animatum sensibile irrationale est secunda substantia'. Et quod prima istarum sit vera patet, nam sua convertibilis est vera 'nullus homo est 45 secunda substantia', quae evidenter patet ex hoc quod quaehbet singularis est vera. Relinquitur igitur, secundum doctrinam A r i s t o t e 1 i s, quod haec est simphciter vera 'nulla substantia est secunda substantia', et ideo quacumque substantia secunda inferiori ad generahssimum demonstrata, haec est simpliciter falsa 'haec est substantia\ 50 Et ideo dicendum est quod ista divisio non est nisi divisio unius nominis communis in nomina minus communia, ut sit aequivalens isti divisioni: nominum importantium seu significantium substantias extra animam quaedam sunt nomina propria uni substantiae, et illa nomina vocantur hic primae substantiae; quaedam autem nomina sunt com55 munia multis substantiis, et illa nomina vocantur secundae substantiae. Quae nomina postea dividuntur, quia quaedam sunt genera et quaedam sunt species, quae tamen omnia vere sunt qualitates. Et ita omnia illa nomina communia quae vocantur secundae substantiae sunt in praedicamento quahtatis, accipiendo 'esse in praedicamento' pro eo de cuius pronomine demonstrante ipsum praedicatur 'qualitas'. Omnia tamen illa sunt in praedicamento substantiae, accipiendo 'esse in praedicamento' 30 pcr cons.] universaliter sequitur Camp.

substantia*] et patet per conversionem add. Camp.

33-46 Quod... igitur] Sed omnis substantia est corporea vel incorporea, igitur etc. Maior potest probari inductivc quantum ad utramque partem, quia quaelibet singularis utriusque partis illius maioris est vera. Et ideo D

34 regulam] rationem K Camp.

35 et... ista om. A K V 4

rum E, om. A 1 .j et] per consequens add. A ;' eadem ratione] per consequens C eadem ratione illa ABE laris] singularum AE 54 hic] nomina add. C

40 et... secunda om. A*CI

43 sensibile om. A C Camp.

48 ad] genus add. A ]| gencr.] genus C V 4 57 omnia 1 om. C V 4

36 istarum] isto38 haec similiter]

58 nomina om. DI

45-46 singu-

51 communis om. A I K V 4

120

PARS I CAP. 41

pro illo de quo significative sumpto praedicatur 'substantia'. Unde in ista propositione 'homo est animal' vel 'homo est substantia', 'homo' non supponit pro se sed pro suo significato. Si enim supponeret pro se haec esset falsa 4homo est substantia' et haec vera 'homo est quahtas'. 65 Sicut si haec vox 'homo' supponat pro se haec est falsa 'homo est substantia' et haec vera 'homo est vox et qualitas'. Et ita secundae substantiae non sunt nisi quaedam nomina et quahtates praecise significantes substantias, et propter hoc et non propter aliud dicuntur esse in praedicamento substantiae. TO Et quod illud sit consonum dictis auctorum patet, nam P h i 1 os o p h u s dicit in Praedicamentis 5 quod « Omnis substantia videtur hoc ahquid significare. Et de primis substantiis indubitabile et verum est quod hoc ahquid significantEx quo patet quod A r i s t o t e l e s vult quod substantia prima significat hoc aliquid; sed substantia parti- 75 cularis exsistens extra animam non significat hoc ahquid, sed ipsa significatur; igitur primam substantiam vocat hic A r i s t o t e l e s nomen substantiae particularis exsistentis extra animam. Et eadem ratione, et multo fortius, debet vocare secundas substantias ipsamet nomina. Item, B o e t h i u s vult in diversis locis super Praedicamenta 8 so quod P h i l o s o p h u s in libro illo tractat de vocibus, et ita per consequens vocat primas substantias et secundas ipsas voces. Similiter, A r i s t o t e l e s 7 dicit substantias primas et secundas esse in praedicamento substantiae, et ibidem 8 ponit illa quae sunt in praedicamento substantiae esse incomplexa ex quibus componuntur ss propositiones. Propositiones autem non componuntur ex substantiis extra animam exsistentibus. Igitur etc. Item, D a m a s c e n u s 9 ponit voces collocari sub praedicamento substantiae. Non est igitur dissonum dictis a n t i q u o r u m dicere quod A r i s t o t e l e s vocat substantias secundas nomina communia *> substantiarum. 65 haec 1 ] esset add. CI cum add. A 1

65-67 qualitas... est om. (hom.) D

A X C D I e s s e om. DIV 4

71 illud] hoc BE

ipsemet Camp., ideo K, idem V 4

67 ita] et tamen BC, cum DI,

69 substantias] reales add. A, secundas add. V 4 || et 1 ] ideo

68 sunt] sint A X DI

77 hic] ibi A V 4

85 substantiae om. E

79 vocare] ipsas add. D

84 ibidem]

90 communia] sccundarum add. C

8 Boethius, In Caiegorias Aristot., ibidem (3b 10-12). Aristot., I (PL 64, 7 8 159 C, 161ss.). Aristot., Praedicamenta, cap. 5 (2a 11-17). Aristot., ibidem, 9 Damascenus, Dialectica, cap. 2 (la 16-19). cap. 46 (PG 94, 618 A); versio Burgundionis, cap. 30: "Ens dividitur in substantiam et accidens; non ut genus in species, sed ut aequivoca vox in ea quae ab uno et ad unum" (versio cit., p. 26). 5

PRAEDICAMENTIS

DE

121

Nec istis obstat illud quod dicit A r i s t o t e l e s 1 0 quod species sunt magis substantiae quam genera, quia per tales propositiones non plus intendit^iisi quod convenientius respondetur ad quaestionem fac95 tam per *<juid est' de substantia demonstrata per speciem quam per genus. i t ideo talis propositio 'species est magis substantia quam genus' fklsa est de virtute sermonis, sed vera est secundum mentem quam habuit d e e a P h i l o s o p h u s . Breviter igitur dicendum est quod tahs divisio est divisio in nomina, 100 quorum ahqua sunt propria, ahqua communia. Nomina propria dicuntur substantiae primae, nomina communia dicuntur substantiae secundae. Verumtamen sciendum est quod P h i l o s o p h u s in Praedicamentis aequivoce utitur termino 'primae substantiae'. Nam aliquando 105 utitur illo pro ipsis nominibus substantiarum exsistentium extra animam, sicut ibi 1 1 : «Primae substantiae significant hoc aliquid»; ahquando pro ipsis substantiis exsistentibus extra animam, sicut ibi 1 2 : «Substantia est quae proprie et principahter » etc. Propter quod quando P h i 1 o s op h u s dicit18 quod «omnia alia aut de subiectis principalibus dicuntur 110 substantiis aut in subiectis eisdem s u n t v o c a t ibi subiecta non quidem subsistentia reahter aliis sed subiecta propositionum. Unde sicut dicit D a m a s c e n u s in Logica sua, cap. 8 1 4 , subiectum dupliciter accipitur, scihcet secundum exsistentiam, et sic substantia singularis exsistens extra animam est subiectum accidentium; vel ad praedicationem, et sic parti115 culare est subiectum ad universalius. Et isto secundo modo accipit P h il o s o p h u s subiecta quando dicit secundas substantias dici de subiecto. Et ita substantiae primae non sunt subiecta reahter subsistentia substantiis secundis, sed sunt subiecta per praedicationem. Ex quo patet quod P h i l o s o p h u s quandoque vocat substantias primas nomina et signa 92-93 species... genera trp. V 4

94 plus om. CDI j| intendit] intelligit A X CI

99 divisio 1 ] nominis add. A

Arist. A C

104 utitur] isto add. C i termino] terminis B, nominibus K, om. A 105 illo] illis BK, illa C, eo D |j etc.] et maxime dicitur substare C 11 subiectis]

subiectum CI

114 ad] secundum BCI

substantiae] puta illo termino add. A

106-07 Primae... ibi om. (hom.) D V 4 109 subiectis] substantiis ABCEI

substantiis A A J C I ;; eisdem] eius B, eis CDI

enim C

98 Philos.]

100 aliqua] quaedam A K V 4 , alia I, sunt add. BD 108 et om. A D E V 4 110 substantiis om. ACEI

112 subiectum] substantia et add.

115-16 Et... subiecto om. (hom.) A K

116 subiecta]

119 quandoque] quando A 1 , aliquando V 4 , om. K

1 1 Aristot., ibidem (3b 10-12). Aristot., Praedicamenta, cap. 5 (2b 7-8). 18 14 Damascenus, Aristot., ibidem (2a 11-12). Aristot., ibidem (2a 34-35). Dialectica, cap. 16 (PG 94, 582 A); versio Roberti Grossatesta, cap. 8 (ed. cit., p. 10). 10

12

122

PARS I CAP. 41

substantiarum exsistentium extxa animam, nam dicit secundas substantias 120 dici de substantiis primis tamquam de subiectis; quod non potest esse nisi per praedicationem. Igitur substantia prima in praedicatione est subiectum et secunda substantia est praedicatum; sed nulla propositio componitur ex substantiis extra animam; igitur illa prima substantia quae est subiectum propositionis respectu secundae substantiae non est 125 substantia exsistens extra animam. Propter quod quando dicit A r i s t o t e l e s 1 5 quod destructis primis substantiis impossibile est aliquid aliorum remanere, non intelligit de destructione reali et consistentia reali, sed intelligit de destructione per propositionem negativam, sub isto sensu: quando esse exsistere non 130 praedicatur de aliquo contento sub aliquo communi tunc esse exsistere vere negatur ab illo communi et a proprietatibus et accidentibus propriis illi communi. Nihil aliud intendens nisi quod tales consequentiae bonae sunt: iste homo non est, ille homo non est, et sic de singulis; igitur nullus homo est; igitur nullum risibile est; igitur nullum grammaticum est; 135 igitur nulla grammatica est; igitur nulla logica est. Si enim intelligeret de destructione reah falsum diceret. Quamvis enim nullus lapis esset, hoc genus 'lapis' posset remanere; adhuc enim posset aliquis formare istam propositionem 'nullus homo est lapis' et istam 'nullus lapis est asinus'; quod non posset facere nisi partes propositionis essent, et per consequens 140 hoc genus 'lapis' esset. Tunc tamen de nullo vere affirmative praedicaretur in propositione mere de inesse et mere de praesenti.

[CAP. 4 3 . D E PROPRIETATIBUS SUBSTANTIAE]

Viso quae ponuntur in linea praedicamentali substantiae, videndum est de quibusdam proprietatibus substantiae. Ponit autem A r i s t o t e l e s in Praedicamentis 1 unam proprieta120 dicit] Philos. add. C 121 de 1 ] subiectis add. D i primis... subiectis] secundis in propositione A 127 quando orn. BK 128 substantiis mg. B, om. A X DI 129 destructione1] logicali quae cst add. A 135 nullum grammat.] nullus grammaticus C V 4 136 igitur*... est 1 ] et sic de (singulis add. A 1 ) aliis A^D, om. CK 137 wiim 0m. A V 4 ;: esset] adhuc add. A J D 138 lapis] esset et remancret et add. A 1 \\ enim] etiam A^CI, quia D, om. B 139 nullus 1 ] omnis ABDI ji nullus 1 ... lapis 1 ] omnis lapis est A 1 , asinus om. A 1 140 partes propos.] propositiones A J I X 141 vere om. AA EV* Cap. 43. - 2 substantiae om. D K V 4 15

Aristot., Praedicamenta,

CAP. 43. -

1

cap. 5 (2b 5-6).

Aristot., Praedicamenta,

cap. 5 (3a 7-10).

DE PRAEDICAMENTIS

123

5 tem substantiae quam dicit esse communem omni substantiae, scilicet tam primae quam secundae, videlicet quod substantia non est in aliquo subiecto. Quae si intelligatur de substantia exsistente extra animam, manifesta est; nulla enim talis est in aliquo subiecto. Si autem intelligatur de substantiis primis et secundis quae sunt nomina substantiarum exsi10 stentium extra animam, sic per istam propositionem 'substantia non est in subiecto' debet intelligi ista propositio, quae est actus signatus, 'de nullo nomine substantiae proprio vel communi significative sumpto praedicatur esse in subiecto, sed removetur a quolibet tali significative sumpto esse in subiecto'. Unde quaelibet talis vera est 'homo non est in 15 subiecto', 'animal non est in subiecto', 'Sortes non est in subiecto', et sic de aliis. Tamen si tales termini supponerent pro se et non pro suis significatis vere posset dici quod sunt in subiectis, sicut vere dicitur quod sunt partes propositionum, et per consequens vel sunt conceptus mentis vel voces vel scripta. 20 Sed c o n t r a illud videtur esse A r i s t o t e l e s 2 , nam de secundis substantiis concedit quod dicuntur de subiecto, et negat eas esse in subiecto; sed accipiendo uniformiter secundas substantias, non plus competit eis unum quam ahud: D i c e n d u m quod P h i l o s o p h u s non uniformiter accipit, 25 nec hoc est necessarium; sed frequenter utile est propter brevitatem difformiter accipere eundem terminum. Unde per talem propositionem nihil ahud intelhgit nisi quod nomina communia substantiarum praedicantur de subiectis. Et tamen de eisdem eodem modo supponentibus quo supponunt in illis actibus exercitis non verificatur 'esse in subiecto'. 30 Unde haec est vera 'Sortes est animaT, et de animali eodem modo supponente quo supponit in ista 'Sortes est animaT non verificatur esse in subiecto, quia si sic supponat 'animaT haec est falsa 'animal est in subiecto'. Alia proprietas substantiae ponitur 8, quae est quod omnibus substantiis secundis convenit praedicari univoce, non tamen convenit tan35 tum substantiis secundis sed etiam differentiis, quamvis ista proprietas non conveniat primis substantiis. Sciendum est quod nihil praedicatur univoce proprie loquendo nisi 5 scil. s.lin. A, om. A^K 16 sic] ita A J C I 23 eis] sibi A B E K V 4 vera K 2

13-14 scd... subiecto om. (hom.) D K

15 animal... subiccto1 om. A B

17 sunt] essent CI . dicitur] potcst dici A 1 30 et] tamen add. A V 4

33 quae est] talis D

22 plus] tunc add. V 4

32 quia... subiecto mg. C, om. A 1 j! falsa]

37 est] tamen add. D || praedicatur] ponitur B, est quod dicatur K

Aristot., loco cit. (3a 7-15).

8

Aristot., Praedicamenta,

cap. 5 (3a 33 - 3b 9).

124

PARS I CAP. 41

quod est commune ad multa, hoc est nisi illud quod significat multa vel natum est significare multa. Et ideo quia substantiae primae sunt propriae, et non significantes multa, ideo non praedicantur univoce. Secundae 40 autem substantiae significant multa. Hoc enim nomen 'homo' non significat primo unam naturam communem omnibus hominibus, sicut multi e r r a n t e s 4 imaginantur, sed significat primo omnes homines particulares, sicut auctoritate D a m a s c e n i prius ostensum est5. Ille enim qui primo instituit hanc vocem 'homo', videns aliquem hominem 45 particularem, instituit hanc vocem ad significandum illum hominem et quamhbet talem substantiam quahs est ille homo. Unde de natura communi non oportuit eum cogitare, cum non sit ahqua talis natura communis. Non tamen est haec vox 'homo' aequivoca, quamvis significet multa aeque primo, quia est signum subordinatum uni conceptui et 50 non pluribus in significando illos plures homines aeque primo. Tertia proprietas 8 substantiae assignatur haec, scihcet quod prima substantia significat hoc aliquid, secunda autem substantia significat quale quid. Et ex ista proprietate manifeste patet quod cum significare sive hoc ahquid sive quale quid non competat substantiis extra animam 55 exsistentibus sed tantum signis talium substantiarum, substantiae primae et secundae vocantur signa propria et communia substantiarum extra animam exsistentium. Quod concedendum est. Est tamen advertendum quod significare hoc aliquid non est aliud quam significare unum et non plura, significare autem quale quid est 60 esse natum significare plura. Et ideo quando dicit A r i s t o t e l e s quod substantiae secundae significant quale quid, non intendit quod substantiae secundae significant ahquam qualitatem vel aliquid reale adveniens individuo, - hoc enim simpliciter falsum est, sicut potest patere ex praedictis sed intendit quod significant plura et non unum so- « 39 rignificare] plura vel add. A 1 rem vel add. A 1

40 non 1 ] sunt add. D , signif.] significant A V 4

44 sicut... est om. A V 4 K

46 vocem] homo add. D K V 4

52 substantiae om. A K V 4 P haec om. A B E K V 4

BDV4

61 Arist.] Philos. CI

53 autem om. BCI

42 unam] 47 natura om.

55 sive 1 om. A A 1

64 adveniens] ipsi add. K

Cf. supra, cap. 16. Ps.-Richardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 40 dicit: "Sciendum est etiam quod nihil est univocum proprie et stricte loquendo nisi quod importat unum primo et principaliter et secundario plura, sicut 'homo' primo et principaliter importat naturam humanam, secundario vero omnia singularia significat" (cod. cit., f. 48r); Ps.-Campsall haec dicit arguendo contra ea 5 Supra, cap. 33, nota 2. 6 Aristot., Praequae Inceptor in hoc capitulo dicit. dicamenta, cap. 5 (3b 10-23). 4

DE PRAEDICAMENTIS

125

lum. Quod evidenter probatur ex littera sua in Praedicamentis, sicut patetin e x p o s i t i o n e quam edidi super eundem librum 7. Quarta proprietas substantiae est quod substantiae nihil est contrarium 8. Circa quod sciendum est quod contrarietas dupliciter accipitur. 70 Uno modo pro proprietate quadam terminorum, illo modo quo dicimus quod 'album' et 'nigrum' sunt contraria, quia impossibile est istos duos terminos 'album' et 'nigrum' de eodem et pro eodem simul verificari. Aliter accipitur pro quadam proprietate conveniente rebus, et sic potest accipi tripliciter, scilicet stricte, large et largissime. Stricte dicuntur illae 75 res contrariae quae in eodem subiecto mutuo se expellunt et partibiliter in eodem subiecto adquiruntur vel adquiri possunt, saltem naturaliter; et isto modo nulla substantia contrariatur alteri. Large dicuntur illae res contrariae quae mutuo se expellunt in eodem, quamvis naturaliter partibiliter adquiri non possunt in eodem subiecto primo. Et sic formae 80 substantiales sunt contrariae, quia mutuo se expellunt in eadem materia. Largissime dicuntur illa contraria quae componuntur ex talibus contrariis. Et sic aer et ignis dicuntur contraria, quia componuntur ex formis substantialibus contrariis, secundo modo loquendo de hoc vocabulo 'contraria'. Primo modo substantiae nihil est contrarium, sed secundo ss modo et tertio substantia contrariatur substantiae. Primo modo loquitur P h i l o s o p h u s in Praedicamentis9, aliter loquitur ahbi10 de contrariis. Quinta proprietas substantiae11 est quod substantia non suscipit magis et minus. Quae sic est intelligenda: de nulla substantia una numero praedicatur primo ahquod commune in genere substantiae cum hoc 90 adverbio 'magis' et postea cum hoc adverbio <minus\ nec e converso. Unde non est possibile quod istae duae, vel consimiles, successive verifi68 substanliae om. CI om. CI

69 quod] quam AEK

72 album et nigrum om. CI

K ji rebus mg. (cx pluribus) V 4 , pluribus A K

70 proprietate] contrarietate B

simul] et semel add. CI

74-76 Stricte 1 ...naturaliter tum in col. tum in imo f . A 1

78 eodem] subiecto primo add. mg. A

78-79 partib.] particulariter IK

82 quia] quae B C ,i ex] talibus add. C

83 vocabulo] verbo CI

contraria sed add. mg. A add. I i i una om. AI

91 non est possibile] est impossibile A K V 4

79 sic] isto modo D

84 contraria] substantiae est

84-85 Primo... substantiae mg. A, om. (hom.) K numero om. AXD

71 duos

73 accipitur] contrarietas add.

88 de] natura sua

89 praedicatur] potest verificari C i j primo onu A^C 91 istac] propositiones add. C

Guillelmus de Ockham, Expositio libri Praedicamentorum Aristot., cap. 9, ad 8 Aristot., Praedicamenta, verba: Non autem simpliciter (ed. cit.). cap. 5 (3b 9 Aristot., loco cit., et cap. 10-11 ( l l b 16 - 14a 25). 10 Aristot., 24-32). Metaph., V, c. 10 (1018a 25-31); in indice operum Aristotelis (ed. Firmin-Didot, 1 1 Aristot., V, Parisiis 1873, 198-99) 'contraria' quatuor columnas occupant. Praedicamenta, cap. 5 (3b 33 - 4a 9). 7

126

PARS I CAP. 41

centur 'Sortes est magis homo nunc quam prius vel magis animal nunc quam prius', 'Sortes est minus homo vel minus animal nunc quam prius'. Unde de nullo supponente pro substantia potest aliquod tale praedicatum verificari 'hoc est magis homo vel magis animal nunc quam prius', 95 'hoc est minus homo vel minus animal nunc quam prius', sicut de eodem numero contingit vere dicere 'hoc est magis album nunc quam prius'. Sexta proprietas substantiae est quod substantia, cum sit una et eadem numero, est susceptiva successive contrariorum, sicut idem homo 100 numero est primo niger et postea albus. Haec autem proprietas ita convenit substantiae quod nulli alii potest convenire, sicut dicit A r i s t ot e 1 e s in Praedicamentis. Unde dicit ibidem sic12: « Maxime vero videtur proprium esse substantiae quod, cum unum et idem numero sit, susceptibile est contrariorum. Et in aliis quidem non habebit quis quid 105 proferat quaecumque non sunt substantiae, quod cum sit unum et idem numero sit susceptibile contrariorum; et velut color hic, cum sit unum numero, non erit album et nigrum, neque actio ahqua, cum sit una et eadem, erit prava et studiosa; simihter autem et in aliis quae non sunt substantiae. Substantia vero, cum unum et idem numero sit, capax est 110 contrariorum; ut quidam homo, cum unum et idem numero sit, aliquando est niger ahquando albus, sic et cahdus et frigidus, pravus et studiosus. In nulhs autem aliis ahquid tale videtur Ex isto patet quod de intentione A r i s t o t e l i s fiiit quod suscipere reahter contraria successive soli substantiae competit, ita quod impossibile est ahquid ahud 115 a substantia reahter suscipere contraria. Ex quo, tamquam ex principio, sequuntur duo esse de mente A r is t o t e 1 i s, sive secundum veritatem sint vera sive falsa. Primum est quod non est de mente A r i s t o t e l i s quod quantitas sit quoddam accidens reahter distinctum a substantia18, inhaerens reahter ilh, et realiter 120 92-93 vel... prius 1 om. CI dicatum om. AI

93 prius 1 ] erat add. A K

95-96 magis... est om. (hom.) CI

94 nullo] termino add. A 1

add. B |! homo... minus 1 om. A B j| de] subiecto add. A X D BCI |i numero] sic add. E 107 et om. BE

etc. D

quaecumque C

102 alii] alteri CIK

105 susceptibile] susceptibilis B | hic] hoc E

94-95 prae-

96 hoc... prius om. (hom.) K || est] magis vel 104 esse om.

106-13 quaecumquc... videtur]

109 eadem] numero add. BC, non add. C |j quae]

111 quidam AK2I Boeth., quidem ABE

1 1 1 - 1 2 aliquando] quidem add. CI

1 1 2 niger... albus] calidus... frigidus A l || fic] similiter V 4 , om. A X B || et 1 ] vel B, om. AHZJ j| calidus et frigidus] aliquando albus A 1 , vel add. B, et add. A1! auctoriute D |j patet] inductive add. A

113 isto] quo C, qua et add.

114-15 suscipere... quod om. (hom.) A l D

vel C E V 4 12

Aristot, ibidem (4a 10-22).

18

Cf. infra, cap. 44.

118 sive 1 ]

DE PRAEDICAMENTIS

127

exsistens subiectum qualitatum corporalium, sicut multi m o d e r n i 1 4 dicunt quod quantitas est unum accidens exsistens in substantia et realiter subiectum qualitatum. Si enim ita esset, sequeretur necessario quod aliquid aliud a substantia, exsistens unumetidemnumero, esset susceptivum 125 contrariorum per propriam mutationem, quia illa quantitas primo reciperet unam qualitatem contrariam et postea aliam. Immo, quantitas immediatius et prius susciperet contraria quam substantia, cum substantia, secundum e o s, non sit immediatum subiectum qualitatum contrariarum sed mediatum tantum, nec per consequens suscipit contraria 130 nisi mediante quantitate 15. Aliud sequitur esse de mente A r i s t o t e l i s , quod nullum accidens est subiectum alterius accidentis, saltem accidentis habentis contrarium. Si enim sic esset, ahud a substantia susciperet contraria successive. Et ex isto sequitor quod est contra mentem A r i s t o t e l i s di135 cere quod intellectus et voluntas sunt quaedam accidentia ipsius animae intellectivae 16, in quibus accidentibus primo recipiantur intellectiones et volitiones et tales actus et habitus. Et eodem modo potentiae sensitivae, secundum e u m, non sunt quaedam accidentia recipientia alia accidentia. Sequitur etiam, secundum e u m, quod relationes non sunt 140 quaedam res distinctae reahter a substantia, subiective exsisistentes in quantitate et qualitate, quae sint accidentia reahter exsistentia in substantia. Unde intentio A r i s t o t e l i s est quod omne accidens est immediate exsistens in substantia, ita quod inter substantiam et quodcumque 145 accidens suum nihil est medium in ratione subiecti. Unde A r i s t ot e 1 e s, ut magis explanet intentionem suam per dubiorum remorio121-23 sicut... qualitatum om. K 127 susciperet] reciperet CI om. A K

122-23 quantitas... qualitatum om. CI

131 Aliud] etiam add. D

132 accidentis* om. CI

tra] extra A K V 4 [' mentem] intentionem CI ;; est 1 om. CI

123 cnim om. A C I

129 tantum om. A C V 4 ' consequens] substantia add. A 141 sint] sunt A E V 4

contraria

134 quod] etiam add. CI ; con143 Unde] Est iuque CI

145 Unde] et add. A, etiam add. D

Ex. gr. Guillelmus de Militona, Quaestiones de sacramentis, tract. IV, pars VI, q. 24: "Et si hoc, cum quantitas sit primum accidens substantiae super quam superordinantur alia accidentia, et ideo est quantitas secundum praedicamentum" (ed. G. Gal, Bibliotheca Franciscana Scholastica Medii Aevi XXIH, Quaracchi 1961, 620); Thomas Aquinas, Summa theol., III, q. 77, a. 2; Albertus Magnus, De praedicamentis, tract. III, c. 1 (Opera omnia, I, ed. A. Borgnet, Parisiis 1890, 194s.). 15 Codex C hic notat in margine: "Istud est pro opinione Iacobi de Viterbio, m 16 Cf. Thomas AquiQuodlibet, q. 4". Sed nihil invenimus ibi de quantitate. nas, Summa theol, I, q. 54, a. 3; q. 77, a. 1; q. 79, a. 1. 14

128

PARS I CAP. 41

nem, obicit contra se ipsum per orationem et opinionem, quae non sunt substantiae et tamen videntur suscipere contraria; eadem enim oratio est primo vera et postea falsa. Et solvens dicit 17 : «Sed si quis hoc suscipiat sed tamen in modo suscipiendi differt; nam ea quae in substan- iso tiis sunt ipsa mutata susceptibilia sunt contrariorum. Frigidum enim de calido factum mutatum est, alteratum enim factum est; et nigrum ex albo et studiosum ex pravo: similiter autem in aliis unumquodque mutationem suscipiens susceptibile est contrariorum. Oratio autem et opinio ipsa quidem immobilia omnino perseverant, cum vero res movetur 155 contrarium fit circa eam, ut quod sedeat aliquis, oratio vero permanet eadem, cum vero res mota, aliquando quidem vera aliquando quidem falsa. Similiter autem et in opinione. Quapropter solummodo substantiae proprium est eo quod secundum sui mutationem captabilis sit cont r a r i o r u m 1 6 0 Ex ista solutione patet quod intentio sua est quod nihil ahud a substantia potest moveri ab uno contrariorum ad rehquum, quod tamen falsum esset si quantitas esset immediatum subiectum quahtatum et tamen differret realiter a substantia. Et ideo quod oratio ahquando est vera ahquando falsa, hoc non est quia ipsa oratio mutatur et ahquando re- 165 cipit realiter veritatem et ahquando falsitatem, sed hoc est propter mutationem alicuius substantiae, saltem localem. Unde ad evidentiam istius solutionis est sciendum quod tam hoc nomen 'contraria' quam hoc verbum 'suscipere' accipitur aequivoce. Hoc enim nomen 'contraria', sicut tactum est p r i u s 18, duphciter, ad 170 praesens, accipitur. Nam uno modo verificatur de ahquibus pro ipsis rebus extra, sicut dicimus quod albedo et nigredo sunt contraria. Aliter verificatur de terminis, sicut dicimus quod isti termini 'album' et
150 sed om. AA^BE

159 captabilis] susceptiblis C

ista oratione I II patet] manifirste in textu add. D est add. A D V 4

166 et om. A^CDV 4

170-71 ad praesens om. CI

17

157 mota]

161 ista solutione] isto B, cuius sol. D,

162 ad] recipiendum add. CI

165 aliquando]

169 hoc] nomen vel add. D || verbum] nomen A A 1

171 aliquibus] terminis add. A X D, add. s.lin. A

tibus add. CI j| Aliter] aliquandoACIK

151 su-

154 est om. CIV 4 \\ autem] vero

156 circa eam om. A X I K V 4 \\ ut om. A K V 4 || sedeat] si dicat A B

est add. A 1 , fit add. C

om. CI

150-60 nam... contrarionun] etc. D

153 autem] est C, et I, et add. A X K V 4

174 eodem] termino add. CI

172 rebus] exsisten175 sicut] simul A,

176 solis] solum AA^E

Aristot., PraedicamentcL, cap. 5 (4a 28 - 4b 4).

18

Supra, lin. 68-74.

DE PRAEDICAMENTIS

129

modo dicta dupliciter accipi possunt, scilicet stricte, et tunc dicuntur contraria quia significant res contrarias. Aliter potest hoc vocabulum 'contraria' accipi large, et tunc dicuntur illa contraria quae non possunt 180 de eodem pro eodem simul verificari sed successive. 'Suscipere' autem dupliciter accipitur, scilicet per realem inexsistentiam vel per praedicationem. Accipiendo 'contraria' primo modo, oratio nullo modo suscipit contraria. Sed accipiendo 'contraria' secundo modo, scihcet pro terminis, et hoc large, et 'suscipere' secundo modo, 185 sic oratio suscipit contraria, hoc est dictu oratio non recipit in se tamquam accidens in subiecto aliqua contraria, sed de oratione praedicantur contraria successive, non quidem contraria quae sunt res contrariae mutuo se expellentes, sed termini qui non possunt de eodem pro eodem simul verificari sed successive. Substantia autem recipit realiter per 190 inhaerentiam contraria in se tamquam accidentia in subiecto. Et hoc est quod subdit A r i s t o t e l e s 1 9 : «Si quis autem et hoc recipiat, opinionem scilicet et orationem dicens susceptibiha esse contrariorum», scilicet per realem inhaerentiam, «non est verum», quia oratio non recipit realiter contraria. Et subdit: « Oratio namque et opi195 nio susceptibilia contrariorum esse dicuntur », hoc est oratio et opinio sunt susceptibilia contrariorum per praedicationem, «non in eo quod ipsamet aliquid contrariorum suscipiant», supple per realem inhaerentiam, «sed in eo quod circa alterum aliqua passio facta sit. Nam in eo quod res est vel non est dicitur oratio vera vel falsa, non in eo quod 200 captabilis sit contrariorum. Simpliciter autem a nullo neque oratio movetur neque opinio Vult dicere quod quamvis ista contraria Verum' et Talsum* successive verificentur de eadem oratione, sicut ista oratio manens eadem numero 'tu sedes' est primo vera et postea falsa, tamen ista oratio non recipit reali205 ter contraria, quia per hoc quod ista oratio est falsa quae prius fuit vera, nihil est realiter in oratione ista magis nunc quam prius. Sed ideo prae180 pro eodcm om. A X CD 181 autem] etiam D, contraria add. V 4 181-82 inexsist.] exsistentiam CI, inhaerentiam K 182-83 oratio] sic C 183 modo] substantia add. C 185 oratio 1 ] non add. mg. A 1 ,, contraria] successive add. K diau] dictum CDEK , rccipit] suscipit A 1 , suscipit vel recipit K, contraria add. A 1 188 eodem 1 ] et add. AXD 189 recipit] suscipit A X B 190 tamquam] accidens vel add. K 192 recipiat] suscipiat A X D ; scilicet om BI 197 aliquid] aliquod A X DIV 4 198 in 1 om. BI passio] variatio K 199 vel 1 ] aut ABEV 4 , dicitur] est AD, constat V 4 , om. B ;, falsa] dicitur add. A B V 4 19^-201 non... opinio] etc. D. 202 et] vel A A 1 , om. DV 4 206 ista] illa AE, om. C nunc om. ABDEKV 4 ;, prius] fuit add. AV 4 , vel minus add. A 1 ideo] non B, om. C 19

Aristot., Praedicamenta,

ockham, summa 1-ogicae

cap. 5 (4b 4-11).

9

130

PARS I CAP. 43

cise nunc dicitur falsa et non prius, quia nunc significat aliter esse a parte rei quam est et prius significavit ita esse a parte rei sicut fuit. Unde nunc significat te sedere, et tamen non sedes, ideo est falsa; et prius fiiit vera, quia prius sedisti, sicut ista oratio significavit. Et tamen ista oratio 210 nihil recipit in se nec mutatur in aliquo. Propter quod subdit A r i s t ot e 1 e s 2 0 : « Quapropter non erunt susceptibilia contrariorum, cum nulla in eis passio facta sit Ex isto processu A r i s t o t e l i s evidenter apparet quod de intentione sua non est quod veritas et falsitas propositionum sunt quaedam 215 qualitates propositionum inhaerentes eis. Si enim ita esset, sequeretur quod propositio quae est aliquando vera, aliquando falsa, reahter susciperet contraria. Sequeretur etiam quod quandocumque aliquid movetur extra me et postea quiescit quod una quahtas nova esset in anima cuiuslibet formantis talem propositionem 'hoc movetur' et alia deperderetur. 220 Immo sequeretur quod propositio scripta vere alteraretur per hoc quod musca volat. Quae omnia sunt absurda et simpliciter falsa. Immo videtur quod in theologia sequeretur haeresis manifesta. Nam si veritas et falsitas propositionum sunt tales qualitates propositionum sicut albedo et nigredo sunt qualitates corporum, tunc quandocumque 225 veritas aliqua erit, haec erit vera 'haec veritas est', sicut quandocumque aliqua albedo erit, haec erit vera 'haec albedo est\ Et eodem modo de qualibet falsitate. Tunc accipio falsitatem istius propositionis 'Deus aliquid creat de novo': haec per illam opinionem est una qualitas propositionis, inhaerens sibi, et per consequens est alia res a Deo. Tunc quaero: 230 aut ista res potest creari a Deo aut non potest. Si non potest, igitur est aliquid aliud a Deo quod a Deo creari non potest; quod est contra Evangelistam,

dicentem 2 1 : Otnnia per ipsum facta sunt et sine ipso

factum est nihil. Si potest creari a Deo de novo, ponatur in esse. Tunc 208 est] fuit A, prius A 1 :; et] quia A 1

: fuit] prius C

sedebas K j| sicut] tamen (s.tin.) C ; significavit... oratio om. CI paret] patct A E K V 4 homo add. K

215 sunt] sint A C

221 Immo] primo modo CI

209 nunc om. CI

2 1 0 sedisti]

213 passio] variatio K

217-18 susciperct] reciperet A K V 4

214 ap-

220 hoc] scil.

221-22 Immo... falsa] Sequitur 3° quod quando musca

volat quod(!) aliquid exsistens in mentc mea vere alteraretur et per consequens ad motum unius parvae muscae possent causari res infinitae, quia omnes angeli et omnes homines possent formare istam propositionem quando musca non volat 'musca volat*. Planum est quod omnes essent falsae ; sed quando musca volat essent verae. Et per consequens si veritas esset aliqua talis res adveniens orationi, causarentur tot res ad motum muscae quot sunt angeli et homines, cum per positum, quilibct haberet unam talem propositionem. Sed omnia ista videntur absurda, crgo etc. Camp. om. C

228 qualibet] quacumque CI

evangclicam veritatem D

224 sunt] sint CDI

234 de] ex A X B i' esse] quod creetur add. D

^Aristot., loco cit. (4b 11-13).

227 haec 2 ] aliqua K

229 creat] causat (ita rt infia) A X B D

21

Ioan. 1, 3.

233 Evang.]

DE PRAEDICAMENTIS

131

235 erit haec vera 'haec falsitas de novo a Deo creatur'; et sequitur 'haec falsitas de novo a Deo creatur, igitur aliquid de novo creatur'; et ultra 'igitur haec est vera: aliquid de novo creatur a Deo\ et per consequens non est falsa; et ultra 'igitur haec falsitas istius propositionis non est'; et ultra 'igitur non creatur a Deo de novo\ Patet igitur quod falsi240 tas non est tahs quahtas propositionis. Quid igitur est veritas et falsitas? Dico quod A r i s t o t e l e s diceret quod veritas et falsitas non sunt res distinctae realiter a propositione vera vel falsa. Et ideo nisi ista abstracta Veritas* et 'falsitas' includant ahqua syncategoremata vel ahquas dictiones aequivalentes, haec 245 est concedenda Veritas est propositio vera et falsitas est propositio falsa'. Sed numquid argumentum praecedens procedit contra istum modum ponendi veritatem et falsitatem ? Dicendum est quod non, quia posito quod haec esset vera Veritas est propositio vera et falsitas est propositio falsa', tunc esset haec propositio falsa 'quandocumque haec 25ofalsitas erit, haec erit vera: haec falsitas est\ Et ideo concedendum esset quod haec falsitas istius propositionis 'Deus aliquid creat de novo' potest creari a Deo de novo. Haec tamen est impossibihs 'haec falsitas creatur a Deo\ sicut haec est vera 'album potest esse nigrum\ haec tamen est impossibihs 'album est nigrum'. 255 Et ratio quare ista opinio potest sic dicere et non praecedens, est ista: quia scilicet ista opinio habet dicere quod ista nomina Veritas' et 'falsitas' non sunt nomina simpliciter absoluta sed connotativa; prior autem opinio habet dicere quod sunt nomina mere absoluta, sicut ista 'albedo', 'nigredo', 'calor' et
235-236 et... creatur om. A B C D K

236 igitur... creatur om. A l

239 novo] et per consequens aliquid causatur de novo a Deo et non causatur de novo a Deo, quod contradictionem manifestam includit add. Camp. tionis add. BI

244 aliquas] alias A X D add. mg. A C

quod] vcritas et add. C

241 falsitas] proposi-

242 sunt] aliae add. D lj res om. ABEV 4 , absolutae add. D 245 est 1 ] csset CI

252 est] simpliciter add. A X BD

258 nomina om. CI

248 csset] sit CI

243 vel] et A B V 4

250 est] est propositio falsa

257 absoluta] sicut albedo et nigredo add. I

259 frigus] et huiusmodi add. D

260 autcm om. CI

Ockham de hoc problemate ex professo agit Quodlibet V, q. 24, ubi quaerit: Utrum veritas complexa et falsitas distinguantur ab ipso complexo (ed. cit.). 28 Aristot., Praedicamenta, cap. 5 (4b 17-19). 22

132

PARS I CAP. 43

unum et idem numero, secundum sui mutationem contrariorum esse susceptibilis dicitur. Et de substantia quidem haec dicta s u n t 2 6 5

[CAP. 4 4 . DE PRAEDICAMENTO QUANTITATIS]

Sequitur nunc disserere de praedicamento quantitatis. Circa quod est primo sciendum quod hoc commune 'quantitas' est quaedam intentio animae, habens sub se multa contenta ordinata secundum superius et inferius. Et quia communiter ponitur a m o d e r- 5 n i s 1 quod quaehbet quantitas est quaedam res distincta realiter et totaliter a substantia et qualitate, ita quod quantitas continua est unum accidens medium inter substantiam et qualitatem, quae ponitur esse subiective in substantia et esse subiectum qualitatum. Similiter ponitur quod quantitas discreta est quaedam res distincta realiter a substantiis, et 10 idem ponitur de loco et tempore. Ideo de ista opinione perscrutandum est. Primo autem volo ostendere quod ista opinio est contra mentem A r i s t o t e l i s . Secundo ponam aliquas rationes contra eam. Tertio recitabo opinionem contrariam, quae mihi videtur esse de mente A r i- 15 s t o t e 1 i s, sive sit vera sive falsa, sive catholica sive haeretica. Quod autem ista opinio sit contra mentem A r i s t o t e l i s , ostensum est in praecedenti capitulo 2, quia secundum eum, sicut dictum est ibi, nullum accidens distinctum realiter a substantia est susceptivum contrariorum per sui mutationem. Si autem quantitas esset accidens et 20 subiectum qualitatum, manifestum est quod mutaretur in recipiendo qualitatem, et ita per mutationem sui in se reciperet contraria, quod est contra mentem A r i s t o t e l i s . Item, de mente A r i s t o t e l i s est, sicut patet IV Physicorum 8, quod aer potest condensari sine mutatione omnium qualitatum vel ali- 25 quarum. Unde quando aer condensatur, non oportet quod deperdat 265 dicitur om. BI ,j sunt] sint D, sufficiant A A X E K Cap. 44. - 6-7 totaliter] formaliter K 13 autem] igitur I, om. A V 4 hypothetica B sicut patet om. CDI

10-11 et idem] similiter I

15 mihi] vere add. C, om. A 1

18 sicut] ut CI, secundum A 1 25-26 vel aliquarum om. CI

11 Ideo] imprimis D

16 catholica... haeretica] categorica...

22 ita] sic A D

24 Item] Similiter CI ,,

26 non] amittit nec add. K

CAP. 44. - 1 Cf. cap. 43, nota 1; Aegidius Romanus, Theoremata de corpore Christi, propos. 39 (ed. Venetiis 1502, f. 107rb); E. A. Moody, "Ockham and Aegi2 Supra, cap. 43. dius of R o m e " , Franciscati Studies, IX (1949), 417-42. 8 Aristot., Physica, IV, c. 9, t. 84 (217a 21 - 217b 12).

DE PRAEDICAMENTIS

133

aliquam qualitatem, vel saltem non oportet quod amittat omnem qualitatem quam habuit prius. Ex quo arguo: quando aer condensatur, aut manet tota quantitas praecedens, et praecise illa quae prius, aut non. Si 30 sic, igitur eadem quantitas est nunc minor quam prius per hoc solum quod partes quantitatis propinquius iacent nunc quam prius; igitur cum partes substantiae sint eodem modo propinquius iacentes nunc quam prius, et propter ahud non ponitur quantitas, videtur quantitas esse superflua. Si autem non manet tota quantitas quae prius, igitur ahqua pars 35 deperditur; et cum ad corruptionem subiecti immediati corrumpatur accidens eius, sequitur quod non omnis qualitas manet, quod est contra Aristotelem. Item, de mente A r i s t o t e l i s 4 est quod omne accidens est in aliquo subiecto primo, ita quod si sit accidens partibile, una pars ilhus 40 accidentis est in una parte subiecti et alia pars accidentis in alia parte subiecti, sicut tota albedo est in toto corpore et pars albedinis est in parte corporis. Si autem sit accidens indivisibile, est in aliquo subiecto indivisibili primo. Ex quo arguo quod punctus non sit alia res a linea, nec linea aha res a superficie, nec superficies alia res a corpore; et eadem 45 ratione corpus non est alia res a substantia et qualitate secundum e u m. Quod autem ex praedicto principio sequatur quod punctus non sit alia res a linea, probo sic. Si punctus sit accidens absolutum, distinctum a substantia, igitur est in aliquo subiecto primo. Tunc quaero: aut in substantia aut in linea. Non in substantia, quia aut in substantia divisibili, 50 quod est impossibile, quia tunc pars esset in parte, et ita punctus esset accidens divisibile, quod negant. Aut est in substantia indivisibih, quod est impossibile, quia secundum A r i s t o t e l e m 5 in genere substantiae non est nisi materia et forma et compositum, quorum quodhbet, secundum e u m, est divisibile. Sic igitur punctus non est accidens indi27 amittat] commutet C 32 eodem] eadem DI, sicut add. I

28 quo] hoc CIV 4

31-33

in illa parte quantitatis corrumpetur et per consequens add. Camp. Amplius CI

40 accidentis2] est add. A l I f

42 indivis 1 .] igitur add. CI ficic om. C Camp.

36 quod 1 ] qualitas quae erat qualitas] quantitas I

essentialiter erit add. K

48 quaero om. A^D

aut in substantia indivisibili. Non primum D imposs.] nec contingit dare secundum D

alia res 1 om. A B C E

46 autem] praedicto modo add. D, om. C

47 sic] quia

50 quod est imposs.]

51 quod 1 ] isti add. A 1 , ipsi add. D

Aristot., Metaph., VII, c. 1, tt. 2-3 (1028-a 18-29). VIII, c. 1, t. 3 (1042a 27-31). 4

43-44 nec... super-

corpore] continente add. CI

aut] est add. CV 4 , igitur add. D 51 quod'] negatur et add. C

38 Item]

41 est 1 om. AA^BEV 4

43 alia res] aliqua res alia A, aliqua alia res K 44 res 1 om. IV 4

44-45 eadcm ratione] per consequens CI add. A X D, om. A

igitur... prius om. (hom.) A C

33 quantitas 8 ] non A, om. B

51-52 Aut...

54 accidens om. BI 5

Aristot.,

Metaph.,

134

PARS I CAP. 43

visibile exsistens subiective in aliqua substantia immediate tamquam in 55 subiecto primo. Nec est primo in linea, nec in parte lineae, tamquam in subiecto primo, quia linea, et quaelibet pars lineae, est divisibilis, et per consequens non est subiectum primum accidentis indivisibilis. Sic igitur patet quod de mente A r i s t o t e l i s est quod punctus non est accidens indivisibile; et eadem ratione linea non est accidens indivisibile 60 secundum latitudinem distinctum realiter a superficie; et eadem ratione nec superficies est accidens indivisibile secundum profunditatem distinctum realiter et totaliter a corpore. Et A r i s t o t e l e s non plus ponit corpus, quod est quantitas, esse distinctum realiter a substantia quam ponit lineam et superficiem distingui a corpore. 65 Propter quod mihi videtur quod de intentione A r i s t o t e l i s est quod quantitas continua non est res absoluta realiter et totaliter distincta a corpore. Ideo contra istam opinionem communem m o d e r n o r u m intendo aliquas rationes, etiam theologicas, recitare, sive concludant sive 70 non, saltem valeant quantum valere possunt. Unde arguo sic primo: omnem rem absolutam, priorem alia, potest Deus conservare sine mutatione locali eiusdem et rem posteriorem destruere. Cum igitur, secundum opinionem communem, hoc lignum sit quaedam substantia habens partes, quarum una est sub parte quantitatis inhaerentis toti et alia pars 75 substantiae ligni sub alia parte quantitatis, et ista res substantiahs est prior natura illa quantitate inhaerente sibi, poterit Deus sine mutatione locali istius substantiae conservare eam et destruere illam quantitatem. Quod si sit possibile, ponatur in esse. Quo facto quaero: aut ista substantia habet partem distantem a parte aut non. Si sic, igitur est quanta sine so quantitate addita, igitur illa superfluit. Si non habet partem distantem a parte et prius distabant illae partes, igitur sunt mutatae localiter, quod est contra hypothesim. Item 8, omne quod per se ipsum et per partes suas intrinsecas est 56 nec 1 ] vel A^DIV 4 , aut C 60 accidens1 indiv.] accidens absolutum realiter distinctum a linea C, distinctum a linea add. s.liru A 61 latit.] longitudinem A J B , et longitudinem add. K 63 totaliter] formaliter K, componitur V 4 , corporalitcr (sed del.) Camp., om C 64 csse om. A A X E 67 absoluta om. CI 68 corpore] substantia V 4 Camp. 69 istam] conclusionem et add. K || communcm modernorum] modernam CI 70 etiam] et V 4 , om. CDI theologicas] catholicas K 71 quantum] quod A A X V 4 , quod quod D 72-73 mutatione] reali vel add. V 4 73 poster.] prioremD. 75 sub] una add. s.lin. Camp. 75-76 inhaerentis... quantitatis mg. A, om. I 80 quanta] quantum C, quantitas IV 4 81-82 habet... parte om. A X D 82 partes] subiecti add. A K || mutatae] motae C 82-83 quod... hypothesim om. A K

Quidam lector codicis V 4 notavit in margine: "Ista ratio et plures sequentes videntur sumptae ab Aegidio". Sed Aegidius, ut notavimus supra, nota 1, tenet opi6

DE PRAEDICAMENTIS

135

85 praesens alicui quanto, ita quod totum est praesens toti et partes partibus, per se ipsum et per partes suas intrinsecas habet partem distantem a parte; omne autem tale per se et per partes suas est quantum. Sed substantia materialis per se ipsam et per partes suas est praesens alicui toti quanto, puta saltem illi quantitati informanti eam, si sit talis quantitas 90 informans eam. Igitur per se ipsam et per partes suas habet partem situaliter distantem a parte; igitur per se ipsam et per partes suas est quanta. Item, quod quantitas non sit tale accidens medium inter substantiam et qualitatem et subiectum quahtatum, potest probari per sacramentum Altaris. Quia si sic, qualitates remanentes in sacramento Altaris 95 essent in quantitate subiective. Consequens videtur falsum multis, igitur antecedens. Falsitatem consequentis probo. Primo, quia tunc illae qualitates non essent per se subsistentes, quod est contra M a g i s t r u m , libro IV Sententiarum 7, ubi loquens de colore, sapore, pondere et huiusmodi quahtatibus, dicit quod talia accidentia sunt ibi per se subsistentia. ioo Similiter, si quantitas esset subiectum illarum quahtatum, illa quantitas vere esset ponderosa et alba et sapida. Consequens est contra Glossam, De consecratione, distinctione secunda, super illud capitulum 'Si per neghgentiam', ubi dicit Glossa 8 quod «ponderositas remanet ibi cum aliis accidentibus, tamen nihil est ibi ponderosum 105 Istae rationes probant quod quantitas longa, lata et profiinda non est res distincta a substantia et qualitate. Quod autem linea non sit distincta a superficie, probo. Quia si linea esset tahs res alia, continuans superficies ad invicem, dividatur illa superficies. Qua divisa, quaero: aut est aliqua linea nova aut solum linea 110 prior manet. Si est aliqua linea nova, erunt infinitae novae, quia diviso 87 se] ipsum add. A C V 4 " suas] intrinsecas add. A 1 toti] toto E 92 Item] Amplius CI add. CI add. D alia A J C I

88 suas] intrinsecas add. mg. I, om. CIV 4

89 illi] toti add. A 1 :; sit] aliqua add. C accidens] aliquid add. C

96 Primo om. A J D

90-91 habet... suas om. (hom.) CI

93 et... qualitatum om. CI

97 Magistrum] Sententiarum add. I

101 Consequens] quod CI 109-10 solum... prior] sola prima CI

103 ubi] ibi A V 4

95 falsum] in

98 ubi] qui ACI, sed 109 est] ibi add. C !! aliqua]

110 infinitae] lineae add. CIK ;; novae] lineae A

nionem quam Ockham impugnat. Forsitan lector cogitaverit de ratione qua Aegidius, Theoremata de corpore Christi, propos. 36, probat quantitatem per se ipsam individuari: "Si ergo omnia per quantitatem ad locum determinantur, quantitas formaliter loquendo non determinabitur per aliquid aliud: se ipsa est ergo hic et 7 Petrus Lombardus, Liber Sententiarum, nunc" (ed. cit., f. 105vb). IV, d. 12, 8 c. 1 (ed. Quaracchi 1916, 808). Decretum Gratiani cum Glossis, III, De consecrationibus, dist. 2, c. 27: Si per negligentiam, ad verba 'In terram' (ed. Lugduni 1609, 1884).

136

PARS I CAP. 43

corpore infinitae superficies erunt, habentes infinitas lineas, sicut divisa superficie erunt infinita puncta terminantia infinitas lineas. Si nulla linea sit nova, igitur remanet illa quae praefuit, et non magis cum una parte superficiei quam cum alia. Igitur vel remanebit per se vel remanebit in distinctis locis cum utraque superficie; quorum utrumque est 115 absurdum, igitur et illud ex quo sequitur. Item, si linea sit aha res a superficie et punctus a linea, igitur poterit Deus conservare lineam et destruere punctum. Quo facto, quaero: aut linea est finita aut infinita. Non infinita, manifestum est, igitur finita, et tamen sine puncto. Igitur frustra ponitur punctus terminans lineam. 120 Similiter, posset Deus conservare lineam destruendo omnia puncta. Quo facto adhuc linea esset linea, et per consequens quantitas; et non quantitas discreta, igitur continua; igitur vere esset continua, quamvis non esset ibi aliqua alia res a partibus lineae copulans partes ad invicem. Frustra igitur ponuntur talia puncta distincta a linea. Et eadem ratione 125 frustra ponuntur lineae distinctae a superficiebus, et eadem ratione frustra ponuntur superficies distinctae a corporibus. Ideo est a 1 i a o p i n i o de quantitate 9 , quae mihi videtur esse de mente A r i s t o t e l i s , sive sit haeretica sive cathohca, quam volo nunc recitare, quamvis nolim eam asserere. Et ideo quando istam opi- 130 nionem posui et scripsi super p h i l o s o p h i a m 1 0 , non scripsi eam tamquam meam sed tamquam A r i s t o t e l i s , quam exposui ut mihi videbatur, et eodem modo nunc sine assertione recitabo eam. Est autem ista opinio, quam etiam multi t h e o 1 o g i 1 1 tenent et 113 igitur] solum add. A X D j; illa] ista C, linea D, prior V 4 corr. in lineis B V 4 militer CI om. CI

115-16 quorum... sequitur om. A K 119 igitur] erit add. B, est add. IV 4

124 aliqua om. A J I

rarione] Similiter CI quando D

quae praefuit om. V 4

116 ex quo] quod E

115 locis 117 Item] Si-

121 Similiter] Sic C, sed I

122 linea 1

126-27 lineae... ponuntur om. (hom.) B V 4 Camp.

126 eadem

129 sive*] sit add. A V 4

130 quando] quod BDV 4 , quia CI

132 meam] veram A i; quam] quem A 1 , quamvis B V 4

131 et]

134 multi] catholici add. D

9 Cf. Avicenna, Metaph., III, c. 1: "...de praedicamento quantitatis multis visum fuit lineam, superficiem et mensuram corporalem ponere in praedicamento substantiae. Nec sufficit eis hoc, sed etiam posuerunt hoc esse principium substan10 Guillelmus de Ockham, Expositio tiae" (ed. cit., f. 78ra). libri Praedicamento11 Cf. Petrus Ioannis Olivi, Quaestiones rum Aristot., cap. 10 (ed. cit.). in II Sent., q. 58: "Quidam autem alii eiusdem opinionis dicunt ad hoc quod quantitas seu extcnsio nihil penitus addit realiter differens ad materiam quantam vel ad formas extensas et quantas, nisi forte unionem et situm et positionem suarum partium" (ed. cit., V, 440); Tractatus de quantitate (ed. cum Quolibet, Venetiis 1509, ff. 49vb53ra); opinionibus Petri Ioannis fidelissime adhaeret Petrus de Trabibus, de quo

DE PRAEDICAMENTIS

137

135 tenuerunt, scilicet quod nulla quantitas est realiter distincta a substantia et qualitate, sive tales propositiones 'substantia est quantitas', 'qualitas est quantitas' sint concedendae sive non. Et de quantitate quidem continua permanente tenetur per istum modum, scilicet quod quantitas continua permanens nihil aliud est nisi res una habens partem situaliter i4odistantem a parte, ita quod ista duo 'quantitas continua permanens' et 'res una habens partem distantem a parte' sint aequivalentia in significando, in tantum quod erunt termini convertibiles, nisi aliquis modus syncategorematicus vel aliqua determinatio inclusa aequivalenter in uno impediat convertibilitatem et praedicationem unius de alio. Et 145 ideo, cum substantia habeat partem situaliter distantem a parte, et similiter qualitas, aliqua quantitas non erit aha res a substantia, et aliqua quantitas non erit alia res a qualitate. Nec videtur multum consonum theologiae dicere quod Deus non possit facere istas partes substantiae distare situaliter nisi rem aliam abso150 lutam coniungat eisdem. Quod si potest facere, vere ista substantia habebit partem distantem a parte sine re absoluta addita eis, et per consequens erit quanta sine alia re absoluta. Et idem argumentum fieri potest de qualitate. Et ideo, cum substantia possit esse quanta sine quantitate quae sit aha res, et simihter quahtas, quantitas talis media inter substan155 tiam et quahtatem videtur omnino superfluere. Propter quod dicunt quod nulla quantitas est alia a substantia et qualitate, sicut nulla est res habens partem situaliter distantem a parte nisi substantia et qualitas. Unde et de sacramento Altaris dicunt quod post consecrationem corporis Christi una quantitas, quae praecessit, i6oerat eadem realiter cum substantia panis, et illa non manet; sed praeter 136 qualitate] et hoc add. CI

138 tenetur] ponitur D

stantem] situaliter add. A 1 .; sint] sunt ACI, sic V 4 A A 1 CV4

146 qualitas... quantitas] quantitas a quantitate K

147 non... res om.

BV4

151 partem] situaliter add. A 1 luta] addita D

quod] quia A^BD, om. A

143 aliqua] alia A X B V 4

149 possit] posset

AA^EV 4

152 alia om. A^BDV 4

154 alia] aliqua C V 4

141 di-

144 alio] altero

aliqua 1 ] aut A, ideo C, alia V 4

rem] tertiam vel add. B

aliam] aliquam C

re] addita add. B, de novo add. D

156 dicunt quod om. CI

alia] res add. CE

abso160 rea-

liter om. B V 4 ;j illa] substantia add. K

cf. G. Gal, "Commentarius Petri de Trabibus in IV librum Sententiarum", Archivum Franciscanum Historicum, XLV (1952), 1-38; de quantitate ibi, pp. 26s. Ambo hi auctores saepe fingunt se non proprias sed aliorum opiniones recitare. Vide praesertim A. Maier, "Das Problem der Quantitat oder der raumliche Ausdehnung", Metaphysische Hintergrunde der Spatscholastischen Naturphilosophie, Roma 1955, 139-223.

138

PARS I CAP. 43

illam manet una quantitas quae est eadem cum qualitateia, in qua tamen quantitate non est aliqua qualitas subiective, sed omnia accidentia remanentia post consecrationem remanent simul cum corpore Christi sine omni subiecto, quia per se subsistentia. Sic igitur dicunt de quantitate continua. 165 De quantitate autem discreta dicunt quod numerus nihil aliud est quam ipsae res numeratae18. Unde dicunt quod sicut unitas rei non est ahquod accidens additum illi rei quae est una, ita numerus non est ahquod accidens additum illis rebus quae sunt numeratae. Quod autem unitas non sit aliquod accidens additum rei quae est 170 una, potest ostendi, quia si sit accidens, secundum omnes oportet quod sit respectivum vel absolutum. Non respectivum, quia nullum terminum realem habere potest. Unde ad hoc quod ahquid sit unum, non oportet quod sit ahcuius unum, nec quod sit alicui unum, et sic de aliis casibus sub quibus ahquid dicitur ad aliud. Nec est accidens absolutum, 175 quia tunc vel esset qualitas, quod evidenter patet esse falsum, vel est quantitas, et tunc vel continua vel discreta, quorum utrumque patet esse falsum. Reliquitur igitur quod unitas non est aliquod accidens reahter distinctum ab illo quod est unum et additum sibi in re extra. Et eadem ratione nec numerus erit accidens additum rebus numeratis. iso

161 una] vcra A B V \ quod corr. D ditum] illi add, A X CI

164 quia] sunt add. A*D

171 sit] aliquod add. K

K V 4 ;; Non] est accidens add. D ;: resp. 1 ] relativum B V 4 potest E

174 nec] oportet add. K

potest C

179 realiter om. A V 4

168 illi om. B C

172 sit] accidens add. C D

170 ad-

resp. 1 ] relativum

173 habere potest] haberet A X BD, haberi

176 est] esset A, om. A X D

177 patet] apparet A 1 ,

180 erit] est A X BCE

Cf. Petrus de Trabibus, In IV Sent., d. 10, a. 1, q. 3: "Dicunt ergo isti quod substantia panis cum sua propria quantitate transit in corpus Christi, et tamen facta translatione quantitas remanet... sed illa quantitas non est quantitas panis per se sed 18 Olivi, Quodlihet accidentium eius" (G. Gal, art. cit., p. 27). III, q. 4: "...una de praecipuis radicibus errorum qui sunt et fuerunt circa hanc materiam est quod cogitaverunt quod unitas addat aliquid realiter diversum ad illud quod per ipsam vel secundum ipsam est unum; et consimiliter quod multitudo addat aliquid realiter ad ipsa multa, quod quam sit impossibile, satis alibi est ostensum" (ed. cit., f. 21ra); Tractatus de quantitate, ad XVII (ed. cit., f. 52va); Quaestiones in II Sent., q. 14 (ed. cit., IV, 256-72), ubi tamen discussionem (p. 271), his verbis concludit: "Quid autem hic sit veritatis, meliorum iudicio derelinquo; si tamen aliquam haberem tenere, illam quae ponit quod aliquid addat tenerem, quia solemnior et communior est, licet neutram ob materiae profunditatem scirem sustinere ad plenum". 12

DE

PRAEDICAMENTIS

139

De loco etiam et tempore dicunt quod non sunt res aliae distinctae. Sed de hoc in libro Physicorum perscrutatum est14. De oratione autem dicunt quod non est nisi ipsae voces prolatae. Istis visis consequenter habent positores praedictae opinionis ponere 185 quod punctus, linea, superficies et corpus et numerus non sunt res totahter distinctae et reahter nec inter se nec a substantia et qualitate. Verumtamen, secundum e o s, non obstante identitate illorum quae importantur per omnia ista, tamen ista praedicabilia sunt distincta et sunt distinctae species quantitatis. Aliquando enim praedicabilia ha190 bent eadem significata et tamen in tantum distinguuntur quod praedicatio unius de aho est impossibihs. Isti enim termini 'homo' et 'homines' idem significant, et tamen haec est impossibihs 'homo est homines'. Ita est in proposito quod omnia ista easdem res significant et tamen sunt distinctae species et distincta praedicabilia.

[CAP. 4 5 . D E OBIECTIONIBUS CONTRA PRAEDICTAM OPINIONEM]

Ut autem magis pateat intentio sic opinantium, ponendae sunt aliquae obiectiones propter quas videtur quod praedicta opinio sit contra mentem A r i s t o t e l i s et suorum sequacium. 5 Et primo videtur dicere oppositum in libro Praedicamentorum ubi dicit quod multum album non est quantum nisi per accidens. Si tamen quantitas esset quahtas, album esset per se quantum, immo esset per se quantitas. Item, dicit idem V Metaphysicae a ; « Secundum accidens vero dicto181 etiam] autem C, om. BV*

' distinctae om. A A X D E V 4

Pracdicamentorum CI I! persc.] pertractandum C, pertractatum V 4 add. A 1

188 ista om. BI

182 Physic.] philosophiae A, 187 identitate] omnium

191 alio] altero A C ; impossibilis] incompossibilis A

Cap. 45. - 5 Et... videtur] Et hoc probatur primo, quia videtur A l D , et hoc patet. Videtur enim primo K

5-6 Et... dicit] Et primo arguitur sic. In Praedicamentis videtur dicere Arist. (Philos. I) CI

7 esset] substantia et add. CI ; qualitas] substantia A ; immo] ideo et add. qualitas I

9 Item... Metaph.]

II Mctaph. dicit Philos. CI, V Metaph. dicere videtur idem per hunc modum dicens B, dicens add. A B V 4 14 Guillelmus de Ockham, Expositio itt libros Physicorum Aristot., IV, c. 4, t. 33 (211a 23ss.), post textum: Quottiam autem dicimus (cod. Oxon., Merton 293, ff. 85ss.). Eadem habentur fere verbotenus in Tractatu de successivis G. de Ockham adscripto (ed. Ph. Boehner, Franciscan Institute Publications, Philosophy Series 1, St. Bonaventure, N.Y. 1944, 69-122).

CAP. 45. - 1 Aristot., Praedicamenta, V, c. 13, t. 18 (1020a 26-28).

cap. 6 (5b 1-2).

2

Aristot.,

Metaph.,

140

PARS I CAP. 43

rum quantorum hoc quidem sic dicitur sicut dictum est, quod musicum 10 quantum et album, per esse quantum quidem cui i n s u n t E x quo sequitur quod album inest alicui quod est quantum per se, et album est tantum quantum per illud; et ita albedo non est quantitas. Item, ibidem8: « Alia dicuntur secundum se quanta, alia secundum accidens: ut linea quantum aliquid secundum se, musicum vero secun- 15 dum accidens». Item, A r i s t o t e l e s in Praedicamentis 4 ponit quod aliquae sunt quantitates habentes positionem quarum partes copulantur ad aliquem terminum communem, sicut partes lineae ad punctum, partes superfificiei ad hneam et partes corporis ad superficiem. Sed partes ahcuius non 20 copulantur ad ahquam partem eiusdem totius; igitur punctus distinguitur a linea et linea a superficie et superficies a corpore. Item, in libro Posteriorum 5 dicit quod punctus est indivisibilis; quod non competit lineae neque superficiei. Item, vult quod unitas est indivisibilis8; et per consequens non est 25 corpus nec linea nec superficies, nec est punctus; igitur est aliquid praeter ista et praeter numerum, quia unitas non est numerus; cuius oppositum asserit praedicta opinio. Item, I Physicorum7 contra P a r m e n i d e m et M e l i s s u m probat plura esse si substantia et quantum sunt; quod non valeret si sub- 30 stantia esset quantitas. Sed istis non obstantibus mihi videtur quod p r a e d i c t a o p i n i o sequitur ex principiis A r i s t o t e l i s , sive sit vera sive falsa. Est autem intelhgendum primo quod P h i l o s o p h u s in diversis locis aequivoce utitur istis vocabulis 'per se' et 4per accidens'. Quantum 35 autem ad praesens sufficit: A r i s t o t e l e s in locis allegatis non accipit 'per se' et 4per accidens' ita generaliter sicut in I Posteriorum 8. 10 musicum] multum C, cst add. V 4

11 quidem] contingit C

12 alicui] per se add. K !| cst 1 ] actu add. B V 4 dicitur add. D ;i Alia] aliqua CI, igitur A 1 musicum A, multum C

CI ii Physic.] per hoc add. A 33 ex] praedictis add. K

seamdum 1 ] per A X B

17 Item] Similiter CI

rius CI I quod 1 ] et per consequens C

13 illud] aliud K

insunt] haec add. V 4

non om. K

14 ibidem]

15 musicum] mutatum vel

20 alicuius] totius add. A X B

25 Item] Similiter CI, ibidem add. D

23 Item] Ulte29 Item] Amplius

30 probat] Philos. add. CI j subst.] est add. CI || simt] est CI 35-36 Quantum autem] sed quantum CI

36 sufHcit] scire quod

add. A, quod add. K 4 Aristot., Praedicamenta, Aristot., ibidem (1020a 14-17). cap. 6 (4b 20 5 8 Aristot., Metaph., 5a 6). Aristot., Anal. Poster., II, c. 12 (95b 5-6). III, 7 Aristot., Physica, c. 12, t. 11 (999a 2). I, c. 2, tt. 13-15 (185a 20 - 185b 5). 8 Aristot., Anal. Poster., I, c. 4 (73a 34 - 73b 24). 8

DE PRAEDICAMENTIS

141

Sed illam propositionem dicit esse 4per se' quae vera est, et simul cum hoc praedicatum nihil connotat quin ahquid tale consimili modo signi40 ficandi connotetur per subiectum, ita quod evidentem contradictionem includit illam propositionem esse falsam simul cum veritate propositionis enuntiantis esse de subiecto. Vel propositionem 'per se' praecise vocat illam in qua praedicatur pars definitionis de definito, vel definitio de definito, vel idem de se, 45 vel synonymum de synonymo; aliam autem propositionem vocat propositionem per accidens. Et per istud patet ad primas instantias9. Quando enim dicitur quod 'multum album non est quantum nisi per accidens', intendit P h i 1 os o p h u s dicere quod haec est per accidens 'album est quantum', 50 propter hoc quod hoc praedicatum 'quantum' connotat vel significat partem distare a parte, hoc autem subiectum 'album' nihil tale connotat; propter quod hoc praedicatum 'quantum' non debet poni in definitione albi nec e converso. Cum hoc tamen stat quod album vere et realiter sit quantum et simihter quod sit vere quantitas. Unde P h i 1 oss s o p h u s non plus concedit quod album est quantum quam quod album est quantitas: sicut igitur vere et realiter album est quantum, quamvis per accidens, ita vere et reahter, secundum intentionem P h i1 o s o p h i, album est quantitas, quamvis per accidens. Quod autem haec sit intentio P h i 1 o s o p h i patet per eundem, 60 ubi prius. Unde postquam enumeravit species quantitatis et difFerentias earum dicit sic 10: « Proprie autem quantitates hae solae sunt quas diximus, alia vero omnia secundum accidens; ad hoc autem aspicientes et alias dicimus quantitates esse, ut multum album dicitur eo quod superficies multa sit». Ex quo colligi potest quod intendit quod de aliis ab illis 65 ibi enumeratis vere dicitur hoc praedicabile 'quantitas', ut album vere dicatur quantitas, quamvis non proprie sed per accidens. Unde dicit: « Ad hoc autem aspicientes et alias dicimus quantitates esse », [id est] et de aliis dicitur hoc nomen 'quantitas', quamvis non per se sed per 42 subiecto] vel praedicare add. B istud] Per ista CI, enim add. A add. V 4

44 vel.. definito 1 om. (hom.) BI ,, de 1 ] inest V 4

49 haec] hoc BCI

59 Philos.] Arist. A X B D V 4

eundem] Aristot. add. D

om. CI ! hoc] haec D Arist. (iuxta versionem Boethii) titas mg. B, om. A X D

52 quod om. CIV 4

66 proprie] per se K

60 Unde] ubi CI

63 dicitur om. CI

47 Et...

hoc] istud add. CI, tale 62 omnia

65-66 ut... quan-

67 hoc] hacc B Arist. ; autem om. BCI

A 1 , hoc est K, om. alii 9

Supra, lin. 5-8.

10

Aristot., Praedicamenta,

cap. 6 (5a 38 - 5b 2).

id est

142

PARS I CAP. 45

accidens, de illis autem dicitur per se et proprie, et hoc quia hoc praedicabile 'quantitas' ponitur in definitione eorum. Non sic autem ponitur 70 in definitione albi, nec musici nec hominis nec lapidis. Unde sciendum est quod numquam P h i l o s o p h u s facit distinctionem quantum ad significationem inter ista duo nomina, quorum unum est abstractum et alterum concretum, 'quantum' et 'quantitas', sed quidquid concedit de uno concedit et de rehquo et indifferenter 75 ponit unum vel aliud. Unde apud eum synonyma sunt, nisi forte abstractum includat ahquod syncategorema vel aliam dictionem aequivalentem quantum ad significationem. Per idem ad secundam auctoritatemn, quod album et musicum dicuntur quanta per accidens, quia istae propositiones 'album est so quantum', 'musicum est quantum' et consimiles non sunt per se ita quod in eis praedicetur pars definitionis de definito. Et quando dicitur quod sunt quanta per illud cui insunt, non accipit 'inesse' per realem inexsistentiam sed per praedicationem. Unde haec non est vera 'album est quantum' nisi quia superficies, quae praedicatur de albo, est quanta. 85 Haec enim est primo vera 'superficies est quanta'. Et propterea quia album praedicatur de superficie et e converso, ideo haec est vera 'album est quantum'. Per idem ad aliam auctoritatem12: quod ideo dicit aha esse quanta per se, puta lineam, corpus et huiusmodi, quia tales propositiones sunt 90 per se 'linea est quantitas', 'corpus est quantitas' et huiusmodi. Aha autem sunt per accidens, quia tales propositiones sunt per accidens 'album est quantitas', 'musicum est quantitas'. Ad ahud de Praedicamentis 18 dicendum est quod non est intentio P h i l o s o p h i dicere quod quantitates habentes positionem habeant 95 partes copulatas ad ahquam rem distinctam totahter ab ilhs partibus, quia tah rei, secundum eum, nullum posset subiectum assignari. Oporteret etiam quod esset per se in genere, cum non possit poni pars ahcuius 69-70 praedicabile] praedicatum B V 4 tum] sicut simt add. CI patet add. D

80 quanta] quantum CI

inhaerentiam vel add. A 87 et] vel A X CDIK ter] realiter C 11

74 alterum] aliud CIV 4 |; concre-

77 aliam] aliquam A X C D

79 idem]

81 musicum] multum A, musicus I

83-84 inexsistcntiam] inhaerentiam CI

85 de... quanta] cst alba dc quanto A multum A

71 nec] et A A X E

76 vel aliud] et reliquum A X CI

86 est 1 ] primo add. CI

89 alia] aliqua A C I

84 album] non add. K propterca quia om. ABCEEK

92 sunt 1 ] quanta add. A*D

94 est 1 om. CIV 4 || intentio] de mente A 1 , mens D

83 realem]

93 musicum]

96 aliquam] aliam A X I || totali-

98 possit] posset AEI

Supra, lin. 9-13.

12

Supra, lin. 14-16.

18

Supra, lin. 17-22.

DE PRAEDICAMENTIS

143

exsistentis in genere; et ita esset quantitas vel substantia vel qualitas etc., 100 quorum quodlibet est falsum. Sed intendit P h i l o s o p h u s quod una pars extenditur ad aliam partem, ita quod nihil est penitus medium inter illas partes; et quod hoc est de ratione continui permanentis quod partes sint ad se protensae mutuo, ita quod si una non sit protensa usque ad aliam non erit ex eis unum continuum. 105 Et ista est differentia inter quantitatem continuam et discretam, secundum A r i s t o t e l e m , quia ad quantitatem discretam nihil refert an illa quae constituunt quantitatem discretam sint distincta loco et situ vel non, an etiam inter ea sit medium vel non sit medium. Unde ad hoc quod duo homines sint duo nihil refert an inter illos duos homines sit iio medium vel non sit medium. Ita enim sunt duo quando nihil est medium inter eos sicut quando distant ab invicem per centum leucas, nec in aliquo propter propinquitatem vel distantiam variatur ista praedicatio istius praedicati 'duo' de istis hominibus, immo si simul essent in eodem loco ita essent duo sicut si non essent in eodem loco. Non sic 115 autem est de partibus continui, quia ad hoc quod sint continuae oportet quod nihil sit medium inter eas, sed oportet quod una sit protensa usque ad aliam, et tamen quod distent situ, et quod faciant unam rem numero, quia aliter non sunt continuae. Si enim non constituant unam rem numero, vel non sint usque ad se protensae mutuo, vel non sint distantes i2oloco vel situ non sunt continuae. Nullum autem praedictorum requiritur ad quantitatem discretam. Et propter hoc dicit A r i s t o t e l e s quod partes copulantur ad terminum communem, hoc est sunt ad se protensae, simul cum hoc quod non sunt in eodem loco, in tantum quod si esset ahquod indivisibile, illud terminaret utrumque. Non sic 125 autem est de quantitate discreta, quia partes non sunt necessario ad se protensae, immo ita possunt constituere quantitatem si aliquid sit medium sicut si nihil sit medium. Et propter idem dicit quod partes quantitatis continuae habent positionem, quia ad hoc quod sint partes quantitatis continuae oportet 130 quod situaliter distet una ab alia, ita quod contingat dicere quod una 100 est] potest esse A*D titatem add. A 1

110 sit medium* om. BEK propter add. D

102 quod 1 ] quia CI

ista om. C V 4

111 ab invicem om. A A X E I K V 4

112 propter] istzmadd. C |j vel]

113 istius] huius A X D

118 continuae] continua E

114 ita] isti B C V 4

essent] sint A B C

1 1 7 tamen quod] cum hoc non A, tamen

119 sint distantes] indistantes A

om. V 4 11 continuae] nisi omnia ista concurrant add. K tem] discretam add. A 1

105 et 1 ] quan-

108 sit medium 1 om. B C E K V 4

115 quod] partes add. D , continuae] ad invicem add. D non B

103 una] pars add. A J K

quia] quod D

106 Arist.] Anselmum I

120 vel] et AA^E,

125 partes] eius add. A X D

130 contingat] vere add. A X V 4 , add. s.lin. B

126 quantita-

144

PARS I CAP. 45

pars est ibi et alia hic et alia alibi. Ad quantitatem autem discretam non requiritur talis distantia situalis, sicut dictum est. Unde materia et forma vere sunt duae res, et tamen situaliter non distant. Ad aliud 14 dicendum est quod quando P h i l o s o p h u s dicit punctum esse indivisibilem, vel loquitur secundum opinionem famosam, 135 vel loquitur condicionahter: quod punctus esset indivisibilis si esset aha res a quantitate. Vel per illam propositionem 'punctus est indivisibilis' intelhgit istam 'una pars continui extenditur ad aliam sine ahquo divisibili medio inter illas partes', sicut per istam 'partes lineae copulantur ad terminum communem' intelligit istam 'partes lineae protenduntur ad i*o se sine ahquo medio intercepto'. Ad aliud 15 dicendum est quod P h i l o s o p h u s non intendit quod unitas sit quaedam res omni parte carens, quia talis res nulla potest esse in istis inferioribus secundum e u m, sed per istam propositionem 'unitas est indivisibihs' intelligit istam 'illud quod est unum non est145 plura\ Et quod haec sit intentio sua declaravi per eundem II Physicorum 18, ideo hic causa brevitatis omitto. Ad ultimum17 dicendum est quod P h i l o s o p h u s non intendit probare multa esse si substantia et quantum sint, per hoc quod substantia non est quantitas, sed per hoc quod impossibile est quod aliquid sit150 quantum nisi contineat partium pluralitatem. Et ita necessario si substantia et quantum sunt, multa sunt, quia scilicet partes illius quantitatis sunt. Et hoc sufficit P h i l o s o p h o contra illos antiquos. Sic igitur dico quod intentio A r i s t o t e l i s fuit negare omne indivisibile in istis inferioribus, nisi forte ponat animam intellectivam 155 indivisibilem. Voluit etiam ponere quod omnis res vel est substantia vel qualitas. Et si inveniatur aliquando dicere substantiam non esse quantitatem, vel qualitatem non esse quantitatem, intelligit quod haec propo131 hic et alia 1 om. A X V 4 scilicet add. K

autem om. BCIV 4

alia] aliqua A C

138 intelligit] intendit BCIV 4

149 hoc] scilicet add. D

K, om. ACI ; antiquos] auctores V 4 vel 1 ] accidens vel add. CI

136 condic.]

140 ad] aliquem add. B

138-139 divis.] indivisibili A B C

142 dic. om. A*BDE ;j est om. A*BDEV 4 ibi add. A 1

132 requiritur] quod sit add. C

137 quantit.] distincta add. I , illam] istam A^BC, aliam V 4 144 istds] his CI

146 II] 3° CI

152 quantitatis] quanti A X D

155 intellectivam] esse add. C

148 intendit]

153 sunt] multae add. 156 etiam] autem A J C

158 vel] nec C ;, non... quantit. om. B V 4

14 Supra, lin. 23-24. 15 Supra, lin. 25-28. 18 Guillelmus de Ockham, Expositio in libros Physicorum Aristot., III, c. 7, t. 68 (207b 5-7): "...sicut unus homo est unus homo et non multi homines; ergo sub uno non contingit accipere numerum minorem, cum omnis numerus sit plura uno. Ergo ibi contingit stare 17 Supra, lin. 29-31. ad indivisibile" (cod. cit., f. 74ra).

DE PRAEDICAMENTIS

145

sitio non est per se 'substantia est quantitas' nec etiam ista 'qualitas est i6o quantitas'. Et hoc quia hoc nomen 'quantitas' si accipiatur pro quantitate continua permanente connotat unam partem ab aha distare situaliter, non sic autem hoc nomen 'substantia* vel 'quahtas'. Dico igitur quod intentio A r i s t o t e l i s et multorum a 1 i or u m fuit quod omnis quantitas non est ahqua res totahter distincta a 165 substantia et qualitate, nec punctus, linea, superficies et corpus sunt res inter se secundum se totas distinctae. Tenentes autem communem opinionem m o d e r n o r u m dicerent18 quod punctus est alia res a linea, copulans et continuans partes lineae ad invicem; linea autem est aha res a superficie, continuans et co170 pulans partes superficiei; superficies autem est alia res a corpore, continuans et copulans partes corporis ad invicem; numerus quoque est aha res a rebus numeratis, et accidens exsistens in eis; et simihter oratio est aha res a voce prolata et quantitas eius. Idem etiam dicerent de loco et tempore quod sunt distinctae res inter se et ab omnibus supra dictis.

[CAP. 4 6 . DE ILLIS QUAE PONUNTUR IN GENERE QUANTITATIS]

Visa varietate opinionum circa distinctionem et identitatem quantitatis cum substantia et quahtate secundum utramque opinionem, videndum est de illis quae ponuntur in genere quantitatis. Et primo secun5 dum opinionem primam, quae mihi videtur esse P h i l o s o p h i . Unde secundum illam opinionem dico quod omne illud per quod 159 ista] est per se add. D

161 permanente] permanenti BCI

164 aliqua] alia

ACIV 4 , om. K distincta] alia add. K 165 et" om. A^BCV 4 167-68 dicerent] dicunt A J C I 168 punctus] non add. A res] totaliter distincta add. D et continuans om. BC Cap. 4 6 . - 5 primam] propriam C

Omnia haec tenet et contra Ockham iterum affirmat Gualterus Burlaeus, In Praedicamenta Aristot., cap. De quantitate (In Artem Veterem, ed. cit., ff. 30vb-31va); redactio prima huius operis (Londinii, Mus. Britann., cod. Royal 12 F XIX, ff. 5rb-8vb) Summam Logicae Venerabilis Inceptoris certe praecessit. Etiam Ps.Richardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 41-42 (ff. 50v-60r) defendit 'opinionem contra ea quae Ockham in hoc capitulo dicit; idem Ps.-Campsall, ut ipsemet fatetur (cod. cit., f. 54r), prolixe tractavit de quantitate exponendo capitulum de vacuo quarti libri Physicorum Aristotelis. Cum ista Expositio ignoretur, nescimus utrum Ockham hic contra eam arguat necne. 18

OCKHAM, SUMMA LOCiCA£

10

146

PAKS I CAP. 46

responderi potest ad quaestionem factam per 'quantum* reponendum est in genere quantitatis. Et accipio hic hoc interrogativum 'quantum' secundum quod est commune et quasi generale ad 'quantum' stricte sumptum et ad 'quot\ 10 Potest autem per tale interrogativum quaeri de pluribus, ita quod interrogativum est expressivum plurium, sicut si quaeram 'quot sunt hic intus\ 4quot homines sunt hic\ Et tunc illud per quod respondetur ad talem quaestionem est inter quantitates discretas connumerandum, quando scilicet exprimit plurahtatem. Et isto modo numerus est quan- 15 titas discreta, quia si quaeratur 'quot sunt isti homines' et respondeam 'tres', illud per quod respondeo exprimit plura. Isto etiam modo oratio est quantitas discreta, quia quaerendo de oratione 'quanta est\ intelhgitur quaestio de pluralitate syllabarum et quantitate earum. Ahter enim contingeret uniformiter quaerere de una littera et de una syllaba, cum 20 possit esse longa et brevis, et ideo illud per quod respondetur debet esse expressivum plurium, et propter hoc inter quantitates discretas connumeratur. Si autem interrogativum quantitatis non sit expressivum plurium, oportet quod sit expressivum unius, habentis plures partes distantes 25 situahter ab invicem. Et tunc vel exprimit distantiam secundum longitudinem et sic est linea; vel secundum latitudinem, et sic est superficies; vel secundum profunditatem, et sic est corpus. Vel quaerit de loco vel de tempore, et sic ista duo 'locus' et 'tempus' reponuntur in genere 30 quantitatis. Ad cuius evidentiam sciendum est quod ista duo 'locus' et 'tempus' non ita per se pertinent ad genus quantitatis sicut alia, sed de loco et tempore diversa ratio quaerenda est. Unde tempus ideo non ponitur ita per se de genere quantitatis sicut alia, quia tempus non significat praecise rem exsistentem in rerum natura sicut alia. Unde linea, superficies, 35 corpus et numerus significant res praecise exsistentes, non significando nec connotando ahquid nisi rem exsistentem. Tempus autem, sicut motus, connotat vel significat rem non exsistentem vel in actu vel in potentia. Unde secundum istam o p i n i o n e m tempus non est ahqua 7 respon.] ponendum B V \ om. D add. A 1

9 quasi lac. V 4 , om. CI

15-16 Et... discreta rep. C V 4

supponendo K) simpliciter add. A C K ligitur] intclligatur CIV 4 28 vel»] ct D C

17 plura] pluralitatem A 1

19 quaestio] quantum C, om. BI

33 tempus] non add. A 1

significando] consignificando A^BDK

11 interrogativum] quantum

16 discreta] et numerus est quantitas supponente (sumpto C,

ita om. CI

18 est 1 ] si add. I

21 et 1 ] vel C V 4

34 de] in BI, om. A 1

37 sicut] et add. A X D V 4

18-19 intel-

26 vel om. C V 4 36 et om. ACTV 4 H

39-40 aliqua... realiter orru Qiom.) CI

DE PRAEDICAMENTIS

147

40 res distincta realiter a motu \ nec motus est aliqua res distincta realiter a rebus permanentibus. Immo motus non importat nisi quod una res habet aliam partem post aliam, vel quod una coniungitur uni post aliam, vel quod coniungeretur sibi si aliqua res quiescens esset sibi approximata. Et ita motus non est aliqua res distincta realiter a rebus 45 permanentibus, et eodem modo nec tempus. Et propter hoc non ponitur tempus nisi quasi per accidens vel quasi passio rerum permanentium exsistentium in genere quantitatis. Et consimihter motus potest poni in genere quantitatis, sicut ponit A r i s t o t e l e s V Metaphysicae2. De loco autem alia ratio danda est. Unde locus non dicitur esse per 50 se in genere quantitatis, quia locus non est ahquid distinctum a superficie. Et simul cum hoc, cum veritate propositionis enuntiantis locum de subiecto ahquo non potest locus variis modis et cum variis determinationibus connotantibus quantitatem successive verificari de eodem absque consimili variatione consimihs praedicationis superficiei vel lineae 55 vel corporis de eodem. Verbi gratia sit haec modo vera €a est locus' stante ista propositione 'a est locus' non possunt tales verificari successive 'a est maior locus', 'a est minor locus', 'a est longior', 'a est brevior' et sic de consimihbus, nisi tales etiam successive verificentur 'a est maior superficies', 'a est minor superficies'; vel tales la est maior linea', (a est 60 minor linea'; vel tales ga est longius corpus vel brevius corpus'. Et universaliter nullae tales determinationes repugnantes additae huic praedicabih 'loco' possunt successive verificari de loco nisi simul verificentur si addantur alicui istorum trium 'linea', 'superficies', 'corpus'. Et ex isto patet ratio quare non obstante quod ista o p i n i o ponat 65 quod linea, corpus et superficies non sunt distinctae res, sicut nec locus distinguitur ab eis, tamen magis per se pertinent ad genus quantitatis quam locus, quia scilicet non obstante quod significent eandem rem, tamen possunt tales successive verificari €a est longior', fa est brevior', 40 aliqua] alia A V 4 pars add. I

42 aliam 1 ] unam 1 DI || partcm] rem D, om. C K ij una] rei add. DK,

46 accidem] quantiutis add. A

50 aliquid] aliquod E

tione CI ;; praedicationis] vel add. A V 4 , vel variatione add. C 57 brevior] locus add. C add. BI

58 de] aliis add. A X V 4 j; tales] propositiones add. K

60 vel 1 ] a est add. K 64 ista om. CI

ACV4

54 variatione] verifica-

56 tales] propositioncs add. K

61-62 praedicabili] termino B

59 linea] vel

63 addantur] addatur

65 et om. A C I V 4

Cf. Olivi, Tractatus de quantitate: "Ad 16. dicendum... ostendendo quod tempus nullo modo possit realiter differre a motu, et quod ad hoc nullum in2 Aristot., Metaph., conveniens sequitur..." (ed. cit., f. 52rb). V, c. 13, t. 18 (1020a 29-32). 1

148

PARS I CAP. 46

quamvis nullae tales verificentur 'a est latius', la est minus latum', 'a est proftlnclius,, 'a est minus profundum'. 70 Ex praedictis patet quod locus non est ita distinctum praedicabile a linea, superficie et corpore sicut ipsa sunt distincta inter se. Ex praedictis etiam colligi potest quod prima et essentialior divisio et distinctio illorum quae sunt in genere quantitatis sumitur per hoc quod illud per quod respondetur ad interrogativum factum per 'quan- 75 tum', large accipiendo 'quantum', vel est expressivum plurium, et sic cst numerus, vel est expressivum unius compositi ex pluribus, et sic sumitur magnitudo, quae dividitur aliquo modo in lineam, superficiem et corpus. Et ita nec oratio nec locus nec tempus continentur ibi in ista divisione, sed magis sunt passiones vel accidentia eorum. so 8 Et isto modo dividendi utitur P h i l o s o p h u s , V Metaphysicae , ubi enumerando illa quae sunt quanta per se et primo, non ponit nisi numerum, lineam, superficiem ct corpus. Unde primo describens 'quantum' dicit sic: « Quantum vero dicitur quod est divisibile in ea quae insunt, quorum utrumque aut singulum, unum aliquid et hoc ahquid 85 natum est esse Per primam particulam scilicet 'divisibile in ea quae insunt' excluduntur tempus et oratio et motus, quia quodhbet istorum importat aliquid quod non est vel importat aliquid quod est negative, et hoc saltem vel respectu alicuius vel simpliciter. Iste est modus loquendi A n s e 1 m i, De casu diaboli4, qui est multum necessarius in diversis 90 difficultatibus. Et propter hoc ista non ponuntur primo quanta. Per secundam particulam possunt excludi omnia accidentia et omnes formae et materiae, quia talia non sunt nata esse 'hoc aliquid\ Sed tunc accipitur 'quantum' stricte, pro illo scilicet quod est per se exsistens, non innitens alteri nec tamquam pars nec tamquam accidens alterius. 95 Et sic, secundum istam o p i n i o n e m, sumendo 'quantum' stricte, sola substantia composita ex materia et forma - vel, secundum opinionem A r i s t o t e l i s , corpus caeleste - est quantum. Et ideo P h i 1 o s op h u s postea enumerando illa quae sic dicuntur quanta, dicit sic 5 : «Multitudo igitur quantum ahquid si numerabilis fuerit; m a g n i t u d o 100 71 praedictis] quibus C, etiam add. D 74 per] ex D 75 interrog. factum] interrogationem factam CIK 78 aliquo modo om. CI 79 ita] ideo CI ista] illa A X DIV 4 85 singulum] significat C, signum I : et] per A, ad A 1 , aut D, om. V 4 90 necessarius] etiam add. CI diversis] multis AXI, casibus et add. A 91 diffic.] facultatibus CI 94 scilicet om. CI 100 magnitudo om. CI 4 Anselmus, De casu diaboli, cap. 11 (ed. Aristot., ibidem (1020a 7-8). 5 F. S. Schmitt, p. 249ss.). Aristot., loco cit. (1020a 8-14). 8

DE PRAEDICAMENTIS

149

autem si mensurabilis fuerit. Dicitur autem multitudo quoddam divisibile potestate in non continua; magnitudo autem quod in continua. Magnitudinis autem, quae quidem ad unum continua, longitudo; quae autem ad duo, latitudo; quae autem ad tria, profiinditas. Horum autem pluraNslitas finita, numerus; sed longitudo, linea; latitudo, superficies; profunditas, corpus». Ex quo patet quod ista quatuor, lineam, superficiem, corpus et numerum praecise enumerat, et ita nec tempus nec orationem nec locum, propter rationes p r i u s positas. 110 Post praedicta sciendum est quod aliqua quae ponuntur in genere quantitatis sunt illa per quae respondetur ad quaestionem factam per 'quantum', et sic 'bicubitum', 4 tricubitum', 'duo', 'tria', et sic de consimilibus, sunt in genere quantitatis. Alia dicuntur in genere quantitatis quia sunt communia per se primo modo ad talia, et sic linea, superficies, 115 corpus, numerus sunt in genere quantitatis.

[CAP. 4 7 . DE PROPRIETATIBUS QUANTTTATIS]

Iuxta praedictam opinionem videndum est de proprietatibus quantitatis. Ponit autem A r i s t o t e l e s 1 tria esse propria quantitati. Quorum 5 primum est quod quantitati nihil est contrarium, sicut linea non est contraria superficiei nec bicubitum contrariatur tricubito. Sed ex ista proprietate evidenter videtur haberi quod quantitas non est substantia neque qualitas, quia si quantitas esset quahtas, cum quahtati aliquid sit contrarium, quantitati etiam aliquid esset contrarium: io Ad hoc d i c e n d u m e s t - quod dictum est p r i u s 2 - istum terminum 'contraria' multipliciter accipi posse. Verumtamen P h i 1 os o p h u s in negando quantitati aliquid esse contrarium accipit ccon101 autcm 1 ] aut AV 4 , quod C A V 4 , quo C

quoddam] quid A 1 , quidem D, quod V 4

autem 1 ] quidem D, om. A C

ct numcrus AIV 4

110 est om. CIV 4

103 quac 1 ] qui

107-08 lineam... numerum] linea, superficies, corpus 111 quae] convenienter add. D

112 de] aliis add. B

115 corpus] ct add. A X E Cap. 47. - 4 Ponit autem] Circa quod sciendum quod D nia K

7 videtur haberi] potest haberi C, habetur I

8-9 qualitati] cxtensae add. D

autem om. A A X C

8 neque] nec A^BDE

propria] commuqualitas] tunc add. D

12 accipit] istum terminum add. A 1

CAP. 47. - 1 Aristot., Praedicamenta, lin. 68-74, 168-180.

cap. 6 (5b 11 - 6a 35).

2

Supra, cap. 43,

150

PARS I CAP. 4 7

pro termino aliquo importante res contrarias aliis praecise, quae scilicet ideo dicuntur contrariae quia non possunt simul in eodem exsistere sed successive, et simul cum hoc partibiliter adquiri possunt. 15 Sic autem accipiendo 'contraria' manifestum est quod nulla per se contenta in genere quantitatis tamquam de aliis praedicabiha contrariantur, nam nullum est per se contentum in illo genere cuius quodhbet significatum vel consignificatum contrariatur et repugnat significato vel consignificato alterius. Patet inductive. Et ita concederent sic opinantes 20 quod haec est vera 'alicui quantitati ahquid contrariatur', accipiendo 'contrariari' pro 'repugnare reahter inesse eidem simul, quamvis non successive'. Haec tamen est vera 'nulla contenta in genere quantitatis per se contrariantur', accipiendo 'contrariari' illo modo quo dictum est. Unde quamvis albedo et nigredo contrarientur, tamen isti termini 'bicubitum', 25 'tricubitum' non contrariantur, nec isti 'duo', 'tria', nec isti 'linea' et 'superficies', et sic de aliis. Et ita albedo tricubita contrariatur nigredini bicubitae, et ita quantitas una reahter contrariatur quantitati alteri. Et tamen isti termini ' bicubitum', 'tricubitum' non contrariantur, quia 'bicubitum' significat albedinem eodem modo quo significat nigredi- 30 nem, quae tamen albedo contrariatur nigredini. Breviter igitur dicendum est quod intentio Aristotehs est quod haec est vera 'quantitas contrariatur quantitati' si termini supponant personaliter pro re extra. Haec tamen vera est 'nulli termini per se contenti in genere quantitatis contrariantur sic quod semper important res con- 35 trarias'. Et istam propositionem intelligit A r i s t o t e l e s 8 quando dicit quod quantitati nihil est contrarium. Secunda proprietas est quod quantitas non suscipit magis et minus, hoc est nullum contentum sub genere quantitatis praedicatur de aliquo ahquando cum hoc adverbio 'magis', aliquando cum hoc adverbio 'minus\ Sicut non dicitur quod ista res est ahquando magis bicubita, ahquando minus bicubita, ad modum quo dicimus quod hoc corpus aliquando est magis album, ahquando minus album; nec etiam dicimus 13 aliis praccisc om. A X D I- aliis] aliquas B particularitcr I, om. A add. V 4

14 dicuntur] dicantur A l C I V 4

19 ct] vcl DI, om. A 1

23 tamcn] cnim A X D

25 quamvis] accipicndo contrariari isto modo add. I

tricubitalis CI

26 isti 1 ] tcrmini add. A C I V 4

25-26 bicub., tricub.] bicubitalis,

duo] ct add. DIV 4 • ct om. ABE

non add. AA^BDIV 4 || nigredini] albcdini ABDIV 4 , nec c converso add. A particulariter add. I

39 hoc est] haec est vera C

est add. C D V 4 || etiam om. A A J C V 4 8

Aristot., loco cit. (5b 1).

15 partibilitcr]

24 contrariari] pcr sc

42 aliquando] est add. DIV 4

31 albedo]

33-34

personaliter]

43 aliquando]

DE PRAEDICAMENTIS

151

quod ista tria sunt magis tria quam illa, sicut dicimus quod hoc est magis 45 album quam illud. Tertia proprietas est quod quantitas dicitur aequahs vel inaequahs alteri quantitati, sicut unum corpus dicitur aequale vel inaequale alteri. Simihter est de aliis. Ex ista proprietate patet quod non est intentio P h i 1 o s o p h i 50 negare qualitatem esse quantitatem, nec substantiam esse quantitatem, nam secundum P h i l o s o p h u m 4 haec proprietas est maxime propria quantitati, et per consequens est convertibilis cum quantitate. Igitur de quocumque dicitur haec proprietas, de eodem dicitur quantitas. Sed haec est vera simpliciter, quamvis non sit per se vera 'unum lignum est 55 aequale alteri' et 'unum album est aequale alteri' et 'una nigredo est aequahs alteri nigredini vel albedini'. Igitur haec est simphciter vera 'substantia est quantitas' et similiter ista 'quahtas est quantitas', quamvis sit per accidens. Nec valet dicere quod non omne aequale vel inaequale est quantitas, 60 quia non est proprie proprium quantitati esse aequale vel inaequale, sed est sibi proprie proprium quod secundum eam aliquid dicitur aequale vel inaequale. Quia non dicit P h i l o s o p h u s quod secundum quantitatem aliquid dicitur aequale vel inaequale, sed dicit quod hoc est proprie proprium quantitati quod quantitas est aequalis vel inaequalis. 65 Unde dicit sic 5 : « Proprium autem quantitatis maxime est quod aequale vel inaequale dicitur. Singulum enim earum quae dictae sunt quantitatum aequale dicitur et inaequale, ut corpus aequale vel inaequale dicitur, et numerus aequahs vel inaequahs dicitur, dicitur tempus aequale vel inaequale; simihter et in aliis singulis quae dicta sunt aequale vel inae70 quale dicitur ». Ex istis verbis apparet quod dicit ipsas quantitates esse aequales vel inaequales, et non aliud secundum eas esse aequale vel inaequale. Et ideo dicendum est quod sicut albedo et substantia est aequahs vel inaequalis alteri, quamvis per accidens, ita substantia, secundum opinio44 illa] alia I, tria add. D (hom.) CI

49 Philos.] Aristot. C

om. A A l |i albedini om. A A 1

57 quamvis] si non C, non add. K

quantitas] proprietas C, quia proprietas add. I 68-69 et... inaequale om. C

BD

54 sit om. A B C V 4

55-56 nigredo... nigredini] magnitudo... magnitudini K 60 proprie om. A C V 4

68-70 et... dicitur] etc. D

59 omne] esse C, est I 66-67 quantitatum] et add. 68 diritur* om. B

om. A C I V 4 4

Aristot., ibidem (6a 26-27).

5

55 unum... ct om.

56 vel] inaequalis add. K,

Aristot., ibidem (6a 26-30).

69 ct

152

PARS I CAP. 47

nem A r i s t o t e l i s ; et similiter qualitas est quantitas, quamvis per 75 accidens. Nec istis obstat illud quod postea dicit P h i l o s o p h u s quod in aliis praedicamentis non dicitur aliquid aequale vel inaequale, quia non intendit negare quin de contentis in aliis praedicamentis praedicetur 'aequale' vel 'inaequale', sed intendit dicere quod in aliis non dicitur per ao se aequale vel inaequale sed per accidens tantum. Et hoc insinuat cum dicit 8 : «In ceteris vero quae quantitates non suntsupple, per se, « non multum videtur aequale vel inaequale dici», quia de illis non per se, sed solum per accidens aequale vel inaequale dicitur. Cum hoc tamen stat quod vere de aliis dicitur aequale vel inaequale, et eodem modo quan- 85 titas praedicatur de eisdem.

[CAP. 4 8 . QUALITER RESPONDENDUM EST SUSTINENDO QUANTITATEM ESSE ALIAM REM ABSOLUTAM, DISTINCTAM A SUBSTANTIA ET QUALITATE ET QUOMODO EXPONENDUS EST ARISTOTELES]

Secundum opinionem autem quae ponit quantitatem esse aliam rem absolutam a substantia et qualitate, et quod punctus, linea et super- 5 ficies et corpus inter se reahter distinguuntur \ aliter debet dici. Unde secundum opinionem illam dimensiones sunt quaedam res informantes substantiam et sustentantes qualitates corporales, ita quod substantia non est dimensio sed est subiectum dimensionis; nec quahtas est dimensio sed est subiective exsistens in dimensione. Et tunc quantitas ™ vel habet partes copulatas ad terminum communem vel non habet tales partes copulatas ad terminum communem. Si detur primum, vel illae partes omnes sunt permanentes: et tunc vel sunt extensae secundum longitudinem tantum, et sic est linea; vel secundum longitudinem et latitudinem, et sic est superficies; vel secundum longitudinem, latitudinem et profunditatem, et sic est corpus. 77 istis] illi B, om. ACIV 4 85 modo] quod add. A 1

80 sed] et ideo dicendum est quod tantum A

in] de BDV 4

85-86 quantitas] vere add. D

Cap. 48. - 4-39 seu totum cap. alia manu in summo f . Gem.

5 rem] aliquam add. C i punctus]

et add. CIV 4 8 sustentantes... corporales] substantes qualitati (quantitati I) corporali (corporum I) CI 10 exsistens om. A X D 11-12 habet 1 ... communem om. CI 14-16 sic... sic... sic] tunc... tunc... tunc D 8

Aristot., i b i d e m (6a 31-32).

CAP. 48. -

1

C f . auctores citati supra, cap. 43, nota 14 et cap. 44, nota 1.

DE PRAEDICAMENTIS

153

Locus autem a m u l t i s * ponitur esse idem realiter cum superficie. Si autem non omnes partes sunt permanentes, sic est tempus. Si autem partes non copulantur ad terminum communem, vel igitur illae 20 partes sunt permanentes, et tunc est numerus; vel non sunt permanentes, et tunc est oratio. Et ita ista ponuntur in genere quantitatis: linea, superficies, corpus, locus, tempus, numerus et oratio. Punctus autem, instans et unitas non ponuntur in genere quantitatis per se sed per reductionem 8. 25 Aliter autem dividitur quantitas, quia quaedam est habens positionem, et sic sunt istae species: linea, superficies, corpus et locus; quaedam autem non habens positionem, et sic sunt istae species: tempus, numerus et oratio. Prima autem proprietas quantitatis est non habere contrarium, quia 30 quamvis quahtas exsistens subiective in quantitate habeat contrarium, ipsa tamen quantitas non habet contrarium, sicut inductive patet. Secunda proprietas est quod quantitas non suscipit magis et minus, quia una quantitas non est magis quantitas quam alia. Tertia proprietas est quod secundum quantitatem aliquid dicitur 35 aequale vel inaequale, ita quod ipsa quantitas per se et primo est aequalis vel inaequahs, et secundario et per accidens substantia sustentans quantitatem et qualitas exsistens in quantitate subiective est aequalis vel inaequalis. Et de quantitate ista sufficiant.

[ C A P . 4 9 . D E PRAEDICAMENTO 'AD ALIQUID']

Tertium praedicamentum quod ponit A r i s t o t e l e s 1 vocatur 'ad aliquid' sive relatio. 17 idcm realitcr] eadem res ACIV 4 19 non] omnes add. C ad] aliquem add. A 1 20 tunc] sic AI sunt 1 om. A C 23 unitas] numerus B 25 autem om. A X BDE 26 sic om. CV4 27 autem] est add. DE habens] habent A C sunt] ipsius add. A 1 35 primo] modo add. A1 36 et 1 ] vcl CI n accidens] etiam add. CI.

* Ex. gr. Thomas Aquinas, Scriptum in II Sent., d. 12, q. 1, a. 5 ad 2: "Lo3 Ita etiam cus est idem per essentiam quod superficies corporis locantis". Albertus Magnus, De praedicamentis, tract. III, c. 1 (ed. A. Borgnet, I, 195a); ibidem, pp. 194-221, plurima leguntur de divisione et de proprietatibus quantitatis. CAP. 49. - 1 Aristot., Praedicamenta, cap. 7 (6a 36 - 8b 20). Cf. G. Mohan, "The Quaestio de relatione, attributed to William Ockham", Franciscan Studies, XI (1951), 273-303.

154

PARS I CAP. 47

Et est primo sciendum quod sicut sunt opiniones contrariae de quantitate ita sunt contrariae opiniones de 4ad aliquid' sive de relatione. 5 Q u i d a m 2 enim ponunt quod relatio non est aliqua res extra animam distincta realiter et totaliter a re absoluta et a rebus absolutis. Et de ista opinione reputo fuisse A r i s t o t e l e m et alios philosophos sequentes eum. A1 i i 8 autem ponunt quod relatio est quaedam res quae non io plus est res absoluta quam homo est asinus, sed est distincta reahter et totaliter a re absoluta et a rebus absolutis. Et de ista opinione sunt multi t h e o l o g i , quam etiam ahquando credidi fuisse opinionem A r is t o t e l i s , sed nunc mihi videtur quod opinio contraria sequitur ex principiis suis. Unde istam materiam de relativis primo volo prosequi is secundum opinionem primam, secundo secundum opinionem secundam. Tractando autem istam materiam i u x t a p r i m a m o p i n i o n e m, primo ponam modum ponendi et ostendam quod opinio illa est A r i s t o t e l i s ; secundo confirmabo eam per ahquas rationes; tertio obiciam contra eam et respondebo illo modo quo responderet 20 A r i s t o t e l e s , ut mihi videtur; quarto prosequar de illis quae in isto praedicamento ponuntur. Est autem ista opinio quod praeter res absolutas, scilicet substantias et quahtates nulla res est imaginabilis, nec in actu nec in potentia. Verumtamen illas easdem res diversa nomina diversimode significant. Quia 25 5 de 1 ] esse add. V 4 et C, et add. I AC

15 suis] Arist. A C D

om. CI

ad s.lin. V 4 , om. BI

12 multi] adhuc add. D

11 plus et quam... asinus om. D 13 etiam] ego D, et V 4 , om. B

17 primam] secundam C

est'] vel A 1 , opinionem om.

19 aliquas] falsas add. I

23 scil.

24 ct om. A C I V 4

Haec erat opinio Stoicorum, iuxta Simplicium, In Aristot. Categorias, cap. 7 (ed. C. Kalbfleisch, Commentaria in Aristot. Graeca, VIII, Berolini 1907, 169-72). Eandem opinionem diffuse 'recitat' Olivi, Quaestiones in II Sent., q. 54 (ed. cit., V, 260-63); similiter Quodlibet III, q. 2 (ed. cit., f. 20v); tempore Guillelmo de Ockham viciniori similem sententiam professi sunt inter alios Henricus de Harclay, Quaestiones disputatae, q. 2 (cod. Vat. Burgh. 171, ff. 3vb-7vb); Richardus de Campsall, sicut refert Gualterus de Chatton, In I Sent. (Reportatio), d. 30, q. 1, a. 2: "Secundus articulus est ponere quatuor opiniones negantium relationes esse res distinctas ab absolutis. Una est de Villa, quae negat omnem respectum distinctum ab absolutis" (cod. Paris. Nat. lat., 15,887, f. 62va). In margine: "5a 3 Cf. Thomas opinio Camsal". 'Villa' absque dubio est 'Villa Oxoniae*. Aquinas, Summa theol., I, q. 28, art. 1-2; Scotus, Quaestiones in Metaph. Aristot., V, q. 11 (ed. Wadding, IV, 633-43); Thomas de Wylton, Quodlibet, q. 15 (cod. Vat. Burgh. 36, ff. 90vb-94rb). 2

DE PRAEDICAMENTIS

155

aliqua nomina sic sua significata significant quod absolute possunt de aliquo praedicari absque hoc quod addatur eis ahquis casus obhquus, sicut ahquis est homo, quamvis non sit ahcuius homo vel alicui homo, et sic de aliis casibus obhquis. Ahqua autem nomina sic sua significata 30 significat quod de nullo verificari possunt nisi vere et convenienter possit eis addi casus obhquus alterius dictionis, sicut impossibile est quod ahquis sit pater nisi sit ahcuius pater, et impossibile est quod aliquis sit simihs nisi alicui sit similis, ita quod ista nomina 'pater', 'filius', 'causa', 'causatum', 'simihs' et huiusmodi de nullo possunt vere affirmari si significa35 tive sumantur nisi vere et convenienter possit eis addi respectu eiusdem ahquis casus obhquus. Et omnia taha nomina vocantur nomina relativa. Et secundum unam o p i n i o n e m omnis res pro qua potest tale nomen in propositione vera supponere est vera relatio, ut sic 'relatio' non sit nomen secundae intentionis, nec secundae impositionis, sed sit no40 men primae intentionis, quia quando significative sumitur pro re, quae non est signum, potest supponere, ut sic haec sit vera 'homo est relatio', 'Sortes est relatio', ex hoc ipso quod Sortes est similis vel pater alterius. Et quamvis secundum usum t h e o l o g o r u m 4 oporteat con45 cedere quod ahqua res extra animam, quae non est signum incomplexum alterius ex quo nata est componi propositio, sit relatio, tamen puto quod A r i s t o t e l e s nihil posuit relativum nec 'ad aliquid' nec relationem nisi solum nomen ex quo nata est propositio mentalis, vocahs vel scripta componi. Et ideo secundum opinionem A r i s t o t e l i s , ut aestimo, 50 'relatio' sive 'ad aliquid' sive etiam 'relativum' erat nomen secundae impositionis vel nomen secundae intentionis et non nomen primae 27 aliquis om. A X B

26 nomina] sunt nomina quae A 1

28 aliquis] homo add. C ! vel... homo s om. A^C filius nisi alicuius filius et add. B 35 eis] eisdem BCDI viam K

obliquus] alterius dictionis add. I

32 et] similiter add. I

33 pater] et add. A A X D E

36 nomina* om. CI

47 posuit] ponit A^D, posuisset I

37 omnis] eadem K

est om. AA^BDE „ sit 8 ]

34 vere affirmari] verificari D 38 sic] una B

50 etiam] nomen add. A, om. B C

44 usum] 51 primae]

secundae K

'Secundum usum theologorum , relationes in divinis (paternitas, filiatio, processio) constituunt personas divinas, iuxta dictum Boethii, Quomodo Trinitas unus Deus, cap. 6: "...substantia continet unitatem, relatio multiplicat trinitatem" (PL 64, 1255 A); Guillelmus de Ockham, Sent., I, d. 26, q. 3; d. 30, q. 1 et d. 30, q. 4 (ed. Lugduni 1495) problema relationis tam sub aspectu philosophico quam sub aspectu theologico per longum et latum pertractat; similiter in Quolibet VI, qq. 8-25 (ed. Argentinae 1491). 4

156

PAHS I CAP. 49

intentionis. Et ideo secundum suam opinionem non debet concedi quod homo est relatio vel albedo est relatio, sed debet concedi quod hoc nomen 'pater' est relativum, et non debet concedi quod iste homo qui est pater est relativum. 55 Et quod ista sit opinio A r i s t o t e l i s potest persuaderi. Primo, quia P h i l o s o p h u s in Praedicamentis 5 definiens 'ad aliquid' dicit quod « ad ahquid taha dicuntur quaecumque hoc ipsum quod sunt aliorum dicuntur, vel quomodolibet aliter ad a l i u d E t exemplificat8 quomodo aliquid dicitur ad aliud diversimode, quia ahquid sub habi- 60 tudine casus genitivi, aliquid sub habitudine casus ablativi vel dativi. Ex hoc arguo sic: nihil dicitur alterius sub habitudine casus genitivi vel ad ahud sub aho casu nisi nomen; sed omne ad aliquid dicitur ad aliud sub ahqua habitudine tah casuali; igitur omne ad aliquid est nomen. Unde et omnes e x p o s i t o r e s 7 dicunt quod ad aliquid sub aliqua habi- 65 tudine casuah ad ahud dicitur; tale autem quid nonnisi nominibus competere potest. Relinquitur igitur, secundum P h i l o s o p h u m , quod 'ad ahquid' est nomen importans suum significatum, sic quod non potest pro eo convenienter supponere nisi possit sibi addi aliquis casus 70 obhquus. Nec valet dicere8 quod P h i l o s o p h u s istam definitionem relativorum reprehendit versus finem capituli9, quia P h i l o s o p h u s ibidem non intendit quod ista definitio ab aliquibus relativis removeatur, sed dicit ibidem quod ista definitio convenit omnibus relativis, non tamen est convertibihs, sed est in plus, sicut patebit i n f e r i u s . Et 75 ita omne relativum est tale nomen secundum e u m, sicut patet per ipsum ibidem. Per quem etiam ibidem patet quod substantias primas et 52 intentionis] impositionis A (hom.) A A * D

54 non om. B ;; istc] ille D V 4 dicuntur add. A

suam] unam CI " non om. A

52-54 quod... concedi om. (hom.) A X D

57 dicit] dicens A 1 , sic add. I

59 aliud]

62 casus] ablativi vel dativi vel add. C

63 sub 1 ]

iste homo] relatio C

61 aliquid] aliud add. I

aliquo add. A 1 , alio] aliquo B . omne] nomen add. A, add. sed del. A 1 quod add. A ;; autem] igitur CI, om. B convenientcr add. CI

52-53 quod... concedi om.

53 vel... relatio 1 om. (hom.) C V 4

66 aliud] aliquid ABE , tale]

quid] quidem AE, quod B, quaedam(?) V 4 , om. A J C

76 ita] ideo CI

omne] nomen add. C I K V 4

69 nisi]

77 ibidem] locum I ;; et]

substantias add. A 1 6 Aristot., ibidem (6a 37 Aristot., Praedicametita, cap. 7 (6a 36-37). 7 Ex. gr. Boethius, In Categorias 7b 14). Aristot., II, cap. De relativis (PL 64, 8 Ut dicit ex. gr. Gualterus Chatton, loco cit., q. 2: "Item, ipse corrigit 217). definitionem relativorum quam assignaverant Stoici 'aliorum dicuntur* etc., dicens quod 'hoc ipsum quod sunt ad aliud sunt', non tantum 'dicuntur' (cod. cit., f. 9 Aristot., loco cit. (8a 31-33). 65ra). 5

DE PRAEDICAMENTIS

157

secundas vocat nomina substantiarum, quia aliquas substantias ponit quae dicuntur aliorum, sed illae res non dicuntur aliorum sed nomina 80 tantum, quamvis sint aliorum. Item, P h i l o s o p h u s in Praedicamentis 10 ponit quod omnia relativa dicuntur ad convertentiam si convenienter assignentur. Ubi etiam ponit quod ubi deficiunt nobis nomina, licitum est fingere nomina ad quae alia relativa dicuntur. Ex istis arguo sic: nos non assignamus nisi 85 nomina, sicut nec utimur nisi nominibus; cum igitur nos assignemus relativa, ipsa nomina erunt relativa. Praeterea, secundum intentionem P h i 1 o s o p h i l l , nos fingimus relativa ad quae dicuntur aha; sed non fingimus nisi nomina; igitur ipsa nomina sunt relativa. Et s i d i c a s quod secundum P h i l o s o p h u m non fingimus 90 relativa sed fingimus nomina relativorum; unde dicit P h i 1 o s op h u s 12: « Aliquotiens et forte nomina fingere necesse est, si non fuerit nomen impositum ad quod convenienter assignetur Igitur videtur quod possumus fingere nomen relativum et non ipsum relativum: Sed istud n o n v a l e t ad intentionem P h i l o s o p h i , quia 95 ipse intendit quod fingimus ipsum relativum. Quando enim non est nomen relativum impositum ad significandum correspondens alteri correlativo, tunc licitum est fingere nomen relativum. Unde dicit quod «necesse est fingere si non fuerit nomen impositum ad quod convenienter assignetur et per consequens ad nomen fictum assignatur relalootivum; sed non assignatur nisi ad relativum; igitur ipsum nomen est relativum. Hoc idem patet per e u n d e m, ibidem, nam postquam exemplificavit quomodo relativa aliqua dicuntur ad convertentiam, subdit18: « Similiter autem et in aliis; sed casu aliquotiens differunt secundum lo105 cutionem». Ex quo patet quod dicit relativa differre casu; sed sola nomina differunt casu; igitur secundum eum sola nomina sunt relativa. Item, quod non ponat relationes esse alias res, potest persuaderi sic: si relatio esset aha res, quandocumque adveniret alicui, illa res vere haberet rem novam in se, et per consequens vere mutaretur; quod est 79 illae] ipsae D, istae V 4 , om. A 1 ;; illae res] isti respectus C 84 alia relativa] talia relative C sicut V 4 , illud BD

95 ipsum] nomen B

100 nomen] non B, non add. I 108 alia] aliqua CI

90 relativa] nomina add. C

;

82 convenienter] recte D

91 est] erit BD

94 istud] sic A,

96 signif.] alterum add. C

98 est] erit D

107 res] a rebus absolutis add. D m sic] quia B, quia add. D, om. I

res 1 ] cui adveniret add. D

11 Vide notam sequentem. Aristot., ibidem (6b 28). 18 loco cit. (7a 5-7). Aristot., ibidem (6b 32-33). 10

12

Aristot.,

158

PARS I CAP. 49

contra e u m, V Physicorum14, ubi ponit relationem advenire ipso nihil 110 mutato. Item, secundum P h i l o s o p h u m , V Metaphysicae15, «calefactivum est ad calefactibile »; igitur si relatio esset aha res in calefactivo, esset talis res ad illud calefactibile quod nihil est. Item, tunc essent in eodem res infinitae actuahter. Probatio: nam ista 115 res est calefactiva illius hgni et etiam infinitorum, scilicet sol, secundum P h i l o s o p h u m , quia sol calefacit infinita corpora; igitur cuiushbet illorum est modo calefactivus. Si igitur relatio sit aha res, tot erunt res actualiter exsistentes in sole quot erunt celefacta a sole. Sed sol calefacit infinita, igitur infinitae res, quarum quaelibet secundum se tota est 120 distincta ab alia, modo sunt in sole. Quod est contra P h i 1 o s op h u m, VI Physicorum 18, negantem talia infinita esse in rerum natura. Nec valet dicere quod ad omnia illa calefactibilia est una relatio, et non variantur relationes secundum variationem terminorum, quia eadem facilitate dicetur quod respectu omnium non oportet ponere nec unam 125 talem relationem, sed sufficit quod sit una res quae potest appellari diversis nominibus, vel eodem nomine, adiectis sibi diversis casibus obliquis. Similiter, qua ratione dicis quod respectu omnium eiusdem rationis sufficit unica relatio, eadem ratione et aeque faciliter dicam ego quod 130 respectu quorumcumque, etiam specie et genere distinctorum, sufficit una relatio, ita quod non oportet ponere tales relationes extra animam distinctas specie. Sic igitur mihi videtur quod opinio A r i s t o t e l i s fiiit quod sola nomina sunt ad aliquid vel relativa. Et isti opinioni concordant 135 multi g r a m m a t i c i , ponentes ad aliquid vel relativum esse speciem nominis. Unde P r i s c i a n u s , in Maiori Volumine, libro III, cap. De nomine17, enumerans multas species nominis, inter ahas enumerat 'ad 110 advenire] alicui add. C K 110-11 ipso... mutato] sine illius mutatione cui advcnit D, ipso non mutato Gem. 1 1 1 mutato C, mutante AA^BEI, quod corr. V 4 112 sec. Philos.] Philosophus A C V 4 , om. I 115 narn] quia D 118 res 1 om. A V 4 119-21 Scd... sole om. {hom.) A l D 120 tota] totam CDC 123 una] unica A C K V 4 126 talem om. A X D V 4 j| relationem om. BCI |; potestj possit C D 127 adiectis] adiectivo additis A, additis C 129 dicis] dicit BCI 131 etiam] sive A 1 , et V 4 , om. CI 132 ponere] plures add. A X DI 136 relativum] relationem B 138 alias] illas CIV 4 14 Aristot., Physica, V, c. 2, t. 10: "Neque est in ad aliquid: contingit enim 15 Aristot., altero mutato veram esse alterum non mutans" (225b 11-13). 16 Aristot., Physicat Metaph., V, c. 15, t. 20 (1020b 28-29). sed potius III, c. 5, 17 Priscianus, Instit. grammat., tt. 35-36 (204a 8 - 206 a 8). II, c. 5, n. 28 (ed. A. Krehl, I, 75).

DE PRAEDICAMENTIS

159

aliquid', dicens: «Ad aliquid dictum est quod sine mtellectu illius ad 140 quod dictum est proferri non potest, ut 'filius', 'servus'. Nam dicendo filium etiam patrem, et dicendo servum dominum quoque intelligo; quod si intereat, una interimit illud quod ab eo intelligitur ». Eandem sententiam dicunt alii g r a m m a t i c i, sequentes praedictum auctorem.

[ C A P . 5 0 . Q U O D RELATIO NON SIT ALIA RES A RE ABSOLUTA]

5

10

15

20

Pro ista opinione possunt nonnullae rationes adduci, sive concludant sive non, ad praesens non curo. Unde arguitur sic: si relatio esset res extra animam, distincta realiter a re absoluta, sequeretur quod potentia materiae primae, qua potest recipere formam, esset alia res a materia; consequens est falsum, quia tunc essent in materia infinitae res, ex quo potest successive infinitas formas recipere. Item, si esset talis alia res, quandocumque asinus moveretur localiter hic inferius, quodhbet corpus caeleste mutaretur et reciperet ahquam rem de novo in se, quia aliter distaret ab isto asino nunc quam prius, et si distantia esset aha res, vere perderet unam rem et aliam de novo reciperet. Item, tunc in isto corpore essent infinitae res. Probatio: quia a qualibet parte alterius corporis distat realiter; sed partes alterius corporis sunt infinitae; igitur in isto corpore sunt distantiae infinitae ad infinitas partes alterius corporis. Praeterea, istud hgnum est duplum ad suam medietatem. Si igitur illa dupleitas sit talis res aha ab isto duplo, eadem ratione relatio qua istud lignum excedit medietatem suae medietatis erit res aha existens in isto ligno, et eadem ratione ad quamlibet medietatem cuiuscumque medietatis erit aha res in isto hgno. Cum igitur in isto hgno sint tales partes eiusdem proportionis infinitae, et non est eadem proportio istius totius 141 eriam] et A C V 4 , iam IK, iam add. C „ patrem] pater intelligitur I, iam intelligo add. A, intelligo add. C

142 interimit] interimunt A, interimitur B, interimi E

143 praedictum aucto-

rem] eandem auctoritatem I Cap. 5 0 . - 2 Pro] Visa opinione, alias pro A ; ista] autem add. A X D immensae C, etiam mille V 4 10 quodl.] quodcumque A X D aliam add. CI etiam add. Camp. exttittrm

V4

4 essct] aliqua add. A 1

11 et] per consequens add. BEI

16 alterius om. BCI 19 erit] est A A X C

[\ nonnullae] multae A,

5 primae om. BCIV 4

18 dupleitas] duplicitas CIK 20 et om. IV 4

6 est om. B D V 4

12 alia] aliqua A X CI : unam] 21

ii duplo] ct add. CIV 4 , alia res] aliqua res alia

160

PARS I CAP.

47

ligni ad quascumque duas illarum partium, sequitur quod in isto ligno erunt relationes infinitae, distinctae specie. S i d i c a t u r 1 : illae partes illius ligni non sunt in actu sed in potentia, et ideo relationes illae non sunt infinitae actu, c o n t r a : illae partes sunt in rerum natura, quia aliter ens componeretur ex non-ente; igitur relationes correspondentes istis partibus sunt in rerum natura, et per consequens res infinitae, distinctae specie, sunt in isto ligno. Praeterea, hoc lignum realiter est duplum ad suam medietatem, igitur in hoc ligno est realiter et actualiter relatio dupleitatis ad suam medietatem. Sed non plus est una pars in actu quam alia, quia omnes partes sunt similes; igitur quaehbet alia pars est in actu, ita quod ad eam potest esse relatio realis. Ergo ad quamhbet erit relatio realis et actualis; et illae partes sunt infinitae; igitur in isto ligno sunt infinitae relationes. Praeterea, si aliqua relatio sit talis res, dupleitas erit talis res. Tunc quaero: aut illa dupleitas a ad b est accidens divisibile aut indivisibile. Non potest dici quod sit accidens indivisibile: tum quia in isto ligno nullum est accidens indivisibile quod denominet totum illud lignum; tum quia quaero de primo subiecto ilhus accidentis: aut est divisibile aut indivisibile. Non indivisibile, manifestum est. Igitur oportet quod sit subiectum divisibile; sed subiectum divisibile non potest esse primum subiectum accidentis indivisibilis; igitur illud accidens non est indivisibile. Nec potest dici quod est accidens divisibile et extensum, quia quaero de partibus illius accidentis: aut sunt similes aut dissimiles. Si similes, igitur conveniunt in nomine et definitione totius, et per consequens quaehbet pars dupleitatis erit dupleitas; et per consequens quaehbet pars erit dupla ad illud ad quod totum est duplum, quod est absurdum. Si sint partes dissimiles, igitur distinguuntur specie, et per consequens si componant unam rem, oportet quod una illarum rerum sit actus et alia potentia, et per consequens dupleitas componeretur ex actu et potentia. Simihter, si una pars esset actus et aha potentia, et actus et potentia 23 duas] medietates add. A*D om. IV 4

32 plus] prius CI

25 dicatur] quod add. DK

quia] quando A X D, tamen A, cum V 4

35 infinitae 1 ] in ligno A J D , et add. isto A 1 pleitas... res om. D „ erit] est A X CI om.

AlD

43

igitur...

indivisibUe

26 actu om. A C V 4

, relationes] partes A, rationes V 4 , reales add. D

37 aut 1 ] accidens add. A C I K V 4 om.

AXD

27 quia

34 erit] est A^C, potest esse B 36 du-

40 de] illo add. CI ; primo

45 Si] sunt add. A J D

47 erit] est A X BE

50 rerum om. A C I V 4

Cf. similis responsio Gualteri de Chatton ad simile argumentum In I Sent. (Reportatio), d. 30, q. 1, a. 4: "Respondeo: aut procedit de relatione modo potentiae, et tunc nego consequentiam" (cod. cit., f. 63va). 1

25

30

35

40

45

50

DE PRAEDICAMENTIS

161

quando faciunt unum non distant situaliter, oporteret quod illae partes non distarent situaliter, et per consequens non constituerent unum exten55 sum nisi ponantur aliae partes praeter illas. Item, pro ista opinione potest argui t h e o l o g i c e sic a : omnem rem quam potest Deus facere mediante causa secunda efficiente potest per se facere sine omni causa secunda efficiente. Cum igitur in isto efficiente ponatur quidam talis respectus efficientiae causatus a Deo mediante 60 causa secunda, poterit Deus illum respectum facere sine hoc quod ahqua causa secunda efficiat simul cum Deo. Ponatur igitur in esse, si sit possibile. Quo posito probo quod positum sit impossibile: quia si Deus efficit istum respectum in isto, igitur illud est efficiens, quia tunc sicut in quocumque est albedo illud est album, ita in quo erit ille respectus effi65 cientiae illud erit efficiens. Sed si illud est efficiens, et non est efficiens nisi respectus, igitur non solus Deus efficit istum respectum. Et ita ex posito sequitur suum oppositum, et per consequens non est possibile. Praeterea, omnem rem quam Deus conservat sine aha re, potuit vel potest producere de novo etsi illa alia res non sit nec unquam fuerit. 70 Si ergo paternitas qua pater refertur ad filium sit aha res a patre et fiho, et Deus eam conservat sine generatione, quia illa praeterita est, igitur potest vel potuit Deus istam paternitatem de novo producere etsi numquam fiiisset illa generatio, et per consequens poterit ahquis pater esse illius quem non genuit. 75 Item, ponatur quod Deus creet de nihilo unum hominem, post quem creet ahos homines, et postea ahi generentur. Quo posito arguo sic: qualis res et in aliquo istorum hominum potest Deus de sua potentia absoluta facere talem rem in isto homine; sed fihatio est in uno ihorum hominum; igitur potest Deus facere talem fihationem in isto. Et 80 per consequens, isto posito, iste erit fihus, et nonnisi hominis. Et non 53 oporteret] tunc add. D 59 quidam] quidem CIV 4 , om. D

54 unum] compositum add. I

58 secunda] faciente vel add. A

62 Quo posito probo] sec. regulam Philos. I Priorum, quo(!)

posito possibili in esse nullum sequitur impossibile vel I j; quod] illud add. A jj positum] totum A X K 63 tunc om. DIV 4 materia add. A om. I

65 est 1 ] erit CEI jj est 1 ] erit A^E, om. I

74 quem] quod C

66 posito] opposito V 4

72 vel] poterat vel add. I

j| alia] aliqua CI, in A

68 sine]

73 aliquis] aliquid C,

75-76 post qucm] prius quam AE, postea C, post hunc I

75-76 post... generentur] et omnes alios adnihilet et postea alii generentur ab isto, per positum, de novo Camp. add. CI

77 istorum] illorum D

78 rem] esse C, om. I || homine] qui numquam fiiit prius

78-79 illorum] istorum A X C V 4

79 talem] rem scilicet add. K

80 i*te] ille

A C E ji nonniii] cum non erit filius nisi D |j hominis] filius add. I

2

Cf. Olivi, Quaestiones

OCXHAM, SUMMA LOGICAE

in II Sent., q. 28 (ed. cit., IV, 494s.).

11

162

PARS I CAP.

47

est aliquis alius homo ab isto nisi iunior eo, per causum; igitur iste homo erit filius hominis iunioris se, quod contradictionem videtur includere. Ahae rationes innumerae possent adduci pro ista opinione, quas causa brevitatis omitto 8.

[ C A P . 5 1 . D E OBIECTIONIBUS QUAE POSSENT FEERI CONTRA PRAEDICTA]

Et quod haec non sit opinio A r i s t o t e l i s , fortasse quis obiciet \ Primo quidem ex dictis in Categoriis 2, ubi enumerans praedicamenta dicit: « Eorum quae secundum nullam complexionem dicuntur singulum 5 aut significat substantiam aut quantitatem aut qualitatem», et sic de aliis. Ex quo videtur intendere distinctas res distinctis generibus importari, et ita cum relatio sit unum decem generum, importabit rem aham ab his quae per aha genera importantur. Praeterea, in eodem dicit8: « Ad ahquid sunt quaecumque hoc ipsum 10 quod sunt ahorum dicuntur». Per quod excluduntur substantiae, quae licet sint ahorum, non tamen sunt ad aliquid. Hoc autem non videtur verum de terminis nec de rebus extra quas absolutas dicunt. Relinquitur igitur esse ahquid ahud ab his cui competat esse ad ahquid. 81 alius om. A A X C 82 hominis om. A A X D E 83 Aliae] etiam add. D ,. innumerae] idem videntur innuere et CI ,; pro... opinone] multae aliae rationes CI J| quas] ad praesens add. I Cap. 51. - Hoc cap. ex codd. constanter collatis om. ABDIV 4 , sed V 4 notat in mg. : Hic cst defectus unius capituli quod sic incipit 'Et quod haec* ; in K hoc cap. legitur in tabula capitulorum cum nota: Istud cap. praecedit in ordine cap. qualitatis [quod est cap. 55] ; cod. 26 S. Gem. notat in mg. : Discipulus Ocam [probabiliter Adam Wodeham], et scribit solum usque ad inducitur (lin. 119). Pro hoc cap. contulimus etiam codd. F ( = Flor., Laur. XII s. 4) et O ( = Vat. Ottob. lat. 2071) niam in supradictis A 1 primis generibus F (aliquid F) lunt A x F O K

3 Et] Sed FO

4 quidem... in] quo-

6-7 ct... aliis] aut ad aliquid etc. A 1

8 decem generum] de decem

10 eodem] loco add. C, libro add. FO

11 aliorum dicuntur] ad aliud

13 verum... dicunt] de rebus absolutis A 1

14 aliquid 1 ] aliud A L

Rationes innumeras adduxit Ockham pro ista opinione in suo commentario In I Sent.t d. 30 et 31 (ed. Lugduni 1495); in Expositione libri Praedicamentorum Aristot., cap. 12 (ed. cit.); et adducet in Quolibet VI et VII (ed. Argentinae 1491). 8

CAP. 51. - 1 Capitulum istud, quod in pluribus codicibus manuscriptis desideratur, in quibusdam vero alio loco legitur, probabiliter ab Adam Wodeham (Woodham) redactum est, auctore Summae utique volente vel saltem consentiente. Cod. Bibl. commun. S. Geminiani, 26, qui solum partem huius capituli habet, et 2 Aristot., quidem post cap. 54, notat in margine: "Discipulus Occam". 8 Praedicamenta, cap. 4 ( l b 25-27). Aristot., ibidem, cap. 7 (6a 36-37).

DE PRAEDICAMENTIS

15

20

25

30

35

40

163

Adhuc, quomodo vera erunt quae A r i s t o t e l e s 4 ibidem docet de relativis, ut quod contrarietas inest in relatione, et quod relatio suscipit magis et minus, et quod relativa sunt simul natura? De terminis enim et rebus absolutis, ut videtur, verificari non possunt. Hoc etiam persuaderi videtur rationibus ex principiis A r i s t ot e 1 i s 5 deductis: «Impossibile enim est idem simul esse et non esse »; sed absoluta sunt relatione transeunte; necesse est igitur ea esse distincta. Ulterius, passio realiter differt a subiecto, cum realiter demonstretur de eo; et idem non demonstratur realiter de se ipso. Aequale autem et inaequale, et nonnulla relativa, sunt passiones, cum sit proprium quantitati aequale vel inaequale dici, et qualitati simile vel dissimile, ut docet A r i s t o t e l e s in Praedicamentis 8. Igitur etc. Item, quod est principium operationis realis necesse est esse reale. Relatio autem videtur esse huiusmodi: ahqua namque aliter et aliter proportionata et ordinata faciunt delectationem, quam non facerent indeterminata proportione, vel ordine circumscripto. Amplius, quomodo salvabitur distinctio decem praedicamentorum7, quorum septem ponuntur relativa; et distinctio entis creati in absolutum et respectivum; aut entis extra animam in decem categorias ? Quomodo etiam consueta et communes locutiones stare poterunt, ut quod pater paternitate est pater; et filius fihatione est fihus; et simihs simihtudine est similis, non enim nihilo est similis; aut quod relatio est accidens, et his simiha ? Impossibile quoque videtur sine respectu unionis astruere quem ad modum uniatur forma materiae, pars parti in continuo, accidens suo subiecto et spiritus naturae corporeae. Unionem 8 namque spirituum ad

16 inest] est CFO

17 enim] vero O, om, A X C

in relatione] relationi A 1

quia add. A 1 , nulla add. C

19 etiam] autem C E K O

24 nonnulla] alia add. FK ;; passiones] aliorum add. F 27 esse] ens add. O autem C et

AXF

ex] aliis add. A 1

18 absolutis]

21 sunt] habent esse A 1

25 vel 1 ] et A x O |; dissimile] dici add. A X K

28 huiusm.] prindpium, quare etc. C h aliqua] alia CF || namque] enim A 1 ,

30 indeterm.] indebite A 1 , in detenninata EF, destrucu O |j propor.] ordinata A 1 j| vel] 32 septem... relativa] tria ponuntur absoluta et septem relativa sive respectiva A 1 || distincrio]

divisio O, om. A 1

3 W 7 Quomodo... similia trp. p. fatetur (lin. 42) A 1

huiusmodi ; et similiter non-ens non est similis F

36 non... quod] et

nihilo O, relatio A^CEK

6 Aristot., Metaph., Aristot., ibidem (6b 15 - 8a 12). III, c. 2, t. 4 8 7 Gual(996b 3). Aristot., Praedicamenta, cap. 6 et 8 (6a 26-27; l l a 15-16). terus de Chatton, In I Sent. (Reportatio), d. 30, q. 1, a. 1 quaerit an negantes rela8 Haec tiones reales possint salvare decem praedicamenta (cod. cit., ff. 62v-63ra). sententia cuiusdam antiquioris auctoris esse videtur. 4

164

PARS I CAP. 51

naturas corporeas non solum Lex Christiana sed et omnis natio, ritus et secta fatetur; et hoc ipsum apud magos, pythones et ceteros superstitionum huiusmodi sectatores familiarissimum est. Si praedicta etiam opinio esset vera tunc idem esset in diversis praedicamentis, quod A r i s t o t e l e s 9 non recipit, ut videtur, cum apud 45 eum propositio negativa in qua unum praedicamentum negatur ab aho sit immediata. Ex his forsan putabit aliquis P h i l o s o p h u m ahter esse opinatum quam superius ostensum est. Sed diligenter consideranti non debet propter has rationes videri ambiguum A r i s t o t e l e m talia entia so extra animam nullatenus posuisse. Quod enim primo inducitur10 non arguit distinctionem rerum correspondentem ilhs distinctis incomplexis, sicut nec arguitur distinctio rerum in Deo ex hoc quod dicimus nominum divinorum alia significare iustitiam, alia sapientiam, alia bonitatem, alia potentiam, et sic de aliis; 55 vel in equo ex hoc quod dicimus nominum de equo dictorum ahqua significare equi substantiam, aliqua mobihtatem, aliqua corruptibihtatem, et sic de ahis. Sed est sensus tahum locutionum quod terminorum de Deo dictorum quidam important quod Deus iustus est, quidam quod sapiens, quidam quod bonus, et sic de aliis; et quod terminorum de equo dictorum quidam significant quid equus sit, quidam quod mobihs, quidam quod corruptibilis, et sic de aliis. Eodem modo in proposito: 'singulum incomplexorum aut significat substantiam, aut quantitatem etc/, sensus est quod quidam terminorum significant quid res est, quidam qualis est, quidam quanta est, quidam ad quid est, puta cui 65 simihs vel aequahs, quidam quid agit, quidam quid patitur etc. Manifestius igitur A r i s t o t e l e s expressit naturam praedicamentorum V Metaphysicae n , dicens: « Quoniam igitur praedicamentorum aha quid est significant, alia quale, aha quantum, aha ad ahquid » 41 nario] actio C, ratio F, om. A 1 46 alio] altero A X E, praedicamento add. FO 54-55 alia 1 - 4 ] aliqua A x O qua 1 -*] alia EF

42 pythones om. A X CEK 50 propter] per A x O

43 huiusm. om. AKT.EK 51 posuisse] finxisse F

56 vel] etiam add. F j| vel 1 ... equo] sicut etiam nec A 1

57 equi... aliqua 1 om. E ;; mobil.] nobilitatem CEK

56-57 ali-

57-58 corrupt.] poten-

tiam, aliqua diligibilitatem, aliqua intelligibilitatem, aliqua sanitatem, aliqua creationem, aliqua passionem C, possibilitatem, alia creationem passivam F, aliqua potentialitatem, aliqua diligibilitatem, aliqua intelligibilitatem, aliqua creationem passivam O, om. K bilis] mortalis C, nobilis sit K

61 quid] quod FO

62-63 proposito] cum dicitur add. F

61-62 mo-

65 quid] aliquid A X CE

67 igitur] autem F H naturam] numerum C 9

4-9.

Aristot., Anal. Poster., I, c. 2 et 32 (72a 8; 88b 17-21). 1 1 Aristot., Metaph., V, c. 7, t. 14 (1017a 24-27).

10

Supra, lin.

DE PRAEDICAMENTIS

165

70 etc. Est ergo mens A r i s t o t e l i s non qui termini quas res significent, sed intendit ostendere quomodo aliqui termini sunt absoluti, aliqui connotativi, aliqui relativi, sicut a 1 i b i 1 2 sufficienter declaratum est. Eodem modo ad aliud 18 dicendum est quod secundum mentem A r i s t o t e l i s ipsi termini proprie dicuntur ad aliquid seu relativi 75 'qui hoc ipsum quod sunt ahorum dicuntur', hoc est ex hoc quod sunt tales termini sic significantes ahquid, aliud dant intelhgere, ita quod nulla propositio in qua praedicatur talis terminus de aliquo potest sciri nisi sciatur determinate illud quod dat intelhgere. Et propterea tales termini 'caput', 4ala', 'manus' et huiusmodi non sunt ad aliquid: quoso cumque enim horum viso potest sciri quid tale sit, puta 'caput', 'ala', 'manus', quamvis ignoretur cuius sit. Quo modo autem sit in relatione contrarietas: considerandum est quod contraria quandoque dicuntur quorum unum non compatitur secum ahud reahter, ita quod ad utrumque potest esse motus proprie, 85 sicut albedo et nigredo sunt contraria. Quandoque vero dicuntur contraria termini qui non possunt simul de eodem respectu eiusdem verificari. Et hoc modo contrarietas est in terminis relativis, ut 'simile' et
70 mens] intcntio F

tcrmini alias et alias A 1 , quod tcrmini tamquam K 77 de] subiecto add. FO talis A x F O ;; tale sit trp. A 1 add. O

90 vel] et A X C

qui... quas O, quod tam tcrmini quam EF, quod 75 est] quod add. CF

79 caput... manus] angelus, apostolus A 1

76 aliud] aliquid A X F 80 quid] quod CFO 11 tale]

80-81 caput... manus] angelus vel apostolus A 1 lux] nix C

92 compar.] praedicationcm F

89 eiusdcm] simul 98 seu] in altero vel

add. F j| alicuius] subiecti add. A1 12 Cf. Guillelmus de Ockham, Expositio libri Praedicamentorum 18 Supra, lin. 10-14. et 12 (ed. cit.).

Aristotcap.

7

166

PABS I CAP. 51

res quarum una necessario exigat aliam et e converso, sed ex hoc quod si esse exsistere praedicatur de uno significative accepto, necessario verificabitur de aho, eodem modo sumpto. Sequitur enim cduplum est, ergo dimidium est' et e converso. Ad aliud14 dicendum facihter, concedendo conclusionem quod abso- 105 luta reahter distinguuntur a relationibus, quia relationes dicuntur termini relativi, qui reahter distinguuntur a rebus extra. Saepe tamen hic modus arguendi decipit imperitos, ut cogat ad plurahtatem rerum, quas in rei veritate ponere non oportet; ut 'creatio est, conservatio non est, igitur creatio distinguitur a conservatione'. Sed quando tahs modus arguendi 110 teneat, in s e q u e n t i b u s apparebit. S i d i c a s quod album realiter de non-simih fit simile, circumscripto omni termino, ergo ahquid habet quod non habuit, d i c o quod album de non-simih fit realiter simile per hoc solum quod fit unum ahud album et non per adventum cuiuscumque novae rei in ipso. Quem- ns admodum enim Deus de non creante fit creans et columna de nondextera fit dextera sine quacumque re nova recepta in eis, sic in proposito existimandum est. Quod vero inducitur de passione et suo subiecto15, facihter solvitur praecognito quid est passio demonstrabilis: quae non est ahquid realiter 120 exsistens extra in subiecto, sed est quoddam praedicabile per se secundo modo de subiecto, natum supponere pro eodem pro quo subiectum supponit. Et hoc modo 'simile' vel 'dissimile', 'aequale' vel 'inaequale' dicuntur passiones quahtatis vel quantitatis. Ex hoc 16 etiam quod experimur diversos effectus causari per hoc 125 quod ahqua aliter et aliter disponuntur et ordinantur non est putandum relationem, quam significant, esse causam illorum, sed absoluta potius quae sic et aliter proportionantur. Sicut enim causa nunc potest ahquid causare quod non prius fiiit ex hoc solo quod est approximata passo, et 105 conclus.] scilicet add. F

107 qui O, quia alii i| modus] loquendi vel add. O

108 cogat

ad] cogantur concedere A, ponendam add. O !| plural.] plurificationcm C !! rerum] extra add. A l 111 sequentibus] dicetur vel add. A l consimile A 1 j| album] albedo K

112 album... simile 1 ] aliquando de non consimili potest ficri 113 quod 1 ] prius add. A^CF

propter A 1 [| unum] sicut add. C, nigrum aut add. K 1 1 6 enim Deus] dicimus quod A

114 simile] hoc est add. A 1

118 exist.] dicendum A 1 , intelligendum C

passio add. FO || demonstr.] de natura add. C i1 quae] quia A 1 , om FO 125 experimur] exprimitur CF

diversos] diversorum C

120 passio] nam 128 sic]

128 nunc] non CF,

om. A x O K

Ibidem, lin. 15-21.

16

per]

121 cxtra om. FO

127 causam] terminum F

ordinantur add. F !j et] vel A 1 ; aliter] disponuntur vel add. A 1 , et aliter add. F

14

1

115 adventum cuiusc.] additionem alicuius K

Ibidem, lin. 22-26.

18

Ibidem, lin. 27-30.

DE PRAEDICAMENTIS

167

130 non propter additionem cuiuscumque novae rei, sic et in musicis et picturis aliqua diversimode proportionata causant delectationem quam aliter non causarent. Quod vero consequenter additur de distinctione praedicamentorum 1 7 , quibusdam facit difficultatem. Et iam dixit A v i c e n n a 1 8 135 illam esse famosam tantum, et ideo nemo cogitur eam sine efficaci probatione tenere. P e r i p a t e t i c i vero, dictis A r i s t o t e l i s inhaerentes, habent ahter dicere, videhcet quod distinctio praedicamentorum non sumitur ex distinctione rerum quas important sed potius ex distinctione interrogatorum de individuo substantiae, ut docet A v e r r o e s 140 vn Metaphysicae19. Non enim putandum est decem genera esse res extra animam, aut significare decem res quarum nulla significatur nisi per unum illorum, sed doctrina P e r i p a t e t i c o r u m astruit decem genera fore decem terminos easdem res aliter et aliter importantes. Quemadmodum enim octo partes orationis20 possunt esse distinctae et 1*5 tamen significare idem, ut 'album', 'albescens', 'albescere', 'albe', sic cum distinctione praedicamentorum potest stare identitas rerum quas important. Simihter distinctio entis per absolutum et respectivum21 non est entis in quantum ens sed terminorum, sicut distinctio per abstractum et coniso cretum, per proprium et appellativum, per adiectivum et substantivum, cum nulla res proprie dicatur absoluta vel respectiva. Quare enim diceretur absoluta? Aut quia distinguitur a quohbet aho: et tunc relatio, quam m o d e r n i ponunt extra, esset absoluta, cum ponant eam 130 et 1 ] in add. FO

133 additur] adnectitur EK, adiungitur O

Avic.] distinctionem add. F

135 eam om. A X C

E, evidenti K, ratione vel add. A 1 quasdam add. CF

diversos modos significandi add. A 1 add. C, cst distinctio add. A 1 etiam diflfcrant F

sine] ratione add. F

cfficaci] sufficienti C, efficicnti

140 genera] praedicamenta K

141 nulla] una non F

143 fore] essc A 1

albc] albescit O, om. A X C

151 cum] undc F, ut O

133-34 praedic. ... Avic.]

134 iam] ideo O, tamen add. F i|

in tria absoluta et septem respectiva. Dicendum est divisionem A 1

; esse] decem add. K |i res] 145 idem] licet secimdum

sic] ita A x O

149 sed] est

151-52 Quare... diceretur] quamvis

152 tunc] ideo CF

18 Avicenna, Sufficientia, Ibidem, lin. 31. II, c. 2: "Nos enim non cogimur observare hanc regulam famosam qua dicitur quod decem sunt genera quorum uniuscuiusque est certissima generalitas et quod nihil est extra ipsa" (ed. Venetiis, f. 25va); cf. Olivi, Quaestiones in II Sent., q. 58: "Ad tertiam dicunt quod Aristoteles nulla sufficienti ratione, immo fere nulla ratione, probat suum dictum, sed absque ratione creditur sibi tanquam deo huius saeculi" (ed. cit., V, 482). 19 Averroes, In Aristot, Metaph., 20 PrisciaVII, t. 2 (ed. Iuntina, VIII, f. 72v). 21 Supra, lin. 32-33. nus, Instit. grammat., II, c. 4, n. 15-17 (ed. A. Krehl, I, 66s.). 17

168

PARS I CAP. 51

distingui realiter a quolibet alio. Aut quia non coexigit aliquid aliud seu non dependet ad aliquid aliud: et sic nullum accidens esset absolutum, 155 nec forma substantialis, nec aliqua creatura; horum enim quodlibet alio indiget et ab aho dependet ut sit. Aut dicitur absoluta quia potest per se intelligi, non requirens terminum suae cognitionis: et tunc materia et omnia accidentia et divinitas non essent absoluta, si secundum opinionem m u l t o r u m nec materia sine forma nec accidens sine su-160 biecto nec deitas sine personis potest intelhgi. Vel si haec dixeris posse per se intelligi, nulla omnino remanet ratio quin etiam illa forma respectiva possit per se intelligi. Et quod additur 22 de divisione entis extra animam, patet evidenter litteram VI Metaphysicae28 intuenti quod illa non est divisio rerum extra 165 sed terminorum, sicut et illa quae ponuntur in Praedicamentis et V Metaphysicae u. Tum quia dicit compositionem et divisionem ahud esse ab his quae mens copulat et dividit; tum quia postremo subiungit 25 quod «ens dicitur multipliciter, sicut dictum est in his quae de quotiens. Hoc enim significat quid est, hoc autem quale aut quantum» ITO etc. Constat autem quod haec non possunt competere rebus sed terminis, quorum proprie est compositio, divisio et significatio. Quae vero consueta sunt dici de relationibus28, multa impropria, nonnulla falsa et fabulosa esse constat, sicut latissime patet perscrutanti volumina de his edita a m o d e r n i s 2 7 , licet eorum aliqua verum 175 habeant intellectum, ut quod pater paternitate est pater et fihus filiatione est fihus et simihs simihtudine est similis, et his simiha. In quibus locu154 alio om. FO || Aut] hoc immo add. AK3F

cst add. F

154-55

non drl. F

non...

159 et* om. A 1 i; divinitas] dcitas EK, om. A 1 ,i si] quia F

sine materia nec add. A 1 \\ nec 1 ] subiectum sine accidente nec add. A 1 161-63 Vel... intelligi om. A X E 162 quin etiam] etiam cum F

aliud F

161 nec... personis om. A 1

162-63 nulla... intelligi] et hoc differenter, ut credo C, om. K 164 quod] postea add. A 1 [\ evidenter] per add. A^CO, ad add. sed del. F

165 VI] 5° A 1 , VII F !! intuenti om. A X C !; extra] animam add. O non add. O

156 substant.] 160 nec 1 ] forma

166 et om. A x O

167 quia]

170 significat] quod add. A 1 !! est om. F • quale] hoc add. A X C ! aut] autem A^C, 171 rebus] relationibus F

174 nonnulla] non vera F, vero add. A 1

175 verum]

nullum F 28 Aristot., Metaph., Supra, lin. 33. VI, c. 4, t. 8 (1027b 29-34). 25 Aristot., Aristot., Metaph., V, cc. 7-30, tt. 13-35 (1017a 7 - 1025 a 34). 28 Supra, lin. 33-37. 27 Praeter Metaph., VII, c. 1, t. 1 (1028a 10-12). expositores libri Praedicamentorum Aristotelis, de relatione multa scripserunt etiam theologi, praesertim cum distinctiones 30-31 Libri I Sententiarum exponerent. Cf. Gualterus Burlaeus, De relativis (ed. H. Shapiro et M. J. Kiteley, Franciscan Studies, x x n (1962), 159-71); Haervaei Natalis, De relatione contra Durandum et Durandi de S. Porciano, O. P. Quodl. Parisq. 2 (ed. T. Takada, Kyoto 1966). 22

24

DE PRAEDICAMENTIS

169

tionibus non oportet fingere rem aliquam per quam pater sit pater et filius sit filius et similis sit similis. Nec oportet multiplicare res in talibus 180 lucutionibus 'columna est dextera dexteritate>, 'Deus est creans creatione, bonus bonitate, iustus iustitia, potens potentia', 'accidens inhaeret inhaerentia,> 'subiectum subicitur subiectione', 'aptum est aptum aptitudine', 'chimaera est nihil nihilitate', 'caecus est caecus caecitate', 'corpus est mobile mobilitate,) et sic de aliis innumeris. 185 Exphcite igitur et absque ambiguitate loquendo quaehbet harum propositionum resolvenda est in duas, utendo descriptione loco nominis, ut: Pater est pater paternitate, id est pater est pater quia genuit filium; filius est filius filiatione, id est fihus est filius quia genitus est; simihs est similis similitudine, id est similis est similis quia habet quahtatem eius190 dem speciei cum aho. Et sic de aliis. Si vero hic modus ponendi displiceat, possunt aliter salvari huiusmodi locutiones absque rerum multiplicatione, ponendo quod abstractum et concretum, puta pater et paternitas, fihus et filiatio, similis et similitudo idem significant. Et tunc erit sensus: pater est pater paterni195 tate, id est se ipso, sicut Deus est creator creatione activa, id est se ipso, quia creatio activa non dicit rem additam Deo; et Deus est bonus bonitate, id est se ipso, cum eius bonitas non sit aliud quam ipse. Quahter etiam concedendum est relationem esse accidens, docet A n s e 1 m u s, Monologion, cap. 25 28. Non enim dicitur accidens quia 200 sit forma reahter informans substantiam de qua dicitur, sicut albedo, sed quia est quoddam praedicabile de aliquo contingenter, quod potest successive affirmari et negari propter transmutationem ilhus de quo dicitur vel alterius, ut aequahtas et similitudo, dominus, creator etc. Nec ihud quod subiungitur de materia et forma29, subiecto et acci205 dente, toto et partibus, et spiritibus unitis corporibus concludit rem relativam mediam inter illa unita. Eadem enim quaestio remaneret de illa re media: quomodo facit unum cum eo in quo poneretur? Aut enim se 179 similis 1 ] sicut add. A J F O 182 est aptum 1 om. C O

181 potentia] nec in talibus add. A 1 ,

185 Explicite] exemplificando A 1 , absque exceptione C

litudinem vel quia habet (id est A 1 ) add. A 2 C om. O

189 habet] simi-

191 ponendi] exponendi A x F O ' salvari] declarari A 1 ,

197 quam ipse] a se ipso et add. similiter Deus est vivens vita, id est

196 et] similiter A 1

se ipso ; ipse enim est sua vita, ut expressissime 2° De caelo et mundo A 1 200 substantiam de qua] subiectum de quo CF modi F

similiter add. F

204 et 1 ] abstractis F

199 25] dicens add. A 1

203 dominus] Deus C, et dc Deo O . etc.] et huius-

subiecto] substantia A 1 , om. F

205-06 relativam] esse add. F

207 poneretur] subiective add. FO 28

38-43.

Anselmus, Monol.,

cap. 25 (ed. F. S. Schmitt, p. 43).

29

Supra, lin.

PARS i CAP. 51

170

ipsa, et eadem ratione standum fiiit in primis unibilibus; aut alia unione, et tunc procedetur in infinitum. Ponatur enim illa res media per quamcumque potentiam separata ab unibilibus, deinde uniatur illis sicut acci- 210 dens suo subiecto: quomodo de non unita fiet unita? An per aliam rem mediam ? Et redit pristina diflicultas. Ideo dicendum est breviter sicut docet A r i s t o t e l e s , VTO Metaphysicae ubi quaerens quomodo materia et forma faciunt unum, reddit causam dicens quod illud est actus et illud potentia, quia horum 215 quodhbet suo modo est alteri unibile, quia unum est actus et ahud potentia aut utrumque actus et potentia. Non quidem semper actus informans sed quandoque informans, quandoque movens, quandoque regens et gubernans. Et aliis modis. Ex dictis quoque manifestum est quod nullum est inconveniens 220 apud A r i s t o t e l e m eandem rem per diversa praedicamenta importari, cum ponat scibile et scientiam, sensibile et sensum in praedicamento relationis et in aliis praedicamentis81. Nec obstat quod dicit82 immediatam propositionem in qua unum praedicamentum removetur ab alio, quia hoc non est propter diversita- 225 tem rerum quas important, sed quia unum non praedicatur de alio praedicatione directa et primo modo dicendi per se sed per accidens. Exemplum: eadem res importatur per creationem et conservationem, et tamen unum vere negatur ab alio. Sic et hic. Sic igitur A r i s t o t e l e s opinatus est de relativis quaemadmo- 23° dum dictum est. Opinio vero contraria duphcem videtur habere radicem. Una quidem radix est quia nonnulh nimis innituntur proprietati sermonis vulgatae philosophiae, quae multis praebuit occasionem erroris. Tum quia defectuose

translata; tum quia propter 88 obscuritatem Graeci sermonis in Latinum 235 208 rarionc] tunc add. O om. A X E

209 tunc proced.] erit processus A 1 , procederetur CE

210 illis

211 de... unita] dicuntur non unita. Aut sc ipsis et est intentum A 1 jl An] aut A x FO i|

aliam] illam et add. aut per aliam F 214 quaerens] quaerit A x O

212 Et] sic add. F ; redit] eadem quaestio et add. K

215 quod] haec est quia add. F

217 et] aut C

219 Et] sic dc add. F

C, om. A X F

233 vulgatae] vulgaris A 1

224 dicit] esse add. F

illud] haec autem F, est add. A 1 2 3 0 0 1 quemadm. ... est] sicut d. e.

234 praebuit] praebet A x O

235 tum om. A X C

8 1 Aristot., Aristot., Metaph., VIII, c. 6, t. 15 (1045a 23-45). Praedicamenta, cap. 8 (8b 29-31); Metaph., V, c. 15, t. 20 (1021a 29). Cf. Olivi, Quae82 Aristot., supra, nota 9. stiones in II Sent., q. 54 (ed. cit., V, 262). 88 Verba "propter obscuritatem Graeci sermonis in Latinum translati" leguntur etiam in Prologo, lin. 41-42, qui saltem in uno codice (O) Adamo de Wodeham adscribitur. 80

DE PRAEDICAMENTIS

171

translati male intelligitur et perversus inde quandoque intellectus elicitur; tum quia dicta auctorum falso saepissime allegantur, cum tamen etiam veraciter allegatis fidem non expediat adhibere multorum errorum labe respersis. 240 Secunda radix est multiplicare entia secundum multitudinem terminorum84, et quod quilibet terminus habet quid rei; quod tamen abusivum est et a veritate maxime abducens. Non enim quaerendum est in omnibus terminis quid rei sed tantum quid nominis in multis, quales sunt omnes termini relativi et nonnulh alii, quorum quilibet aequivalet 245 in significando longae orationi. Et ideo propositiones in quibus ponuntur resolvendae sunt et exponendae, utendo ahquotiens descriptione loco nominis, quia voces et conceptus decipiunt.

[CAP.

52.

DE

nxis

Q U A E S E C U N D U M I S T A M OPINIONEM

ESSE IN GENERE RELATIONIS VEL A D

PONUNTUR

ALIQUID]

Ista opinione sic declarata, quae mihi videtur fuisse A r i s t o t e1 i s, videndum est secundum istam opinionem de illis quae ista opinio 5 ponit esse in genere relationis. Et est primo sciendum quod secundum istam opinionem, sicut dictum est \ nihil est in genere relationis nisi nomen, et hoc vel mentale vel vocale vel scriptum; et hoc nonnisi nomen illud cui potest convenienter addi in propositione casus obhquus. io Sed sciendum est quod taha nomina quibus convenienter potest addi casus obhquus sunt in duplici differentia. Quaedam enim sunt quibus semper, quandocumque vere praedicantur de ahquo, convenienter addi potest sibi solum suum abstractum, quod est abstractum primo 236 elidtur] generatur A 1

237-39 cum... respenis om. A 1

238 allegatis] allegantur CF, allegantibus E, allegabilibus K dinem C

241 et] secundum A 1

245 longae] uni CK, uni longae A 1 tionis A X K

237 etiam] etiamsi F, om. O

240 entia] res A X F

242 abducens] alienum A 1 246 descr.] oratione F

multit.] similitu-

243 quales] cuiusmodi F 245-46 loco nominis] locu-

247 quia] quandoque add. A 1

Cap. 5 2 . - 4 est] nunc add. D

7 vcl om. A X D

8 nonnisi mg. C, nisi DV 4 , om. A X I

Cf. Olivi, Quaestiones in II Sent., q. 28: "Primo, quia ut dicunt. diversitas modorum praedicandi non necessario infert diversitatem modorum essendi, quoniam modus praedicandi potius sequitur modum intelligendi quam modum essendi" (ed. cit., IV, 485s.). 84

CAP. 52. -

1

Supra, cap. 49.

172

pars i cap.

47

modo abstractorum, de quo modo dictum est p r i u s a . Sicut est de talibus nominibus concretis 'album', 'calidum', 'dulce',
18 non s.lin. V 4 , om. D

15 calidum] frigidum add. D

mina om. A X C D V 4 :: non] solum add. V 4 , om. I alicui filius nec add. A 1 27 et] quod add. CIV 4

22 filius] similis add. D

similis 1 ] et sic de aliis add. A 1

26 sunt rep. C ,j conting.] convcnientcr C

AJI

16 nisi] si non D

17 nisi] aliquo

19 Alia] vero add. V 4 | nomina mg. V 4 , enim A C

24 vocantur] vocat Philos. A X D i scil. om. 26-27 praedicantur... conting. om. (hom.) A X D

29 determ.] aliquid add. A :: quid] quod AA^BE, quem I

vel impossibile est aliquem scire esse filium nisi sciatur cuius sit (nisi sit alicuius I) filius add. CI om. A C

41 asinus* om. A X BDE

31 similis] 34 non 1

43 non 1 ] semper add. A j| requiritur] per se add. C

8 Cf. Thomas Aquinas, Summa Supra, cap. 5, lin. 24-34. 4 Aristot., Praedicamenta, a. 7, ad 1. cap. 7 (8a 35-37). 2

20 no-

23 est] filius nisi sit

theoL, I, q. 13,

de praedicamentis

173

per se in genere relationis. Talia nomina sunt c manus\ 'caput' et huius45 modi. Unde ista manus aliquando est manus hominis aliquando non est manus hominis, quando scilicet est abscisa; quod si tunc non vocetur manus, hoc nomen 'manus' vere erit in genere relationis, et sic de consimihbus. Sic igitur omne nomen quod de nullo significative sumptum potest 50 verificari nisi vere et convenienter possit sibi addi ahquis casus obhquus ahcuius alterius dictionis quam sui abstracti, est in genere relationis. Et ista possunt vocari 'relativa secundum esse', alia autem possunt vocari 'relativa secundum dici', quia aliquando convenienter additur eis casus obliquus ahquando non. 55 Verumtamen istis vocabulis 'relativa secundum esse' et 'relativa secundum dici' philosophi non utuntur, sicut nec utuntur aliis verbis quibus m a g i s t r i 5 communiter nunc utuntur, scilicet 'relatione reali' et 'relatione rationis'. Unde talis distinctio a P h i l o s o p h o numquam invenitur, et ideo secundum eum ita vere et realiter sunt ista rela60 tiva 'causa', 'dominus' et huiusmodi sicut quaecumque alia. Unde semper vel frequenter exemplificat de domino 6, et hoc quia non potest esse dominus nisi sit alicuius servi dominus. Et ideo apud A r i s t o t e l e m nulla erat tahs distinctio inter relationem realem et relationem rationis; distinguit tamen diversos modos relativorum V Metaphysicae 7, de qui65 bus modo non est tractandum. Sed sufficat nunc scire quod [secundum] A r i s t o t e l e m omne nomen vel habens vim nominis, cuiusmodi est participium, quod de nullo significative sumptum potest verificari nisi vere et convenienter contingat sibi addere et adiungere casum obliquum alterius dictionis quam sui abstracti, est vere ad ahquid et in prae70 dicamento relationis, sive significet substantiam praecise sive quahtatem sive utrumque sive etiam connotet ahquid aliud in actu sive in potentia, sive affirmative sive negative sive quahtercumque. Et ideo omnia talia 'dominus-servus', <signum-significatum,, 'causa-causatum', 'efficienseffectus',
174
pars i cap. 52

et omnia talia in praedicamento relationis sunt 75

collocanda. Ex quo sequitur ulterius quod quandoque verba sunt in genere actionis vel passionis vel in aliquo alio praedicamento et tamen participia et nomina verbalia correspondentia eis sunt in praedicamento relationis, secundum principia A r i s t o t e l i s . so Et quod haec sit intentio sua satis insinuat V Metaphysicae, cap. De ad aliquid8, ubi enumerans modos relativorum dicit: «Alia», scilicet dicuntur relativa, « ut calefactivum ad calefactibile et sectivum ad secabile et omne activum ad p a s s i v u m E t postea sequitur: «Activa vero et passiva secundum potentiam activam et passivam sunt, et actio- 85 nes potentiarum: ut calefactivum ad calefactibile, quia potest; et iterum calefaciens ad id quod calefit, et secans ad id quod secatur, tamquam agentia». Ecce quod calefaciens potest esse de secundo modo relativorum. Unde puto quod apud A r i s t o t e l e m omnia nomina et parti- 90 cipia, quae non possunt de aliquo verificari nisi convenienter possit eis addi casus obliquus, correspondentia secundum significationem verbis activis et passivis, quae non tantum secundum vocem et formam verborum sunt activa et passiva sed vere significant quod aliquid realiter agit et aliquid realiter patitur, vel quod aliquid vere facit et aliquid vere fit, 95 sunt relativa de secundo modo, cuiusmodi sunt 'agens' et 'patiens', 'calefaciens-calefactum',
9

Aristot.,

Praedicamenta,

DE PRAEDICAMENTIS

175

ultimate oportet resolvere talem propositionem in talem 'partes talis corporis sunt sic distantes', et in tali resolutione habebitur expresse aliquod nomen vel participium quod de nullo verificari potest nisi sibi convenienter possit adiungi casus obliquus.

[CAP. 5 3 . DE PROPRIETATIBUS RELATTVORUM]

5

10

15

20

Viso quid A r i s t o t e l e s sensit de relativis videndum est de proprietatibus quas attribuit eis Et est prima proprietas quod aliquibus relativis inest contrarietas, non tamen omnibus. Quod aliquibus insit contrarietas patet, nam virtus et vitium sunt relativa et tamen sunt contraria. Sciendum quod 'contraria relativa' vocantur hic illa quae non possunt simul eidem competere per praedicationem, sed cuicumque competit unum, eidem potest successive competere ahud. Et isto modo 'pater' et Tiiius' non sunt contraria, quia idem potest simul esse pater et filius, quamvis non respectu eiusdem. Sic etiam nihil contrariatur triplo, quia cuicumque competit triplum, eidem vel potest simul aha relatio competere vel numquam. Secunda proprietas relativorum est quod suscipiunt magis et minus, quamvis non omnia, nam aliqua sumpta cum istis adverbiis 'magis' et 'minus' possunt de aliquo praedicari successive, sicut aliquid est primo magis simile alicui et postea minus simile vel e converso. Sed hoc non est possibile de triplo nec de duplo nec de aequali, et sic de multis aliis. Tertia proprietas est quod omnia relativa dicuntur ad convertentiam, hoc est cuicumque relativo potest addi casus obhquus sui corre107 expresse] et dcterminate add. CI

109 adiungi] addi A, addi vel adiungi A 1 , coniungi I,

expresse add. CI CAP. 5 3 . - 2 Viso] nunc add. CI j| est] consequenter add. C patebit add. CI |j Quod] autem add. BD add. D

8 praedic.] directam add. CI

alterum C, reliquum A A X D E tempore add. C

patet] manifeste add. CI

5 omnibus] relativis add. I, ut 7 Sciendum] tamen add. CI, est

9 unum] correlativorum add. C, relativorum add. I ij aliud]

10 filius] quae sunt expresse relativa add. CI

11 filius] et eodem

12 eidem] successive add. CI ;: vel om. A A X E ;; simul] aliqua add. A

13 num-

quam] potest sibi aliqua relatio competere. Et haec est prima proprietas relarivorum uno modo dicto(!) add. CI

15 omnia] relativa add. CI

" et postea minus om. C ;: simile 1 om. CI

16 praedicari] verificari K

17 simile 1 ] vel dissimile add. CI

18 nec 1 ] vel A X D ,; de 1 om. A X B V 4 ; aequali] nec (vel I) de

inaequali add. CI, nec de simili vel dissimili add. (ultra) I ; aliis] ut (non I) potest patere expresse inspicienti. Et haec est secunda proprietas relativorum add. CI

CAP. 53. -

1

Aristot., Praedicamenta,

19 proprietas] relativorum add. I

cap. 7 (6b 15 - 7b 14).

176

pabs i cap. 53

lativi, nisi contingat quod nomina nobis deficiant, et tunc licitum est fingere nomen, et tunc recto illius potest convenienter addi obliquus alterius; et obliquus illius potest convenienter addi recto alterius. Sicut si iste sit dominus, oportet quod sit servi dominus; et si sit similis, oportet quod sit simili similis. Similiter si 'ala' sit relativum, ita quod non sit possibile quod aliquid sit ala nisi sit alicuius ala, tunc licitum est fingere nomen sibi correspondens ad quod dicatur secundum convertentiam, ut dicatur quod est ala alati, et e converso quod alatum est ala alatum. Et sic de omnibus aliis. Sciendum est tamen quod aliquando idem nomen ponitur in recto et in obliquo. Et ista vocantur relativa similium nominum sive relationes aequiparantiae 2, sicut omne simile est simili simile' et omne aequale est aequali aequale' et sic de multis, ubi idem nomen ponitur in recto et in obliquo. Quandoque autem aliud nomen ponitur in recto et in obliquo, sicut si sit pater, est filii pater, et non oportet quod sit patris pater; et si est servus, est domini servus, et non oportet quod sit servi servus. Et ista vocantur relativa dissimilium nominum sive relativa disquiparantiae. Hoc tamen generale est quod semper licitum est addere obliquum recto illius relativi, secundum D a m a s c e n u m in Logica sua, cap. 29 8 . Quarta proprietas relativorum est quod relativa sunt simul natura. Quae est sic intelligenda quod esse exsistere non potest verificari de uno nisi verificetur de reliquo, si propositio formetur. Sicut si haec sit vera 'duplum est', haec erit vera 'dimidium est'; et si haec sit vera 'pater est', haec erit vera 'filius est' et e converso. Et eodem modo intelhgendum est quando dicitur quod 'relativa perempta se perimunt', hoc est si negativa sit vera in qua esse negatur 21 nomina] omnia I, omnia nomina C '! tunc] nobis add. A 1

22 nomen] nomina C, quia no-

mina sunt ad pladtum ut prius cst cxprcssum add. CI \\ addi] casus add. A 1 23 ct... alterius om. (hom.) C V 4 alicuius patris filius add. C1 27 quod] ala add. K

24-25 oportet quod om. BD

25 sit 1 ] est BD, alicui add. B C

28 dicatur] dicam A C I V 4 jj quod 1 ] ala add. CI

ala, ergo (ala add. I) alati ala, eo add. CI ad significandum add. CI, et add. D

32 est] alicui add. I

tertia proprietas relativorum CI, om. A K

u

converso] quia sequitur : est

33 multis] aliis add. A C I jj ponitur]

34 aliud] et aliud add. D V 4 j| et] aliud add. A£, add. mg. B

35 est] alicuius add. CI j| non... pater* om. I jj sit 1 ] alicuius add. C manifeste add. C

jj obliquus] rcctus C

24 iste om. A C I j| sit1 alicuius add. CI jj sit 1 ] £lius, oportet quod sit

42 nisi] expresse add. CI

39 secundum... 29] Et haec est 43 erit] est CIV 4 |j vera 1 ]

44 erit] est A X B C jj vera] manifeste add. CI h converso] et sic de multis aliis add. CI

45 relativa] se ponunt add. C, posita se ponunt et add. I

46 est] intelligendum sic add. CI

De differentia inter 'relativum aequiparantiae' et 'relativum disquiparantiae' 8 Nihil tale fusius agit Gualterus Burlaeus, De relativis (ed. cit., pp. 159-71). legitur ibi; implicite solum habetur cap. 50 (PG 94, 630); versio Roberti Grossatesta, cap. 34 (ed. cit., p. 33s.). 2

25

30

35

40

45

DE PRAEDICAMENTIS

177

ab uno illorum, alia negariva erit vera in qua negatur esse a reliquo. Sicut si haec sit vera 'pater non est', haec erit vera 'fihus non est', et e converso. 50 Et est sciendum quod istae regulae non sunt generales, secundum P h i l o s o p h u m in Praedicamentis 4, nam probat ibidem ex intentione quod ista proprietas non convenit omnibus relativis, sicut probat de scientia et scibili et sensu et sensibih. Et quamvis non probet de aliis, nec de aliis exemplificet, tamen in multis aliis capit instantiam sicut in 55 illis. Nam
[CAP. 5 4 . DE RELATIVIS: QUOMODO DICENDUM EST SECUNDUM TENENTES CONTRARLAM OPINIONEM, SCILICET QUOD EST QUAEDAM RES DISTINCTA A RE ABSOLUTA]

Hactenus dictum est de relativis secundum opinionem quae mihi 5 videtur A r i s t o t e l i s esse; nunc dicendum est de relativis secundum opinionem contrariam praecedenti Unde ponit iha opinio quod quaelibet relatio est res distincta reahter a suo fundamento, ita quod ponit quod similitudo qua Sortes albus est similis Platoni albo est quaedam res realiter et totahter distincta a Sorte io et ab albedine quae fundat istam simihtudinem. Et consimihter est de paternitate et filiatione et omnibus aliis quae ponuntur in genere relationis. Unde quamvis istud vocabulum 'fundamentum relationis' non sit verbum philosophicum, secundum philosophiam A r i s t o t e l i s , ta47-49 uno... convcrso] reliquo illorum, sicut patct cxpresse, ut si hacc sit vcra 'patcr non cst', haec crit similiter vera 'filius non est' ct c conveno; et si hacc sit vera 'servus non est\ haec crit similiter vera 'dominus non cst*; ct si haec sit vera 'causa non est' (similiter C) haec crit (cst C) vera 'causatum non est', et sic dc aliis CI 48 erit] est BE 51 nam] qui ACI jj ibidem] ibi B, manifeste CI, om. V 4 51-52 intentione] sua add. CI 54 capit] expressam add. CI 55 illis] apparet add. CI 56 nec] etiam sequitur add. CI 58 multis] vel (et I) quasi in infinitis aliis add. CI ,| instantiam] ut patet diligenter inspicienti add. CI CAP. 5 4 . - 5 esse om. B C add. CI 4

7 illa] alia D

est] quaedam add. A X DE

8 ponit] expresse

10 consim.] similiter E

Aristot., Praedicamenta,

CAP. 54. -

1

cap. 7 (7b 22 - 8a 12).

Cf. auctores citati supra, cap. 49, nota 3.

OCKHAM, SUMMA LOCICAE

12

178

PAKS I CAP. 54

men dicunt quod quaelibet relatio habet fiindamentum et terminum, a quorum utroque reahter distinguitur. Et quod relatio sit alia res, probatur multipliciter. Primo, quia distinctum praedicamentum res distinctas significat; relatio autem est distinctum praedicamentum; ergo etc. Item, albedo potest manere sine similitudine; igitur albedo non est simihtudo. Item, si relatio esset eadem cum suo fiindamento, sicut fundamenta sunt in diversis praedicamentis, scilicet substantia, quahtas et quantitas, ita relationes ahquae essent in praedicamento substantiae, ahquae in praedicamento quahtatis, ahquae in praedicamento quantitatis; et ita relatio non esset distinctum praedicamentum. Item, per idem fiindamentum Sortes albus est simihs Platoni albo ct dissimilis Ciceroni nigro; si igitur relatio esset eadem cum suo fiindamento, simihtudo et dissimihtudo essent eadem res, et per consequens non essent distinctae relationes. Item, si relatio esset eadem cum suo fundamento, et ad fundamentum est motus, sicut ad albedinem est motus, igitur ad relationem esset motus; quod est contra P h i l o s o p h u m , V Physicorum 2. Item, unitas universi consistit in ordine partium; si ergo relatio non est aha res, ille ordo non erit aha res; et ita universum non esset unum. Item, divisis partibus componentibus aliquod totum, manent partes et non manet unio, igitur unio est ahud a partibus. Item, in natura assumpta a Verbo non est ahquod absolutum quin consimile sit in natura mea; cum igitur illa sit unita et non mea, ahquid habet illa natura quod non habet mea; sed illud non potest esse absolutum, igitur est ahquid respectivum, quod est intentum. Propter istas rationes et alias multas, quas propter brevitatem omitto, 14-15 a... disringuitur] quorum utrumquc (a quorum utroque I) differt ab alio CI relatio rignificat res distinctas C

19 manere] perfecte add. CI

18 etc.]

21 Item] Alia ratio est ista CI

eadem] res add. A*D

22-23 qualitas et quantitas] qualitate, quantitate ACIV 4 , et sic de aliis add. CI

23 esscnt] etiam add. I

aliquae 1 ] essent etiam autem(!) I

alia ratio CI, est ista add, I ;i fundam.] praedicamentum D res add. D

28 eadem] eaedem C

25 praedic.] per se add. CI

29 relationes] per sc add. C

et difficilior CI ,; fundamentum] relationis, puta ad albedinem add. D Philos. add. CI || est motus 1 om. A X B 34 est alia 1 ] essct aliqua C AA^BCE, de I om. A 1 2

alia 1 ] aliqua B C

36 unio 1 ] non add. K

40 aliquid] aliquod AA X BE, quid I

Aristot., Physica,

26Item]

27 Ciceroni] Socrati A*BDE j| eadem] 30 Item] alia ratio est ista 31 motus 1 ] ut patet per

33 unitas] totius add. CI \\ ordine] ordinarionc CIV 4 35 Item] alia ratio sequitur add. CI i; divisis] diversis 37 aliquod] aliquid DI

39 habct] natura add. d ,

41 brevit.] ad praesens add. CI

V, c. 2, t. 10 (225b 11).

15

20

25

30

35

40

DE PRAEDICAMENTIS

45

50

55

60

179

tenetur a m u 11 i s quod relatio est res extra animam, distincta realiter ab omni re absoluta. Distinguunt tamen de relationibus quia quaedam sunt relationes reales et quaedam sunt relationes rationis, cuiusmodi sunt relationes Dei ad creaturam, et aliae quae sine omni operatione intellectus esse non possunt. Istis autem relationibus attribuuntur praedictae proprietates. Nam aliquae relationes sunt contrariae, sicut virtus et vitium, aliquae autem non sunt contrariae, sicut triplo nihil contrariatur. Item, relativa suscipiunt magis et minus, non tamen omnia, sicut d i c t u m est 8 . Item, omnia relativa dicuntur ad convertentiam. Verumtamen aliquando uni relationi reali correspondet relatio realis in alio, sicut similitudini Sortis correspondet relatio realis in alio cui est similis. Aliquando autem relationi reali in uno non correspondet relatio realis in alio sed relatio rationis tantum, sicut relationi reali qua creatura dependet a Deo non correspondet relatio realis in Deo sed rationis tantum. Similiter, relationes ponuntur simul natura, ita quod si una relatio sit, oportet quod alia relatio sit. Et haec proprietas intelligitur quando utraque relatio est realis; si autem una sit realis et aha rationis, non oportet; sicut ponitur de scientia et scibili et de sensu et sensibih.

[CAP. 55. DE PRAEDICAMENTO QUALITATIS]

Quartum praedicamentum ponitur praedicamentum qualitatisEt sicut de prioribus ita de isto primo procedendum est secundum opinio44-62 Distinguunt... sensibili C et I non tam exscribunt quam potius exponunt hunc textum, admiscendo ei dicta iti cap. praecedenti.

44 quia] quod ADE " relationes om. A X DE

45 relationes 1 om. BE

48 relationibus] videlicet relationibus rationis add. CI i| proprieta-

46 operatione] opere A X D V 4

tes] scil. omnes quatuor proprietates quae in praecedenti capitulo nominantur add. CI (lectiones C et I pro lin. 49-62

non notabimus)

50 triplo nihil] triplum nulli A V 4

58 in Deo] ad creaturam add. D, om. B , sed] relatio add. D K, esse add. A

61 una] relatio add. D

54 in alio mg. B, om. A A X E

59 relationes pon.] relativa dicuntur

62 sensibili] Hic debet poni illud cap. [scil. cap. 51] quod

positum est in tabula add. mg. K CAP. 55. - 3 de prior.] praedicamentis, videl. de «ubstantia, quantitate (et I) relatione et (similiter I) de ista dicendum est. Et ut superius de aliis praedicamentis CI 8

ita] similiter A V 4

Supra, cap. 53, lin. 14-18.

CAP. 55. -

1

Aristot., Praedicamenta,

cap. 8 (8b 25 - l l a 38).

180

PARS I CAP. 55

nem quae mihi videtur consona principiis A r i s t o t e l i s , sive sit vera sive falsa. Secundo de eodem dicendum est secundum opinionem contrariam. Videtur autem mihi quod secundum principia A r i s t o t e l i s debet poni quod praedicamentum qualitatis est quidam conceptus vel signum continens sub se omnia illa per quae respondetur convenienter ad quaestionem factam per 'quale' de substantia, quod non exprimit partem substantialem substantiae. Utrum autem magis proprie concreta vel abstracta debeant poni in praedicamento quahtatis, non est ad praesens discutiendum. Sunt autem quaedam in genere quahtatis quae important res distinctas a substantia, ita quod illa res non est substantia, sicut sunt 'albedo' et 'nigredo', 'color1, 'scientia', 'lux' et huiusmodi. Quaedam autem sunt quae ahas res a praedictis quahtatibus et substantia non important 2 , cuiusmodi sunt 'figura', 'curvitas', 'rectitudo', 'densitas', 'raritas' et huiusmodi. Ad sciendum autem quando quahtas debet poni alia res a substantia et quando non, hac arte convenit uti: quia quando ahqua praedicabilia possunt successive verificari de eodem - quae non possunt simul de eodem verificari - propter solum motum localem, non oportet quod illa praedicabiha res distinctas significent. Sed talia praedicabiha 'curvum', 'rectum' propter solum motum localem possunt de eodem verificari successive: nam quando aliquid est rectum, si postea sine alia re adveniente partes ipsius per motum localcm approximentur, ita quod minus distent quam prius, dicitur curvum; et propter hoc curvitas et rectitudo non important ahas res a rebus rectis et curvis. Et consimihter est de figura: quia per solum motum localem aliquarum partium potest ahquid fieri diversae figurae. Et ita est de raro et denso et consimilibus. Sed non sic est de albedine et nigredine, de calore et frigore et huiusmodi; non enim per hoc solum quod aliquid vel partes alicuius moventur 4-5 quae... opinionem] Aristotelis, postea secundum opinionem A 1 , om. D praecedenti add. CI om. A X D V 4 AAXCEV4

10 quaestionem] interrogationem K

17 rcs] distinctas add. K

15 et

21 convenit uti] utendum est CD, om. I i quia] quod

22-23 quae... verificari om. (Jhom.) BCI

28 prius] illud add. ABEK

6 contrariam]

11 subst.] essentialem A 1

30 quia] quod A A X E

23 illa] talia CI

26 sinc] omni add. A X CI

33 mov.] movetur E

Cf. Olivi, Quaestiones in II Sent.> q. 28: "Volunt etiam isti quod figura nihil addat ad talem positionem omnium partium in quibus figura consistit" (ed. cit., IV, 488). 2

5

io

15

20

25

30

DE PRAEDICAMENTIS

181

localiter fit aliquid calidum vel frigidum, et ideo omnia talia important 35 res distinctas a substantia. Hoc viso sciendum est quod A r i s t o t e l e s ponit quatuor modos vel quatuor species qualitatis8. Primus modus est habitus et dispositio. Et vocatur habitus omnis qualitas de difficili mobilis, sive sit spiritualis sive corporalis. Dispositio autem vocatur omnis qualitas de fa40 cili mobilis, sive sit corporalis sive spiritualis. Et secundum hoc qualitas eiusdem speciei in uno est habitus et in aho est dispositio. Et est sciendum quod sub isto modo non tantum comprehenditur illud quod importat aliam rem a substantia sed etiam illud quod quandoque non importat aliam rem. Unde omne illud sub hoc modo continetur 45 quod, faciliter vel difficiliter, propter mutationem rei removetur a subiecto. Et ut breviter dicam, omnis qualitas sub hoc modo continetur, et ideo dicitur 'species qualitatis': non quia aliqua sit qualitas quae nec sit habitus nec dispositio, sed quia aliqua qualitas non est habitus et ahqua quahtas non est dispositio; vel dicitur 'species', quia aliquid speciahus 50 connotat quam hoc nomen 'qualitas'. Aliud genus qualitatis ponitur potentia naturalis vel impotentia. Unde omnis res qua potest aliquid faciliter agere vel resistere actioni in hoc genere ponitur. Tertia species ponitur passio et passibilis qualitas. Omnis enim qua55 litas sensibilis ponitur in tertia specie qualitatis. Quartum autem genus qualitatis ponitur forma et circa aliquid constans figura, et similiter rectum et curvum et huiusmodi. Et sciendum quod 'forma' potest vocari illa qualitas propter quam aliquid dicitur pulcrum vel turpe; et ista nomina non important alias 60 res a praedictis qualitatibus et substantia. Unde notandum est quod secundum intentionem P h i 1 o s o p h i idem est in diversis speciebus quahtatis, sicut patet, quia ponit quod calor et frigiditas sunt in prima specie qualitatis, et similiter sunt in tertia 4. Ex quo patet quod non est intentionis suae ponere quod istae a se mutuo universaliter removentur, 36 viso] videndum est de modis qualitatis. Circa quod add. D om. BCI non A J C I

44 rem] a substantia add. A 1 48 nec] vel C

aliquod AE, om. I 56 qualitatis om. A X V 4 om. CI

dispositio] vel dispositione add. K

54 species] qualitatis add. C 58 sciend.] est add. AA X BE

40 sit

47 quia] quod B C " nec] 51 vel] et A V 4

52 aliquid]

54-55 qualitas] species I, spiritualis add. A 63 tertia] specie qualitatis add. K

64 ponere

istae] qualitates add. B

Aristot., Praedicamenta, 36; 9a 30-31). 8

37 quatuor om. CI

modo] vel nomine add. C

cap. 8 (8b 25 - lOa 24).

4

Aristot., loco cit. (8b

182

PARS I CAP. 55

sed quod de se mutuo, saltem particulariter, praedicantur. Et sicut ponit 65 de speciebus ita ponit etiam de praedicamentis quod de se mutuo particulariter praedicantur. Qualitati autem P h i l o s o p h u s multas attribuit proprietates5. Et ponitur prima proprietas quod qualitas suscipit contraria. Una enim quahtas alteri contrariatur, et similiter nomina concreta, importantia illas 70 quahtates in obhquo, contrariantur. Non tamen omni qualitati contrariatur quahtas, nam ahqua est qualitas quae non habet contrarium, sicut lux non habet contrarium. Secunda proprietas est quod quahtas suscipit magis et minus, quia concretum de ahquo praedicatur quandoque cum hoc adverbio 'magis' 75 et quandoque cum hoc adverbio 'minus\ Quandoque enim haec est vera 'a est magis album quam V et quandoque ista 'a est minus album quam b\ Sed ista proprietas non inest omnibus quahtatibus: non enim ahquid dicitur magis triangulus quam ahud, nec unum magis quadratum quam ahud. so Tertia proprietas qualitatis est quod secundum qualitatem ahquid dicitur simile vel dissimile. Duo enim alba sunt similia et similiter duo nigra, sed album et nigrum sunt dissimilia. Et de qualitate secundum opinionem A r i s t o t e l i s ista sufficiant, quia in Praedicamentis 8 diffuse tractavi de qualitate secundum opi- 85 nionem A r i s t o t e l i s . Quidquid enim super philosophiam scribo non tamquam meum sed tamquam Aristotelis, ut mihi videtur, dico.

[CAP. 56. DE PRAEDICAMENTO QUALITATIS SECUNDUM ALIAM OPINIONEM]

A1 i i 1 autem ponunt quod quaehbet qualitas est res distincta reahter a substantia et quantitate et rebus respectivis. Et assignant qua65 quod om. A X I l| saltem om. A*BI 75 hoc om. B C titatibus A

76 et om. A l E 81 qualitatis om. CI

65-67 Et... praedicantur om. (hom.) A B V 4 , de re add. K

77 ista] haec A, est vera add. V 4 , om. B 85 quia] quod B, om. A V 4

78 qualit.] quan-

86-87 Quidquid... dico om. K

CAP. 56. - 3 autem om. CI 8 Guillelmus de Ockham, Aristot., ibidem (lOb 12 - l l a 19). libri Praedicamentorum Aristot.f cap. 14 (ed. cit.). 5

Expositio

CAP. 56. - 1 Cf. Gualterus Burlaeus, In Praedicamenta Aristot., cap. De qualitate (In Artem Veterem, ed. cit., ff. 39ra-43vb); Ps. - Richardus de Campsall, Logica cotitra Ockham, cap. 44 (cod. cit., ff. 66v-71r).

DE PRAEDICAMENTIS

183

5 tuor species qualitatis, quarum contenta realiter inter se distinguuntur. Unde ponunt quod habitus et dispositio constituunt primam speciem qualitatis, quae distinguuntur, quia habitus est de difficih mobilis, dispositio vero de facili mobihs est. Secundam speciem ponunt esse potentiam naturalem vel impoten10 tiam, quae distinguuntur ab habitu et dispositione. Tertiam speciem ponunt passionem et passibilem quahtatem, omnem scilicet quahtatem sensibilem. Quartam speciem ponunt formam etfiguram,quam ponunt distingui reahter a substantia et qualitatibus aliarum specierum. Unde etiam di15 cunt quod quando ahquod corpus rectum curvatur vere unam rem absolutam amittit et aliam rem absolutam novam adquirit. Proprietates autem easdem quas ponit A r i s t o t e l e s ipsi attribuunt quahtati.

[CAP. 57. DE PRAEDICAMENTO ACTIONIS]

De sex praedicamentis A r i s t o t e l e s se breviter expedit\ de quibus tamen ad iuniorum utilitatem est latius disserendum. Unde quintum praedicamentum ponitur actio, quod tamen P h is l o s o p h u s , quando praedicamenta enumerat vel etiam tractat de illo praedicamento, non per nomen sed per hoc verbum 'facere' nominavit. Et consimihter per verbum, non per nomen, D a m a s c e n u s in Logica 2 sua nominat hoc praedicamentum. Unde mihi videtur quod opinio A r i s t o t e l i s erat quod praeio dicamentum illud non est nisi quaedam ordinatio verborum importantium quod aliquid facit vel agit aliquid, ita quod unum verbum de aho verbo, sumpto cum hoc pronomine 'qui', praedicatur, sic dicendo 'qui calefacit, agit vel facit'; 'qui movet facit vel agit', et sic de consimihbus. 5 contcnta] quaelibet A, concreta add. mg. I 14 qualit.] a qualibet D

15 corpus om. A X D

1

realiter om. CI

10 dist.] differunt B

16 rem om. CI

CAP. 57. - 3 iuniorum] minorum AI, quod corr. V 4 , maiorem K „ latius om. CI enumeravit A J D

tractat] tractavit A V 4

bum] sumptum add. V 4

10 illud] actionis aliud B

12 sumpto] sumptum A X I

ordin.] coordinatio A 1

5 enum.] 11 ver-

13 vel facit om. CI

CAP. 57. - 1 Aristot., Praedicamenta, cap. 9 ( l l b 1-7); Liber sex principiorum, cap. 2 (ed. L. Minio-Paluello, Aristoteles Latinus I, 6-7, Bruges-Paris 1966, 38-41). 2 Damascenus, Dialectica, cap. 52 (PG 94, 639); versio Roberti Grossatesta, cap. 36 (ed. cit., pp. 38s.).

184

PARS I CAP. 57

Et isto modo potest salvari ibi esse genus generalissimum. Et si praecise essent in usu talia verba et participia eis correspondentia et nomina sup- 15 ponentia pro illis eisdem pro quibus supponunt verborum participia, de isto praedicamento, sicut de multis aliis, paucae forent difficultates. Tunc enim oporteret, si 'actio' esset nomen, quod supponeret pro eodem pro quo supponit 'agens', et esset planum quod actio esset res absoluta sicut agens, et quod sicut agens est substantia ita actio esset substantia. Ta- 20 men illa substantia contingenter esset actio sicut contingenter est agens, et ita verbum esset in uno praedicamento et nomen in alio, sicut agens est in praedicamento relationis, secundum opinionem A r i s t o t e l i s , sicut probatum est p r i u s s , quia 'agens' potest semper convenienter recipere obliquum adiunctum sibi, et tamen 'agere' non est in illo prae- 25 dicamento. Et tunc praedicamentum non importaret aliquam rem quae non esset de praedicamento qualitatis vel substantiae, sed importaret tam rem de praedicamento substantiae quam rem de praedicamento qualitatis. Unde sic dicendo 'ignis calefacit lignum', hoc verbum importat 30 calorem, quamvis non nominaliter sed verbaliter; propter quod non oportet quod praedicetur de calore, sicut 'album' importat albedinem, non tamen praedicatur de albedine. Pro ista opinione, sive sit vera sive falsa, possunt adduci aliquae persuasiones. Quod enim quando sic dicitur 'ignis agit vel calefacit' & non importetur ahqua res quae non sit substantia vel qualitas potest persuaderi. Primo, quia si aliqua aha res importetur, quaero: ubi est illa res ? Aut est per se subsistens aut est alteri inhaerens. Si sit per se subsistens, igitur est substantia, et tunc habetur intentum. Si sit alteri inhaerens, aut inhaeret igni calefacienti aut ligno calefacto. Si detur primum, ^o igitur omne agens et omne movens vere reciperet novam rem in se quandocumque ageret vel moveret. Et ita corpus caeleste et intelligentia continue reciperent novas res in agendo. Similiter, tunc Deus in agendo et producendo reciperet novam rem in se. Et si d i c a s quod non est simile de Deo et aliis creaturis, c o n- 45 15 vcrba] sicut add. Cl agcns om. (hom.) A X B C 28 rem 1 ] aliquam add. CIK 34 ista] Philosophi K

18 oporterct] quod add. CI

3

40 igni om. CI

20 ct...

26 praedic.] istud add. A 1

rem 1 om. A^CIV 4

30 verbum] facit add. C, calcfacit add. IK

37 alia om. A A X C I

res] quae non sit substantia vcl qualitas add. I

38 subsistens] exsistens A^BCDIKV 4 om. CI

19 quod] si essct add. K

20 substantia1] non add. A, et add. C

38-39 subsistens] exsistcns A^DIK, quod corr. C

42 i u ] tunc A V 4

Supra, cap. 52, lin. 77-97.

42-43 intellig.] intelligentiae A X C

39 tunc

DE PRAEDICAMENTIS

185

t r a: si Deus nihil recipiendo vere et realiter agit, igitur simpliciter est ibi actio sine tali re alia, igitur frustra ponitur in alio agente, cum possit vere et realiter esse agens sine tali alia re. Si autem illa res recipiatur in calefacto, igitur non denominaret 50 agens, nec illa re diceretur ignis agens. Similiter, tunc semper calefactum reciperet in se plures res, scilicet calorem et illam rem quae ponitur esse actio et aliam quae ponitur passio; quod videtur absurdum, quia ponitur pluralitas sine necessitate et sine ratione. 55 Item, potest argui sic: illa res aut est causata aut non est causata. Si non est causata, igitur est Deus. Si est causata, quaero: a quo ? Nonnisi ab agente, igitur agens producit illam rem. Quo dato quaero de illa productione illius rei sicut prius. Et erit processus in infmitum, vel stabitur quod una res producitur sine productione alia. Et eadem ratione 60 fuit standum in primo, quod calor producitur in ligno sine alia re nova in calefaciente. Item, theologice potest argui sic: omnem rem quam producit Deus mediante causa secunda potest per se immediate producere; igitur illam rem quae ponitur esse actio quando ignis agit potest Deus producere 65 immediate, sine hoc quod ignis agat. Quo facto quaero: aut ignis agit aut non. Si sic, igitur agit, et tamen solus Deus agit. Si non agit, contra: ibi est actio formaliter exsistens in igne, igitur ignis vere denominatur ab illa actione. Igitur vere agit; et ita agit et non agit, quod est impossibile. 70 Propter istas rationes et alias multas posset aliquis tenere quod actio non est aliqua res distincta ab agente et passo et producto 4. Et haec opinio, sive sit vera sive falsa, est opinio A r i s t o t e l i s , ut mihi videtur. Et ideo ponit quod hoc nomen 'actio' supponit pro ipso agente, ut haec sit vera 'actio est agens' et consimiliter 'agere est agens\ Vel 75 ponit quod talis propositio resolvenda est in aham propositionem in 47 alio] aliquo K, om. A V 4

agente] talis res alia add. A 1

50 re] ratione A, res CK, om. A 1

55-56 causata (ter)] creata (ter) A X CI

utilitate I, utilitate sive necessitate C 57 illam] aliam V 4 60 nova om. A V 4 contra positum D

! illa om. D V 4 64 esse om. CI

om. A^B ; 4

et 1

om. BCDE

Cf. Olivi, Quaestiones

C

53 necess.]

55 est1 om. A A X C E

58-59 stabitur] in hoc add. A, in primo scil. add. Camp. 65 ignis] agens add. K

agit 1 ... solus] non untum C

quod est contra hypothesim add. B

49 calefacto] calefacrivo

51 calefactum] calefactivum E, calefaciens K

agit 1 om. C D

75 ponit] posuit

66 sic... et] primum, hoc est

et tamen] et tunc non A, quia D, actu I , agit 1 ] 68 et ita agit 1 ] ita quod vere agit vel K,

ADIV 4

in II Sent., q. 25 (ed. cit., IV, 439-46).

186

PARS I CAP. 57

qua ponitur verbum sine nomine tali, ut ista 'actio agentis est' aequivaleat isti 'agens agit', et ista 'calefactio est actio' aequivaleat isti 4quod calefacit, agit', et sic de consimilibus. Hoc ostenso sciendum est quod secundum opinionem A r i s t ot e 1 i s 5 'agere' sicut et Tacere' multipliciter accipitur. Quandoque enim so idem est quod aliquid producere vel causare vel destruere; quandoque idem est quod aliquid in aliquo facere vel destruere; quandoque accipitur communiter et large, secundum quod est commune ad praedicta duo et ad movere, et sic potest poni praedicamentum. Convenit autem isti praedicamento contrarietas, nam frigefacere et 85 calefacere contraria sunt. Quae verba ideo dicuntur contraria quia important contrarias qualitates et non possunt eidem simul competere, saltem respectu eiusdem. Suscipit etiam hoc praedicamentum magis et minus, hoc est istis verbis convenienter adduntur ista adverbia 'magis' et 'minus', quamvis *> forte non omnibus. Unde convenienter dicitur 'hoc calefacit magis quam illud', et 'illud minus calefacit quam istud', et 'unus gaudet plus et ahus minus'. Haec dicta sunt secundum opinionem quae mihi videtur consona doctrinae A r i s t o t e l i s . A1 i i autem ponunt quod actio est quaedam res distincta ab agente, 95 producto et passo et a ceteris rebus absolutis6, et est quidam respectus qui ab a l i q u i b u s ponitur esse subiective in agente, ab a 1 i q u ib u s autem subiective in passo 7. Dicunt tamen quod ahquando actio est respectus realis agentis ad passum, ahquando autem est respectus rationis, sicut actio Dei non est ioo nisi quidam respectus rationis. Et proprietates praedictas, scilicet habere contrarium et suscipere magis et minus dicunt tah respectui convenire. 76 est om. CI doque] tamen add. et 1 om. (hom.) B C

80 enim] agere add. CI

ACV4

81 quandoque] autem add. A V 4

83 communiter] proprie add. C

93-94 Haec... Arist. om. A V 4

producente I ,i respectus] realis add. C

89 etiam] autem A

94 doctrinae] dictis A 1

99 tamen] aliqui B, etiam CI

82 quan92 illud 1 ... 96 producto]

100 autem om. CI

Cf. Aristot., De gener. et corrupt., I, c. 7, tt. 46-55 (323b 1 - 324b 24). Cf. Petrus Aureoli, Scriptum in I Sent., d. 27, a. 1: "Secunda quoque propositio est quod actio et passio secundum suas rationcs [ed.: relationes] formales sunt vere res extra intellectum exsistentes, differentes quidem inter se et ab agente et 7 Cf. Scotus, De anima, q. 7, n. 3: "Responpasso" (ed. Romae 1596, p. 600b). deo. Duo dico: primo, quod actio, secundum quod est praedicamentum, est in agente subiective; secundo, quod aliquo modo actio et passio sunt in patiente" (ed. Wadding, II, 501). 5

8

DE PRAEDICAMENTIS

187

[CAP. 58. DE PRAEDICAMENTO PASSIONIS]

Sextum praedicamentum ponitur praedicamentum passionis, quod A r i s t o t e l e s nominat ubique per verbum, sicut patet in Praedicamentis, cap. 1, et cap. De facere et pati1. Et secum concordare videtur 5 D a m a s c e n u s in Logica sua a, ubi similiter nominat hoc praedicamentum per verbum. Et sicut est de praecedenti praedicamento quod in eo, secundum opinionem A r i s t o t e l i s reponuntur verba, ita in hoc praedicamento verba significantia ahquid pati reponuntur. Unde omnia quae 10 dicta sunt de facere proportionaliter dicenda sunt de pati. Et ideo secundum viam suam pati et passio est illa substantia quae patitur, sicut videtur dicere D a m a s c e n u s . Unde dicit8: « Facere autem et pati substantia quaedam est taliter operans vel patiens Vel semper propositio in qua ponitur hoc verbum infinitivi modi is loco nominis vel hoc nomen 'passio' resolvenda est in propositionem in qua ponitur verbum sine nomine tali et tali infinitivo modo, ut ista 'calefieri est pati' aequivaleat isti 4quod calefit patitur' et ista 'calefactio est passio' aequivaleat ilh eidem. Sed sciendum est quod 'pati' multipliciter accipitur: scilicet pro reci20 pere aliquid ab aliquo, et sic subiectum patitur et materia recipiens formam patitur. Aliter accipitur magis generaliter, secundum quod est commune ad pati primo modo et moveri, quamvis nihil in se subiective recipiat, sicut quando ahquid movetur localiter. Tertio accipitur secundum quod est commune ad pati praedictis modis et ad causari vel pro25 duci, et sic est praedicamentum. Breviter igitur, secundum viam A r i s t o t e l i s , mihi videtur quod ipse posuit omnia verba activa mentalia in praedicamento Tacere' et omnia verba passiva mentalia in praedicamento 'pati', sive illa verba CAP. 58. - 3 nominat] nominavit AI ;; ubiquc om. CI 6 verbum] hoc vcrbum 'pati' K cst passibilis vel quae add. A tiens. Vel om. CI sio] actio A X C

12 Damasc.] in Logica sua add. A^CI i| autem om. ADE

14 verbum] patiens add. I 21 accipitur] pati add. K

23 Tertio] modo add. CEIK

5 nominat] detcrminat B, nominavit C

8 vcrba] significantia aliquid facere add. A 1 , ista add. B 16 ponitur] hoc add. IK

17 et] ut CI

11 quae] 13-14 pa18 pas-

22 et] ad add. C ;, subiectivc] successive A 1 , om. CI

24 vel] et BCIV 4 , ad add. IV 4

27 posuit] ponit A^BDI, ponat C

CAP. 58. - 1 Aristot., Praedicamenta, cap. 4 et 9 ( l b 25 - 2a 10; l l b 1-7). Damascenus, Dialectica, cap. 36 et 52 (PG 94, 602 et 639); versio Robcrti Grossa8 Damascenus, loco cit., cap. 52 testa, cap. 20 et 36 (ed. cit., pp. 19 et 38s.). (PG 94, 639 A); versio cit., cap. 36 (ed. cit., p. 38). 2

188

PARS I CAP. 59

significent substantias sive qualitates, sive tam substantias quam qualitates. 30 A1 i i 4 autem dicunt quod passio est quidam respectus exsistens subiective in passo, correspondens respectui actionis.

[CAP. 59. DE PRAEDICAMENTO 'QUANDO']

Septimum praedicamentum ponitur 'quando', quod est ordinatio adverbiorum vel aliorum eis aequivalentium, quibus convenienter respondetur ad quaestionem factam per hoc interrogativum 'quando', secundum viam A r i s t o t e l i s 1 . Unde semper nominat illud prae- 5 dicamentum per hoc interrogativum 'quando' et non aliter; nec habemus aliquod generale commune ad illa per quae respondetur ad talem quaestionem. Et ideo secundum viam A r i s t o t e l i s , ut mihi videtur, hoc praedicamentum non importat ahquam rem distinctam a substantia et quahtate, sed importat illas easdem res, quamvis non nomi- io nahter sed adverbialiter tantum 2. Et pro ista opinione, sive sit vera sive falsa, potest argui. Nam si 'quando' sit talis res inhaerens rei temporali, cum non plus debeat poni talis res respectu unius temporis quam respectu alterius, igitur respectu temporis fiituri est talis res. Consequens falsum, quia si sit talis res in « isto quod erit cras, sine qua non potest dici quod erit cras, sicut non potest ahquid esse album sine albedine, igitur respectu cuiuslibet instantis ilhus temporis in quo erit, erit ahqua talis res in isto. Et cum illa instantia ponantur infinita, sequitur quod in isto erunt res infinitae. Simihter, istud fiiit in infinitis temporibus et in infinitis instantibus 20 igitur in eo sunt derehctae tales res infinitae. CAP. 59. - 5 Unde] ipse add. D ij nominat] Arist. add. A 1 : illud] hoc BD quando add. A 1 om. B V 4

7 ad 1 ] omnia add. CI

15 sit] aliqua add. D

1

erit*

19 ponantur] praedicantur B, quod corr. V 4

Cf. Gualterus de Chatton, In I Sent. f. 66v). 4

5-6 praedic.]

18 erit 1 ] cras add. CIK

(Reportatio),

d. 30, q. 3 (cod. cit.,

CAP. 59. - 1 Aristot., Praedicamenta, cap. 4 et 9 (2a 2; l l b 10); Liber sex prin2 Cf. Olivi, Quaestiones cipiorum, cap. 4 (ed. cit., pp. 42-45). in II Sent., q. 58: "Praedicamentum enim quod dicitur 'quando' nihil penitus videtur differre a tempore et aevo, cum 'quando* non sit aliud quam esse in tempore seu in quacumque propria duratione" (ed. cit., V, 446).

DE PRAEDICAMENTIS

189

Et si d i c a t u r quod illa instantia non fuerunt in actu, c o nt r a: aut aliquod instans unquam fuit in actu aut nullum. Si nullum, igitur nihil est instans; si aliquod, et non plus unum quam reliquum, 25 igitur infinita fuerunt in actu. Praeterea, de omni re contingit determinate dicere quod est vel non est; igitur in isto homine vel est determinate tahs res - et accipio illam rem quae debet relinqui ex adiacentia crastinae diei - vel non est in isto homine. Si est in ipso, igitur haec est determinate vera 'iste homo erit 30 cras\ Si non est in eo, igitur sua opposita est determinate vera; quae videntur esse contra A r i s t o t e l e m , qui in futuris contingentibus negat veritatem determinatam 8. Et potest argui theologice sic. Quaero: aut in isto homine est talis res aut non est in eo. Si est in eo, et sequitur formahter 'talis res respectu 35 crastinae diei est in isto homine, igitur iste homo erit cras', sicut sequitur formahter 'in isto subiecto primo est albedo, igitur hoc est album\ et antecedens istud 'ista res est in isto homine' est sic verum quod non potest contingere etiam per divinam potentiam quin postea sit verum dicere 'haec res fuit\ igitur semper necessario erit verum dicere 'iste 40 homo fuit futurus in illa die\ et per consequens Deus non potest facere quin erit in illa die. Si autem ista res non sit in isto homine, igitur haec erit necessaria postea 'ista res non fuit in isto homine\ et sequitur formaliter 'ista res non fuit in isto homine, igitur iste non fuit futurus in illa die\ Et antecedens est necessarium, igitur consequens est neces45 sarium. Et per consequens Deus non potest continuare vitam istius hominis usque ad diem crastinam. 22 imtantia] infinita add. K quod corr. A 1

22-23 contra] quacro add. D

24 si] ct si AI, autem add. C

26 ve]] quod add. A^K

crunt et infiniu erunt, ut prius C

23 unquam] numquam A K ,

25 igitur] ista add. V 4 ! fuerunt] erunt instantia I, 27-29 igitur... homine] et accipio

illam rem quae dcbet derelinqui ex adiacentia crastinae diei : vel est in isto homine vel non A 1 27 homine om. CI : determinate om. D

talis res] res talis et add. vel non D

derelinquitur C, relinquitur I, debet derelinqui A J V 4 add. CI

28-29 vel... homine om. D

ut prius add.

AXD

non add. A om. V 4

28 isto] ipso AE, illo V 4

37 istud] illud BD, id est add.

A1

„ est 1 ]

38 potest]

40 homo] non add. I,

40-41 et... die om. (hom.) C K , quod videtur haereticum add. Camp.

42-43 et... homine om. (hom.) A B V 4 Camp.

43 iste] homo add. I, om. Camp.

43-44 futurus... die] futura in isto homine Camp.

est C

33 Et] Item A V 4 • Quaero]

necessarium et add. Camp.

39 dicere] quod add. CI ii fuit] sit C, in illo add. Camp.

, fuit] sit C, est I

28 debet relinqui]

;; diei] et tunc quaero : aut est in isto homine

non] ut V 4

fuit 1 ]

44-45 est* necessarium om. A C E V 4

46 crastinam] crastinum CI, quod absurdum est add. Camp.

Aristot., Periherm., cap. 9 (18a 2 8 - 19b 4); cf. The Tractatus de praedestinatione et de praescientia Dei et de futuris contingentihus of William of Ockham (ed. Ph. Boehner, Franciscan Institute Publications, Philosophy Series 2, St. Bonaventure, N.Y. 1945). 8

190

PARS I CAP. 59

Item, si 'quando' esset talis res sicut isti o p i n a n t e s contrarium imaginantur, tunc sicut calidum est calidum calore ita illud temporale esset tale per illam rem, et per consequens sicut est impossibile aliquid esse calidum sine calore ita impossibile esset aliquid esse tale sine tali re so inhaerente sibi. Sed consequens est falsum, nam haec est vera 4Antichristus erit ante diem iudicii', et tamen in Antichristo, cum sit nihil, non est talis res. S i d i c a t u r ad omnia quod ex tempore fiituro non derelinquitur talis res antequam fiierit in illo tempore, et ideo nec iste homo nec Anti- 55 christus habet talem rem in se derelictum ex tempore futuro, c o n t r a: si sine tah re vere ista res erit cras et in tempore fiituro, eadem ratione sine tah re vere fuit in tempore praeterito et vere est nunc; igitur frustra ponuntur tales res. Praeterea, si in isto homine qui fuit heri est talis res derelicta per quam dicitur fuisse heri, sicut lignum est cahdum per calorem, igitur impossibile est quod haec sit vera 'iste homo fuit heri' sine tah re, sicut impossibile est quod lignum sit cahdum sine calore. Sed hoc videtur falsum, nam nullam contradictionem includit quod Deus conservet istum hominem sine illa re, quia potest per suam potentiam absolutam 65 istum hominem conservare et illam rem destruere. Ponatur igitur in esse. Et tunc quaero: aut iste homo fuit heri aut non fuit. Si fuit, igitur vere fuit heri sine tah re, igitur per illam rem non dicitur fiiisse heri; quod est intentum. Si non fuit heri, contra: propositio tahs de praeterito est necessaria, ita quod Deus non potest facere quin hoc fuerit, ex quo fuit. 70 Propter ista et multa aha, quae causa brevitatis omitto, posset aliquis catholicus vel haereticus tenere quod 'quando' non est talis res. Et haec fiiit opinio A r i s t o t e l i s , ut mihi videtur, et ideo numquam hoc praedicamentum per nomen sed per adverbium nominavit. A1 i i 4 autem dicunt quod 'quando' vel 'quandahtas' est quaedam 75 res respectiva, derelicta in re temporah ex adiacentia temporis, propter quam rem dicitur quod res fiiit vel erit vel est. 49 esset tale] erit temporale DC 50 tale] temporale 56 habet] aliquam add. A 1 57 et om. CDI 58 vere 1 65 illa] tali C, alia V 4 66 hominem] sine ista re add. K haec AA^C, homo V 4 71 aliquis om. Cl 72 cath. vel 76 temporali] vel quandali add. CIK 77 res] aliqua add. CI,

AXK 54 omnia] ista add. DI om. A X D 61 est] dicitur BCI 67 fuit 1 ] haeri add. I 70 hoc] haer.] dicere et add. CEK, om. D illa add. K

4 Cf. Gualterus de Chatton, In I Sent. (Reportatio), d. 30, q. 3 (cod. cit., f. 65rb); Ps. - Richardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 46: "Ex tali autem mensuratione oritur quidam respectus in re mensurata, quam quidem respectum ego voco 'quando* vel 'quandoleitatem' " (cod. cit., f. 75v).

DE PRAEDICAMENTIS

191

[CAP. 60. DE PRAEDICAMENTO 'UBI']

Octavum praedicamentum ponitur 'ubi\ Et de isto dico, sicut de praecedenti, quod, sicut mihi videtur, consonum est doctrinae A r is t o t e 1 i s quod 'ubi' non est aliqua res distincta a loco et ceteris rebus s absolutis, sed semper P h i l o s o p h u s hoc praedicamentum per adverbium interrogativum loci n o m i n a v i t I n quo praedicamento ponit omnia illa per quae convenienter respondetur ad quaestionem factam per hoc adverbium 'ubi'; ut si quaeratur 'ubi est Sortes', convenienter respondetur quod est in civitate vel in domo. Ideo istas praepositiones io cum suis casualibus ponit in praedicamento 4ubi\ Pro ista autem opinione potest argui quod non videtur contradictionem includere quod Deus destruat illam talem rem, si ponatur, non destruendo locum, nec illud quod locatur, nec transferendo locum vel locatum de loco ad locum. Quo facto quaero: aut illud corpus est in 15 hoc loco aut non. Si est in hoc loco, et non habet talem rem, igitur locatum est in loco sine tali re; igitur frustra ponitur. Si non est in hoc loco, et prius fuit in hoc loco, et nihil est corruptum, igitur aliquid est motum localiter; quod est contra positum. A 1 i i 2 autem ponunt quod 'ubi' sive 'ubitas' est quidam respectus 20 fiindatus in locato, procedens ex circumscriptione loci, ita quod locatum fundat talem respectum et locus terminat eum.

[CAP. 61. DE PRAEDICAMENTO POSITIONIS]

Nonum praedicamentum ponitur positio \ quod secundum opinionem A r i s t o t e l i s non significat rem distinctam a rebus absolutis, CAP. 6 0 . - 3 consonum... doctrinac] scc. intcntioncm D 4 aliqua] talis D, talis add. A 1 7 conv. respondctur] contingit rcspondcre C 9 in 1 ] tali add. A V 4 in* om. BIV 4 |, praepos.] in, infra et consimiles add. Camp. 10 ponit] posuit AV 4 , Philos. add. A X D 11 potest] sic add. A V 4 II quod] quia A X DI 19 ponunt] dicunt CI ubitas] ubietas CDIK 20 locato] loco L CAP. 6 1 . - 3 significat] aliquam add. A 1

CAP. 60. - 1 Aristot., Praedicamenta, cap. 4 et 9 (2a 1; l l b 11-14). Cf. Liber sex 2 Cf. Gualterus de Chatton, In I Sent. principiorum, cap. 5 (ed. cit., pp. 45-48). (Reportatio), d. 30, q. 3 (cod. cit., f. 65rb); Ps.-Richardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 47 (cod. cit., f. 78v). CAP. 61. - 1 Aristot., Praedicamenta, cap. 7 et 9 (6b 11-14; l l b 10). Cf. Liber sex principiorum, cap. 6 (ed. cit., pp. 48-51).

192

PARS I CAP.

59

sed significat quod partes rei sic vel sic ordinantur et situantur et approximantur 2. Unde ex hoc ipso quod ahquis est erectus, ita quod par- 5 tes vel tibiae non incurvantur nec partes earum approximantur, dicitur stare, et e converso est de sedere. In isto autem praedicamento sunt 'sedere', 'stare', 'reclinare', 'iacere' et consimiha. Et nihil in hoc praedicamento potest ahcui competere nisi quanto, cuius partes possunt diversimode approximari, propter quam io diversam approximationem diversa et contraria sive incompossibilia praedicabiha possunt eidem successive competere. Isti autem praedicamento non habemus ahquod interrogativum correspondens, sed hoc est propter vocabulorum penuriam. A 1 i i 3 autem tenent quod positio est quidam respectus inhaerens 15 toti vel partibus, ita quod ex hoc quod surgit qui sedit, habet unam rem in se quam prius non habuit, et unam aliam quam prius habuit perdit.

[CAP. 62. DE PRAEDICAMENTO HABITUS]

Decimum praedicamentum ponitur habitus Et de isto, sicut de prioribus, dico quod A r i s t o t e l e s non posuit quod significet aliquam rem distinctam a rebus permanentibus, sed significat quod una res est circa aham mobihs ad motum ipsius nisi contingat ahquod impe- 5 dimentum, quae non est pars rei nec simul cum re sed loco et situ distincta a re. In quo praedicamento ponit talia 'armatum esse', 'calceatum esse' et sic de aliis. Tamen 'habere' secundum P h i l o s o p h u m multis modis dicitur, sicut in Praedicamentis exposui 2 . io 5-6 partes] eius add. CI

4 et situantur] situaliter CIK 7 est de om. A D

8 autem om. CID

aliquis CK, aliquis add. I |j surgit... sedit] sedet... stabat K perdidit

6 nec... approximantur om. BD

15 autem om. BCEI i; tenent] dicunt A A X B E || qui] prius add. CI

16 quod] 17 perdit]

CI

CAP. 6 2 . - 5 res] pars I || ipsius] illius et add. rei D K, in Praedicamentis add. C

6 quae] quod CI

9 habere] habitus

10 sicut... Praed.] quod ibi C

3 Cf. GualCf. Olivi, Quaestiones in II Sent., q. 58 (ed. cit., V, 448). terus de Chatton, loco cit. (f. 66v); Ps. Richardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 48 (cod. cit., ff. 80r-Slr). 2

CAP. 62. - 1 Aristot., Praedicamenta, cap. 9 et 15 ( l l b 11-14; 15b 17-33). Cf. 2 Guillelmus de Ockham, Liber sex principiorum, cap. 7 (ed. cit., pp. 51ss.). Expositio libri Praedicamentorum Aristot., cap. 21 (cd. cit.).

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

193

A 1 i i 8 autem dicunt quod habitus est quidam respectus in ipso corpore circa aliud corpus vel in ipso corpore contento. Et de istis praedicamentis ista sufficiant.

[CAP. 63. DE SUPPOSITIONE TERMINORUM IN PROPOSITIONIBUS]

Dicto de significatione terminorum restat dicere de suppositione l9 quae est proprietas conveniens termino sed numquam nisi in propositione. Est autem primo sciendum quod suppositio accipitur duphciter, 5 scilicet large et stricte. Large accepta non distinguitur contra appellationem, sed appellatio est unum contentum sub suppositione. Ahter accipitur stricte, secundum quod distinguitur contra appellationem. Sed sic non intendo loqui de suppositione sed primo modo tantum. Et sic tam subiectum quam praedicatum supponit ; et universaliter quidquid io potest esse subiectum propositionis vel praedicatum supponit. Dicitur autem suppositio quasi pro aho positio a, ita quod quando terminus in propositione stat pro aliquo, ita quod utimur illo termino pro ahquo de quo, sive de pronomine demonstrante ipsum, ille terminus vel rectus ilhus termini si sit obhquus verificatur, supponit pro illo. Et 15 hoc saltem verum est quando terminus supponens significative accipitur. 11-13 Alii... sufficiant om. D 11 dicunt] ponunt Cl 12 aliud] aliquod BC || contento corr. in coniuncto A 1 13 Et] hacc add. CI, sic add. V 4 istis om. CI ; ista] ad praescns add. I, om. C CAP. 6 3 . - 2 signif.] significationibus A J BDE ;; restat dicere] dicendum est A 1 ;| suppos.] sola add. I 3 conv.] communis add. BD ;; tcrmino] et conveniens ei add. BD 5 scil. om. CI 6-7 Aliter accip.] accipitur autem A 1 , suppositio add. BD 9 et univ. om. I 9-10 et... supponit om. (hom.) BC 11 alio] aliquo A^DI 12 aliquo] alio A, quo I, scilicet add. A V 4 13 de 1 ] pro A || sive] sumitur 1 idem terminus I de om. AI

Cf. Gualterus de Chatton, In I Sent. (Reportatio), d. 30, q. 3 (cod. cit., f. 66ra); Ps. - Richardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 49 (cod. cit., f. 81v). 8

CAP. 63. - 1 Quantum ad historiam suppositionis spectat, videsis auctores citatos apud S. F. Brown, "Walter Burleigh's Treatise De Suppositionibus and its Influence on W i l l i a m of Ockham", Franciscan Studies, XXIII (1972), 15-64.—Ockham alibi etiam frequenter exponit suam opinionem de suppositione terminorum. Cf. praesertim Expositio super librum Elenchorum Aristotelis, cap. 4, ad textum: Sunt autem tres modi (166a 14-23), ubi de tertio modo aequivocationis tractat (cod. Londini, 2 Robertus Anglicus, Bibl. Lambeth. 70, ff. 270va-271rb); In Sent. I, d. 4, q. 1 etc. In Summulas Petri Hispani, cap. De suppositionibus contra quemdam R o g e r u m Daco vel Dato, qui negavit suppositionem naturalem, asserit quod "suppositio non est tantum sub aliquo positio sed p r o a l i o p o s i t i o " (cod. Vat. lat. 3049, f. 45va).

OCKHAM, SUMMA LOGICAB

13

194

PARS I CAP.

59

Et sic universaliter terminus supponit pro illo de quo - vel de pronomine demonstrante ipsum - per propositionem denotatur praedicatum praedicari, si terminus supponens sit subiectum ; si autem terminus supponens sit praedicatum, denotatur quod subiectum subicitur respectu illius, vel respectu pronominis demonstrantis ipsum, si propositio for- 20 metur. Sicut per istam 'homo est animaT denotatur quod Sortes vere est animal, ita quod haec sit vera si formetur 'hoc est animaT, demonstrando Sortem. Per istam autem 'homo est nomen' denotatur quod haec vox 'homo' sit nomen, ideo in ista supponit 'homo' pro illa voce. Simihter per istam 'album est animal' denotatur quod illa res quae est 25 alba sit animal, ita quod haec sit vera 'hoc est animaT demonstrando illam rem quae est alba; et propter hoc pro illa re subiectum supponit. Et sic, proportionaliter, dicendum est de praedicato: nam per istam 'Sortes est albus' denotatur quod Sortes est illa res quae habet albedinem, et ideo praedicatum supponit pro illa re quae habet albedinem; et si nulla res 30 haberet albedinem nisi Sortes, tunc praedicatum praecise supponeret pro Sorte. Est igitur una regula generalis quod numquam terminus in ahqua propositione, saltem quando significative accipitur, supponit pro ahquo nisi de quo vere praedicatur. 35 8 Ex quo sequitur quod falsum est, quod a 1 i q u i ignorantes dicunt, quod concretum a parte praedicati supponit pro forma; videhcet quod in ista 'Sortes est albus' li albus supponit pro albedine, nam haec est simphciter falsa 'albedo est alba', qualitercumque termini supponant. Ideo numquam concretum tale supponit pro forma tali significata per 40 suum abstractum, secundum viam A r i s t o t e l i s 4 . In aliis autem concretis, de quibus dictum est, hoc est bene possibile. 16 sic om. A X BDE i, univ... supponit] videtur supponcrc A ;i de 1 ] cuius add. I respectu illius add. I

per propos.] vel propositione A

subicitur] verificatur A

20 illius] nominis add. C K

20-21 formetur] formaretur CI, formatur B album add. B < demonstr.] dcnotando B C om. (ihom.) A X DI

30^31 si... Sortes om. A

35 quo] illo D ! praedic.] ex quo vere praedicatur add. I subiecti K

40 Ideo] Et praem. CI

pronominis] propositionis A A 1 , nominis E

22 hoc est animal] haec est vera I 29 quae] est alba et quae add. CI

30-32 et... Sorte om. C K

17 ipsum]

19 praedic.] propositionis add. A ;

29^30 et... albedinem 33 Est igitur] sit autcm B

36 Ex quo] et ex hoc BD

41 sec. ... Arist. om. BD

26 animal 1 ]

37 praedicati]

autem om. CI

Cf. Thomas Aquinas, Summa theol., III, q. 16, a. 7, ad 4. Codex C hic notat in margine: "Improbat dictum istius Burley", seu Gualterus Burlaeus improbat dictum Guillelmi de Ockham; cf. De puritate artis logicae tractatus longior pars I, c. 3, (ed. Ph. Boehner, Franciscan Institute Publications, Text Series 9, St. Bonaven4 Cf. supra, cap. 6-7. ture, N.Y. 1955, 9). 8

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

195

Eodem modo in ista 'homo est Deus' 'homo' vere supponit pro Fiho Dei, quia ille vere est homo.

[CAP. 64. DE DIVISIONE SUPPOSITIONIS]

Sciendum est autem quod suppositio primo dividitur in suppositionem personalem, simphcem et materialem. Suppositio personalis, universaliter, est illa quando terminus sup5 ponit pro suo significato, sive illud significatum sit res extra animam, sive sit vox, sive intentio animae, sive sit scriptum, sive quodcumque ahud imaginabile; ita quod quandocumque subiectum vel praedicatum propositionis supponit pro suo significato, ita quod significative tenetur, semper est suppositio personahs. Exemplum primi : sic dicendo 'omnis io homo est animaT, li homo supponit pro suis significatis, quia 'homo' non imponitur nisi ad significandum istos homines; non enim significat proprie ahquid commune eis sed ipsosmet homines, secundum D am a s c e n u m 1 . Exemplum secundi: sic dicendo omne nomen vocale est pars orationis', h nomen non supponit nisi pro vocibus; quia tamen 15 imponitur ad significandum illas voces, ideo supponit personahter. Exemplum tertii: sic dicendo 'omnis species est universale' vel 'omnis intentio animae est in anima' utrumque subiectum supponit personahter, quia supponit pro illis quibus imponitur ad significandum. Exemplum quarti: sic dicendo 'omnis dictio scripta est dictio' subiectum non 20 supponit nisi pro significatis suis, puta pro scriptis, ideo supponit personahter. Ex quo patet quod non sufficienter describunt suppositionem personalem dicentes quod suppositio personahs est quando terminus supponit pro re 2 . Sed ista est definitio quod 'suppositio personalis est 25 quando terminus supponit pro suo significato et significative'. 44 quia] puer add. K | ille] Filius Dei add. ABED CAP. 64. - Sciendum est autem] Secundo sciendum CK 5 animam] sive non add. K, om. A^CD 7 imaginabile] vel imaginatum add. K | ita] ponatur ista regula A 11 homines] particulares add. CI 13 vocale] verbale A 1 , om. A 14 orationis] propositionis IV 4 |i 11] hoc IK j| tamen] tantum B, cum C, om. I 18 quia] signiHcat illud sive add. CK 20 suis] et non pro aliis BD, om. A |j pro] dictionibui add. B 22-23 person.] aliqui add. C 23 dicentes] quando dicunt D 24 definitio] descriptio et add. eius K ; quod] eius C, suppositionis personalis DE 25 et] tenetur add. CK

CAP. 64. - 1 Ioannes Damascenus, Dialectica, berti Grossatesta, cap. 2, n. 8 ( e i cit., p. 4).

c. 10 (PG 94, 571 A); versio R o 2 Cf. Guillelmus de Shyreswode,

196

PARS I CAP.

59

Suppositio simplex est quando terminus supponit pro intentione animae, sed non tenetur significative. Verbi gratia sic dicendo 'homo est species' iste terminus 'homo' supponit pro intentione animae, quia iha intentio est species; et tamen iste terminus 'homo' non significat proprie loquendo iham intentionem, sed illa vox et iha intentio animae sunt tantum signa subordinata in significando idem, secundum modum a 1 i b i expositum 8. Ex hoc patet falsitas o p i n i o n i s communiter dicentium quod suppositio simplex est quando terminus supponit pro suo significato 4, quia suppositio simplex est quando terminus supponit pro intentione animae, quae proprie non est significatum termini, quia terminus tahs significat veras res et non intentiones animae. Suppositio materiahs est quando terminus non supponit significative, sed supponit vel pro voce vel pro scripto. Sicut patet hic 'homo est nomen', h homo supponit pro se ipso, et tamen non significat se ipsum. Simihter in ista propositione 'homo scribitur' potest esse suppositio materiahs, quia terminus supponit pro iho quod scribitur. Et est sciendum quod sicut ista triplex suppositio competit voci prolatae ita potest competere voci scriptae. Unde si scribantur istae quatuor propositiones 'homo est animaT, 'homo est species', 'homo est vox disyhaba', 'homo est dictio scripta', quaehbet istarum poterit verificari, et tamen nonnisi pro diversis, quia ihud quod est animal nullo 26 intentione] intentionibus C K est] proprie add. C K quo AXI

28 species] in ista add. D

30 intentionem] animae add. A

34-39 suppositio... significativc in imo f . A 1

simpliciter I || hic om. A X B propos.] hic A V \ om. CI

40 nomen] hic add. B 43 triplcx] duplex K

29 intentio] animae add. A \\

31 subord.] ordinata ADIV 4 38 non supponit trp. K 11] hic ADIK j| homo] hic add. C 44 voci] propositioni ACIK

33 hoc] 39 supponit] 41 in... 46 disyll.]

bisyllaba (ita et infra) I

Introductiones in logicam, cap. De suppositione: "Personalis autem, quando supponit significatum, sed pro re, quae subest, ut homo currit" (ed. M. Grabmann, Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-historische 8 Guillelmus de Ockham, Expositio Klasse 10, Miinchen 1937, 75). libri Periherm. Aristot., Prooemium (ed. Ph. Boehner, Traditio, IV [1946], 307-35); et su4 Cf. Guillelmus de Shyreswode, ubi supra, nota 2; Gualterus Burpra, cap. 1. laeus, De suppositionibus, (ed. S. F. Brown cit., p. 35); De puritate artis logicae tractatus longior, pars I, c. 3: "Aliqui tamen (non modicum de sua logica gloriantes add. cod. Vat. lat. 2146) reprehendunt illud dictum, scilicet quod suppositio simplex est quando terminus supponit pro suo significato; dicunt enim, reprehendendo antiquiores, quod illud est falsum et impossibile... Sed sine dubio, illud est valde irrationabiliter dictum" (ed. cit., p. 7).

30

35

40

45

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

197

modo est species, nec vox disyllaba, nec dictio scripta. Similiter illud quod est species non est animal, nec vox disyliaba, et sic de aliis. Et 50 tamen in duabus ultimis propositionibus habet terminus suppositionem materialem. Sed illa potest subdistingui, eo quod potest supponere pro voce vel pro scripto; et si essent nomina imposita, ita posset distingui suppositio pro voce vel pro scripto sicut suppositio pro significato et pro intentione animae, quarum unam vocamus personalem et aliam 55 simplicem. Sed talia nomina non habemus. Sicut autem tahs diversitas suppositionis potest competere termino vocali et scripto, ita etiam potest competere termino mentah, quia intentio potest supponere pro illo quod significat et pro se ipsa et pro voce et pro scripto. 60 Est autem sciendum quod non dicitur suppositio personalis' quia supponit pro persona, nec simplex quia supponit pro simphci, nec materiahs quia supponit pro materia, sed propter causas dictas. Et ideo isti termini 'materiale', 'personale', 'simplex' aequivoce usitantur in logica et in ahis scientiis; tamen in logica non usitantur frequenter nisi cum 65 isto addito <suppositio\

[ C A P . 6 5 . QUANDO TERMINUS IN PROPOSITIONE HABERE POTEST SUPPOSITIONEM PERSONALEM, SIMPLICEM VEL MATERIALEM]

Notandum est etiam quod semper terminus, in quacumque propositione ponatur, potest habere suppositionem personalem, nisi ex 5 voluntate utentium arctetur ad aliam, sicut terminus aequivocus in quacumque propositione potest supponere pro quohbet suo significato nisi ex voluntate utentium arctetur ad certum significatum. Sed terminus non in omni propositione potest habere suppositionem simphcem vel 48 nec 1 ... scripta] et sic dc aliis C de] multis add. A

49 disyllaba] et cetera add. AIV 4 , nec dictio scripta add. C ||

50-51 suppos. mater.] supponere materialiter K

ita A ;; quod] terminus add. A, subiectum add. B V 4 dist.] subdistingui DV 4 , vel dici add. I

53 suppositio1 om. CDI

54-55 quarum... habemus trp. p. scripto {lin. 59) A I K V 4 rio] animae add. C

58 illo] re quam A, isto B C

60 autem] etiam DIV 4 . quod] suppositio personalis add. K nalis non C ; suppos. om. K

51 subd.] subdividi I jj eo]

52 scripto] significato A , posset] possent A X DI ||

62 dictas] praedictas A C

vel] et AA^BE , pro 1 om. A A J B E

56 suppos.] propositionis A

57-58 inten-

59 et pro scripto] scripta C ;; pro om. ABDE non... person.] suppos. person. dicitur perso64 frequenter] simpliciter I

cum om. E

65 isto] hoc DI, termino add. A C E CAP. 6 5 . - 3 Hic non est capitulum notat in mg. I, non indicat cap. K 5 aliam] significationem add. mg. I

6 propos.] ponatur add. C

est om. B V 4 ; etiam om. A C

198

PARS I CAP. 59

materialem, sed tunc tantum quando terminus talis comparatur alteri extremo quod respicit intentionem animae vel vocem vel scriptum. 10 Verbi gratia in ista propositione 'homo currit' h homo non potest habere suppositionem simphcem vel materialem, quia 'currere' non respicit intentionem animae nec vocem nec scripturam. Sed in ista propositione 'homo est species', quia 'species' significat intentionem animae ideo potest habere suppositionem simphcem. Et est propositio distin- 15 guenda penes tertium modum aequivocationis, eo quod subiectum potest habere suppositionem simplicem vel personalem. Primo modo est propositio vera, quia tunc denotatur quod una intentio animae sive conceptus sit species, et hoc est verum. Secundo modo est propositio simphciter falsa, quia tunc denotatur quod aliqua res significata per ho- 20 minem sit species, quod est manifeste falsum. Eodem modo sunt tales distinguendae 'homo praedicatur de pluribus\ 'risibile est passio hominis', 'risibile praedicatur primo de homine'. Et sunt istae distinguendae tam a parte subiecti quam a parte praedicati. Similiter ista propositio est distinguenda 'animal rationale est definitio 25 hominis,, quia si habeat suppositionem simplicem est vera, si personalem est falsa. Et sic de multis tahbus, sicut de istis 'sapientia est attributum Dei', 'creativum est passio Dei', 'bonitas et sapientia sunt attributa divina', 'bonitas praedicatur de Deo', 'innascibilitas est proprietas Patris' et huiusmodi. 30 Simihter quando terminus comparatur ad ahquod extremum, respiciens vocem vel scripturam, est propositio distinguenda, eo quod tahs terminus potest habere suppositionem personalem vel materialem. Et isto modo sunt istae distinguendae 'Sortes est nomen', 'homo est vox disyllaba', 'paternitas significat proprietatem Patris'. Nam si paternitas 35 supponat materiahter, sic haec est vera 'paternitas significat proprietatem Patris', quia hoc nomen 'paternitas> significat proprietatem Patris; si autem supponat personahter, sic est falsa, quia paternitas est proprietas Patris vel est ipse Pater. Et isto modo sunt istae distinguendae 'animal 1 1 - 1 2 habere... mater.] supponere simpliciter vel materialiter C 13 scripturam] scriptum ABEK ; Primo] secundo BCI BCI ;i propos. om. ADE

18 propositio om. BCDIV 4 20 denotatur] significat C

24 Et] sic add. A, sicut add. V 4 pientia] divina add. A V 4 scriptum A K

25 Simil.] sic V 4

28-29 divina] Dei A*CIV 4

33 suppos.] rcalem add. K

talia distinguenda C Patris* om. AE

16 tcrtium] secundum C

12 vel] nec AA X IV 4

17 simpl. vcl pers.] pers. vel simpl. B C

19 conccptus] unus add. C ;; Secimdo] primo 23 primo om. A J I

21 quod] et hoc D 27 multis] aliis add. A

sicut] similiter V 4 ,; sa-

31 aliquod] aliquid C

personalem] simplicem AD, quod corr. V 4

35 disyllaba] bisyllaba CIV 4

36 propos.] ipsius add. C

37-38 si... paternitas] quia hoc nomen paternitas sic accepta non B

32 scripturam] 34 istae dist.] 37 quia...

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

199

40 rarionale significat quidditatem hominis', 'rationale significat partem hominis', 'homo albus significat aggregatum per acadens', 'homo albus est terminus compositus', et sic de multis tahbus. Potest igitur dari ista regula quod quando terminus potens habere praedictam triphcem suppositionem comparatur extremo, communi 45 incomplexis vel complexis, sive prolatis sive scriptis, semper terminus potest habere suppositionem materialem vel personalem; et est tahs propositio distinguenda. Quando vero comparatur extremo significanti intentionem animae, est distinguenda, eo quod potest habere suppositionem simphcem vel personalem. Quando autem comparatur extremo 50 communi omnibus praedictis, tunc est distinguenda, eo quod potest habere suppositionem personalem, simphcem vel materialem. Et sic est haec distinguenda 'homo praedicatur de pluribus', quia si 'homo' habeat suppositionem personalem, est falsa, quia tunc denotatur quod ahqua res significata per hunc terminum 'homo' praedicatur de pluri55 bus. Si habeat suppositionem simphcem vel materialem, sive pro voce sive pro scripto, est vera, quia tam intentio communis quam vox quam illud quod scribitur praedicatur de pluribus.

[CAP. 66. DE OBIECTIONIBUS QUAE FIERI POSSUNT CONTRA PRAEDICTA]

Sed contra praedicta potest obici multipliciter. Primo sic. Haec est vera 'homo est dignissima creatura creaturarum'Quaero, quam sups positionem habet li homo ? Non personalem, quia quaehbet singularis 42 multis] aliis add. ACI ' talibus om. E 43 ista] talis BIK 45 incompl. vel compl.] in incomplexis et in complexis C sive 1 ] solum D sive 1 ] vel A X D ; semper] talis add. K 46 vel personalem mg. V 4 , om. AA X D . talis om. CI 47 vero] autem CIK, terminus add. CK 50 praediais] modis add. B 52-55 quia... pluribus mg. B 53-55 personalem... suppositionem trp. p. pluribus (lin. 57) I 53 personalem] sic add. A, tunc add. BV 4 53-57 quia... illud] si simplicem vel materialem, est vera, quia primo modo denotatur quod aliqua res significata per hunc terminum 'homo* praedicatur de pluribus, et hoc est falsum. Sed secundo modo denotatur quod intentio communis vel vox vel id quod D 54 hunc... homo] hominem C 55 voce] nomine I 56 communis] in anima CI 56-57 quam'... scribitur] scripta CI 57 pluribus] et hoc est venim add. D CAP. 66. - 3-4 Haec... vera om. A A J C

4 creatura om. A T CE

5 habet] habeat A, hic add. I !|

li om. D V 4 j quia] tunc add. CI

CAP. 66. - 1 Sic incipit Ps.-Aristotelis Liber de Pomo (ed. M . Plezia, Auctorum Graec. et Lat. Opuscula Selecta, II. Varsoviae 1960); iuxta Gualterum Burlaeum, De suppositiotiibus (ed. cit., p. 36) 'homo' in hac sententia habet suppositionem simplicem absolutam.

200

PARS I CAP.

59

est falsa, igitur habet suppositionem simplicem. Sed si suppositio simplex esset pro intentione animae, illa esset falsa, quia intentio animae non est dignissima creaturarum. Igitur suppositio simplex non est pro intentione animae. Praeterea, haec est vera 'color est primum obiectum visus'; sed si 10 'obiectum' habet suppositionem personalem, quaehbet singularis est falsa; igitur habet suppositionem simplicem. Sed si supponeret pro intentione animae, iha esset falsa, quia nuha intentio animae est primum obiectum visus, quia nuha intentio videtur; igitur suppositio simplex non est pro intentione animae. 15 Simihter, ista est vera 'homo est primo risibihs'; et non pro re singulari nec pro intentione animae; igitur pro ahquo aho Idem potest argui de istis 'ens est primo unum', 'Deus est primo persona', quia quaehbet tahs est vera, et non pro re singulari nec pro intentione animae, igitur pro ahquo aho. Et tamen subiectum habet 20 suppositionem simphcem, igitur suppositio simplex non est pro intentione animae. Praeterea, vox non praedicatur de voce nec intentio de intentione, quia tunc quaehbet propositio talis 'homo est animar esset simphciter falsa. 25 Ad primum * istorum est dicendum quod opinio dicentium quod in ista 'homo est dignissima creaturarum' subiectum habet supposidonem simphcem, est simphciter falsa; immo 'homo' habet tantum suppositionem personalem in ista. Nec ratio e o r u m valet, sed est contra e o s, nam probant quod 30 6-9 igitur... animae] nec simplicem, quia tunc, pcr dicta, supponit pro intentione animae. Sed intentio animae non est dignissima creaturarum, igitur etc. D semper add. B

10 Praetcrea] Postca A, Itcm DI

et A X BDE, respectu add. B

7 animae* om. CI

8 est]

10-11 sed... personalcm CIK, quia

11 obicctum] subiectum K

A,

i| habet... est] haberet... essct K

12 igitur] si CI, color ibi non habet suppositionem personalem, igitur add. B

12-15 habet... animae]

igitur color ibi non habet suppositionem personalem nec simplicem, quia illa intentio animae non est primum obiectum visus, igitur etc. D

12 habet suppos.] color ibi non habet suppositionem perso-

nalem, igitur B || Sed si] et tunc CI, suppo (!) alia littera sic: color habet suppositionem personalem, igitur illam non habet; nec simplicem, quia intentio animae non est primum obiectum visus, igitur suppositio etc. Ergo color habet suppositionem simplicem. Sed si add. A 1 infra) CI

16 re] aliquo A

19 re om. AA^BCEI

ista CI, multis A 1 Similiter D

20-22 pro... animae] etc. D

24 animal] Sortes cst homo add. V 4

creatura add. A B K

15 intentione] intentionibus (etiam

18 Idem] Item B, Et C, Eodem modo I, eodem modo add. C : istis]

28 homo om. CI

22 Praeterea] Item B,

26 est dicendum] dico CI

27 dignissima]

30 sed est] in aliquo, immo est magis CIK |i nam] cum add.

CI || probant] per hoc add. A 1

Ad haec tria argumenta respondet Burlaeus in libro De puritate artis 8 Hic supra, lin. 4. cae tractatus longior, pars I, c. 3 (ed. cit., pp. 12-19). 1

logi-

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

201

si 'homo' haberet suppositionem personalem quod tunc esset falsa, quia quaehbet singularis est falsa4. Sed ista ratio est contra ipsos, quia si 'homo' stet simphciter in ista et non pro ahquo singulari, igitur pro ahquo aho, et per consequens illud esset dignissima creaturarum. Sed hoc 35 est falsum, quia tunc esset nobihus omni homine. Quod est manifeste contra e o s, quia numquam commune vel species est nobilius suo singulari, cum secundum modum eorum loquendi inferius semper includat suum superius et plus. Igitur illa forma communis, cum sit pars istius hominis, non est nobihor isto homine. Et ita si subiectum in ista 'homo 40 est dignissima creaturarum, supponeret pro ahquo aho ab homine singulari, ipsa esset simphciter falsa. Ideo dicendum est quod 'homo' supponit personaliter, et est de virtute sermonis falsa, quia quaehbet singularis est falsa. Tamen secundum intentionem ponentium eam vera est, quia non intendunt quod homo 45 sit nobihor omni creatura universahter, sed quod sit nobihor omni creatura quae non est homo. Et hoc est verum inter creaturas corporales, non autem est verum de substantiis intellectuahbus. Et ita est frequenter quod propositiones authenticae et magistrales sunt falsae de virtute sermonis, et verae in sensu in quo fiunt, hoc est, ilh intendebant per eas so veras propositiones. Et ita est de ista. Ad secundum 6 dicendum quod omnes tales 'color est primum obiectum visus', 'homo est primo risibilis', 'ens est primo unum'; simihter 'homo est primo animal rationale', 'triangulus habet primo tres angulos', 'sonus est primum et adaequatum obiectum auditus', et ceterae tales 31 homo om. CI |l quod om. CI istud CI 1! ipsos] eos BE (hom.) A B

33 in ista om. CI

34 digniss.] creatura add. B

aliqua add. CI

38 istius] illius A^CIV*

creatura aid. A om. CIV 4

esset] propositio add. CIK

si] li add. B

36 eos] ipsos A C

32 ett 1 ] esset CI

vel] universale vel add. B ;; species]

39 hominis] singularis CIK ita] ideo CI

42 Ideo] Item I, om. A ;j quod] li add. CIK

ista ratio]

33-34 singulari... aliquo om. 40 digniss.]

supponit] in ista add. A 1

45 omni

47 est 1 ] re vera add. D, add. std del. A 1 Y frequenter] semper B, om. A

48 auth.]

auctorum CI ;! et orru CIV 4

48-50 sunt... ista] quae sunt falsa de virt. serm., sunt vera in

sensu quo fiunt, hoc est in sensu quem (quo C) ipsi intendunt pcr eas. Et ita est hic CI simpliciter add. D

52 ens... similiter om. C

53 angulos] etc. add. CIV 4

48 sunt] 54 et adaequ.

mg. A\ om. CIV 4

Haec ratio apud Burlaeum expressis verbis non legitur, sed habetur apud Ps.-Richardum de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 53: "Si enim [subiecta] supponant pro individuis, falsae sunt, cum quaelibet singularis sit falsa, quia nec iste homo nec iste, et sic de singulis, est dignissima creatura creaturarum" (cod. cit., ff. 84v); fere omnia quae Inceptor in hoc capitulo dicit, impugnantur a 5 Supra, lin. 10-16. Ps.-Campsall, ibidem, fF. 84v-85v. 4

202

PARS I CAP.

59

multae, sunt simpliciter falsae de virtute sermonis, tamen illae quas 55 P h i l o s o p h u s intendebat per istas simt verae. Unde sciendum quod sicut frequenter P h i l o s o p h u s et a l i i accipiunt concretum pro abstracto et e converso 8, simihter ahquando accipiunt plurale pro singulari et e converso, ita frequenter accipiunt actum exercitum pro actu signato et e converso. Est autem actus exer- 60 citus qui importatur per hoc verbum 'est', vel ahquod huiusmodi, quod non tantum significat ahquid praedicari de ahquo sed exercet, praedicando unum de aho, sic dicendo 'homo est animaT, 4homo currit', 'homo disputat', et sic de aliis. Actus autem signatus est ille qui importatur per hoc verbum 'praedicari' vel 'subici' vel 'verificari' vel 'compe- 65 tere' vel huiusmodi, quae idem significant. Verbi gratia sic dicendo 'animal praedicatiu: de homine', hic non praedicatur animal de homine, quia in ista propositione animal subicitur et non praedicatur, et ideo est actus signatus. Et non est idem dicere 'animal praedicatur de homine' et 'homo est animaT, quia una est multiplex et alia non. Sicut non est 70 idem dicere quod genus praedicatur de hoc communi 'homo' et quod hoc commune 'homo' est genus. Nec est idem dicere 'genus praedicatur de specie' vel 'haec vox "animal" praedicatur de hac voce "homo" ' et 'species est genus' vel 'haec vox "homo" est haec vox "animal" nam primae duae sunt verae et secundae duae sunt falsae. 75 Et tamen hoc non obstante P h i l o s o p h u s accipit ahquando actum exercitum pro actu signato et ahquando e converso, et ita faciunt multi alii. Et hoc facit multos incidere in errores. Et ita est in proposito. Nam ista propositio 'homo est primo risibilis', accipiendo 'primo' sicut accipit P h i l o s o p h u s I Posterio- so rum 7, est ita falsa sicut ista 'species est genus', sed tamen actus signatus, in cuius loco ponitur, est simphciter verus. Sicut haec est vera 'de homine praedicatur primo hoc praedicatum "risibile"'; et in isto actu 55 illae] propositiones add. BE

56 Philos. ... verae] Philosophi (et alii accipiunt add. I) inten-

dunt (vel intendebant add. C) per istas, sunt verac simplicitcr CI, simpliciter add. K sibi constant) gnatus A

61 aliquod] aliquid C 66 vel] et IV 4

aliae DI

62 aliquo] alio DIV 4

68-70 hic... animal om. I

hoc communc CI, om. V41| quod 1 om. CI cie] et species est genus add. D

57 et] multi add. V 4

60 signato] sig-to A 1 , significato DI (etiam infia, alii aliter, sed non

58 aliquando] alii A^CE, autem A

71 quod 1 ]

72 cst] hoc commune add. CIK ' Nec] et non CI

74 et... vel om. D

76 aliquando om. AIV 4

64 Actus... ille] est autcm actus si70 multiplex] siniplex C

80 Philos.] Aristot. I

82 ponitur] accipitur CIK, est A 1 , actus exercitus add. A A 1

81 ita] ista CI |; tamen om. CI

83 primo trp. p. praedicatum ACI

om. AXE ;; et] in ista significatione vel add. C 8

Cf. supra, cap. 5-7.

7

73 spe-

75 nam] quia in omnibus istis DB II secundae]

Aristot., Anal. Poster., I, c. 4 (73b 32-74a 3).

1

hoc

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

203

signato tam 'homo' quam 'risibile' supponit simpliciter pro intentione 85 animae, nam de hac intentione animae praedicatur primo 'risibile', non tamen pro se sed pro singularibus. Et debet iste actus sic exerceri 'omnis homo est risibihs, et nihil ahud ab homine est risibile'; et ita in isto actu signato 'homo' supponit simphciter et pro intentione 8. Sed in actu exercito correspondente 'homo' supponit personahter et pro rebus singula90 ribus, quia nulla res potest ridere nisi res singularis. Et ideo in actu signato bene ponitur hoc incomplexum 'primo', sed in actu exercito correspondente non debet poni 'primo'. Et quia 'primo' dicit idem quod praedicari de ahquo universaliter et de nullo nisi de quo illud praedicatur, ideo tah actui signato debent correspondere duo actus exerciti. Sic » est de ista 'sonus est primum obiectum et adequatum auditus'. Nam falsa est de virtute sermonis, quia aut 'sonus' supponit pro re singulari aut pro re communi; si pro re singulari, tunc est falsa, quia quaehbet singularis est falsa; si pro re communi, tunc adhuc est falsa, quia secundum i s t o s nulla res communis apprehenditur a sensu, et ideo est 100 simpliciter falsa de virtute sermonis. Tamen forte secundum communiter loquentes et bene intelhgentes per istam intelligitur unus actus signatus, et est iste 'de sono praedicatur primo esse apprehensibile ab auditu', 84 homo] hominc V 4 add. BK, homo add. mg. V 4 suis add. B risibile A

simpliciter] quia add. DV 4

85 de] pro C

praedicatur] haec intentio add. K

Et] sed A 1 , tamen B j, debet iste] potest idem B et... intentione] animae add. A A 1 , om. CI

92 Et] hoc add. A 1 , om. AE

animae] homo A X D, homo

primo] esse add. BCK

86 pro 1 ]

88 homo] tam homo quam

90 in] isto add. A 1

91 hoc] illud C

idem] illud ADIV 4 , om. C

93 praedicari] praedicatur AA^CDI,

vere add. A 1 ' de 1 ] reliquo vel de add. C ; aliquo] alio A

de*] illo de add. BE " illud] idem A 1

94 Sic] sicut AA X CEI non I !' aut] autem AI

95 Nam] haec propositio add. BD 96-97 singulari... communi trp. BD

modo D \< ' tunc] sic V 4 , haec add. A, om. D modo D l| communi] universali K

est add. D

:l

97 si... singulari mg. B, si secundo

quia] tunc add. D

timc] sic B, om. DI

add. B V 4 : appreh.] apprchendi potest I add. CDV 4 , propositio add. (ultra) D

1

96 quia] cum A, nam CV 4 , 98 si... communi] si primo

99 istos] istam opinionem A, istum V 4 , etiam

sensu] communi exteriori add. A

et om. CI

est] illa add. A 1 , isu add. B, haec add. E

101 et] vel CI ; bene om. A X B

ideo] illa I, illa

100 falsa] quantum

per istam] per illam (p. actus) CI, om. A

102 auditu]

a potentia auditiva K

Gualterus de Chatton, Lectura Sent., I, d. 4, a. 1 allegat hunc locum, dicens: "Hic dicit Hok. in prima parte tractatus de logica, cap. 65 [non enim habuit cap. 51 nostrae editionis] quod Philosophus intendit quod 'risibile' praedicatur convertibiliter de homine et 'animal rationale' praedicatur convertibiliter de ista intentione 'homo'. Et ad istam intentionem subiectum supponit pro ipsa intentione animae. Et idem dicit in Primo, distinctione 2, quaestione 4" (cod. Paris. Nat. lat. 15886, f. 175rb). Per verba "in Primo" intelligitur Guillelmi Scriptum in I Sent., d. 2, q. 4 (ed. St. Bonaventure, N.Y., II, 99-152), ubi, praesertim inde a p. 127, multa habentur de suppositionibus terminorum. 8

204

PARS I CAP.

59

quia de hoc communi praedicatur primo tale praedicatum. Non tamen pro se sed pro singularibus, quia in tah propositione ubi subicitur hoc commune 'sonus' et praedicatur hoc praedicatum 'apprehensibile a po- 105 tentia auditiva', 'sonus' non supponit pro se et simphciter, sed supponit pro singularibus. Sicut in ista 'omnis sonus est apprehensibihs a potentia auditiva' subicitur hoc commune 'sonus', et tamen non pro se sed pro singularibus. Et ita in actu signato 'sonus' supponit simphciter et pro intentione animae, sed in actu exercito utroque supponit personahter et no pro singularibus, hoc est pro suis significatis. Exemplum de praedictis est manifestum in theologia. Nam haec est vera 'substantia intehectuahs completa, non dependens ad aliud suppositum, est primo persona' eadem ratione qua ista est vera 'homo est primo risibihs', quia eadem ratio est de una et de aha. Tunc quaero: ns aut subiectum istius propositionis supponit personahter et pro singularibus, et tunc est falsa, quia quaehbet singularis est falsa; patet inductive. Aut supponit simphciter et pro forma communi, et tunc est falsa, quia nuha forma communis, nec primo nec non primo, est persona, quia omni communi - etiam secundum e o s - repugnat ratio personae. Idem est 120 de istis 'singulare est primo unum numero', 'individuum primo distinguitur a communi', et sic de multis tahbus, quae falsae sunt de virtute sermonis, et tamen actus signati correspondentes sunt veri. Ideo dicendum est, sicut prius, quod suppositio simplex est quando terminus supponit pro intentione animae, quae est communis per prae- 125 dicationem pluribus, ahquando autem est propria uni. Et huius ratio est quia nihil est a parte rei quin sit simphciter singulare. Unde error i s t o r u m omnium qui credebant ahquid esse in re praeter singulare et quod humanitas, quae est distincta a singularibus, est ahquid in individuis et de essentia eorum, induxit eos in istos errores 130 et multos ahos logicales. Hoc tamen ad logicum non pertinet considerare, sicut dicit P o r p h y r i u s in prologo 9 , sed logicus tantum 103 quia] hoc est CI ii communi] sonus add. mg. A !| tale] hoc D, vel hoc add. B !! praedicatum] apprehensibile a potentia auditiva add. BD supponit om. AA X E

104 pro] suis add. CI

108 non... sed] nonnisi C '! pro 1 ] suis add. I

que] utrumquc B, uterque C K

112 de] cx A, pro CIV 4

106 et om. A C I |!

109 et om. A B D

1 1 0 utro-

113 intcllect.] intelligibilis IV 4

116 is-

1 1 7 est 1 ] manifcste add. B ;! quia... falsa1 om. (hom.) B

119 nec 1 ... non om. B

120 ratio] esse CI [j personae] personam C, persona I' Idem] iudicium add. B

122 multis] aliis add. B

tius] unius CI

123 et om. A X B ;| tamen... veri] verae sunt secundum intellectum unum (?) utcntium ct pcr istam intelligunt actus significatos correspondentes B om. C V 4 9

signati] eorum add. CI ;; corresp.] cis add. C

128 qui] est quod CI, quo D V 4 ;i in re] a parte rei CI

Porphyrius, Isagoge (versio Boethii, ed. cit., p. 5).

125 animar

130 eorum] et hoc add. CI

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

205

habet dicere quod suppositio simplex non est pro suo significato; sed quando terminus est communis habet dicere quod suppositio simplex 135 est pro ahquo communi suis significatis. Utrum autem illud commune sit in re vel non, ad eum non pertinet. Ad tertium dicendum est quod vox praedicatur de voce et simihter intentio de intentione, non tamen pro se sed pro re. Et ideo per talcm propositionem 'homo est animaT, quamvis vox praedicetur de voce vel 140 intentio de intentione, non denotatur quod una vox sit aha vel quod una intentio sit aha, sed denotatur quod illud pro quo stat vel supponit subiectum sit illud pro quo stat vel supponit praedicatum. Si autem adhuc o b i c i a t u r contra praedicta quod haec est vera 'piper venditur hic et Romae', et tamen nulla singularis est vera. Et 145 non est vera nisi secundum quod 'piper' supponit simpliciter; et non pro intentione; igitur suppositio simplex non est pro intentione: D i c e n d u m quod ista propositio si sit de copulato extremo est simphciter falsa, quia quaehbet singularis est falsa. Etiam secundum quod habet suppositionem simphcem est falsa, quia nullus vult emere illud 150 commune 'piper1, sive sit in re extra sive in anima, sed quihbet intendit emere ahquam rem singularem quam non habet. Sed illa propositio vera est si sit copulativa, scilicet ista piper venditur hic et piper venditur Romae', quia ambae partes sunt verae pro diversis singularibus. Unde non plus est ista vera 'piper venditur hic et Romae' quam ista 'piper 155 singulare venditur hic et Romae' 10 .

[CAP. 6 7 . DE SUPPOSITIONE MATERIALI IN SPECIALI]

Praemissa divisione suppositionis dicendum est de membris in speciah, et primo de suppositione materiah. Circa quod sciendum quod suppositio materiahs cuihbet quod quo137 A d ] propter idem praem. A 1 , per idem praem. D

135 suis signif.] sive singulari I

140 intentione] hoc tamen non est pro se sed pro re, unde A 1 j| denotatur] per cum add. A 1 140-41 vel... alia om. A 1

143 Si... obic.] sed adhuc obicitur CI 144-45 Et... vera om. A

etc. B, nec pro intentione, igitur etc. D tione 1 ] animae add. A l

147 extremo] sic add. A

falsa] et fidsa est add. BD ;: quod] piper add. BD om. BD || quilibet] emens add. BD est vera B

145 piper om. CI

149 est fiilsa om. A X BDV 4 154 non om. D

Cf. Gualterus Burlaeus, De suppositionibus

150 sive... anima

151-52 vera... ista] copulativa 154 Romae] ut est de toto prao-

dicato add. B D 10

146 inten-

148 quaelibet] sua add. I || est] simpliciter add. I

151 aliquam om. A C E

152 piper venditur 1 om. B

144-46 Et... intentione 1 ] igitur

(ed. cit., p. 54).

206

PARS I CAP.

59

cumque modo potest esse pars propositionis competere potest. Omne 5 enim tale potest esse extremum propositionis et pro voce vel scripto supponere. Et de nominibus quidem est manifestum, sicut patet in istis 'homo: est nomen', 'homo: est numeri singularis'. Hoc etiam idem patet de adverbiis, verbis, pronominibus, coniunctionibus, praepositionibus, interiectionibus, sicut patet in istis 'bene: est 10 adverbium', 'legit: est indicativi modi', 'legens: est participium', 'iste: est pronomen', 4si: est coniunctio', 4ex: est praepositio', cheu: est interiectio'. Simihter etiam propositiones et orationes talem suppositionem habere possunt, sicut patet in istis 4homo est animal: est propositio vera\ 'hominem currere: est oratio', et sic de consimihbus. 15 Et potest ista suppositio non tantum competere voci sed etiam scripto et parti propositionis mentahs, sive sit propositio sive pars propositionis et non propositio. Unde breviter, omni complexo et incomplexo competere potest. Potest autem dividi suppositio materiahs, quia quaedam est quando 20 vox vel scriptum supponit pro se, sicut in istis 'homo: est nomen', 'hominis: est genitivi casus', 'homo est animal: est propositio vera', 'bene: est adverbium', 'legit: est verbum' et huiusmodi. Quandoque autem vox vel scriptum vel conceptus mentis non supponit pro se sed pro voce vel scripto, quod tamen scriptum vel quam vocem non si- 25 gnificat. Sicut in ista propositione vocah 'animal: praedicatur de homine', haec vox 'homine' non supponit pro hac voce 'homine', quia 'animar non praedicatur de hac voce
6 vcl] pro add. AA X I

7 quidcm] quibusdam I j in] dc AEI

10 praepos.] propositionibus C V 4 , et add. CI || in] de AE |j in istis om. D

11 legit... indic.] lcgo est verbum A 1 , legit est verbum D, om. B aliis BD

19 potest] ista suppositio add. A 1

20 dividi] ista add. A

iusm.] sic de aliis B D Q u a n d o q u e ] quaedam C pro add. A X D

quam om. CI 28 illud] hoc D

ii] hoc BD, talis V 4

vel 1 ] ct A A 1

16 Et] sed CI 18 et 1 ] vel 22 hominis... casus om. BD

24 autem] quando add. C ; mentis om. IV 4

26 Sicut] cum dico add. BD

positione vocali praedicatur de homine BD (hom.) C D

11-13 modi... interiectio] et sic dc

15 oratio] vera add. AIV* |; de] aliis add. B C D

25 vel 1 ]

26-27 in... homine] animal in pro-

27 supponit] hic add. D

30 ista] propositione add. BD

A1

23 hu-

27-28 quia... homine om.

31 illud] istud A^CIV 4

35 ta-

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

207

in ista propositione 'asinus est hominis' non praedicatur haec vox 'homo' sed haec vox 'hominis\ Simihter hic 'qualitas praedicatur de subiecto in concreto', h quahtas supponit pro concretis praedicabihbus de subiecto.

[CAP.

68.

DE

SupposmoNE SIMPUCI]

Sicut autem cuihbet complexo et incomplexo potest competere suppositio materiahs, ita cuihbet complexo et incomplexo significativo vel consignificativo potest competere suppositio simplex, nam quodh5 bet tale, sive sit mentale sive vocale sive scriptum, potest supponere pro conceptu mentis, sicut patet inductive. Et sicut quandoque suppositio materialis est pro illo quod supponit, et quandoque non pro illo quod supponit sed pro aho, quod tamen non significat, ita terminus mentahs supponens simphciter quandoque 10 supponit pro se \ sicut in istis 'homo est speaes', 'animal est genus', 37 hic] sic C, in ista D, om. A

38 subiecto] concreto I, et sic de consimilibus add. D, et ce-

tera add. V 4 CAP. 6 8 . - 2 et] vel A X D !; incompl.] significativo vel consignificativo add. C 5 potest] competere et add. I s u p p o n e r e ] competere C

6 mentis] et supponere add. C

3 et] vel A X C 7-8 est...

supponit] quandoque supponit pro se, quandoque non supponit pro se B, est quando complexum vel incomplexum supponit pro se quandoque quando non supponit pro se D pro quo A

9 supponens] potest supponere A

8 non trp. p. quod 1 C

quod]

10 supponit om. A

CAP. 68. - 1 Cf. Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 4 (ed. St. Bonaventure, N.Y., II, 135, lin. 13-17), ubi codices, duobus exceptis, legunt: "...ista, inquam, pars talis propositionis [mentalis] potest habere suppositionem personalem, et tunc stat et supponit pro ipsis rebus significatis, si significent res, vel potest habere suppositionem simplicem, et tunc stat et supponit pro se ipsa". Sic legit Inceptorem etiam Gualterus de Chatton, Reportatio, I, d. 3, q. 2 : "Et hic negant aliqui distinctionem inter suppositionem simplicem et materialem in propositione ex conceptibus in mente quamvis non in propositione in voce, quia subiectum in propositione concepta, secundum e o s, vel supponit pro re extra, et tunc personaliter, vel pro conceptu ipso, et tunc simpliciter. Sed ego [dico] quod est adhuc tertia, ita quod conceptus in mente potest supponere materialiter, sicut cum dico: iste conceptus est q u a l i t a s " (ed. G. Gal, "Gualteri de Chatton" cit., pp. 209s.). Nihilominus lectio duorum codicum, quam etiam in nostram editionem recepimus, probabiliter est correctio ab ipsomet Ockham introducta. Opinione enim de universali ut ficto, velut minus probabili, relicta, dicit: "Cui non placet ista opinio de talibus fictis in esse obiectivo potest tenere quod conceptus et quodlibet universale est aliqua q u a 1 i t a s exsistens subiective in mente" (loco cit., p. 289).

208

PARS I CAP. 59

et sic de aliis; quandoque autem supponit pro alia intentione animae, quam tamen non significat, sicut in tali propositione mentali 'hominem esse animal est propositio vera'. Et sic potest dici de multis aliis.

[CAP. 69. DE SUPPOSITIONE PERSONALI]

Nunc accedendum est ad suppositionem personalem. Circa quam est sciendum quod solum categorema, quod est extremum propositionis, significative acceptum, supponit personahter. Per primum excluduntur omnia syncategoremata, sive sint nomina sive coniunctiones sive adverbia sive praepositiones sive quaecumque alia, si aha sint. Per secundum1 excluditur omne verbum, quia numquam verbum potest esse extremum propositioni$ quando accipitur significative. Et si d i c a t u r quod sic dicendo 'legere est bonum', h legere accipitur significative et tamen supponit, d i c e n d u m quod ibi 'legere' non est verbum sed est nomen, et ita est ex usu quod infinitivus modus non tantum est verbum sed nomen. Unde si 'legere' remaneret ibi verbum, et non plus esset nomen quam 'legit', non magis esset haec vera 'legere est quam ista 'legit est bonum'. Sed unde est hoc ? Dico quod hoc est ex usu loquentium. Per iham particulam 'extremum propositionis' excluditur pars extremi, quantumcumque sit nomen et categorema 2. Sicut hic 'homo albus est animal' nec 'homo' supponit nec 'albus' supponit sed totum extremum supponit. Et ideo quantumcumque ahquando partes extremorum se habeant secundum superius et inferius, non oportet consequentiam esse bonam inter ihas propositiones, quia iha regula debet intehigi quando ipsa extrema quae supponunt in propositionibus ordinantur secundumsu11 autem] etiam I, sic add. A 13 esse] hominem vel add. A \\ vera] quia in ista 'hominem esse animal* non supponit pro se sed pro ista 'homo est animal', quam tamen non significat add. B CAP. 69. - 2 personalem] in speciali add. A 1 3 est1 om. C D V 4 4 acceptum] sumptum A C 6 coniunctiones] verba BD || adverbia] interiectiones BD 6-7 si alia] si syncategoremata alia A, om. B C D 7 sint] sicut A, sumcre C || secundum] extremum A 8 quando... signif.] significative sumptum B 9 est] bonum add. (!) K 10 signif.] tantum add. A !| tamen] personaliter non add. mg. B ;; supponit] et est extremum propositionis add. A X D, personaliter add. CIV 4 |j ibi] li V 4 , li add. C 11 usu] loquentium add. A A 1 , loquendi add. I 15 hoc* om. A X BCEI 16 illam] secimdam AC, tertiam IK ! partic.] primi add. A !| extr. prop.] extremi A, om. CI 16-17 extremi] quae add. mg. C 20 secundum] sicut B C 22 secundum] sicut (etiam infra) B

2

CAP. 69. - 1 Scilicet per verba 'extremum propositionis, significative acceptum'. Cf. Burlaeus, De suppositionibus (ed. cit., pp. 31-34).

5

10

15

20

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

209

perius et inferius. Unde non sequitur 'tu es vadens ad forum, ergo tu es exsistens ad forum'; et tamen Vadens' et 'exsistens' ordinantur secun25 dum superius et inferius; sed ista extrema Vadens ad forum' et 'exsistens ad forum' non sic ordinantur, ideo consequentia non valet. Tamen aliquando consequentia valet, quia aliquando non possunt tales partes ordinari secundum superius et inferius nisi etiam tota extrema sic ordinentur vel possint sic ordinari, sicut patet hic 'homo albus - animal 30 album', 'videns hominem - videns animaT et sic de multis aliis. Et ideo frequenter est talis consequentia bona sed non semper, et ita pars extremi non supponit in tah propositione, tamen in aha propositione supponere potest. Per tertiam particulam 'significative acceptum' excluduntur catego35 remata taha quando supponunt simpliciter vel materiahter. Tunc enim, quia non accipiuntur significative, ideo personahter non supponunt, sicut hic 'homo est nomen', 'homo est species', et in consimihbus.

[CAP. 7 0 . DE DIVISIONIBUS SUPPOSITIONIS PERSONALIS]

Suppositio personahs potest dividi primo in suppositionem discretam et communem. Suppositio d i s c r e t a estin qua supponit nomen proprium ahcuius vel pronomen demonstrativum significative sumptum; 5 et tahs suppositio reddit propositionem singularem, sicut hic 'Sortes est homo', 'iste homo est homo\ et sic de ahis. Et si d i c a t u r quod haec est vera 'haec herba crescit in horto meo', et tamen subiectum non habet suppositionem discretam, d i c e n d u m est quod ista propositio est falsa de virtute sermonis; sed per 10 eam intelligitur talis propositio 'talis herba crescit in horto meo\ ubi subiectum supponit determinate. Unde advertendum est quod quando 24 exsistens1] in foro vel add. A^CDC ordinantur] hic add. CK 26 ad forum] in fbro CI || ordin.] et add. BI -j valet] est bona C 27 valct] est bona BD ; non s. lirt. A 1 , om. A 28 nisi] licet 11| rtiam om. BIV 4 29 vel... ordinari om. BD i, hic] haec C, inter ista add. BD ,j homo] est add. I;; albus] ergo add. A || animal] est add. I 30 hominem] ergo add. A multis aliis] aliis B, multis C, similibus D 31 ita] ista A, licet BD, ideo C 32 supponit] signi£cative sumptum add. A |i tali] ista B, illa D || p r o pos.] bene add. B 34 tertiam] istam B, illam DE, vero add. A X BDE 34-35 categ.] syncategoremata A 1 36 non 1 ] semper add. B CAP. 70. - 2 Suppos. 1 ] autem add. CDI !| suppos.*] personalem add. A 3 Suppos.] autem add. BI || in qua] ubi B 5 et] timc add. A || suppos.] propositio BI 7 quod om. AA X BE || horto] orto BCDIV 4 9 est1 om. AA X BE ,1 isu] haec A, illa A X DIV 4 ;; sed] et BD 10 eam] istam A, ipsam BDEI,; talis1] ista CI, haec C ulis" om. BD " herba] eiusdem speciei add. A X BD ; crescit] hic et add. B ;| ubi] ibi A 11 Unde] ubi A^CBD. quando corr. in quandoque C

OCXHAM, SUMMA LOGICAB

14

210

PARS I CAP.

59

aliqua propositio falsa est de virtute sermonis, sed tamen aliquem sensum verum habet, ipsa accepta in illo sensu, debent subiectum et praedicatum habere eandem suppositionem quam habent in illa quae de virtute sermonis est vera Suppositio personahs c o m m u n i s est quando terminus communis supponit, sicut hic 'homo currit', 'omnis homo est animal\ Suppositio personahs communis dividitur in suppositionem c o n f us a m et d e t e r m i n a t a m . Suppositio determinata est quando contingit descendere per aliquam disiunctivam ad singularia; sicut bene sequitur 'homo currit, igitur iste homo currit, vel ille', et sic de singulis. Et ideo dicitur suppositio determinata quia per talem suppositionem denotatur quod talis propositio sit vera pro aliqua singulari determinata; quae singularis determinata sola, sine veritate alterius singularis, sufficit ad verificandam talem propositionem. Sicut ad veritatem istius 'homo currit' requiritur quod ahqua certa singularis sit vera. Et quaehbet sufficit, etiam posito quod quaehbet aha esset falsa; tamen frequenter multae vel omnes sunt verae. Est igitur regula certa, quod quando sub termino communi contingit descendere ad singularia per propositionem disiunctivam, et ex quahbet singulari infertur talis propositio, tunc ille terminus habet suppositionem personalem determinatam. Et ideo in ista propositione 'homo est animaT utrumque extremum habet suppositionem determinatam, quia sequitur 'homo est animal, igitur iste homo est animal vel ille', et sic de singuhs. Similiter sequitur 'iste homo est animaT, quocumque demonstrato, 'igitur homo est animar. Simihter sequitur 'homo est animal, igitur homo est hoc animal vel illud animal vel illud', et sic de singuhs. Et bene sequitur 'homo est hoc animaT, quocumque animah demonstrato, 'igitur homo est animaT. Ideo tam 'homo' quam 'animaT habet suppositionem determinatam. 12 tamen] secundum quod add. C 17 animal om. A

15 vera] falsa AIK, quod corr. V 4

13 et] vel C

21 ille] homo currit add. A X D, homo est add. I, vel iste homo currit vel illa add.

(ultra) A 1 |! singulis] aliis add. B || ideo] etiam add. C

22 suppositionem] propositionem D K V 4

23 quod] aliqua singularis add. B i! aliqua... determ.] aliquo... determinato K veritatem talis propositionis I ; verif.] verificandum B D V 4 men... verae om. D

28 verae] falsae C

add. V 4 j| homo*] vel iste homo add. C

32 suppos.] personalem add. D

om. B C

35 quoc.] animali add. I ;; Similiter] et ex alia

35-36 Similiter... animal 1 om. (hom.) B ;; Similiter... est* om. A 1

animal om. (hom.) I

36 vel 1 ] homo est add. A C V 4

37 illud] animal add. V 4

vel 1 ] homo est add. V 4

37-38 Et... animal om. (hom.) B

38 animali om. D || animal] et add. ABE n Ideo] igitur A X I 1

Cf. Burlaeus, De suppositionibus

27-28 ta-

33 igitur] sequitur

34 vel ille] igitur hoc est hoc animal vel illud I, homo est

animal add. A X V 4 , vel ille add. BD ; est] hoc add. I parte D

25 verif. ... propos.]

26 requiritur] sufficit A

35-38 Similiter... 36-37 vel 1 illud 37 bene] etiam D

39 suppos.] personalem add. B

(ed. cit., p. 54).

15

20

25

30

35

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

40

45

50

55

60

65

70

211

Suppositdo personalis confusa est omnis suppositio personalis termini communis, quae non est determinata. Et illa dividitur, quia quaedam est suppositio c o n f u s a t a n t u m et quaedam est suppositio c o n f u s a et d i s t r i b u t i v a . Suppositio personalis confusa tantum est quando terminus communis supponit personaliter et non contingit descendere ad singularia per disiunctivam, nulla variatione facta a parte alterius extremi, sed per propositionem de disiuncto praedicato, et contingit eam inferri ex quocumque singulari. Verbi gratia in ista 'omnis homo est animaT, li animal supponit confuse tantum, quia non contingit descendere sub animah ad sua contenta per disiunctivam; quia non sequitur 'omnis homo est animal, igitur omnis homo est hoc animal, vel omnis homo est illud animal, vel omnis homo est aliud animaT et sic de singuhs. Sed bene contingit descendere ad propositionem de disiuncto praedicato ex singularibus, quia bene sequitur 'omnis homo est animal, igitur omnis homo est hoc animal vel illud', et sic de singulis; quia consequens est una categorica, composita ex hoc subiecto 'homo' et hoc praedicato 'hoc animal vel illud vel illud', et sic de singulis. Et manifestum est quod hoc praedicatum vere praedicatur de omni homine, ideo illa universalis est simpliciter vera. Et similiter ista infertur ex quohbet contento animahs, nam bene sequitur 'omnis homo est hoc animar, quocumque animali demonstrato, 'igitur omnis homo est animaT. Suppositio confusa et distributiva est quando contingit ahquo modo descendere copulative, si habeat multa contenta et ex nullo uno formaliter infertur. Sicut est in ista 'omnis homo est animaT, cuius subiectum supponit confuse et distributive: sequitur enim 'omnis homo est animal, igitur iste homo est animal et ille homo est animaT, et sic desinguhs; et non sequitur formahter 'iste homo est animaT, quocumque demonstrato, 'igitur omnis homo est animaT. Quod dixi 'aliquo modo contingit descendere', hoc dixi quia non semper eodem modo contingit descendere. Nam aliquando contingit 42 et om. AA X BE

46 disiunc.] ncc pcr copulativam add. infia, Parte II, c. 17, lin. 207

47 disiuncto] extremo add. (!) A 1 CIV 4

47-48 quocumque] quacumque AEV 4 , qualibet B

49 supponit] stat B ,i sub] ab A^BCV 4

51-52 animal 1 ... animal om. A X BCD

singularia A

53-54 singularibus] ad singularia add. A 56 et] ex add. V 4

60 nam] quia BD

66 homo 1 ... animal om. ABE

autcm add. A 1 , om. C

48 li om. contenta]

53 ex] de A, ct E, omnibus add. A X D

55 animal om. A B ;| illud] vel illud add. AA^D, add. mg. V 4

57 vel illud 1 om. BI i; hoc] cuius D

59-60 animalis] sub animali B C D nulla A

50 sua] significata et ad sua add. CI

dixi 1 ] autem quod C

59 vera] siait alia add. D j| Et om. A X BD 63 ex] ista videtur et cx add. 1,1 nullo uno]

67 quoc.] aliquo B, animali add. C

69 Quod] quia I,

modo] non add. A 1 , ! hoc dixi 1 om. A C |, non] scquitur add. I

212

PARS I CAP.

59

descendere nulla variatione facta circa propositiones nisi quod in prima subicitur vel praedicatur terminus communis, et postea accipiuntur singularia, sicut patet in exemplo praedicto. Aliquando autem contingit descendere aliqua variatione facta, immo aliquo dempto in una propositione quod accipitur in alia, quod nec est terminus communis nec 75 contentum sub termino communi. Verbi gratia sic dicendo 'omnis homo praeter Sortem currit' bene contingit ahquo modo descendere ad ahqua singularia copulative; nam bene sequitur 'omnis homo praeter Sortem currit, igitur Plato currit et Cicero currit', et sic de aliis, [aliis] a Sorte. Sed in istis singularibus aliquid dimittitur quod accipiebatur in ao universah, quod non fiiit terminus communis nec signum distribuens ipsum, scihcet dictio exceptiva cum parte extra capta. Et ita non eodem modo contingit descendere sub ista 'omnis homo praeter Sortem currit' et sub ista 'omnis homo currit', nec etiam ad omnia eadem contingit descendere. 85 Prima suppositio confiisa et distributiva vocatur suppositio confusa et distributiva m o b i l i s , secunda vocatur confusa et distributiva immobilis2.

[CAP. 7 1 . A D VIDENDUM QUANDO TERMINUS COMMUNIS HABET UNAM SUPPOSinONEM ET QUANDO ALLAM]

Istis visis videndum est quando terminus communis habet unam suppositionem personalem et quando aham. Et primo videndum est de nominibus, secundo de pronominibus relativis, quia diverae regulae 5 dantur de istis et de ihis. Est ergo primo sciendum quod quando in categorica nuhum signum universale distribuens totum extremum propositionis additur termino, 73 pracdicto] prius dicto A

74 facta] circa propositioncs add. A 1

77 aliquo modo om. ABE

79 et... currit om. A ii Cicero] Arno A 1 , Ioanncs BV 4 , Terentius K ii aliis 1 ] singulis I 79-80 a Sorte om. CIV 4

81-82 quod... ipsum om. D

dcre trp. p. descendere (lin. 83) CI, om. A V 4

82 ita] ideo IV 4

aliis1 D, om. alii

84-85 nec... descen-

87-88 mobilis... immobilis trp. B \\ vocatur] vero et add.

suppositio B CAP. 71. - 3 quando] est quod add. A V 4 7 in] aliqua propositione add.

A1,

5 nomin.] et add. A I V 4 || secundo] vidcndum est add. B

aliqua add. CI, propositione add. K V 4

8 propos. om. BD || additur]

additum D || termino] communi add. I 2

sitionibus

Haec, sicut et aliae divisiones, legitur etiam apud Burlaeum, De (ed. cit., pp. 41s.).

suppo-

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

213

nec mediate nec immediate, hoc est nec a parte eiusdem extremi nec a 10 parte extremi praecedentis, nec negatio praecedit nec ahqua dictio includens aequivalenter negationem vel signum universale, semper tahs terminus communis supponit determinate. Verbi gratia in ista 'homo est animaT nullum signum universale additur, nec negatio nec tahs dictio aequivalenter includens negationem vel signum universale, ideo uterque 15 terminus supponit determinate. Idem est dicendum de ista 'aliquis homo currit', quia signum particulare additum vel non additum non variat suppositionem personalem, quamvis faciat frequenter terminum stare personahter. Simihter in ista 'animal est omnis homo', quamvis ponatur signum universale, non tamen praecedit hunc terminum 'animaT, ideo 20 li animal supponit determinate. Simihter hic 'animal non est homo', quamvis ponatur negatio, quia tamen non praecedit istum terminum 'animaT, ideo 'animal' stat determinate. Sed in ista 'omnis homo est animar, 'homo' non habet suppositionem determinatam, quia distribuitur signo universah, nec 'animaT habet 25 suppositionem determinatam, quia sequitur mediate signum universale. Sed hic 'videns omnem hominem est animaT, quia hoc signum omnem' non distribuit totum subiectum, ideo non facit praedicatum stare nisi determinate. Unde bene sequitur 'videns omnem hominem est animal, igitur videns omnem hominem est hoc animal, vel videns omnem ho30 minem est illud animal vel illud', et sic de singuhs. Sed in ista 'omnem hominem videns est animaT, quia signum distribuit hoc totum 'hominem videns', ideo praedicatum non stat determinate. Et consimihter est de ista 'cuiuslibet hominis asinus currit', nam hic praedicatum supponit confiise tantum; in ista autem 'asinus cuiushbet hominis currit' praedi35 catum stat determinate Simihter in ista 'homo non est animar, quam10 aliqua] detcnninatio importans multitudinem nec aliqua add. V 4 ; dictio] determinatio A K , aequivalens vel add. A

11 aequiv.] aliquam add. A J B . vel... univ. del. I, om. A X BDV 4

cludens] aliquam add. A X D dicati add. A X BD

17 stare] ministrare K, tantum add. CI

20-22 Similiter... determinate om. (hom.) C

14 in-

19 univers.] a parte prae21 istum terminum om. A I V 4

22 determinate] similiter hic 'aliquis homo bis fuit videns', licet 'bis' importet multitudinem (vide \ed. lin. 10) quia tamen non praecedit hunc terminum 'homo' ideo stat determinate add. V 4 , add. in imo f . B 25 sequitur... universale] homo praecedit ly animal non immediate sed mediante signo universali B 30 vel illud] animal add. I, om. C V 4 add. A 1

omnem ita (pro omne) codd., edd.

33 ista] quod add. V 4 , hic] hoc CDI, om. B

31 totum] omnem

34 in... autem] sed in ista I

Cf. H. Denifle - Ae. Chatelain, Chartularium Universitatis Parisiensis, I, n. 474 (I, Parisiis 1889, 558), ubi leguntur errores a Roberto Kilwardby die 18 Martii 1277 condemnati: "In L o g i c a 1 i b u s, n. 3: Item, quod non est suppositio in propositione magis pro supposito quam pro significato, et ideo idem est 1

214

PARS I CAP.

59

vis 'homo' stet vel supponat determinate, tamen 'animaT, quia negatio determinans verbum praecedit, ideo non stat determinate. Similiter in ista 'Sortes differt ab homine', praedicatum supponit non determinate, quia hoc verbum 'differt' includit negationem aequivalenter.

[CAP. 72. DE DUBHS QUAE MOVERI POSSUNT CONTRA PRAEDICTA]

Circa praedicta potest dubitari. Primo, quahter supponit 'homo' in ista 'Sortes fuit homo'; ponatur quod Sortes non sit. Simihter, quahter supponunt termini in illis de praeterito et in ilhs de futuro et de possibih et in aliis propositionibus de modo. Et est ratio dubitationis, quia dictum est p r i u s 1 quod terminus numquam supponit pro ahquo nisi de quo verificatur; sed 'homo', si Sortes non sit, non verificatur de Sorte, quia tunc est haec falsa 'Sortes est homo'; igitur non supponit pro Sorte, et per consequens non supponit determinate. Secundo est dubium de istis 'homo albus est homo', 'cantans missam est homo\ 'creans est Deus', supposito quod nullus sit albus et quod nullus cantet missam et quod Deus non creet. Pro quibus subiecta supponunt ? Quia videtur quod pro nulla re significata, quia de nulla tah verificantur; nec pro se ipsis, quia tunc non haberent suppositionem personalem; igitur non supponunt determinate pro ahquo, et per consequens non habent suppositionem determinatam. Tertium dubium est, quahter subiectum supponit in tahbus 'equus tibi promittitur\ 'viginti hbrae tibi debentur'. Et est ratio dubitationis, 38 supponit non trp. EIK

aliquibus A

7 quia] propter hoc add. B, propter hoc quod add. D

13 nullus] homo add. B

8 homo] posito A 1

materialem I j| determ.] nec penonalem add. I

15 nulla tali] re tali nulla B

14 Deus non] 17 person.]

19 Tertium est] Tertio AI ' dubium est om. V 4 ;j qua-

liter] quomodo C

dicere 'cuiuslibet hominis asinus currit' et 'asinus cuiuslibet hominis currit' Res curiosa: haec condemnatio facta est sub pontificatu Ioannis XXI seu Petri Hispani, auctoris Summularium Logicalium. 1

20

6 aliis] 9 ve-

10 igitur] homo add. K ii non 1 ] est homo, ergo non add. C

13-14 quod 1 nullus] nec quod nullus V 4 , sit qui add. I

nullus C || creet] quaero add. V 4 , quibus] ista add. K

CAP. 72. -

15

4 sit] fuerit D, sed ftiit add. CI ; Similiter] dubium

5 et 1 ] in illis add. AA X IV 4 1, et 1 ] de modo, puta add. A X D, add. std del. B

rif.] homo add. A 1 || est] esset B V 4

io

39 negationem] in se add. K

CAP. 7 2 . - 3 supponit] iste terminus add. BD potest esse add. A*BD

5

Supra, cap. 63, lin. 33-35.

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

25

30

215

quia si terminus supponat pro contentis, videntur esse falsae, cum quaelibet singularis sit falsa; et ita si terminus subiectus supponat determinate, propositio est falsa. Quartum dubium est de talibus 'iste privatur visu', 'iste est aptus natus habere visum', et sic de multis tahbus. Quintum: qualem suppositionem habet praedicatum in ista 'genera et species sunt secundae substanriae' ? Sextum de istis 'actio est res extra 'relatio est vera res', 'creatio est idem reahter cum Deo', et de huiusmodi multis. Septimum est de ista 'iste bis fuit albus'; quia videtur quod 'albus' non supponat determinate. Octavum dubium: quomodo in ista 'tantum animal est homo' subiectum et praedicatum supponant ?

Item, de talibus 'Apostolus dicit hoc', 4 Anglia pugnat', 'bibe cyphum , l prora 35 est in mari', 'bonitas tua misericorditer agit', 'clementia principis gubernat regnum' et huiusmodi 2 .

40

Ad primum 8 istorum dicendum est quod in omnibus talibus termini supponunt personaliter4. Pro quo est intelhgendum quod tunc terminus supponit personahter quando supponit pro suis significatis, vel pro his quae fuerunt sua significata vel erunt vel possunt esse. Et sic intelhgendum est prius dictum; quia dictum est prius quod uno modo 'significare' sic accipitur. Hoc tamen intelhgendum est quod non respectu cuiuscumque verbi supponit pro illis; sed pro illis quae significat stricte accipiendo 'significare' supponere potest respectu cuiuscumque 23 est] erit C D

24 Quartum dubium] Similiter quarta dubitatio AIV 4

25 multis] singulis C, aliis add. I terminum B, om. C

26-27 genera] substantia I

A J B D E j relatio... res om. B

28 Sextum] Similiter I, dubium est add. vera om. A X CD

relatio] creatio A l

res] extra animam add. A X CD

30 Septimum] Septima A, Similiter A^IV4, dubium est add. BDE ; iste] Sortes (mg.) B BD, album A X CV 4

32 Octavum dubium] Similitcr A V 4

(qualiter B) trp. p. homo ABIV 4 A X BCDK

43 cuiusc.] aiiuslibct AI

albus] subiectum

34-36 Item... huiusmodi om.

35 bonitas] voluntas IV 4

40 vel] et C

:

dubium] cst add. BD, om. C ;| quomodo

34 Item] Septima est I, est V 4

34 hoc] Philosophus add. V 4

add. A^BCD, ipse add. (ultra) A*CD primum I

est1] tamen C

26 Quintum] Quinta A, dubium add. AXE ; praedicatum]

39 quando] tcrminus

fuerunt] fuerant C !' sua om. AIV 4

41 prius]

vcrbi] si aliqua talia significet add. A D

Cf. infra, cap. 77, ubi agitur de suppositione impropria. Etiam Burlaeus, De suppositiotiibus (ed. cit., pp. 53s.), agens de suppositione impropria, affert huiusmodi exempla: pro suppositione antonomastica 'Apostolus dicit hoc'; pro synedochica 8 Supra, 'prora est in mari'; pro metonymica 4bibe cyphum* et 'Anglia pugnat*. 4 lin. 3-6. Codex B hic notat in margine: "Nota regulam contra Burley". Sed Burlaeus non negat terminum in talibus supponere personaliter; cf. De suppositionibus (ed. cit., pp. 60ss.). 2

216

PARS I CAP.

59

verbi, si aliqua talia significet. Sed pro illis quae fuerunt sua significata 45 non potest supponere nisi respectu verbi de praeterito. Et ideo quaelibet talis propositio est distinguenda, eo quod talis terminus potest supponere pro his quae sunt vel pro his quae fuerunt. Simihter pro his quae erunt non potest supponere nisi respectu verbi de futuro, et ideo iha propositio est distinguenda, eo quod terminus potest supponere pro his 50 quae sunt vel pro his quae erunt. Simihter pro his quae possunt esse significata et non sunt non potest supponere nisi respectu verbi de possibih vel de contingenti, et ideo omnes tales sunt distinguendae, eo quod subiectum potest supponere pro his quae sunt vel pro his quae possunt esse vel contingunt esse. Et ideo omnes tales sunt distinguendae 'omnis 55 homo fuit albus', omne album erit homo', omne album potest esse homo', omnem hominem contingit currere'. Intelhgendum est tamen quod ista distdnctio non cadit a parte praedicati sed tantum a parte subiecti. Unde ista non est distinguenda 'Sortes fiiit albus', 'Sortes potest esse albus'; et hoc quia praedicatum appehat 60 suam formam 5. Quod est sic intelhgendum: non quod supponat pro se vel pro conceptu, sed quod per talem propositionem denotatur quod propositio in qua ipsummet praedicatum sub propria forma, hoc est ipsummet et non aliud, praedicatur de iho pro quo subiectum supponit, vel de pronomine demonstrante ihud praecise pro quo subiectum sup- 65 ponit, fuit vera, si talis propositio sit de praeterito; vel quod erit vera, si tahs proposito sit de futuro; vel quod sit possibilis, si prima propositio sit de possibih; vel necessaria, si prima propositio sit de necessario; vel impossibihs, si prima propositio sit de impossibih; vel per se, si prima propositio sit de per se; vel per accidens, si prima propositio sit de per 70 accidens. Et sic de aliis propositionibus modahbus. Verbi gratia ad veritatem istius 'album fuit nigrum, non requiritur quod haec unquam 45 rignificct] significent BI || fuerunt] fucrant C runt] vel erunt add. B ,! Similiter] vel A, sed C add. I, non add. K

47-48 supp.] stare K

53-55 co... dist. om. (hom.) D

51 vel] et C

(hom.) A 1| quae 1 ] fuerunt vel pro his quac add. B

57 omnem... currere om. AI

59 Unde] dc add. C || dist.] distingucndum et add. a partc praedicati C de praesenti

add. K

sit1 om. B

64 ipsummet] ipsum A A 1 DEV 4

65-66

65-66 pro... supponit om. I

67 possibilis] de possibili A

69 de imposs.] impossibilis IV 4 numquam A 5

vel... supponit om. C

65 subiectum om. A 1

Cf. infra, Pars II, c. 7.

50 terminus] talis 54 quae 1 ... his1 om.

55 vel] sive BV 4 , pro his quae add. A X E

56 album 1 ] fiiit homo, omne album add. BD |! omne 1 om. AI 63 praedic.] pracdicatur add. I

48 vel] et C !i fue-

49 illa] ista A^BCE, talis A

65

62

quod 1

praecise trp. p.

66 praeterito] futuro B

68 vel 1 ] quod sit add. A 1

om.

AI

; praedicatur] per verbum supponit

A

66-68 quod...

de necess.] necessaria V 4

71 de] multis add. B |j Vcrbi gratia] undc AIV 4

72 unquam]

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

217

fiierit vera 'album est nigrum', sed requiritur quod haec fuerit vera 'hoc est nigrum,, demonstrando ahquid pro quo subiectum supponit in ista 75 'album fuit nigrum'. Simihter, ad veritatem istius Verum erit impossibile' non requiritur quod haec unquam sit vera 'verum est impossibile', sed requiritur quod haec erit vera, si formabitur, 'hoc est impossibile', demonstrando ahquid pro quo subiectum supponit in ista 'verum erit impossibile'. Similiter est de aliis. Sed de istis amphus dicetur in tractatu 80 d e p r o p o s i t i o n i b u s et d e c o n s e q u e n t i i s 6 . Ad propositum dico quod in ista 'Sortes fuit homo' praedicatum supponit pro Sorte. Et similiter est de omnibus ilhs de praeterito et de futuro et de modo, quod termini supponentes personahter supponunt pro ilhs quae sunt vel fuerunt vel erunt vel possunt esse supposita; et si non sit ahquod 85 signum, nec negatio nec ahquid tale impediens, supponunt determinate. Sed tunc ad rationem in contrarium7 dicendum est quod bene dictum est quod terminus numquam supponit pro ahquo nisi de quo verificatur. Non tamen fuit dictum quod numquam supponit pro ahquo nisi de quo verificatur per verbum de praesenti, sed sufficit quod ali90 quando verificetur per verbum de praeterito, quando supponit pro illo respectu verbi de praeterito; vel per verbum de futuro, quando supponit respectu verbi de futuro, et sic de aliis. Sicut patet in ista 'album fuit homo\ posito quod nullus homo modo sit albus, sed quod Sortes fuerit albus, tunc 'album' supponit pro Sorte, si accipiatur pro his quae fuerunt. 95 Et ideo 'album' verificatur de Sorte non per verbum de praescnti sed per verbum de praeterito, nam haec est vera 'Sortes fuit albus'. Sed adhuc restat d u b i t a t i o : pro quo praedicatum supponit hic 'Sortes fuit albus'? Si pro his quae sunt, falsa est: D i c e n d u m est quod praedicatum supponit pro his quae fuerunt, ioo sive eadem fuerunt quae sunt sive non. Et ideo in isto casu capit instan73 hoc] album add. AI istius om. BD ij erit] est A

74 aliquid] illud BD, aliquod V 4

75 ad verit.] in ista BD !!

76 unquam] numquam A, aliquando B

77 haec] aliquando add. D || erit] sit I;; si formabitur] sed sic add. B, om. K

sit] fuerit A 1 , erit B C D 78 aliquid] illud B ;; pro

quo om. B j| subi.] quod add. B

erit] est A

supponit] potest supponere I

82 Sorte] forma B " simil.] sic B \\ illis] istis BV 4 , aliis I

quia A C

84 vel 1 ] pro illis quae add. IV 4

aliis om. A 1 add. B D

80 et] in tractatu add. C K . de 1 om. BI vel 1 ] et B

86 tunc] nunc A ; bene] ideo (in ras.) I

de] pro B

verbum de add. B '! supponit] pro illo add. B

8

95 de 1 ] pro A

89 verif.] verificetur

91 de 1 ] praesenti et aliquando verificetur per

92 de] praeterito vel per verbum de add. B

de praeterito quando supponit respectu verbi de futuro (!) add. V 4 accipiendo I

83 quod] 86-92 Sed...

87 est] modo add. V 4 ; nisi] pro illo (isto B)

88-89 Non... quo] sed non oportet quod semper BD

90-91 quando 1 ... praeterito om. (hom.) BIV 4

BD

85 nec... nec] vel... vel A 1

81 praedic.

93 fuerit] fuit B C

96 praet.] futuro D

Infra, Pars II, c. 7 et Pars III-3, cc. 10-12.

7

Supra, lin. 7-11.

futuro] vel 94 si accip.]

218

PARS I CAP.

59

tiam illa regula quam dixi a 1 i a s 8, scilicet quod terminus semper supponit pro his quae sunt, ubicumque ponatur, vel potest pro eis supponere. Nam illam regulam intellexi de termino posito a parte subiecti; sed quando ponitur a parte praedicati non est universaliter vera. Unde posito quod nullus homo modo sit albus, sed quod fiierint multi homines 105 albi antea, in ista tunc 'homo fuit albus' praedicatum non potest supponere pro his quae sunt sed tantum pro his quae fuerunt. Unde generaliter praedicatum in illa de praeterito non supponit pro ahquo aho quam pro illo quod fuit, et in illa de futuro pro eo quod erit, et in illa de possibih pro eo quod potest esse. Cum hoc tamen requiritur quod ipsummet 110 praedicatum praedicetur de illo pro quo subiectum supponit, modo praedicto. Ad secundum dubium 9 dicendum est quod de virtute sermonis est concedendum, si nullus homo est albus et si nullus homo cantat missam et si Deus non creat, quod in praedictis propositionibus subiecta pro ns nullo supponunt. Et tamen sumuntur significative, quia 'sumi significative' vel 'supponere personahter' potest duphciter contingere: vel quia pro aliquo significato terminus supponit, vel quia denotatur supponere pro ahquo vel quia denotatur non supponere pro aliquo. Nam semper in propositionibus tahbus affirmativis denotatur terminus supponere pro 120 ahquo, et ideo si pro nullo supponit est propositio falsa. In propositionibus autem negativis denotatur terminus non supponere pro ahquo, vel supponere pro aliquo a quo vere negatur praedicatum, et ideo tahs 101 alias] secundum add. K CD

quod 1 ] quando B

102 eis] eisdem B

fuerint] fuerunt A X BEV 4

116-17 sumi signif.] significare I

est] sit AE

113 est1

canut] cantet ACEI

117 contingere] accipi K

quia om. AI

119 vel... aliquo 1 ] vel non supponere F, vel dcnotatur non

supponere pro aliquo K, om. (hom.) ABCI i quia om. K om. A i! aliquo] subiecto add. B

106 in... tunc] tunc in ista A 1

110 ipsummet] ipsum BIV 4

114 conced.] quod add. CIK

118-19 denotatur... quia om. (hom.) A 1

105 modo om.

104 vera] verum D

multi om. AI

108 aliquo om. AIV 4

106-07 potest supp.] supponit V 4 om. A^CI" sermonis] loquendo add. D 115 creat] creet AE

:

non del. A 1

123 vel... aliquo mg. C,

negatur] hoc add. CI

Cf. Guillelmus de Ockham, Expositio super librum Elenchorum Aristotelis, cap. 4, ad textum: Sunt autem tres modi (166a 14-23), ubi legitur: "Propter quod sciendum quod quandocumque terminus communis positus a parte subiecti comparatur verbo de praeterito, illa propositio est distinguenda eo quod subiectum potest supponere pro his quae sunt, hoc est [pro] his de quibus actualiter per verbum de praesenti verificatur, vel pro his de quibus aliquando sic verificabatur. Et hoc quia terminus, ubicumque ponatur, semper habet supponere pro his de quibus actualiter verificatur; sed ratione adiuncti solum potest supponere pro illis de quibus 9 Supra, lin. 12-18. aliquando verificabatur" (cod. cit., f. 271 ra). 8

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

219

negativa habet duas causas veritatis. Sicut ista 'homo albus non est' 125 habet duas causas veritatis: vel quia homo non est, et ideo non est albus; vel quia homo est, et tamen non est albus. In ista autem propositione 'homo albus est homo', si nullus homo sit albus subiectum sumitur significative et personahter, non quia supponit pro aliquo, sed quia denotatur supponere pro aliquo; et ideo quia pro nullo supponit, cum tamen 130 denotetur supponere pro aliquo, est propositio simpliciter falsa. Et ideo si ahquid p r i u s d i c t u m videatur isti repugnare, intelhgendum est in propositione affirmativa et vera, quia semper in propositione affirmativa et vera, si terminus stet personahter, supponit pro ahquo significato, secundum modum praeexpositum. 1^5 Et si d i c a t u r : ista non stant simul <supponit, et 'pro nullo supponit', quia sequitur 'supponit, igitur pro aliquo supponit', d i c e nd u m est quod non sequitur, sed sequitur 'supponit, igitur denotatur pro ahquo supponere, vel denotatur pro nullo supponere'. Ad tertium 10 dicendum quod tales propositiones 'equus tibi promit140 titur', 'viginti hbrae tibi debentur' de virtute sermonis sunt falsae, quia quaehbet singularis est falsa, ut patet inductive. Tamen si termini tales ponantur a parte praedicati, possunt aliquo modo concedi. Et tunc oportet dicere quod termini sequentes talia verba virtute illorum verborum habent suppositionem confusam tantum, et ideo non contingit 145 descendere disiunctive ad singularia sed tantum per disiunctum praedicatum, connumerando non tantum praesentia sed etiam futura. Unde non sequitur 'promitto tibi equum, ergo promitto tibi hunc equum vel promitto tibi illum equum', et sic de singuhs praesentibus; sed bene sequitur 'promitto tibi equum, igitur promitto tibi hunc equum vel 150 illum vel illum', et sic de singulis, connumerando omnes, tam praesen124-25 Sicut... veritatis om. (hom.) A X B istas add. C K

et... albus om. BD

126 est 1 ] albus add. D ;| albus1 om. DI

A

aliquo] personaliter pro significato C add. BD

132 et om. B C K

124 albus non est] non est albus K autem om. ABI

133 et om. B C D K

136 sequitur] terminus add. BD

om. I

134 signif. ... praeexp.] significative modo

137 est om. A X CD

lumnarum albo relicto, om. Gem. add. C, om. ABDI om. DI 10

inductive] sed add. C

147 ergo] ideo C

;

142 tunc] non add. B,

equum 1 reliqua, spatio trium co-

148 promitto tibi om. ABDI ;; equum] vel illum add. A 1 , vel istum

praesentibus om. A B C E V 4

de singulis] designando vel V 4

Supra, lin. 19-23.

pro nullo]

138 vel... supponere 1 om. CI

140 viginti] decem I librae] marchae A X C K V 4

141 ut om. ACI

143 illorum] eorum AIV 4 , istorum B

128 pro

131 aliquid] aliquod E !' isti] dicto

135 simul] terminus add. BD, ista add. I

139 tertium] dubium add. A ; dicendum] est add. A A J E | debentur] et huiusmodi add. BD

127 homo* exp. V 4 , om. C

129 quia] patet quod I

praeexposito B || praeexp.] primo expositum C non A 1

125 habet]

125-26 et... albus] albus, vel quia homo est albus et tamen non cst (!)

149 igitur... equum om. B V 4

omnes] hos I, equos add. A X IV 4

150 vel illum 1

220

PARS I CAP.

59

tes quam futuros, et hoc quia omnia taha verba aequivalenter includunt verba de futuro. Unde ista promitto tibi equum' valet istam 'tu habebis ex dono meo unum equum', et ideo in ista 'promitto tibi equurn potest li equum supponere pro futuris, sicut in ista 'tu habebis equum\ Sed n u m q u i d in ista 'promitto tibi equum' li equum supponit 155 confiise tantum, loquendo de virtute sermonis ? D i c e n d u m quod stricte loquendo h equum non supponit confiise tantum, quia non supponit, cum sit pars extremi. Et praedicta regula de suppositione determinata data est de ilhs quae stricte loquendo supponunt, quia sunt extrema propositionum et non tantum partes extremorum. Tamen 160 extendendo nomen potest dici quod li equum supponit confiise tantum, et hoc quia sequitur tale verbum. Et ita est universahter quod terminus communis sequens verbum tale, ita tamen quod sit pars extremi tantum, semper supponit confiise tantum et non determinate, personahter tamen. Unde sciendum est quod quandocumque in ahqua propositione tah 1« de praesenti vel de praeterito vel de futuro ponitur verbum virtute cuius denotatur quod ahqua propositio erit vera, vel deberet esse vera, in qua ponitur a parte praedicati terminus communis, et non denotatur de quacumque propositione in qua ponitur a parte praedicati singulare contentum sub iho communi quod erit vera, tunc ihe terminus com- 170 munis, isto modo accipiendo 'supponere' quo pars extremi potest supponere, non supponit determinate, hoc est non contingit descendere ad singularia per disiunctivam sed tantum per propositionem de disiuncto extremo vel de parte extremi disiuncta. Nunc autem per istam 'ego promitto tibi equum', virtute istius verbi 'promitto' denotatur quod haec 175 erit vera, vel quod debet esse vera ahquando, 'ego do tibi equum' vel consimihs, et non denotatur quod ahqua tahs 'ego do tibi istum equum' - quocumque equo demonstrato - erit vel debet esse vera. Et ideo non sequitur 'ego promitto tibi equum, igitur promitto tibi istum equum vel promitto tibi illum equum'. Et consimihter est de tahbus 'ego de- iso beo tibi viginti libras', 4iste tenetur Sorti in viginti marchis'. Sic igitur patet quod ista potest concedi 'ego promitto tibi equum>, et tamen ista de virtute sermonis nullo modo debet condedi 'equus tibi 151 vcrba om. B C 163 tale] de futuro add. K tantum BCDC

153 cx] dc C D " dono meo] domo mca I pars extremi] extremum

166 vel] tali add. V 4

171 isto] illo A^BIV 4

173 singularia] particularia I

159 illis] his AI

164 person.] particularitcr K

168 de] in A, a A 1

debet] deberet D \\ vera] ad minus add. D ,: do] dabo C et sic de aliis add. D

B

175 hacc om. AI

176 vel 1 ] et A^C ||

177 talis] oratio add. C K

180-81 debeo] promitto A, dabo B, do I

ginti marchis] decem libris B, centum marchis D, et similibus add. D

tamen]

169 singulare] significare AI 180 equum]

181 viginti] decem BCDI'! vi183 debet] potest A

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

221

promittitur\ Cuius ratio est quia in ista 'equus tibi li equus 185 est subiectum et non est pars subiecti, et ideo oportet quod supponat determinate, cum neque signum neque negatio neque aliquid includens aliquid tale praecedat, et ideo oportet quod contingat descendere ad singularia. In ista autem 'promitto tibi equum' li equum non est extremum sed pars extremi, quia istud totum est praedicatum promittens 190 tibi equum', quia istae aequivalent 'ego promitto tibi equum' et 'ego sum promittens tibi equum'; et ita 'equum' est pars extremi. Et ideo sicut non oportet quod supponat, proprie loquendo, ita non oportet quod supponat determinate, et per consequens non oportet quod contingat descendere ad disiunctivam. 195 Sed n u m q u i d contingit descendere sub parte extremi ? D ic e n d u m est quod quandoque contingit descendere. Sicut bene sequitur 'iste dat Sorti equum, igitur dat sibi istum equum vel dat sibi illum', et sic de singulis. Quandoque autem non contingit descendere propter aliquam rationem specialem, qualis dicta est in proposito. Et 200 ita quamvis ista concedatur 'ego promitto tibi equum', ista tamen de virtute sermonis non est concedenda 'equus tibi promittitur\ Tamen ipsa conceditur, quia communiter accipitur pro ista 'aliquis tibi promittit equum\ Sed quare ista consequentia non valet 'aliquis tibi promittit equum, igitur equus tibi promittitur', dicetur in t r a c t a t u d e p r o 205positioneu. Ad quartum 12 dicendum est quod in talibus 'iste privatur visu' li visu, quod est pars extremi, non proprie supponit. Verumtamen isto modo quo potest supponere, supponit confiise et distributive, quia aequivalet isti 'iste nullum visum habet', ubi 'visus' negative confunditur con210 fuse et distributive. Tamen non in qualibet propositione exponente illam unam supponit confuse et distributive, quia non in affirmativa, scilicet in ista 'iste est aptus natus habere visum', sed in ista supponit aliquo 185 oportet] concedi add. I 187 pracc.] praedicatum A

186 signuxn] subiectum I j| neque] nec BIV 4 >] aliquid] aliquod EV 4

189 scd] est add. A^BIV 4 ,, quia] ibi add. C!! istud] illud B V 4

aequivalentcs sunt A || ego 1 om. D numquam K

197 dat sibi om. ABDI

194 ad] per A 1 , singularia pcr add. A C K 198 illum] equum add. A^CV 4

201 serm.] vocis A 1 i] ipsa] ista A, frequenter add. D qualiter V 4 |l valet] valeat A^CD

190 aequiv.] 195 numquid]

199 aliquam] aliam A X V 4

202 conced.] communiter add. AKD

203-04 promittit... equum] equus tibi promittitur A 1

tum] dubium add. A X BD

207 quod] quia A^CI, om. D !! extremi] et ideo add. D

supponit enim add. ATV4

209 negative om. K

203 quare] 206 quar208 supponit]

211 unam] iste privatur visu D, om. 11| supponit]

li visum add. A 1 || affirmativa] et distributiva add. I ]| scil.] sed A 11

currit.

Cf. infra, Pars II, c. 7, ubi tamen exemplum de equo promisso non oc12 Supra, lin. 24-25.

222

PARS I CAP.

59

modo determinate, scilicet pro illis quae aliquando fuerunt possibilia, non tamen pro omnibus illis, sed pro illis quae potuerunt sibi infuisse. Ad quintum 18 dicendum est quod de virtute sermonis haec est falsa 215 'genera et species sunt substanriae'. Sed haec potest concedi 'genera et species sunt secundae substantiae', et tunc h secundae substantiae supponit personahter et determinate, quia hoc nomen 'secunda substantia' imponitur ad significandum intentiones secundas, importantes veras substantias. 220 14 Et ideo falsa est o p i n i o quae ponit quod 'substantia' potest habere suppositionem simplicem et tamen supponere pro speciebus et generibus. Sed si ahquando invenitur in ahquo auctore quod genera et species sunt substantiae, debet auctoritas exponi: vel quod per actum exercitum intelligit actum signatum, ut per istam 'genera et species sunt 225 substantiae' intelhgatur ista 'de generibus et speciebus praedicatur substantia', et debet sic exerceri 'homo est substantia', 'animal est substantia', et sic de aliis. Vel debet auctoritas exponi, quod 'substantia' est aequivocum. Ahquando enim significat veras res, quae sunt substantiae distinctae reahter ab omni accidente reali et ab omni intentione secunda, 230 et tunc accipitur 'substantia' proprie. Aiiquando significat ipsas intentiones importantes substantias primo modo dictas. Et tunc sub tah intellectu concederetur ista 'genera et species sunt substantiae', accipiendo praedicatum personahter; sed tunc non acciperetur proprie sed improprie et transumptive. 235 Ad sextum 15 dicendum est quod diversi diversimode utuntur tahbus abstractis, nam aliquando utuntur eis pro rebus, aliquando utuntur eis pro nominibus. Si primo modo, tunc debet dici quod supponunt pro ilhs pro quibus supponunt sua concreta, secundum opinionem A r i st o t e 1 i s 1 8 . Et tunc istae aequipollent 'ignis est calefaciens' et 'ignis est 240 calefactio', simihter 'homo est pater' et 'homo est paternitas'. Immo 214 potucrunt] potcnint V* das substantias K

218 sec. subst.] secundac substantiac I

222 et 1 ] pero add. V 4

niantur 11! aliquo auct.] aliqua auctoritate CI, forsan add. D tunc add. D signatus add. A X D scilicet add. D add. I

224 sunt] secundae add. I || subst.] et

225 ut] videlicet add. D \\ genera] genus C D 227-28 subst.] corpus est substantia add. B 229 subst. om. A B E V 4

219 int. sec.] secun-

223 Sed] quac I || si om. D ;| inv.] inveniatur B, inve227 et] sed A V 4 , ille (iste A 1 ) actus 228 auct.] sic add. A X D J exponi]

231 ipsas] quasdam C, om. B

232 import.] sccundas

233 conced.] conceditur BI, concedi posset D, concederent et add. istam V 4

dic.] subiectum A 1 || accip.] accipitur BCI, accipictur V 4 240 calef.] calefactivus BCI

241 et] etc. E, om. A

13 Supra, lin. 26-27 sitionibus (ed. cit., p. 37).

14

234 prae-

236 sextum] dubium add. A X BD

Est opinio quam tenet Gualterus Burlaeus, De 18 Cf. supra, cap. 5-7. Supra, lin. 28-29.

35

suppo-

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

223

proprie loquendo talia concreta et abstracta, si abstracta imponantur ad significandum praecise res, sunt nomina synonyma, secundum intentionem A r i s t o t e l i s et multorum philosophorum. 245 Et quod hoc non sit ita mirabile, potest persuaderi. Nam accipio istam propositionem 'creatio est vera res', et quaero: aut 'creatio' supponit pro aliquo aut pro nullo. Si pro nullo, vel non erit propositio vel erit propositio falsa. Si supponit pro ahquo, aut pro re extra, aut pro re in anima, aut pro uno aggregato. Si pro re extra, quaero: pro qua ? 250 Et non potest dari nisi Deus; igitur 'creatio' ita supponit pro Deo sicut 'creans'. Et eadem facihtate poterit hoc dici de omni aho. Si supponit pro ahquo in anima, - sicut secundum a 1 i q u o s 17 supponit pro relatione rationis -, hoc est impossibile, quia tunc haec esset falsa 'creatio est vera res'; et similiter, tunc numquam esset creatio nisi in anima, nec 255 Deus esset creans nisi per actum animae formantis talem relationem rationis. Simihter, eadem facilitate posset dici quod 'calefactio' supponit pro tah ente sive relatione rationis; nec potest esse aliqua ratio ad probandum talem esse relationem in agente creato magis quam increato. Et ideo secundum intentionem P h i 1 o s o p h i nulla est res quae 260 poterit significari per tale concretum vel connotari quin eodem modo significetur vel connotetur per abstractum. Et ideo apud e u m, si utrumque imponatur ad significandum rem, erunt nomina synonyma. Nec valet dicere quod modus significandi impedit synonymitatem, quia diversitas modi significandi non impedit synonymitatem nisi quan265 do propter diversum modum significandi ahquid significatur vel connotatur per unum quod non connotatur vel non significatur per rehquum eodem modo. Sicut patet in istis 'homo', 'hominis', 'homines'; simihter 'homo', 'risibihs'; simihter 'intellectus', 'voluntas' et 'anima'; simihter hic 'creans', 'gubernans', 'damnans', 'beatificans', et sic de 242 abstracta1] absolute A 1 aut 1 ] igitur add. D

add. B !| ita] ista add. BCIV 4 esset] erit C

A X D, tunc add. I

247 aut] vel D

251 supp.] supponat BCD, supponeret I

257 ente] re K

258 esse om. A B E V 4

ficat nec etiam connotat D

:!

non 1 om. B

nullo] tunc add. BD !| 250 dari] alia

254 numquam] non B 256 posset] potest AA X E |

relationem] realem add. A^CDV 4 ,

260 tale... connot.] talem conceptum vel generationem I 263 quod] diversus add. A X B

M

249 qua] re add. A 1

255 formantis] formantem A B il relat.] respectum A

supp.] scilicet add. V 4 rationis add. K

246-47 supp.] ibi add. D

248 extra] animam add. (J. lin.) B

262 signif.] eandem add.

266 quod] vel add. V 4 j; connot. ... signif.] signi-

268 intell.] et add. ADI 1| et] vel A X B

269 beatif.] vivi-

ficans BE 17 Cf. Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 45, a. 3 ad 1, iuxta quem creatio activa est essentia divina cum relatione ad creaturam, quae relatio "non est realis sed secundum rationem tantum".

224

PARS I CAP.

59

omnibus talibus, quae verificantur de eodem, et tamen non sunt sy- 270 nonyma. Si enim solum diversitas modi significandi variaret synonymitatem, dicerem aeque faciliter quod 'tunica' et Vestis' non sunt synononyma, quia 'tunica' terminatur in V et non 'vestis'; et sic de multis talibus. Et ita talis diversitas nec quantum ad terminationem nec quantum ad accidentia, cuiusmodi sunt genus et huiusmodi, nec quantum ad 275 aha, cuiusmodi sunt adiectivum et substantivum vel huiusmodi, evacuant synonymitatem. Tamen quando est varius modus significandi proprie loquendo, tunc non est synonymitas. Sed hoc non contingit in proposito, sicutpatetmanifeste, quia eundem modum significandi omnino possunt habere concretum et abstractum quando non sunt taha concre- 200 tum et abstractum cuiusmodi sunt iha de primo modo, sicut dictum est in p r i n c i p i o istius tractatus18. Sic igitur taha abstracta, quando accipiuntur significative pro rebus, sunt nomina synonyma cum concretis, secundum intentionem A r i st o t e 1 i s. Sed secundum t h e o l o g o s ahter forte oportet dicere 285 de ahquibus, quamvis non de omnibus 19 . Aliquando autem utuntur homines tahbus abstractis, ut significent ipsamet concreta, sicut faciunt de istis 'privatio', 'negatio', 'contradictio' et huiusmodi. Et sic in ista 'homo est relatio', h relatio supponit significative et pro nominibus relativis. Et simihter 'simihtudo' ahquando 290 supponit pro nomine relativo, puta pro hoc nomine 'simile'; simihter 'creatio' pro hoc nomine 'creans'; et 'quantitas' pro hoc nomine 'quantum', et sic de multis tahbus abstractis quae non habent concreta sibi correspondentia, supponentia pro rebus distinctis ab ihis rebus quae significantur per abstracta, secundum intentionem A r i s t o t e l i s . Et295 ideo de omnibus tahbus abstractis eodem modo quo conceditur de eis praedicari hoc praedicatum 'res extra animam' debet de eis concedi 270 omnibua] multis B || non om. A 1 273 multis] istis I, aliis add. A term.] determinationem C

271 modi om. A

272 dicerem] possem dicere A

274 ita] ideo A, sic C, ista V 4 !; divers.] modi sigmficandi add. A^B \\ 275 genus] casus B

adiectivi C '! subst.] substantivi C, sustentivum D V 4 add. A 1 , hic add. I!! contingit] erit A V \ est I

276 alia] aliqua et add. s. lin. alia C I! adiec.] 277 Tamen] unde B

278 synon.] haec

279 omnino] non B V \ om. AI

280-81 quando...

abstractum mg. C, om. (hom.) A 1 I! concr. ct abstr.] concreta et abstracta BCIK V \ om. A add. A^BV 4

283 Sic igitur] ideo A || rebus] tunc add. B V 4 291 similiter] sicut A 1

aliis B !! concreta] abstracta A 1

Supra, cap. 6-7. cap. 7, lin. 55-67. 18

284 nomina om. B D || cum] suis

285 oportet] oporteret BCI || dicere] saltem add. A

289 homo] pater CI

286 quamvis] licet D

292 creatio] supponit add. B

296 quo om. A jj eis] illis A I V 4 19

281 cuiusm.] sicut

293 talibus]

297 animam] sicut add. A

Scilicet de 'homine' et < humanitate\ ut dixit supra,

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

225

suum concretum et illud idem pro quo suum concretum supponit, quia, sicut frequenter est dictum, si talia abstracta sint praecise nomina 300 primae intentionis, erunt nomina synonyma cum suis concretis, secundum opinionem A r i s t o t e l i s , ut mihi videtur. Et ista est causa quare pauca talia abstracta inveniuntur ab A r i st o t e 1 e, quia omnia talia
298 concretum 1 ] supponit add. A ; pro quo] praesupponit I supponit om. I add. K

302 causa] ratio B | inv.] nominari A X D

tcr-patern. om. AI

306 trinitas] ternitas A 1

309 vel] et B |; sunt] nomina add. C D

quando] quae B

prius V 4 il erat] fiiit BI tingat] determinate C

add. B

324 idem] autem add. A 1 , patet add. D

315 dictionis]

317 postea] post AB,

j incl.] subicctum add. A X B

pronom.] demonstrativa add. A X B || vel] et B

322 univ.] uniformiter B ,1 talibus] omnibus A |i aliquam om. A I V 4 inclusam A X B

312 vel] et B

314 negat.] negativam I

316 aequiv. enim] quac aequiv. AIV 4

318 negat.] negationem V 4

305-06 pa-

307 praecise om. AA*BIV 4

311 Alii] aliquando B, aliter V 4

313 dubium om. A C J V 4 !| ista] propositione add. A X B bis add. AI || ista] propositio add. A 1

299 sicut] supcrius

304 asinus... bovitas om. BD

319 con-

321 albus] asinus B

323 exponentem] aequivalenter

aliud] dubium dicendum est add. A 1 , dicendum

quod] in add. A , tantum] homo est animal vel tantum add. A 1

20

Supra, lin. 30-31.

OCKHAM, SUMMA LOGIGAE

21

Seu ad octavum, supra, lin. 32-33.

15

226

PARS I CAP.

59

dictionem exclusivam, propter quam habet unam negativam exponen- 325 tem, et ideo nec subiectum nec praedicatum supponit determinate. Ad nonum 22 dicendum quod si accipiatur de virtute vocis, termini eodem modo supponunt sicut in aliis; sed secundum usum loquentium improprie supponunt pro aliis.

[CAP. 73. DE SUPPOSITIONE CONFUSA TANTUM ET DE REGULIS EIUS]

Viso quae est suppositio determinata, videndum est de suppositione confiisa tantum. Circa quam diversae regulae dantur Una est quod quando termi- 5 nus communis sequitur signum universale affirmativum mediate, tunc stat confuse tantum, hoc est semper in universah affirmativa praedicatum supponit confuse tantum, sicut in ista 'omnis homo est animaT, 'omnis homo est albus', et sic de aliis. Sed quantumcumque signum universale ponatur a parte subiecti, si tamen propositio non sit universahs affir- 10 mativa, nec signum universale distribuit totum subiectum, praedicatum non supponit confuse tantum. Verbi gratia in ista 'videns omnem hominem est animaT, h animal stat determinate, quia signum universale non distribuit totum subiectum, nec reddit istam propositionem universalem, ideo praedicatum non stat confuse tantum. Simihter est de ista 'creator 15 omnium creabihum est ens', h ens stat determinate et non confuse tantum. Aha regula datur, quod quando ahquod signum universale vel includens aequivalenter signum universale praecedit terminum a parte eiusdem extremi, ita tamen quod non determinat totum praecedens 20 copulam, farit illud quod sequitur a parte eiusdem extremi stare confuse tantum, illo modo loquendo quo pars extremi potest supponere et stare. Ita quod tunc sub illo non contingit descendere ad disiunctivam, 325 dict. ... habct om. (hom.) D || quam] quod AE 327-29 Ad... aliis] Ad nonum dicendum in columna, reliqua in imo f

326 nec... nec] neque... neque B B, om. AA X DIK

CAP. 73. - 3 de suppos.] quae est suppositio C 5 dantur] quarum add. A X B 9 quantumc.] quandocumque A B j| univ.] affirmativum add. A X D 12 in ista om. BCI 16 creab.] creaturarum K 19 terminum] tantum et add. communem K 21 copulam] tunc add. A X B || a parte] partem B 23 descendere] ad singularia add. B |j ad] per AXBI j| disiunct.] ad singularia add. A 22

Supra, lin. 34-36.

CAP. 73. -

1

Cf. Burlaeus, De suppositionibus

(ed. cit., pp. 38ss.).

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

25

30

35

40

45

50

227

sicut patet hic 'omni tempore aliquod creabile fuit'; similiter hic 'omni tempore post Adam ahquis homo fuit\ Hic li homo supponit confuse tantum, quia si supponeret determinate vel confuse et distributive, esset falsa, quia quaehbet singularis est falsa, patet inductive. Similiter idem patet hic 'usque ad finem mundi ahquod animal erit' vel 'aliquis asinus erit\ Simihter idem posset dici hic 'usque ad finem mundi homo erit\ et hic 'tota die fuit ahquis homo hic intus\ posito quod diversi homines diversis horis fuerunt hic intus. Simihter in tahbus 'semper fuit homo', 'semper erit homo\ et sic de multis tahbus. Utrum autem istud sit tenendum de virtute sermonis vel non, non multum curo; tamen secundum usum loquentium, propter quem multum valet taha scire, oportet sic dicere. Dixi autem 'quando istud syncategorema non determinat totum extremum', quia si simphciter determinaret totum extremum, hoc est totum quod ponitur ab una parte verbi, tunc non esset verum. Sicut patet in ista 'omnis asinus hominis currit\ nam h omnis determinat hoc totum 'asinus hominis, et non distribuit tantum h asinus nec h hominis tantum. Simihter est hic 'cuiuslibet hominis asinus currit': distribuitur hoc totum 'hominis asinus'. Unde isti termini 'hominis asinus', 'asinus hominis, ita sunt distribuibiles unica distributione sicut isti termini 'homo albus\ 'animal album\ et sic de aliis. Ita non est in istis 'tota die fuit ahquis homo hic intus\ 'omni tempore post Adam ahquis homo fuit\ nam hoc totum 'tempore post Adam ahquis homo' non potest esse subiectum respectu cuiushbet verbi, sicut hoc totum 'hominis asinus' et simihter hoc totum 'asinus hominis, potest esse subiectum respectu cuiushbet verbi. Sive autem hoc sit proprie dictum sive non, non curo. Hoc tamen sciendum est quod quando etiam a parte eiusdem extremi signum 27 falsa] sicut add. A X B

24 hic 1 ] in ista B |i ali- quod] aliquid A X B crit add. D

29-30 idem... et om. D

30-31 posito... intus om. (hom.) A X BD homo semper fuit homo I

29 crit] vel aliquis homo

29 idem... hic] patet idem de hoc C || mundi] aliquis add. I 31 homines mg. V 4 , om. CI

32 istud] illud B C D

31-32 fuit... homo 1 ] est falsa:

33 tenendum] concedendum A 1 , intelligendum I

36 Dixi autem] et dixi et add. notanter D || autem] notanter add. A 1 | istud] ista A, illa A 1 , illud IV 4 i! syncat.] omnia add. B || non] tamen add. B li add. I |i et non] nec I

38 non om. B

nec] distribuit add. A X BIV 4

39 omnis] hominis I

currit] li omnis add. B, li cuiuslibet add. K !| distrib.] determinat B, distribuit K BI i| asinus1 hominis om. A C

43 sicut] etiam add. C

quis om. BCIV 4 |j homo trp. p. die B, trp. p. fuit CIV 4

40 totum]

41 Similiter] Unde sciendum quod in ista D || 42 asinus1] et add.

44 albus] asinus A X V 4 j". in] de ADI

45 ali-

46 nam] quia D !j totum] omni add. AA X B

|| Adam] nec istud add. A i aliquis om. C D !i aliquis... non om. I jj homo] fuit add. A, add. sed del. A 1 , nec istud 'tota die hic intus fiiit* add. V 4 ; non om. V 4 (sedcf. lect. var. praec.) 47 et] vel D

48 simil. om. DI , hoc totum om. D

47-49 sicut... verbi om. (hom.) C

50 non curo mg. BC, om. A X D

228

PARS I CAP.

59

universale affirmativum praecedit mediate terminum communem, non contingit descendere ad contenta sub illo termino communi nec copulative nec disiunctive, non plus quam si ille terminus communis esset extremum propositionis et supponeret confuse tantum. Et hoc est in- 55 telhgendum quando terminus immediate sequens et mediate sequens non sunt eiusdem casus vel quando non se habent sicut adiectivum et substantivum, quia si sic se haberent, ad neutrius contenta omnia contingit descendere. Sicut quando sic dicitur 'omnis homo albus est albus' ad neutrius contenta omnia contingit descendere copulative. Secus est 60 in primo casu, quia in iho casu contingit descendere ad omnia contenta termini immediate sequentis signum et non ad contenta alterius; neutrum tamen supponit proprie sed compositum ex ilhs duobus. Exemplum patet in ista 'cuiuslibet hominis asinus currit' et in ista omnem hominem videns est animaT. 65 Tertia regula potest dari, quod semper subiectum exclusivae affirmativae supponit confiise tantum, sicut in ista 'tantum animal est homo', h animal supponit confiise tantum, sicut in universah affirmativa convertibih cum iha exclusiva, puta 'omnis homo est animaT.

[CAP. 74. DE SUPPOSITIONE CONFUSA ET D i s n u B u n v A ET DE REGULIS EIUS]

Circa suppositionem confusam et distributivam dantur diversae regulae Et primo de suppositione confusa et distributiva mobih. Et sunt istae : 5 Una est quod in omni propositione universah affirmativa et negativa, quae non est exclusiva nec exceptiva, stat subiectum confiise et distributive mobihter, sicut patet in istis 'omnis homo currit\ 'nullus homo currit\ 53 ncc om. AI

55 tantum] sed sub termino qui sequitur signum tale immediate contingit de-

scendere confuse et distributive add. V 4 , add. mg. B

58 subst.] sustentivum BD, et add. I \\ omnia

s. lin. C, om. A X DI

59 albus 1 ] homo add. K

58-59 cont.] contingeret A 1

C, om. A X D || Secus] sicut AI add. I

61 illo] nullo I j| omnia] alia I

64 omnem ita (pro omne) codd., tdd.

63 illis] pluribus C || duobus] nominibus B C V 4

67 sicut] patet add. A 1

68 tantum om. C

om. ABDIK, vacat per aliquos libros notat A 1

60 omnia s. lin.

62 termini] nisi I:: immed.] sumptis

69 exclus.] affirmativa add. D || puta... animal mg. C, puta] ista add. A 1

CAP. 74. - 4-5 Et... istae] quarum add. B, om. C D

6 Una est] Prima regula cst ista D

CAP. 74. - 1 De suppositione confusa et distributiva mobili et immobili cf. Burlaeus, De suppositionibus (ed. cit., pp. 41ss.).

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

10

15

20

25

30

35

229

Secunda regula: quod in omni tali universali negativa praedicatum stat confuse et distributive. Tertia regula est quod quando negatio determinans compositionem principalem praecedit, praedicatum stat confiise et distributive, sicut in ista 'homo non est animaT h animal stat confuse et distributive, sed 'homo' stat determinate. Quarta regula est quod illud quod immediate sequitur hoc verbum 'disringuitur' vel 'differt', vel participia eis correspondentia, vel hoc nomen 'aliud', vel aequivalens illis, stat confuse et distributive. Sicut bene sequitur 'Sortes distinguitur ab homine, igitur Sortes distinguitur ab hoc homine', quocumque homine demonstrato; simihter in ista 'Sortes differt ab homine' vel 'Sortes est differens ab homine'; et simihter in ista 'Sortes est alius ab homine\ Verumtamen sciendum est quod praedictae regulae verae sunt quando sine negatione, vel tah verbo vel nomine dempto, praedictus terminus non staret confiise et distributive, quia si aliquo praedictorum dempto terminus staret confuse et distributive, tunc per adventum tahs dictionis idem terminus staret determinate. Sicut patet in ista 'Sortes est omnis homo', hoc praedicatum 'homo' stat confuse et distributive. Ideo si praecedat negatio, stabit determinate, sicut patet sic dicendo 'Sortes non est omnis homo'; nam sequitur 'Sortes non est iste homo\ quocumque homine demonstrato, 'igitur Sortes non est omnis homo\ Et eodem modo dicendum est de aliis. Et ideo ista regula est vera 'quidquid mobilitat immobihtatum, immobihtat mobilitatum'. Hoc est, quidquid additum termino stanti immobiliter facit ipsum stare mobihter postquam additur sibi, illud idem additum termino stanti primo mobihter facit ipsum stare immobihter postquam sibi additur. Sicut in ista propositione 'Sortes est homo\ stat 'homo' immobiliter; et si addatur negatio, sic dicendo 'Sortes non est homo\ negatio facit h homo stare mobihter. Et ideo si primo stet 10 regula] cst add. A^DI, om. A B om. A C E V 4

butive in imo f. C

14 ista] omnia add. A

et B, hoc verbum add. AA X E nomen aut I

11 confuse] tantum add. I

12 regula om. A B V 4 || est

13 distrib.] mobiliter, sed subiectum stat determinate add. I eis corr.] ab eis descendentia D

18 illis] vel I, om. B

confuse et distributive add. 1 stinguitur V 4 ' ab 1 ] hoc add. I

sed] li ADEI

13-14 sicut... distri-

16 Quarta] Alia B C V 4 vel 1 ] et B

distributive] sicut in ista: homo non est animal li animal stat

19 dist. 1 ] differt B

Sortes om. I , dist. 1 ] differt B

vel] igitur B , ab*] hoc add. I

31 Sortes om. BI

28 hoc praed.] ly D

37 Sicut] patet add. A 1

21 differt] di-

24 quando] si B, vel add. Gem. i|

sine Gem. E, si A B V 4 , vel (sed del.) A 1 , secundum K, om. C D I n e g . ] negationem K 25-26 quia... distr. m#. C, om. B

17 vel 1 ]

17-18 hoc... vel] pro-

homo 1 om. A X CI

dempto] praedicato I

29 praec.] praedicetur A

38 stat 'homo'] ly homo stat B

add. BD . li homo] ipsum AE, istum terminum 'homo' D . Et ideo] similiter D, om. B

39 negatio] addita

230

PARS I CAP.

59

terminus mobiliter sine negatione, postquam additur sibi negatio stabit immobiliter. Sicut in ista 'Sortes est omnis homo': quia in ista 'Sortes est omnis homo' stat h homo mobihter, ideo in ista 'Sortes non est omnis homo' stat h homo immobiliter. Et eodem modo dicendum est de istis 'Sortes differt ab omni homine', 'Sortes est ahus ab omni homine\ Hoc igitur universahter est dicendum quod quidquid facit terminum stare confiise et distributive vel est signum universale vel negatio vel ahquid aequivalens negationi. Non tamen semper quando ahquid includit negationem facit ipsum stare mobihter, sicut patet de dictione exclusiva in propositione affirmativa, quia subiectum non supponit confiise et distributive sed praedicatum. In exclusiva autem negativa, in qua dictio exclusiva additur subiecto, tam subiectum quam praedicatum supponit confuse et distributive. Circa suppositionem confusam et distributivam immobilem est sciendum quod semper subiectum talem habet suppositionem in propositione exceptiva, sicut patet in ista 'omnis homo praeter Sortem currit'. Nam h homo supponit confiise et distributive, non tamen mobihter, quia non contingit descendere nihil variando, nisi per solam positionem singularis loco termini communis et signi. Nam non sequitur 'omnis homo praeter Sortem currit, igitur iste homo praeter Sortem currit', nam consequens est improprium, sicut p o s t patebit2. Hic tamen sciendum est quod aliquo modo contingit descendere ad omnia singularia sed non eodem modo, sed ad unum negative et ad omnia aha affirmative. Nam bene sequitur 'omnis homo praeter Sortem currit, igitur Sortes non currit', et de omnibus aliis sequitur affirmative 'igitur iste homo currit, et ille homo currit\ et sic de singulis, excepto solo Sorte. Et hoc facit dictio exceptiva addita.

41 immob.] mobilitcr A, corr. itt mobiliter I II Sicut] patct add. BD " Sortcs] non add. B 41-42 quia... homo 1 om. (hom.) A X CV 4 acquivalcntcr add. A X V 4 (iultra) B

43 stat] stabit A C I

44 omni mg. I

50 praedic.] tantum add. I ;i autem] et non A, tamcn D

istam C !! suppos.] quam habet add. C sing.] propositionem singularem et add. in A ut C !! post] postea E

47-48 includit]

49 exclusiva] inclusiva E :' subiectum] in illa add. A^BD propositione add. 56 Nam] unde I

58 et] vel CIV 4 ;; Nam] unde I

61 Hic] hoc BIKV 4 ; est om. CIV 4

sed V 4 , sic add. A 1 || affirm. om. A^CV 4

54 talem] illam A X KV 4 ,

57 variando] variato A 62 unum] unam IV 4

64 et]

65 igitur om. CI : singulis] aliis D, aliis add. B, omnibus

add. D 2

57-58 posit.

60 sicut] quod A 1 ,

Infra, Parte II, c. 18, ubi agitur de propositionibus exceptivis.

40

45

50

55

so

65

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

231

[CAP. 7 5 . QUALITER SUPPONIT PRAEDICATUM IN PROPOSITIONIBUS DE ^INCRPIT, ET ^DESINIT,]

5

10

15

20

25

Potest autem dubitari de talibus de quibus tactum est: 'Sortes desinit esse albus', 'Sortes bis fuit Romae', 'Sortes ter fiiit niger', 'Sortes incipit esse g^ammaticus,, et huiusmodi, quomodo praedicata in eis supponunt1. Quod enim non supponant determinate patet, quia non contingit descendere ad singularia per disiunctivam. Non enim sequitur 'Sortes incipit esse grammaticus, igitur Sortes incipit esse hoc vel incipit esse illud', demonstrando omnia pro quibus praedicatum supponit, quia antecedens potest esse verum quahbet parte consequentis exsistente falsa; igitur non supponit determinate. Simihter non sequitur 'Sortes incipit esse grammaticus, igitur Sortes incipit esse iste grammaticus,, demonstrando Platonem; et ita non supponit confuse et distributive. Nec supponit confiise tantum, quia non contingit descendere ad singularia per propositionem de disiuncto praedicato. Non enim sequitur 'Sortes incipit esse grammaticus, igitur incipit esse iste vel ille gra^lmaticus,, et sic de singuhs grammaticis, quia antecedens potest esse verum sine consequente. Potest dici quod terminus praedicatus in tahbus propositionibus, vel etiam illud quod sequitur verbum adiectivum vel substantivum, non habet suppositionem nec determinatam nec confusam tantum nec confusam et distributivam, sed unam aham pro qua tamen nomen non habemus. Unde ista suppositio convenit cum confusa tantum, quia sicut quando terminus supponit confuse tantum, a quohbet pronomine demonstrante ahquod singulare contentum sub termino ad terminum communem contingit ascendere, ita contingit in proposito. Sicut enim sequitur 'omnis homo est hoc', demonstrando quodcumque animal, 'igitur omnis homo est animar, ita sequitur 'Sortes incipit esse hoc', CAP. 75. - 3 tactum] dictum C 4 tcr] bis B, om. I 5 ct huiusm. om. A X CV 4 6 non f om. V 4 , om. A 1 7 sing. per m%. B, om. ACDEIKV 4 8 Sortcs om. BD 8-9 hoc... illud] istc grammaticus et ille B, iste grammaticus vel illud (!) D incipit... illud om. A 9 omnia] illa add. A 1 J 10 antec.] timc I , coiis.] antecedentis A 11 igitur] haec praedicata add. A B supp.] supponunt A X B '! determ.] confuse et distributive C, confuse et distributive add. sed del. V 4 Similiter] nec supponit confuse et distributive AEIK, quia praem. V 4 12 igitur] non add. B |i grammat.] vel ille A X CD 19 Potest] igitur add. BD 20 vel... illud] et... idem I !j subst.] subiectum B, sustentivum DV 4 21 nec1 om. BCD ij determ. ... nec* om. I ij determ. nec1 om. A A 1 h tantum om. C 22 et] nec 11| sed] habet add. A 1 23 ista] illa A J D V 4 convenit corr. irt coincidit BV 4 | cum] suppositione add. A J B D 26 ascendere] descendere AA X BIKV 4 ita]sicutC 27 est] animal add. BCIV 4 j! hoc] homo A 28 es~ sc] grammaticus add. I " hoc] homo A

CAP. 75. -

1

Cf. infra, parte II, c. 19.

232

PARS I CAP. 59

demonstxando quodcumque grammaticum, 'igitur Sortes incipit esse grammaticus'. 30 Differt autem a suppositione confusa tantum, quia non contingit descendere ad disiunctum ex nominibus propriis illorum pro quibus terminus communis supponit. Non enim sequitur 'Sortes incipit esse grammaticus, igitur Sortes incipit esse iste vel ille\ demonstrando omnes grammaticos. 35 Differt autem praedicta suppositio a suppositione determinata, quia non contingit descendere per disiunctivam. Ratio autem quare terminus talis non habet aliquam praedictarum suppositionum est ista: quia semper illa propositio aequivalet uni copulativae ex duabus vel pluribus propositionibus, quarum aliqua est nega- 40 tiva et alia affirmativa de eodem subiecto, in quibus idem terminus habet diversas suppositiones; et ideo nuham istarum habet in illa una propositione cuius exponentes sunt istae partes. Verbi gratia ista 'Sortes incipit esse albus' aequivalet isti copulativae 'Sortes nunc primo est albus et antea non erat albus'. Nunc autem in ista 'Sortes est albus' h albus sup- 45 ponit determinate, in ista autem 'Sortes non fuit albus' li albus supponit confuse et distributive, propter negationem praecedentem. Et si d i c a t u r quod tunc in ista 'tantum animal est homo' secundum istam rationem subiectum non haberet suppositionem confusam tantum, eo quod illa aequivalet uni copulativae, cuius una pars est 50 affirmativa et aha negativa, in quibus subiectum habet diversam et non eandem suppositionem: D i c e n d u m est quod in iha exclusiva affirmativa subiectum habet suppositionem confusam tantum, quia quamvis exponentes suae habeant subiecta quae habent diversas suppositiones, quia tamen iha 55 subiecta non sunt illud idem subiectum quod est subiectum exclusivae, quia ahud est subiectum negativae exponentis et affirmativae, ideo poterit subiectum exclusivae habere ahquam suppositionem illarum trium. 29 quodc.] quaecumque A X BK I .; illorum] istorum A X CI praem. BD j| autem] etiam D 41 alia] aliqua D j| in] de B esse C, duae K, duae add. I

37 desc.] ad singularia add. A B

tum om. B

56 exclus.] exceptivae CI rum ACEI

53 est om. BCDI

43 istae]

primo om. A X CDV 4

46 autem] ante add. B, om. AIV 4 49 rationem] regulam A 1

eo quod] quia BD " illa] ista C, ipsa D, om. B

51 in quibus] ct in illis D

una] vera I

44 isti] huic C D

Sortes] nunc add. A X B

48-49 secundum... rationcm om. CIV 4

36 Differt] Et

40 aliqua] una AE, alia B K V 4

42 istarum] illarum C D V 4 , illa] ista BCI partes] particulares C

45 antea] ante AAKZI ;; in om. ABI fuit] erat B

32 disiunctum] disgregatum B, coniunctum D, disiunctivam

34 ille] vel ille add. C D ' dem.] dcnotando B V 4

uni] huic B \[ pars est] per se I

illa] ista CI, om. BD

58 cxclus.] in exclusiva C, exceptivae I

1

50 tan-

affirmativa om. A X CIKV 4

aliquam] unam K

illarum] ista-

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

233

Nunc autem in talibus propositionibus 'Sortes incipit esse gramma60 ticus', 'Sortes desinit esse albus', 'Sortes bis fiiit niger' idem est subiectum exponentium et propositionis expositae.

[CAP. 7 6 . DE SUPPOSITIONE TERMINORUM RELATIVORUM, ACCIPIENDO RELATTVUM SICUT ACCIPIT GRAMMATICUS ET NON SICUT LOGICUS]

Istis visis de suppositione terminorum absolutorum, videndum est de suppositione relativorum, non accipiendo 'relativum' illo modo quo 5 logicus accipit, sed illo modo quo grammaticus accipit, secundum quod dicit 1 quod "relativum est ante latae rei recordativum". Est autem primo sciendum quod 'relativum', secundum quod grammatici utimtur relativo, quoddam vocatur relativum substantiae, quoddam vocatur relativum accidentis. Relativum substantiae vocatur sicut io 'iste', 'ille', 'idem'. Relativa accidentis vocantur illa quae imponuntur aliquo modo vel derivantur a pluribus accidentibus, sicut 'talis', 'tantus', 'tot' et huiusmodi. Relativa substantiae quaedam sunt relativa identitatis, quaedam diversitatis. Relativorum identitatis quaedam sunt non reciproca, quaedam 15 sunt reciproca. Non reciproca sunt sicut 'ille', 'idem' et sic de aliis. Et de istis dantur regulae: quod semper supponunt pro illo pro quo supponunt sua antecedentia, ita quod pro eodem verificantur, si verificentur. Sicut patet hic 'Sortes currit et ille disputat': ad hoc quod ista copulativa sit vera requiritur quod secunda pars verificetur pro illo 60 dcsinit] incipit V 4 CAP. 76. - 3 Istu] His BD isto C, eo V 4

praedicabilibus A X D, prioribus K 15 sunt om. B C

4 suppos.] tcrminorum add. A J B D , illo]

absol.] abstractorum I

6 dicit] nos dicimus A, dicimus I, dico V 4 12 tot] cantus (!) add. V 4

11 dcriv.] ordinantur I „ pluribus] 13 Relat. 1 ] Relativorum K

ille... aliis] talis, tantus, tot et huiusmodi relativa et sic de singulis I

prima est quod relativa B hoc] cnim add. A 1

17 antec.] accidentia I

16 quod] quarum

18 Sortes] homo AIV 4 „ ille] iste A B C E

19 vera] copulativa I; requ.] requinmtur et add. Duo I

secunda om. I ; illo] isto

BC, om. A 1

CAP. 76. - 1 Cf. Priscianus, Instit. grammat., XVII, c. 9, n. 56 (ed. A. Krehl, n, 38); verba signata leguntur apud Petrum Hispanum, Summulae Logicales, tr. VIII (ed. I. M . Bocheriski, n. 8.01, p. 92); ibidem (nn. 8.01-8.20, pp. 92-99) habetur etiam divisio relativorum. Fere omnia in hoc capitulo dicta leguntur, paulo fusius, in tractatu Burlaei De suppositionibus (ed. cit., pp. 43-53); eadem, paucis mutatis, repetiit Gualterus in libro De puritate artis logicae tractatus longior, pars I, c. 4 (ed. cit., pp. 28-33).

234

PARS I CAP.

59

eodem pro quo prima pars verificatur. Similiter hic chomo est species 20 et ille praedicatur de pluribus'. Unde sciendum est quod tale relativum numquam debet poni in eadem categorica cum suo antecedente, sic dicendo 'Sortes est ille', nam hic h ille est pronomen demonstrativum et non relativum. Simihter sciendum quod numquam, quando antecedens relativi est 25 terminus communis supponens personahter, est licitum ponere antecedens loco relativi ad habendum propositionem convertibilem et aequivalentem. Sicut istae non aequipollent 'homo currit et ille disputat', 'homo currit et homo disputat'. In aliis casibus contingit, nam istae aequipollent 'Sortes currit et ille disputat', 'Sortes currit et Sortes disputat'. 30 Simihter est sciendum quod negatio numquam facit relativum stare confuse et distributive, sed semper supponit pro illo praecise pro quo verificatur suum antecedens, vel denotatur verificari. Unde haec est vera 'aliquis homo est Plato et Sortes non est ille', et tamen non sequitur 'igitur Sortes non est homo', sed sufficit quod haec sit vera 'Sortes non est 35 Plato'. Et ita de virtute sermonis ista duo stant simul 'aliquis homo currit et Sortes non est ille' et 'aliquis homo currit et Sortes est ille\ quia si Sortes et Plato currant utraque istarum copulativarum est vera. Circa relativa identitatis reciproca sciendum quod differunt in hoc ab aliis quod possunt indifferenter poni in eadem categorica cum suo 40 antecedente et in aha. Sicut patet de istis relativis 'se\ 'suus'; nam bene dicitur 'Sortes disputat et videt se'; simihter bene dicitur 'Sortes videt se'; simihter bene dicitur 'Sortes videt suum asinum'; et bene dicitur 'Sortes currit et suus asinus ambulat'. Et est sciendum quod aliquando relativum est pars extremi et ah- 45 quando est extremum. Quando est extremum, ita scihcet quod sequitur vel praecedit immediate verbum, tunc supponit pro illo pro quo sup20 eodcm om. I

22 est om. A^CDV 4

21 ille] istc B C

23 dicendo] quod add. C |; ille] iste B C add. AEI

26 person.] particulariter A

A C V 4 j| ille] iste B C

37 ille 1 ] iste B C

27 loco] termini add. A 1

34 ille] iste BCI

32 sed] quia V 4 , illo] isto CI, om. B ;; praecise] tantiim

et 1 om. AIV 4 :; et 1 ... Ulc« om. (hom.) C ; Ulc1] istc B

poni] pracdicari A, om. D scquitur I '; videt] currit I

28 acquip.] aequivalent

35 homo B E O m . , Sortes alii jj Sortes 1 om. B ; non 1 om. D

39 relat. ... recipr.] identitatcm reciprocam C

38 istarum] illarum C D V 4

40 aliis] illis B ;; quod] quia AXI, quae B 'm\[

41 rclativis om. A^CV 4 „ se, suus om. B

42 benc dicitur]

43 se... videt om. (hom.) A B ;' sc... dicitur 1 ] et I ;; similiter... dicitur

om. C i; dicitur 1 ] sequitur A 1 ; ! dicitur 1 ] sequitur AXI est autem B

tale] illud A !j numquam] non I 25 sciendum] dicendum A, est

29 aliis] tamen add. B D i; casibus] hoc add. A^D, bene add. (ultra) A 1

30 illc] iste B C i disp.] et add. A X D add. I, om. B C

24 ille] iste B C

est] autem add. D

47 immediatc corr. in mcdiate B

44 asinus] disputat vel add. D

46 Quando est extr. om. B V 4

45 Et est]

scilicet om. A B C D E

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

50

55

60

65

70

235

ponit sunm antecedens; sicut in istis 'Sortes videt se', 'omnis homo videt se\ Sed quando est pars extremi tunc non supponit pro iho pro quo supponit suum antecedens, sed supponit pro ahquo importato per ihud cui additur. Sicut patet hic 'Sortes disputat et suus asinus currit'. Hic h suus non supponit pro Sorte, sed supponit pro asino Sortis et non pro aho asino. Est etiam sciendum quod semper tale relativum habet talem suppositionem et pro eisdem supponit pro quibus supponit suum antecedens. Sed quando suum antecedens supponit confuse et distributive vel determinate, habet consimilem suppositionem sed singihatim, reddendo scihcet singula singulis. Et ideo non contingit descendere nec copulative nec disiunctive, nec aho modo, nisi respectu alicuius contenti sub antecedente. Verbi gratia in ista 'omnis homo videt se' h se supponit pro omni homine confuse et distributive immobiliter et singihatim, quia non contingit descendere non variando ahud extremum; sicut non sequitur 'omnis homo videt se, igitur omnis homo videt Sortem', et tamen contingit descendere ad Sortem respectu Sortis, sic dicendo 'omnis homo videt se, igitur Sortes videt Sortem'. Ita non est hic 'homo est animaT. Simihter in ista 'homo videt se' h se supponit determinate singihatim, quia contingit sic descendere 'homo videt se, igitur Sortes videt Sortem' vel 'Plato videt Platonem', et sic de singulis. Simihter contingit ascendere: non sic 'homo videt Platonem, igitur homo videt se', sed sic 'Sortes videt Sortem, igitur homo videt se\

Ex istis patet quod tale relativum, sequens signum universale mediate, habet suppositionem confusam et distributivam, singillatim tamen. Simihter relativum in ahqua categorica, sive sit relativum reciprocum sive non, habet suppositionem confusam et distributivam propter 75 additionem signi universahs ad suum antecedens. Eodem modo tahs terminus habet suppositionem confiisam tantum, quamvis in iha categorica nuhum signum universale ponatur, 48 Sortcs] homo A ;! Sortcs... omnis om. IV 4 tamen add. I

50 supponit] simpliciter I

52-53 et... asino om. B

52 Sortis] suo B, om. A 1

55 et om. B C D V 4 i! supponit* om. B C V 4 57-58 scil. om. BCI

48-49 homo... se om. A 1

importato] mixto B

54 Est etiam] et est AIV 4 , est autem B

56 Sed] sive A 1

57 sing.] singillatam A, singillata B 60 se 1 ] hic add. B

59 disiunct.] distributive I " alio] aliquo B !! nisi] nec A

62 desc.] ad Sortem respectu termini add. C "; non 1 corr. in nisi V 4 , om. C 63-65 et... Sortem om. (hom.) C 11| Sortem] se B

64 tamen] non add. I

6S-68 Ita... Sortem om. (hom.) A

69 non sic om. AI ; homo] non A his I

72 sing.] singillatam

alia A^BDV 4

A X DV 4 ,

49 Sed] et AI,

51 illud] idem A 1 , istud C

sic] similiter I

aliud] aliquod AXI

65 Sortes] omnis homo

68 vel] et A^C | singulis] aliis AD, et add. D

70 se1] Platonem A 1 ! homo] Sortes I, om. A

71 istis]

tamen] tantum B, et add. AI

73 aliqua]

significatam C

77 illa] aliqua A, ista BC, alia I

236

PARS I CAP. 77

propter hoc quod in categorica praecedenti praecedit mediate signum universale suum antecedens; sicut patet hic 'omnis homo est animal et quihbet asinus videt illud'. Circa relativum diversitatis sciendum est quod relativum diversitatis ideo dicitur quia non verificatur pro eodem pro quo suum antecedens; sicut patet hic: demonstratis duobus contradictoriis haec est vera 'alterum istorum est verum et rehquum est falsum'. Hic h rehquum verificatur pro illo pro quo non verificatur hoc antecedens 'alterum istorum est verum\ Circa relativa accidentium, cuiusmodi sunt 'tantus', 'talis\ 'tot' et huiusmodi, quae non ideo dicuntur relativa accidentium quia supponunt pro accidentibus, secundum opinionem A r i s t o t e l i s , sed quia supponunt pro ahquo, connotando ahquod praedicabile non in quid. Et est sciendum quod tale relativum non supponit nec verificatur pro illo pro quo suum antecedens sed pro aho, illi pro quo supponit suum antecedens simili vel aequah: sicut patet in ista 'Sortes est albus et tahs est Plato'; li talis non supponit pro Sorte sed pro aho, simih Sorti. Simihter hic 'Sortes et Plato currunt et tot disputant'; li tot non necessario supponit pro Sorte et Platone, nec supponit necessario pro ilhs pro quibus supponit h currunt, sed potest supponere pro aliis. Simihter est hic 'Sortes est bicubitus et tantus est Plato'. Unde sciendum est quod aliquando potest tale relativum supponere pro eodem, sed hoc non oportet. Simihter sciendum est quod suum antecedens, frequenter vel semper, est ahquod nomen in genere quantitatis vel quahtatis vel in aho praedicamento accidentali.

[CAP. 7 7 . D E SUPPOSITIONE IMPROPRIA]

Oportet autem cognoscere quod sicut est suppositio propria, quando scihcet terminus supponit pro eo quod significat proprie, ita est suppositio impropria, quando terminus accipitur improprie. 81 divcrs 1 .] reciprocum add. CI ! ! cst om. CIV 4 83 hic demonstr.] de istis B istorum add. I

alterum] alter AI

85 illo] eodem A

M

82 vcrif. ... eodem] universaliter procedit I 84 istorum] illorum D |' reliquum 1 ] illorum add. D,

illo alio aliquo inhaerente simili illi I 94 pro 1 ] aliquo add. B potest] tale relativum CI

92 sed... illi] sicut patet

96 supponit om. A^BCV 4

98 est1 om. ABIV 4 , tantus] totus I

CAP. 7 7 . - 2 sicut] illud A

88 non om. I

alio] aliquo B, aliquo add. mg. C, simili add. V 4 '! illi] simili B C

95 hic] haec C, om. A 1

100-01 antec.] consequens C

87 sunt] quantus add. K "

hoc] suum BD ; istorum] illorum D

talis] qualis A V 4 , qualis add. D, et add. V 4 |i tot] totus K

101 frequ.] ut frequenter D, ter, quater K 3 scil. om. AIV 4

97 sed] si C, si add. I!'

99 est om. A J B C E

100 est om. ABEV 4

102 alio] aliquo B, om. V 4

4 quando] scil. add. BD

ao

85

90

95

100

DE SUPPOSITIONIBUS TERMINORUM

5

10

15

20

25

30

237

Multiplex autem est suppositio impropria \ scilicet antonomastica, quando terminus supponit praecise pro illo cui maxime convenit, sicut in talibus 'Apostolus dicit hoc', 'Philosophus negat hoc', et simihbus. Aha est synecdochica, quando pars supponit pro toto. Aha est metonymica, quando continens supponit pro contento vel quando abstractum accidentis supponit pro subiecto, et sic de aliis. Et ideo multum est considerandum quando terminus et propositio accipitur de virtute sermonis et quando secundum usum loquentium vel secundum intentionem auctorum, et hoc quia vix invenitur ahquod vocabulum quin in diversis locis hbrorum philosophorum et Sanctorum et auctorum aequivoce accipiatur; et hoc penes ahquem modum aequivocationis. Et ideo volentes accipere semper vocabulum univoce et uno modo frequenter errant circa intentiones auctorum et inquisitionem veritatis, cum fere omnia vocabula aequivoce accipiantur. Ex praedictis potest patere de istis 4esse intelligibile creaturae fuit ab aeterno', 'esse album convenit Sorti', et de huiusmodi multis, quomodo termini in istis supponunt. Quia aut supponunt pro re aut pro voce aut pro aggregato aut pro intentione animae: et quodcumque istorum detur, facihter potest iudicari de eis an sint verae vel falsae quando termini sumuntur in propria significatione. Nam si in ista 'esse intelligibile creaturae fuit ab aeterno' subiectum supponit pro re: vel pro re creata vel pro increata. Si pro re creata, manifestum est quod est falsa; si pro re increata, manifestum est quod est vera; si supponat pro ahquo aggregato ex utraque re, manifestum est quod est falsa; si supponat pro intentione animae vel pro voce vel pro ahquo aho, neganda est. Si autem tales propositiones non accipiantur de virtute sermonis, tunc accipiendae sunt illae loco quarum ponuntur, et secundum quod 5 Multiplex] Triplex K ponit] confusc add. I

autem om. A V 4

C j| est 1 ] suppositio add. AIV 4 , om. B E, mcta-ca A A X B C

anton.] scilicet add. A l , ut scilicet add. B

7 hoc 1 ] quod A 1 ,j hoc 1 om. A 1 • ct simil. om. C V 4 pan] terminus C

est1 om. A C D V 4

11 terminus] accipinir proprie add. B D K

13 intcnt. auct.] auctores et intcntionem eorum B,: aliquod] unum C in libris C D

et om. BE :j Sanct.] doctorum A, om. B

inquisitione D, in inquisitione I nomine I

significative I ij essc] omne I add. C, om. I !| falsa] fidsum AI

8-9 meton.] metaphorica

12 accip.] proprie et add. A 1 14 librorum] et in libris B,

15 et] aliorum add. BD, om. C

19 istis] talibus propositionibus K j| esse] omne I

23 iudicari] vidcri BK

6 sup-

8 Alia] autem add.

17 inquis.] 21 voce]

24 sumuntur] supponunt A X K |j in... signif.] impropric

25 supp.] supponat CDI i| vel] aut igitur BD 27 re om. AA^C Ij si 1 ] si autem B, ct si D

26 pro] re

28 &lsa] sed add. B

29 voce] nomine I j neganda est] nulla istarum est vera C, est ctiam neganda BD, tamquam falsa add. K

Cf. Donatus, Ars Grammatica, m, c. 6 (ed. H. Keil, Grammatici Latini, IV, Lipsiae 1864, 399-402); Burlaeus, De suppositionibus (ed. cit., pp. 53s.). 1

238

PAJtS I CAP. 77

illae sunt verae vel falsae secundum hoc iudicandum est de eis. Unde quia per istam 'esse intehigibile creaturae fuit ab aeterno' intehigitur ista 'Deus ab aeterno intehexit creaturam', et ista secunda est vera, ideo prima, per quam intelhgitur ista secimda, potest concedi. 35 Et ista iam dicta de terminis et suppositionibus sufficiant. - Et in hoc completur prima pars huius Summae.

32 vel] et V 4 || hoc] etiam add. A ]| iudic.] videndum A C I tum B, creatura I

33 esse] omne I I! creaturae] crea-

34 ista 1 ] quod add. A 1 , om. V 4 ;| vera] et add. A^CI || ideo] ratio add. I

36 Et 1

om. ABDI || ista] haec C, igitur BD || iam dicta om. A B C I K V 4 || suppos.] eorum add. DKTV 4 , ad praesens add. A X B || Et 1 om. B pars prima BD, om. C tentiae V 4 i; huius] istius I

35-36 Et... Summae] In hoc huius partis (tractatus D) completa est

37 completur] completa est A 1 , complectitur I ,; huius Summae] istius sen-

SUMMA

LOGICAE

P A R S II DE

PROPOSITIONIBUS

[CAP. 1 . DE DIVISIONE PROPOSITIONUM IN GENERALI]

Postquam dicta sunt aliqua de terminis, nunc secundo dicendum est de propositionibusEt primo ponendae sunt aliquae divisiones; secundo videndum est quid ad veritatem propositionum requiritur et 5 sufficit; tertio de conversione propositionum sunt aliqua pertractanda. Circa primum sciendum est quod una divisio propositionum est quod propositionum alia est categorica, alia hypothetica. Propositio categorica est illa quae habet subiectum et praedicatum et copulam, et non includit plures tales propositiones. Propositio hypothetica est illa 10 quae ex pluribus categoricis est composita. Et illa dividitur in quinque species, secundum communem o p i n i o n e m 2 , scilicet in copulativam, disiunctivam, condicionalem, causalem et temporalem. Copulativa est illa quae componitur ex pluribus propositionibus, sive categoricis sive hypotheticis, sive una categorica et aha hypothetica, me15 diante hac coniunctione 'et'. Exemplum primi, sicut hic 'Sortes currit et Plato disputat\ Exemplum secundi 'si Sortes est, animal est, vel Sortes currit et Plato disputat'. Exemplum tertii 'si homo currit, animal currit et Sortes disputat'. Tamen quia tales raro sunt in usu, ideo intendo loqui praecise de primis, quae scihcet componuntur ex duabus categoricis. 20 Disiunctiva propositio est illa quae componitur ex pluribus propositionibus mediante hac coniunctione Vel\ CAP. 1 . - 2 Postquam] in pracccdenti tractatu (particula D) add. A X D : dicta... aliqua] dictum est I i| secimdo] consequenter ADI, otn. B tainen add. A

3 divis.] propositionum add. A X D

9 incl.] explicite add. mg. V 4

cundum... opinionem om. ACIV 4 •; communem] modum sive add. A 1 14 sive 1 una] vel altera B „ et] vel B cundi] sicut hic add. A, add. mg. V 4 add. AIV 4 I si om. A 1

15 coni.] dictione K

8 et*] 11 se-

13 illa om. A D „ sive om. A C I V 4

hic om. CIV 4 , Sortes] homo D

est 1 ] et add. A 1 , vel] et A X DIK

16 se-

17 et] vel D j! tertii] sicut hic

17-18 si... disp.] Philosophus disputat et Sortes currit vel Plato est animal D

17 homo] Sortes BCIV 4 , currit 1 ] et add. A 1 Tamen] sed B, et praem. I

4 et] quid add. I

10 pluribus] propositionibus add. B

17-18 currit» et] est vel A 1

18 Sortes] Plato A A 1 ||

21 coni.] dictione K

CAP. 1. - 1 De enuntiationibus multa docet Ockham in Expositione libri Periherm. Aristot.f quae est ultima pars sic dictae Expositionis Aureae (ed. Bononiae 2 Cf. Boethius, De 1496); cf. Aristot., Anal. Priorat I, cc. 1-3 (24a 10 - 25b 25). syllogismo hypothetico (PL 64, 831-35); et Petrus Hispanus, Summulae Logicalesy tract.

I (ed. cit., p. 7s.), qui tamen non loquuntur de propositione causali et temporali.

OCKHAM, SUMMA LOGICAB

16

242

PARS II CAP. 10

Condicionalis est illa quae componitur ex pluribus propositionibus mediante hac coniunctione 'si', sicut hic 4si homo currit, animal currit', vel hic 'homo est, si Sortes est'; quia non refert istam coniunctionem praeponere primae propositioni vel ponere eam inter illas propositiones. 25 Propositio causalis est illa quae componitur ex pluribus propositionibus mediante hac coniunctione 'quia', sicut hic 'quia homo currit, homo movetur'. Temporahs est illa quae componitur ex duabus propositionibus mediante ahquo adverbio temporis, sicut hic 'quando Sortes currit, Plato 30 disputat'; simihter hic 'dum Sortes currit, Ioannes est homo', et sic de aliis. Aha divisio propositionis est quod quaedam est propositio de inesse et quaedam de modo vel modahs. Propositio modahs est illa in qua ponitur modus. Propositio de inesse est illa quae est sine modo. 35 8 Et est sciendum quod quamvis omnes S o p h i s t a e quasi concordent quod tantum quatuor modi, scihcet 'necessarium', 'impossibile', 'contingens' et 'possibile' faciunt propositionem modalem, et hoc quia P h i l o s o p h u s plures modos non tetigit, nec de pluribus determinavit in hbro Priorum 4, tractando de conversione tahum propositio- 40 num et de syllogismis ex eis compositis, quia tamen alios non negavit, ideo generahus loquendo potest dici quod plures sunt modi facientes propositiones modales quam ilh quatuor. Circa quod est sciendum quod propositio dicitur modahs propter modum additum in propositione. Sed non quicumque modus sufficit 45 ad faciendum propositionem modalem, sed oportet quod sit modus praedicabihs de tota propositione, et ideo proprie dicitur 'modus pro23 homo] Sortcs AEI n currit 1 ] movetur K

24 homo... Sortcs] animal... homo D || homo...

cst 1 ] si Sortes est, homo est; vel sic: homo est, si Sortes est A | non] nihil A 1 ; ; istam] illam BD, om. C V 4 25 primae mg. I, om. B C ,i ponere] postponere BI , propositiones] ut patet in exemplis add. A D 26 pluribus] duabus K

27 sicut] patet add. B

30-31 currit... disp.] sedet... currit D vel D

31-32 Ioannes... aliis] Plato disputat D

propositionum A X E \\ quod] propositionum add. ADI cedant I, in hoc scil. add. A 1

29 duabus] pluribus A 1

30 aliquo om. A^BDE

30 Plato] Sortes I, movetur vel add. K

31 simil.]

33 Alia] etiam add. AA X D ,j propositionis] 36-37 quasi concordent] communiter con-

40 Priorum] in add. A X CD

42 generalius] generaliter A C I V 4

44 est om. CDIV 4

Cf. Albertus Magnus, Liber II Periherm., tract. II, c. 1 (ed. A. Borgnet, I, Parisiis 1890, 440-42); Thomas Aquinas (?), De propositionibus modalibus (Opusc. X X X V I ) ; Summulae Dialectices Rogero Bacon adscriptae (ed. R . Steele, Opera 4 Cf. Aristot., hactenus inedita Rogeri Baconi, Fasc. XV, Oxonii 1940, 263s.). Anal. Priora, I, cc. 2-3 (25a 1 - 25b 25). 8

DE DIVISIONIBUS PROPOSITIONUM

243

posirionis' tamquam verificabilis de ipsamet propositione. Et a tali modo vel adverbio talis praedicabilis, si adverbium habeat, vel verbo dicitur 50 propositio modalis. Sed tales modi sunt plures quam quatuor praedicti: nam sicut propositio alia est necessaria, alia impossibilis, alia possibilis, alia contingens, ita alia propositio est vera, alia falsa, alia scita, alia ignota, alia prolata, alia scripta, alia concepta, alia credita, alia opinata, alia dubitata, et sic de aliis. Et ideo sicut propositio dicitur modalis in qua po55 nitur iste modus 'possibile' vel ^necessarium' vel 'contingens' vel 'impossibile', vel adverbium alicuius istorum, ita potest dici aeque rationabiliter propositio modalis in qua ponitur aliquod praedictorum. Et ideo sicut haec est modalis omnem hominem esse animal est necessarium' et similiter ista 'omnis homo de necessitate est animaT, ita etiam 60 est ista modalis omnem hominem esse animal est sdtum', 'omnis homo scitur esse animaT, simihter tales omnem hominem esse animal est verum', et sic de aliis. Et si qijaeratur quare P h i l o s o p h u s non tractavit de istis, nec istas connumeravit inter propositiones modales, d i c e n d u m est 65 quod P h i l o s o p h u s brevitati studens, - quia iha quae de aliis dixit possunt istis apphcari noluit de istis difFuse tractare. Quahter autem multa quae dicta sunt de aliis modahbus istis poterunt applicari, in s eq u e n t i b u s 5 apparebit. Tertia divisio propositionum categoricarum potest esse ista quod 70 ahqua propositio categorica est aequivalens propositioni hypotheticae, quamvis sit categorica, aha autem non est sic aequivalens propositioni hypotheticae. Propositiones primae sunt exclusivae et exceptivae et reduphcativae et quaedam aliae. Immo, ubicumque praedicatur concretum primo modo dictum vel subicitur, talis propositio aequivalet 75 propositioni hypotheticae, sicut patebit. Ahae sunt sicut tales 'angelus est substantia', 'Deus est', 'Deus est Pater' et huiusmodi. 48 vcrif.] praedicabilis I prie C V 4

51 nam] quia D

49 vel 1 ] ab add. B V 4 / vel 1 ] a add. A^BI propos.] propositionum CIK

est add. B , ignota] ignorata D 54 de] singulis add. A 1

dubia B

57 aliquod] aliquis A 1 , aliquid BE 66 applic.] ideo add. I 70 aliqua] alia ADE om. A 1

Infra, cap. 29.

53-54 dubitata]

55 vel 1 om. ABE jj vel 1 om. ABE 64 est om. CDIV 4

59-60 iu... isu] ista... ita C V 4 67 multa] ea C V 4

71 alia] aliqua AH jj sic om. BDI

75 sicut patebit om. D

alia 8 ] aliqua C,

AJB

similiter alia propositio

; dicitur] est B

diffuse] diflfusius B

Pater om. D 6

53

alia 1 ]

50 propositio] pro-

52 alia 1 ] aliqua V 4

69 potest esse] est A

73 et om. C V 4

praed.] ponitur C,

76 Deus est 1 ] ens add. A 1 , substantia add. K, om. ADI „

244

PARS II CAP. 10

Alia divisio propositionum est quod quaedam est affirmativa et quaedam negativa 6. Alia divisio est quod quaedam est universalis, quaedam particularis, quaedam indefinita, quaedam singularis. Propositio universalis est illa so in qua subicitur terminus communis signo universali determinatus, sive fuerit affirmativa sive negativa, sicut hic 'omnis homo est animaT, 'nullus homo est animaT, 'utrumque istorum currit', et sic de aliis. Propositio particularis est illa in qua subicitur terminus communis signo particulari determinatus, sicut 'ahquis homo currit', 'quidam homo 85 currit', et sic de aliis. Propositio indefinita est illa in qua subicitur terminus communis sine signo tam universah quam particulari, sicut 'homo est animar, 'animal currit', et sic de aliis. Propositio singularis est illa in qua subicitur proprium nomen ahcuius vel pronomen demonstrativum, vel pronomen demonstrativum cum termino communi. 90 Exemplum primi 'Sortes currit'; exemplum secimdi 'iste ciurit', demonstrato quocumque; exemplum tertii 'iste homo est animaT. Tamen de multis propositionibus potest esse d u b i u m quantae sint, sicut de istis: 'Isti currunt'. 95 'Alter istorum currit'. Simihter de parte copulativae, ubi subicitur ahquod relativum, sicut hic 'Sortes currit, et ille disputat'. Simihter de tahbus 'non omnis homo currit', 'non nullus homo est animar et huiusmodi. 100 Similiter de tahbus 'homo est species', 'animal est genus', 'homo est nominativi casus' et huiusmodi. 77 ct om. A X B

79 Alia] etiam add. D

haec C, om. A X D

Alia... est 1 ] Item A \ Et C, Similiter V 4 , div. et quod om. B 80 illa om. DI

80 quaedam 1 ... quaedam 1 ] alia... alia D est animal] currit AE

currit] neuter istorum currit add. D C D || communis] cum add. BI 87 tam... partic. om. D et... aliis om. CIV 4

82 fuerit] sit I, propositio A J D , hic]

83 est animal] currit AE

utrumque] uterque A^BCI

83-88 Propos. ... aliis trp. p. animal (lin. 92) A 1 85 dcterm. om. A X BD ,; sicut] hic add. I

sicut] ut D, hic add. BI

84 illa om.

86 et... aliis om. B C

88 animal 1 ] homo D, om. B \\ currit] cst homo I ii

89-90 demonstr.] relativum K

90 demonstr.] sine termino communi vel

add. AE, absolute vel aliquod pronomen demonstrativum add. B, vel pronomen dcmonstrativum add. D V 4 91 exemplum 1 om. A l ,, secundi] et I , iste] homo add. C quoc. om. A 1 legit add. K (hom.) C

92 tcrtii] secundi I

91-92 demonstr. ... animal om. C

97 parte] quanticate I

99-100 Similiter... huiusmodi m%. D, om.A 100 ct] sic dc add. B, dc add. DIV 4

dem.

98 disp.] et hic homo currit ct ipse 99 non 1 om. K |i currit... homo 1 om.

102 et huiusm. om. B C V 4

Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 1 (24a 16-22), ubi etiam divisio sequens. Plus minusve similis divisio propositionum etiam apud alios Logicae tractatores occurrit. 0

DE DIVISIONIBUS PROPOSITIONUM

245

Similiter de talibus 'Deus creat', 'Deus generat', 'Deus est Pater et Filius et Spiritus Sanctus'. 105 Ad primum istorum d i c e n d u m quod iste est singularis 'isti currunt', quia supponit tale pronomen demonstrativum. Et si d i c a t u r quod propositioni singulari numquam convenienter additur signum universale, sicut non convenienter dicitur 'omnis Sortes currit' sic non convenienter dicitur 'omnis iste currit' vel 'omnis 110 iste est animaT, sed convenienter dicitur 'omnes isti currunt,, igitur ista propositio 'isti currunt' non est singularis: D i c e n d u m quod secundum communem modum loquendi termino pluralis numeri, quamvis sit pronomen demonstrativum, convenienter additur tale signum, quamvis forte stricte loquendo non deberet 115 addi sibi, quia istae duae totaliter aequipollent 'isti currunt' et 'omnes isti currunt'. Si secunda sit propria non plus importatur per unam quam per aliam. Tamen sicut aliquando eadem dictio replicatur a parte eiusdem extremi propter aliquam causam certam, ita propter maiorem expressionem vel impressionem, vel propter aliquam talem causam ad120 ditur tali pronomini pluralis numeri signum universale, quamvis de virtute sermonis et de proprietate semonis non deberet sibi addi. Ad aliud7 dicendum est quod haec estindefinita 'alter istorumcurrit', sicut ista est universahs 'uterque istorum currit', quia tale signum universale, distribuens tantum pro duobus, potest addi pronomini in nu125 mero plurali et facere propositionem universalem. Et ideo quod dictum est p r i u s 8 , quod illa propositio in qua subicitur pronomen demonstrativum est singularis, debet intelhgi quando illud pronomen accipitur in recto; quando autem accipitur in obhquo non oportet, sed poterit esse universahs vel indefinita. Et eodem modo quando dicitur quod 130 propositio universalis est illa in qua subicitur terminus communis cum signo universali, debet intelhgi: quando [etiam] additur tale signum pro106 demonstr.] pro determinatis add. A

103 et] Deus est C V 4 numquam] non D

108 conv.] communiter I

citur om. ADE 1 iste] homo add. C K V 4 111 non om. K

116 non] nec A J D

vel... aliquam om. I

quod non add. B alterum C D V 4

109-10 vel... animal om. D

et... non om. BI

131 intelligi] quod add. A C V 4

non AA^CDIKV 4 Gem. 7

Supra, lin. 96.

8

Supra, lin. 88-90.

119 vel...

120 numeri] tale add. B ; quamvis] 122 est1 om. A X CDV 4

124 tantum] totum A*CV 4 ; potest] contingit K, convenienter add. D

nomcnj demonstrativum add. A

sic... di-

113-14 conv.] com-

117 repl.] importatur A, reduplicatur B

aliquam] aliam ABE

121 virtute... de om. C

107 quod] tali add. B U sic] similiter A 1

110 iste] homo aid. A X B

112 Dicendum] Ad primum praem. C, est add. A J C I V 4

muniter I, om. A X CV 4 causam om. D

109 Sortes] homo K

alter]

127 pro-

quando] quia K . etiam] BE,

246

PARS II CAP. 10

nomini in casu genirivo. Et ideo tales sunt universales 'uterque istorum currit', 'quilibet istorum est homo', et sic de ahis. Simihter tales 'ahquis istorum currit', 'aliquod istorum est animal' sunt particulares, quia additur signum particulare pronomini in casu genitivo pluralis numeri, et 135 signum accipitur in recto. Ad ahud9 dicendum quod quando relativum refert nomen discretum, tunc reddit propositionem singularem; quando refert nomen commune, tunc reddit propositionem indefinitam. Et ideo in ista 'Sortes currit et ille disputat', si tamen sit propria, secunda pars copulativae est singularis. 140 Sed secunda pars istius copulativae 'homo currit et ille disputat' est indefinita, et hoc quia relativum supponit pro eisdem vel pro eodem pro quo vel pro quibus supponit suum antecedens, ideo debet facere, proportionahter, propositionem singularem vel indefinitam, secundum quod suum antecedens est nomen discretum sive proprium vel commune. 145 Ad aliud 10 dicendum est quod tales sunt particulares 'non omnis homo currit', 'non nullus homo est animaT, et hoc quia negatio praecedit signum universale. Et ideo quando dicitur quod propositio particularis est illa in qua subicitur terminus communis etc., debet intelhgi: si negatio non praecedit signum particulare, et quando subicitur termi- 150 nus communis cum signo universah, praecedente negatione. Et ideo tales sunt particulares 'non omnis homo currit', 'non nullus homo est animal,; et tales sunt universales 'non ahquis homo currit', 'non quidam homo non currit' et huiusmodi. Ad ahud 11 dubium: de talibus propositionibus 'homo est species', 155 'animal est genus', 'homo est nominativi casus', et universahter quando terminus supponit simpliciter vel materialiter, potest dici, quasi ad placitum, vel quod sunt singulares vel indefinitae, quia hoc magis depen132 genitivo] obliquo A D . quia si addatur tale signum pronomini in casu genitivo, nonpoterit (!) universalis add. K modi D

132^33 uterque... quilibet trp. D

|| animal] et huiusmodi add. AE add.

AXD

133 est homo] currit B C D

tales] sunt particulares add. A D , aliquis] quilibet A 135 partic. om. A X BD

139 tunc om. ABE

et A 1 || istius] huius A 1

i:

1:

pluralis num. om. A

138 sing.] et

140 ille] iste ABE • pars] huius add. D !; est] erit D 143 pro 1 om. A 2 B D V 4

homo] iste K ;, ille] iste ABE

145 nomen om. A X BDI

et... aliis] huius-

134 currit... particulares] est animal D

146 est om. A X BD

tales] propositiones add. B

147 currit] non omnis

homo est animal et similiter add. A 1 . animal] substantia A 1 , asinus et add. et huiusmodi D tic.] universalis (in corr.) I (in corr.) I ;j et] e converso add. I

149 etc.] cum signo universali etiam add. B 152 omnis] nullus C

154 non currit] est asinus D ;| huiusm.] sic de aliis B huiusmodi propositiones D

141 Sed]

antec.] consequens K 148-49 par-

150 partic.] universale

153 animal] asinus D

quidam] aliquis D

155 dubium] dicendum CI, quod D ; de... propos.]

156 animal... genus om. A C I V 4

157 quasi] quod B, om. ACI

158 vel*] quod sunt add. D 9

Supra, lin. 97-98.

10

Supra, lin. 99-100.

11

Supra, lin. 101-102.

DE DIVISIONIBUS PROPOSITIONUM

247

det ex voluntate utentium istis terminis 'propositio singularis', 'propoi6o sitio indefinita' quam ex re. Et ideo qui vult dicere quod illa propositio, universaliter, est indefinita in qua subicitur terminus communis sine signo et sine negatione praecedente, debet dicere quod omnes tales sunt indefinitae. Qui autem vult aliter uti, debet aliter dicere; quia debet dicere quod non sufficit 165 quod sic subiciatur terminus communis, sed oportet addere quod terminus talis communis supponat personaliter; et tunc omnes tales ubi termini supponunt simpliciter vel materialiter sunt singulares. Ad aliud 12 per idem fere: quia qui vult vocare propositionem indefinitam omnem propositionem in qua subicitur terminus praedicabilis 170 de pluribus suppositis distinctis realiter, debet dicere quod haec est indefinita 'Deus generat', 'Deus creat' et huiusmodi, et hoc quia 'Deus' est tahs terminus praedicabilis de pluribus. Qui autem vult dicere quod propositio non est indefinita nisi praedicetur terminus communis pluribus quae non sunt una res simphciter, debet dicere quod haec est singularis 175 et non indefinita 'Deus creat' et huiusmodi. Dicendum est igitur quod propositio universalis est illa in qua subicitur terminus communis signo universah determinatus, sine negatione praecedente, propter tales 'non omnis homo currit', 'non nuhus homo est animaT; vel in qua subicitur terminus communis sine signo i8o universah, cum negatione praecedente, propter tales 'non aliquis homo currit', 'non homo est animar, quae sunt universales; vel in qua subicitur pronomen dcmonstrativum genitivi casus plurahs numeri cum signo universah, sine negatione praecedente, propter tales 'uterque istorum currit1, 'quihbet istorum est homo'; vel in qua subicitur pronomen 185 relativum referens suum antecedens, stans confuse et distributive, propter tales 'omnis homo currit et ille disputat', quia secunda pars copulativae est universahs sicut prima. Et istis est addendum quod terminus talis 159 singularis] vel add. A 1 , et add. B quod non sufficiat add. I

161 vult] alia loqui, debet aliter dicere quia oportet dicere

univ. corr. in universalis A

163 autem om. CIV 4

164 uti] loqui I,

isto termino 'propositio indefinita' add. D ; quia... dicere 1 om. AA X BE ;; sufficit] ad hoc quod propositio sit indefinita add. D 167 vel] et A, aut I 171 et hoc om. ABE

165 sic om. C D V 4

173 praed.] praecedat A , communis] de add. BIK

174 quae] qui A 1 1|

175 et huiusm. om. B C V 4

A C I V 4 ;; nullus] omne A V 4 , nullum AXI, om. C huius add. D 12

addere] dicere B qui vult] volo K

simplicitcr] simplex A J BD, singularis C di add. D

communis] sine signo add. DI

168 aliud] potest dici add. D , fere] est dicendum add. A 1

181 non] aliquis add. BI

179 homo... animal trp. AA^CIV 4 , et huiusmo-

animal] asinus D

187 istis] etiam secundum aliquos add. D

Supra, lin. 103-04.

178 currit] cst animal

184 homo] animal BE

186 pars]

248

PARS ii CAP. 10

supponat personaliter, secundum unam o p i n i o n e m . Et ideo secundum illam opinionem haec non est universalis 'omnis homo: est terminus communis cum signo universah', nec ista 'omnis homo: com- 190 ponitur ex termino communi et signo universah'. Sed secundum istam opinionem debet concedi de virtute sermonis quod eadem propositio numero est universahs et singularis, quia in eadem propositione numero potest idem terminus supponere simphciter vel materiahter et personaliter. Et si terminus supponat simphciter vel materiahter, propositio erit 195 singularis; si personahter, erit universalis. Verbi gratia ponatur quod sint duo mihi respondentes, et quod uni eorum quando profero istam propositionem 'omnis homo: est terminus communis signo universah determinatus' determinem quod volo quod hoc totum 'omnis homo' stet materiahter, tunc iste concederet quod est singularis; alii determinem 200 quod volo quod subiectum stet personahter, tunc ille concederet quod est universalis. Quo posito unica propositio est prolata, et tamen unus bene respondendo dicet eam esse singularem et ahus universalem; et per consequens unica propositio erit singularis et universalis. Nec est hoc magis inconveniens quam dicere quod eadem propositio numero 205 est nota et ignota, quia nota uni et ignota alteri. Et isto modo debet concedi de virtute sermonis, secundum istam o p i n i o n e m, quod eadem propositio numero est vera et falsa, necessaria et impossibihs, et idem syllogismus est demonstratio et syllogismus sophisticus et peccans in forma. 210 Quid tamen dicendum sit de istis, in s e q u e n t i b u s 1 3 apparebit. Ex praedictis leviter potest sciri quae propositio est universalis et quae indefinita et quae singularis. Sexta divisio propositionum potest esse ista quod quaedam propo188 sec. ... opin. om. D

189 illam] aliam A 1

nus communis signo universali detcrminatus B

190 cum... univ.] quamvis ibi sit termi-

194 idem] numero add. B

vel] et B, om. DI

195 Et] etiam I ; mater.] sic add. A C V 4 : propos. om. A^D

erit] est A B C V 4

CV4

197 respondentes] 2m dentcs A, de tali pro-

erit] est C V 4 , Verbi gr.] quia B ;: quod] ut C V 4

196 person.] sic add.

positione 'omnis homo: est terminus communis signo universali dcterminatus* add. I determinarem AE, detcrmino A X D

hoc... homo] subiectum A

dendo add. I !, quod] ista add. BD, illa add. I

alii] alteri I

determ.] determinarem AE, determino A^D

201 stet] vel supponat add. D ;; ille] iste B, bene respondendo add. I laris B ;; sing. ... univ. trp. I

et 1 om. A C V 4

propositio cst eadem et add. I syllog. om. BI

et® om. CI

apparebit om. C V 4

207 istam om. C V 4

18

Cf. infra, cap. 3-4.

et 1 ] tamen certum cst quod

205 magis] maius DI

206 quia...

209 demonstr.] demonstrativus AA X EI

209-10 et 1 ... forma om. B

212 leviter] breviter AA X E

mero propositionum add. D

203 eam... sing.] quod est singu-

univ.] quod cst universalis B

204 unica] cadem BD, una C

ignota 1 mg. B, om. (hom.) C V 4

199 determ.]

200 iste] ille CIV 4 , bene respon-

210 in] materia et add. I

213 quae*] particularis B

211 Quid...

214 quod] de nu-

DE PROPOSITIONIBUS DE INESSE

249

215 sitiones sunt de praesenti, sicut istae 'homo est animaT, 'homo currit' et huiusmodi; quaedam de praeterito, sicut istae 'Sortes fuit homo\ 'Sortes fuit albus' et huiusmodi; quaedam de futuro, sicut ista 'homo erit albus' et huiusmodi. Quaedam secundum formam vocis sunt de praesenti et tamen aequivalent propositionibus de praeterito vel de fu220 turo, sicut tales 'hoc est futurum', 'hoc est praeteritum' et huiusmodi. Aha divisio est quod quaedam propositiones sunt in recto et quaedam in obliquo; et quandoque obhquus ponitur a parte subiecti, sicut 'hominem videt asinus', quandoque a parte praedicati, sicut hic 'asinus est hominis'.

[CAP. 2 .

QuiD

REQUIIUTUR AD VERITATEM PROPOSITIONIS QUAE EST SINGULARIS ET DE INESSE]

Positis praemissis divisionibus propositionum, quae tamen non sunt subordinatae, videndum est quid ad veritatem propositionum requiritur. s Et primo de propositionibus singularibus de inesse et de praesenti et de recto, tam a parte subiecti quam a parte praedicati, et non aequivalentibus propositioni hypotheticae. Circa quod dicendum est quod ad veritatem tahs propositionis singularis quae non aequivalet multis propositionibus non requiritur quod i° subiectum et praedicatum sint idem realiter, nec quod praedicatum ex parte rei sit in subiecto vel insit reahter subiecto, nec quod uniatur a parte rei extra animam ipsi subiecto, - sicut ad veritatem istius 'iste est angelus' non requiritur quod hoc commune 'angelus' sit idem reahter 215 sunt] possunt esse C om. C D

istae] ista C. est ista D

216 istae] ista BD

homo 1 currit om. A

216-17 homo... fuit om. B

215-16 homo , ...huiusm.

217 Sortes] homo IV 4 . Sortes...

huiusm. om. C '! Sortes... albus om. D ;; quaedam] et praem. CD, sunt add. I, autem add. V 4 huiusm. om. DI

vocis] vocantur A 1 , vocum C

220 tales] talis AA X E ,, hoc 1 ] homo A C

:

sunt om. A 1

218 et

219 tamen] non add. K ;; vel] et C V 4

futurum] futurus C

hoc 1 ] homo A

et huiusm.] homo est

omnis homo, quamvis sit ibi terminus communis determinatus add. in imo f . I (vide led. B, lin. 190) 221 Alia] Septima A 1 : propos. sunt] est propositio D ; et om. AA X BEI 'homo est animal', 'asinus cst hominis* add. BI

222 obliquo] sicut (ut I) tales

quandoque] terminus add. AE

obliquus] in obliquo

A C V 4 ;; sicut] ut D, hic add. A1! CAP. 2 . - 5 singul.] secundo de particularibus et indefinitis (infinitis), tertio de universalibus (de particularibus add. I), quarto de illis de futuro et de praeterito, quinto de modalibus, sexto de categoricis aequivalentibus propositionibus (om. I) hypotheticis, septimo de hypotheticis. Primo dicendum est de propositionibus singularibus add. BE, add. p. hypotheticae (lin. 7) I quiv.] aequivalenti ABC, aequivalente DV 4 dicendum] scicndum D ille B C V 4

8 Circa] Unde A C V 4

11 vel... subiecto8 om. A J B D

6 recto] praeterito B

6-7 ae-

quod 1 ] primum I, om. A V 4 .

realiter] ipsi add. K

a] ex I

12 iste]

250

PARS II CAP.

10

cum hoc quod ponitur a parte subiecti, nec quod insit illi realiter, nec aliquid tale -, sed sufficit et requiritur quod subiectum et praedicatum supponant pro eodem. Et ideo si in ista 'hic est angelus' subiectum et praedicatum supponant pro eodem, propositio erit vera. Et ideo non denotatur quod hic habeat angelitatem vel quod in isto sit angelitas vel ahquid huiusmodi, sed denotatur quod hic sit vere angelus; non quidem quod sit illud praedicatum, sed quod sit illud pro quo supponit praedicatum. Similiter etiam per tales propositiones 'Sortes est homo', 'Sortes est animaT non denotatur quod Sortes habeat humanitatem vel animahtatem, nec denotatur quod humanitas vel animalitas sit in Sorte, nec quod homo vel animal sit in Sorte, nec quod homo vel animal sit de essentia vel de quidditate Sortis vel de intellectu quidditativo Sortis, sed denotatur quod Sortes vere est homo et vere est animal. Non quidem quod Sortes sit hoc praedicatum 'homo' vel hoc praedicatum 'animaT, sed denotatur quod est ahqua res pro qua stat vel supponit hoc praedicatum 'homo' et hoc praedicatum 'animaT, quia pro Sorte stat utrumque illorum praedicatorum. Ex istis patet quod omnes tales de virtute sermonis sunt falsae 'homo est de quidditate Sortis', 'homo est de essentia Sortis', 'humanitas est in Sorte', 'Sortes habet humanitatem', 'Sortes est homo humanitate', et multae tales propositiones quae quasi ab omnibus conceduntur. Falsitas istarum patet: nam accipio unam istarum, scilicet istam 'humanitas est in Sorte' et quaero, pro quo stat h humanitas ? Aut pro re aut pro intentione, hoc est aut denotatur per istam quod res vera extra animam sit in Sorte, vel quod intentio animae sit in Sorte. Si supponat pro re, quaero: pro qua re ? Aut pro Sorte, aut pro parte Sortis, aut pro re quae nec est Sortes nec pars Sortis. Si pro Sorte, tunc est falsa, quia nulla res quae est Sortes est in Sorte, quia Sortes non est in Sorte, quamvis Sortes sit Sortes. Et eodem modo humanitas non est in Sorte sed est Sortes, si humanitas supponat pro re quae est Sortes. Si autem humanitas stet pro re quae est pars Sortis, hoc est falsum, quia quaelibet res quae est 16 hic] homo A C V 4 , istc BI

18 hic] homo A V 4

subiecto K ;, angelitas] angularitas B

19 hic] homo A C V 4

CV4

26 de 1 om. A C I V 4

27 homo... est1 om. C V 4

in... sit] insit eo I ,; isto] illo C V 4 , 20 sit] idem add. I est1 om. A A 1

om. A

29-30 stat... praedic.] stant seu supponunt hoc subiectum I

hoc A

34 Sortes 1 ... humanitate om. C V 4

supponat add. C, supponit add. V 4 est Sortes B

41 nec 1 ] neque C V 4

25 de] in

28 vel] sive A 1 , seu I, 30 et] vel D

38 vera] aliqua A 1 , om. I

39 vel] aut I

32 istis] 40 re 1 ]

40-41 Aut 1 ... Sortes] aut pro re quae est Sortes aut pro re quae non nec 1 ] neque C V 4

non add. A X D .. est 1 ] Sortes sed add. A J D \ hoc] adhuc D, hacc I

41-42 nulla... quia om. D falsum] falsa DI

45 quae 1 ]

15

20

25

30

35

40

45

DE PROPOSITIONIBUS DE INESSE

251

pars Sortis vel est materia vel forma vel compositum ex materia et forma, et una forma hominis et non alia, vel est pars integrahs Sortis. Sed nulla tahum partium est humanitas, sicut patet inductive: quia anima intellectiva non est humanitas; tunc enim vera humanitas remansisset in 50 Christo in triduo, et vere fuisset humanitas unita Verbo in triduo, et per consequens vere fuisset homo, quod falsum est. Similiter nec materia est humanitas, nec corpus Sortis est humanitas, nec pes, nec caput, et sic de aliis partibus Sortis, quia nulla pars Sortis est humanitas sed tantum pars humanitatis, et per consequens 'humanitas' non potest sup55 ponere pro parte Sortis. Si supponat pro re quae nec est Sortes nec pars Sortis, cum talis res non sit nisi accidens vel ahqua aha res quae non est in Sorte, 'humanitas' supponeret pro accidente Sortis vel pro ahqua aha re quae nec est Sortes nec pars Sortis, quod manifestum est esse falsum. Si autem 'humanitas' supponat pro intentione animae, tunc est manifeste 60 falsa, quia intentio animae non est in Sorte. Et ita patet quod ista est omnino falsa 'humanitas est in Sorte'. Eodem modo potest argui de omnibus ilhs aliis, quia si homo vel humanitas sit de essentia Sortis, quaero: pro quo supponit h homo vel humanitas ? Aut pro Sorte, et tunc denotaretur quod Sortes esset de 65 essentia Sortis, quod non est verum. Si supponat pro re alia a Sorte: aut igitur pro parte Sortis, et hoc non, quia nulla pars Sortis est homo vel humanitas; si pro re aha quae nec est Sortes nec pars Sortis, patet quod tahs res non est homo nec humanitas, nisi sit Plato vel Ioannes vel alius homo, et manifestum est quod nullus ahus homo a Sorte est de 70 essentia Sortis. Si autem supponat pro intentione animae vel pro voce, manifestum est quod tunc non est de essentia Sortis. Et ita patet quod omnes tales falsae sunt de virtute sermonis. Et si d i c a t u r quod humanitas est in Sorte et est de essentia Sortis, et tamen nec est Sortes nec materia nec forma nec pars integra46 matcria] prima add. A J C V 4 riales A) AD, om. I

human.] etiam add. D et praem. D, autem add. B

52 pes] manus D

vera] vere I

61 omnino] omni modo D

esset] sit B

50-51 hu-

53-54 sed... humanitatis om. D

57 Sorte] tunc add. I . aliqua om. DI

63 Sortis] vel hominis add. B , vel] li add. C V 4 tatur A B C E

49 tunc enim] quia tunc D

50 et 1 ] per consequens add. ADE j Verbo] Christo K

manitas... fuisset om. (hom.) A B D 60 falsa] falsum K

47 et*... integralis] cuiusmodi sunt partes integrales (mate-

et 1 om. C V 4 i forma om. C V 4

55 Si]

59 tunc] etiam add. D

62 illis om. ACDIK 'j aliis] praedictis add. A D 64 Aut] si B : et om. B , denot.] deno-

66 non] etiam est falsum AD, est verum add. K

67 vel] nec B

67-68 si... humanitas om. (hom.) C V 4

68 non] nec A*BDI : nec human.] et cum non sit ac-

cidens, non potest [esse] alia res D

nisi] nec B

69 vel... homo] et sic de aliis a Sorte D tentio nec vox ADI

sit om. BI

vel] et B

Sorte] nec aliquod accidens add. D

Ioannes] Cicero D 71 non] nec in-

252

PARS II CAP.

10

lis, sed est una natura communis, componens cum diflferentia individuali 75 Sortis, et ita est pars Sortis sed nec materia nec forma: C o n t r a istam opinionem arguitur multipliciter in diversis locis, scilicet in primo libro Sententiarum \ in libro Porphyrii2 et in libro Praedicamentorum 8, et aliqua argumenta facio ad praesens contra eam 4. Primo sic 5 : quia si humanitas sit aha res a singularibus et sit de es- so sentia rerum singularium, igitur idem non variatum esset in pluribus singularibus, et ita idem non variatum naturaliter, sine miraculo, esset in pluribus locis distinctis; quod manifestum est esse falsum. Similiter, tunc idem, non variatum, esset damnatum in Iuda et salvatum in Christo, et ita esset ahquid miserum et damnatum in Christo; 85 quod est absurdum. Simihter, tunc Deus non posset adnihilare ahquod individuum nisi adnihilaret vel destrueret omnia individua eiusdem generis, quia quando ahquid adnihilatur nihil eius remanet, et per consequens tahs natura communis non remanet, nec per consequens ahquod individuum in quo est 90 remanet, et ita quodhbet individuum adnihilaretur vel destrueretur. Praeterea, accipio illam humanitatem quam ponis in Sorte et in omni aho homine, et asinitatem quam ponis in omni asino, et vocetur illa humanitas a, ita quod a praecise stet pro illa humanitate; et iila asinitas vocetur b, ita quod b praecise stet pro illa asinitate. Tunc quaero: 95 aut a et b sunt praecise duae res, aut plures quam duae, aut non sunt plu77 arguitur] potest argui A 1 , argutum est D, arguebam Gem.

76 sed] et tamen B multis B Gem.

78-79 scilicet... Praedic. om. D

et add. C V 4 !! in 1 om. A X B !! ct* om. A^BIV 4 quod A X B

80-81 et... singul. om. K

esset] omnino add. AI

79 et] adhuc add. D M aliqua] alia IV 4

82 ita] per consequens D j; variatum] simul et semel add. D 87 aliquod] unum D

90-91 nec... remanet mg. B, om. (hom.) D

84 non var.] invariatum A A 1 88 adnih. vel om. BD

80 quia]

93 et 1 ] illam add. B ;. ponis] ponit A 1

83 plu85 ct 1 ]

, gencris] speciei C

est remanet] est illud manet C, esset remanerct I

ciusdem naturae add. D ;| vel] et ACEV 4 , om. B ; dcstr. om. B ponit esse A 1

diversis]

libro 1 om. A X I i| Sent.]

81 rerum om. A J B ; non variatum] invariatum AA^CV 4 ^

ribus] diversis BD '! manif.] tamen C ;. csse om. C V 4 aliquid add. C, om. A

78 primo om. A C V 4

91 indiv.]

92 Praeterea] Item A X D i ponis] 94 illa 1 ] ista B C |; illa 1 ] ista BI

96 aut 1 ... sunt 1 ] an sint (etiam infra) B 1

Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., I, d. 2, q. 6 (ed. St. Bonaven-

ture N.Y., II, 160-224).

2

Idem, Expositio in librum Porphyrii de Praedicabilibus,

cap. 1 (ed. E. A. Moody, St. Bonaventurc, N.Y. 1965, 10-15).

8

Idem, Expositio

in librum Praedicamentorum Aristot., cap. 8, ad textum: Substantia autem (ed. Bononiae 4 Etiam supra, Parte I, cc. 14-17, multa argumenta fecit Ockham contra 1496). 5 Cf. argumenta Henrici de Harclay apud G. Gal, "Henricus hanc opinionem. de Harclay: Quaestio de significato conceptus universalis (Fons doctrinae Guillelmi de Ockham)", Franciscan Studies, XXXI (1970), 178-234.

DE PROPOSITIONIBUS DE INESSE

253

res res. Non potest dici quod non sunt plures res, quia tunc necessario vel sunt una res, vel nec a nec b est res, vel a non est res, vel b non est res. Primum non potest dari, manifestum est, etiam secundum sic poloonentes; nec secundum, quia hoc negant, dicentes quod humanitas est vera res et simihter asinitas; nec tertium potest dari, quia non est maior ratio quod b non sit res quam quod a non sit res, nec e converso. Ergo oportet necessario dare quod a et b sunt plures res. Et non potest dici quod sint plures res quam duae, quia si sint plures res quam duae, et 105 non sunt plures res universales quam duae, igitur sunt plures res singulares, et per consequens non distinguuntur simphciter a rebus singularibus. Relinquitur igitur quod sunt duae res et non plures, et per consequens utraque iilarum est una numero, quia utraque ita crit una res quod non plures; et hoc est esse unum numero, scilicet esse unam rem 110 et non plures, nam ista debet esse descriptio unius numero. Quia ista negata, dicam ita facihter quod Sortes non est unus numero quantumcumque sit unum et non plura. Unde secundum intentionem P h i l o s o p h i et secundum rei veritatem numquam hoc praedicatum 'esse unum specie' vel 'esse unum 115 sive idem genere' dicitur nisi de individuo vel individuis, quorum quodhbet est unum numero. Unde haec est vera 'Sortes et Plato sunt unum specie', 'Sortes et hic asinus sunt unum genere'; et non est aha res praeter individua quae sit una specie vel genere. Constat itaque quod illa humanitas quae ponitur in omni homine est una res et non plures, 120 et per consequens est una numero; ex quo sequitur quod una res numero esset in omni homine. Ad argumenta autem quae videntur esse contra istam opinionem reputo a 1 i b i a me sufficienter responsum 6. Nec valet dicere quod humanitas Sortis distinguitur non reahter a 125 Sorte sed tantum formahter, quia talis distinctio non est ponenda in 97 junt] sint BI 99 ctiam om. A B D 99-100 ponentes] opinantes C 100 hoc... dicentes] dicunt D 101 vera] una CI 102 quod 1 ] quare B C j; non 1 et non 1 om. I 103 sunt] sint A B C 104 quod] non add. B || res om. A 2 V 4 sint®...duae] sic D, res add. I 105 duae] res add. I 105-06 singul.] quam duae add. A 1 107 plures] res add. B 108 illarum] istarum AE ;i utraque 1 ] istarum add. AEI 109 quod] et B ,, unam rem] duas resK 110 nam] quia A j; Quia] quod A, si add. B 111 negata] negaretur B |[ unus] unum I 1 1 1 - 1 2 quantumc.] quomodocumque A 113 int. Philos.] Philosophum B 114 hoc... esse1] potest esse hoc I || unum 1 ] numero vel idem add. A 1 115 sive] vel AA^E, om. C i| genere] vel idem numero non add. I || vel] de add. C V 4 117 unum 1 ] idem A 117-18 et 1 ... indiv.] et non est aliqua res in individuo K 1 1 7 et 1 ] ita add. I'! est] aliqua add. A X BI; alia] aliqua D 118 itaque] igitur BD 120 una] unum I 121 esset] est B 122-23 Ad... responsum mg. B, om. D 122 vid. esse] sunt A 1 123 suffic.] satis B, esse add. A 1 125 quia] dico quod (J. lirt.) B || est pon.] debet poni A 1 8

Scilicet in operibus supra, notis 1-4, citatis.

254

PARS II CAP.

10

creaturis, quamvis possit aliquo modo poni in divinis. Et hoc quia in creaturis impossibile est invenire unam rem numero quae sit realiter plures res et quaehbet iharum, sicut est in Deo; nam in Deo essentia divina est tres personae et est quaehbet istarum personarum, et tamen una persona non est aha. Et non est ahud dicere quod essentia et persona 130 distinguuntur formahter, secundum verum intehectum, nisi quod essentia est tres personae et persona non est tres personae. Simihter nihil ahud intelhgo per istam 'essentia et paternitas distinguuntur formahter' nisi istam propositionem 'essentia est fihatio et paternitas non est filiatio, et tamen essentia est paternitas. Simihter, paternitatem et spirationem 135 activam distingui formaliter non est ahud quam dicere quod paternitas non est fihatio et quod spiratio activa est fihatio, et tamen quod paternitas est spiratio activa. Et ita, universahter, de aliquibus verificari 'distingui formahter' non est ahud quam de uno istorum ahquid vere affirmari et de rehquo 140 vere negari, et tamen unum ihorum vere de reliquo affirmari, sine omni variatione vel aequivocatione ahcuius vel verificatione pro diversis, sicut contingit in particularibus et indefinitis. Sed hoc non potest unquam contingere nisi quando una res simplex est plures res, sicut unica divina essentia est tres personae, et unica spiratio activa est paternitas et 145 filiatio. Et quia hoc non potest contingere in creaturis, scilicet quod una res sit plures res et quaehbet iharum, ideo in creaturis non debet poni distinctio formalis. Et ita patet quod non debet dici quod humanitas Sortis distinguitur formahter a Sorte et non reahter; et eodem modo est de tahbus 'animahtas distinguitur ab homine', et sic de aliis. Quod 150 autem tahs distinctio formahs non sit ponenda in creaturis, probavi in primo libro Sententiarum, distinctione secunda 7. 126 possit] posset K 127 invenire] aliquam add. B, om. A 1 128 sicut... nam] et ideo (quia A) talis distinctio non est ponenda in creaturis sed A D || in] de C V 4 || Deo] divinis B 129 est* om. BD | istarum] trium add. A 1 131 verum] unum A A E 133 per istam] propositionem add. DI, om. B 134 propos. om. BD filiatio1] filius BI, in filio K ;j patern.] pater I ;; filiatio1] filius I, in filio K 136 aliud] dicere add. A 1 137 activa] non add. A A 1 filiatio1] in filio C ;; quod 1 om. BI 139 ita] est add. D \} univ.] videtur AB, quod add. ABDEI!; de om. A C !j verif.] hoc quod dico add. D | dist.] igitur add. C 140 istorum] eorum A 1 , illorum DIV 4 , om. A jj et om. C V 4 \\ reliquo] alio A 141 illorum] potest add. I |j reliquo] aliquo A, contingit add. AE, non potest add. A 1 142 vel 1 ] et A B ji pro] dc C 143 et] vel B ;j hoc om. CI 143-44 non... unquam] numquam potest B 144 simplex] simpliciter C 146 scil.] sic A 1 , om. A D 147 res1 om. BI j| et] sed A 1 jj illarum] et add. B, sit add. I „ poni] talis add. A 1 151 formalis om. C V 4 jj ponenda] tenenda A 1 ;j probavi in] probatum est super D 152 primo om. AI secimda] puto tamen quod melius est (simpliciter add. I) non uti isto (iilo K) vocabulo add. IK

Guillelmus de Ockham, Scriptum itt I Sent., d. 2, qq. 1 et 6 (ed. St. Bonaventure N.Y., II, 17-20, 160-224). 7

de propositionibus de inesse [CAP.

3.

QUID

REQUIRITUR

INDEFINITAE

5

io

15

20

25

ET

AD

255

VERITATEM

PROPOSITIONIS

PARTICULARIS]

Viso quid sufficit ad veritatem propositionis singularis, videndum est quid requiritur ad veritatem propositionis indefinitae et particularis. Et est primo sciendum quod si non vocetur propositio indefinita nec particularis nisi quando terminus sibiectus supponit personaliter, tunc semper indefinita et particularis convertuntur, sicut istae convertuntur 'homo currit', 'aliquis homo currit'; 'animal est homo', 'ahquod animal est homo'; 'animal non est homo', 'ahquod animal non est homo'. Et ad veritatem tahum sufficit quod subiectum et praedicatum supponant pro ahquo eodem, si sit propositio affirmativa et non addatur signum universale a parte praedicati; quod dico propter tales 'aliquod animal est omnis homo', 'aliquis angelus est omnis angelus'. Sed si tahs sit negativa, requiritur quod subiectum et praedicatum non supponant pro omni eodem, immo requiritur quod subiectum pro nullo supponat, vel quod supponat pro ahquo pro quo praedicatum non supponit. Et hoc quia ad veritatem tahum sufficit veritas cuiuscumque singularis. Sicut ad veritatem istius 'aliquod animal est homo' sufficit veritas istius 'hoc animal est homo' vel 'illud animal est homo'; similiter ad veritatem istius 'animal non est homo' sufficit veritas istius 'hoc animal non est homo', quocumque demonstrato, et hoc quia semper ab inferiori ad superius est bona consequentia sine distributione. Et hoc debet intelhgi quando superius praedicatur de inferiori, quia ahter de virtute sermonis non arguitur ab inferiori ad superius. Et ideo si nullus homo nec ahquod animal sit nisi asinus, haec consequentia non valet 'homo non est asinus, igitur ahquod animal non est asinus'. Similiter non sequitur 'homo albus non est animal, igitur homo non est animaT nisi ista propositio sit vera 'homo albus est homo'. Tamen affirmative bene sequitur, sive superius 4 requ. ] et suffirit add. IK

CAP. 3 . - 3 suffirit] requiritur A 1 vel B

person.] particulariter A

5 Et] Circa quod A D

8 currit 1 ] et add. A A 1 , ergo add. C

homo 1 ] et add. A 1 , ergo add. C V 4 ; aliquod] quoddam A 1 tales] propositiones add. ADI |j aliquod om. D

12 quod... propter] cuiusmodi sunt D j:

13 angelus*] et huiusmodi add. A D

15 eodem] numero

add. I a requ.] ad minus add. A D ,, subi.] ad minus add. C V 4 [i pro... quod om. A A 1 supponit] sed aliquo alio add. B istius om. (hom.) A 1

homo 1 ] item A, ita add. D om. C

17 talium] non add. I

18-20 istius1... veritas om. (hom.) I

18 istius 1 ] huius B

22 hoc om. A X D

trp. p. homo (lin. 24) BDI || homo] vel hoc animal add. A X IK haec AD, illa A l

28 albus] non add. I

16 aliquo] isto B ||

18 aliquod om. ABI

19 istius] huius et add. aliquod D

21 quocumque] animali add. ADI

6 nec]

9 animal 1 ... homo s om. D

18-19 animal 1 ...

hoc om. A

19 vel...

20 istius] alicuius talis DI ; hoc 24 ad] suum A D 26 Similiter] igitur A

25 sit 27 ista]

est] animal vel add. A 1 ij bene] semper D j; sequitur] ab info-

riori ad superius add. ADI , sive] illud add. ADI

256

pars ii cap.

10

praedicetur de inferiori sive non, quia semper, sive homo sit animal sive non, bene sequitur 'homo currit, igitur animal currit', simihter bene sequitur 'homo albus est animal, igitur homo est animaT, sive homo sit albus sive non. Sic igitur patet quomodo indefinita vel particularis est vera si subiectum supponat pro ahquo pro quo non supponit praedicatum. Hoc tame non semper requiritur, sed quandoque sufficit quod subiectum indefinitae vel particularis negativae pro nullo supponat. Sicut si nullus homo sit albus, haec est vera 'homo albus non est homo', et tamen subiectum pro nullo supponit, quia nec pro substantia nec pro accidente. Ex istis patet quod si ista propositio 'Deus generat Deum' sit indefinita, secundum unam o p i n i o n e m superius dictam \ debet simphciter concedi quod Pater, qui est Deus, generat Deum. Et eodem modo de virtute sermonis posset ista concedi 'Deus non generat Deum', quia haberet unam singularem veram, scihcet 'Filius non generat Deum', simihter 'Spiritus Sanctus non generat Deum'. Unde hic arguitur ab inferiori ad superius 'Filius non generat Deum, igitur Deus non generat Deum' sicut hic 'iste angelus non intelhgit, igitur angelus non intelligit'. Non tamen est intelligendum quod ahquid sit superius in Deo et ahquid inferius, quia ista superioritas et inferioritas non est nis inter terminos, sive termini sint voces sive conceptus sive intentiones animae. Tamen forte ahqui S a n c t i ahquando negant tales 'Deus non generat', 'Deus non spirat' propter ahquos haereticos, ne scilicet videantur negare istam 'Deus generat Deum'. Tamen de virtute sermonis non oportet secundum istam opinionem; secundum autem aham opinionem aliter debet dici. 29 semper] haec consequentia en bona add. D tur] haec consequentia semper est bona D

30 bene sequitur om. D

31 animal 1 ... animal 1 om. A

33 Sic... patet] Patet ergo C V 4 |j quomodo] quod nulla B i! vel] et BCI 36 vel] et A

35

40

45

50

30-31 bene sequi-

31^32 sive... non om. B K 35 quandoque] aliquando B

37 haec] particularis negativa add. A D n vera] aliquis add. D || homo 1 albus] aliquis

homo A || homo 1 om. A

39 si om. A D

40 dictam] tactam B, datam C 42 posset] potest A J E om. I

30

propos.] sit vera add. B

39-40 sit indef. om. B

41 quod] quia CDIV 4 j| gcnerat Deum] generat filium qui est Deus B

43 habcret] habct A X B ;| scil.] puta istam B, istam add. I, om. C

44 non

45-46 igitur... Deum] scil. Spiritus Sanctus non generat Deum, igitur Deus non generat Deum

add. A 1 , om. (hom.) B vel A, scu I

47 intell.] concedendum D \\ in om. A |j et] nec A

49 sivc 1 ] vel A B j| sive 1 ]

50 Sancti] sive alteri A, aliquando A 1 , aliquando add. CIV 4 || negant] negarent I || tales]

propositiones add. D

51 gener.] Deum add. B ,; spirat] Deum add. B || scil.] forte B

simpliciter add. B || serm.] loquendo add. ADI

52 istam]

53 oportet] oporterct BD, negare add. ADI, illam

add. (ultra) D ,| istam] dictam D J sec. autem] sed secundum AE

54 debet] oportet C

Supra, cap. 1, lin. 168-75. Nisi aliter notetur numerus capitulorum capitula huius Partis indicat. 1

DE PROPOSITIONIBUS DE INESSE

257

55

Secundo sciendum quod qui ponit quod omnis propositio est indefinita in qua subicitur terminus communis sine signo, sive supponat personaliter sive simpliciter sive materialiter, consequenter debet dicere quod non semper particularis et indefinita convertuntur. Et hoc quando subiectum indefinitae supponit simpliciter et subiectum particularis sup60 ponit personaliter; sicut istae duae non convertuntur 'homo est species' et 'aliquis homo est species', quia in ista 'homo est species' potest 'homo* supponere simphciter, sed in ista 'aliquis homo est species' li homo propter hoc quod sibi additur signum particulare et non comparatur ad aliquid pertinens ad signum, non potest supponere nisi personahter. Et 65 ideo ista 'homo est species' est distinguenda, eo quod 'homo' potest supponere simphciter vel personahter; sed ista 'aliquis homo est spedes' non est distinguenda, quia li homo, propter hoc quod additur sibi signum particulare, non potest supponere in ista nisi tantum personaliter. Tamen in ista 'aliquis homo: componitur ex termino communi et signo 70 particuiari' potest supponere personahter vel materialiter, et ideo ista et consimiles sunt distinguendae sed ahae non. Sed quid sufficit ad veritatem talis indefinitae si sit indefinita? D i c e n d u m quod ad veritatem tahs sufficit quod pro eodem supponant subiectum et praedicatum si sit affirmativa, vel quod non supponant pro 75 eodem si sit negativa; sicut hoc sufficit ad veritatem propositionis singularis, quia idem est iudicium de tah propositione et de propositione singulari. Et ideo communiter ponitur quod tahs propositio est singularis, et potest poni satis rationabihter. Et si d i c a t u r quod si in tah propositione subiectum et praediso catum supponerent pro eodem, tunc idem praedicaretur de se, d i c e nd u m quod non sequitur: quia quamvis idem sit pro quo supponit tam subiectum quam praedicatum, tamen illud quod supponit non est idem. Unde etiam in ista propositione 'Sortes est iste homo' non praedicatur idem de se, quamvis subiectum et praedicatum supponant praecise pro 85 eodem, quia nomen proprium et pronomen demonstrativum cum termino communi non sunt idem. Et unum illorum praecise subicitur et alterum illorum praecise praedicatur, et ideo non praedicatur idem de se, quamvis praecise supponant pro eodem. 55 Secundo] Sed C 57 debet] oportet C 58 quando] quia A 1 59 partic.] particulare C V 4 64 signum] significatum I 65 homo 1 ] subiectum D 67-68 li... partic.] subiectum A 68 in ista om. ABE 71 sed] et A X BE 72 talis] propositionis add. A l 73 talis] propositionis add. A l 75 sicutl sed A 1 , si tamcn C 77 est] sit BD 78 potest] hoc add. D || satis om. C V 4 79 si om. B C V 4 80-81 dicend.] est add. BDI 82 idem] (cum I) eo quod praedicatur add. AI 86 non om. B 87 illorum om. ABE , et om. B V 4 et... idem] idem igitur non pr. I

OCXHAM, SUMMA LOGICAE

17

258

PARS II CAP.

10

Similitex in ista 'omnis homo est risibihs' subiectum et praedicatum supponunt praecise pro eodem, et tamen non praedicatur idem de se, 90 et hoc quia ihud quod subicitur non est idem cum eo quod praedicatur, quia ahud est quod supponit et pro quo supponit. Et ideo quamvis illud pro quo supponit terminus uterque sit idem, non tamen ihud quod supponit est idem. Ultimo sciendum est quod quamvis posuerim exempla de proposi- 95 tionibus aequivalentibus propositionibus hypotheticis, et vera sint de eis, tamen vera sunt etiam de aliis, sicut de tahbus 'Deus creat', 'Deus generat', 'angelus est spiritus', 'aliquis angelus est substantia' et huiusmodi.

[CAP. 4 . DE PROPOSITIONIBUS UNIVERSALIBUS]

Tertio dicendum est de propositionibus universahbus. Et est primo sciendum quod propositiones universales sunt in multiphci differentia secundum diversitatem signorum universahum. Ponitur autem multiplex distinctio signorum universahum Dicitur enim 5 quod ahqua sunt distributiva indifferenter pro substantia et accidente, sicut 'omnis', 'quilibet\ 'unusquisque', 'nullus', 'uterque', 'neuter', et sic de aliis. Aha sunt distributiva tantum pro accidentibus, sicut 'qualehbet', 'quotiescumque,, et si forte sint alia taha. Sed ista distinctio potest intehigi bene et male. Si enim intehigatur 10 quod 'qualehbet' sit simphciter distributivum pro accidentibus, sicut 92 et 1 ] aliud est add. A 1 vera de aliis K

quamvis] licet B C V 4

CAP. 4 . - 2 dic.] videndum B multiplicitatem B

S-4 multipl.] duplici I

4-5 Ponitur... univ. om. (hom.) A^DI

citur... sunt] quae enim dicuntur I pro add. B D V 4

97 eis] eisdem B ji tamen... aliis] non tamen

98 generat, angelus] gubernat, Deus B !i spiritus] species A A ^ C ;; aliquis om. AEI

7

4 sec.] multipliccm add. I i diven.] 5 distinctio] divisio C V 4

quilibet] quidlibet

add. A X D V 4

8 Alia] aliqua C V 4 ii sicut] scilicet

8 - 9 qualelibet] quandolibet B, qualecumque I, quilibet K , quandocumque add. A 1 add. I :; alia] aliqua B C V 4

5-6 Di-

6 sunt] sint C, signa add. D ;; indiff.] tam add. B , et] quam B,

10 dist.] distributio B K , divisio I

A

9 sint] aliqua

11 qualelibet] quandolibet B, qua-

lecumque I, quaelibet K !I simpl.] simplex B, om. C V 4 || distrib.] distributio B, sic add. C

CAP. 4. - 1 Pro hoc et sequentibus capitulis cf. Petrus Hispanus, Summulae Logicales, tract. XII (ed. cit., pp. 112-30); Gualterus Burlaeuf, De signis distributivis (cod. Paris. Nat. lat. 6441, f. 22r); De puritate artis logicae tractatus brevior, pars. II:

Tractatus syncategorematum (ed. PL Boehner, Franciscan Institute Publications, Text Series 1, St. Bonaventure, N.Y. 1951, 23-112); textus recognitus editus est simul cum De puritate artis logicae tractatus longior (ed. Ph. Boehner, pp. 220-60). Infira

hanc tantum editionem citabimus.

DE PROPOSITIONIBUS DE INESSE

i5

20

25

30

35

40

259

'omnis, vel aliquid tale pro substantia et accidente, falsum est, sicut patebit. Si autem intelligatur quod sit aliquo modo distributivum, scilicet sub disiunctione inter species vel copulative, vel aliquo tali modo, concedi potest. Alia ponitur divisio signorum universalium quod quaedam sunt distributiva pro partibus subiectivis et quaedam pro partibus integralibus. Prima sunt sicut 'omnis', 'nullus', 'uterque\ 'neuter', et sic de aliis. Secunda sunt sicut 'totus\ Sed qualiter hoc debeat intelligi, dicetur in sequentibus2. Alia ponitur divisio signorum universahum, quod quaedam possunt distribuere pro quocumque, sicut 'omnis', 'nuUus' et huiusmodi, quaedam pro duobus tantum, sicut 'uterque' et 'neuter'. Primo igitur dicendum est de illis quae distribuunt indifferenter pro substantia et accidente et pro partibus subiectivis et pro quocumque, cuiusmodi sunt taha 'omnis,, 'nullus', 'quihbet', 'quidhbet', 'unusquisque' et huiusmodi, et de propositionibus universahbus in quibus talia signa ponuntur. Et est primo sciendum quod nullum signum per se significat aliquid nec imponitur ad significandum ahquid determinate, sed sic instituitur ut faciat illud cui additur stare pro omnibus suis significatis et non pro aliquibus tantum, et ideo dicitur 'syncategorema'. Et sic de multis aliis, et universaliter de omnibus quae per se sumpta non possunt esse extrema alicuius propositionis; et hoc si sumantur significative, sicut dictum est p r i u s 8. Secundo sciendum quod hoc signum 'onlnis, differt ab istis signis 'quihbet', 'unusquisque', quia hoc signum 'omnis, non potest addi nisi termino consimilis casus, ita quod terminus cui additur et signum sint consimihs casus, sicut bene dicitur 'omnis homo est animaT, 'Sortes videt omnem hominem', 'asinus est omnis hominis'. Sed ista signa 'unusquisque', 'quihbet' possunt addi termino consimihs casus et dissi12 aliquid] aliquod AA X DEI

14 inter... vel] et sit speciei I il copul.] copulatione D

bus 1 ] essentialibus vel (et K) add. IK cunda sunt A 1

u

integralibus] essentialibus BD, sed add. mg. integralibus D

aliis] huiusmodi B

21 ponitur] est A 1

dam... huiusmodi om. (hom.) A 1 D, termino add. I add. D

omnibus add. I

2

18 sunt om. C V n sic de

univ. mg. I, om. A C D V 4 ii quod] quia D

23 et om. A C I V 4

26 quidlibet] quodlibet A J EI, om. B C V 4

27 ligna om. BD

Infra, cap. 5-6.

8

29 Et] hoc

36 sricndum] est add. ADI ,| ab]

37 unusqu.] numquam add. K !! quia] et C 40 hominis] homo A 1

23-27 quae-

25 quoc.] quibuscumque C, indifferenter add.

32-33 multis... omnibus] omnibus aliis universaliter A 1

39 consim.] similis A^CV 4

17 parti-

17-18 et... integr. trp. p. aliis (lin. 18) et om. Prima sunt et Se-

38 consim.] similis AA^CV 4

41 unusqu.] et add. C V 4

Supra, Pars I, c. 69, lin. 34-37.

260

PARS II CAP.

10

milis, scilicet genitivo pluralis numeri, sicut bene dicitur 'quilibet homo currit' et bene dicitur 'quilibet et unusquisque istorum currit' et 'quilibet hominum est animal'; non sic autem bene dicitur 'omnis istorum currit'. Et si q u a e r a t u r quae est causa istius diversitatis, d i c e nd u m quod istius, sicut multarum aharum tam in grammatica quam in logica, non est aha causa nisi voluntas institutentium et sic utentium. Tertio ponendae sunt ahquae regulae communes istis signis 'omnis', 'quilibet', 'unusquisque' et si qua sint similia. Et sunt communes multis propositionibus aequivalentibus propositionibus hypotheticis, sicut sunt istae 'omnis homo est animaT, 'omne album currit' et huiusmodi, et etiam aliis non aequivalentibus tahbus hypotheticis, cuiusmodi sunt tales 'omnis Deus est', 'omnis angelus est' et huiusmodi. Est igitur primo sciendum quod ad veritatem tahs propositionis universahs non requiritur quod subiectum et praedicatum sint idem reahter, sed requiritur quod praedicatum supponat pro omnibus illis pro quibus supponit subiectum, ita quod de illis verificetur. Et si ita sit, nisi ahqua causa speciahs impediat, propositio universahs est vera. Et hoc est quod communiter dicitur quod ad veritatem tahs propositionis universahs sufficit quod quaehbet singularis sit vera. Ex hoc patet falsitas quorimdam quae ponuntur a q u i b u s d a m 4 . Unum est quod hoc signum 'omnis' exigit tria appellata. Nam ponatur quod unus solus angelus intelhgat et nullus homo, tunc haec est vera 'omne intelhgens creatum est angelus', et tamen non sunt tria de quibus verificatur hoc nomen 'intelhgens creatum'. Quod autem ista sit vera, probo: quia quaehbet singularis est vera. Simihter, praedicatum vere 42 scil. ... numcri om. B

sicut] unde B

homo] asinus A 1

illorum add. D j; et 1 ] vel CDV 4 , om. B || et 1 ] vel D

45

50

55

65

43 bene] etiam add. D j; quilibct 1 ]

44 hominum] homo B, illorum C V 4 | non...

autem] sed non A ,! autcm om. A A X V 4 ; currit] et omnis (quilibet I) hominum est animal add. DI 45 quae] quid C

istius] huius AE

45-46 dicendum] est add. AA^E

I j| sicut] et A 1 ii multarum aliarum] multorum aliorum AA^CDEV 4 49 qua] quae D l| sint] sunt A X DI

50 sicut] cuiusmodi D

nibus A 1 |j cuiusm.] sicut BI i; tales] istae BI

59 talis om. BDI |i propos. om. B C D I V 4

rum D, om. I

62 appellata] appellativa AAHZ

65 sit] propositio add. Al

52 etiam] in BI ij talibus] propositio-

54 primo om. A A X C V 4

personalis B

46 istius] diversitatis add. 47 sic] dicentium vel add. A 58 causa specialis] condicio

61 quonmdam] quarxmdam BC, aliquo-

63 nullus] unus I |j tunc] intelligat C V 4 |j est] esset A 1

66 probo] patet I

4 Cf. Guillelmus de Shyreswode (Sherwood), Introductiones in logicam, cap. De appellatione (ed. cit., p. 83); Syncategaremata, cap. 'Omnis' (ed. I. R . 0 ' D o n nell, Mediaeval Studies, III [1941], 49s.). Sed videsis Aristot., De caelo, I, c. 1, t. 2 : "Assignamus autem et appellationes ad hunc modum. Duo enim ambo dicimus, et duos ambos, omnes autem non dicimus: sed de tribus hanc appellationem dicimus primum ,> (268a 15-19).

DE PROPOSITIONIBUS DE INESSE

70

75

w

85

90

261

supponit pro quolibet pro quo supponit subiectum et verificatur de quocumque de quo verificatur subiectum, igitur est simpliciter vera. Similiter, si sint tantum duo homines et illi sint albi, haec est vera 'omnis homo est albus', quia nuham habet singularem falsam, et tamen non habet tria appehata. Ex isto patet quod male solvunt a 1 i q u i 5 hoc sophisma 'omnis phoenix est\ dicentes istam propositionem esse falsam eo quod 'omnis' exigit tria appehata, et quod haec est vera 'aliqua phoenix non est' eo quod 'phoenix' aequahter supponit pro ente et pro non-ente. Quia quaero: quahter 'omnis' exigit tria appehata ? Aut in rerum natura, et tunc esset haec falsa omne coloratum est' si esset unum tantum coloratum. Quod non potest concedi, nam eius contradictoria est falsa 'aliquod coloratum non est', quia nuham singularem habet veram. Nec potest dici quod 'coloratum' aequahter supponit pro ente et pro non-ente, quia manifestum est quod non supponit pro non-ente, sicut nec praedicatur de non-ente. Unde sicut haec est falsa 'non-ens est coloratum', ita haec est falsa 'coloratum supponit pro non-ente', quia dictum est p r i u s 6 quod numquam terminus supponit pro ahquo nisi de quo verificatur. Si autem
dcjproA

illam AB, hanc C 76 qualiter] quare CI 80 pro* om. C D V 4 A j| quo] quibus A l

74 non om. K

add. B

69 si om. A*BDE ' albi] tunc add. DK 72 isto] hoc A X B

78 Quod] et C V 4

potest] debet D |j nam] quia B

79 Nec] sicut non I

84 aliquo] pro quo non verificatur et add. B || de] pro

87 propter hoc trp. p. falsa (lin. 86) BCEV 4 , om. A 1

88 pro* om. CIV 4

73 isum]

75 aequaliter] cssentialiter (etiam infra) A ;! pro 1 om. C D V 4

82 non 1 ] omne A K

r quia et B ; per] propter A 1 haec BC, om. AE

68 de] pro B

71 appell.] appellativa (ita et infra) A K

70 sing.] significationem K

87 quod... est om. AA*DI

istum] istos A, illam (sed del.) B, istas CIV 4 H phoenix] est, secundum istum magis] supponit add. B

91 Practerea] Similiter DI

89 non om. DK ,1 et ita] ergo D

92 per cons.] tunc D i haec] tota add. I

90 hic] 93 quod]

tamcn add. C V 4 || iste] ille A l I, om. B

Cf. solutionem a Petro Hispano memoratam, Summulae Logicales, tract. XII, 6 Supra, Parte I, c. 63, lin. 33-35 et c. 72, lin. 7-8, 12.17 (ed. cit., pp. 116s.). 7 Cf. Guillelmus de Shyreswode, Introductiones in logicam, cap. De appel86-92. 5

262

PARS II CAP.

10

E t ideo dicendum est quod nec ista propositio 'omnis phoenix est' nec aliqua alia est falsa propter praedictam causam, sicut nec sua contra- 95 dictoria propter praedictam causam est vera. Unde si nullus homo rideat nisi Sortes, haec non est vera 'aliquod ridens non est homo\ i m m o erit falsa, et per consequens sua contradictoria erit vera

omne ridens est

homo'. Simihter, si nullus homo sit albus nisi Sortes, haec erit falsa 'aliquis h o m o albus non est homo', et per consequens haec erit vera 100 'omnis h o m o albus est homo', et tamen non sunt tres homines albi. Nec valet protervire,

quod isto

posito

ista

non

contradicunt

'omnis h o m o albus est homo', 'aliquis h o m o albus non est homo', quia mutatio rei non variat formam propositionum, nec per consequens facit quod propositiones aliquae contradicant uno tempore et non aho. E x istis etiam sequitur quod falsum est quod i s t i

8

105

dicunt, quod si

sit tantum unum album et tantum unum nigrum et tantum unum me94 Et om. DI |! nec om. D 95 nec] non D I aliqua om. ADI jl alia om. D ! praed.] dictam AI 96 praed.] dictam AI 97 non 1 om. K non 1 ... vera] erit falsa D aliquod] aliquid ABCE , immo] quia D, quaelibet singularis add. ADI, eius add. (ultra) A erit] est AA^DE 98 erit] est AA X E 99 homo 1 ] et tamen (om. I) non sunt tres ridentes add. DI ; erit] est AA X E 100 haec ... vera] eius contraxiictoria est vera D, om. A 101 sunt] ibi add. C 102 proterv.] propterviare I, dicendo add. A isto] casu add. D 104 rei] termini A variat] mutat I ; propos.] propositionis AlB nec... cons.] et... non B 105 contrad.] in add. BDI j| non] in add. BDI 106 sequ.] patet A 1 107 sit] est (p. nigrum) C V \ esset A 1

latione: "...quia cum dicitur omne animal est\ praedicatur hic esse actuale, quod est existere; cum autem dico 'omnis homo est animar, praedicatur esse habituale. Et secundum quod necessaria est, habet virtutem huius condicionalis 4si homo 8 Cf. Ps.-Richardus de Campsall, Logica est, animal est* (ed. cit., p. 83). contra Ockham, cap. 57: "Prima autem praedicata quae competunt subiecto primo vel secundo modo, et etiam ista ultima quae respiciunt actiones immanentes, indifFerenter competunt rei exsistenti vel non exsistenti. Alia autem non. Ratio huius est quia per tales propositiones in quibus praedicantur praedicata secundo modo dicta denotatur habitudo exsistentiae; sed per propositiones primo et tertio modo dictas non, sed per aliquas solum habitudo consequentiae. Et quod illud sit de intentione in logica expertorum, patet in solutione huius sophismatis 'omne coloratum est; omne album est coloratum; ergo omne album est\ posito quod sit unum individuum rubeum et aliud nigrum et nihil aliud, et sic de aliis coloribus. Nam [isto] casu posito iste discursus non valet, sed peccat per fallaciam aequivocationis; nam aequivoce accipitur ly est in maiori propositione et in minori; quia in maiori 'est* dicit esse exsistentiae, sed in minori solum est nota consequentiae, cuiusmodi est quando dicitur 'si est album, est coloratum* (cod. cit., f. 89v; ed. E. A. Synan, "The Universal and Supposition in a Logica attributed to Richard of Campsall", Nine Mediaeval Thinkers, Pontif. Inst. of Med. Studies, Studies and Texts 1, Toronto 1955, 216). Utrum Ockham hic impugnet fontem Ps.-Richardi de Campsall vel opus eiusdem prius scriptum, ignoramus.

de propositionibus de inesse

263

dium quod quaelibet istarum est falsa omne album est', omne nigrum est\ omne medium est'; et negant istum syllogismum omne coloratum 110 est; omne album est coloratum; igitur omne album est\ Similiter, posito quod nullus asinus sit, negant istum syllogismum omne animal est homo; omnis asinus est animal; igitur omnis asinus est homo', dicentes quod 'esse' aequivocatur, quia in primis maioribus accipitur 'esse' quod est operatio entis, et hoc est 'esse' eius quod est, in 115 minoribus autem accipitur 'esse' habitudinis sive consequentiae, cuiusmodi 'esse' est cum dicitur 'si est album, est coloratum'. Istud est omnino irrationabihter dictum, nam hoc est destruere omnem formam syllogisticam. Dicam enim quandocumque placet mihi quod 'esse' in propositionibus aequivocatur, et ad placitum assignabo 120 fallaciam aequivocationis in quocumque syllogismo. Simihter, sicut syllogismus tenet in omnibus terminis, ita tenet quantumcumque res varietur. Sed secundum A r i s t o t e l e m 9 nunc est bonus syllogismus omne coloratum est; omne album est coloratum; igitur omne album est'; simihter iste syllogismus est bonus nunc de 125 facto omne animal est homo; omnis asinus est animal; igitur omnis asinus est homo\ quia quihbet istorum regulatur per dici de omni. Et certe, qui negat tales syllogismos, ipse est inhabihs ad percipiendum quamcumque veritatem. Ergo quantumcumque omnia alba corrumperentur et omnes asini, adhuc essent boni syllogismi et regularen130 tur per dici de omni ita tunc sicut nunc. Et ideo distinctiones tales, quod 'esse' vel est operatio entis vel esse habitudinis, et consimiles, frivolae sunt, et ponuntur ab ilhs qui nesciunt distinguere inter propositionem categoricam et condicionalem. Unde istae propositiones distinguuntur 'asinus est animaT et 'si asinus est, 135 animal est\ quia una est categorica et aha condicionahs et hypothetica, 108 quod om. DI

110 omne... est] etc. D

113-67 dicentes... intelligi om. A 115 autem om. A X CV 4 quia dicam D rietur]

1 1 7 est 1 ] enim I ;i dictum] est add. I

Sed] unde B

quantumcumque res varietur D

nunc] hic B

114 esse1] idem add. I ;i est1 om. I nam] quia D

118 Dicam enim]

CV 4 , scil. omnia alba add. A 1 134 dist.] sunt distinctae D

126 omni] igitur semper erit

128 veritatem] Isu sunt verba nimis odiosa

128-29 corrump. corr. in destruerentur B, destruerentur

131 vel 1 om. C V 4

et cons. A 1 , vel consequentiae CV 4 , om. D

122 va-

124 omne... est] etc. Igitur tenebit syllogismus

125-26 omnis... homo] etc. D

127 ipse] ille C, iste V 4 , om. A 1

contra illum notat in mg. C i alba] talia A 1

9

,!

Similiter] sciendum quod add. K

121-23 Similiter... syllog.] Item, iste syllogismus nunc de facto est bonus D

mutatur I

bonus add. DI

111

113 primis] praemissis A 1

est om. V 4

132 et consimiles] et consequentiae

133 et] vel A^C, hypotheticam sive add. A X CIKV 4

135 alia] est add. C D jl cond. et om. B jj et hyp. om. D

Seu iuxta regulas ab Aristotele datas in Anal. Prioribus, I, c. 4 (25b 26 -26b 33).

264

pabs n cap.

12

nec convertuntur; sed una potest esse vera, alia exsistente falsa. Sicut haec est modo falsa 'Deus non-creans est Deus', et tamen ista condicionahs est vera 'si Deus non-creans est, Deus est' et 4si hoc est Deus noncreans, est Deus\ Simihter, nulla potest inveniri ratio quare 'esse' dicat habitudinem 140 vel consequentiam in una propositione categorica magis quam in aha, et ita vel semper vel numquam in consimili propositione dicet habitudinem vel consequentiam. Et ita vel quaelibet erit convertibilis cum condicionah vel nulla; sed non nulla, per i s t u m, igitur quaelibet. Et per consequens, illo casu posito, haec est falsa omne animal est 145 homo', quia ista condicionahs est falsa 'si animal est, homo est', per e u m. Et ita in eodem passu manifeste dixit contradictoria et videbatur propriam vocem ignorare. Ex praedictis etiam patet quod omnes tales de virtute sermonis sunt falsae omne animal est sanum', posito quod unus leo sit sanus et unus 150 bos et unus homo, et sic de aliis, omne animal fuit in arca Noe\ et sic de multis aliis, quia habent multas singulares falsas, nec praedicatum competit omnibus illis pro quibus supponit subiectum. Tamen quando ponuntur ab auctoribus vel tales vel consimiles, debent glossari, quamvis de virtute sermonis sint falsae, sicut fequenter sermones authentici falsi 155 sunt in sensu quem faciunt, hoc est de virtute sermonis et proprie loquendo, et tamen veri sunt in sensu in quo fiunt. Et hoc quia auctores frequenter aequivoce et improprie et metaphorice loquuntur. Et ideo in expositione auctoritatum philosophorum principahter est innitendum rationi et processui eorum et intentioni, et non verbis sicut sonant ad 160 htteram. Et pro tahbus auctoritatibus valet ista distinctio quae ponitur ab a 1 i q u i b u s 10 , quod quando hoc signum 'omnis' adiungitur ter137 Deus 1 ] posito quod esset add. I 144 quaelibet] particukris add. I 146 condic. om. BD

138-39 et... Deus om. A 1

145 Et] ergo A 1 , igitur C V 4

147 dbrit] dicit C V 4

speciebus add. DI, et similiter ista add. (ultra) D

139 creans] hoc add. D

Et... illo] Primo I i est 1 ] crit C D V 4

150 ct om. A X C V 4 152 quia] quae I

151 et 1 om. C V 4 „ aliis] 153 Tamen] unde B, om. C

154 vel 1 ... cons. om. B !i tales] propositiones add. D, om. A 1 ,, vel 1 om. AA X DE 156 in.. est om. A 1 \\ de... et om. B auctorum A X BCK, ct add. A^CKV 4

157 et 1 om. ABE

155 Sicut] undc I

159 expos.] compositionibus B

:

auct.]

philos.] et sanctorum add. D , princip.] praecipue C i! innit.] inten-

dendum AA X E, intelligendum BK, attendendum I

160 intentioni ct om. DI

161 ista] illa C V 4

162 omnis adi.] omne additur B

Cf. Guillelmus de Shyreswode (Sherwood), Syncategoremata, cap. 'Omnis' (ed. cit., p. 49); Rogerus Bacon, Summa de sophismatibus et distributionibus (ed. R. Steele, Opera hactenus inedita Rogeri Baconit Fasc. XIV, Oxonii 1937, 157), ubi nonnulla hic dicta verbotenus occurrunt. 10

de propositionibus de inesse

265

mino communi continenti sub se multas species, quod potest fieri distributio pro singulis generum vel pro generibus singulorum, sive pro 165 partibus propinquis sive pro partibus remotis, sive pro partibus secundum speciem sive secundum numerum, sive pro speciebus sive pro individuis. Quae non debet intelligi de virtute sermonis, quia signum numquam distribuit terminum nisi pro illis pro quibus terminus supponit. Nunc autem dictum est quod terminus talis non supponit nisi pro indi170 viduis et non pro speciebus, ideo non distribuitur nisi pro individuis et non pro speciebus. Et ideo illa distinctio debet sic intelligi quod per talem propositionem denotatur praedicatum competere omnibus individuis, et hoc est de virtute sermonis; vel denotatur competere speciebus sumptis particulariter, hoc est denotatur praedicatum praedicari de 175 quahbet specie particulariter sumpta et non de qualibet specie universahter sumpta, et per consequens non denotatur competere omnibus individuis. Sed hoc non est de virtute sermonis sed secundum intellectum auctoris. Sicut per istam omne animal est sanum' de virtute sermonis denotatur quod omnis homo sit sanus et quod omnis bos sit salao nus, et sic de ahis, quia ahter iste syllogismus in primo primae [figurae], regulatus per dici de omni, non valeret omne animal est sanum; omnis homo est animal; ergo omnis homo est sanus', qui tamen est optimus. Sed tamen secundum intehectum ahcuius potest denotari quod valeat istas 'homo est sanus', 'leo est sanus', cbos est sanus', ita quod 'sanum' prae185 dicetur de quahbet specie, non tamen pro se sed pro individuo, quia nulla species est sana, sed tantum individuum est sanum. Sed iste sensus non habetur de virtute sermonis. Et ideo in eodem sensu iste discursus non valet omne animal est sanum; omnis homo est animal; ergo omnis homo est sanus'. Nec est inconveniens quod syhogismus qui de virtute l^osermonis est perfectus, secundum intehectum alicuius non sit bonus, sicut est de veritate propositionis, et est iam d i c t u m n . 165 sive 1 ] vel DI . pro partibus1 om. ABE

163 communi cont.] qui continet I

vel ABDE, pro partibus add. DI ., sive a ] vel ABDE 170 spec.] et add. BI

solum et D

171 illa] alia B ;| dist.] divisio BI hoc add. A C I V 4 sed D

170-71 ideo... speciebus om. (hom.) A 1

p

sit 1 ] est A B C V 4

179-80 sanus] asinus C, quod. corr. V 4

singulis B i; quia aliter] aliter enim BD !! in... primae] qui est C syllogismus add. DI de aliis D

183 intell.] intentione A B

186 est sanum om. BI

181 non] nihil A

denot.] denotare D

189 qui] iste A 1

Supra, cap. 1, lin. 204-10.

176 et] 178 Sicut] 180 aJiis]

182 optimus]

184 bos... sanus8] et sic

190 perf.] bonus D

propos.] sed est de virtute sermonis B . et] ut A 1 ; et... dictum om. BD 11

et... spec. om. CDIV 4

175 particulariter AEGem., personaliter alii, et add. B

177-78 sec. intell.] de intellectu I , intellectum] intentionem A J B

179 sit 1 ] est B

166 sive 1 ]

169-70 non... spec.] supponit pro individuis

191 sicut...

266

pabs n cap.

12

Secundo sciendum est quod omnis propositio universalis, in qua praedicatum sumitur universaliter, est falsa si praedicatum vel subiectum praedicetur de pluribus contentis. Si autem praedicatum praedicetur praecise de uno contento et similiter subiectum, posset esse propositio 195 vera. Unde si non esset nisi tantum unum animal, puta unus homo, haec esset vera 'omnis homo est omne animaT et similiter ista omne animal est omnis homo', sed si essent plures homines vel si essent quaecumque plura animaha haec esset falsa. Et ideo haec est falsa 'omnis phoenix est omne animar, haec tamen est vera 'omnis phoenix est omnis phoenix'. 200 Quandoque tamen potest indefinita vel particularis esse vera in qua praedicatur praedicatum universahter sumptum, quamvis subiectum habeat multa contenta; sicut si non esset nisi unus homo, quamvis essent plura animaha, haec esset vera 'aliquod animal est omnis homo'. Tertio sciendum est quod hoc signum 'omnis' quando accpitur in 205 plurali numero potest teneri collective et divisive. Si teneatur divisive, tunc denotatur quod praedicatum vere competit omnibus ilhs de quibus vere praedicatur subiectum, sicut per istam 'omnes apostoh Dei sunt duodecim' denotatur quod hoc praedicatum 'duodecim' vere dicatur de quocumque de quo vere praedicatur hoc subiectum 'apostoh', et ita cum 210 Petrus et Paulus sint apostoh, sequitur quod Petrus et Paulus sunt duodecim. Sed si teneatur collective, tunc non denotatur quod praedicatum conveniat quibuscumque de quibus verificatur subiectum, sed quod competat omnibus simul sumptis de quibus verificatur subiectum; unde denotatur quod isti apostoh, demonstratis omnibus apostohs, sunt duo- 215 decim. [CAP. 5 . DE PROPOSITIONIBUS UNIVERSALIBUS IN QUIBUS SIGNUM DISTRIBUIT PRO DUOBUS TANTUM]

De signis distributivis non pro quibuscumque sed pro duobus tantum, cuiusmodi sunt 'uterque' et 'neuter', sciendum est quod ad veri192 est om. CIV 4

193 univ.] si sit affirmativa add. ADI j! si... vel om. I j| vcl] et AE

194 praed. 1 ] praedicentur AE ' contentis] sub se add. C 197 omne 1 s. lin. V 4 , om. C 202 quamvis] licet C V 4 om. A X I

204 haec] tamen add. B

208 Dei om. AA X I

om. A J I '! quo] quibus CD, om. A 1

196 esset] sit A C V 4

201-04 Quandoque... homo om. A A J K

205 sciendum] notandum C V 4

209-10 quocumque] quibus A 1 , quibuscumque D, om. I praed.] dicatur A, dicitur D

quod Petrus et Paulus cum sint apostoli C V 4 signum 'omnes' add. D

195 subi.] tunc add. D

198 si essent1 om. AA^BE

CAP. 5 . - 3 quibusc.] quocumque

DIV 4

210 de

210-11 ita... Paulus] ideo sequitur

211 sint] sunt A B

214 unde] ut B, quia solum D

207 vere

212 teneatur] sumatur I, hoc

215 dem.] simul add. D

4 neuter] et add. BI

apostolis om. D

de

PROPOSITIONIBUS

de inesse

267

5 tatem talis requiritur quod praedicatum vere competat utrique illorum demonstratorum, si sit affirmativa, vel negetur ab utroque, si sit negativa. Sicut ad veritatem istius 'uterque istorum currit' sufficit quod iste currat et ille currat, et ad veritatem istius 'neuter istorum currit' requiritur quod nec iste nec ille currat. 10 Et est sciendum quod in hoc differt universalis in qua ponitur hoc signum 'uterque' ab universali in qua ponitur hoc signum 'omnis' quod numquam potest tahs universahs esse vera in qua praedicatur praedicatum universahter sumptum, sive praedicatum sumatur cum hoc signo
[CAP. 6 . DE PROPOSITIONIBUS UNIVERSALIBUS IN QUIBUS SIGNUM DISTRIBUIT PRO PARTIBUS INTEGRALIBUS, CUIUSMODI EST HOC SIGNUM 'TOTUS']

De signo distributivo pro partibus integrahbus, cuiusmodi ponitur s hoc signum 'totus', est sciendum quod hoc signum 'totus' potest ah5 talis] propositionis univcrsalis add. D 8 istius] talis A

6 negetur] negativa BI

11 universali] illo B, illa C V 4

in qua ponitur hoc signum uterque a parte subiecti A^CIV 4 busc. dem.] quocumque demonstrato B 19 album] utraque add. D :

16 qui-

18 et] similiter ista add. A 1 : quia] et B, supple D

21 sed] hoc signum add. A D

praedic.] essct scmper unum ct add. I

25 et 1 ] vel AA^BCV 4 CAP. 6 . - 5

12 univers.]

praedicatur] ponitur A A J E

20 istius] illius ADEI, huius A X B |: quia] quod C V 4 ;j hoc signum om.

AA^CV 4 ;; omnis] vel omne add. A 1 ideo A^CV 4

7 currit] requiritur et add. A 1

omnis] vel alia add. A 1 ;. quod] quia I

hoc signum om. AA X EI

22 scil.] vel A 1 , et I , ita]

23 haberet] habet A C V 4

omnis] unus K

268

pars ii cap.

10

quando sumi categorematice, aliquando syncategorematice. Si sumatur categorematice, tunc significat idem quod 'perfectum' vel 'compositum ex omnibus suis partibus'; et sic quantum ad veritatem sermonis tantum valeret non addere quantum addere. Unde quidquid dicitur de termino sumpto cum 'totus' categorematice sumpto, dicitur de illo sumpto sine 'totus'; sicut si totus Sortes currit, Sortes currit, et si totus homo est animal, homo est animal. Tamen posset dici quod non convenienter additur nisi termino importanti aliquo modo ahquid compositum, et ideo forte non est proprie dictum 'totus Deus videtur', quia hoc videtur importare Deum componi ex partibus. Et tunc non sequitur consequentia a termino sumpto sine 'totus' ad terminum sumptum cum 'totus', sicut non sequitur 'Deus videtur, igitur totus Deus videtur', quia tunc in consequente imphcaretur Deum componi ex ahquibus distinctis. Si autem h 'totus' teneatur syncategorematice, sic est unum signum distributivum pro partibus integrahbus, immo pro partibus proprie dictis ipsius importati per terminum cui additur; ut ista propositio 'totus Sortes est minor Sorte' aequivaleat isti 'quaelibet pars Sortis est minor Sorte', et ista 'totus Sortes currit' aequivaleat isti 'quaehbet pars Sortis currit'. Et tunc quaehbet tahs propositio non posset esse vera nisi praedicatum conveniret cuihbet parti ilhus totius importati per terminum cui additur; et tunc proprie est signum et dicitur distribuere pro partibus integrahbus, et alia signa pro partibus subiectivis. Quod sic est intelligendum quod aha signa distribuunt pro contentis sub termino, quae non sunt proprie partes sed tantum large et extensive accipiendo partes. Sed hoc signum 'totus' distribuit pro partibus proprie loquendo de partibus, sive sint partes eiusdem rationis sive alterius rationis; et hoc pro partibus illius quod importatur per illum terminum cui additur hoc signum 'totus'. Sicut in ista 'totus Sortes est pars Sortis' fit distributio pro quahbet parte Sortis, scilicet pro materia et forma, et pro manibus et pedibus, et sic de omnibus aliis.

7 tunc] sic A 2 DI D :, quantum] quam B

8 veritatem] virtutem C

16 sequitur] valeret BDI

15

20

25

30

35

9 valeret] valet A A a B E ,i addere] totus add.

10 cum] hoc signo add. A X D , totus] toto BIK

14 aliquid] aliquod ABE, om. A 1

10

13 posset] potest C V 4

15 hoc] haec D, hic I, om. ABE ! Deum] aliquo modo add. B

17 totus 1 ] toto AXB \\ cum] illo termino add. mg. I '! totus 1 ] toto A X B !|

sequ.] sequeretur A X DI ;i Deus] non add. A 1 stribuere] distributive A, stricte I

20 sic] tunc V 4

24 ista] scilicet add. A

29 alia] isu D, aliqua I, om. C V 4

32 sive 1 ] sint partes add. D , rationis1 om. A X BE 35 qualibet] aliqua A „ et 1 ] pro add. D

et 8 ] pro add. C V 4

33 illum om. BI

27 di-

30 extensive] ex^ense C V 4 terminum] subiectum B

36 omnibus om. A 1 !

de propositionibus de inesse

269

Veramtamen sdendum quod aliquando, sive de virtute sermonis sive ex usu vel placito alicuius utentis, non curo, 'totus' tantum distribuit pro partibus integralibus, non pro partibus essentialibus, cuiusmodi 40 vocantur materia et forim, quandoque autem distribuit pro omnibus partibus, sive sint integrales sive essentiales sive qualescumque. De signis autem quae dicuntur distributiva accidentium, sciendum quod talia 'qualelibet' et huiusmodi non sunt proprie signa, sed sunt aequivalentia uni composito ex signo et ahis, sicut 'qualelibet' idem est 45 quod 'habens de omni specie qualitatis ahquam quahtatem; et ideo convenienter sibi additur ahquod signum, ut dicatur 'quilibet qualehbet currit', sicut convenienter dicitur 'quilibet habens de omni specie qualitatis aliquam quahtatem currit\ Et tunc patet quid requiritur et sufficit ad veritatem talis propositionis. 50 Ista non sunt multum usitata in theologia, ideo pertranseo de eis.

[CAP.

7.

DE

PROPOSITIONIBUS

DE PRAETERITO ET DE

FUTURO]

Quarto videndum est de propositionibus de praeterito et de futuro. Et est primo sciendum quod quaehbet propositio de praeterito et de futuro, in qua subicitur terminus communis vel pronomen demonstra5 tivum cum termino communi vel terminus discretus importans ahquod compositum, est distinguenda, eo quod subiectum potest supponere pro eo quod est vel pro eo quod fuit, si sit propositio de praeterito, aut pro eo quod est vel pro eo quod erit, si sit propositio de futuro. Et sive sic sive sic, si sit propositio affirmativa requiritur quod praedicatum sub pro10 pria forma, hoc est quod ipsummet praedicatum vere per tale verbum praedicetur de eo pro quo subiectum supponit, ita scihcet quod propositio in qua praedicatur praedicatum de pronomine demonstrante prae37 aliquando] quandoquc C V 4 vel ex B

38 vel] et CV 4 ,

non curo om. A 1

37-38 de... vel] ex usu loquenrium sive de virtute sermonis om. A A 1

placito om. A 1 ;; alic. utent.] loquentium

41 qualesc.] qualitercumque I

42-43 sciendum... qualelibet] sicut sunt talia quaelibet K

43 quod] cuiusmodi sunt B || qualelibet]

qualibet A B V 4 , qualecumque A 1 , qualiscumque I ; et] quacumque et add. B BV 4 , qualiscumque I

A 1 !!

42 autem om. A C E V 4 jj dic.] vocantur A

45 omni] qualibet D, om. A ij ideo] non C

44 qualelibet] qualibet

45-46 conv.] convenientius C D

46 aliquod] aliud D, om. A 1 || ut] si add. ABE ; ut dic.] dicendo A 1 1! quilibet] quaelibet B, currit add. I j| qualelibct] qualibet B, quaelibet I

47 omni] qualibet A^CIV 4

48 tunc] sic A C V 4

50 Ista...

eis om. A 1 j| multum] a multis B jj eis] ad praesens add. B CAP. 7 . - 2

vid.] dicendum A 1 || de* om. A^C

7-8 fuit... quod 1 om. (hom.) I 10 quod om. BDI

5 aliquod] aliquid A^C

7 praeter.] praesenti V 4 „ aut] vel A V 4

12 praedicatur] ponitur A 1

7 vel] aut I

8 vel] aut A 1 1| erit] fuit A 1

270

pars ii cap.

10

cise illud pro quo subiectum supponit fuit aliquando vera, si sit propositio de praeterito, vel quod erit aliquando vera, si sit propositio de futuro. Verbi gratia, si ista propositio sit vera 'album fuit Sortes', et si 15 'album' supponat pro eo quod est album, non requiritur quod haec fuerit aliquando vera 'album est Sortes', sed requiritur quod haec fuerit vera 'hoc est Sortes', demostrando illud pro quo subiectum supponit in ista 'album fuit Sortes'. Unde si Sortes nunc primo sit albus, haec est vera 'album fuit Sortes', accipiendo subiectum pro eo quod est, et ta- 20 men numquam haec fuit vera 'album est Sortes', sed haec fuit vera 'hoc est Sortes', demonstrando Sortem; et quia 'album' in ista 'album fuit Sortes' supponit pro Sorte, ideo haec est vera. Simihter ista est modo vera 'creans ab aeterno fuit Deus', et tamen haec non fuit ab aeterno vera 'creans est Deus', sed ista ab aeterno fuit vera - vel fiiisset vera, si 25 fuisset formata - 'iste est Deus', demonstrando illum pro quo 'creans' supponit in ista 'creans ab aeterno fuit Deus\ Simihter ista est vera 'puer erit senex', et tamen haec numquam erit vera 'puer est senex', sed ista erit vera 'iste est senex', demonstrando illum qui modo est puer. Et ita est de aliis. 30 Unde ista est differentia inter propositiones de praesenti et de praeterito et de futuro quod praedicatum in propositione de praesenti stat eodem modo quo subiectum, nisi ahquid additum impediat; sed in propositione de praeterito et de futuro est variatio, quia praedicatum non tantum stat pro ilhs de quibus verificatur in propositione de praeterito 35 et de futuro, quia ad hoc quod tahs propositio sit vera, non sufficit quod illud de quo praedicatum verificatur, sive per verbum de praeterito sive per verbum de futuro, sit illud pro quo subiectum supponit, sed requiritur quod ipsummet praedicatum verificetur de illo pro quo subiectum supponit, secundum quod denotatur per talem propositionem. Sicut po- 40 sito quod Sortes modo sit albus et fuerit per totam diem istam et non ante, tunc haec est falsa 'Sortes heri fuit albus', et tamen 'album' vere praedicatur de Sorte et similiter praedicabatur de Sorte; quia tamen 13 fuit] fuerit C

14 aliquando om. BDEI

notando (etiam infira) C V 4 om. A A X D

23 est 1 ] modo add. B

28 erit] fit A

de] multis add. A 1

29 erit] est A X B

32 quod] quia BI

34-36 est... futuro om. (hom.) A C Gem., istum C, istorum I

21 hoc] homo C 25 ista] haec A

22 dem.] de25-26 vel... formata

30 modo] non B !| Ita] sic I |j est om. DI ||

33 quo] stat B |{ aliquid] aliquod I | additum] aliud K

37 praeterito A^BEGem., praesenti A C D I K V 4

verificabatur D Gem., verificabitur K AAXCV4

17 fuerit 1 ] fuit B, sit D || est] fiiit C

20 est] album add. C V 4

18-19 in ista] cum dicitur A

41 fiierit] fuit C V 4

42 tamen] tunc B i vere] non I, modo add. A 1

similiter] sic B, vere D

tamen] hoc add. ABE

39 verificetur]

totam] unam 11| istam] hodiernam B 43 et... Sorte 1 om.

DE PROPOSITIONIBUS DE INESSE

271

heri non praedicabatur de Sorte ideo haec est modo falsa de praeterito 45 'Sortes heri fuit albus\ Simihter si Sortes nunc primo sit albus, haec est falsa 'Sortes fuit albus', et tamen Sortes fuit illud de quo modo 'album' verificatur; quia tamen haec non fuit vera 'Sortes est albus', ideo haec est modo falsa 'Sortes fuit albus\ Et hoc quia praedicatum appellat suam formam 50 modo praeexposito; sed subiectum non sic, quia ad veritatem propositionis de praeterito non requiritur quod propositio ahqua, in qua praedicatur per verbum de praesenti praedicatum - vel illud pro quo supponit praedicatum - de ipso subiecto, fuerit vera. Sicut si Sortes nunc primo sit albus, tunc haec est vera 'album fuit Sortes', et tamen nulla 55 propositio de praesenti in qua praedicatur hoc praedicatum 'Sortes' - vel illud pro quo supponit - de hoc subiecto 'album' fuit prius unquam vera, quia haec numquam fuit vera 'album est Sortes' vel 'album est hoc\ demonstrando illud pro quo praedicatum supponit in ista 'album fuit Sortes'. Ahqua tamen propositio in qua praedicatur 'Sortes' 60 de pronomine praecise demonstrante illud pro quo subiectum supponit in ista 'album fuit Sortes' fuit vera, nam in ista 'album fuit Sortes' h album supponit pro Sorte qui nunc est albus, et haec prius fuit vera 'hoc est Sortes', demonstrando Sortem. Ex istis patet quod haec est concedenda 'creans semper fuit Deus\ 65 quia semper propositio in qua praedicatur 'Deus' de pronomine demonstrante illud pro quo 'creans' supponit in ista 'creans semper fuit Deus' semper fuit vera, vel fuisset, si fuisset formata, nam haec semper fuit vera 'hoc est Deus\ Haec tamen non semper fuit vera 'creans est Deus\ quia ante creationem mundi fuit falsa. Sed ista 'Deus semper fuit 70 creans' est simphciter falsa, propter causam dictam, et ita est de multis 47 et] sed A 1 , Sortes] non {sed del.) V 4 , om. C . verificatur] verificabatur AC, praedicatur add. C, add. mg. V 4

53 praedicatum] subiectum A X K

C || nulla] aliqua A

nunc om. AA X E

56-57 unquam] numquam A C

B C V 4 !| dem.] denotando CV 4 , demonstrato et add. Sorte vel D hoc praedicatum add. A 1

61 fuit 1 ] sit C, fit V 4

A [| haec] hoc et add. Quia I r hoc] hic A A 1 66 quo] subiectum scilicet add. A H supp.] sicut add. B 68 hoc] hic AA X E

54 sit] fuit B || tamen] tunc

57 fuit] prius add. B

li om. A X BDI

58 hoc] homo

59 Aliqua] alia AA X E, om. 11| praed.] 62 qui] quia C V 4 i| nunc] non

63 Sortes] album E !i dem.] denotando C K V 4 67 fuisset 1 ] vera add. C !i si] semper add. D

69 quia] creans ante creationem mundi non verificabatur de Deo per verbum de

praesenti quia add. D jj fuit 1 ] haec add. BD

Cf. supra, Pars I, c. 72, lin. 60-61; Guillelmus de Shyreswode, Introductiones in logicam, cap. 5: "Nomen ergo in praedicato dat intelligere formam, dico ut est forma substantiae subiecti... Unde praedicatum solam formam dicit" (ed. cit., p. 78). 1

272

pars ii cap.

10

aliis consimilibus. Et sicut dictum est de propositionibus de praeterito, ita dicendum est, proportionaliter, de propositionibus de futuro.

[CAP. 8 . A D COGNOSCENDUM QUANDO PROPOSITIO

cuius

ALTERUM

EXTREMUM EST TERMINUS OBLIQUUS FUERIT VERA VEL FALSA]

Illa autem quae praedicta sunt non sufficiunt ad cognoscendum quando propositio cuius alterum extremum est terminus obliquus fuerit vera vel falsa, sed circa hoc oportet habere regulas speciales. Et sunt hic utiles regulae grammaticales \ de quibus tamen me breviter expediam. Unde sciendum est quod sicut in propositione affirmativa, cuius uterque terminus est rectus, ad veritatem propositionis requiritur quod subiectum et praedicatum supponant pro eodem, ita nonnumquam ad veritatem propositionis, cuius alter terminus est obhquus, requiritur quod subiectum et praedicatum non supponant pro eodem, vel non pro omni eodem. Aliquando tamen possunt supponere pro eodem secundum diversitatem verborum et regiminis casus obliqui. Unde quando casus obhquus regitur ex vi possessionis, ad veritatem tahs propositionis requiritur quod subiectum et praedicatum supponant pro distinctis, quamvis hoc non semper sufficiat. Ideo haec est falsa 'Sortes est Sortis', haec tamen poterit esse vera 'aliquis asinus est Sortis'. Et sicut est in isto casu, ita est in multis. Ahquando autem poterit propositio esse vera non obstante quod subiectum et praedicatum supponant pro eodem, sive non obstante quod rectus et obhquus supponant pro eodem; sicut haec est vera 'Sortes videt Sortem'. Et sic poterit contingere de multis ahis. Nec est facile in his regulam generalem et certam dare.

71 aliis] et add. C V 4 || propos.] illis A est] fuerit I

6 gramm.] generales 11; tamen om. quod add. A

15 distinctis] rebus add. I

A 1 , sequitur C V 4

1

11 non 1 om. B

16 Sortis] Sor C

1 7 aliquis om. A B E j| Sortis] Sor C

eodem om. A X C D V 4

5 simt mg. et add. ideo ad hoc I

8 est] terminus add. I" propos.] eius A X D

1 0 alter] alterum et add. extremum B

om. (hom.) A

CAP. 8. pp. 210-16).

5-6 Et... expediam om. A 1 CV4

io

is

20

7 2 ita] eodem m o d o A^CV 4 j| proport. om. K || propos.]

illis A || futuro] in omnibus add. D CAP. 8 . - 4

5

9 ita] tamen I,

1 4 regitur] requiritur 1 6 - 1 7 haec... Sortis mg. I,

18 multis] aliis add. BE

1 9 - 2 0 sive...

2 1 poterit] potest A A X E

Cf. Priscianus, Instit. grammat., V, cc. 13-14, nn. 68-81 (ed. A. Krehl,

DH PROPOSITIONIBUS MODALIBUS

[CAP.

9. QuiD

273

REQUIRITUR AD VERITATEM PROPOSMONUM MODALIUM]

5

10

15

20

25

Post propositiones de inesse dicendum est de propositionibus modal i b u s E t est primo sciendum quod aliquando dicitur propositio de modo, quia accipitur dictum propositionis cum tali modo. Sicut patet de istis omnem hominem esse animal est necessarium', 'hominem currere est contingens', omnem hominem esse coloratum est verum', omnem hominem esse animal est per se primo modo', omne necessarium esse verum est scitum>, 'Sortem currere est ignotum1, et sic de aliis. Ahqua autem propositio dicitur modahs, in qua ponitur modus sine tah dicto propositionis. Propositio modahs primo modo dicta semper est distinguenda secundum compositionem et divisionem 2. In sensu compositionis semper denotatur quod tahs modus verificetur de propositione ilhus dicti, sicut per istam omnem hominem esse animal est necessarium' denotatur quod iste modus 'necessarium' verificetur de ista propositione 'omnis homo est animaT, cuius dictum est hoc quod dicitur omnem hominem esse animal'; quia 'dictum dicitur quando termini propositionis accipiuntur in accusativo casu et verbum in infinitivo modo. Sed sensus divisionis tahs propositionis semper aequipollet propositioni acceptae cum modo, sine tah dicto; sicut ista omnem hominem esse animal est necessarium' in sensu divisionis aequipollet isti 'omnis homo de necessitate vel necessario est animal'. Simihter ista in sensu divisionis 'Sortem esse animal est scitum' aequipohet isti 'Sortes scitur esse animal\ Et sic de aliis. Unde de tahbus modahbus acceptis in sensu compositionis primo ahqua pauca sunt dicenda, secundo de aliis. CAP. 9 . - 5 quia] quando I credere (ita et infra) C

dictum] talis add. B

10 Aliqua] alia AEI, aliquando A 1 verificatur AA^EK verbo infinitivi modi A 1

CAP. 9. -

6-7 currerc]

9 ignotum] ignoratum D

12 dist.] in sensu compositionis et divisionis (!) add. I

16 verif.] verificatur A^I

similiter A C V 4

6 necess.] omnem add. I

8 est] in add. A ; modo] dicendi per se add. B 17 dicitur] dicere B, cst I

14 verif.]

19 vcrbum... modo]

20 sensus] in sensu I; divis.] divisus A A 1 i, aequip.] tali add. A C V 4

25 sic]

26 modal.] propositionibus I 1

Cf. Aristot., Periherm., cc. 1 2 - 1 3 (21a 34 - 23a 26); Boethius, In

librum De interpretatione, ed. la, II (PL 64, 362-83); ed. 2a, V - V I (PL 64, 580-621); Guillelmus de Ockham, Expositio libri Periherm. Aristot., II, ad textum: Hiis vero ieterminatis (ed. Bononiae 1496).

2

De hac re fusius infra, cap. 24 et Parte III—1,

c. 20.

OCKHAM, SUMMA LOGICAE

18

274

pabs n cap.

12

Primo igitur sciendum, sicut d i c t u m e s t 8 , quod semper per talem propositionem denotatur quod talis modus verificatur de tota propositione correspondente dicto. Ex quo sequuntur aliqua. Unum est quod talis universalis de necessario poterit esse necessaria, quamvis quaelibet singularis sit contingens vel falsa. Sicut haec est vera et necessaria in sensu compositionis 'omne verum contingens esse verum est necessarium', et tamen quaelibet singularis est falsa, nam haec est falsa 'hoc verum contingens esse verum est necessarium', quocumque demonstrato, quia hoc verum contingens poterit esse falsum, et tunc illa singularis est falsa, et per consequens modo non est necessarium, quod tamen denotatur per talem singularem. Simihter haec est vera et necessaria omne falsum contingens esse falsum est verum', et tamen quaehbet singularis est contingens, sicut inductive patet. Simihter ahquando est tahs universalis impossibihs, et tamen quaehbet singularis est possibihs et contingens, sicut patet de ista 'utrumque istorum esse verum est verum', demonstratis duobus contradictoriis contingentibus. Simihter patet de ista 'quodlibet istorum' - demonstratis omnibus falsis contingentibus - 'esse falsum est verum\ et tamen quaehbet singularis est contingens. Sed ad omnia ista p o t e s t d i c i quod nulla tahs propositio est universahs, sed quaehbet talis est singularis, quia in omni tali subicitur una propositio singularis vel ahquid supponens pro una propositione: D i c e n d u m est ad hoc quod sive - proprie et de virtute sermonis loquendo - tahs propositio sit universahs vel particularis, sive quaehbet sit singularis, non est multum curandum ad praesens, quia saltem A r i st o t e 1 e s vocat tales propositiones universales et particulares, sicut p o s t e a ostendetur 4, et illo modo loquor e g o in proposito. Utrum autem A r i s t o t e l e s tunc loquebatur extensive et improprie vel stricte et proprie, non multum curo. Et tunc dico quod propositio 28 sdendum] dicendum A C V \ quod add. B vis] et tamen B

32 sit] erit B I| vel] et K

propositionem add. AI sicut] ut D add. I

35

40

45

50

55

31 est om. BDI , esse] vera et add. B || quam37 est 1 ] erit A J B D

38 ttmen] non K || talem]

40 est 1 ] necessarium vel add. D \[ verum] necessarium A 1

42 de] in A A 1

30

43 verum 1 ] necessarium I

:i

cont.] fiilsa AXI ||

44 Similiter] Sic A, sicut A 1 , sicut

45 omnibus] duobus A 1 1| falsis] futurif I || falsum BCV 4 Gem., vemm alii || verum] quodest

impossibile add. D

49 sing. mg. B, om. D i una 1 ] vera I

BI !i part.] singularis B tamen D, om. I

52 sit om. A C V 4 (l saltem] tamen I

53 vocat] vocavit A X D

55 autem]

56 non... curoj non est multum curandum A 1

Hic, paulo superius. apud Aristotelem non legimus. 8

51 loqu.] quaelibet add. A 1 1| propos. om.

4

Cf. infra, Pars III—3, c. 33. 'Tales propositiones'

de propositionibus modalibus

60

65

70

75

so

275

illa est universalis in qua subicitur dictum propositionis respectu compositionis principalis, ita tamen quod respectu compositionis minus principalis subicitur terminus communis cum signo universali, sicut in ista 'omnem hominem esse animal est necessarium' hoc totum omnem hominem esse animal' subicitur respectu ilhus verbi indicativi modi 'est'; quia tamen respectu istius compositionis infinitivi modi 'esse* supponit hic terminus 'homo' cum signo; et hoc sufficit ad propositum. Unde qui vult tenere quod tales sunt proprie universales, potest leviter dicere quod sufficit quod subiciatur terminus communis respectu verbi infinitivi modi. Ex istis patet quod sufficit scire quid requiritur ad veritatem tahum propositionum, sciendo quid requiritur ad hoc quod ahqua propositio sit necessaria et ad hoc quod sit contingens vel vera vel impossibihs vel scita vel ignota vel credita, et sic de aliis, de quibus omnibus pertractare nimis foret longum. Tamen de propositione necessaria est sciendum quod propositio non propter hoc dicitur necessaria quia semper sit vera, sed quia est vera si sit et non potest esse falsa. Sicut haec propositio in mente 'Deus est' necessaria est, non quia semper sit vera, - quia si non est, non est vera sed si sit, est vera et non potest esse falsa. Similiter haec propositio in voce 'Deus est' est necessaria, et tamen non semper est vera, quia quando non est, tunc non est vera nec falsa; sed si sit prolata, est vera et non potest esse falsa nisi termini ahter instituerentur ad significandum. Proportionaliter debet dici de propositione impossibih, quod est illa quae si sit, est falsa, non tamen est falsa nisi sit propositio. Et ita, proportionahter, est de propositione contingenti. Sed ad hoc quod propositio sit scita vel credita, et sic de aliis, plus requiritur. Sed quid requiritur, pertinet ad librum Posteriorum et ad ahos libros 6. 57 propos.] vcl (?) add. A, univeralis add. V 4 , om. A 1 A^BDI i| modi] puta respectu huius verbi add. D, om. C

61 illius om.

59 subi.] subiciatur BD 62 quia] quod A B V 4

63 signo] univer-

sali add. I :j propos.] propositionem AXI, universalem scilicet quod subiciatur dictum respectu indicativi modi et quod subiciatur terminus communis cum signo universali respectu verbi infinitivi modi add. A 1 lt

Unde] ideo A^BDI

do om. A C V 4

64 proprie] propositiones A X K

67 scire quid] quod I

ignorata A 1 i; pertr. s. lin. V 4 , tractare A, om. C est om. CDIV 4 om. BI

80 quod] quae BI

et non potest esse vera add. D

78 tunc

81 quae] quod I jl falsa]

82 propos. om. A C V 4 , cont.] contingente A^CDIV 4

Cf. infra, Pars III-l, cc. 30, 51, et 64.

70 ignota]

72 Tamen] et non 11|

74-76 mente... in om. (hom.) I

80-81 est... quae om. D

ideo etc. add. A C V 4 5

67-68 quod... scien-

69 vel 1 ] et CV 4 , om. I

71 nimis corr. in nunc B

73 quia] quod B „ sit] est A C V 4

non 1 ] nec B

leviter] simpliciter I

68 sciendo] sciendum I

84 libros]

276

pars ii cap. 10 [CAP. 1 0 . DE PROPOSITIONIBUS MODALIBUS SINE DICTO]

Circa propositiones modales sine dicto propositionis, quae omnino aequipollent propositionibus sumptis cum dicto in sensu divisionis, est sciendum quod tales non convertuntur cum primis; immo potest una illarum esse vera, alia exsistente falsa et e converso. Sicut secundum viam A r i s t o t e l i s haec est vera in sensu compositionis omnem hominem esse animal est necessarium' et tamen haec est falsa 'omnis homo de necessitate est animaT Simihter, secundum viam A r i s t o t e l i s , haec est vera omne verum esse verum est necessarium', et tamen haec est falsa omne verum necessario est verum\ Et ita de multis aliis. Propter quod sciendum quod ad veritatem tahum propositionum requiritur quod praedicatum sub propria forma competat ilh pro quo subiectum supponit, vel pronomini demonstranti illud pro quo subiectum supponit; ita scihcet quod modus expressus in tali propositione vere praedicetur de propositione de inesse, in qua ipsummet praedicatum praedicatur de pronomine demonstrante illud pro quo subiectum supponit, proportionahter sicut d i c t u m e s t de propositionibus de praeterito et de futuro 2 . Sicut ad veritatem istius omne verum de necessitate est ve^um, requirittu: quod quaehbet propositio sit necessaria in qua hoc praedicatum Verum' praedicamr de quolibet pro quo hoc subiectum 've^um, supponit, puta quod quaehbet tahs sit necessaria 'hoc est verum', 'illud est verum', demonstrato quocumque pro quo subiectum supponit. Et quia non quaehbet tahs est vera, ideo haec est simphciter falsa omne verum de necessitate est verum\ Simihter per istam 'creans potest non esse Deus' non denotatur quod haec sit possibihs 'creans non est Deus', quia tunc haec esset vera de possibih, sed denotatur quod haec sit possibihs 'hoc non est Deus', demonstrato illo pro quo 'creans' supponit in ista 'creans potest non esse Deus\ Et ista est simphciter impossibilis, quia 'creans' in ista 'creans potest non esse Deus' supponit pro Deo. Et certe haec est impossibihs CAP. 10. - 2 omnino] non IK

3 sumptis] omnino K

4 cum] in C K

9 vcra] in sensu compositionis add. D , neccss.] in sensu compositionis add. mg. A 1 14-15 vere... propos. om. B

vcre... inesse om. I

5 alia] altcra A 1 11 talium] istarum I

15 praed. de propos.] de propos. pracd. A C V 4

20 verum] vere B , quolibet] pronomine demonstrantc illud add. A 1 : hoc om. A 1 , subi.] nomen I rum om. A^B

23 vera] neccssaria A J I

26 non om. IK " vera] &lsa C

21 ve-

28 creans 1 ] Deus B

29^30 Ft... Deo] supponit pro Deo. Et ita est simpliciter impossibilis, quia 'creans' in ista 'creans potest non esse Deus' supponit I

30 non om. K !| certe] ente C, ita I !j est] simplicitcr add. I

CAP. 10. - 1 Cf. tamen Aristot., Anal. Poster., I, c. 1 5 : "Ex necessitate enim 2 Supra, cap. 7. homo animal" (34b 16-17).

5

io

is

20

25

30

de propositionibus modalibus

35

40

45

so

55

60

277

'hoc non est Deus\ demonstrato Deo. Simihter per istam 'creans necessario est Deus' denotatur quod haec sit necessaria 'hoc est Deus\ demonstrato illo pro quo 'creans' supponit in praedicta propositione de necessario; et hoc est verum. Ideo illa propositio de necessario est vera, non tamen est necessaria, sed est contingenter vera, quia posito quod Deus cessaret creare tunc esset falsa, sicut sua de inesse esset falsa, haec scihcet 'creans est Deus'. Nec est ahquod inconveniens quod propositio vera de necessario sit contingens, sicut patet in exemplo praedicto. Et sicut propositio vera de necessario potest esse contingens, ita propositio vera per se potest esse vera per accidens et contingenter, sicut haec est vera 'creans per se est Deus', et tamen est per accidens vera et contingenter. Et ita est de multis aliis. Tamen non obstante quod tales sunt verae, tamen tales sunt falsae 'Deus necessario est creans' et tales verae 'Deus contingenter est creans', 4Deus potest non esse creans', 4Deus potest esse non creans' et huiusmodi. Et hoc quia nuha propositio in qua praedicatur hoc praedicatum 'creans' de pronomine demonstrante illud pro quo hic terminus 'Deus' supponit est necessaria sed contingens, quia quaehbet tahs est contingens 'hoc est creans', 'hoc est non creans', demonstrando Deum. Simihter dicendum est de tahbus propositionibus 'Deus potest assumere suppositum humanum', 'Deus potest uniri supposito humano', 'Deus potest se solo facere actum meritorium', 'Deus potest facere album sine albedine' et huiusmodi, quae omnes falsae sunt, quia quaehbet propositio in qua praedicatur ahquod praedictorum de pronomine demonstrante illud pro quo supponit subiectum est simphciter impossibihs. Nam haec est impossibilis 'suppositum est assumptum'; nam sequitur 'suppositum est assumptum, igitur suppositum innititur alteri', et ultra 'igitur suppositum non est suppositum', et tamen imphcatur esse suppositum; igitur haec est impossibihs 'suppositum est assumptum'. Simihter haec est impossibihs 'hoc est unitum supposito', demonstrando Deum. Et ista similiter 'Deus facit se solo actum meritorium', quia 32-33 demonstrato illo] demonstrando illud AI posito] ponendo B C 45 Deus 1 rep. B om. C V 4

33 creans] subiectum A

38-40 sit... cont.] possit esse contingens B

46 praedicatur] ponitur B

53 omnes] propositiones add. A 1

in qua] propositiones in quibus

A1

35 sed] tamen add. C V 4

40 vera] de add. DI, om. C V 4

49 dem. Deum trp. p. creans1 A^BDI,

47 hic] iste D

53-54 quaelibet] omnis A, omnes A 1

54 praedict.] istorum I

'hoc assumit suppositum' (hoc est assumptum K) est impossibilis add. mg. A 1 , add. K quia A

Nam... imposs. om. D : haec] ista propositio I

cst unitum I ista A X BDE

58 suppos. 1 ] assumptum A 1

57 ass.] cum add. B

56 Nam]

innit.] innitatur B,

59 igitur... assumptum om. A C K V 4

60-61 dem. Dcum] demonstrato Deo A

54 prop.

55-56 imposs.] nam ista propositio

60 haec]

278

pars ii cap. 10

sequitur 'Deus facit se solo actum meritorium, ergo actus meritorius non fit nisi a Deo; et per consequens non fit a voluntate cuius est; et per consequens non est actus meritorius'. Tamen hoc non obstante, nisi aliquis modus logicahs vel gramma- 65 ticahs impediat, istae sunt verae 'suppositum potest assumi a Verbo', 'suppositum potest uniri Verbo\ 'actus meritorius potest fieri a solo Deo', quia per nullam istarum denotatur nisi quod propositio in qua praedicatur praedicatum de pronomine demonstrante illud pro quo subiectum supponit sit possibihs, et hoc est verum. Nam in ista propo- 70 sitione 'suppositum potest assumi', hoc subiectum 'suppositum' supponit pro hac natura humana, quia haec natura humana, ex hoc quod non dependet nec innititur alteri, vere est modo suppositum, et ita 'suppositum' vere supponit pro hac natura, sicut 'album' in ista 'album currit' vere supponit pro Sorte, si Sorte sit albus. Sed demonstrando istam na- 75 turam humanam, haec est propositio possibilis 'hoc est assumptum a divino supposito', igitur haec est vera 'suppositum potest assumi', sicut haec est vera 'album potest esse nigrum', quia haec est possibihs 4hoc est nigrum', demonstrando ahquid pro quo 'album' supponit; et tamen haec est impossibihs 'album est nigrum\ so Simihter omnes tales sunt verae sub eodem sensu 'homo potest assumi\ 'causatum ab agente creato potest causari a solo Deo\ 'visum a Sorte et Platone potest videri a solo Sorte' et huiusmodi. Et tamen istae sunt impossibiles 4homo est assumptus', 'causatum ab agente creato causatur a solo Deo\ 'visum a Sorte et Platone videtur a solo Sorte\ et 85 sic de aliis. Secundo sciendum est quod tales propositiones de modo consimiliter se habent ad suas singulares sicut propositiones de inesse, et ideo impossibile est quod talis universalis sit vera vel necessaria vel contingens nisi quaehbet singularis sit vera vel necessaria vel contingens. 90 Simihter, sicut propositio de inesse potest esse impossibihs non obstante quod quaehbet singularis sit possibilis, sicut patet de ista 'utrumque istorum est verum\ demonstratis duobus contradictoriis contingentibus, 62 Deus om. BD praem. A C V 4

63 non 1 ... Deo] fit a solo Deo B

65-66 nisi... impediat om. K

a 1 ] solo add. A

71 assum.] a Verbo add. A X B

72 humana 1 ] et add. C, add. s. lin. V 4

73 innit.] unitur I || vere] naturae AI

add.D

79 aliquid] illud I

76 est propos. trp. B C V 4

sensu om. K

74 natura] humana

album] subiectum B C V 4

81 sub...

82 causatum] creatum A X CV 4 !i creato] increato C, causato I ,; causari] creari A A X C

84 caus.] creatum A J C I

creato] causato A, om. A 1

87 Secundo] Tertio A 1 , om. A B I! est om. A X BDI 91

65 Tamen] et suppos.1 om. C V 4

propos.] universalis add. s. lin. B

85 caus.] creatur A^CI 88 ideo] ita A

imp.] possibilis A

a 1 ] solo add. I

90 vera vel 1 om. A B C V 4

93 cont. om. A^BDE

DE CATEGORICIS AEQUIVALENTIBUS HYPOTHETICIS

279

sic aliquando - quamvis raro - potest universalis de modo esse impossi95 bilis et quaelibet singularis possibilis, sicut patet in ista 'utrumque istorum necessario est verum\ demonstratis istis 'Sortes fuit in a\ 'Sortes non fuit in a\ Haec universalis est impossibilis, et tamen quaelibet singularis est possibilis, nam haec est possibilis 'haec est necessario vera: Sortes fuit in a\ et simihter aha est possibihs. 100 Praedicta autem sunt intelligenda de aliis propositionibus modahbus, sicut de istis 'omnis homo scitur a te esse animaT, nam ad veritatem istius requiritur quod quaehbet tahs sit vera 'ista est scita a te: iste est animal, et iste est animaT, et sic de singuhs. Et ideo haec est falsa de virtute sermonis 'omnis homo scitur a te esse animaT ct ista simihter 'omnis homo io5ignoratur a te esse animaT. Et ita de multis ahis.

[CAP. 1 1 . DE PROPOSITIONIBUS AEQUIVALENTIBUS HYPOTHETICIS QUAE SECUNDUM VOCEM SUNT CATEGORICAE]

Dicto de propositionibus categoricis, quasi simphcibus, dicendum est de propositionibus aequivalentibus propositionibus hypotheticis. 5 Et est sciendum quod quaehbet categorica ex qua sequuntur plures propositiones categoricae tamquam exponentes eam, hoc est exprimentes quid illa propositio ex forma sua importat, potest dici propositio aequivalens propositioni hypotheticae. Huiusmodi sunt, sicut dictum est p r i u s \ propositiones exclusivae et exceptivae et reduphcativae. Huius10 modi etiam sunt omnes propositiones in quibus ponuntur termini connotativi et relativi, sicut istae propositiones 'aliquod album currit', 'omne album est corpus', 'omne agens producit aliquid', 'omnis quantitas est in loco\ 'omnis simihtudo est qualitas' et huiusmodi. Ideo de istis est primo dicendum. 15 Circa quod sciendum est quod, sicut d i c t u m est 2 , ille terminus 94 dc modo om. A D 100 Praed.] omnia pracm. A 1

95 et] non obstante quod I in] de A X BD 101 esse] omne add. A

97 umen om. A B C V 4

102 talis] illarum D

103 iste] ille AXDI

105 ita] similiter est add. C V 4 CAP. 11. - 3 cst] nunc add. D D ; illa] ista ABE, om. D

4 de] aliis add. I

8 Huiusm.] autem add. 11 propos. om. A J BDE

I ' in quibus] ubi I

quantum A 1 ; omnis om. A 1

6 eam om. AXE 9 red.] ct add. A X CV 4

A1

aliquod] omne A 1

13 huiusm.] et add. AEI

10 omnes] tales

12 omne 1 ] aliquod D

album]

14 dicendum] sciendum C, secundo dc

exclusivis, tertio de exceptivis add. A^BE, quarto de reduplicativis add. (ultra) A J E mum

7 quid] aliquid quod

15 quod 1 ] pri-

AJBE

CAP. 11. -

1

Supra, cap. 1, lin. 69-76.

2

Supra, Parte I, c. 10, lin. 38-94.

280

pars ii cap. 10

dicitur proprie connotativus vel relativus qui habet quid nominis, hoc est definitionem unam exprimentem quid nominis, ita quod non potest sciri quid nominis ipsius nisi habendo orationem. Et tunc semper ahquid significat principahter et ahquid secundario, sicut patet de istis 'album', 'cahdum*; nam definitio 'albi' exprimens quid nominis est 'habens albe- 20 dinem' vel 'informatum albedine' vel huiusmodi. Ita quod 'album' pro ahquo supponit quod est significatum vel consignificatum ipsius, et ahquid significat vel consignificat pro quo tamen non supponit, vel non oportet quod supponat pro eo etiam si distribuatur signo universah, et hoc quantum est ex virtute distributionis. Et ita universaliter quando ahquid 25 per ahquem terminum connotatur vel consignificatur, pro quo tamen tahs terminus supponere non potest, quia nec de tah verificatur semper, tahs terminus vel est connotativus vel relativus. Sicut iste terminus 'album' secundum unum modum dicendi significat principahter albedinem, et tamen non supponit pro albedine sicut nec verificatur de albe- 30 dine, nam haec est falsa 'albedo est alba', ideo iste terminus 'album' est connotativus vel relativus. Similiter 'creans' significat vel consignificat creaturam pro qua non supponit; haec enim est falsa 'creatura est creans', ideo iste terminus 'creans' est connotativus vel relativus. Simihter dicendum est de 'simo' et 'cavo' et 'quantitate' et huiusmodi, secundum 35 opinionem A r i s t o t e l i s 8 . Omnia enim ista connotant vel important aliquo modo ahqua pro quibus non supponunt. 'Quantitas' enim importat unam partem distingui loco et situ ab aha parte, et tamen pro tali loco vel situ non supponit; si tamen supponat, hoc accidit propter hoc quod quaehbet pars quanti est quanta. 40 Quae autem sit proprie differentia inter nomen relativum et connotativum, a 1 i a s forte ostendetur 4. 18 orationem] definitionem I 19 princip.] primario B aliquid] aliud D . secund.] connotando add. A 1 20 albi om. A 1 !• nominis] album add. A 1 , albi add. I 20-21 habens... inform.] habcre... informari B 21 vel 1 ] et DI 22 quod] non add. A X IK signif. vcl cons.] connoutivum vel significatum ipsius vel connotatum, propter hunc terminum 'album' quod est significatum vel consignificatum ipsius K jj vel om. B i cons.] significatum C, connotatum I ipsius] illius C 23 cons.] sivc connotat add. A 1 25 ex] de AB, in C V 4 virtutc] veritatc I distrib.] distinrtionis I 26 cons.] significatur CIV 4 27 tali] distributo semper talis terminus non potcst supponere quia nec de tali add. I 29-30 albed.] album A 30 supponit] principaliter add. K albedine] penonaliter add. I 31 est s ] tcrminus add. D 33 creaturam] illam B pro... supp.] pro qua tamen (!) A 1 , et tamen non supponit pro ca C 31-35 dicendum om. A X BDE 35 cavo] curvo I 36 Omnia] ideo B 37 aliqua] alia B 39-40 si... quanta om. A 39 si] sed B ; tamen] autem C V 4 39-40 propter hoc] ideo C V 4 , om. I 40 quod] quia CIV 4 quanti] quantitatis BI 41 propric] propria CIV 4 42 ostcnd.] dicetur A X B 4 Una difFerentia, scilicet quod termino relativo vere et conCf. Pars I, c. 44. venienter addi potest terminus obliquus, assignatur statim infra, cap. 12 lin. 10-18. 8

de categoricis aeqltvalentibus hypotheticis

281

Istis suppositis sciendum est quod quaelibet propositio quae habet talem terminum, est habens exponentes exprimentes quid importatur 45 per talem propositionem. Sed diversae propositiones habent diversas exponentes propter diversos terminos connotativos vel relativos, et ideo sufficiet dicere de ahquibus, quia per ihas potest sciri, proportionahter, de aliis quomodo exponantur. Unde sciendum est quod quandocumque in propositione ponitur 50 concretum cui correspondet abstractum, importans rem informantem aliam rem, semper ad veritatem talis propositionis requiruntur duae propositiones, quae possunt vocari exponentes ipsius; et una debet esse in recto et alia in obhquo. Sicut ad veritatem istius 'Sortes est albus' requiritur quod haec sit vera 'Sortes est' et quod haec sit vera 'Sorti 55 inest albedo'. Simihter, ad veritatem istius 'album currit' requiruntur istae duae 'aliquid currit' et 'illi inest albedo'. Et ita est de aliis. Simihter, quando ponitur ahquod relativum in propositione, requiruntur veritates plurium propositionum. Sicut ad veritatem istius 'Sortes est simihs Platoni' requiritur quod Sortes habeat aliquam quahtatem et 60 quod quahtatem eiusdem speciei habeat Plato. Unde ex hoc ipso quod Sortes est albus et Plato est albus, Sortes est simihs Platoni et e converso. Simihter, si uterque sit niger vel cahdus, sine omni aho addito ipsi sunt similes. Similiter, ad veritatem istius 'homo est quantitas' requiritur ista quod homo habeat partes et quod una pars distinguatur loco et situ ab aha. 65 Sed p o t e s t d u b i t a r i an quaelibet propositio universahs habeat tales exponentes. Videtur quod sic, quia habet multas singulares: D i c e n d u m quod propositio universahs in qua ponitur hoc signum 'uterque' vel 'neuter' ex virtute propositionis aequivalet propositioni hypotheticae; sed iha in qua ponitur hoc signum 'nuhus' vel 'omnis' 70 vel 'quihbet' non sic, quia quamvis habeat frequenter multas singulares, non tamen est hoc necessarium, quia sicut declaratum est p r i u s 5 , haec est vera 'omnis phoenix est', quamvis non sit nisi una phoenix. Proportionahter praedictis debet dici de istis propositionibus 'nasus 43-48 Istis... exponantur om. I

43 est om. A X CV 4 60 quod 1 om. A 1 !

56 illi... albedo] illud habet albedincm B uterque udd. D

63 homo] hoc add. A

enim add. K i| quia] quaelibet add. C V 4 67 Dic.] est add. ABE beat] ut add. D 5

Supra, cap. 4, lin. 94-95.

hoc om. A C V 4

multas] propositiones add. I

quid] quod D

51 aliam] aliquam BI 62 calidus] candidus I,

64 homo] hoc A ' dist.] iividatur I

68 propos.] sermonis A 1

72 una] unica D

44 habens] plures add. B

50 cui] tamen add. A

47 sufficiet] sufficiat A, sufficeret A 1 , sufficit B

66 Videtur]

singulares] propositiones C K V 4

70 vel om. BI „ quilibet] quibus I, om. B , ha-

73 Propr.] et praem. A C V 4 , sicut de add. A, dc add. I

282

pars ii cap. 10

est simus', 'homo est similitudo', 'homo est causa', et sic universaliter aha connotativa et relativa exprimendo. 75 Idem etiam potest dici de nominibus collectivis, cuiusmodi sunt 'numerus', 'motus', 'tempus', 'populus', 'exercitus' et huiusmodi, quia taha requiriunt veritatem plurium propositionum. Et est unum sciendum, secundum opinionem A r i s t o t e l i s , quod nullus talis terminus, scilicet nec connotativus nec relativus nec so collectivus nec negativus praedicatur per se vel in quid de pronomine demonstrante ahquam rem per se unam, tamen aliqua illorum, vel omnia, sunt species et per se in genere, sicut numerus est per se in genere quantitatis 8. Et quamvis talia, secundum opinionem A r i s t o t e l i s , non prae- 85 dicentur per se de pronomine demonstrante unam rem, tamen praedicantur in quid de pronomine demonstrativo, sumpto cum termino illo communi. Sicut si haec sit per se et in quid 'Sortes est homo', ita erit haec per se et in quid 'iste numerus est numerus'. Et simihter est de istis 'haec similitudo est simihtudo,, 'iste motus est motus', et sic de aliis. 90 Tamen intelligendum est quod proprie et stricte accipiendo 'praedicari per se et in quid\ quod scihcet est necessario praedicari, sic nulla talis species 'homo', 'asinus', 'numerus' et huiusmodi praedicatur de ahquo per se et in quid, maxime in propositione de inesse et de praesenti, et hoc quia nulla tahs est necessaria 'Sortes est homo\ 'iste asinus 95 est asinus', 'iste numerus est numerus', 'iste motus est motus\ Sed accipiendo large praedicationem in quid et per se, quando scilicet praedicatum non connotat ahquid extrinsecum illi quod connotatur per subiectum, sic tales praedicationes sunt per se et in quid 'iste homo est homo', 'iste asinus est asinus', 'ista similitudo est similitudo', et sic de aliis. 100 Sic igitur dicendum est quod ubicumque ponitur terminus connotativus vel relativus vel collectivus, semper tahs propositio aequivalet ahcui propositioni hypotheticae et potest exponi per plures exponentes. 74 simus] cavus AA X E causa] crcatura K sicut B

79 imum om. A X D

Arist.] ctiam add. I

89 iste] hic C, om. I ' Et om. A*BD ;' est* om. add. A "• sic] ita A X BD, est add. B

connotativi et relativi aequipollent add. I 100 simil. ... simil.] albedo... albedo A

83 omnia] nomina A C V 4 ACV4

90

76 ctiam om. AXI -j cuiusm.]

vcrit.] vcritatc B simil. 1 ]

plurium] talium B C V 4 86 unam] aliquam A 4

est similitcr add. A " motus 1 ] cst motus

92 ct om. A C V 4 " necessario om. (cum lac.) C

asinus] angelus... angelus (etiam lin. 100) K

8

75 alia] aliqua B, omnia I

78 requirunt] rcquirimtur BCV 4 , ad add. C V 4

96 iste 1 ... motus 1 ] et sic de aliis B 99 sic] sed A

:

95-96 asinus... 97 se] termini

praedic.] propositiones BI, quod corr. V 4

103 exponi per] haberc (mg.) I

Cf. Aristot., Praedicamenta, cap. 6 (4b 22-25).

plures] tales ABCIV 4

de categoricis aeqltvalentIbus hypotheticis

283

[CAP. 1 2 . DE PROPOSmONIBUS IN QUIBUS PONUNTUR TERMINI NEGATTVI, PRTVATTVT ET INHNin]

Non solum autem propositiones in quibus ponuntur termini connotativi vel relativi sunt aequivalentes propositionibus hypotheticis, sed 5 etiam propositiones in quibus ponuntur termini negativi, privativi et infiniti sunt aequivalentes propositionibus hypotheticis, quia etiam omnes tales termini sunt vere connotativi, eo quod in eorum definitionibus exprimentibus quid nominis debet poni ahquid in recto et ahquid in obhquo, vel in recto cum negatione praevia. io Sicut definitio huius nominis
3-4 connot.] affirmativi add. A^DI

nuntur] tales add. I n e g a t i v i ] connotativi C V \ om. A B def.] definitio enim A X D om. A B E V 4 AXB

14 talis 1 ] tenninus add. B

18 alicui] alicuius B om. A1! istis I

huius] istius A 1 , illius B

12 quod] et I, aptum add. A 1

terminus] est add. B, om. DI 27 angelus 1 ] illud A

uli] ei C

5 po10 Sicut

11 istius] illius B, huius I . termini] nominis C,

istius] illius B, huius I

16 term.] talis V 4

immat.] materialis BD

4 vel] et I

6 sunt aequiv.] aequipollent B

13 Et om. CIV 4 , ideo om.

17 sicut] dicitur quod add. B

20 et] si add. A C

est] sit B

quod fac. om. A C V 4

24 in f

25 asinus] angelus (ita ct infia) A C K V 4

26 isti]

29 oppositus] appellativus K

aliam I , ista enim] quia ista A^E, pro ista B, quod ista DI

30 istam] illam B, om. A 1

inst.]

284

pabs n cap. 12

lativa 'essentia divina est aliquid et non est genita' non aequivalet isti 'essentia divina est ingenita'. Ex isto patet quod de virtute sermonis ista est neganda 'chimaera est non-homo', quia habet unam exponentem falsam, scilicet istam 'chimaera est ahquid'. Simihter si nullus homo sit albus, haec est neganda de vir- 35 tute sermonis 'homo albus est non-homo', quia ista exponens est falsa 'homo albus est aliquid'. Et si d i c a t u r quod, secundum A r i s t o t e l e m 1 , altenmi contradictoriorum dicitur de quohbet; si igitur chimaera non sit nonhomo, igitur chimaera est homo: 40 D i c e n d u m est, secundum intentionem A r i s t o t e l i s , quod non de quohbet termino significative sumpto dicitur alterum contxadictoriorum incomplexorum, sicut de hoc nomine 'chimaera' significative sumpto nec dicitur 'homo' nec 'non-homo\ Tamen de omni termino supponente significative, non includente aequivalenter ahquod 45 syncategorema vel aliam determinationem, de quo praedicatur vere 'ens' vel 'aliquid', dicitur alterum contradictoriorum. Unde si haec esset vera 'chimaera est aliquid', altera istarum esset vera 'chimaera est homo', 'chimaera est non-homo\ Et ideo concedendum est quod non de quohbet significative sumpto dicitur alterum contradictoriorum, tamen hoc non 50 obstante de quolibet tah quidhbet vere affirmatur vel vere negatur. Et hoc intendit A r i s t o t e l e s quando dicit 2 : "De quohbet affirmatio vel negatio", et de nullo eorum ambo. Unde quamvis nec 'homo' nec 'non-homo' dicatur de chimaera, tamen homo vere affirmatur vel negatur de chimaera, unde altera istarum est vera 'chimaera est homo\ 'chimaera 55 non est homo\ Simihter altera istarum est vera 'chimaera est non-homo\ 'chimaera non est non-homo\ Et sic de istis 'homo albus est homo\ 'homo albus non est homo\ 'homo albus est non-homo\ 'homo albus non est non-homo\ 31 non est] est non B - genita] qnae add. B sam] affirmativam C V 4

:

istam] ista V 4 , om. B

36 ista] aliquis B ; falsa] scilicet add. B 39) DI, om. B

34 exp.] affirmativani add. A,. fal-

33 isto] isu I

35 neganda] simpliciter add. A

35 sit] esset A 1

37 aliquid] animal B

38 sec. Arist. trp. p. quolibet (lin.

40 igitur] haec erit concedenda D, om. CIV 4

45 termino] tali C V 4 i; supp.]

46 vel] aliquam add. A J B " aliam] aliquam CI ' quo] qua B

sumpto A 1

50 signif.] significato I

51 quidlibet] quodlibet AA X BE, quilibet IV 4 , ens quidlibct add. A 1 , ens add. B add. A 1

53 vel] et C V 4 " negatio] vera add. I eorum] eodem A^DI

hoc B l; vel] vere add. C D A 1 , est add. D 1

15-16).

:

homo 1 ]

57 non 1 s. lin. A 1 , om. I '' sic] similiter

55 istarum] illanim BDI

58 homo 1 ] et eodem modo de istis add. AXE

Vide notam quae continuo sequitur.

52 dicit] quod

54 tamen om. BD

2

59 non 1 om. I

Aristot., Topica, VI, c. 6 (143b

DE CATEGORICIS AEQltVALENTIBUS HYPOTHETICIS

285

60

Quod autem neutra istarum sit vera 'homo albus est homo', 'homo albus est non-homo', posito quod nuhus homo sit albus, potest ostendi: nam si haec sit vera 'homo albus est non-homo', cum sit affirmativa oportet quod subiectum supponat pro ahquo. Quo dato quaero: pro quo supponit ? Non pro voce nec pro conceptu, cum supponat signifi65 cative et non materiahter neque simphciter; igitur supponit pro aliquo aho. Et per consequens iste terminus 'homo albus' significative sumptus praedicaretur de pronomine demonstrante ihud pro quo supponit, et per consequens haec esset vera 'hoc est homo albus'; quod est manifeste falsum. Quia si sit vera, aut demonstratur ens aut non-ens. Si ens, ergo ?o ahquod ens esset homo albus, quod est contra positum; si non-ens, igitur ahquod non-ens esset homo albus, et per consequens esset album, quod est manifeste falsum. Et ita patet quod haec est falsa 'homo albus est non-homo , ) si nullus homo sit albus. Et per eandem rationem possunt consimiles probari esse falsae.

[CAP.

13.

DE

PROPOSITIONIBUS

AFFIRMATTVTS IN QUIBUS

TERMINI PRTVATTVT Q U I N O N SUNT AEQUIVALENTES

PONUNTUR

INFINITIS]

Quamvis propositiones in quibus ponuntur termini infiniti vel eis aequivalentes non habeant nisi duas exponentes, tamen propositiones 5 affirmativae in quibus ponuntur termini privativi, qui non sunt aequivalentes terminis infinitis, plures habent exponentes quam duas. Unde ista 'iste est caecus' habet istas exponentes 'iste est aliquid', 'iste est natus videre', 'iste per naturam numquam poterit videre'. De tahbus autem non potest dari certa regula, quia secundum varietatem terminorum 10 tahum, propositiones, in quibus ponuntur, diversimode debent exponi. Unde ista 'Sortes est caecus' habet exponentes ihas quae dictae sunt. Ista autem propositio 'Sortes est fatuus' habet istas 'Sortes est aliquid' et 'Sortes non habet sapientiam quam deberet habere'; cum hoc tamen stat quod possit habere sapientiam. Unde ista stant simul 'Sortes est 15 fatuus vel insipiens' et 'Sortes per naturam potest esse sapiens'. Sed ista 60 istanim] illarum A^BD

62 non om. I

68 albus] demonstrando illud add. A

nec I

est I ii esset1] hoc add. I

72 est1] etiam add. D

CAP. 13. - 4 non om. A 7 istas] duas IK variationem A C V 4 om. A X B

5 affirm. om. A 1

8 poterit videre] videbit A 1

64 Non] nec V 4 || nec] non I

69 dem.] detur I 73 nullus] non I

65 neque]

70 si] sit add. B

71 esset1]

possunt] possent C D

ponuntur] tales add. I \\ qui... simt om. A

qui] quae C

9 certa] talis A |! quia] quod C V 4

9 variet.]

11 Sortes] iste ACI, om. V 4 ' illas] duas K

12 Sortes 1 ] iste A

13 et

286

PARS II CAP. 10

non stant simul 'Sortes est caecus' et 'Sortes per naturam potest esse videns'. Et ita patet quod alias exponentes habet una propositio et alia, et tamen in utraque ponitur terminus privativus. Qualiter autem diversimode tales propositiones debeant exponi, faciliter videri potest si accipiantur definitiones exprimentes quid no- 20 minis illorum terminorum privativorum et ex eis formando exponentes.

[CAP. 1 4 . D E PROPOSITIONIBUS IN QUIBUS PONUNTUR FIGMENTA QUIBUS NIHIL CORRESPONDET EX PARTE REII QUOMODO DEBENT EXPONI ?]

Sicut propositiones in quibus ponuntur termini negativi et privativi habent plures exponentes, ita propositiones in quibus ponuntur figmenta, hoc est in quibus ponuntur termini ficti quibus nihil correspondet a 5 parte rei tale quale finguntur significare, plures habent exponentes. Tales enim termini vere sunt connotativi, nec ahquid imaginabile per eos significatur nisi vera res quae est in actu vel esse potest vel saltem potuit fiiisse vel fuit in actu. Unde sicut termini negativi et privativi nihil significant nisi quod significatur per terminos positivos, 10 quamvis illud idem quod significatur per terminum affirmativum positive et construendo vel affirmative, significetur per terminum negativum vel privativum non construendo sed destruendo vel negando, secundum modum loquendi A n s e 1 m i \ ita per tales terminos fictos, cuiusmodi sunt
19 diven. orn. A l I ,i debeant] debent CI

21 formando] propo-

sitiones add. A 1 CAP. 14. - 3 Sicut] autem add. A BCEV 4

8 vera] una A^BIK

7 vere] mere A 1 || connot.] termini add. I , aliquid] aliquod 9-10 et privativi om. A X D

9 et] vel B

positivum add. B, positivum affirmative add. AA^E, vel per terminum add. (ultra) AXE posit. om. A B

12 et] in ACIV 4 , vel K, om. B

terminum] vel add. C negando om. BI

11 terminum] 11-12 affirm.

vel affirm. om. AA*BE || signif.] significatur CDIV 4 ,|

13 privat.] negative add. AE ji non constr. om. A B ,i sed] et hoc A, om.B || vel 14 Ans.] Arist. I|, i u ] quod add. A

18 sic] illo modo D, licut I

CAP. 14. - 1 Anselmus, De casu diaboli, c. 11: "Significat enim removendo, et non significat constituendo. Hac ratione 'nihir nomen, quod perimit omne quod est aliquid: et destruendo non significat nihil sed aliquid, et constituendo non significat aliquid sed nihil" (ed. F. S. Schmitt, I, p. 249).

DE CATEGORICIS AEQltVALENTIBUS HYPOTHETICIS

20

25

30

35

40

45

287

cantur per alios quod pro illis rebus alii termini supponere possunt, isti autem termini non possunt pro eis supponere, sicut nec definitiones exprimentes quid nominis eorum. Unde non est imaginandum quod sicut sunt quaedam entia significata per tales terminos 'homo', 'animaT, 'album', 'cahdum', 'longum', 'breve' et huiusmodi, ita sunt quaedam non-entia et impossibiha, distincta totahter ab entibus, significata per tales terminos 'chimaera', 'hircocervus' et huiusmodi, quasi esset unus mundus ex impossibihbus sicut est unus mundus ex entibus. Sed quidquid imaginabile significatur per hoc nomen 'chimaera' significatur per ahquem terminum de quo in propositione de inesse vel de possibili praedicatur esse; tamen hoc nomen 'chimaera' pro illo non potest supponere. Propter quod quaehbet propositio affirmativa, in qua subicitur hoc nomen 'chimaera' significative sumptum vel praedicatur, vel ahquid consimile, est falsa de virtute sermonis, quia habet aliquam exponentem falsam. Ista enim est falsa de virtute sermonis 'chimaera est non-ens' et quaehbet consimilis, quia quaehbet talis habet istas exponentes 'chimaera est aliquid' et 'illud est non-ens', quarum prima falsa est. Et si d i c a t u r : numquid ista est vera 'chimaera est chimaera' ? Videtur quod sic, eo quod praedicatur idem de se, et B o e t h i u s 2 dicit quod nulla propositio est verior illa in qua idem de se praedicatur: D i c e n d u m est quod de virtute vocis ista est falsa 'chimaera est chimaera' si termini supponant significative, eo quod falsum imphcatur. E t a d B o e t h i u m dicendum quod B o e t h i u s intendit quod nulla propositio in qua ahquid praedicatur de ahquo est verior illa in qua idem praedicatur de se. Quia tamen ista est negativa, cum ista stat quod nulla sit vera: nec illa in qua idem praedicatur de se nec illa in qua praedicatur ahud. Si tamen illa esset vera in qua de ahquo praedi19 quod] per quos I

20 sicut] sed B, om. A 1

bile I

23 calidum I b r e v e om. A B

rie D

28 aliquem] alium add. B ; possib.] impossibili A

aliquid] aliquod B C D V 4

sunt] sint CIV 4

33 Ista] haec A 1

21 eorum] ipsorum A |! imag.] imagina25 quasi] quare I

27 imag.] imagina-

29 illo] eo AI

34 istas] tales A

37 Videtur] enim add. CK ,! Videtur... quod 1 ] cum in ipsa A J D , eo quod] quia B praedicatio I

39 virtute] veritate I i; vocis] sermonis B ;; ista] haec A 1 , om. D

43 idcm] talis I !| negat.] necessaria K 'j cum ista1 om. CI

31 vel 1 om. BI |

36 numquid] numquam I 38 propos.] 40 si] etsi I

44 nec 1 ] nisi I

Boethius, Irt librum De interpretatione, ed. la, II: "Quod si hoc est, verior est ea propositio quae affirmat quod secundum se est quam ilia quae affirmat quod secundum accidens est. Est autem secundum se bonum esse quod bonum est, secundum accidens vero malum non esse quod bonum est" (PL 64, 387 C-D); fere eadem ed. 2a, VI (PL 64, 628 B-C). 2

288

PARS II CAP. 10

catur aliquid, illa esset vera in qua praedicatur idem de se. Sicut si haec esset vera 'chimaera est aliquid', haec esset vera 'chimaera est chimaera'. Et ita nulla propositio in qua praedicatur ahquid de hoc nomine 'chimaera', significative sumpto, potest esse verior illa in qua hoc nomen 'chimaera' praedicatur de se ipso. Cum hoc tamen stat quod nec illa nec 50 ista sit vera.

[CAP. 1 5 . DE PROPOSITIONLBUS CATEGORICIS IN QUIBUS PONITUR HOC PRONOMEN 'QUI']

In quacumque propositione, quae secundum vocem est categorica, ponitur hoc relativum 'qui', illi dandae sunt plures exponentes, quia quaehbet aequivalet uni copulativae. Tamen aliter dicendum est de tah propositione quando est universahs et quando est particularis, indefinita vel singularis. Quando enim talis propositio est particularis vel indefinita vel singularis, semper illa propositio aequivalet uni copulativae ex duabus propositionibus, compositae ex antecedente et hoc pronomine relativo 'illud', vel nomine proprio, et altero extremo, nulla variatione aha facta. Sicut ista 'homo, qui est albus, currit' aequivalet isti 'homo currit et ille est albus' sive isti 'homo est albus et ille currit'. Simihter ista 'Sortes, qui currit, disputat* aequivalet isti 'Sortes currit et Sortes disputat'. Sed si tahs propositio sit universahs, ipsa est distinguenda secundum amphibologiam, eo quod potest habere duphcem sensum. Unus sensus est per quem denotatur quod de quocumque dicitur illud totum quod praecedit verbum principale, quod de eodem dicitur praedicatum, et non plus denotatur. Et iste a m u 11 i s 1 vocatur sensus compositionis, vel est convertibihs cum illo sensu. Ahus sensus est per quem denotatur quod illud quod sequitur hoc incomplexum 'qui' praedicatur universa46 aliquid] aliud BDV 4 , aliquod E 48 ita om. C V 4 \\ nulla] illa A, aliqua K

illa] ista ABEI

om. B

6 quando cst om. AI || partic.] vel add. A J D

14 Sed] Similitcr I

sitionis C V 4

1

8 uni

10 et om. C V 4 [| variat.] 13 Sortes 1 ] ille A 1 ,

18 Et] quod 11| iste] sensus add. B |l compos.] compositus A J B , propo-

19 sensu] scilicet compositionis add. A 1 | Alius... est om. A

CAP. 15. -

20 praed.] ponitur B

Vide ex. gr. Petrum Hispanum, Summulae Logicales, tract. VIII,

n. 8.10 (ed. cit., p. 95).

20

5 quaelibet] talium add. A 1 , talis

7 Quando enim] quia quando D

12 illc 1 ] iste AE li sive] vel AlB || isti] iste A A 1 j| ille] iste AE

varietate C V 4

is

47 essct1] sit A 2 D ii esset1] est A X D

9 compositae] compositis BD, hypotheticis K, srilicet add. A X B

iste B

io

50 chimaera mg. BV 4 , om. D || tamen om. A C V 4

CAP. 15. - 3 quac.] autem add. A X DI ; categ.] in qua add. D add. BD

5

DE CATEGORICIS AEQUIVALENTIBUS HYPOTHETICIS

289

liter de antecedente, et quod similiter praedicatum praedicatur universaliter de eodem. Verbi gratia per istam 'omnis homo, qui est albus, currit' in uno sensu denotatur quod de quocumque dicitur hoc totum 'homo qui est albus' quod de eodem dicitur hoc praedicatum 'currit\ 25 Et tunc ad veritatem talis requiruntur duae propositiones, scihcet quod 'aliquis homo est albus' et 'quilibet talis homo currit'. In aho autem sensu denotatur quod istae duae sunt verae 'omnis homo est albus' et 'omnis homo currit'. Verumtamen sciendum est, sicut dicetur i n f e r i u s 2 , quod quan30 doque est relatio non personahs, et tunc non oportet quod in copulativa correspondente idem habeat in utraque eandem suppositionem. Quandoque autem est relatio personalis, et tunc debet habere eandem suppositionem.

[CAP. 16. DE PROPOSITIONIBUS REDUPLICATIVIS IN QUIBUS PONITUR HAEC DICTIO 'IN QUANTUM']

Circa propositiones reduplcativas est primo sciendum quod illa propositio vocatur reduphcativa in qua ponitur haec dictio 'in quan5 tum\ vel aequivalens, et tenetur reduplicative; quia secundum a l i q u o s 1 potest ahquando teneri reduphcative, et tunc facit propositionem reduphcativam, et potest ahquando teneri specificative, et tunc non facit propositionem reduplicativam. Secundo sciendum quod in propositione reduphcativa ipsa reduphio catio, scihcet haec dictio 'in quantum', vel aequivalens, ahquando est 21 antec.] consequente K , quod om. A 1 om. A 1

quod om. A A 1

26 et] quod add. AA X E

23 dicitur] praedicatur A X B

dic.] praedicatur A 1 , dicatur D quil.]omnisA

homo* om. A

29 scicnd.] dicendum C V 4 ' est] quod B, om. CIV 4 propositione add. A 1

24 homo] albus add. I,

25 tunc om. A C V 4 ;; vcrit.] quoquc add. C alio] isto B

27 duae om. A 1 ! sunt] sicut D V 4

29-30 quand.] aliquando C V 4

31-33 Quandoque... suppositioncm om. (hom.) A

31 utraque]

32 habere] in utraque

add. BD CAP. 16. - 4 ponitur] est B 9 Sec.] Secundum C V 4 2

5 vel] ci add. I

scicnd.] cst add. AE

et] si add. B

5-6 aliquos] grammaticos add. K

9-10 ipsa... scil. om. A 1

Cf. infra, cap. 32; sed de suppositione ibi non agitur.

CAP. 16. - 1 Inter quos Duns Scotus, Quodlibet, q. 3, nn. 11-14 (ed. Wadding, XII, 78s.), ubi multa alia habentur de reduplicatione; Gualterus Burlaeus, De puritate artis logicae tractatus brevior, pars I (ed. cit., pp. 250s.); Tractatus longior, pars III, c. 3 (ed. cit., pp. 175-90).

OCKHAM, SUMMA LOGICAB

19

290

PARS II CAP. 10

affirmata, quia scilicet negatio non praecedit eam, et aliqando est negata, quia scilicet negatio praecedit eam, sicut hic 'Sortes non currit in quantum est homo\ Si autem reduphcatio non sit negata, vel hoc est in propositione affirmativa, sicut hic 'Sortes in quantum homo est risibilis', vel in propositione negativa, sicut hic 'Sortes in quantum homo non 15 currit\ Primo igitur videndum est quid requiritur ad veritatem propositionis affirmativae reduplicativae; secundo quid ad veritatem propositionis negativae, in qua tamen reduplicatio non est negata; tertio quid requiritur ad veritatem propositionis in qua reduplicatio est negata. 20 Circa primum sciendum est quod tahs propositio potest distingui, eo quod potest esse reduphcatio gratia concomitantiae vel gratia causae. Si fiat reduplicatio gratia concomitantiae, tunc ad veritatem ipsius requiruntur quatuor propositiones tamquam exponentes eam: una, in qua praedicatum principale vere praedicetur de subiecto principah; aha, 25 in qua illud super quod cadit reduphcatio praedicetur de subiecto principali; tertia, in qua praedicatum prinripale praedicetur de illo super quod cadit reduplicatio universahter; quarta erit una condicionahs vera, ab illo super quod cadit reduphcatio ad praedicatum principale, iilo modo quo ab inferiori ad superius dicitur esse bona consequentia et quo 30 modo dicitur quod ex uno convertibihum sequitur reliquum. Verbi gratia ad veritatem istius 'Sortes in quantum homo est coloratus' requiritur veritas istius 'Sortes est coloratus* et istius 'Sortes est homo' et istius 'omnis homo est coloratus' et istius 'si homo est, coloratus est* vel istius 4si a est homo, a est coloratum'. Et quia tahs condicionalis est falsa 2, 35 ideo tahs reduplicativa 'Sortes in quantum homo est coloratus' est similiter falsa, quia scihcet habet unam exponentem falsam. Si autem reduphcatio fiat gratia causae, tunc ad veritatem tahs re11 affirmata] affirmativa (ita et infra) BCI, aliquando cst ncgativa; affirmativa add. C |j est om. CIV 4 12 quia] quando A 1

13-14 hoc... propos.] haec est propositio I

est add. A X D ii in propos.] aliquando propositio est I et add. B j! quid] requiritur add. D add. A X D principalis D ct add. C V 4

19 tertio] videndum est add. A 1

21 est] primo add. BD

25-26 alia... qua] secimda quod I illo] eo BI

14 hic] haec V 4

36 talis] propositio add. D

A A l || exp.] simpliciter add. A 1

24 tamquam] ut I

28 quod] quo A 1 „ erit] est I

3 0 0 1 quo modo] illo modo quo A 1

18 red.]

20 propos.] reduplicativae

23 fiat] fuerit D j| fiat red. om. A 1

27 tertia] alia A

15 vel] et I, hoc

16 currit] est et add. mg. risibilis I

32 istius om. A X V 4

36-07 similiter] simpliciter A X DV 4

29 princip.] 35 falsa] 37 scil. om.

38 talis] propositionis add. A^D

Rationem falsitatis huius condicionalis assignat quidam lector codicis V 4 in margine, dicens: "Nota hanc condicionalem esse falsam, quia per potentiam Dei homo potest esse sine colore, sicut forte dicendum est de Christo in Eucharistia". 2

de categoricis aeqltvalentibus hypotheticis

40

45

50

55

291

duplicativae, praeter quatuor praedictas exponentes, requiritur quod illud super quod cadit reduplicatio exprimat causam importati per praedicatum, vel quod sit illud cui primo inest praedicatum principale, vel quod illi prius insit praedicatum principale quam pronomini demonstranti illud pro quo subiectum principale supponit. Sicut per istam 'isosceles in quantum triangulus habet tres' etc. denotatur quod isosceles habet tres etc., et quod isosceles est triangulus, et quod omnis triangulus habet tres etc., et quod si ahquid est triangulus, habet tres etc., et simul cum hoc quod hoc praedicatum 'habere tres' prius verificetur de triangulo quam de isoscele, illo modo quo logicus utitur 'priori' et 'posteriori', quae sunt condiciones propositionum. Simihter per istam 'ignis in quantum calidus est calefactivus' denotantur praedicta, et ideo est vera. Similiter ista est vera 'homo in quantum habens animam intellectivam est susceptibilis disciphnae,, quia - praeter quatuor exponentes - anima intellectiva est causa disciplinae, et hoc extendendo nomen causae ad subiectum ahcuius; quod sufficit ad veritatem talis reduplicativae. Sed ista 'homo in quantum risibilis est susceptibilis disciplinae' est falsa, quamvis sit vera si fiat reduplicatio gratia concomitantiae; et hoc quia praedictae quatuor exponentes sunt verae.

Ex praedictis potest colligi regula talis quod a propositione reduphcativa ad suam praeiacentem est semper consequentia formahs, et hoc 60 quia semper sua praeiacens est una exponens reduplicativae, et ideo sequitur formahter 'homo in quantum animal est sensibihs, igitur homo est sensibihs'; simihter 'ignis in quantum calidus est calefactivus, igitur ignis est calefactivus'. Ex istis sequitur quod multae propositiones, quae a m u l t i s * 65 conceduntur tam in philosophia quam in theologia, simt simphciter falsae de virtute sermonis. Cuiusmodi sunt tales 'creatura in quantum est in Deo est realiter divina essentia', 'Pater et Fihus spirant in quantum 40 quod] quo A X D

importati] importantis B, importatam K

in quantum B || pronom.] propositioni C V 4 add. A J BE i etc.] etiam B, et tamen C, om. I angulos ABE trcs] etc. add. A 1

46 etc. om. A A J B E

denot.] et demonstratur B, requiritur I

una add. C j j et om. A C V 4 65 quam] etiam add. A 1

utitur] loquitur de I

52 quatuor] propositiones add. B

54 causae] commune I t a l i s ] istius I

42 quam]

44 tres] angulos 45 tres]

47 simul] similitcr A^BCIV 4 ;: hoc] ly B, hic C, om. A 1

48 logicus] Boethius B

cond.] contradictiones B

41 quod] aliquod A

43 subiectum] praedicatum A

55 quantum] homo add. C

62 simil.] sequitur add. D

49 sunt] conscquentes I !•

53 hoc extend.] hic cxtendo C 57 sunt] etiam V 4

60 sua]

62^63 igitur... calcf. om. (hom.) A B

67 est1 rep. C jl realiter om. A 1

Cf. Petrus Lombardus, Sententiae in IV libris distinctae, I, d. 36 (Spicilegium Bonaventurianum IV, Grottaferrata 1971, 258-63) eiusque commentatores. 3

292

pars ii cap. 10

sunt unum', 'homo in quantum creatura non est ens', 'obiectum in quantum intelligibile habet esse diminutum' et huiusmodi, quia omnes tales habent aliquam exponentem falsam. Et eodem modo, proportio- 70 nahter, dicendum est de consimilibus. Et si aliquae tales propositiones vel consimiles inveniantur in auctoribus, sive S a n c t i s sive p h i 1 os o p h i s 4 , exponendae sunt, quia auctores frequenter loquuntur non de virtute sermonis, sicut patet intuenti libros eorum. Per praedicta possunt solvi talia sophismata 'aliqua in quantum con- 75 veniunt differunt', 'aliqua in quantum differunt conveniunt'. Nam accipiendo 'convenire' secundum quod verificatur de omnibus exsistentibus in rerum natura et 'differre' pro omnibus quae quocumque modo differunt, hoc est sunt et non sunt idem, sic omnes tales et consimiles verae sunt si fiat reduplicatio gratia concomitantiae, quia sicut manifeste patet, so quatuor praedictae exponentes tahum sunt verae. Si autem fiat reduphcatio gratia causae, sic sunt falsae, nam 'convenire' non prius convenit nec dicitur de differentibus quam de convenientibus, nec etiam importat causam talem, ideo falsae sunt, sic accipiendo eas. Sed secus est de istis 'aliqua in quantum sunt simiha, sunt dissimilia', 85 'aliqua in quantum sunt dissimilia, sunt simiha', nam ista consequentia non valet 'ista sunt similia, ergo sunt dissimiha', nec e converso. Nec etiam sequitur "conveniunt in hoc praedicabih 'dissimile', igitur sunt similia", quia ad hoc quod sint simiha requiritur quod habeant quahtates eiusdem speciei speciahssimae. 90 Aha regula est quod arguendo ab inferiori ad superius sine distributione a parte subiecti principahs, est bona consequentia. Unde ista consequentia est bona 'Sortes in quantum homo est risibihs, igitur animal in quantum homo est risibile', quia impossibile est exponentes 69 et huiusm. om. BI

68 non est] est non K om. A 1

intellectum A 1 || int.] inspicientibus B sicut B

70 Et om. A C V 4

82 convenire] prius convenit D

78 difTerre] differunt B

79 est] quae add. A^D ,, sic]

82-83 convenire... conv.] nam 'prius convenit', 'non

prius convcnit* dicitur de differentibus plus quam de convenientibus K contingit C

71-72 propos. ... cons.

74 sermonis] sed magis ad bonum intellectum add. D . sicut... eorum] sed magis ad bonum

83 nec 1 ] vel B

84 causam] tamen C 85-86 similia... sunt 1 om. C V 4

82 prius] plus A !' conv.]

nec 1 ] e converso nec (et D) add. A^BD || etiam] non add. D, om. I

85 secus] sic non A ,! istis] his A 1 , illis C V 4

aliqua... similia del. A 1

88 sequitur] ista add. A 1 ,; praedic. dissim.] praedicato simile B

89 sint] sunt A B C E V 4 „ requ.] oportet B

94 homo] animal K

Non paucas auctoritates de hac re adducit Matthaeus ab Aquasparta, Quaestiones disputatae de productione rerum, q. 2, ubi quaeritur: "Utrum omnis entitas secundum rem et secundum veritatem sit in Primo ente" (ed. G. Gal, Bibliotheca Franciscana Scholastica Medii Aevi XVII, Quaracchi 1956, 26-52). 4

DE CATEGORICIS AEQltVALENTIBUS HYPOTHETICIS

293

95 antecedenris esse veras sine exponentibus consequenris; et hoc sive fiat reduplicatio gratia concomitantiae sive gratia causae. Similiter, arguendo a parte praedicati principahs est bona consequentia. Sed arguendo ab illo super quod cadit reduplicatio ad suum superius, est fallacia consequentis, sicut hic 'Sortes in quantum homo est 100 risibihs, igitur Sortes in quantum animal est risibihs'. Nam si ista consequentia esset bona, sequeretur quod ista consequentia esset bona 'omnis homo est risibihs, igitur omne animal est risibile', per istam regulam: quando reduplicativa infert reduplicativam, exponentes antecedentis inferunt exponentes consequentis. 105 Verumtamen sciendum est quod aliter posset ahquis uti tahbus propositionibus, non de virtute sermonis; et tunc possent negari tales consequentiae. Et sic respondendum esset ad auctoritates si invenirentur dicere oppositum alicuius istorum. Secundo videndum est principahter de reduphcativa negativa, in iio qua tamen reduphcatio non est negata, cuiusmodi est tahs propositio 'homo in quantum rationahs non est asinus'. Et est sciendum quod talis propositio reduphcativa, si fiat reduplicatio gratia concomitantiae, habet quatuor exponentes: duas negativas et unam affirmativam et unam condicionalem. Affirmativa exponens est ii5 illa in qua illud super quod cadit reduphcatio vere affirmatur de subiecto principali. Negativarum exponentium una est praeiacens ihius propositionis reduplicativae, in qua scilicet praedicatum principale negatur a subiecto principah; alia negativa exponens est illa in qua praedicatum principale negatur ab illo super quod cadit reduplicatio universaliter 120 sumpto. Condicionalis est iha in qua a positione ihius super quod cadit reduphcatio sequitur negatio praedicati principahs. Sicut ista 'homo in quantum risibilis non est asinus' habet istas exponentes 'homo est risibilis', 'homo non est asinus\ 'nullum risibile est asinus', 'si aliquid cst risibile, ipsum non est asinus\ 125 Et propter hoc tales falsae sunt de virtute sermonis 'logicus in quantum logicus diffet a gra^lmatico,, quia ista exponens est falsa 'omnis logicus differt a grammatico'; 'album in quantum album differt a dulci' 97 princip.] ab inferiori ad superius A X BD om. A C V 4

tunc add. A X D , cons.] etiam add. A 1 107 esset] est A X B

99 fallacia cons.] falsa consequentia B i, hic

100 Sortes... animal] animal... homo C " risibilis1] risibile ABCIV 4 102 risibile] et add. V 4

auct.] auctores A B C V 4

gata] ncganda B 119 illo] isto B, alio I

inv.] auctores add. A 1

114 unam] aliam add. I quod] quo D

109 princip. om. A 1

116 illius] istius AE

120 quod] quo A 1

101 bona 1 ]

regulam] quod add. A, quia add. C V 4 110 ne-

117 praedic.] subiectum A 1

126 quia] et A

294

PARS II CAP. 10

et consimiles. Similiter tales sunt falsae 'intellectus in quantum intellectus non vult', 'anima in quantum intellectus non vult', 'anima in quantum activa non patitur', 'anima in quantum passiva non agit', 'ignis in 130 quantum calidus non est siccus', 'corpus in quantum alteratur non movetur localiter', et sic de multis aliis, quia omnes tales habent aliquam exponentem falsam. Si autem fiat reduplicatio gratia causae, sic requiritur quod praedicatum principale primo vel prius negetur ab illo super quod cadit re- 135 duplicatio quam a pronomine demonstrante illud pro quo subiectum principale supponit; et hoc semper supponendo quod habeat quatuor praedictas exponentes. Et propter hoc, sic reduphcando, haec est falsa 'homo in quantum risibilis non est asinus'. Similiter est intelhgendum, sicut p r i u s 5 , quod semper a propo- 140 sitione reduphcativa ad suam praeiacentem est consequentia formahs. Et ideo ista consequentia est formalis 'logicus in quantum logicus differt a grammatico, igitur logicus differt a grammatico,, ex qua sequitur quod logicus non est grammaticus. Tertio videndum est de propositione ubi reduphcatio est negata. Et 145 est sciendum quod talis propositio est contradictoria alicuius propositionis reduphcativae in qua reduplicatio est affirmata. Et ideo ad eius veritatem sufficit opposita cuiuscumque exponentis reduplicativae, cui contradicit; quia regula generahs est quod quando aliqua propositio contradicit ahcui habenti plures expcnentes, ad veritatem illius sufficit 150 veritas cuiuscumque oppositae exponentis. Unde ad veritatem istius 'Sortes non est homo in quantum albus' sufficit veritas istius 'Sortes non est homo' et istius 'Sortes non est albus' et istius 'aliquod album non est homo' et istius 'non, si est album, est homo\ Notandum est etiam quod istae dictiones 'secundum quod\ 'ut\ 155 128 ct] sic add. I n cons.] huiusmodi B

Simil.] ctiam add. A X D

vult 1 ] sivc add. BI :; anima 1 ... vult* orn. A 1 n vult 1 ] intclligit K om. D

130 activa] anima A 1 , passiva K

132 aliis] talibus A^BDE " quia] quac C

mo... prius] prius... postcrius B !! quod] quo A J D 137 princip. om. C V 4 om. D

!

gatur B

ubi] de A 1 , in qua B

quod] aliquid AA X E add. A 1 5

142 est] consequentia add. C V 4

redupl.] rcduplicatione A^D

154 ct] similitcr add. A

Supra, lin. 58-63.

cst* om. A^BD

147 eius] talis B, istius I

152 istius] illius A B C V 4 , om. D

ut] vcl B

135 pri-

pronom.] propositione C V 4 143 igitur...

145 propos.] reduplicativa B, reduplicativa add. I,

qua] hac I

146 contrad.] contradictio AI

A X D, vcritas B

136 a] dc I

138 praed.] causas add. I

grammat 1 . om. B C V 4 , quia add. I

129 non vult 1 ] intclligit K 129-30 intellcctus... in quantum 1

negata] negativa AI, ne148 opposita] oppositum

153 istius] illius (etiam infra) A X BD

ali-

155 Not.] cst add. A X BD !' quod] in eo quod

DE CATEGORICIS AEQltVALENTIBUS HYPOTHETICIS

295

'sub ratione' et huiusmodi sunt aequivalentes isti dictioni 'in quantum', et ideo faciunt propositiones reduphcativas. Et idem est dicendum de tahbus propositionibus quod iam dictum est de tahbus ubi ponitur haec dictio 'in quantum'. i6o Si autem dictio talis non teneatur reduplicative sed specificative, tunc non requiritur quod illud cui additur tahs dictio subiciatur universaliter praedicato principali, sed requirimr quod illud super quod cadit reduphcatio importet illud ratione cuius competit praedicatum principale subiecto primo. Verbi gratia si in ista propositione 'ignis in quantum 165 cahdus calefacit' li in quantum non teneatur reduphcative sed specificative, non oportet quod haec sit vera 'omne calidum calefacit', sed requiritur quod hoc nomen 'cahdum' importet calorem per quem ignis calefacit, immo cui prius et magis per se competit calefacere quam igni, vel saltem quod est principium calefaciendi. Et ita ad veritatem tahs 170 propositionis requiritur quod praedicatum principale praedicetur de subiecto principah et de illo cui additur dictio tahs, et quod illud additum praedicetur de subiecto principah. Sed non requiritur quod praedicatum principale praedicetur universahter de illo cui additur dictio talis, sed oportet quod importet illud ratione cuius praedicatum prin175 cipale convenit vere per praedicationem subiecto principali. Et sic verificantur tale propositiones 'Sortes in quantum albus disgregat', 'Sortes in quantum habet liberum arbitrium peccat', 'ens in quantum ens est subiectum metaphysicae' et huiusmodi. De exemphs tamen non est curandum. i8o Oportet etiam scire quod hoc vocabulum 'in quantum' et simihter talia 'secundum quod', 'sub ratione' et huiusmodi ahquando in propositionibus aequivalent ahcui adverbio temporis. Sicut imus sensus istius propositionis 'canis, in quantum significat animal latrabile, facit istam propositionem esse veram: omnis canis est animaT, est iste 'haecpropo185 sitio: omnis canis est animal, non est vera nisi quando canis stat pro

156 sub ratione] simul nunc I sitionibus add. I add. A 1

ubi] om. B

et om. A C V *

167 ignis] calidum A 1

quod om. A 1

cab.] scilicet add. A 1 ut add. D AXV4

dictio] in quantum

164 primo] principali A

167-68 calef. ... prius] calefaciat illud cui primo I 170-71

praed.] de add. A 1

181 talia] vocabuJa add. A X D, ut add. (ultra) A 1

ratione] nunc I

168 per se om. A 1

de... principali] universaliter K

171-72 additum] cui additur A 1

175 convenit] contingit A, con-t A J C , competit E

om.

talibus 1 ] quibusB, propo-

161 talis] haec A 1

1 6 1 - 6 2 univ. ... principali] respectu praedicati principalis A 1

1 7 0 princip.] principaliter add. B, om. I distinctio D

158 talibus 1 ] illis A 1

160 autem] igitur A I V 4

182 istius] huius A 1

171

dictio]

174-75 principale om.

CV4

180 etiam] autcm A

vo-

quod] in eo quod add. A 1 ,

183 quantum] canis add. A

185 omnis

296

PARS II CAP. 10

animali latrabili'. Et similiter dicimus quod haec est vera 'ista imago est homo, secundum quod homo accipitur improprie', hoc est, ista est vera quando 'homo' accipitur improprie. Sic etiam variis modis et aequivoce accipi potest haec dictio 'in quantum'.

[CAP. 17. DE PROPOSITIONIBUS EXCLUSIVIS]

Circa propositiones exclusivas1 est primo sciendum quid facit propositionem exclusivam; secundo, quid requiritur ad veritatem exclusivae; tertio, quomodo termini supponunt in propositionibus exclusivis; quarto, dandae sunt regulae quaedam. 5 Circa primum sciendum est quod istae dictiones 'tantum' et 'solus' faciunt propositiones exclusivas. Sciendum est tamen quod haec dictio 'solus' ahquando tenetur syncategorematice, et tunc est dictio exclusiva; ahquando tenetur categorematice, et tunc non est dictio exclusiva, sed tunc importat ihud quod importatur per terminum additum sibi esse 10 sohtarium; sicut dicitur quod 'iste est solus', hoc est 'sohtarius', quia in loco iho non est cum aho. Simihter si dicatur sic 'solus Sortes currit', si li solus teneatur categorematice, significat quod Sortes, qui est sohtarius, currat; et hoc poterit esse verum, quamvis multi alii currant. Si autem teneatur syncategorematice, tunc denotatur quod nullus alius a Sorte is currat. 186 Et om. A C I V 4

187 accip.] sumitur A 1

patet qualiter add. D ; i acquiv.] impropric A 1

187-88 hoc... improprie om. B 189 accipi potest] accipitur A

188 etiam] quantum] et

huiusmodi add. A X D, et ista sufficiunt de reduplicatione add. B, etc. add. V 4 CAP. 17. - 4 quomodo] quando B lum B

6 est om. A A X C

7 excl.] hic add. D

8 solus] so-

syncat. ... exclusiva trp. p. alio (lin. 1Z) A X D ; excl.] exceptiva (sir et infia, saepe) K

netur... timc om. A

11 solitarium] videlicet quando est dictio categorica add. A

hoc] id A X D !; quia] hoc est A

9-10 te-

solus] homo add. A

12 alio] aliquo B, illo I Similiter... sic] sicut hic A 1

Simil.] Unde D

currit] ly solus si teneatur syncategorematice est dictio cxclusiva et denotatur quod nullus alius a Sorte currat add. seu anticipat A 1 \\ si 1 ] autem add. A 1 currit BCI || et... currant om. A C V 4

13 signif.] denotatur A 1 , significatur DI

14-16 Si... currat habuit prius A 1

14 currat]

14 Si autcm] sed si D

15 tunc] quod C, om. I

CAP. 17. - 1 Cf. Guillelmus de Shyreswode (Sherwood), Syncategoremata, cap. 'Tantum* (ed. cit., pp. 67-70); Gualterus Burlaeus, De exclusivis (cod. London., British Mus. Royal 12 F XIX, ff. 123ra-126rb); De puritate artis logicae tractatus longior, pars III, partic. II, c. 1 (ed. cit., pp. 131-164); idem habetur verbotenus etiam in tractatu breviori (ut notatur ibidem, p. 222); Guillelmus de Ockham, Sent. I, d. 21, q. unica, ubi quaeritur: "Utrum haec sit concedenda de virtute sermonis: solus Pater est Deus".

DE CATEGORICIS AEQltVALENTIBUS HYPOTHETICIS

297

Secundo sciendum quod quando istae duae dictiones 'tantum' et 'solus' possunt addi eidem, nihil refert addere unam dictionem vel aliam, dummodo li solus teneatur syncategorematice, quia tales propositiones 20 aequivalent; sicut istae propositiones aequivalent 'tantum homo currit' et 'solus homo currit\ Circa secundum sciendum est quod ahquando dictio exclusiva ponitur a parte subiecti, et aliquando a parte praedicati, sive a parte compositionis, ita quod est determinatio compositionis. Et ideo primo 25 est videndum quando dictio exclusiva ponitur a parte subiecti. Et est primo sciendum quod sicut aliquando dictio categorematica significat unum primaria institutione et ahud ex translatione et secundaria institutione, sicut 'homo' primo significat idem quod 'compositum ex corpore et anima intellectiva\ secundario significat statuam vel 30 imaginem tahs compositi, sic est de dictione exclusiva et alia dictione syncategorematica quod aliquando significat vel habet unum officium ex primaria institutione et ahud ex secundaria, et ita est de dictione exclusiva. Et ideo primo videndum est de eius primaria institutione, secundo de secundaria. 35 Circa primum sciendum quod quandocumque dictio exclusiva tenetur secundum suam primariam institutionem et ponitur a parte subiecti, semper denotatur quod praedicatum vere praedicatur de subiecto, et quod removetur ab omni illo de quo non vere praedicatur suum subiectum; et hoc si sit propositio affirmativa. Et ideo quaehbet propo^o sitio exclusiva habet duas exponentes: unam affirmativam et aham negativam. Sicut ista 'tantum homo est animaT habet istas exponentes 'homo est animal' et 'nihil ahud ab homine est animal' Si autem sit negativa, denotatur quod praedicatum vere removetur a subiecto et quod inest omni illi a quo vere removetur subiectum; et ita habet duas exponentes, 45 scihcet suam praeiacentem negativam et aliam affirmativam. Sicut ista 18 dictionem] earum A l , vel] et I propos. om.

AXB

20 aequiv.] aequivalebunt A C

20-21 homo... homo] Sortes... Sortes B

23 et om. A X B

25 vid.] sciendum A, de ea add. A 1

quando ponitur a parte praedicati add. A secunda C V 4 30 et] vel A X DI maria] prima BI

28 idem] illud BI 31 quod] et I, om. A 1

32 ita] illa CV 4 , etiam I

22 Circa sec.] Item B dict. excl. om. A 1

26 est] hic add. D

AJD

praed.] dicitur A

39-40 propos. om. A X B

unam B , aliam] unam A X D

vere om. BIV 4

vere om. BI

41 istas] duas B, illas V 4

subi.] praedicatum K

32 pri-

32-33 et 1 ... excl. om. A^B

34 secundaria] eius institutione est videndum add. D

44 illi] alii A C V 4

27-28 secund.]

29 intell.] et add. BD

sign.] consignificat D, seu consignificat add. A 1

38 illo] alio CV 4 , eo I, a quo removeretur suum subiectum vel add. A 1 43 a] de C

est om. ACIV 4

subiecti] secimdo

sicut] sive D

28-29 comp.] componitur B

secund.] et (ex add. A 1 ) consequenti A J B

ex 8 ] de A

istae ccrr. in tales A 1

37 den.] denotat A 1 vere praed.] verificatur exp.] scilicct add. B

ita] ideo ista A 1

45 suam]

298

PARS II CAP. 10

'tantum homo non est asinus' habet istas duas exponentes 'homo non est asinus' et omne aliud ab homine est asinus'. Per praedicta patet quod omnes tales sunt falsae et includentes contradictionem, accipiendo dictionem exclusivam secundum suam primariam institutionem: 'tantum homo est albus', 'tantum aer est hic intus', 'tantum animal est', 'tantum pater est', 'tantum individuum est' et huiusmodi, quia ex ilhs sequitur praedicata verificari de partibus, a quibus tamen tota vel nomina totorum removentur, et ita omnes tales contradictionem includunt. Similiter tales falsae sunt 'solus Pater est Deus', 'solus Pater spirat Spiritum Sanctum', 'solus Pater creat', 'solus Pater est bonus' et huiusmodi. Similiter tales sunt falsae 'tantum omnis homo est rarionahs', 'tantum omne animal est sensibile', quia istae exponentes non stant simul, si sint plures homines et plura animaha: 'omnis homo est rationahs' et 'nihil aliud ab omni homine est rationale', quia si nihil ahud ab omni homine est rationale, et iste homo est ahud ab omni homine, igitur iste homo non est rationalis, quae repugnat isti 'omnis homo est rationalis'. Et eodem modo est de ista 'tantum omne animal est sensibile'. Secundo videndum est de dictione exclusiva secundum eius secundariam institutionem. Et est sciendum quod triplex potest esse: una, quando praecise excludit praedicatum ab omni distributo de quo non dicitur subiectum; aha, quando praecise excludit ea quae nec importantur per subiectum nec sunt partes eorum; tertia, quando praecise excludit maiorem pluralitatem quam est expressa per subiectum. Et secundum hoc dantur tres regulae. Una est quod quando dictio exclusiva additur termino communi distributo, quod potest esse exclusio proprie dicta, et tunc excluditur omne illud de quo non verificatur illud cui additur dictio exclusiva. Aliter potest esse exclusio improprie dicta, secundum quod denotatur praedicatum removeri a quohbet alio communi cum signo particulari, de quo non verificatur subiectum; et potest vocari exclusio communis repugnantis cum signo particulari. 48 tales] istae I

49 suam] sui A

filius A \\ tantum s ... cst om. A A 1 , illis] materia A, istis I 56-57 et huiusm. om. A C mine est rationalc add. K om. A B C

:

53 vel] et A B ; ita] ideo A 1 , om. C V 4 57 Sixnil.] omncs add. A 1 . tales] istac I 58 quia] et D, quod V 4

68 tertia] tertio B C V 4

verif.] praedicatur C, dicitur I

69 est] sit B, om. C

51 pater]

52 quia... illis] ex illis enim 56 et] ccterae add. A X D ration.] et nihil aliud ab ho-

63 de om. C V 4

66 praec.] praecipue I

73 Aliter] aut A, vel A 1

albus] asinus I

60 omni 1 om. ADIV 4

61-62 iste... isti] ctc., et ultra: igitur non D

65 triplex... una] tripliciter... vera I 67 nec] non B

50 inst.] significationcm A

indiv.] dividuum A^DI, filius C V 4

non mg. Gem., 70 Una] prima A 1

76 vocari] verificari I

si] non A ]! aliud 1 64 eius] suam B om. A^BCDKV 4 72 non om. B rep.] repugnans I

so

55

60

65

70

75

DE CATEGORICIS AEQltVALENTIBUS HYPOTHETICIS

299

Unde ista 'tantum omnis homo currit' est distinguenda penes secundum modum aequivocationis, eo quod h tantum potest teneri proprie, et tunc habet istas exponentes 'omnis homo currit' et 'nihil ahud 80 ab omni homine currit'. Vel potest sumi improprie, ut sit exclusio cuiushbet communis repugnantis cum signo particulari, ut habeat istas exponentes 'omnis homo currit' et 'aliquis bos non currit' et 'ahquis asinus non currit' et 'ahqua capra non currit', et sic de singuhs communibus, ut per talem exclusivam - improprie sumpta dictione exclusiva 85 denotatur praedicatum verificari de termino communi posito in illa propositione cum signo universah et non verificari de quocumque aho communi universahter sumpto. Et ista distinctio numquam habet locum nisi quando dictio exclusiva additur termino communi universahter sumpto. » Iuxta secundam - impropriam - acceptionem dictionis exclusivae accipitur una aha regula quae est ista, quod quando dictio exclusiva additur termino importanti ahquid habens plures partes, illa propositio est distinguenda, eo quod potest esse exclusio proprie dicta, et tunc denotatur praedicatum competere subiecto et removeri a quohbet a quo 95 removetur subiectum; vel potest esse exclusio improprie dicta, secundum quod excluditur omne illud de quo non verificatur subiectum nec importans partem subiecti, et potest vocari exclusio cuiushbet importantis extrinsecum. Et secundum hoc ista propositio est distinguenda 'tantum Sortes est albus', eo quod dictio exclusiva potest sumi proprie, et IOO tunc includit contradictionem, quia tunc istae sunt suae exponentes 'Sortes est albus' et 'nihil aliud a Sorte est album', quae duae repugnant, quia inferunt repugnantia. Nam sequitur 'Sortes est albus, igitur aliqua pars corporis Sortis est alba'; et sequitur 'nihil aliud a Sorte est album; quaehbet pars Sortis est alia a Sorte; igitur nulla pars corporis Sortis est 105 alba'; quae conclusiones repugnant. - Si autem sumatur dictio exclusiva improprie, ut fiat exclusio praecise cuiushbet importantis tantum 80 omni om. K

81 rep.] repugnet I

not.] denotetur A J D ; in] ctiam I quod] scilicet ista A J D

suae

86 verif.] verificatur B 96 nec] est add. I

proprie] improprie A 1 1 , sed corr. I BCV 4 ,

add. D

eius D

:

exp.] opponentes

103 corp. Sorfis] Sortis, puta corpus I nulla] aliqua K

scilicet add. I

91 quac...

92 habens] habenti B C D V 4

94 praed.] 99 albus] cx add.

istae sunt] istas habet A 1 . sunt] duae I,

101 quae] sunt add. I

duae] propositiones

rep.] repugnantiam I

Nam] quia A^BD

sequitur] cx alia parte A X D

corp. om. D

85 de-

| quoc.] quolibct B

100 incl.] excludit I

CV 4 ,

83 aliqua... et* om. A X B sumpta] cum B

97 vocari] verificari IK

102 inf.] duo add. A

rep.] repugnantes I

A 1 ;. a om. D

84 ut] non I

quando] quandocumque A^D

exclusio K .; quol.] alio add. B BD

habeat] habeant C V 4

83-84 comm.] omnibus A, om. B

sic] similiter D

album] ct add. B

104 alia] aliud

105 quae... rep.] et ista, certum est, contradicunt 'nulla pars

Sortis est alba', 'aliqua pars Sortis est alba', igitur etc. D

dictio om. C V 4

106 improprie corr. in proprie I

300

PARS II CAP. 17

aliquid extrinsecum Sorti, sic est haec possibilis 'tantum Sortes est albus', quia timc non denotatur nisi quod Sortes sit albus et quod nihil extrinsecum Sorti sit album; quae duae possunt stare simul, ut sint istae suae exponentes 'Sortes est albus' et 'nihil extrinsecum Sorti est album'. 110 Et ista distinctio numquam habet locum nisi quando dictio exclusiva additur termino importanti ahquod totum habens plures partes, sive sit totum proprie dictum sive improprie dictum. Et si d i c a t u r quod timc omnes tales essent simphciter includentes contradictionem, secundum utramque acceptionem: 'tantum cor- 115 pus est album', 'tantum homo est albus', 'tantum ignis calefacit', 'tantum homo est hic intus', 'tantum quantum est in loco', et ceterae huiusmodi. Nam per primum excluditur superficies, cum non sit aliquid intrinsecum corpori, quia non est pars eius; et propter idem excluderetur per secundum; per tertium exemplum excluderetur calor; per quartum o m n i a 120 accidentia; per ultimum punctus: D i c e n d u m quod omnia praedicta de praedictis exemphs, praeterquam de tertio, secundum opinionem A r i s t o t e l i s procedunt ex falsa imaginatione, scihcet quod superficies, hnea, punctus sint quaedam res distinctae reahter a corpore et substantia; quod ostensum est 125 esse contra intentionem A r i s t o t e l i s in libro Praedicamentorum 2. Sed pro tertio exemplo, supposito quod ignis non possit calefacere nisi per calorem, est ahter dicendum; quia dicendum est quod - sumpta dictione exclusiva sive proprie sive secundum istam significationem impropriam - haec includit contradictionem 'tantum ignis calefacit'. 130 Et ideo si debeat salvari, debet accipi dictio exclusiva aliter quam proprie et quam praedictis tribus significationibus, ut scihcet dictio exclusiva praecise excludat iha quae nec important ahquid extrinsecum nec 108 nihil] aliud add. B 109 Sorti] a Sorte B, Sortis I i! duae] duo BCV 4 ut] quae A 1 , sic add. BDI 110 suae] duac AA X E, eius D, om. B . nihil] aliud add. I 112 aliquod] aliquid A 1 , om.l 113 dictum 1 om. CDIV 4 114 essent... incl.] includunt B essent] erunt ACIV 4 116 album] sive add. B .' calef.] est calidus I 118 Nam] quia A X D | primum] ipsum A i excl.] dicitur A, excluderetur A^E, excluduntur B superf.] quod add. V 4 intr.] extrinsecum C 118-19 corpori... eius] corporis... corporis A 119 propter idem] eodcm modo AXD secundum] supcrficies propter idem add. A^D, et add. BE 120 exemplum om. AXDI , calor 1 color E 120-21 accid.] et add. DI 124 ex... imag.] secundum falsam imaginationem I ,i linea] et add. A X D 125-26 quod... Praed. om. A 1 125 quod] quia B, et I 126 esse] falsum et add. B int.] mentem B, opinionem 1.1 Arist.] Philosophi B 129 sive 1 ] aliter quam A 1 12^-30 sec. ... impr.] improprie B 129 istam] aliam D, om. A 1 cludat A

131^32 dictio... nec om. A 1

132 signif.] modis ABE

133 excl.] in

Supra, Parte I, cc. 44-45; Expositio iti Praedicacamenta Aristot., cap. 10, ad textum: Linea vero (ed. Bononiae 1496). 2

DE CATEGORICIS AEQltVALENTIBUS HYPOTHETICIS

301

accidens inhaerens formaliter. Et sub ista acceptione potest haec concedi 135 esse possibihs 'tantum ignis calefacit', quia tunc non excluditur calor, cum formahter inhaereat igni. Iuxta tertiam - impropriam - acceptionem dictionis exclusivae potest accipi tertia regula ista, quod quando dictio exclusiva additur termino numerah, sive aequivalenti, vel connotanti numerum vel unita140 tem, illa propositio est distinguenda, eo quod potest esse exclusio proprie vel improprie. Primo modo excluditur omne illud de quo non verificatur subiectum; secundo modo excluditur maior pluratitas quam illa cui denotatur praedicatum competere; et potest vocari exclusio maioris plurahtatis. Et secundum hoc ista propositio est distinguenda 'tantum 145 quatuor homines sunt hic intus', quia supponatur quod quatuor homines sunt hic intus et non plures, tunc si fiat exclusio proprie accipiendo dictionem exclusivam, denotatur quod quatuor homines sunt hic intus, et quod nulla alia a quatuor hominibus sunt hic intus, et per consequens quod lapides non sunt hic intus, et quod equi non sunt hic intus, nec 150 asini, nec quod duo homines sunt hic intus, quia duo homines sunt ahi a quatuor hominibus. - Si autem fiat exclusio maioris pluralitatis, tunc denotatur quod quatuor homines sunt hic intus et non plures quam quatuor. Et tunc sunt istae eius exponentes 'quatuor homines sunt hic intus' et 'non sunt plures homines hic intus quam quatuor'; et sic est 155 vera, posito priori casu. Et sic solvitur istud sophisma 'tantum unum est', nam proprie accepta dictione exclusiva, ista est vera 'tantum unum est', nam utraque exponens est vera, ista videhcet 'unum est' et 'nihil aliud ab uno est\ Simihter est de ista 'tantum unum animal est homo\ Sed si dictio exclui6o siva accipiatur improprie, secundum quod est exclusiva maioris plurahtatis, tunc est falsa; et tunc sunt istae suae exponentes 'unum est' et 'non sunt plura quam unum\ sicut exponentes istius 'tantum unum 134 formaliter] subiecto add. B , haec] ista A 1 , om. B 137 tertiam] istam B

137-38 potest acc.] accipitur A 1

135

essej quod ista esset B

138 regula] scilicet add. A X D, et est add.

B ,; quod] quia A, om. A 1

139 sive] non K

vel B ', vocari] verificari I

145 quatuor] decem (etiam infra) A X DIK . supp.] supposito D

149 lapides... quod*] nec A 1 , om. I; et... intus om. D

sint A X E sint A J E

nec] quod add. D

151 a quatuor] ab octo I om. (hom.) A 1 illa add. A 1

142 quam] sit add. A 1 ;; illa] est add. BD

152 et] quod add. D

153-54 tunc... plures om. B 155 posito... casu om. A 1

om. AA X DE ;; videl.] scilicet A 1 , om. D 160 sec.] scilicet add. D tantum add. A B C V 4

149-50et... asiniom. B

150 asini] sunt hic intus add. D , nec] ctiam add. D

143 et] 147 sunt] 149sunt"]

sunt 1 ] sint CE

153 quatuor 1 ] sunt hic intus add. D ; Et... quatuor 1 eius] suae I, om. C V 4

153 sunt 1 ] sinr AE

156 istud] illud A X BDE et] similiter ista add. I

160-61 sec. ... plural. om. A 1 162-64 sicut... homines om. A 1

157 ista] haec A A 1

154 est] 158ista

159 homo] et huiusmodi add. D, om. C 161 tunc 1 ] sic A 1

suae] duae B ;; exp.]

302

PARS II CAP. 17

animal est homo' sunt istae unum animal est homo' et 'non plura animaha quam unum sunt homines'. Similiter est de ista 'tantum alterum istorum est', demonstrando duo entia; nam sumpta dictione e x c l u s i v a 165 proprie, vera est, quia utraque exponens est vera si non sunt plura quam illa duo, scihcet Deus et angelus. Si sumatur improprie, falsa est, quia tunc denotatur quod alterum istorum est et non utrumque. Istis igitur modis potest dictio exclusiva accipi improprie; et forte etiam aliis modis potest accipi improprie, sed quia non sunt ita usitati 170 sicut isti, ideo ipsos studiosis relinquo. Dicto de dictione exclusiva quando ponitur a parte subiecti, dicendum est de ipsa quando ponitur a parte praedicati. Et est primo sciendum quod tunc etiam potest accipi proprie et improprie. Si proprie, tunc denotatur quod praedicatum dicitur de 175 subiecto et quod omne illud removetur ab eo de quo non verificatur praedicatum; sicut per istam 'homo est tantum animaT denotatur quod homo sit animal et quod non sit ahud ab animah. Quando autem accipitur improprie et transumptive, tunc additur verbo, et tunc excludit omne ahud verbum a subiecto quod importat actionem vel passionem iso distinctam. Sicut per istam 'homo tantum videt' denotatur quod homo videt et quod non audit nec percutit, et sic de aliis. Unde ista propositio 'homo tantum currit' est distinguenda penes secundum modum aequivocationis, eo quod dictio exclusiva potest sumi proprie, et tunc sunt istae duae suae exponentes 'homo currit' et 'homo non est ahud a i85 currente', et cum hoc stat quod homo sit videns et percutiens, et sic de aliis. Si autem sumatur improprie, tunc est falsa, quia tunc denotatur quod homo sit currens et non audiens nec videns, et sic de aliis. Consimihs distinctio posset poni de tahbus 'homo est tantum albus', 'lac est tantum dulce', 'ignis est tantum calidus', 'terra est tantum fri- 190 gida', et sic de aliis, quia si sumatur dictio exclusiva proprie, timc est quaehbet illarum vera, quia tunc istae sunt exponentes 'homo est al164 unum] animal add. C V 4 165 dem.] accipiendo A 1 ,j nam] quia A X D 166-68 utraque... denot. om. A 1 166 plura] entia add. D 167 illa] ista B, om. A ang.] asinus I j| Si] autem dictio exclusiva add. D 168 alterum] alter V 4 it ist.] illorum CDI 170 etiam] et V 4 , om. AA^BEI;[ aliis modis] multi sunt alii modi quibus A 1 , in aliquibus aliis B, alii sunt modi quibus D, aliis quibus 11| quia] isti add. B 172 Dicto] Cap. 18 praem. B 172-73 Dicto... Et] circa dictionem erclusivam positam a parte praedicati A 1 174 Et om. A V 4 primo om. AXBE \\ tunc om. BI || etiam om. ABE 176 rem. ab eo om. B ;| eo] illo C V 4 177 praed.] removetur a subiecto add. B H sicut] patct add. I denot.] enim add. I 180 aliud verbum] illud A ;; vel] et C 181 dist.] a verbo add. A 184-87 proprie... sumatur trp. p. aliis (//«. 188), praemisso Si autcm A 185 duae om. CDIV 4 j| suae] falsae I, om. BK 186 et 1 ] vel B j, perc.] pcrcurrens I 188 homo] non I, om. BD 191-94 est... tunc om. (hom.) I 192 sunt] suae add. B

DE CATEGORICIS AEQltVALENTIBUS HYPOTHETICIS

303

bus' et 'homo non est aliud ab albo'; 'lac est dulce' et 4lac non est aliud a dulci', et sic de aliis. Si autem dictio exclusiva sumatur improprie, tunc 195 excluduntur omnia praedicabilia importantia accidentia distincta ab illo accidente quod importatur per praedicatum. Sicut per istam 'homo est tantum albus' denotatur quod homo sit albus et quod nullum praedicabile importans accidens distinctum ab albedine praedicatur de homine; et ita denotatur quod homo non sit calidus nec humidus nec siccus nec 200 frigidus nec lucidus, et sic de aliis. Et sicut dictum est de ista propositione, ita uniformiter dicendum est de aliis. Circa tertium principale, [scihcet] quahter termini supponunt in propositionibus exclusivis, est sciendum quod quando dictio exclusiva ponitur a parte subiecti et subiectum sumitur sine distributione, si subiec205 tum sit terminus communis, ipsum supponit confuse tantum, quia sicut dictum est p r i u s 8 , suppositio confusa tantum est quando non contingit descendere ad inferiora nec per disiunctivam nec per copulativam. Nunc autem non sequitur 'tantum homo currit, igitur tantum iste homo currit vel tantum ille homo currit', et sic de singulis aliis. Nec 210 etiam sequitur 'tantum homo currit, igitur tantum iste homo currit et tantum ille homo currit', et sic de singulis. Et ita terminus subiectus in tah propositione supponit confiise tantum, sed praedicatum supponit confuse et distributive, nam contingit descendere ad inferiora per copulativam. Unde bene sequitur 'tantum homo currit, igitur tantum 2ishomo est hoc currens\ quocumque currente demonstrato; nam sequitur 'tantum homo currit, igitur nihil aliud ab homine currit', et ultra 'ergo nullum currens est ahud ab homine', et ultra 'ergo hoc currens non est ahud ab homine'. Et manifestum est quod si currit, est ahquid, igitur est homo, et per consequens homo est hoc currens, igitur tantum 220 homo est hoc currens; quia quando praedicatum est pronomen demon193 et 1 om. B C , ab albo] quam albus (album A) A C K V * dulci] quam dulce catum A 1

CKV4

, sumatur] accipiatur B

197 sit] est A X CV 4

201 unif.] proportionaliter A 1 , uni-ter BI

quo modo D

qual. supp.] scilicet supposiuonem termini A 1 quia] et B

202 princ.] scilicet add. D

qualiter]

202r03 propos.] dictionibus D

209 ille] iste ABE ;i sing. om. BD

aliis A X D „ term.] communis add. K ; subi.] suppositus I

194 a

197-98 praed.] praedi-

199-200 nec 1 ... lucidus om. A 1 ; ; nec 3 ...

198 accid.] actum A praed.] praedicetur A X DI

lucidus om. D

205 ipsum] tunc A X D

193-94 lac 1 ... aliis om. A

210 et om. D

211 sing.]

212 tali prop.] dictione (propositione D)

exclusiva et add. ubi ponitur nota exclusionis a parte subiecti A X D ,; conf.] personaliter B „ supp. 1 ] stat ACIV4

213 nam] quia D, unde I ; desc.] sub praedicato add. D

bene] enim add. B, om. C V 4 216 currit 1 ] et ultra add. V 4

217 nullum... ergo* om. (hom.) A X D

220 currens] et ultra A X D 8

214 Unde] nam A^D, om. B ;|

215 currens] et tantum homo est illud currens, et sic de aliis add. A X D

Supra, Parte I, c. 70, lin. 44-48.

218 currit] quod add. BCIV 4

304

PARS II CAP.

17

stxativum vel aequivalens, ab indefinita ad exclusivam respectu eiusdem praedicati est bona consequentia. [Immo, qualecumque sit praedicatum consequentia est bona ab indefinita seu particulari ad exclusivam. Nam ista consequentia est bona 'homo tantum est risibilis, igitur tantum animal est risibile', nam tenet 225 per regulam iham 'ab inferiori ad superius sine distributione, sive ihud superius supponat confuse tantum sive determinate, est consequentia bona'; sicut sequitur 'omnis homo est homo, igitur omnis homo est animal']. Secundo sciendum est quod quando exclusiva est negativa, subiec- 230 tum supponit sicut in exclusiva affirmativa, et praedicatum simihter4, quia sequitur5 'tantum substantia non est accidens, igitur tantum substantia non est hoc accidens'. Tertio sciendum est de suppositione terminorum in exclusiva quando dictio exclusiva ponitur a parte praedicati. Et est dicendum quod subiec- 235 tum supponit in tali sicut supponit in sua praeiacente; et idem est de praedicato. Et ratio est quia idem de eodem non potest vere affirmari et negari, et ideo semper ex praeiacente sequitur exclusiva quando dictio exclusiva ponitur a parte praedicati. Quod est intehigendum si sit propositio de recto; nam si sit propositio de obliquo, tunc non est univer- 240 sahter verum. Immo, si sit propositio de obhquo et dictio exclusiva sit determinatio praedicati et non determinatio compositionis, tunc praedicatum stat confuse tantum. Nam ponatur quod Sortes videatur a multis hominibus et a nullo aho animah quam ab homine, timc ista propositio est vera 'Sortes videtur a solo homine', quia istae exponentes sunt verae 245 'Sortes videtur ab homine' et 'Sortes videtur a nuho aho quam ab ho221 aequiv.] semper add. A X D (in/er uncos E), om. alii om. B

230 est1 om. ACIV*

234 Tertio] Secundo A

231

223-29 Immo... animal B

227 sive] seu B

228 homo 1 ] hoc B ,; igitur

in] quando A C V «

exd.] est add. A, add. s. lin. V 4

scicnd.] dicendum I est om. A^BI in excl.] exclusivae A, om. B

sciendum A 1 , notandum D biecti K

222 cons.] igitur etc. add. D

226 illud] iste B

237 vere om. A C V 4

244 animali mg. I, om. B

242 praed.] praeiacenti (!) B

quam ab hom. om. A J D

235 dicend.] determ.'] su-

ista propos.] haec A X D

In cod. S. Gem. 26 notatur hic (f. 49va) alia manu in margine: "Dubita hic, quia Oc. videtur contradicere sibi in capitulo de suppositione confusa et distributiva"; in cod. V 4 quidam lector notavit in margine: "Miror de tanto errore hic et in prima parte cap. de suppositione confiisa et distributiva, columna 119"; id est Pars I, c. 74, lin. 50-52, ubi idem lector scripsit in margine: "Dubito hoc 5 Scriptor cod. F hic (f. 43va) habet in margine: "Nota: hic melius dictum". diceretur 'quia non sequitur'; tamen utrumque potest salvari". Dictum Inceptoris, nostro iudicio, salvari posset si unum solum accidens esset in universo. 4

DE CATEGORICIS AEQltVALENTIBUS HYPOTHETICIS

305

mine', et tamen non sequitur 'Sortes videtur a solo homine, igitur Sortes videtur a solo isto homine vel a solo illo homine'; immo etiam nec sequitur 'Sortes videtur a solo homine, igitur Sortes videtur ab isto 25ohomine\ Et ideo non stat nec confuse et distributive, nec determinate, sed confuse tantum. Si autem dictio exclusiva sit determinatio compositionis, tunc stat praedicatum sicut in praeiacente. Sicut in ista 'homo videtur tantum ab homine', si li tantum sit determinatio compositionis, tunc habet istas 255 exponentes 'homo videtur ab homine' et 'homo non est ahud quam visum ab homine\ Ex quibus patet quod termini non ahter supponunt in exclusiva quam in sua praeiacente, quia semper tahs exclusiva et sua praeiacens convertuntur. Si autem subiectum exclusivae in qua ponitur dictio exclusiva a parte subiecti sumatur cum distributione, tunc subiec260 tum supponit confuse et distributive, tam affirmativae quam negativae, quia includit contradictoria. Ideo de ista non plus ad praesens. Et est notandum quod omnia praedicta intelligenda sunt quando dictio exclusiva proprie accipitur. Quando autem accipitur improprie, non sunt omnia praedicta vera. Sed quae sunt vera et quae non, potest 265 patere leviter inspicienti secundum improprias significationes dictionis exclusivae, de quibus dictum est p r i u s 6 . Ultimo videndae sunt ahquae regulae circa dictiones exclusivas. Una est quod ab exclusiva ad universalem de terminis transpositis est bona consequentia et e converso, quia semper exclusiva et universalis de 270 terminis transpositis convertuntur. Et est ista regula intelhgenda quando praeiacens exclusivae et similiter universalis de terminis transpositis sunt convertibiles, ita quod utraque possit proprie converti. Vel si praeiacens exclusivae sit semper convertibihs, nulla mutatione facta circa terminos praeter solam transpositionem vel aliqua alia mutatione, tunc 275 debet consimihs universahs accipi, cum qua convertatur exclusiva. De quibus conversionibus et de quibus modis convertendi dicetur in s equentibus7. 247 ct tamen] immo etiam I p. distr. D j; non] nec AI

homine mg. B, trp.p. talis (lin. 257) I impr.] tvmc add. A A 1

265 sec.] sicut C II impr.] proprias C V 4 268 Una] prima A 1

272 possit] posset A, vere et add. A J B 275 debet] aliqua add. B ,. cons.] similis

Supra, lin. 64-168.

OCTHAM, SUMMA LOCICAB

253 Sicut] unde A J BDE

256 ab homine om. CIV 4

positiones B j| e x d . ] quarum add. D

6

250 ideo] praedicatum add. A X B, add'

248 nec] non I, si A

nec 1 om. A^BDE ;s et] nec C V 4

7

267 vid.] dandae K || dict.] pro270 conv.] sunt convertibiles A 1

273 conv.] vel add. Q , add. sed del. V 4 CV4

;j univ.] sic add. A 1

254-55 li...

263 accip.] sumitur A X I ||

mut.] variatione A

276-77 in sequ.] inferius A

Infra, cap. 21-29.

20

306

PARS II CAP. 17

Per ista, et illa quae dicentur i n f r a de conversionibus, patet quod tales consequentiae non valent 'sola necessaria sunt necessario vera, igitur omnia vera sunt necessario necessaria', quamvis haec consequentia sit 280 bona 'sola necessaria sunt vera, igitur omnia vera sunt necessaria'. Simihter non sequitur 'tantum homo fuit albus, igitur omne album fuit homo'. Et ita de consimihbus, de quibus dicetur in suo loco i n f er i u s. Alia regula est quod quaehbet exclusiva habet duas exponentes, 285 unam affirmativam et aliam negativam. Et ideo opposita exclusivae habet duas causas veritatis, quia utriusque exponentis opposita est causa veritatis negationis exclusivae. Aha regula est quod quando dictum propositionis exclusivae ponitur respectu ahcuius modi facientis propositionem modalem, iha 290 propositio est distinguenda, sicut ista est distinguenda 'tantum hominem esse Sortem est verum\ eo quod li tantum potest continue proferri cum hoc toto 'hominem esse Sortem* vel discontinue. Si discontinue proferatur, sic "tantum 'hominem esse Sortem' est verum ,, J tunc est falsa, quia tunc est iste sensus 'tantum haec est vera', demonstrando istam pro- 295 positionem 'homo est Sortes'. Si continuetur cum hoc toto 'hominem esse Sortem' et partes dicti continuentur, timc est iste sensus 'tantum hominem esse Sortem, est verum' et aequivalet isti 'haec est vera: tantum homo est Sortes'. Si partes dicti non continuentur, tunc non denotatur quod haec sit vera 'tantum homo est Sortes', sed quod de ah- 300 quo contento sub homine verificatur 'Sortes' cum dictione exclusiva. Unde simile est de ilhs et de ahis sumptis sine dictione exclusiva; tamen variatio est quando praedicatum est singulare et quando non. Unde ista 'tantum album currere est possibile', si h 'tantum' continuetur cum toto dicto et partes dicti discontinuentur, est falsa, quia ahud quam 305 album currere est possibile; si autem continuentur, tunc est vera, quia tunc denotatur quod haec sit possibihs 'tantum album currit\ Per aham 278 illa] per alia B || de conv. om. A X D quamvis] valeat add. CI, om. D

283-84 in... inf. om. A 1

283 dicetur... loco] debet aliqualiter dici D 286 aliam] unam

A 1 ']

oppos.] oppositum

AXD

ista] propositio add. B ;; tantum] omnem add. I (etiam infia) K

293 toto] omnem add. I

omnem add. I !i verum] vera B, et add. si sumatur coniunctive K

loco] antecedente IKV 4 , om. B

288 negat.] negativae A

291 sicut] sic ct C ||

292-93 continue... disc.] coniunctive... disiunctive 293-94 prof.] profertur E, om. A C I V 4

BCIV 4

295 haec... vera] hoc... verum I

294 tantum] 296 Si cont.]

297 dicti] tamen A |j cont.] continentur (etiam infia) A X CDIV 4

rum] et est verum add. A A X C V 4 j; haec... vera] hoc...verumI universali I

280 necessario om. B C ||

279 vera] necessaria A

280-81 necessario... sunt 1 om. (hom.) A „ sit bona om. CIV 4

302 sine] cum DIK

306 autem] non add. (sed del. ?) I

303 var.] verificatio A vera] bona conscquentia K

299 dicti] tamen A

298 ve301 verif.]

304 tantum*] album A B C K V 4

DE CATEGORICIS AEQltVALENTIBUS HYPOTHETICIS

307

autem denotatur quod nulla sit possibilis in qua praedicatur 'currere' de aliquo pronomine demonstrante aliquid quod non est album; quod non 310 est verum. [CAP. 18. DE PROPOSITIONIBUS EXCEPTTVIS]

5

io

15

20

Circa propositiones exceptivas est primo videndum quae sunt propositiones exceptivae; secundo, quid requiritur ad veritatem exceptivarum; tertio, de suppositionibus terminorum in exceptivis; quarto, dandae sunt quaedam regulae de propositionibus exceptivis K Circa primum sciendum quod talia syncategoremata 'praeter', 'nisi' faciunt propositiones in quibus ponuntur esse exceptivas. Et primo intelligendum est quod 'nisi' aliquando tenetur consecutive, et timc facit propositionem hypotheticam, sicut patet de ista 'Sortes non potest currere nisi habeat pedes'. Aliquando autem tenetur exceptive, et tunc non facit propositionem hypotheticam, sicut patet hic 'nullus homo currit nisi Sortes'; et tunc haec dictio 'nisi' habet idem officium cum hac dictione 'praeter', quando haec dictio 'praeter' tenetur exceptive. Est etiam, secundo, sciendum quod haec dictio praeter' ahquando tenetur exceptive, ahquando diminutive. Exceptive, sicut hic 'omnis homo praeter Sortem currit'; diminutive, sicut hic 'decem praeter quinque sunt quinque'. Circa secundum principale est sciendum quod ad veritatem exceptivae requiritur quod praedicatum removeatur a parte extra capta et quod insit cuilibet ahi contento sub subiecto, si sit affirmativa; si sit negativa, requiritur e converso. Et ideo quaelibet talis exceptiva habet duas expo308 autem] propositioncm B, propositioncm add. I

309 pron.] dcmonstrativo add. D || quod

non 1 ] quamvis C CAP. 18. - 3 vcrit.] propositionum add. B add. A

6 nisi] ct (con A 1 ) similia add. A X D

add. I, igitur add. V 4 ; intell.] sciendum C sed cxceptivam add. A X D unde est A t om. A 1

4 in] propositionibus add. BI |[ except.] positarum 8 Et] est A C E V 4 , igitur add. A C E

cst om. ACEIV 4

12 nisi 1 ] £wut vel add. B

10 autem om. A X B

13 quando] etiam add. A l

primo] tamen 11 hypoth.] 15 Est etiam]

16 cxc. 1 ] et add. BD ,; aliqu.] tenctur add. D i! aliqu. ... Exc. 1 om. (hom.) B D

17 currit] aliquando add. AA^E . hic om. A A 1

19 est del. A 1 , om. CIV 4

21 aflBrm.] et add. A,

sed add. A X D

CAP. 18. - 1 Cf. Guillelmus de Shyreswode (Sherwood), Syncategoremata, cap. 'Praeter* (ed. cit., pp. 59-63); Gualterus Burlaeus, De puritate artis logicae tractatus longior, pars III, partic. II, c. 2 (ed. cit., pp. 164-75); idem in tractatu breviori (ibidem, p. 222).

308

PARS II CAP. 17

nentes: scilicet affirmativam et negativam. Sicut ista 'omnis homo praeter Sortem currit' habet istas 'Sortes non currit' et 'omnis homo ahus a Sorte currit'. Et ista 'nullus homo praeter Sortem currit' habet istas 'Sortes currit' et 'nullus homo ahus a Sorte currit'. Ita quod impossibile est ahquam exceptivam esse veram nisi utraque sua exponens sit vera, et ideo ad falsitatem exponentis sequitur falsitas exceptivae, quamvis non e converso. Circa tertium principale est sciendum quod praedicatum in exceptiva affirmativa habet suppositionem confusam tantum, quia non contingit descendere ad inferiora nec per disiunctivam nec per copulativam; sed subiectum habet suppositionem confusam et distributivam. Tamen distinguendum est de suppositione confusa et distributiva, quia quaedam est absoluta, quando scihcet terminus aequahter distribuitur pro quolibet suo contento, ita quod non plus pro uno quam pro aho, et talem suppositionem confiisam et distributivam non habet subiectum in propositione exceptiva. Aha est quasi limitata et arctata, quando scihcet terminus pro ahquo distribuitur et pro aho, ratione ahcuius adiuncti, non distribuitur. Et hoc non accidit nisi quando illa propositio categorica aequivalet uni copulativae compositae ex una affirmativa et aha negativa, quod accidit in propositione exceptiva, sicut d i c t u m est2. Si autem exceptiva fuerit negativa, tunc tam subiectum quam praedicatum supponit confuse et distributive sed limitate. Ex praedictis patet quod tales regulae 4a superiori distributo ad suum inferius est bona consequentia', 4ab universah ad singulare est bona consequentia' non sunt generahter verae, sed oportet addere quod illud inferius non sit extra captum vel quod universahs non sit aequivalens uni copulativae compositae ex una affirmativa et alia negativa. Circa quartum sriendum est quod multae regulae dantur de 23 scil.] unam B, unam add. A || et] aliam add. A B exponentes add. A 1 || homo om. CIV 4 om. A X I

36 suo] subiecto add. I

35 aequ.] essentialiter B, realiter K

est] suppositio confusa et distributiva add. A ] D

limitata] ligata C

A C V 4 ii aliquo] termino add. A C V 4 , alio] aliquo B teg.] exceptiva I ;! copul.] hypotheticae add. B prius add. K 45 sed] seu A

33 et

38 exc.] et add. A C ;

39 quando] quia B j- terminus om.

10 adiunrti] additi C V 4 , adiectivi I 42 exceptiva] exclusiva V 4 , ex-va AI

46 regulae] non sunt universaliter verae add. A X D 50 una om. A C V 4 ii alia A C

videndum B || est om. A^CTV4 1

26 istas]

41 ca43 est]

44 autem] ista add. B, illa add. 11! exc.] exclusiva B, quod. corr. V 4 || negat.] mera

49 non 1 om. B

AJD

24 istas] exponentes add. A*D

28 falsit.] utriusque sive cuiuscumque add. A X D

Cf. supra, Parte I, c. 74, lin. 45-66.

A1

48 non... verae (v. liru 46) om.

51 quartum] principale add. A || sciend.]

25

30

35

40

45

50

DE CATEGORICIS AEQltVALENTIBUS HYPOTHETICIS

309

exceptivis. Una est quod si praeiacens exceptivae sit vera, exceptiva est falsa. Hoc patet per praedicta. Alia est quod numquam exceptiva est propria nisi cuius praeiacens 55 est universalis. Unde haec est impropria 'homo praeter Sortem currit'; unde tahs nec est vera nec est falsa. Ex ista sequitur alia, scihcet quod non semper ab universali ad suam indefinitam vel particularem est consequentia bona. Unde non sequitur 'omnis homo praeter Sortem currit, igitur ahquis homo praeter Sor60 tem currit\ nec sequitur 'igitur homo praeter Sortem currit'. Aha sequitur, quod non cuihbet propositioni universah contradicit propositio indefinita nec particularis ei correspondens. Non enim istae contradicunt 'omnis homo praeter Sortem currit', 'aliquis homo praeter Sortem non currit'; nec istae 'nullus homo praeter Sortem currit' et 65 'ahquis homo praeter Sortem currit'. Ex ista sequitur aha, scilicet quod non semper loco istius 4non omnis' hcitum est ponere hoc totum 'aliquis non\ Istae enim non aequivalent 'non omnis homo praeter Sortem currit', 'aliquis homo praeter Sortem non currit', quia una est impropria et neque vera neque falsa, et aha est 70 propria et vera vel falsa. Aha regula sequens est quod sunt ahquae propositiones universales contrariae, quae tamen non habent ahquas propositiones categoricas subcontrarias quae sunt indefinitae vel particulares, habentes subiecta determinata signis particularibus. Hoc patet per praedicta. 75 Alia regula est quod semper illud quod excipitur in exceptiva, debet esse ahquid contentum sub subiecto. Et ideo quaehbet tahs est impropria 'omnis homo praeter animal currit', omne animal praeter substantiam est animatum\ Alia regula est quod quando illud super quod cadit exceptio est 52 exc.] quarum add. B

54 Alia] rcgula add. A C V 4

53 pcr pracdic.] cx pracdictis A J D

est1 om. A C D V 4

56 undc talis] talis cnim A 1

57 scil. om. A A J C V 4

60 nec... currit® om. A 1 1|

nec] etiam add. D ; currit 1 ] nec sequitur (igitur iste add. A) homo praeter Sortem currit add. A V 4 61 Alia sequitur] similiter ex praedicta regula sequitur aliud, scilicet A X D add. B , Non... istae] unde istae non A X D, nec ista B, ista enim non I quis V 4

omnis... currit om. A

63-64 aliquis... currit 1 om. B

om. A li nec] etiam add. A^D, om. A et] nec I, ista BI

64-65 et... currit om. A

indefinitis add. BI, om. I

nec... nec AXI

69 non om. B

;

istius] quod dico add. A X D

78 anim.] et huiusmodi add. A J D

67 hoc totum om.

68 currit] igitur add. B, et add. D

aliquis homo]

et om. A A X C V 4 ,; neque... neque]

70 et] vel A 1 , est add. D, om. A C V 4

73 sunt] sint A J DI

64 non

nullus] aliquis I S o r t e m 1 ] non add. I

est 1 ] falsa add. K ', impr.] propria A 1

et alia] alia autem A 1

dictoriae B aliquas] alias I

non* om. K

63 omnis] ali-

63 currit] et add. A X BE

65 homo... currit] et (con I) similiter est dicendum de

66 Ex] Et praem. A D

A J B D ;; Istae enim] quia istae A X D animal B

istae] ista BDIV 4 , om. A

62 nec] vel A 1 p a r t i c . ] nec

istae] ista A V 4

75 illud] id C, idem V 4

72 contr.] contra76 aliquid] aliquod E

79 quod 1 ] quo K , exceptio] reduplicatio A

310

PARS II CAP. 17

commune, ad veritatem talis exceptivae non requiritur quod praedica- so tum universaliter insit illi super quo cadit exceptio, si sit exceptiva negativa, vel quod removeatur universaliter, si sit exceptiva affirmativa. Sciendum est etiam quod 'praeter' numquam tenetur diminutive nisi quando additur termino numerali vel termino importanti aliquod totum. Quando autem tenetur diminutive et additur termino numerali, 85 tunc non denotatur praedicatum removeri ab illo cui additur sed magis a subiecto. Sicut per istam 'decem praeter quinque sunt quinque' non denotatur quinque removeri a quinque sed a decem. Similiter etiam per talem non denotatur praedicatum inesse illi cui additur haec dictio 'praeter', sicut per istam 'decem praeter quatuor sunt sex' non deno- 90 tatur quod quatuor sunt sex, sed quod residua a quatuor sunt sex. Et ita est de aliis. Et ista de exceptivis ad praesens dicta sufficiant.

[CAP. 1 9 . D E PROPOSITIONIBUS IN QUIBUS PONUNTUR HAEC VERBA

'INCIPIT, ET 'DESINrr'] Omnis propositio in qua ponitur aliquod istorum verborum 'incipit', 'desinit' habet duas exponentes \ quia quaelibet aequivalet uni copulativae. Tamen ab a l i q u i b u s

diversimode assignantur expo- 5

nentes respectu diversorum. Unde d i c u n t 2

quod ahter exponuntur

respectu successivorum et respectu permanentium. Sed quamvis sic posset esse ad voluntatem utentium, non tamen videtur multum rationabile. Ideo dico quod respectu cuiushbet possunt habere easdem exponentes, io sed ahae sunt ubi ponitur hoc verbum 'incipit' et ubi ponitur hoc verbum 81 quo] quod AEIK

82 si] ctsi A, scd I

CAP. 19. - 3-4 inc.] ct add. A 1 5 divers.] diversae A I que A1!

88 etiam om. A1!

4 duas] divcrsas A X DIK . quaelibet] talis propositio add. A X D

6 dicunt] quidam add. D

1 1 aliae] aliter K

85 Quando] unde A 1 7 et] alitcr add. A 1

1 0 cuiusl.] cuiuscum-

et] aliae add. A A X E

CAP. 19. - 1 Cf. Guillelmus de Shyreswode (Sherwood), Syncategoremata, cap. 'Incipit, Desinit' (ed. cit., pp. 75-78); Gualterus Burlaeus, De puritate artis logicae tractatus longior, pars III, partic. II, c. 4 (ed. cit., pp. 191-97); idem in tractatu breviori 2 Ita Guillelmus de Shyreswode (Sherwood), loco cit., p. 76; (ibidem, p. 222). Burlaeus, loco cit., p. 191: Ioannes Quidort, Quodlibet, q. 6: "Quod declaro primo in quiete sic: nam 'incipit' et 'desinit' alio modo exponunt(tur) in permanentibus, alio modo in successivis" (ed. A. J. Herman, Nine Medieval Thinkers, Pontif. Inst. of Mediaeval Studies, Studies and Texts 1, Toronto 1955, 281).

DE CATEGORICIS AEQltVALENTIBUS HYPOTHETICIS

15

20

25

30

35

311

'desinit'. Unde propositio ubi ponitur hoc verbum 'incipit' habet duas exponentes, quarum una est de praesenti affirmativa et aha de praeterito negativa; sicut exponentes istius 'Sortes incipit esse albus' sunt istae 'Sortes est albus' et 'Sortes non fuit immediate ante albus\ Non enim exponens sua negativa de praeterito est talis 'Sortes non fuit albus', quia tahs propositio in qua ponitur 'incipit' potest esse vera et illa negativa de praeterito falsa; sicut si Sortes sit primo albus et postea niger et tertio fiat albus, tunc in ahquo instanti est haec vera 'Sortes incipit esse albus' et tamen haec est falsa 'Sortes non fuit albus', quia positum est quod prius fuit albus. Sic etiam dicimus quod haec arbor incipit modo florere, et tamen floruit anno praecedenti. Verumtamen sciendum quod hoc verbum 'incipit' duphciter accipi potest, scihcet stricte et proprie, et sic exponitur sicut dictum est. Ahter potest accipi large et improprie, et timc sic exponitur 'sic est, et non diu ante fuit\ Sicut dicimus quod haec arbor incipit florere, quando nunc floret, et non multum ante, isto anno floruit, et tamen heri floruit; sicut etiam dicimus vulgariter 'iste incipit missam\ quamvis dixerit Introitum. Et ista est distinctio simihs illi quam ponit P h i 1 os o p h u s, IV Physicorum 8, de 'nunc\ quod potest accipi pro indivisibih et potest accipi pro tempore parvo, propinquo praesenti. Intelligendum est etiam quod quamvis propositio talis secundum veritatem sermonis habeat tales exponentes, tamen aliquando secundum usum loquentium non habet tales exponentes, sed ponitur pro alia, quae talibus exponentibus caret. Et tunc est tahs propositio distinguenda secundum amphiboham. Et per hoc potest videri quid dicendum sit de tahbus propositioni12 ubi ponitur om. BCIV 4 ; ubi] in qua AXI 13-14 alia... negat.] aliam negativam Sortes] prius add. A X D

13 quarum... est] unam A 1 ; affirm. del. A 1

15 ante] hoc add. A X D, add. mg. I

A1

17 ponitur] hoc verbum add. A X D

exsistente add. IK ^ sit] modo add. A C V 4 , nunc add. B fuit albus add. I aliquo] isto A 1 22 tamcn] prius add. A J D accipi] vel A 1

23 dupl. om. A 1

tunc om. A C D I V 4

I ; ante] antea E

34 loqu.] loquendi A 8

anno] tempore A, om. C D V 4 ;' praec.] praecedentc et 24 scil.] vel A 1

27 quando] quia A 1 , quae I

anno] annum F, om. A B

30 nunc] scilicet add. B

vo] suo B, prout I, om. D

positum... quod] ponatur quod B, om. I

Sic] sicut BI' arbor] non add. B ; modo om. BD

2S-29 quamvis dixerit] postquam incepit C V 4

los.] in add. AA X DE

18 praet.]

albus1] et add. B, quia prius

et 1 ] tunc add. B

sic*] hoc nunc A J D, add. mg. B, om. AE

Sicut] similiter I

illa B, illo E, istum F, om. A vulgari B

scilicet add. A 1

flor.]

add. tcmpore CV 4 , om. D

19 fiat] fuit C

20 non] prius add. D

21 prius] non add. K ,, fuit] fuerit A X D i albus om. C V 4

16 talis] ista A 1 |!

illa] ista A^CE, ideo B

ante] antea D, in add. A^D i| isto]

28 sicut] et A, similitcr I

vulgar.] in

29 similis] consimilis BI

29-30 Phi-

31 et] quod add. D

32 scc.] de B, propter K

25 Aliter...

26 non diu] nondum

potcstaccipi om. A A 1

par-

33 verit.] virtute B, virtutem C K V 4

37 sit] est BD

Aristot., Physica, IV, c. 13, tt. 121-122 (222a 10-22).

312

PARS II CAP. 17

bus 'Deus incipit beatificare omnem hominem beatum quem beatificat', 'Deus incipit punire omnem hominem quem punit', 'Deus incipit beatificare istos', demonstratis ahquibus quorum unum ante beatificavit et 40 ahum non ante beatificavit. Nam tales secundum proprietatem sermonis et locutionis, hoc est secundum regulas generales per quas tales et consimiles iudicari debent, concedi possunt. Sicut ista 'Deus incipit beatificare istos' concedi potest, quia utraque istarmn est vera 'Deus beatificat istos' et 'Deus non immediate ante beatificavit istos'. Tamen 45 ahum sensum habere potest, ut istae sint exponentes 'Deus beatificat istos' et 'nullum istorum prius beatificavit', et iste sensus falsus est. Simihter unus sensus istius 'Deus incipit beatificare omnem quem nunc beatificat' est iste 'Deus beatificat omnem quem nunc beatificat et Deus non prius immediate beatificavit omnem quem nunc beatificat'; 50 et iste sensus verus est. Ahus sensus est iste 'Deus beatificat omnem quem nunc beatificat et nullum quem nunc beatificat prius immediate beatificavit'; et iste sensus falsus est. Et consimihter potest dici de ista 'Deus incipit punire hominem quem nunc punit'. Similiter debet dici de tahbus 'Petrus incipit esse talis quahs est Paulus', ponatur quod uterque sit 55 primo infidehs et postea uterque fiat fidehs. Tunc ista propositio 'Petrus incipit esse tahs quahs est Paulus' potest simphciter concedi, quia nunc primo est tahs quahs est Paulus et ante non fuit talis quahs est Paulus. Tamen haec est falsa de virtute sermonis 'Petrus incipit esse simihs Paulo', quia prius erat simihs Paulo. Improprie tamen accipi potest sub 60 hoc sensu 'Petrus est simihs Paulo, et non erat simihs Paulo secundum ahquam quahtatem secundum quam est nunc similis'. Sic igitur patet quod propositio in qua ponitur hoc verbum 'incipit' habet duas exponentes, et per consequens aequivalet uni copulativae. Et simihter propositio in qua ponitur hoc verbum 'desinit' habet 65 duas exponentes. Una exponens est una propositio de praesenti affirma38 bcatificarc] benefacere (etiam infia) B |j hominem om. DI dicat (etiam infia) B

39 omnem om. A C V 4

beatum om. A^B

om. A 1 ;i Nam] si add. A^BCDV 4 , accipiantur add. (ultra) A 1 nes, locutiones I ii propr.] virtutem B om. A

loc.] et add. A, om. B ; est] csset B,

possunt] possent A 1

43-44 Sicut... potest om. A J D

44 beat.] damnare K

A X D ;i exp.] sicut add. I 50 immed.] ante add. C V 4

53 Et 1 om. A J B

51 omnem] hominem V 4

54 hominem] omnem A^DEI, omnem hominem B isu add. B

46 sint] eius add.

45 istos1] eos B, illos A X D

48 omnem] hominem add. (et sic infra quinquies) B

60 quia prius] et non I j Paulo* om. B C V 4

41 non

41-42 sec. ... locutionis] propositio-

42 et] seu A^D, om. B

43 debent] tales add. A X BDI

43 ista om. B C V 4

beatificat] bene-

40 demonstr.] demptis I ; ante] nimc A 1

56 et] quod add. C D V 4 . postea] simul add. A X D

Impr.] proprie A

64 aequiv.] aequivaleret B, aequipollet I

Una] unam (etc. in casu accus.) A 1 , autem add. I

49 est] et AI

cons.] similiter AA^CE

61 non] prius add. A J D

65 Et om. A A 1

exponens..., propos. om. A 1

63 quod]

66 exponentes] et add. B , propos.] exponens A, om. I

DE CATEGORICIS AEQltVALENTIBUS HYPOTHETICIS

313

tiva et alia est una negativa de futuro, non qualiscumque sed cum hoc addito 'non erit immediate post\ Sicut ista 'Sortes desinit esse albus' habet istas exponentes 'Sortes est albus' et 'immediate post non erit al70 bus\ Et sicut dictum est de propositionibus in quibus ponitur hoc verbum 'incipit', quod quandoque possunt distingui secundum amphiboliam, eo quod possunt accipi proprie et improprie, ita possunt multae propositiones in quibus ponitur hoc verbum 'desinit' distingui secundum amphiboham, eo quod possunt accipi proprie et improprie. 75 Circa suppositiones terminorum in tahbus propositionibus est sciendum quod subiectum talium propositionum eodem modo supponit sicut in suis praeiacentibus, sed difiicultas est de suppositione praedicati. Et est dicendum quod praedicatum in tah propositione universah affirmativa supponit confuse tantum, quia non contingit descendere nec 80 copulative nec disiunctive. Non enim sequitur 'omnis homo desinit esse albus, ergo omnis homo desinit esse hoc album, vel omnis homo desinit esse illud album'; nec per consequens contingit descendere copulative. Simihter etiam in universah negativa stat confuse et distributive, sed in propositione non universali stat determinate. 85 Verumtamen duo sunt hic scienda. Primum est quod suppositio determinata, et simihter confusa et distributiva, duplex est. Una, quando contingit descendere ad illa pro quibus terminus supponit, vel supponere potest, per pronomina demonstrativa praecise, sicut in ista 'homo currit' h homo supponit pro hoc homine et pro illo, et sic de aliis; et bene 90 sequitur 'homo currit, igitur hoc currit', demonstrando istum hominem, Vel illud currit', demonstrando illum hominem, et sic de aliis. Aliquando autem contingit descendere non praecise per pronomina demonstrativa sola, sed per pronomina demonstrativa sumpta simul cum illo termino communi sub quo debet esse descensus. Primo modo non supponit 95 praedicatum in propositione ubi ponitur 'incipit' vel 'desinit' determinate. Non enim sequitur 'Sortes incipit esse albus, igitur Sortes incipit esse hoc vel incipit esse illud', quocumque demonstrato. Nam si Sortes 67 est om. A X B'{•una om. A 1 69 post] prius I, hoc add. A 1 quandoque add. A B hae add. I

qualisc]. qualitercumque C

70 de] illis add. B

71 quand. om. BI

75 Circa] lutcm add. I

om. I!! praed.] praeiacenti B bum] et sic de aliis A X D

72 eo] et E possunt] haec add. I et] vel BI 76 subi.] scilicet add. C V 4

78 dic.] sciendum B C V 4 83 etiam om. A C V 4

mine] nomine I" sic] similiter I aliis] singulis B illum B

91 vel... homincm om. (hom.) B C

illo] isto A X B

95 vel] et B

68 post] prius I !. ista] haec A 1

quibus] qua B, quandoque add. CIV 4 propos.] non add. IK

79 cont.] licet A 1 , convenit B 88 ista] illa A B C V 4 , omnis add. A

90 hoc] homo A, hic homo IK

illud] ille A J I , illum] alium A 1

97 incipit esse om. A X BD

ponitur] 74 quod] 77 sed 82 al89 ho-

istum] ipsum A,

93 sed] etiam add. I

illud] ct sic de aliis add. D

;

Nam] quia D

314

PARS II CAP. 17

mutetur a nigredine in albedinem, haec est vera 'Sortes incipit esse albus', et tamen quocumque demonstrato haec est falsa 'Sortes incipit esse hoc', quia altera istarum est falsa 'Sortes est hoc' et 'Sortes non prius 100 fuit hoc'. Secimdo modo praedicatum supponit determinate, nam bene sequitur 'Sortes incipit esse albus, igitur incipit esse hoc album vel incipit esse illud album', et sic de aliis. Unde haec est vera 'Sortes incipit esse hoc album', demonstrando Sortem, quia Sortes modo est hoc album et numquam prius fuit hoc album. 105 Nec valet 'Sortes incipit esse hoc album, igitur Sortes incipit esse hoc\ demonstrando semper idem, sed est fahacia figurae dictionis, commutando 'quale quid' in 'hoc aliquid'. Nam in talibus arguendo frequenter ab ahquo termino connotativo, sive sit praedicatum totale sive sumptum cum pronomine demonstrativo, ad pronomen demonstra- uo tivum per se sumptum est fallacia figurae dictionis. Et si d i c a t u r quod 'hoc' et 'hoc album' - demonstrando idem - convertuntur, igitur ab uno ad reliquum est consequentia bona, d i c e n d u m quod ista regula Jab uno convertibihum ad rehquum est bona consequentia' habet multas instantias, quando scilicet termini non ns supponunt personahter; quandoque etiam quando additur ahquod syncategorema verbo, sicut non sequitur 'homo est per se secundo modo risibihs, igitur homo est per se secundo modo homo\ Maxime autem non valet in multis propositionibus de praeterito et de futuro, quando iha convertibiha sunt convertibiha ut nunc et non simphciter, qualiter 120 est de istis duobus 'hoc' et 'hoc album', nam quando 'hoc' non est album, tunc non convertuntur. Secundo sciendum est quod quandoque est suppositio determinata, ita quod contingit descendere ad inferiora et e converso contingit ascendere, ahquando autem non. Unde bene sequitur 'homo currit, ergo iste 125 homo currit vel ihe homo currit', et sic de ahis; et e converso bene sequitur 'iste homo currit, ergo homo currit\ Sed non semper sic est de termino supponente determinate a parte praedicati in propositione in 98 nigr. in alb.] albedine in nigredinem C, nigro in album I album add. mg. B

;

ct om. B C V 4

102 igitur] Sortes add. IK ;; vel] Sortes add. A X IK quam] non A X D !j prius] ante C 113 idem] tunc A

114 ista] haec A 1

descendere K

105 num-

109 praed. om. I |j totale] formalc I

115 quando scil.] primo, quando B

117-18 homo...

118 homo 1 ] demonstrando hominem add. A ; autem] enim

1 1 9 quando] quoniam A, quia A 1

bilia add. B ; qualiter] etiam add. A^D

100 hoc]

101 modo] loquendo add. A X D

103 Unde haec] haec~enim A 1

108-09 frequ.] simpliciter I

risib. ... homo 1 ] hoc... risibile... hoc A B, quae I

98-99 albus] niger C

prius] immediate add. A, om. CBIV 4

120 conv.*] convcrsiva I ; simpl.] sunt converti-

121 nam] quia A X D

126 homo currit 1 om. C V 4

124 conv.] contra A C

124-25 asc.]

127 currit 1 ] vel ille homo currit add. I. de] in C V 4

DE CATEGORICIS AEQltVALENTIBUS HYPOTHETICIS

315

qua ponitur 'incipit' vel 'desinit'. Unde bene sequitur 'Sortes incipit i3oesse hoc coloratum, igitur incipit esse albus vel niger', et sic de aliis. Sed non sequitur e converso; non enim sequitur 'Sortes incipit esse albus, igitur Sortes incipit esse coloratus', et hoc quia negativa exponens antecedentis non infert negativam exponentem consequentis; non enim sequitur 'Sortes non fuit albus, ergo Sortes non fuit coloratus*. Et est 135 regula generalis quod quando antecedens et consequens habent exponentes, si una exponens consequentis non sequatur ad aham exponentem antecedentis, consequentia non valet inter antecedens et consequens. E x praedictis colligi potest quod ab inferiori ad superius cum hoc verbo 'incipit' vel 'desinit' non valet consequentia, sicut non sequitur 140 'Sortes incipit esse albus, ergo Sortes incipit esse coloratus\ Simihter non sequitur 'Filius Dei incipit esse homo, ergo Fihus Dei incipit esse ahquid\ Nec tahs discursus valet 'omnis homo est ahquid; Filius Dei incipit esse h o m o ; igitur Fihus Dei incipit esse aliquid', sed est fallacia accidentis. Sicut enim semper est fallacia accidentis quando in prima figura maior 145 est affirmativa et minor negativa, ita semper est fallacia accidentis quando in prima figura maior est affirmativa et minor habet ahquam exponentem negativam; sicut hic 'omnis homo est animal; tantum risibile est h o m o ; igitur tantum risibile est animaT. Sic autem est in proposito, nam ista minor 'Filius Dei incipit esse homo' habet istam negativam expolsonentem 'Filius Dei non fuit immediate ante homo\ et ideo in tah discursu est fallacia accidentis. Similiter potest studioso patere quod ista consequentia non valet 'Filius Dei incipit esse homo, igitur ahquis homo incipit esse Filius Dei\ Verumtamen sciendum est quod quandoque S a n c t i 4 talem pro155 positionem concedunt, non accipiendo eam proprie et de virtute sermonis, sed secundum verum intellectum quem ipsi habebant. Verumtamen advertendum est quod quandocumque ahqua inferiora incompossibilia non possunt verificari successive de ahquo cum 129 Unde] non add. A add. A X DE

130 hoc color.] coloratus I

131 sequitur 1 om. A X B

igitur] Sortes add. AE !' aliis] coloribus exponentem] conscquentis vel add. A

136 aliam] aliquam D

137 inter... consequens] in antecedente et conscquente C V 4 142 disc.] nunc add.B

non A 1 om. A C V 4 om. AA X BE

149 minor om. A C V 4

139 sicut non] non cnim A, quia 145 ita] sic I, ideo add. A 1

150 ante] antea CEIV 4

156 ipsi hab.] ipse habebat A

157 Verumt.] unde penitus I

158 inc.] impossibilia A

Vide infra, cap. 20, nota 2.

148 est1

154 Verumt.] penitus add. I

154-55 talem... eam] tales propositiones... eas A C V 4

quand.] quandoque A 4

144 enim om. BD

est

; propos.] consequentiam A 1

adv.] sciendum V 4 , om. C " est om. CI ,

316

PARS II CAP.

17

verificatione superioris de eodem, semper arguendo a tali inferiori ad tale superius est consequentia bona. Sicut bene sequitur 'Sortes incipit 1«) esse homo, igitur incipit esse animaT et hoc quia impossibile est quod ahquid, dum est animal, sit primo homo et postea animal, et postea non sit homo, vel e converso. Simihter, secundum mentem A r i s t o t e1 i s, bene sequitur 'Sortes incipit esse rationalis, igitur Sortes incipit esse sensibilis'. Eodem modo bene sequitur 'asinus incipit esse homo, igitur 165 incipit esse animaT et tamen non sequitur 'asinus incipit esse niger, igitur incipit esse coloratus'.

[CAP. 2 0 . DE PROPOSITIONIBUS IN QUIBUS PONITUR HOC VERBUM 'HT' ET DE EARUM AEQUIVALENTIBUS]

Sicut autem propositio in qua ponitur ahquod istorum verborum habet duas exponentes, ita propositiones in quibus ponitur hoc verbum 'fit' vel ei aequivalens, quale est hoc totum 'factus est' vel 'factum est' 5 vel huiusmodi, habet duas exponentes, scihcet unam de praesenti et aham de praeterito vel de futuro Sicut ista 'Sortes fit albus' habet istas exponentes 'Sortes est albus' et 'non semper fuit albus'. Simihter ista 'Sortes fiet albus' habet istas exponentes 'Sortes non est albus et pro aliquo tempore non erit albus' et 'Sortes erit albus'. Simihter est de io tahbus 'Sortes factus est homo', 'Sortes factus est coloratus', et sic de consimihbus. Sicut autem quando in propositione ponitur hoc verbum 'incipit' vel 'desinit' propositio non convertitur nulla facta variatione praeter solam transpositionem ilhus quod praecedit et quod sequitur verbum, sic is est in istis. Et ideo de virtute sermonis ista consequentia negari debet 'Filius Dei factus est homo, igitur homo factus est Fihus Dei', quamvis 159 supcr.] infcrioris I 1 scmpcr] tamen add. C V 4 add. C V 4

1 6 2 animal, ct postca* mg. B, om. A^DI

164 Sortes 1 om. B D !' esse 1 ] primo add. K om. B || igitur] asinus add. IK

6 scil. om. A^CV 4

1 0 non om. A X D ;! et... albus om. A X D 17-19

factus 1 ...

homo1

a] ab A A 1 ' tali om. A A 1

161 igitur] Sortes

163 mcntem] intellcctum B, intcntionem I

165 scns.] ct add. A X D || bene om. C V 4

h o m o mg. V 4 ,

166 et om. A V 4 |j igitur] asinus add. B

CAP. 2 0 . - 3 istorum] praedictorum A 1 tus... vcl om. A J D

;

4 propos. in quibus] propositio in qua A A 1 7 fit] fuit B, fiet I

1 1 talibus] scilicet add. I

9 ista] haec A 1 sic om. C D I V 4

1

5 fac-

et] nec C, vel IV 4 12 cons.] aliis A 1

om. (hom.) C

CAP. 20. - 1 Cf. Guillelmus de Ockham, Sent. III, q. 9, ubi quaeritur: Utrum haec sit concedenda 4Deus factus est homo\

DE CATEGORICIS AEQltVALENTIBUS HYPOTHETICIS

317

tales propositiones S a n c t i 2 aliquando concedunt sub vero intellectu. Similiter non sequitur 'Filius Dei fit homo, igitur homo fit Fihus Dei', 20 et hoc quia altera exponens non convertitur illo modo. Non enim sequitur 'Fihus Dei non semper fuit homo, igitur non semper homo fuit Filius Dei\ Unde secundum proprietatem sermonis concedi debet quod homo semper fuit Fihus Dei; unde Christus dixit 8 : Antequam Abraham jieret, ego sum.

25

30

35

40

45

Simihter, ab inferiori ad superius a parte praedicati non tenet consequentia in tahbus propositionibus. Unde non sequitur 'Sortes fit albus, ergo Sortes fit coloratus'. Simihter, secundum proprietatem sermonis non sequitur 'Filius Dei fit homo, igitur Fihus Dei fit exsistens\ nec sequitur 'igitur fit ahquid', secundum proprietatem sermonis. Et si d i c a t u r quod Filius Dei fit homo vel factus est homo, aut igitur fit ahquid aut nihil, et non fit ahquid, ergo fit nihil, d i c e nd u m quod non sequitur 'Filius Dei fit homo, igitur Fihus Dei fit aliquid' vel 'Filius Dei fit nihil\ sicut non sequitur 'Sortes incipit esse albus, igitur Sortes incipit esse ens' vel 'incipit esse nihil\ Et ideo utraque pars tahum disiunctivarum neganda est. Verumtamen sciendum est quod multae tales propositiones a S a nc t i s inveniuntur 'homo factus est Deus\ sicut tales 'homo incipit esse Deus\ quae non sunt verae secundum proprietatem sermonis sed secundum intellectum S a n c t o r u m . Simihter, sicut talis discursus non valet omne album est coloratum; Sortes incipit esse albus; igitur Sortes incipit esse coloratus', sic talis discursus non valet 'omnis homo est ahquid; Fihus Dei factus est homo; igitur Fihus Dei factus est aliquid'; et hoc propter consimilem causam. Ista de propositionibus categoricis, aequivalentibus propositionibus hypotheticis, ad praesens sufficiant, quamvis restent multa dicenda de quibus in diversis locis dicetur. 18 sub... int. om. A 1 ;; vcro] bono A 22 Dei] quia antecedens est verum et consequens fidsum add. A X D 22 Unde] quia A X D 23 fiiit] fit AIV 4 , sed corr. A V 4 24 fieret] esset ABDHCV 4 25 Simil.] etiam add. A X D, et add. I; tenet] valet A X D 26 Unde non] non enim A 1 27 sec.... serm. om. A 1 28 homo s. lin. C, mg. V 4 , om. A 29 sequ.] etiam add. A X D |! sec. propr.] et hoc (loquendo add. D) de virtute A X D 30 dicatur] dicas BDI i| quod om. A A B 31 aut 1 ] fit add. DIK ,i et... nihil 1 ] si igitur non fi2t aliquid, igitur fit (sequitur quod fiat D) nihil A X D, igitur fit aliquid I i! fit* om. B C 34 ens] aliquid A |j vel] Sortes add. A 1 36 est om. A^C 37 «icut tales om. A X D 38 non] tantum A 1 || vcrae] non add. A 1 jj sec. propr.] de virtute D 39 int.] intentionem I;; Sanctorum] eorum A 1 40 sicut om. AXI 41 albus] album CI;; sic] similiter I, etiam add. A X D 43 hoc om. A C I 44 Ista] et praem. CI || categ.] et add. C V 4 45 praesens] dicta add. I 46 locis] alias add. A X D

Vide auctoritates citatas a Thoma Aquinate, Summa theol., III, q. 16, aa. 6-7; 8 Ioan. 8, 58. et a Scoto, Opus Oxon., III, d. 7, q. 2 (ed. Wadding, VU, 194-98). 2

318

PARS II CAP. 17 [CAP.

21.

DE

CONVERSIONE P R O P O S I T I O N U M ET DE

DE INESSE

PRAESENTl]

Postquam dictum est quid requiritur ad veritatem propositionum categoricarum, nunc restat dicere de conversionibusx. Et primo dicendum est de conversione propositionum de inesse, secundo de conversione propositionum modalium. Circa primum dicendum est primo de conversione propositionum de inesse et de praesenti, secundo de conversione propositionum de inesse de praeterito et de futuro. Est autem primo sciendum quod conversio est quando de subiecto fit praedicatum et e converso. Aliquando autem fit talis transpositio nulla alia mutatione facta ex parte vocis, aliquando autem fit mutatio ex parte vocis praeter transpositionem terminorum. Secundo sciendum quod propositio de inesse de praesenti aliquando est propositio in recto, aliquando in obliquo. Tertio sciendum quod conversio est triplex, scilicet simplex, per accidens et per contrapositionem. Conversio simplex est quando manet eadem [qualitas et] quantitas utriusque propositionis2. Potest tamen magis large accipi conversio simplex, ut dicatur conversio simplex quando est mutua conversio, ita quod sicut ratione complexorum ex convertente sequitur conversa, ita sequitur e converso. Et ita frequenter accidit, quamvis sit diversa quantitas antecedentis et consequentis, sicut quando singularis convertitur in particularem et e converso. Conversio per accidens dicitur illa quando non manet eadem quanCAP. 2 1 . - 4 de] carum add. A^D conversione om. (hom.) B

5 inesse] et de praesenti add. B, et add. D 9 inesse] et add. AA X E

om. A C E V 4 ii transp.] transmutatio (etiam infra) I et add. A J D

qualitas (et om. quantitas) A C , ct qualitas (p. propos.) A L 20 ratione] regula IK

compl.] conversivorum (?) I

CAP. 21. -

1

20

10 autem] igitur D

11 talis 14 inesse]

16 sciendum] dicendum C V 4 , est add. B , sci-

17 contrap.] tcrminorum add. BIK

22 sing.] universalis A, singulare C V 4

15

6-8 propos. ...

12 mutatione] transmuutione C

15 propos. om. BI.{ recto] et add. D

licet om. A D E V 4

io

8 secundo] dicendum est add. D i

7 dicendum] sciendum A C V 4

convers. propos.] propositione C V 4

5

18 qualitas ct ita edd. Bonon. et Veneta, 19 accipi] sumi B h conv. 1 om. A C V 4 21 ita 1 ] frequenter add. BIK

23 partic.] particulare A C V 4

l;

ita 1 ] hoc C

24 dicitur] est A

Pro hoc et sequentibus capitulis usque ad cap. 30 videsis Aristot.,

Anal. Priora, I, c. 2 (25a 1-26); Boethius, De syllogismo categorico, I (PL 64, 804-10);

Petrus Hispanus, Summulae Logicales, tract. I, nn. 1.18 - 1.21 (ed. cit., pp. 6s.). 2 Cf. Petrus Hispanus, loco cit., n. 1.18: "Simplex conversio est quando de subiecto fit praedicatum et e converso, remanente eadem qualitate et quantitate" (loco cit., p.6).

DE CONVERSIONE PROPOSITIONUM DE INESSE

319

25 titas antecedentis et consequentis. Potest tamen aliter vocari conversio per accidens, quando non est conversio mutua. Sicut bene sequitur 'omnis homo est albus, igitur ahquod album est homo'; sed e converso non sequitur. Conversio per contrapositionem dicitur, quando termini finiti mu30 tantur in terminos infinitos. Quarto sciendum quod universalis negativa de recto convertitur simphciter, large accipiendo conversionem simphcem; et hoc nulla mutatione facta ex parte vocis praeter transpositionem terminorum, nisi forte vox mutetur secundum genus grammaticale. Sed stricte accipiendo 35 conversionem simphcem, non semper sic convertitur; sicut non sequitur 'nullus asinus est Sortes, igitur nullus Sortes est asinus', sed sequitur 'igitur Sortes non est asinus'. Simihter, singularis afFirmativa convertitur simpliciter in particularem et indefinitam vel singularem, sicut sequitur 'Sortes est homo, 40 igitur homo est Sortes' et 'aliquis homo est Sortes' et e converso. Similiter sequitur 'Sortes est Plato, igitur Plato est Sortes' et e converso. Singularis negativa convertitur simpliciter in universalem negativam vel singularem negativam, sicut sequitur 'Sortes non est albus, igitur nullum album est Sortes' et e converso. Simihter sequitur 'Sortes non est 45 Plato, igitur Plato non est Sortes' et e converso. Et ita singularis, secundum quod praedicatum est terminus communis vel singularis, in diversam propositionem convertitur conversione simphci. Simihter, tam indefinita quam particularis afFirmativa convertitur tam in propositionem particularem quam indefinitam vel singularem, 50 secundum quod habet pro praedicato terminum communem vel singularem. Sicut sequitur 'homo est albus, igitur ahquod album est homo' et 'album est homo'; et sequitur 'aliquis homo est albus, igitur ahquod album est homo' et 'album est homo\ Similiter sequitur 'homo est Sortes, igitur ahquis homo est Sortes, igitur Sortes est homo' et e converso. 55 Simihter, universalis aflfirmativa tantum convertitur per accidens, quia non est ibi conversio mutua; et hoc quando terminus praedicatus est 25 Potest tamen] nec potest B tionc A 1

34 vox om. A C V 4

26 accid.] scilicet add. B i, sequitur] dicitur I 38 simpl. om. A C V 4

33 mut.] varia-

39 et om. DI ; indef.] indctcrminatam I

!i vel] et A X D, in add. (ultra) A 1 „ sicut] non add. sed del. C V 4

39-40 homo... convcrso] aliquis ho-

mo, igitur aliquis homo cst Sortes. Similiter sequitur 'Sortes est homo, igitur homo cst Sortes' A X D 41 Sortcs] non add. C, add. sed del. V 4 ; Plato*] non add. C A l V 4 : sequitur] dcitur B

45 ita] propositio add. A^D

vel E ; vel] quam AE, in add. C V 4 est add. D

56 ibi] aliqua A 1

43 vel... negat. om. AI ; vel] in add.

48 convcr.] convcrtuntur A V 4

52-53 et... homo 1 om. (hom.) A X D terminus praed.] praedicatum A J D

49 quam]

53 est 1 ] vel aliquis homo

320

PARS II CAP. 17

terminus communis. Et tunc convertitur per accidens tam in particularem quam indefinitam. Sicut sequitur 'omnis homo est albus, igitur ahquod album est homo' et 'album est homo', et non e converso. Quando autem habet praedicatum terminum singularem, tunc etiam 60 convertitur per accidens in propositionem singularem; bene enim sequitur 'omnis homo est Sortes, igitur Sortes est homo' et non e converso. Particularis negativa non convertitur, nec simpliciter nec per accidens. Non enim sequitur 'aliquod animal non est homo, igitur ahquis homo non est animaT, nec sequitur 'ergo nullus homo est animal'. Eo- 65 dem modo indefinita negativa non convertitur, quia semper particularis et indefinita convertuntur. Et hoc saltem est verum quando subiectum utriusque supponit personahter. Ahquas de praedictis conversionibus probat P h i l o s o p h u s I Priorum 8, quia tamen planae sunt et non indigent magna probatione, 70 ideo duxi pertranseundum. Et si d i c a t u r contra ahqua praedictorum quod secundum P o r p h y r i u m 4 et P h i l o s o p h u m 5 species non praedicatur de genere, nec inferius de superiori, et singulare sive individuum non praedicatur nisi de uno solo, ergo tales conversiones non valent 'omnis 75 homo est animal, ergo ahquod animal est homo' et huiusmodi: D i c e n d u m quod P o r p h y r i u s et P h i l o s o p h u s intendunt quod inferius non praedicatur de superiori communiori ad plura actuahter quam sit inferius, ipso superiori universahter sumpto, et hoc praedicatione vera. Unde non intendunt nisi quod nulla talis sit vera so omne animal est homo', 'omnis homo est Sortes' et sic de aliis; quin tamen particulares et indefinitae sint verae non negant. Praedicta dicta sunt de propositionibus in recto. Sed de propositionibus in obhquo non est omnino eodem modo dicendum, sed in ilhs 58 quam] in add. A X D

59 et 1 ] similiter sequitur add. A^D, igitur add. (ultra) D

num] communem add. K, om. I !| sing.] simplicem I aliquis I etiam add. K add. BI

63 non] nec B, om A 1 c o n v . om. A 1 [| nec 1 om. B 66 non om. A 1 70 et... prob. om. A X B

73 et Philos. om. A 1 77 Dic.] est add. AE

65 ergo om. BI

60 termi62 omnis] 65-66 Eodem]

69 Aliquas] tamen add. A X D j| Philos.] Arist. et add. in D || 1] libro 71 duxi] dixi A V 4 , om. A 1 p e r t r . ] pertranseimdo A, pertranseo A 1

74 de] suo add. B

75 omnis] aliquis A 1

77-78 int.] intelligunt BDI

aliud A X D ,i int.] dicere add. D add.B

61 bene enim] quia bene A X D

76 aliquod] quoddam C

79 superiori] singulari I

82 sint] sunt A^CE, om. A | verae] hoc add. D

80 non] nihil 83 sunt] omnia

84 omnino om. A C V 4

4 Cf. Porphyrius, Isagoge, cap. Aristot., Anal Priora, I, c. 2 (25a 1-26). 5 Aristot., PraedicaDe propriis generibus et speciei (versio Boethii cit., pp. 23s.). menta, c. 5 (2b 20-21). 8

DE CONVERSIONE PROPOSITIONUM DE INESSE

321

85 frequenter oportet aliquam mutationem facere ex parte vocis praeter solam transpositionem terminorum. Et hoc addendo frequenter ad praedicatum participium verbi, quod est copula, sicut sic arguendo 'nullus homo est in domo, igitur nullus exsistens in domo est homo\ Simihter sic arguendo 'nuhus homo videt asinum, igitur nullus videns asinum est 90 homo\ Et hoc est verum quando obliquitas cadit a parte praedicati; quia si cadat a parte subiecti, non oportet. Unde ista omnem hominem videt asinus' debet sic converti 'ergo asinus videt hominem'; simihter 'Filium generat Pater, igitur Pater generat Fihum\ Circa praedicta est sciendum quod quando in tah propositione po95 nitur adverbialis determinatio vel aliqua determinatio aequivalens adverbiali determinationi, illa determinatio in conversa non debet esse determinatio verbi, sed debet esse determinatio participii eiusdem verbi. Et tunc in tah casu, sive propositio convertibihs sit in recto sive in obhquo, oportet resolvere verbum in suum participium et in hoc verbum 'est'; ioo et ita oportet ahquam variationem vocis facere praeter transpositionem terminorum. Et ideo ista 'alteratum currit velociter' non debet sic converti 'ergo currens est velociter alteratum', nam ponatur quod idem tarde alteretur et velociter currat, tunc est antecedens verum et consequens falsum; sed debet sic converti 'igitur velociter currens est altera105 tum\ ita quod li velociter sit determinatio huius participii 'currens' et non huius verbi 'est\ Simihter ista 'creans semper est Deus' non debet sic converti 'igitur Deus est semper creans\ sed sic 'igitur ahquid quod semper est Deus, est creans\

[CAP. 2 2 . DE CONVERSIONE PROPOSITIONUM DE INESSE, QUAE SUNT DE PRAETERITO ET FUTURO]

Circa conversionem propositionum de praeterito et de futuro est primo sciendum quod quaelibet propositio de praeterito et de futuro, 5 in qua subicitur terminus communis, est distinguenda penes tertium modum aequivocationis \ eo quod subiectum potest supponere pro eo quod 86 hoc mg. V 4 , om. A A 1 90 obliquitas] obliquus casus B om. B

determ. 1 om. I

87 quod... copula] qui cst copulativa B 92 asinus1] non add. K li videt 1 ] omnrm add. I

100 variat.] varietatem I

nam... quod] quia si D, om. A 1

101 ista om. A X B

89 nullus 1 - , om. B 95 vel... dcterm. 1 102 ergo orru BDI ij

105 huius] istius B

CAP. 22. - 6 eo] modo add. B

CAP. 22. -

1

C f . infra, Pars III-6, c. 4.

OCKHAM, SUMMA LOGICAB

21

322

PARS II CAP.

17

est vel pro eo quod fuit, si sit propositio de praeterito; hoc est eo quod subiectum potest supponere pro eo de quo verificatur subiectum per verbum de praesenti, vel pro eo de quo verificatur subiectum per verbum de praeterito. Sicut ista 'album fuit Sortes' est distinguenda, eo quod 'album' potest supponere pro eo quod est album vel pro eo quod fuit album. Si autem sit propositio de futuro, tunc est distinguenda, eo quod subiectum potest supponere pro eo quod est vel pro eo quod erit, hoc est pro eo de quo verificatur subiectum per verbum de praesenti vel pro eo de quo verificatur subiectum per verbum de futuro. Et est ista regula intelhgenda quando subiectum supponit personaliter, hoc est significative. Secundo sciendum quod quando subiectum talis propositionis supponit pro eo quod est, tunc illa propositio debet converti in propositionem de praesenti, accepto subiecto cum hoc verbo Tuit' et hoc pronomine 'qui', et non in propositionem de praeterito. Unde ista consequentia non valet 'nullum album fuit homo, igitur nullus homo fuit albus', si subiectum antecedentis sumatur pro eo quod est. Nam ponatur quod multi homines, tam vivi quam mortui, fuerint albi, et quod multa alia fuerint alba et modo sint, et quod nullus homo sit modo albus, tunc est antecedens verum et consequens falsum, nam haec est vera 'nihil quod est album fuit homo', quia quaehbet singularis est vera, per casum; sed haec est falsa 'nullus homo fuit albus', quahtercumque subiectum accipiatur. Et ideo non debet praedicto modo converti, sed sic 'nullum album fuit homo, igitur nullus qui fuit homo est albus\ Et eodem modo sequitur e converso 'nullus qui fuit homo est albus, igitur nullum album fuit homo', subiecto consequentis supponente pro his quae sunt alba et non pro his quae fuerunt alba. Si autem subiectum in tah propositione accipiatur pro eo quod fuit, sic est simphciter convertibilis in illam de praeterito et non in illam de praesenti. Bene enim sequitur 'nullum album fuit homo', subiecto accepto pro eo quod fuit, 'igitur nullus homo fiiit albus'; et hoc si subiectum consequentis accipiatur pro eo quod fuit. Impossibile enim est quod aliquis homo fuerit albus et tamen quod nihil quod fuerit album fuerit homo. 7 praet.] vel pro eo quod erit, si sit propositio de futuro, et add. A Vel pro eo de quo verificatur per verbum de fiituro, si sit futura add. A 14-15 hoc... futuro om. B

15 eo] quod erit add. K

20 subiecto] consequentis add. s. lin. C converso K

propos.] talis propositionis A 1

11 quod 1 ] li add. A C V 4

18 propos.] de praeterito add. A 1 28 casum] positum add. B |, haec] e

27 vera a ] falsa A 1

33 non... alba] quae non fuerunt nec fiunt alba K

10 praet.] si sit praeterita.

;>

subi.] propositionis add. B

34 in...

35 Bene] unde A C , et praem. B " enim]non AC, quod corr. V 4

36 accepto] supponente A || fuit] albus add. B

37-38 igitur... fuit om. A 1

39 fuerit 1 ] fuit DIK

10

15

20

25

30

35

DE CONVERSIONE PROPOSITIONUM DE INESSE

323

40

Si autem talis propositio de praeterito fuerit singularis, in qua subicitur pronomen demonstrativum sine addito vel nomen proprium, tunc convertitur in propositionem singularem vel universalem, sive particularem vel indefmitam, subiecto consequentis accepto pro eo quod fuit. Sicut bene sequitur 'Sortes non fuit albus, igitur nihil quod fuit 45 album fuit Sortes'. Sed subiecto consequentis acccpto pro eo quod est, non valet consequentia. Non enim sequitur 'Sortes non fuit albus, igitur nihil quod est album fuit Sortes'; nec etiam sequitur illa de praesenti, scilicet ista 'nullum album est Sortes', nam posito quod Sortes nunc primo sit albus, ista est vera 'Sortes non fuit albus'; et utraque illa50 rum est falsa.

55

60

65

70

Est etiam notandum quod sicut propositio talis distinguitur quando subiectum est terminus communis, ita etiam potest distingui quando ponitur pronomen demonstrativum cum termino communi. Unde haec est distinguenda 'hoc album fuit Sortes', eo quod potest esse implicatio mediante verbo de praesenti, et tunc est iste sensus 'hoc, quod modo est album, fuit Sortes', vel mediante verbo de praeterito, ut iste sit sensus 'hoc, quod fuit album, fuit Sortes'. Et est talis propositio convertibihs uniformiter propositioni de praeterito in qua subicitur terminus communis. Illa quae dicta sunt de propositione de praeterito apphcanda sunt, proportionaliter, propositioni de futuro, iuxta distinctionem p r i u s datam. Sciendum est etiam quod, sicut dictum est p r i u s a , quod in propositionibus de praesenti adverbialis determinatio addenda est in consequente participio prioris verbi et non verbo; ita est faciendum in ilhs de praeterito et de futuro. Per praedicta patet quod tales consequentiae non valent 'Deus non semper fuit creans, igitur creans non fuit semper Deus', nam antecedens est verum, hoc scihcet 'Deus non fuit semper creans', quia non fuit creans ante mundi creationem; sed haec est falsa 'creans non semper fuit Deus', 41 subi.] subiciatur B D V 4 ,, proprium] propositio add. I 43 vel] seu B, sive C V 4

44 nihil] nullum B

subiecto consequentis pro eo quod fuit add. D ACV4

48 nunc] non A

sciendum BI

45 fuit] est A X B

45-47 Sed... Sortes om. (hom.) A 1

in add. A J D

Sortes] sumpto 47 etiam] enim

Supra, cap. 21, lin. 94-97.

64 in] cum A

69 hoc... fuit 1 ] cum non fucrit A X D

70-76 sed... Deus om. (hom.) A

51 not.]

58 propos.] cum propositionc A X D

61 dist.] definitionem C K

68-69 antc... hoc] prima est vera, haec I

2

42 vel] in add.BIsive]

49-50 illarum] aliarum D, consequentiarum add. K

53 Unde hacc] haec enim C

i s u A 1 , alia B, autcm add. A stitutionem B

quod fuit 1 om. D

60 Illa]

68 nam] quia A X DI 70 creat.] con-

sed... Deus] et consequens est falsum A X D

324

PARS II CAP.

17

quia hoc creans semper fuit Deus. Sicut enim haec est vera 'album fiiit mgrum' et tamen haec numquam fuit vera 'album est nigrum', ita haec est vera 'creans semper fuit Deus' et tamen haec non fuit semper vera 'creans est Deus'; et ideo praedicta consequentia non valet. Sed debet sic converti cDeus non fuit semper creans, igitur nihil quod fuit semper creans, est Deus', vel 'nihil quod semper fuit creans, fuit Deus\ Et ista est vera, quia habet duas causas veritatis: vel quia nihil semper fiiit creans; vel quia ahquid semper fuit creans, quod tamen non est Deus. Et prima causa est vera, quamvis secunda sit falsa. Similiter ista consequentia non valet 'nullus videns fiiit caecus, igitur nullus caecus fuit videns', accepto subiecto antecedentis pro eo quod est; sed debet sic converti 'igitur nullus qui fuit caecus, est videns'. Et ita propositio de praeterito, accepto subiecto pro eo quod est, convertitur in unam de praesenti, modo praedicto, sicut quando subiectum accipitur pro eo quod fuit, convertitur in illam de praeterito, subiecto consequentis accepto pro eo quod fuit. Similiter est de talibus 'nullum impossibile erit verum*; si subiectum accipiatur pro eo quod est, convertitur in unam de praesenti, scihcet sic 'nullum impossibile erit verum, igitur nihil quod erit verum est impossibile'; si subiectum accipiatur pro eo quod erit, convertitur sic 'igitur nullum verum erit impossibile', subiecto consequentis accepto pro eo quod erit. Sciendum est etiam quod quando talis propositio de praeterito est vel de futuro, si subiectum sit terminus communis vel includens terminum communem cum pronomine demonstrativo et praedicatum sit pronomen demonstrativum sine addito vel nomen proprium, tunc si subiectum accipiatur pro eo quod est, convertitur in iliam de praesenti, sine omni aha variatione. Sicut sequitur 'album erit Sortes, igitur Sortes est albus', sed non e converso est mutua conversio, et hoc si sit possibile

75

so

85

90

95

71 hoc] hacc IV 4 , cst vcra add. I, om. C ,1 Deus] demonstrato Deo add. A^D, vera est add. C V 4 || Sicut enim] unde sicut A X D 73 semper 1 om. C V 4

72 haec... vera] hoc... verum B C V 4 j| ita] sic etiam A 1

semper] umquam (p. fiiit) C V 4

76 est... crcans1 om. (hom.) B J| vel... Deus 1 om. (hom.) I fuit] fuit semper... fuit semper A^I 83 subi.] consequentis add. A 1

74 creans] semper add. C V 4 || et om. C V 4 77 duas] tres I

85 accepto] sumpto A 1 , etiam add. A X D

illam CIV 4 |j scilicet om. AA^DE || sic om. C

89 erit] est B

sic om. B C V 4

91 nullum] quod erit add. K || erit] est A

add. A C V 4

97 subiectum] signum A V 4

A C V 4 ,, illam] eam A, istam B tia A^D, om. I

77-78 semper fuit... semper 82 ita] isu CE, corr. in ista V 4

78 quod tamen] et illud A l

87 erit] estB

88 unam]

90 ii] autcm add. A 1 , sed praem. D j| 92 erit] est B

|| accip.] sumatur A 1

|j convertitur]

94 sit] talis convertibilis

99 est 1 ] erit A B .. cst* om. C V 4 j conversio] consequen-

DE CONVERSIONE PROPOSITIONUM DE INESSE

325

100 dare ultimum rei permanentis in esse 4. Similiter bene sequitur 'aliquod album fuit Sortes', subiecto accepto pro eo quod est, 'igitur Sortes est albus', sed non sequitur e converso, si sit dare primum rei permanentis in esse. Si autem subiectum accipiatur pro eo quod erit vel fuit, convertitur absolute in illam de praeterito vel de futuro, et est mutua con105 versio.

[CAP. 2 3 . DE CONVERSIONE PROPOSITIONUM QUAE NON SUNT MERE CATEGORICAE, CUIUSMODI SUNT EXCLUSIVAE, REDUPLICATTVAE EXCEPTTVAE ET HUIUSMODL]

Ex praedictis in duobus praecedentibus capitulis potest aliqualiter 5 patere conversio propositionum reduplicativarum, exclusivarum, exceptivarum et aliarum in quibus ponitur hoc verbum 'incipit' vel 'desinit' Nam propositio habens exponentes habet consimilem conversionem cum suis exponentibus, et si omnes exponentes eodem modo convertantur, illa exposita eodem modo convertitur. Si autem una exponens io convertatur uno modo et aha alio modo, scihcet una simphciter et aha per accidens, tunc habebit consimilem conversionem cum conversione unius et non cum conversione alterius. Tamen magis in speciah videndum est de istis. Unde sciendum est quod propositio reduphcativa non convertitur in propositionem redu15 phcativam, sed convertitur in unam non reduplicativam, cuius subiectum erit unum aggregatum ex praedicato prioris et iho super quod cadit reduphcatio, cum reduphcatione mediante hoc pronomine 'quod\ Sicut ista 'animal in quantum homo est risibile' convertitur in istam 100 Simil.] ct praem. D, etiam add. A X D

102 sed] et A C V 4 ; si] non add. B

104 praet.]

praesenti A CAP. 2 3 . - 5 excl.] et add. B C 11 tunc] propositio cxposita add. A X D speciali de istis A X D

est® om. CIV 4

9 illa] ista BE 1' expos.] exponens B !! conv.] convertetur A X BI 13 Tamcn... Unde] A d vidcndum (tamen add. A 1 ) magis in 16 praedic. prioris] subiccto priorum A ;! quod] quo ABDI

18 ista] haec A 1 4 Iuxta Aristot., Physica, Vm, c. 8, t. 69 (263b 20-21), non est dare ultimum rei permanentis in esse. Cf. Burlaeus, De puritate artis logicae tractatus longior, pars III, partic. II, c. 4: "Et notandum est secundum Philosophum octavo Physicorum quod in permanentibus est accipere primum sed non ultimum... ut primum instans in quo Sortes vel albedo habet esse, sed non est accipere ultimum instans in quo Sortes habet esse, sed primum in quo habet non-esse" (ed. cit., p. 191).

CAP. 23. -

1

Cf. supra, cap. 16-19.

326

PARS II CAP.

17

'aliquid, quod in quantum homo est risibile, est animaT et non in istam 'risibile, in quantum homo, est animal\ Instantia patet hic 'Sortes in quantum homo est risibihs, igitur risibile in quantum homo est Sortes\ quia antecedens est verum et consequens falsum. Simihter ista 'nullum activum in quantum passivum est activum' convertitur in istam 'igitur nihil quod est activum in quantum passivum, est activum\ Similiter, proportionaliter, hic dictis et dictis in priori capitulo dicendum est de conversione propositionum reduphcativarum de praeterito et de futuro. Circa conversionem propositionum exclusivarum est sciendum quod exclusiva non convertitur in exclusivam. Non enim sequitur 'tantum animal est homo, igitur tantum homo est animaT, sed ipsa convertitur in universalem, sicut sequitur 'tantum animal est homo, igitur omnis homo est animaT. Similiter sequitur 'tantum homo non currit, igitur omne non currens est homo\ Et sicut d i c t u m e s t de conversione propositionum de praeterito et de futuro a, ita dicendum est de conversione tahum exclusivarum de praeterito et de futuro. Unde non sequitur 'omne album fuit Sortes', subiecto accepto pro eo quod est, 'igitur tantum Sortes fuit albus'; nam posito quod nihil sit modo album nisi Sortes et quod multi alii fuerunt albi, antecedens est verum et consequens falsum. Et ideo non convertitur isto modo sed sic 'omne album fuit Sortes, igitur tantum Sortes est albus\ Non tamen est conversio mutua. Et sicut dictum est de ista, ita proportionaliter dictis in priori capitulo dicendum est de aliis exclusivis. Circa conversionem propositionum exceptivarum est sciendum quod exceptiva non convertitur in exceptivam. Non enim sequitur 'omnis homo praeter Sortem currit, igitur ahquid currens praeter Sortem est homo\ quia consequens est improprium. Sed exceptiva convertitur in unam non-exceptivam, cuius subiectum erit unum aggregatum ex praedicato exceptivae et parte extra capta, mediante hoc toto 'quod non est\ sic 'omnis homo praeter Sortem currit, igitur ahquod currens, quod 19 risibile... animal] est risibile animal A 1 , risibile animal est B 21 risibile] et non sequitur add. A^D passivum est activum C add. A^D rint CIV

26 propos. om. A C V 4

35 talium om. A X D 40 sic] sequitur I

Supra, cap. 22.

27 de om. CI :! futuro] in priori capitulo

36 de 1 ... futuro om. ABEI ; omne] tantum A^I omne] tantum A J I

48 unam om. I ;; non om. AI , unum] subiectum C V 4 2

20 risib.] quod add. I

24 passivum... activum 1 ] activum est passivum B, est 39 fuerunt] fuc

46 aliquid] aliquod BD, omne IK, om. C V 4 49 mediante] cum A

50 sic] sicut BI

20

25

30

35

40

45

50

DE CONVERSIONE PROPOSITIONUM

DE

INESSE

327

non est Sortes, est homo\ Et ista 'nullus homo praeter Sortem currit' convertitur in istam 'nullum currens, quod non est Sortes, est homo\ Circa conversionem propositionum in quibus ponuntur haec verba 'incipit', <desinit> est sciendum quod non convertuntur in propositiones 55 consimiles. Non enim sequitur 'aliquis homo incipit esse albus, igitur ahquod album incipit esse homo\ sed debent tales propositiones sic converti 'aliquis homo incipit esse albus, igitur ahquid, quod incipit esse album, est homo'. Et ita est de aliis. Ex praedictis possunt elici modi conversionum quarumcumque pro60 positionum de inesse, sive sunt de praesenti sive de praeterito sive de futuro, sive etiam sint categoricae non aequivalentes propositionibus hypotheticis sive sint aequivalentes eis.

[CAP. 2 4 . DE CONVERSIONE PROPOSITIONUM MODALIUM. E T PRIMO DE CONVERSIONE PROPOSITIONUM DE NECESSARIO]

Viso quomodo propositiones de inesse convertuntur, videndum est quomodo propositiones modales convertuntur. Et primo de conver5 sione propositionum de necessario x. Est autem primo sciendum quod, sicut dictum est p r i u s a , quando modus ponitur cum dicto, illa propositio est distinguenda secundum compositionem et divisionem. Et ideo primo videndum est de conversione tahum propositionum in sensu compositionis et aequivalenio tium eis, secundo de conversione tahum propositionum in sensu divisionis et aequivalentium eis. Circa primum sciendum est breviter quod tales propositiones convertuntur sicut suae de inesse, quia in conversione tahum arguitur semper per istam regulam 'si unum convertibihum est necessarium, rehquum 15 est necessarium'; vel per istam 4si antecedens est necessarium, conse51 est 1 ] homo add. A 1 om. A 1

52 est 1 ] homo add. A 1

58 album] albus A V 4

add. A 1 , id est catcgoricae add. D

54 inc.] vel add. A 1

60 sunt] sint BDI

propos. om. A X D

56 tales om. A X B !j propos.

61 sint] mere add. A J D

categ.] id est

62 sint] categoricae add. A X D , eis] hypotheticis A,

propositionibus hypothcticis D CAP. 2 4 . - 5 necess.] inesse I

6 Est autem] Circa quam A 1 , drca quod D

10 secundo] videnduni est add. D

7 ponitur] accipitur C

salitcr C : quod] omnes add. D

prius] quod add. I

12 est brev. om. AXI / brev.] univer-

13 talium] propositionum add. I

14 est] verum vel add. C V 4

15 vel] et B

CAP. 24. -

1

Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 3 (25a 27 - 25b 25).

cap. 9, lin. 12-13.

2

Supra,

328

PARS II CAP.

17

quens est necessarium\ Unde in conversione simplici, large sumpta, arguitur per primam regulam, in conversione per accidens arguitur per secundam regulam. Verbi gratia sic arguendo cnullum hominem esse asinum est necessarium, igitur nullum asinum esse hominem est necessarium', arguitur per istam regulam. Cum ista convertantur, sicut 20 dictum est p r i u s 8 , cnullus homo est asinus' et cnullus asinus est homo', si haec sit necessaria cnullus homo est asinus' oportet quod haec sit necessaria cnullus asinus est homo\ Et sicut dictum est de istis, ita dicendum est de aliis. Et hoc est universahter verum de omnibus, sive sint reduphcativae sive exclusivae sive exceptivae sive quaecumque 25 ahae propositiones categoricae. Sciendum est etiam quod P h i l o s o p h u s , I Priorum 4, tantum probat illas de necessario converti in sensu compositionis vel eis aequivalentes et non alias, quia neutra probatio sua procedit de aliis, sicut ibi patet. Unde ista propositio csi unum convertibilium est possibile, reh- 30 quum est possibile' non valet nisi quantum ad propositiones de possibih sumptas in sensu compositionis. Nec etiam ista Ccuicumque actui repugnat necessitas, potentiae eiusdem actus repugnat necessitas eadem', hoc est cuicumque propositioni de inesse repugnat ahqua propositio de necessario, propositioni de possibili correspondenti illi de inesse repu- 35 gnat eadem propositio de necessario. Unde si istae duae repugnant cahquis homo currit' et Cnecesse est nullum animal currere', istae duae repugnabunt 'possibile est ahquem hominem currere' et 'necesse est nullum animal currere'. Et hoc est verum generahter quando utraque de modo accipitur in sensu compositionis vel aequivalens sibi. Si enim una 40 acciperetur in sensu divisionis, regula non valeret, nam instantiae sunt multae. Sicut istae duae repugnant 'aliquod verum est impossibile' et Cnecesse est nullum verum esse impossibile', et tamen istae duae stant simul 'aliquod verum potest esse impossibile' et Cnecesse est nullum verum esse impossibile', illa de necessario sumpta in sensu compositionis, 45 quia utraque istarum est vera. Etita P h i l o s o p h u s in hbro Priorum 16 est] erit B bilium etc. add. A X D

17 reg.] et add. A J D

18 reg. om. A X BDI

21 et] igitur B, om. AI

20 reg.] si unum converti-

24 omnibus] talibus A 1 , om. D

29 ibi]

ibidem A X BD

30 possib.] et add. ABI

31 nisi] nec C, quod corr. V 4 , om. A

32 compos.]

divisionis C V 4

33 eiusdem] eidem A A 1 ' ' actus] actui A 1 , om. A " eadem] eiusdem A

34 repugnat]

eadem necessitas vel A C V 4 !! aliqua] alia I

35 illi] eiusdem B, om. A 1

41 regula] reliqua et add. in sensu compositionis K 43 istae] ilbe A C V 4 8

42-43 impossibile... imposs.] possibile... possibile B

46 utraque] neutraque A

Supra, cap. 21, lin. 31-37.

40 vel] et B, est add. A X DIK

4

1

istarum corr. in illarum A 1

Aristot., Anal. Priora, I, c. 3 (25a 27-36).

DE CONVERSIONE PROPOSITIONUM

DE

INESSE

329

non loquitur de conversione propositionum de necessario nisi quando sumuntur in sensu compositionis vel aequivalenter. Circa conversionem propositionum de necessario, sumptarum in 50 sensu divisionis et aequivalentium, est sciendum quod non sunt convertibiles nulla facta mutatione seu variatione ex parte vocis praeter transpositionem terminorum. Non enim sequitiu: per naturam conversionis 'nullus homo de necessitate est asinus, igitur nullus asinus de necessitate est homo', quia non sequitur in sensu divisionis acceptis aliis proposi55 tionibus. Unde non sequitur 'nullum impossibile esse verum est necessarium, igitur nullum verum esse impossibile est necessarium', quia antecedens est verum et consequens falsum. Nullum enim impossibile potest esse verum, et tamen aliquod verum potest esse impossibile. Haec enim modo est vera Jego non fui Romae', et tamen potest esse impossi60 bilis: si enim vadam Romam, postea erit impossibihs. Simihter non sequitur 'creans de necessitate est Deus, igitur Deus de necessitate est creans', quia antecedens est verum et consequens falsum. Simihter non sequitur 'homo de necessitate intelligitur a Deo, igitur ahquod intellectum a Deo de necessitate est homo', quia antecedens est 65 verum et consequens falsum. Similiter non sequitur 'homo albus de necessitate est homo, igitur homo de necessitate est homo albus'. Et ideo tales praedicto modo converti non possunt; sed subiecto consequentis, quod fuit praedicatum antecedentis, addendus est modus necessitatis cum hoc 'aliquid quod est', ut ista omne impossibile de ne70 cessitate non est verum' convertatur sic 'igitur aliquid, quod de necessitate non est verum, est impossibile'. Simihter ista 'creans de necessitate est Deus' convertitur in istam 'igitur aliquid, quod de necessitate est Deus, est creans'. Et ista 'homo de necessitate intelhgitur a Deo' convertitur sic 'igitur ahquid, quod de necessitate intelligitur a Deo, est 75 homo'. Et ita de aliis. Ex quibus patet quod stricte accipiendo propositionem de modo et propositionem de inesse, propositio de necessario, sumpta in sensu divisionis vel aequivalens ei, non convertitur in propositionem de necessario sed in propositionem de inesse. 48 sumuntur] supponunt A, supponit CV* sequitur mg. B, om. D

possibile... impossibile A B C V 4 praedicato consequentis A aliquid A C I V 4 om. A C V 4

praed. antec.]

aliquid om. BD ;; aliquid quod est] quod est

71 imposs.] et add. DI

75 ita] est add. BDI

55 Unde...

59-60 imposs. ... imposs.] im-

68 cons.] stante pro eo add. A, pro eo add. C V 4 69 hoc] toto add. A X D

70 sic] in istam A 1 73 ista] haec A 1

78 ei om. ACIV 4

51 seu] vel B ;j var.] varietate I

59 enim om. A C V 4 ; fui] sum A C V 4

72 in istam] sic A 1

76 accip.] sumendo BI

igitur

77 necess.] modo A

330

PARS II CAP.

17

Patet etiam ex praedictis quod talis consequentia non valet 'tantum necessarium de necessitate est verum, igitur omne verum de necessitate est necessarium', quia ista universalis non est convertibilis cum praedicta exclusiva sed ista omne, quod de necessitate est verum, est necessarium', quia semper propositiones habentes exponentes diversimode convertuntur, secundum quod exponentes earum diversimode convertuntur. Unde secundum quod exponentes unius exclusivae ahter convertuntur quam exponentes alterius exclusivae, secundum hoc una exclusiva ahter convertitur quam aha. Similiter non sequitur 'tantum creans de necessitate est Deus, igitur omne quod est Deus, de necessitate est creans' sed sic 'igitur omne quod de necessitate est Deus, est creans'. Causa autem quare in praedictis consequentiis est antecedens verum et consequens falsum, dicta est p r i u s 5 , ubi dictum est quomodo aliter appehat praedicatum suam formam quam subiectum. Et ideo ihud ibi dictum summe est imprimendum memoriae ad sciendum quid requiritur ad veritatem propositionum de praeterito et de futuro et de modo et aequivalentium eis.

so

85

90

95

[CAP. 2 5 . D E CONVERSIONE PROPOSITIONUM DE POSSIBILI]

Circa conversionem propositionum de possibih est primo sciendum quod in isto capitulo accipiendum est semper 'possibile' secundum quod est commune ad necessarium et ad contingens quod non est necessarium: ut 'possibile* sit idem quod 'propositio non impossibihs'. Et sic 5 accipiendo 'possibile' concedendum est quod Deus potest esse Deus et quod homo potest esse animal. Sic autem accipiendo 'possibile' est sciendum quod eaedem regulae quae d i c t a e sunt de conversione propositionum de necessario 1 attendendae sunt circa conversionem propositionum de possibih. Nam 10 iha de possibih, sumpta in sensu compositionis, et aequivalens ei est 82 univ. om. A

univ. non est] non est univ. B C D I V 4

bentes] diversas add. A 1

85 sec. ... conv. om. (hom.) C V 4

89 sed] bene sequitur add. A J D CAP. 2 5 . - 2 est] et A

5

3 cap.] casu A

7 h o m o ] animal A . animal] homo K

Supra, cap. 7, lin. 49-63.

CAP. 25. -

84 ha-

88 tantum om. A X B

92 est] sufficienter add. A X D

quo-

93 appellat praed. trp. A X BDI

modo] qualiter A 1 nec A 1

90 igitur om. A^BDEV 4

83 sed ista mg. V 4 , om. A C 87 alterius] illius I

1

Supra, cap. 24.

4 commune] consequens I '| est 1 om. A X C 11 et] est A ; ei] illi A C V 4 „ est] de A

5 ut]

DE CONVERSIONE PROPOSITIONUM

DE

INESSE

331

eodem modo convertenda sicut sua de inesse, quia in omnibus talibus conversionibus arguitur per istam regulam 4si unum convertibilium est possibile, reliquum est possibile', vel per istam csi antecedens est possibile, 5 consequens est possibile', quae regulae sunt semper verae. Sed si sumantur tales propositiones in sensu divisionis vel eis aequivalentes, tunc non eodem modo convertuntur. Unde non sequitur 'Deus potest esse non creans, igitur non creans potest esse Deus', et hoc si subiectum consequentis accipiatur pro eo quod est. Similiter non 20 sequitur 'viator potest esse damnatus, igitur damnatus potest esse viator', sed sequitur 'igitur ahquis, qui potest esse damnatus, est viator'. Verumtanien ut plenius pateat quahter tales propositiones de possibili debent converti, est sciendum quod quando subiectum propositionis de possibili est terminus communis vel includens terminum communem, 25 propositio est distinguenda, eo quod subiectum potest supponere pro his quae sunt vel pro his quae possunt esse; quae regula intelhgenda est, proportionahter, sicut dictum est p r i u s * de propositionibus de praeterito et de futuro. Si autem accipiatur subiectum antecedentis pro his quae sunt, tunc convertitur in illam de possibili, subiecto consequentis 30 accepto pro his quae possunt esse, sed non accepto subiecto consequentis pro his quae sunt. Unde bene sequitur 'aliquis, qui est viator, potest esse damnatus, igitur ahquis, qui potest esse damnatus, potest esse viator'. Similiter sequitur 'Deus potest esse non creans, igitur qui potest essc non creans, potest esse Deus\ [Et non solum sequitur illa de possibih, sed » etiam cum tali additione 'qui potest esse' sequitur illa de inesse, sicut sequitur 'Deus potest esse non creans, igitur qui potest esse non creans, est Deus']. Sed si subiectum antecedentis accipiatur pro his quae possunt esse, tunc sequitur illa de possibih, subiecto consequentis accepto pro his quae possunt esse, et non sequitur illa de inesse. Si autem prae40 dicatum antecedentis sit terminus singularis vel pronomen demonstra17 non otrt. A

18 non 1 om. A 1

sic add. I :: est] potest esse A 1 convertantur B inesse I

19 accip.] sumatur A

22 plenius] ulterius verius B

25 supp.] accipi A 1

20 viator] non add. A 1

27 propos.] de istis add. A 1

30 sed] et A 1 , om. D ; accepto] sumpto A 1

21 sequ.]

23 debent] debeant A 1 , om. B

conv.]

29 possibili corr. in inesse F,

32 potest esse] est C, corr. in est F Gem.

viator] Haec consequentia patet, quia antecedens, de quo hic loquitur, convertitur in unam de inessc, quae infert illam de possibili, quam hic infert ex prima. Haec patent ex praedictis pluribus add. (glossam propriam vel cuiusdam lectoris) A 1 add. K • qui potest] potens A om. AA^BDIK Gem.

33 Simil.] et praem. I, bene add. A 1 34 potcst esse] est BCIK

34 solum om. C

37 subi.] signum V 4 . accip.] sumatur A C V 4 2

Supra, cap. 7.

igitur] aliquis add. A1!, creans

34-37 Et... Deus CO, inter uncos E, mg. V 4 ,

34-35 sed etiam om. C

35 additione om. C V 4

40 antec.] consequentis A C I K V 4

332

PARS II CAP.

17

tivum sine addito, sequitur illa de possibili absolute; sicut sequitur 'creans potest esse Deus, igitur Deus potest esse creans', sive subiectum antecedentis accipiatur pro his quae sunt sive pro his quae possunt esse. Per praedicta patet quod tales consequentiae non valent 'videns potest esse caecus, igitur caecus potest esse videns'; Verum potest esse 45 impossibile, igitur impossibile potest esse verum'; 'nullum necessarium potest esse falsum, igitur nullum falsum potest esse necessarium\ Et hoc si subiectum consequentis accipiatur pro his quae sunt; aliter consequentiae sunt bonae.

[CAP. 2 6 . D E CONVERSIONE PROPOSITIONUM DE IMPOSSIBILI]

Circa conversionem propositionum de impossibih est sciendum quod propositiones de impossibih, acceptae in sensu compositionis, convertuntur sicut suae de inesse, quando illae de inesse convertuntur simpliciter, quia tunc arguitur per istam regulam 'si unum convertibilium 5 est impossibile, rehquum est impossibile'; quae regula vera est. Sed quando sua de inesse non convertitur simpliciter sed tantum per accidens, tunc illa de impossibili in sensu compositionis [non est convertibihs] nec ahqua sibi aequivalens est convertibihs. Et hoc quia non posset tenere tahs conversio nisi per ist?m regulam 4si antecedens est impossibile, 10 consequens est impossibile'; quae regula falsa est, nam aliquando antecedens est impossibile et consequens necessarium. Et ideo tales consequentiae sunt bonae 'nullum hominem esse animal est impossibile, igitur nullum animal esse hominem est impossibile'; 'aliquem hominem esse asinum est impossibile, igitur aliquem asinum 15 esse hominem est impossibile'; 'Deum esse corpus est impossibile, igitur corpus esse Deum est impossibile'. Sed tales consequentiae omne animal esse hominem est impossibile, igitur ahquem hominem esse animal est impossibile'; 'omne ens in actu vel in potentia esse Deum est impossi-

43 accip.] sumatur C

48 accip.] sumatur A X BD

49 bonae] ut dictum (praedictum D) est add.

A X D,

48-49 cons.] non add. I, om. A 1

si sumantur in sensu compositionis add. mg. Gem.

CAP. 26. - 3 propositiones EI Gem., in corr. A, propositionibus A^BCDV 4 , propositionum K ceptae EI Gem, in corr. A, acceptis A X B C D V 4 sit A 1 ; ; est 1 ] erit A X B aliqu. om. I

9 hoc] patet add. A 1 , om. C

17 cons.] non valent add. mg. IV 4

potentia om. A X D

3-4 conv.] convertitur D

4suae]duaeA

9-10 tenere] teneri B C

ac^est 1 ]

11 nam] quia I

17-19 omne... imposs.1 om. (hom.) A^D

19vel...

DE CONVERSIONE PROPOSITIONUM

DE

INESSE

333

20 bile, igitur Deum esse ens in actu vel in potentia est impossibile' et huiusmodi non valent. Si autem tahs propositio de impossibih sumatur in sensu divisionis vel aequivalens sibi, tunc convertibilis est sicut illa de necessario. Unde ista consequentia non valet 'aliquod album impossibihter est homo, 25 igitur ahquis homo impossibihter est albus', nam antecedens est verum et consequens falsum; sed debet sic converti 'igitur ahquid, quod impossibihter est homo, est album\ [Similiter ista 'nullum album potest esse homo' non convertitur sic 'igitur nuhus homo potest esse albus' sed sic 'igitur aliquid, quod non potest esse homo, est album'.] 30 [Istud cancellavit ipse Occkam. Est autem sciendum quod quando negatio praecedit modum, mutat modum, ut non dicatur propositio de tah modo. Et ideo ista 'nullus homo potest esse albus' non est de possibih sed magis de impossibih. Sicut ista 'nullus homo de necessitate est albus' non est proprie et stricte de necessario sed magis de possibih, quia 35 aequivalet isti 'omnis homo potest non esse albus'. Et ideo quia tales propositiones in quibus negantur modi aequivalent propositionibus affirmativis de aliis modis, ideo non convertuntur simpliciter sed per accidens tantum. Unde ista 'nullum ens de necessitate creat' non convertitur in istam £igitur nuhum creans de necessitate est ens', quia falsa est, cum 40 sua contradictoria sit vera, scihcet 'aliquod creans de necessitate est ens\ quia hoc creans de necessitate est ens, demonstrando Deum; nec in istam 'nihil quod non de necessitate creat est ens\ nam non sequitur, quia antecedens est verum et consequens falsum; sed sequitur ista 'igitur ahquid, quod non de necessitate creat, est ens\]

20 in om. C V 4 ;j v d . . . potcntia om. A X D om. A C quis] Deus B om. alii

20-21 ct huiusmodi] scd tales consequentiae V 4 ,

23 vel] alia add. A 1 , aliqua BDI

24 imposs.] in potestate (etiam infra) K

27 homo... album trp. Gem.

25 ali-

27-29 Similiter... album C, in summo f . V 4 ,

30 Istud... Occkam notat in mg. O (Vat. Ottob. 2071)

30-44 Est... ens habent in col. BCIO,

in imo f . AXF (Flor., Laur. XII, s. 4\, in summo f . V 4 ; in imo.f,

sed continuare posset etiam cap. 25 Gem.

31 modum 1 ] non add. E j! mutat... ut om. C V 4 j| non om. E ;j dicatur] dicetur C V 4

30 autem] etiam I

33-34 Sicut... possibili om. (hom.) C V 4 38 tantum om. I j| creat non] creatum est I ens om. (hom.) A 1

40 vera] ista add. 10

41 quia... ens om. (hom.) I || hoc] hic B 42 non 1 om. I

36 negantur] neutri V 4 39 igitur om. A^BFIO

39-42 quia...

scil.] si B, om. C I! aliquod] aliquid E || cns] Deus C V 4 41-44 nec... ens om. C V 4

42-43 quia... est] cum... sit A X BE

additur: Churr. scripsit).

37 sed] convertuntur add. B ens] Deus V 4

41 in istam] ista I

43 aliquid] illud O — (In cod. A 1 tertia manu

334

PARS II CAP.

17

[CAP. 2 7 . DE CONVERSIONE PROPOSITIONUM DE CONTINGENTI]

Post praedicta videndum est de conversione propositionum de contingenti Et est primo sciendum quod in isto capitulo accipiendum est semper
videndum I ij conv. om. B C 13 quia] quando A sumpta C V 4

5 pro... utrumlibet mg. C, om. V 4 ;; utruml.]

cap.] casu A C I

7 in terminis] pcr terminos I „ et om. A*BDE. per] in A C V 4

6Etom. B C

11 et] vel I

12 hoc] est add. A C V 4

talis... tenet] tales conversae tenent I 19 Similiter] Unde A X D

25 quod] consequens B

26 Et om. C V 4

14 quae] quia C V 4

19-21 Similiter... aliis om. A

1

18 sumptae]

24 potest] posset K

27 sequitur] ex natura conversionis add. A X D

29 exsistentem] entem C, om. A .

CAP. 27. -

8dic.]

13 quia] quando A

Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 3 (25a 37 - 25b 25).

5

10

15

20

25

30

DE CONVERSIONE PROPOSITIONUM

35

40

45

50

55

60

DE

INESSE

335

exsistens in actu est Deus', quia potest esse vera et falsa, et tamen haec est necessaria 'Deus est substantia exsistens in actu\ Si autem illa de contingenti sumatur in sensu divisionis vel aha aequivalens ei, tunc si illa propositio habeat pro subiecto terminum communem vel aliquid includens terminum communem, cuiusmodi sunt taha 'hoc album\ 'iste homo\ 'iste asinus', vel etiam habeat pro subiecto ahquod participium vel aequivalens ci, illa propositio est distinguenda, eo quod subiectum potest supponere pro his quae sunt vel pro his quae contingunt. Si subiectum talis propositionis accipiatur primo modo, sive etiam subiectum sit nomen proprium vel pronomen demonstrativum, sic non convertitur in idem genus contingentis, sed convertitur in illam de inesse et in illam de possibili, sumpto subiecto consequentis cum ista additione 'quod contingit esse\ Primum patet, scilicet quod non convertitur in idem genus contingentis, nam non scquitur 'contingit Deum esse creantem, igitur creantem contingit esse Deum'; nec etiam sequitur 'quod contingit esse creantem, contingit esse Deum\ nam sua repugnans est vera, ista scilicet 'quod contingenter creat, necessario est Deus\ et per consequens non est contingenter Deus. Secundum, scilicet quod convertitur in illam de inesse, praedicto modo, patet: nam bene sequitur 'Deus contingenter est creans, igitur aliquid, quod contingenter est creans, est Deus\ Ista conversio potest probari: quia si haec sit vera 'Deus contingenter est creans\ manifestum est quod utraque istarum est vera 'hoc' - demonstrando illud pro quo subiectum supponit - 'est Deus' et 'hoc est contingenter creans'. Nunc autem sequitur per syllogismum expositorium 'hoc est Deus; hoc est contingenter creans; igitur ahquid, quod est contingenter creans, est Deus\ Et per consequens cum ista 'Deus est contingenter creans' non stat opposita istius 'aliquid, quod est contingenter creans, est Deus\ et per consequens ipsa sequitur ad primam. Et ita conversio ista probatur per syllogismum expositorium. Et sicut ista probatur per syllogismum expositorium, ita ahae multae priores, quarum probationes sunt dimissae, eodem modo probantur. 33 exsistens] contingens I ei A, aliqua B

35 ei] et I, om. C

A^CD :; illa] talis A 1 , ista B 45 idem] illud A C V 4

34 autem] tamen A J D . illa] prima K

40 talis om. BI

60 istius] illius A C D V 4

alia]

41 primo... etiam] pro his quae sunt vel etiam si A X D

47 sequ.] igitur add. A J D

48 sua] sibi BE

praem. D, etiam add. A 1 , patet add. C ; quod] non add. A 1 add. A

in... div.] divisive I

38 aliquod om. A C V 4 ;; vel] aliquod add.

37 iste 1 ] hic B

62 ista1] illa CDIV 4

63 i u aliae] et eodem modo A 1 .; priores] propositiones K

55 est 1 ] erit A C I V 4

51 Sec.] Item V 4 , Sed 57 syllog.] scilicet

62-63 Et... expos. om. (hom.) AH

336

PARS II CAP.

17

Est autem probatio sufficiens, quia syllogismus expositorius est ex se evidens, nec indiget ulteriori probatione. Et ideo multum e r r a n t q u i n e g a n t talem syllogismum in quacumque materia, nisi possint ibi ostendere fallaciam aequivocationis vel amphiboliae vel compositionis et divisionis vel accentus vel figurae dictionis vel fallaciam secundum quid et simpliciter vel ignorantiam elenchi vel petitionis principii. Nec potest ibi esse fallacia accidentis, sicut m u 11 i dicunt Et quia syllogismi expositorii, qui sunt ex se evidentes, firequenter negantur a m o d e r n i s t h e o l o g i s , et ideo contra tales non est disputandum, cum negent per se nota, ideo - aliqualiter disgrediendo a proposito - ponam exempla in quibus non est syllogismus expositorius, quamvis videatur. Unde hic non est syllogismus expositorius 'hoc animal est canis; hoc animal non est caeleste sidus; igitur caeleste sidus non est canis\ Et hoc quia tam maior quam conclusio est distinguenda penes aequivocationem. Simihter hic non est syllogismus expositorius 'iste vellet se accipere pugnantes; iste vellet vincere; igitur qui vellet vincere, vellet se accipere pugnantes', nam maior est distinguenda penes amphiboliam, sicut a 1 i b i patet 8 . Simihter hic non est syllogismus expositorius 'haec: tu es asinus, est falsa; haec: tu es asinus, est vera si est necessaria; igitur aliquod verum, si est necessarium, est falsum', nam tam minor quam conclusio est distinguenda secundum compositionem et divisionem. Simihter hic non est syliogismus expositorius 'iste vult pendere; iste non vult pendere; igitur qui vult pendere, non vult pendere', nam propositiones sunt distinguendae penes accentum. Simihter hic non est syllogismus expositorius 'Sortes est albus; Sortes est animal; igitur animal est albus', sed hic est fallacia figurae 65 autem] talis add. A 1

u

quia] si add. C „ ex] per A B K , de A 1

70 vel 1 ] secimdum add. DI add. A C V 4

71 Nec] quia non A X D j| accid.] accentus B

, frequ.] simpliciter I, om. A 1

73 a] quibusdam add. A 1

75 ponam] pono B, aliqua add. A 1 , breviter add. BDI mal] non add. I

66 ult.] ulterius BI

67 nisi

69 et] vel A C V 4 ,i accentus] accidentis C, ac. I | vel 1 ] et B .; fell. om. BI

possint] non possit A

79 concl.] minor A 1

82 vellet 8 ] nollet A 1 s e om. A C I V 4 nor] maior AA X EK 92 hic non] nec hic A 1

77 expos.] quamvis videatur add. C V 4 || ani-

81-89 iste... expos. om. B

83-85 sicut... expos.] similiter nec A 1

89 hic... expos.] nec hic A 1 93 albus] album A B C

72 quia] quidam 74 nota] manifesU A 81 vellet] nollet A X D

87 nam] quia A X D |j mi-

90 qui... pendere] etc. A X D || nam] quia A X D 611. fig.] figura A X D

2 De hac re fusius infira, Parte III-l, cc. 4 et 16. infra, Parte IIM, c. 5.

8

In tractatu de fallaciis,

65

TO

75

so

85

90

DE CONVERSIONE PROPOSITIONUM

DE

INESSE

337

dictionis. Similiter nec hic 'iste homo est sanus; iste homo est substantia; 95 igitur ahqua substantia est sanus*. Simihter nec hic 'Sortes non est fihus Platonis; Sortes est pater; igitur ahquis pater non est filius\ sed est ignorantia elenchi. Simihter nec hic 'Sortes est albus secundum dentes; Sortes est niger; igitur ahquod nigrum est album\ sed est fallacia secundum quid et 100 simphciter. Nec hic est syllogismus expositorius probativus 'Sortes est cahdus; Sortes est productivus caloris; igitur productivum caloris est calidum', quia est ibi petitio principii, et ideo non probat, quamvis illatio sit bona. Et sicut est de istis, qui videntur esse syllogismi expositorii et non 105 sunt, quod est in eis manifestus defectus praeter fallaciam accidentis, ita est de aliis. Unde sciendum quod regula generahs est quod quando propositiones sunt mere de inesse et de praesenti et disponuntur in figura sine omni additione vel diminutione ad subiectum et praedicatum quod numquam 110 est in tah discursu fallacia accidentis, sicut nec in discursu disposito in primo modo primae figurae potest esse fallacia accidentis, sicut i n f e r i u s 4 ostendetur. Eodem modo quando ahquis discursus potest reduci ad talem syllogismum expositorium, vel per conversionem vel per impossibile vel per propositiones aequivalentes assumptas, non est fal115 lacia accidentis. Est tamen advertendum quod ad syllogismum expositorium non sufficit arguere ponendo pro medio pronomen demonstrativum vel nomen proprium ahcuius rei singularis, sed cum hoc oportet quod illa res demonstrata vel importata per tale nomen proprium non sit reahter i2oplures res distinctae. Et propter hoc hic non est syllogismus expositorius 'haec essentia' - demonstrando divinam essentiam - 'est Pater; haec essentia est Fihus; igitur Fihus est Pater', et hoc quia haec essentia est plures personae distinctae. Et ideo in tah paralogismo magis est fal94 nec] non B, om. D . hic] ibi A C V 4 ,, sanus] asinus A ; homo 1 om. C D sanus] asinus A, sana I

98 hic] cst syllogismus add. D

101 Nec] Similitcr praem. A X D , cst... probat. om. A 1 .. probativus om. ABE Sol... Sol I dictum add. C

102 prod. ... prod.] proicctivus... proiectivum B quod om. A 1

118 rei] termini B K , termini add. (/) I sentia] divina add. A 1 4

113 ad] in A J DI

sed] hic I

101-02 Sortcs... Sortcs]

103 quia... ibi] sed B

105 sunt] eo add. B || quod] quia A X DI;; praeter] proptcr I

109 vel] et AA^B, in I

95 aliqua om. BD

97 filius] Platonis add. A 1

104 sicut]

106 de] multis add. B

117-18 vel... proprium om. A C V 4

120 res] nec I, om. A 1 1] propter hoc] idco A 1

121 es-

123 personae] realiter add. A 1

Cf. infra, Pars III-l, c. 4.

OCKHAM, SUMMA LOCICAE

22

338

PARS II CAP.

17

lacia consequentis quam accidentis, quamvis etiam sit ibi fallacia accidentis. 125 Cum igitur in isto syllogismo 'hoc est Deus; hoc est contingenter creans; igitur ahquid quod est contingenter creans est Deus' non possit ostendi ahquis defectus, manifestum est ipsum esse evidentem syhogismum expositorium; et per consequens probatum est sufficienter quod ista 4Deus contingenter creat' convertitur in istam 'quod contingenter 130 creat, est Deus'. Ex quo etiam patet quod convertitur in istam de possibih 'aliquid, quod contingenter creat, potest esse Deus\ quia semper iha de inesse formaliter infert illam de possibili. Si autem subiectum tahs propositionis de contingenti sit pronomen demonstrativum vel nomen proprium, tunc convertitur sicut prior, 135 scihcet in iham de inesse et de possibih. Sed si subiectum talis propositionis de contingenti sumatur pro his quae contingunt esse, sic convertitur in idem genus contingentis, sumpto subiecto consequentis pro eo quod contingit. Unde bene sequitur 'contingit ahquem hominem currere, igitur contingit ahquod currens esse hominem', si subiectum uo utriusque sumatur pro eo quod contingit, ut iste sit sensus 'aliquid, quod contingenter est currens, contingenter est homo\ Nam oppositum consequentis non stat cum antecedente, scihcet 'nihil quod contingenter est currens, contingenter est homo\ Nam si haec sit vera 'aliquid quod contingenter est homo, contingenter currit', sit illud a : tunc utraque istarum est vera 'a contingenter est homo' et simihter ista la contingenter currit\ Ex istis arguo sic 'a contingenter est homo; a contingenter currit; igitur ahquid quod contingenter currit, contingenter est homo', quae est contradictoria prioris, igitur prior non stat. Et ita evidenter sequitur 'aliquid quod contingenter est homo, contingenter currit, 150 igitur ahquid quod contingenter currit, contingenter est homo\ Et ita ista consequentia est bona 'aliquis homo contingenter currit, igitur ahquod currens contingenter est homo', subiecto utriusque accepto pro eo quod contingit. Et si d i c a t u r quod tunc sequeretur 'Deus contingenter creat, i*5 124-25 quamvis... accid. om. A B C V 4 quid add. I

131 quod] etiam add. D

non add. I, add. mg. C

126 hoc... hoc] homo...homo A

135 tunc] non add. I !| sicut] et add. A

141 sumatur] accipiatur A X BD | cont.] esse add. B 144 vera] quod add. A

143 scil. om. C V 4 om. BCIV 4

134 cont.]

136 scil. om. A X D

et] vel B

142 est currens] currit A 1 ;; cont. 1 om. C V 4

146 est 1 ] erit A J D || ista om. A J B

149-51 quae... homo om. (hom.) A X D

155 sequ.] sequitur AE

130 istam] ali-

132 quod... creat] contingenter creans K

148 conring.»

152-53 aliquod] aliqui B, aliquid C V 4

DE CONVERSIONE PROPOSITIONUM

DE

INESSE

339

igitur aliquod creans contingenter est Deus\ quia sequitur 'a contingenter est Deus; a contingenter creat; igitur aliquid quod contingenter creat, contingenter est Deus', sicut argutum est in priori exemplo: D i c e n d u m est quod iste ultimus syllogismus est bonus, non i6o tamen probat istam conversionem. Et hoc quia per istam 'Deus contingenter creat' non habentur ahquae tales propositiones 'a contingenter est Deus', 'a contingenter creat', quia ad veritatem istius non requiruntur ahquae tales duae, sicut ad veritatem istius 'aliquis homo contingenter currit' requiruntur tales duae, si subiectum sumatur pro his quae con165 tingunt. Et ideo per unum syllogismum expositorium probatur una conversio sufficienter et per ahum non probatur aha. Unde si subiectum ilhus de contingenti est pronomen demonstrativum vel nomen proprium, non convertitur in idem genus contingentis, nec subiectum potest habere talem acceptionem, scilicet pro eo quod contingit. 170 Sciendum est tamen quod praedicta distinctio de propositionibus de contingenti, de possibili, de praeterito et de futuro debet sic intelligi quod subiectum accipiatur pro eo quod est etc., vel denotetur accipi pro eo quod est tale, vel contingit esse tale, vel fuit etc. Unde si nihil sit album, in ista 'album potest esse homo' subiectum non potest accipi pro 175 eo quod est album, cum nihil sit album; potest tamen denotari accipi pro eo quod est album. Et ideo si nihil sit album, ipsa est falsa, cum per ipsam denotetur falsum, quia per ipsam in illo sensu denotatur ahquid esse album, cum tamen nihil sit album.

[CAP. 2 8 . DE CONVERSIONE PROPOSITIONUM DE CONTINGENTI PER OPPOSITAS QUALITATES]

Sequitur videre de conversione propositionum de contingenti per oppositas q u a h t a t e s E t est sciendum quod quaehbet propositio de 5 contingenti ad utrumhbet, si sumatur in sensu divisionis, convertitur 156 aliquod] aliquid AE 157 aliquid] aliquod BI aliae B, om. I per add. C

, cream] quod contingenter creat I

157-58 quod... creat] cream B

163 aliquae] aliae B ;; istius] istarum C V 4 170 propos.] pronominibus C V 4

174 ista] aliquod add. BI

sequ.] parte add. B, om. A

159 est1 om. AKIIW* 166 si] quando A X BDE

171 et om. A X CDV 4

4 Et est] est etiam C V 4

5 utruml.] utrumque (sic et

infia) B 1

167 vel]

172 quod est om. A C V 4

175 album] tale A 1

CAP. 2 8 . - 3 sequitur] nunc add. B

CAP. 28. -

161 aliquae]

Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 13 (32a 16 - 32b 37).

340

PARS II CAP.

17

per oppositas qualitates; hoc est, affirmativa convertitur in negativam et e converso, sicut sequitur 'contingit b esse a, igitur contingit b non esse a\ Simihter sequitur 'omnis homo contingenter currit, igitur omnis homo contingenter non currit\ Et est advertendum quod quando propositio de contingenti ad utrumhbet convertitur per oppositas qualitates, in utraque propositione modus debet esse affirmatus et non negatus2. Et ideo non sequitur 'omnis homo contingenter currit, igitur nullus homo contingenter currit', nec sequitur 'nullus homo contingenter currit, igitur omnis homo contingenter currit', sed bene sequitur 'omnis homo contingenter currit, igitur omnis homo contingenter non currit'. Similiter sequitur 'omnis homo contingenter non currit, igitur omnis homo contingenter currit'. Praedicta conversio patet, nam sequitur formaliter 'homo contiiigenter currit, igitur homo potest currere'. Simihter sequitur 'omnis homo contingenter currit, igitur non necesse est omnem hominem currere'; ex qua sequitur ista 'aliquis homo potest non currere'. Nunc autem ex istis duabus 'aliquis homo potest non currere' et 'ille potest currere' sequitur quod aliquis homo contingenter non currit. Igitur ex prima sequitur ista per illam regulam 'quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens', quae semper vera est. Propter p r o t e r v o s autem est sciendum quod quandocumque dico talem propositionem 'homo contingenter currit', 'homo contingenter non currit' intelhgo talem 'contingit hominem currere,> 4contingit hominem non currere', ne proterviatur contra me, dicendo quod sequitur 'homo contingenter currit, igitur homo currit'. Sic igitur patet manifeste quomodo quaehbet talis propositio de contingenti in sensu divisionis et aequivalens ei convertitur per oppositas quahtates. Sed tahs propositio in sensu compositionis non convertitur per oppositas quahtates, nam tunc argueretur per ahquam istarum regularum 'una contrariarum est contingens, igitur reliqua est contingens,, 'una subcontrariarum est contingens, igitur reliqua est contingens,; 8

Simil.] et praem. DI

19 potest] conringenter add. A ; omnis om. A^CDIK

om. K

22 ille] homo ad
om. B

quandoc.] quando B 34-35 reg.] sit add. A

potest 1 ] non add. I

28 talem] tales A 1 , propositionem add. D

33-34 Sed... qualitates om. (hom.) ABI quia A 1

33 compos.] sic add. A 1

20

25

30

35

20 omnem

26 autem] tamen C,

32 divis.] compositionis B 34 per 1 ... qualit. om. A 1 |j nam]

35 igitur] et A, om. A 1 : cont. 1 ] si add. A, vel add. A J D

et A, om. V 4 2

15

12 affinn. ... negatus] affirmativus... negativus (ita et infra) K

18 nam sequ.] sequitur enim B 21 aliquis] omnis D

10

Ut docet Aristot., Periherm., cap. 12 (21a 34 - 22a 13).

36igitur]

DE CONVERSIONE PROPOSITIONUM

DE

INESSE

341

quae falsae sunt. Et ideo non sequitur nullum exsistens esse hominem est contingens, igitur omne exsistens esse hominem est contmgens'; nec sequitur omne exsistens esse Deum est contingens, igitur nullum 40 exsistens esse Deum est conringens'. Simihter non sequitur 'aliquod exsistens esse hominem est contingens, igitur aliquod exsistens non esse hominem est contingens', quia in omnibus praedictis exemplis antecedens est verum et consequens falsum, si sumantur omnes propositiones in sensu compositionis.

[CAP. 2 9 . D E CONVERSIONE PROPOSITIONUM MODALIUM QUAE NON AB OMNIBUS CONCEDUNTUR ESSE MODALES, CUIUSMODI SUNT 4OMNEM HOMINEM CURRERE EST VERUM' ET CONSIMELIA]

Dicto de conversione propositionum modalium quae ab omnibus s conceduntur esse modales, restat dicere de conversione propositionum modahum quae non ab omnibus conceduntur esse modales, quae tamen vere sunt modales, sicut dictum est p r i u s \ Et quia sunt quasi innumerabiles, ideo non intendo dicere de omnibus in speciah, sed volo darc aliquas regulas generales. 10 Est autem sciendum quod quando est ahquod nomen modale quod potest verificari de uno convertibihum sine hoc quod verificetur de reliquo, talis propositio modahs, sumpta in sensu compositionis, vel etiam aequivalens tah, non convertitur simpliciter, quamvis sua de inesse convertatur simpliciter. Si autem tahs modus possit verificari de antecedente 15 sine hoc quod verificetur de consequente, talis propositio, sumpta in sensu compositionis, vel aequivalens ei, non convertitur per accidens nec simpliciter, quamvis sua de inesse convertatur per accidens. Si autem tahs modus non possit competere uni convertibihum nisi conveniat reliquo, semper tahs propositio in sensu compositionis vel aequivalens ei conver40 aliquod] aliquid CI

41 hominem] Deum A 1 , animal B ; aliquod] aliquid A

43 et om. C V 4

minem] animal B

CAP. 29. - 4 mod. om. A X B om. C V 4

7 Et om. A C V 4

cons.] est add. C V 4 5 mod.] nunc add. A X D

quia] quae A

42 ho-

omnes om. A C V 4 6 modalium om. A A ^ C I K V 4 „ quae

8 int. dicere] dicam A 1 d i c e r e om. A C V 4 .; volo dare]

debeo A 1

9 gener.] per quas sciri potest quid de earum convenione est dicendum (sentiendum D)

add. A X D

10 autem] igitur A X D

AXD

modus] qui add. A X D

tunc A J D

12 etiam om. A X D

15 sine] absque A J D

vel] est B, et C D V 4

CAP. 29. -

1

Supra, cap. 1, lin. 36-43.

13 tali] ei A X D i8 reliquo] tunc add. B

14 autem] sit add. 19 semper]

342

PARS II CAP.

17

titur simpliciter si sua de inesse convertatur simpliciter; et proportio- 20 naliter convertitur sicut sua de inesse. Si autem talis modus non possit competere antecedenti nisi competat consequenti, tunc illa propositio convertitur per accidens sicut sua de inesse. Ex ista regula patet quod ista conversio est bona 'hominem currere est verum, igitur cinrens esse hominem est verum'; simihter ista omnem 25 hominem currere est verum, igitur ahquod currens esse hominem est verum'; nam prima tenet per istam regulam 'si unum convertibilium est verum, rehquum est verum', et secimda per istam 'si antecedens est verum, consequens est verum'; quae ambae simt verae. Simihter ista conversio est bona 'nullum hominem currere est falsum, igitur nuhum 30 currens esse hominem est falsum', quia tenet per istam regulam 'si unum convertibihum est falsum, rehquum est falsum. Sed ista conversio non valet omnem hominem currere est falsum, igitur aliquod currens esse hominem est falsum', quia tenet per istam regulam 'si antecedens est falsum, consequens est falsum'; quae falsa est. & Ex istis patet quod quando universalis affirmativa tahs non convertitur per accidens, frequenter particularis affirmativa et simihter particularis negativa convertimtur per accidens, per istam regulam 'consequens est falsum, ergo antecedens'. Per praedicta etiam patet quod tales consequentiae non valent 'nul- «0 lum hominem currere est scitum, igitur nullum currens esse hominem est scitum', quia ista regula non est generahter vera 'unum convertibilium est scitum, ergo rehquum est scitum'. Potest enim unum convertibilium sciri, quamvis ahud non sciatur, immo quamvis de aho non cogitetur. Simihter, tales consequentiae non valent 'omnem hominem 45 esse animal est per se primo modo, ergo aliquod animal esse hominem est per se primo modo', quia non sequitur 'antecedens est per se primo modo, ergo consequens est per se primo modo'; nec valet 'omnem hominem esse risibile est per se secundo modo, ergo ahquod risibile esse hominem est per se secundo modo\ Et ita in tahbus semper aspicien- so dum est ad tales propositiones 'unum convetibihum est tale, igitur re20 simpl. 1 ] ct proportionalitcr add. B BD, compcteret CIV 4 28 ct om. BI

29 vcrum 1 ] ct add. A

consequentia I

verae] bonae A X D

37 frequ.] timc add. A^D , simil.] etiam D 39 ergo] et add. C, om. A X B

40 Per praed.] Praeterea I

universaliter A 1

22 comp.] convcniat

25 igitur] aliquod add. A 1 ; ; vcrum] ct add. D

ambae] regulae semper add. A X D

34 tenet] teneret A X BD

convcrtitur A C I V 4 , reg.] si add. A X BD add. A X B

si] sicut A 1 !] ct] scmpcr add. A X D

24 conv.] consequcntia B

43 enim] etiam add. A^D

antec.] etc. I, est falsum

42-43 quia... scitum* om. (hom.) A C V 4 49 risib.] risibilem A X D

32 conv.] 38 conv.] 42 gener.]

50 ita] idco AEI

DE CONVERSIONE PROPOSITIONUM

DE

INESSE

343

liquum est tale', 'antecedens est tale, igitur consequens est tale', et per istas potest sciri quae propositio in sensu compositionis vel aequivalens ei convertitur sicut sua de inesse et quae non. 55 Sed circa conversionem talium propositionum in sensu divisionis et aequivalentium eis est sciendum quod semper vel frequenter convertuntur sicut aliqua propositionum modalium de quibus dictum est p r i u s in speciali2. Sicut ista 'album scitur esse homo' non convertitur in istam 'igitur ahquis homo scitur esse albus', nam posito quod sciam 60 Sortem esse hominem, et quod sit albus et tamen hoc ignorem, tunc haec est vera 'aliquod album scitur a me esse homo'; quia iste syllogismus expositorius est bonus 'Sortes scitur a me esse homo; Sortes est albus; igitur aliquod album scitur a me esse homo\ Et tamen haec est falsa 'aliquis homo scitur a me esse albus', ponatur quod nesciam quod 65 ahquis homo est albus, et ideo prima convertitur in istam 'igitur ahquid quod scitur esse homo, est album\ Similiter ista conversio non valet 'Deus trinus et imus scitur a philosophis esse immortahs, igitur ahquod immortale scitur a philosophis esse Deus trinus et unus\ sed convertitur in istam 'igitur ahquid quod a philosophis scitur esse immortale, est 70 Deus trinus et unus\ Et si d i c a t u r quod haec est falsa 'Deus trinus et unus scitur a philosophis esse immortalis\ quia impossibile est quod philosophi naturaliter sciant istam 'Deus trinus et unus est immortalis\ igitur haec non est vera 'Deus trinus et unus scitur a philosophis esse immortahs': 75 D i c e n d u m quod ista est vera 'Deus trinus et unus scitur a philosophis esse immortalis'3, et tamen ipsi nesciunt istam, immo negarent eam et dicerent eam esse falsam, quia dicerent quod imphcat falsum, scilicet Deum esse trinum et unum. Et tamen ipsa est vera, quia per istam non plus denotatur nisi quod de illo qui est trinus et unus, quamvis 80 nesciatur ipsum esse trinum et unum, scitur a philosophis quod est immortahs. Unde per istam 'Deus trinus et unus scitur a philosophis esse immortalis' non denotatur nisi ista copulativa 'Deus est trinus et 52 igitur] ct add. B ; est talea om. A X B AXD

quae] quod B C

57 aliqua] illa A

tale est Deus trinus et unus add. A 1

1 i 1 1 e r a: esset trinus et unus add. A 1

Supra, cap. 24-28.

71 dic.] dicas A 1

65 est] sit BCE

3

80 nesc.] nesciant ACI 82 esse] quod est I

ignorem] ignoreprima] propo-

77 eam 1 ] illam B, aliquid immor-

eam*] istam propositionem D, om. I

illo] Dcus I ;; quamvis] licet CV 4 , om. A

2

60 tamen hoc om. A X D

61-63 quia... homo om. (hom.) A C I V 4

67 aliquod] aliquid A B C

vel] ut add. A l

56 aequiv.] aequivalentibus B

58 Sicut] sic C .; ista] haec A 1

tur I, an sit albus add. A X D sitio add. A X D

53 istas] istam AB, eas A 1 „ potest] generaliter add.

54 ei] illi ACIV 4

79 istam] ipsam A J B ; de unum] de illo add. A,

immort.] et hoc est verum add. I

Cf. infra, Pars III—1, c. 4.

alia

344

PARS II CAP.

17

unus et de illo scitur a philosophis quod est immortalis'. Et hoc est verum, quia utraque pars istius copulativae est vera. Simihter, quod haec sit vera, patet, nam ista est vera 'aliquid quod 85 scitur a philosophis esse immortale, est Deus trinus et unus', quia Deus, qui scitur a philosophis esse immortahs, est Deus trinus et unus. Tunc arguo per syllogismum expositorium 'Deus est Deus trinus et unus; Deus est ahquid quod scitur a philosophis esse immortale; ergo ahquid quod scitur a philosophis esse immortale, est Deus trinus et unus\ Prae- 90 missae sunt verae, ergo conclusio. Et ultra, simihter sequitur cDeus scitur a philosophis esse immortalis; Deus est trinus et unus; igitur Deus trinus et unus scitur a philosophis esse immortalis'. Sic igitur patet evidenter veritas propositionis acceptae et bonitas conversionis. Similiter ista 'intellectus cognoscitur esse anima intellectiva, non 95 convertitur in istam 'igitur anima intellectiva cognoscitur esse intellectus'; sed in istam 'igitur aliquid quod cognoscitur esse anima intellectiva, est intellectus'. Simihter ista 'ahquis veniens cognoscitur a te esse Coriscus' non convertitur in istam 'ergo Coriscus cognoscitur a te esse veniens', sed 100 in istam 'aliquis, qui cognoscitur a te esse Coriscus, est veniens'. Similiter ista 'aliquis homo per se est animal' non convertitur in istam 'aliquod animal per se est homo\ sed in istam 'aliquid, quod per se est animal, est homo\ Similiter ista 'album per se aedificat' con105 vertitur in istam 'ahquid, quod per se aedificat, est album'. Simihter ista 'Deus per accidens est creans' non convertitur in istam 'aliquid creans per accidens est Deus', sed in istam 'aliquid, quod per accidens creat, est Deus\ Et sicut dictum est de istis, ita dicendum est de ahis, quod tahs propositio convertitur vel sicut propositio de necessario vel de possibih vel 1 1 0 de impossibih vel de contingenti. Et forte ista fiiit causa quare P h i l o s o p h u s specialem tractatum de talibus propositionibus et proprietatibus earum et conversionibus non fecit, quia ex illis quae scienda sunt circa propositiones de neces83 illo] ipso A 1 , isto B 88 Deus* mg. B, om. AA X E ritas] istius add. A

84 istius] huius D

97 igitur om. A C I V 4

riscus] coloratus (etiam infra) A 1 dif.] disgregat (etiam infra) I

A1

et*] earum add. D

aliquid] aliquod ACEIV 4

102 ista] igitur add. B

ista... vera om. C V 4

92 Deus 1 ] Deus add. A X D ;

intell. om. C V 4

103 istam 1 ] igitur add. A X BE

94 ve~ 99 Co104 ae-

104-05 conv. ... istam] debet (debes D) eodem modo converti (con-

vertere D) A X D, igitur add. (ultra) A 1 109 quod] quia BCIV 4

85 ista] haec A 1

89-90 aliquid... unus] etc. D

111 vel] et B

107 aliquid] aliquod CDI 112 fuit] vera add. K

creans] quod creat A 1 113 et 1 ] de add. B, om.

DE PROPOSITIONIBUS HYPOTHETICIS

345

115 sario, de contingenti, de possibili et impossibili et quibusdam paucis, potest faciliter sciri quid sentiendum sit de aliis modalibus et proprietatibus earum. Quarum tamen ignorantia, sicut ignorantia propositionum et proprietatum earum, facit multos m o d e r n o s errare et intricari in theologia et in aliis scientiis particularibus, tam speculativis quam 120 practicis. Ad evidentiam autem conversionum omnium modalium propositionum sciendum est quod communiter propositiones modales in sensu divisionis et eis aequivalentes similiter convertuntur sicut illae de inesse in quibus aliqua adverbialis determinatio additur verbo. Nam sicut in 125 illis adverbialis determinatio et ei aequivalens non est addenda eodem modo compositioni in convertente et conversa, sed in convertente debet poni praecise a parte subiecti, sicut d i c t u m e s t 4 , ita modus in consequente debet poni totaliter a parte subiecti, sicut exemplificatum est.

[CAP. 3 0 . DE PROPOSITIONIBUS HYPOTHETICIS ET PROPRIETATIBUS EARUM]

Postquam transcurrendo de propositionibus categoricis et proprietatibus earum est tractatum, nunc de propositionibus hypotheticis et pro5 prietatibus earum sunt aliqua pauca dicenda Est autem primo sciendum quod illa propositio dicitur hypothetica quae ex pluribus componitur categoricis mediante ahquo adverbio vel coniunctione coniunctis. Et non tantum potest unicum adverbium vel 1 1 5 et 1 ] de add. D V 4

et 1 ] cum A^D, a add. I

1 1 6 sit] est AA^BDE !; et] de add. BD

add. A II multos mod.] multis modis nos B 1 1 9 tam... quam] quam... tam V 4 122-23 in... divis. om. I aequivalentes BI

sent.] dicendum B, sciendum I

1 1 8 multos] multotiens K, scilicet

119-20 et... practicis] ubi nulla foret necessitas A 1

122 est om. A A 1

, comm.] convertuntur I

124 in quibus... additur] nisi... addatur IK Gem.

eodem] eo I

propos. om. B C

125 ei] eis I

aequiv.]

126 compos.] propositioni A, compositionis B, componitur I . con-

127 in] convertente vel add. A 1

vertente 1 ] conte D convertc Gem.

1 1 6 facil.] satis K

1 1 7 sicut] et add. D K

total.] formaliter I

excmpl.] applicatum A

128 consequente] con-te D, convertente K, est] et haec (dicu ad pracsens add. D) de

conversione modalium sufficiant add. A X D CAP. 3 0 . - 5

dicenda] addenda CIV 4

7 ex] pluribus add. A C I V 4

6 autem] igitur D

8 coniunctione] aliqua add. A,

6 illa] ista B, om. A X D

inviccm add. A X D

compositis A 4

Cf. supra, cap. 21, lin. 94-106.

CAP. 30. -

1

Cf. Boethius, De syllogismo hypothetico, I (PL 64, 831-35).

coniunctis]

PARS n

346

CAP. 3 0

unica coniunctio coniungere propositiones categoricas et facere propositionem hypotheticam, immo etiam possunt plures coniunctiones et adverbia, et ahquando unum adverbium vel plura adverbia, et coniunctio vel coniunctiones concurrere ad faciendum propositionem hypotheticam. Unde ista est propositio hypothetica 'Sortes currit vel Plato vel Ioannes'; similiter ista 'si homo currit, animal currit et Plato disputat'. Et secimdum hoc ahqua propositio hypothetica componitur ex pluribus quam ex duabus propositionibus categoricis. Tamen facihter posset dici quod non est hypothetica ubi concurrunt adverbium et coniunctio vel etiam duae coniunctiones natae facere propositiones hypotheticas diversarum specierum. Et idem potest dici de adverbiis. Secundo sciendum est quod propositionum hypotheticarum quinque assignantur species, scihcet condicionahs, copulativa, disiunctiva, causahs, temporahs2. Sed videtur quod praeter istas sunt ahae propositiones hypotheticae: nam omnis propositio vera vel falsa, composita ex duabus categoricis, est propositio hypothetica; sed huiusmodi sunt multae praeter praedictas; igitur etc. Maior est manifesta satis. Minor patet, nam haec est huiusmodi 'Sortes est currens ubi Plato disputat'. Sed advertendum est quod quamvis sint multae propositiones hypotheticae praeter praedictas, multae tamen videntur esse ahae a praedictis, quae ad ipsas reduci debent. Unde ista est causahs 'Sortes philosophatur, ne sit ignorans', quia aequivalet isti 'quia Sortes non vult esse ignorans, Sortes philosophatur'. Et sicut est de ista, ita est de multis ahis.

9 et] vel A 1 et] vel A currit add. B categoricis

9 - 1 0 propos.] unam A, propositiones C, om. B

11 unum] unicum A^D V coni.] una add. A 1 1 3 - 1 4 Ioann.] currit add. A A 1 , et add. (ultra) A add. A 1

16

19 potest] posset A A X C I 22 caus.] et add. DI !; patct] probatur B

propos.

om.

A X BD

21 est om. B C

13 Plato]

14 homo] Sortes C I V 4

17 est] una add. I

15 plur.]

18 adv.] adverbia A V 4

hypoth.] categoricarum C, communiter add. A X D

26 multae] tales categoricae I ; praeter] istas add. K 28 Sortes... currens] Sortes currit A, nullus Sortes currit B

dcbent] reducuntur C i: caus.] talis CI

32 quia] quae B C V 4

33 Sortes] ideo A X D . sicut... ista om. A 1

ita] sic B

2

10 hypoth.] hypotheticas B C ;!

12 vcl] plures add. A 1

27 est 1 ... satis] patet B ubi] vel I

31 red.

isti] istam (!) A X D ; ign.] ideo add. A

aliis] ut infia patebit add. A 1

Infra, cap. 36, agetur de sexta specie, scilicet de propositione locali.

10

15

20

25

30

DE PROPOSITIONIBUS HYPOTHETICIS

347

[CAP. 3 1 . DE PROPOSITIONE CONDICIONALI ET AEQUIVALENTE EI]

Sequitur modo videre de istis in speciali. Sed quia condicionalis aequivalet uni consequentiae, ita quod tunc condicionalis est vera quando antecedens infert consequens et non aliter, ideo differatur usque ad 5 tractatum d e c o n s e q u e n t i i s 1 . Hoc tamen sciendum quod illa hypothetica dicitur condicionahs quae componitur ex duabus categoricis, coniunctis mediante hac coniunctione 'si' vel aequivalenti ei 2 . Propter istud ultimum est dicendum quod ista est condicionahs 'Sortes non legit nisi sit magister', quia aequiio valet isti 'si Sortes non sit magister, Sortes non legit'. Et universahter, quando duae propositiones coniunguntur mediante ahqua coniunctione, et totum aequivalet uni condicionah, iila propositio dicetur hypothetica et condicionahs. Est etiam sciendum quod ad veritatem condicionalis nec requiritur 15 veritas antecedentis nec veritas consequentis, immo est ahquando condicionahs necessaria et quaelibet pars eius est impossibilis, sicut hic 'si Sortes est asinus, Sortes est rudibihs'.

[CAP. 3 2 . DE PROPOSITIONE COPULATTVA ET QUID REQUIRITUR AD VERITATEM EIUS]

Copulativa est illa quae componitur ex pluribus categoricis coniunctis mediante hac coniunctione 'et' vel mediante ahqua parte aequi5 valente tah coniunctioni. Sicut ista est copulativa 'Sortes currit et Plato disputat'. Simihter ista est copulativa 'Sortes nec est albus nec niger'; simihter ista 'Sortes est tam albus quam calidus'; quia prima aequivalet isti 'Sortes non est albus et Sortes non est niger', et secunda isti 'Sortes est albus et Sortes est calidus'. CAP. 3 1 . - 2 modo om. AXI eis add. A 1

6 Hoc] hic A V 4 9 est] una add. A 1

sciendum I

coniunctione mediante I

4 non om. I

aliter] alias A 1 : difF.] dimittatur A, differenter D, de

8 vel] aliquo add. A X D " ei] isti C V 4 , tali K, et add. D, om. B 10 isti] propositioni add. A X D

:

dic.]

11 med.... coni.] aliquo modo

14 Est] Et praem. D • sciend.] advertendum A

15 veritas 1 om. A A 1

16 est om. BI CAP. 32. - 3-4 coni.] coniunctim I, om. B positioni I

6 niger] et add. B D

4 aliqua] alia I parte] orationis add. A X D

7 ista] est una copulativa add. D

CAP. 31. - 1 Quae est Pars III—3. ceronis, V (PL 64, 1129ss.).

2

prima] prior A^D

5 coni.] pro8 et 1 om. A C V 4

Cf. Boethius, loco cit.; et In Topica CI-

348

PARS II CAP.

17

Ad veritatem autem copulativae requiritur quod utraque pars sit 10 vera, et ideo si quaecumque pars copulativae sit falsa, ipsa copulativa est falsa. Et similiter ad necessitatem copulativae requiritur quod quaelibet pars sit necessaria. Et ad hoc quod sit possibilis requiritur quod utraque pars sit possibihs. Sed ad hoc quod sit impossibihs non requiritur quod utraque pars sit impossibihs, nam haec est impossibihs 'Sortes ^ sedet et non sedet', et tamen utraque pars est possibihs; sed ad hoc quod copulativa sit impossibilis requiritur quod altera pars sit impossibilis vel quod una sit incompossibihs alteri, sicut haec est impossibihs 'Sortes est albus et Sortes est asinus', quia haec est impossibihs 'Sortes est asinus', et haec est impossibilis 'Sortes sedet et non sedet', quia duae 20 partes sunt incompossibiles. Sciendum est etiam quod opposita contradictorie copuiativae est una disiunctiva composita ex contradictoriis partium copulativae Et ideo idem requiritur et sufficit ad veritatem oppositae copulativae quod sufficit et requiritur ad veritatem disiunctivae. Unde istae non contra- 25 dicunt 'Sortes est albus et Plato est niger', 'Sortes non est albus et Plato non est niger', sed illi copulativae contradicit ista 'Sortes non est albus vel Plato non est niger'. Oportet autem scire quod semper a copulativa ad utramque partem est consequentia bona, sicut sequitur 'Sortes non currit et Piato disputat, 30 ergo Plato disputat'; sed e converso est fallacia consequentis. Tamen sciendum est quod quandoque ab altera parte copulativae ad copulati10 autem om. AA^BD 12 Et om. A C I V 4

ipsa] tota add. A \ copul.] tota B, om. I

11 quaec.] altera A 1

14 utraque] quaelibet A B D

15 utraque] quaelibet B D

etiam requiritiir quod aliqua pars sit impossibilis add. D add. A X D add. A X D

16 et 1 ] Sortes add. C D

nam] quia A X D

17 copul.] categorica I ; pars om. A C V 4

alteri] et altera compossibilis add. K

haec] copulativa add. D

incompossibilis B C V 4 illius add. A J D

et 1 ] Sortes add. A 1

25 Unde] ut I , istae] illae C, propositiones add. D 28 vel] et C

niger] albus A 1

sequitur enim A 1

Sortes] hic C

et e converso add. C V 4

19-20 quia... asinus

20 et] similiter add. A 1 ; imp.]

20-21 duae partes] partes eius A X D

23 partium] illius add. A 1

24 ideo] illud add. A X D 26 et 1 ] vel K

29 semper om. A C V 4

copulativa

18 una] pars

19 est1 albus] sedet A 1 ;!

Sortes 1 est om. A C I V 4 „ quia] secunda pars (eius add. A 1 ) impossibilis et add. A X D om. (hom.) A , Sortes 1 ... asinus om. A 1 . Sortes 1 ... imposs. om. (hom.) D

imposs. 1 ] nec

j! haec]

22 contrad.] 25 et requ. om. A 1

27 ista] disiunctiva add. A X D

utramque] alteram A 1

Sortes... currit] Sortes est currens A 1 , currens est Sortes D

32 est om. A X DI ;| quandoque] aliquando A^D, quando I

30 sicut sequ.] 31 disp.] altera] alia A 1

De lege ab Augusto De Morgan denominata videsis Ph. Boehner, Collected Articles cit., pp. 321 ss.; Medieval Logic, Manchester-Chicago-Toronto 1952, pp. 67s. Cf. etiam Gualterus Burlaeus, De puritate artis logicae tractatus longior, pars III, partic. I, c. unicum (ed. cit., pp. 112s.); Ps.-Scotus (Andreas de Novocastro ?), Quaestiones in Anal. Priora Aristot., I, q. 3, n. 7 (ed. Wadding, inter opera Scoti, 1,277). 1

DE PROPOSITIONIBUS HYPOTHETICIS

349

vam potest esse consequentia bona gratia materiae, puta si una pars copulativae inferat aliam, tunc ab illa parte ad totam copulativam est 35 consequentia bona.

[CAP. 3 3 . DE PROPOSITIONE DISIUNCTTVA]

5

10

15

20

Disiimctiva est illa quae componitur ex pluribus categoricis mediante hac coniunctione Vel', vel mediante aliquo aequivalente sibi \ Sicut ista est disiunctiva 'tu es homo vel asinus'; simihter ista est disiunctiva 'tu es homo vel Sortes disputat'. Ad veritatem autem disiunctivae requiritur quod ahqua pars sit vera; et hoc est intelhgendum quando propositiones sunt de praesenti et non de futuro nec aequivalentes propositionibus de futuro. Et hoc diceret P h i l o s o p h u s 2 ; tamen secundum veritatem ad veritatem disiunctivae requiritur quod altera pars sit vera 8, quia secundum veritatem propositio de futuro est vera vel falsa, quamvis evitabihter. Sed ad necessitatem disiunctivae non requiritur necessitas alterius partis, sicut ad hoc quod haec sit necessaria 'Sortes sedet vcl non sedet' non requiritur quod altera pars sit necessaria. Tamen ad necessitatem disiunctivae requiritur [vel] necessitas ahcuius partis, vel quod partes sibi contxadicant, vel aequivaleant contradictoriis, vel sint convertibiha cum contradictoriis. Unde haec est necessaria 'Sortes currit vel Deus est', quia altera pars est necessaria; haec autem est necessaria 'Deus creat vel non creat', quia partes contradicunt. Ad possibihtatem autem disiunctivae sufficit quod altera pars sit possibihs; sed ad hoc quod distiunctiva sit impossibihs requiritur quod utraque pars sit impossibilis. 3 3 potcst esscj cst A 1 l| si] quando B

34 aliam] alteram BCI, partem add. B D 1, parte] co-

pulativae add. A 1 CAP. 3 3 . - 4 Sicut ista] ut haec A 1 contingcntcr add. mg. B

5 vel] aut D

12 necess.] veritatem A^CI ;; non om. B 15 vel 1 ] scilicet A , et B ,; sibi] invicem add. A A X D

cessit.] veritatem K

autem] similitcr haec A 1 , et haec etiam D

CAP. 33. -

vel] tu es add. A

8 et 1 ] vel et add. de praeterito B, om. A^D

altera A^E, alia BI

1

:

vel] Deus add. K

6 autem om. BI

9 sec.] rei add. A 1

aliqua] 11 est]

14 Tamen] sed B, om. I , ne16 v e l 1 ] ct B

18 haec

2 0 p a n om. A C V 4

Cf. Boethius, De syllogismo hypothetico, I (PL 64, 834 C - 835 A).

* Aristot., Periherm., c. 9 (18a 28 - 19b 4).

8

Et hoc quia "Deus determinate

scit alteram", ut dicit Ockham, Expositio in Periherm. Aristot., I, c. 6, ad textum: Quare manifestum est (ed. Bononiae 1496).

350

PARS II CAP.

17

Sciendum est etiam quod opposita contxadictorie distiunctivae est una copulativa composita ex contradictoriis partium ipsius disiunctivae 4, et ideo idem sufficit et requiritur ad veritatem oppositae disiunctivae 25 quod sufficit et requiritur ad veritatem copulativae. Sciendum est etiam quod ab altera parte disiunctivae ad totam disiunctivam est bonum argumentum, et e converso est fallacia consequentis, nisi sit aliquando aliqua causa specialis impediens fallaciam consequentis. 30 Similiter a disiunctiva cum negatione alterius partis ad alteram partem est bonum argumentum, sicut bene sequitur 'Sortes est homo vel asinus; Sortes non est asinus; igitur Sortes est homo\

[CAP. 3 4 . D E P R 0 P 0 S M 0 N E CAUSALI]

Propositio causahs est iha quae componitur ex pluribus categoricis mediante hac coniunctione 'quia' vel aequivalente ei. Unde ista est causahs 'quia Sortes est homo, Sortes est animal\ Simihter ista est causahs 'Sortes laborat, ut sanetur'; aequivalet enim isti 'Sortes laborat, 5 quia vult sanari'. Simihter ista est causahs 'Sortes deambulat post cenam, ne infirmetur', quia aequivalet isti 'quia Sortes non vult infirmari, deambulat post cenam'. Similiter ista est causahs 'Sortes calefit in quantum movetur', quia aequivalet isti 'quia Sortes movetur, calefit'. Ad veritatem autem causahs requiritur quod quaehbet pars sit vera, 10 et simul cum hoc quod antecedens sit causa consequentis. Et ideo ista non est vera 'Sortes est albus, quia Plato est albus'; quamvis enim utraque pars sit vera, quia tamen ista non est vera 'Sortes est albus propter hoc quod Plato est albus', ideo est falsa. 23 cst om. C V 4 ipsius] illius BD, om. A (ihom.) C

etiam] autem AI

24 compos.] facta A 1 , om. I > i contrad.] oppositis A 1 |i 28 et] sed A 2 D

29-30 nisi... cons. om.

29 aliqu. om. A A X B ;; aliqua] alia BI j| Eillaciam om. AAH

29-30 cons. om. A A 1

3 1 - 3 2 partem om. BI

27 disi.] disiunctiva BI

33 asinus 1 ] et add. A J D j| Sortes 1 ] et A

CAP. 3 4 . - 4 animal] risibilis A X D, et add. AlD 5 - 6 sanetur... sanari] calefiat... calefieri A X D aequ.] aequivalet enim B

5-6 laborat 1 ... Sortes 1 trp. p. Sortes (lin. 8) I

6 dcamb.] ambulabat AA^I, est ambulans B

7-8 quia 1 ... causalis om. A 1

calef.] calefacit (sic et infia) B, calescit etiam infia) I

9 quia 1 ] quae B. om. A 1 || quia 1 ... calefit] Sortes

calefit (calcscit B) quia movetur A^B, Sortes quia movetur calefit D 11 simul om. A C V 4 om. A A 1 4

7 quia 1

8 deamb.] ambulat A B || caus.] talis A 1 |J 10 causalis] istius A, talis C V 4

12 Sortes] non add. A C V 4 j; quia] propter hoc quod A C K V 4 ;! est a ] sit A I! enim

13 ista... Sortes] Sortes non A V 4 , ista Sortes non C

C f . supra, cap. 32, nota 1.

14 Plato] non add. A

DE PROPOSITIONLBUS HYPOTHETICIS

351

15

Et est sciendum quod hic accipitur causa large et non stricte. Non enim requiritur ad veritatem causalis quod una propositio sit causa quare alia ponitur in esse, sed sufficit quod exprimat causam requisitam ad hoc quod aha propositio sit vera. Sicut est hic 'lignum calefit, quia ignis est sibi praesens'; per illud enim antecedens 'ignis est praesens ligno' expri20 mitur causa sine qua haec non esset vera 'lignum calefit', ideo ista causalis est vera. Vel requiritur quod propositio illa sit prior aha, ita quod praedicatum antecedentis prius praedicetur de subiecto suo quam praedicatum consequentis praedicetur de subiecto suo. Et secundum hoc potest haec esse vera 'isosceles habet tres, etc., quia triangulus habet tres etc.\ 25 Et est sciendum quod hic accipitur causa large, sive sit causa per se sive per accidens, sive voluntaria sive naturalis. Ex istis patet quod omnes tales sunt falsae 'asinus est risibihs, quia est homo\ 'omnis homo peccat, quia est hberi arbitrii' et huiusmodi. Unde ad necessitatem causahs requiritur necessitas utriusque partis. 30 Sed ad impossibihtatem causahs non requiritur impossibihtas nec falsitas ahcuius partis, sed sufficit quod antecedens non possit esse causa consequentis, modo praedicto accipiendo causam. Et est advertendum quod non dicitur hic antecedens illud quod secundum vocem praecedit, sed illa propositio quae immediate sequitur 35 hanc coniunctionem 'quia\ illa est antecedens. Simihter ad possibilitatem causahs requiritur quod quaehbet pars sit possibihs. Sed hoc non sufficit, sicut ad necessitatem non sufficit necessitas utriusque partis. Ex praedictis patet quod a causah ad alteram partem est conse40 quentia bona sed non e converso. Simihter a causah ad copulativam est bona consequentia sed non e converso. Unde bene sequitur 'omnis homo peccat, quia est hberi arbitrii; igitur omnis homo peccat et omnis homo est hberi arbitrii'; sed e converso non sequitur.

19 cnim om. A C I ii antec.] consequens A

18 cst hic] cnim hoc I

22 antec. mg. D, om. A B C I K V 4

21 illa] ista B C et tamen I, om. C V 4

26 sive 1 ] sit causa add. I

31 possit] potest C V 4 , posset E 37-38 Sed... partis om. B bona add. D

30 non] nec C D V 4

necess.] quia add. AIK

24 etc. 1 ]

30-31 falsitas] necessitas K

32 praed. ... causam] quo dictum A 1

37 sicut om. IK

43 sequitur om. C V 4

20 calef.] calefacit BIV 4

22-23 quam... suo om. (hom.) A B 35 illa om.

A^CD

41 conv.] est consequentia

352

PARS II CAP.

17

[CAP. 3 5 . DE PROPOSITIONE TEMPORALI ET QUID REQUTRITUR AD VERITATEM EIUS]

Propositio temporalis est illa quae componitur ex pluribus categoricis mediante aliquo adverbio temporis1. Sicut ista est temporalis 'Sortes currit, dum Plato disputat'; similiter ista 'Sortes fuit albus, quando Plato fuit niger'; similiter ista 'Sortes fuit albus, quando Plato non currebat'. Ad veritatem autem temporalis requiritur veritas utriusque partis pro eodem tempore vel pro diverso tempore. Unde aliqua sunt adverbia quae denotant propositiones quas coniugunt esse veras pro eodem tempore et aliqua pro diverso tempore. Unde ad veritatem istius 'Deus agit, quando creatura agit' requiritur quod utraque istarum sit vera et in eodem tempore. Similiter ad veritatem istius 'Apostoli praedicabant, dum Christus praedicavit' requiritur veritas utriusque partis et quod in eodem tempore fuerint verae, si fuerint formatae. Sed ad veritatem istius 'Paulus fuit conversus, postquam Christus fuit passus' requiritur quod istae propositiones fuerint verae pro diverso tempore; similiter ad veritatem istius 'Christus praedicavit, antequam patiebatur' requiritur quod ambae partes fuerunt verae pro diverso tempore. Tamen sciendum est quod ad hoc quod temporalis sit vera, non requiritur quod numquam fuerint partes verae pro eodem tempore vel numquam pro diverso, sed quod ahquando fuerint verae pro eodem tempore vel pro diverso. Et ideo istae duae stant simul 'Apostoli praedicaverunt, dum Christus praedicavit' et 'Apostoli praedicaverunt postquam Christus praedicavit'. Simihter ad necessitatem temporahs requiritur necessitas utriusque partis. Et ideo nulla tahs est necessaria 'lignum calefit, quando ignis sibi approxmxatur'; 'creatura creatur, quando Deus creat'; 'asinus est risibihs, CAP. 35. - 5 diiputat] legit B, et add. D |j simil.] et A 1 m i l . . . . currebat om.

A1

8 autem om.

AXI

6 fuit 1 ... Plato* om. (hom.) BI

14 dum] quando A B E |j Christus] Deus A |j praed.] praedicabat A A X E form. om. A

fuerint 1 ] fucrunt B E V 4

1 7 - 1 9 similiter... tempore om. (hom.) IK et sic de aliis add. A 1 om. (hom.) I

quod om. AI

17-18 ad verit. om. A X C V 4

18 istius] hic A X V 4 , haec C ;!

19 partes om. A X B n fuer.] fuerint D i| tempore]

21 numquam] unquam A^C i| tempore om. A C D K V 4

23 vel] numquam add. B (j pro om. A C V 4 ,| duae om. C V 4

cabant A 1 , praedicant I cess.] veritatem I

CAP. 35. -

24 dum] quando A, postquam B

22-23 sed... diverso 23-24 praed.] praedi-

praedicavenmt] praedicabant A 1

27 calefit] calefecit BI 1

15 fiierint 1 ...

17 istae] illae A X C V 4 || fuerint] sint A B , sunt E, fuerunt K

1 8 - 1 9 requ. ...tempore om. A C I K V 4

pat.] pateretur A

6-7 si-

12 et om. A B | in] pro B

11 aliqua] alia B, est I

Cf. Boethius, De syllogismo hypothetico, I (PL 64, 835).

26 ne-

5

io

15

20

25

DE PROPOSITIONIBUS HYPOTHETICIS

30

35

40

45

353

quando est homo\ Et si in aliquo auctore inveniantur tales propositiones et asserat eas esse necessarias, glossandae sunt tales: ut auctor non loquatur de virtute sermonis, sed per temporalem intelligit condicionalem, ut talis 'creatura creatur, quando Deus creat' importat istam 'si Deus creat, crcatura creatur\ Unde ista propositio 'Sortes est, dum est' vel 'Sortes movetur, dum currit' non est necessaria, sed poterit esse falsa. Verumtamen per tales temporales intelligunt condicionales, quae condicionales verae sunt Simihter, ad impossibihtatem temporahs non requiritur impossibilitas ahcuius partis, sed sufficit quod partes sint incompossibiles. Unde ista est impossibilis 'Deus creat, dum non creat', quia partes sunt incompossibiles. Si autem sit temporalis quae notet propositiones esse veras pro diverso tempore, tunc ad hoc quod sit impossibilis, sufiicit quod partes sint convertibiles, ita quod una non possit esse vera sine alia nec e converso. Ex praedictis patet quid requiritur ad hoc quod temporalis sit possibilis vel contingens. Ex praedictis etiam patet quod a temporah ad alteram partem est bona consequentia sed non e converso. Simihter ex temporali sequitur copulativa et non e converso: non enim sequitur 4Adam fuit et Noe fuit, igitur Adam fuit, quando Noe fuit'; nec sequitur 'Iacob fuit et Esau fuit, igitur Iacob fuit, quando Esau fuit\

[ C A P . 3 6 . D E PROPOSITIONE HYPOTHETICA, QUAE POTEST VOCARI LOCALIS]

Propositio hypothetica localis 1 potest vocari illa quae componitur ex pluribus categoricis, coniunctis mediante adverbio locah vel ahquo 29 homo] ct huiusmodi add. A J B D 30 cas om. C V 4 ; csse om. E K V 4 i! neccss.] veras A C D I , gloss. sunt] dicendum est B ;: tales] propositioncs add. C D K , om. A^BI !i ut] quod A X B 30-31 loquatur] loquitur ABT 32 talis] ista B, propositio add. D jj imp.] importet B D 34 Unde] et add. A 1 , etiam add. D 35 Verumt.] auaores frequenter et homincs communiter loquentcs add. D 35-36 pcr... temporales] auctores pcr talcs (condicionalcs mg.) propositioncs (frequenter mg.) A 1 35 tales] propositiones add. I 39 ista] temporalis add. A X D ,, imposs.] incompossibilis B , partes] eius add. A^D 40 quae om. C V 4 ; notet] denotet B 41 imp.] possibilis I 42 alia] reliqua A X D 44-46 Ex... converso om. A 1 45 vel] et B ; praed.] quo A C V 4 etiam om. A C V 4 47 et]scd A 1 48 fuit 4 ] similiter add. A C V 4 ;| ncc] etiam add. A J D 49 quando] postquam D K ij fuit 4 ] et sic de aliis add. A 1 CAP. 3 6 . - 3 localis] logicalis K 2

4 pluribus] duabus B, propositionibus add. AA X DI ii aliquo om. B C V 4

Inceptor de hac re fusius agit in Expositione in Periherm. Aristot., I, c. 6, ad

t e x t u m : Esse igitur quod est, quando est (ed. Bononiae 1496).

CAP. 36. - 1 Supra, cap. 1 et 30, propositio localis inter species propositionum hypotheticarum non enumerabatur.

OCKHAM, SUMMA LOGICAB

23

354

PARS II CAP.

17

aequivalente ei, qualis est ista 'accidens est, ubi suum subiectum est' et 5 ista 'Christus patiebatur, ubi praedicavit'. Ad veritatem talis hypotheticae requiritur veritas utriusque partis et pro eodem loco vel pro diverso. Et in hoc differt a temporah, quia ad veritatem temporalis requiritur veritas utriusque partis pro eodem tempore vel pro diverso, ad veritatem autem localis requiritur veritas utrius- 10 que partis pro eodem loco vel pro diverso 2. Est tamen sciendum quod tempus large accipitur pro tempore proprie dicto et pro aeternitate sive negatione temporis. Quod quahter habeat intelligi, ahbi expositum est, super IV Physicorum et super II Sententiarum 8. Hoc autem dico pro tahbus propositionibus 'Deus fuit, 15 antequam mundus fuit' et huiusmodi. Per praedicta de propositione temporah patet quid dicendum est de propositione locali, quia omnia, vel fere, quae dicuntur de temporah, possimt proportionahter dici de locali. Per praedicta etiam de propositionibus hypotheticis praenominatis 20 potest facihter sciri quid sentiendum est de ahis hypotheticis, si quae sint. Cuiusmodi forte sunt tales 'albedo est in Sorte, in quo non est nigredo', 'Deus est a quo sunt omnia' et huiusmodi. Tales tamen possunt reduci ad copulativam.

5 ei] sibi B

:

ista] haec A 1

eodem] subiecto add. I

A X DK

6 ista] haec A 1

diverso om. A

8-11 Et 1 ... diverso om. K

corr. V 4 , om. I

10 pro om. D

add. A X D „ localis] non add. A V 4 13 sive] sine E, pro add. K autem om. A V 4

et V 4 , om. A

8 vel] non E O

9 partis] vel add. A 1

11 loco corr. itt tempore V 4

8 et 1 om. 8 - 1 0 Et 1 ...

9 - 1 0 tempore] loco C V 4 , sed

10-11 ad... diverso om. (hom.) BCI

10 autem] propositionis

vel] et A 1 , non E O

pro om. A X D

14 alibi om. A X B ; expositum cst] dicetur A 1 , exponitur B, cxponetur DF,

exponendum est I, scilicet add. CIK, puta add. K hoc C

7 verit.] autem add. D

8-9 loco... eodem om. (hom.) K

16 fuit] fuerit I

14-15 et... Sent. om. A 1

15 Hoc autem] et

18 omnia... fere] fere omnia A X D

20-21 praen. ... hypoth. om. (hom.) B

20 praenom.] praenotatis AlC

20 etiam] 21 sent.]

dicendum A, sciendum IV 4 ! aliis] propositionibus add. A 1

Si propositio localis est negativa, requiritur quod utraque pars sit vera pro loco diverso. Cf. Albertus de Saxonia (Albertucius), Perutilis Logica, tract. III, c. 5: "Ad veritatem primarum istarum propositionum requiritur quod ita fiat in eodem loco sicut suae categoricae significant, et hoc si est affirmativa; et si est negativa, tunc hoc non requiritur. Verbi gratia 'Sortes dormit ubi Plato vigilat'; 8 Guillelmus 'Sortes non dormit ubi Plato vigilat' " (ed. Venetiis 1522, f. 19vb). de Ockham, Expositio in Physicam Aristot., IV, t. 118 (cod. Oxon. Merton 293, f. 105rb); Sent. II, q. 10 J. 2

DE PROPOSITIONIBUS HYPOTHETICIS

355

[CAP. 3 7 . DE PROPOSITIONIBUS IN QUIBUS CONIUNCTIONES VEL ADVERBIA PONUNTUR INTER DUOS TERMINOS]

Praedictis autem est adiciendum quod quando aliqua praedictarum coniunctionum vel adverbiorum ponitur inter duos terminos, ita quod 5 propositiones categoricae non complete exprimuntur, talis propositio est distinguenda secundum compositionem et divisionem, quia potest esse categorica vel hypothetica. Vel tahs distinguenda est secundum amphiboliam, eo quod potest esse categorica vel hypothetica. Et forte ista distinctio est planior et magis propria. Tamen sive distinguatur secun10 dum compositionem et divisionem sive secundum amphiboham, sensus non diversificatur. Unde ubi ponitur haec coniunctio cvel' illa propositio est distinguenda, eo quod potest esse disiunctiva vel de disiuncto extremo. Sicut haec est distinguenda 'omnis homo salvabitur vel damnabitur\ eo quod potest esse disiunctiva, et tunc aequivalet isti 'omnis 15 homo salvabitur vel omnis homo damnabitur,, quae falsa est; vel potest esse de disiuncto extremo, et tunc aequivalet isti 'de quohbet contento sub homine verificatur hoc totum: salvabitur vel damnabitur'; et hoc est verum, et ideo prima est vera. Et est advertendum quod quando talis propositio est singularis, tunc 20 disiunctiva et de disiuncto praedicato aequipollent, non autem quando est universahs, ut patet in praedicto exemplo. Simihter, ubi ponitur haec coniunctio 'et' illa propositio est distinguenda, eo quod potest esse copulativa vel de copulato extremo, sicut ista est distinguenda 'tria et duo sunt quinque': si sit de copulato su25 biecto, vera est; si sit copulativa, falsa est. Similiter est de tah propositione ubi ponitur haec coniunctio 'si\ quod tahs propositio est distinguenda, eo quod potest esse condicionalis vel de condicionato extremo, sicut ista 'omne possibile, si est necessarium, est verum' est distinguenda, eo quod potest esse condicionahs, et 30 tunc est sensus 'si omne possibile est necessarium, omne possibile est verum', quod verum est; si sit de condicionato subiecto, tunc aequivalet CAP. 37. - 3 autem] etiam A 1 Unde D j talis add. A 1 add.B

AXB

9 disring.] distingueretur

CV4,

6 quia] quod BCIV 4 , vel add. A distinguantur D

16 extremo] praedicato A X BD

vera om. A 1 !I ideo] sub illo sensu add. D ut... exemplo om. A 1

haec A 1 q u i n q u e ] quae add. E condicionali E tremo vel add. A 1

in] ex I

22 coni.] dictio A 1

25 si... est* om. A A J B C K V 4

29 verum] haec enim add. D

13 vel] omnis homo

15 quac... est om. AXI

15-16 po-

17 totum] disiunctum add. A X D

19 talis om. A X D

7 Vel]

10-11 sensus] nihilominus

11 divers.] diversantur D || coni.] dictio A 1 1; illa] talis A 1 , aliqua I 14eo...isti]sisitdisiunctivaest£ilsa, quia sensus est A 1

test esse] est A 1 sicut B

4 ita] etiam I

20 praedicato] extremo A 23 sicut] sic A 1 , et B 27 quod 1 ] quia A^B, om. C

est1... et] si sit condicionalis A 1

18 et... 21 ut] 24 ista] 28condic.]

31 condic.] ex-

356

PARS II CAP.

17

isti: de omni illo de quo verificatur hoc totum 'possibile, si est necessarium', verificatur hoc praedicatum Verum'. Et hoc est falsum. Nam de ista propositione 'homo est asinus' verificatur hoc totum 'possibile, si est necessarium'. Haec enim est vera 'te esse asinum est possibile, si est 35 necessarium', sive sit condicionahs sive de condicionato subiecto, et tamen haec non est vera 'te esse asinum est verum'. Simihter est de coniunctione causali, quod propositio in qua ponitur est distinguenda, eo quod potest esse causalis vel de causali extremo. Sicut ista est distinguenda 'omnis homo est capax Dei, quia habens *o animam rationalem', eo quod potest esse causalis vel de causali praedicato. Sed semper vel frequenter ilh sensus convertuntur. Simihter, ubi ponitur adverbium temporis, illa propositio est distinguenda, eo quod potest esse temporahs vel de temporali extremo. Sicut ista est distinguenda 'omnis damnatus, dum fiiit viator, peccavit', eo 45 quod potest esse temporahs vel de temporah praedicato. Si sit temporahs, timc aequivalet isti 'dum omnis damnatus fuit viator, omnis damnatus peccavit', quae falsa est, quia istae duae numquam fiierunt simul verae; si sit de temporah extremo, tunc aequivalet isti 'de quohbet damnato verificatur hoc totum: dum fuit viator, peccavit', et hoc est verum, quia so quaehbet singularis est vera. Similiter est de adverbio locali. Sicut patet de ista 'omnis homo currebat, ubi disputabat'. Ponatur enim quod quihbet homo in eodem loco in quo disputabat, currebat, sed diversi in diversis. Tunc patet quod prima est vera, si sit de locali praedicato; et falsa, si sit localis. 55 Est etiam sciendum quod talis distinctio non tantum habet locum in praedictis, sed etiam consimihs distinctio potest poni quando hoc pronomen 'qui' ponitur inter duos terminos. Sicut hic 'omnis homo, qui est albus, currit', nam in sensu divisionis aequivalet uni copulativae, isti scihcet 'omnis homo currit et ille est albus'; in sensu compositionis de- 60 notatur quod de quocumque verificatur hoc totum 'homo, qui est albus\ de illo verificatur hoc praedicatum 'currit'. Et de propositionibus ad praesens ista sufficiant. 32 si] non I, om. B !, cst] verum add. A 1 34 verif. ... totum om. I 34^35 possibile... necess.] si est possibile est necessarium A 1 , si est possibile non est necessarium I 35-36 Haec... necess. om. I 36 sive] sit add. CIK ' condic.] extremo add. A 3 7 verum] ut patet intuenti add. D 38 ponitur] haec coniunctio quia add. B 40 Sicut ista] et sic A 1 ; ; dist.] vera C V 4 || omnis om. A 1 !l habens] habet A X B 44 Sicut] unde A 1 45 dum] quando I 45-46 eo... temporalis 1 ] si sit temporalis A 1 46 temporali] extremo sive add. K 4 7 dum... viator om. A !] dum om. C V 4 ;' omnis] homo add. B 48 istae] illae B C V 4 52 patet] est C !! h o m o ] ibi add. s. lin. B 53 quilibet] omnis A 54 in quo] ubi A 1 Tunc] quod A 1 55 quod] quia A 1 |i et] est add. B 56 etiam] autem AI 59 nam] et ille est albus A 1 59-61 aequiv. ... denotatur om. A 1 61 albus] quod add. B 63 Et] haec add. C l| propos.] hypotheticis add. D ii ista om. C

SUMMA

LOGICAE

PARS

III

TRACTATUS PRIMUS

DE SYLLOGISMO SIMPLICITER

[CAP. 1 . D E DIVISIONIBUS ET DEFINITIONIBUS

SYLLOGISMORUM]

Completis primis duobus tractatibus, nunc ad tertium tractatum, de argumentis videlicet, est accedendum. Et quia inter omnes species argumentorum syllogismus obtinet principatum, ideo de syllogismo est s primo dicendum Praemittendae autem sunt quaedam distinctiones ad propositum necessariae. Unde sciendum est quod syllogismus aliquando accipitur pro uno communi omni syllogismo, ita quod in propositione supponat pro uno communi et non pro aliquo significato. Et sic accipiendo syllogismum w haec est falsa 'syllogismus est oratio' etc. 2, et haec simihter 'syllogismus componitur ex tribus terminis' etc. 8 Ahquando autem accipitur syllogismus significative pro oratione, 'in qua quibusdam positis' etc. Secunda distinctio est quod syllogismorum quidam sunt demonstrativi, quidam topici, quidam nec topici nec demonstrativi. Syllogismus 15 demonstrativus est ille in quo ex propositionibus necessariis evidenter notis potest adquiri prima notitia conclusionis. Syllogismus topicus est syllogismus ex probabihbus. Et sunt "probabiha 4 quae videntur vel omnibus vel pluribus vel sapientibus, et de his quae videntur vel omnibus vel pluribus vel maxime sapientibus". CAP. 1 . - 2 nunc] tunc V 4 , om. C sciendum A B C I V 4 gismo A

uno] aliquo A

in qua add. C add. A J D add. K

3 acced.] capiendum A, attcndendum BI

dist.] divisiones BI

7 accip.] potest accipi B, sumitur D

9 pro] alio add. I

10-11 et... etc. om. C V 4 14 topici 1 ] et add. D

aliquo] singulari add. A 10 syllog. 1 ] est qui add. A

15 in] de CIV 4

18-19 sapientibus... vel 8 om. A C V 4

5 diccndum] 8 propos.] syllo-

10 est 1 ] esset BD ! oratio] 12 positis] et concessis

18 videntur] dicuntur I || vel 8 ] pluribus

19 quae] quales I, om. A J B

CAP. 1. - 1 Prima pars tertiae partis Surnmae Logicae in cod. V 4 Liber Priorum inscribitur; agitur enim hic de syllogismo simpliciter, de quo Aristotcles in libris Priorum Analyticorum agit. Cf. etiam Boethius. De syllogismo categorico (PL 64, 7 9 4 2 Cf. Aristot., AnaL Priora I, c. 1: "Syllogismus autem est oratio in qua 832). f positis quibusdam aliud quid ab his quae posita sunt ex necessitate accidit eo quod haec sint" (24b 18-20); versio Boethii (Aristoteles Latinus, III, 1-4, ed. L. Minio-Paluello, Bruges-Paris 1962, 6). Eodem modo definit syllogismum Aristoteles etiam in 8 Cf. Petrus Hispanus, Summulae Logicales, tract. IV Topicis, I, c. 1 (lOOa 25-27). 4 Aristot., Topica, I, c. 1 (lOOb 21-23); versio Boethii (Aristoteles (cd. cit., p. 36). Latinus, V, 1-3, ed. L. Minio-Paluello, Bruxelles-Paris 1969, 5s.).

360

PARS

ni-i

CAP. 10

Et est ista descriptio sic intelligenda quod probabilia sunt illa, quae cum sint vera et necessaria, non tamen per se nota, nec ex per se notis syllogizabilia, nec etiam per experientiam evidenter nota, nec ex talibus sequentia; tamen propter sui veritatem videntur esse vera omnibus vel pluribus etc., ut sic brevis descriptio sit ista: probabilia sunt necessaria, nec principia nec conclusiones demonstrationis, quae propter sui veritatem videntur omnibus vel pluribus etc. Per primam particulam excluduntur omnia contingentia et omnia falsa; per secundam omnia principia et conclusiones demonstrationis; per tertiam excluduntur quaedam necessaria, quae tamen omnibus apparent falsa vel pluribus etc. Et sic articuli fidei nec sunt principia demonstrationis nec conclusiones, nec sunt probabiles, quia omnibus vel pluribus vel maxime sapientibus apparent falsi. Et hoc accipiendo sapientes pro sapientibus mundi et praecise innitentibus rationi naturah, quia iho modo accipitur 'sapiens' in descriptione probabilis. Ex istis sequitur quod syhogismus topicus nec peccat in materia nec in forma. Sequitur etiam aliud, quod nuhus secundum communem cursum potest evidenter et demonstrative cognoscere de ahquo syhogismo topico ipsum esse topicum, quamvis possit habere fidem quod est syhogismus topicus. Sequitur etiam ahud, quod non omnis syhogismus topicus facit semper praecise dubitationem et formidinem, sed etiam frequenter facit firmam fidem, sine omni dubitatione, quia ita aliquando adhaeremus probabihbus sicut evidenter notis. Syhogismus qui nec est demonstrativus nec topicus potest dividi, quia quidam est ex improbabihbus, quidam non ex improbabilibus. Similiter, quidam syllogismus peccat in materia, quidam non peccat in materia. Aha distinctio: quidam est syhogismus uniformis, quidam mixtus. Et uniformis quidam est uniformis ex propositionibus de inesse, quidam

21 et] nec A 1 add. A 1

22 etiam om. C V 4

21-22 syllog.] syllogisatis A, syllogisata A 1

sit A X B :: descriptio] probabilium add. D ; sit] sic B, om. A A 1 29 vel] in I

27 sec.] vcro add. C

30 princ. dem.] demonstrationes A 1

33 praecise] praecipue B C D

add. B D || nec 1 ] non C V 4 , om. B D || peccat] nec add. B j| nec*] vel B 41 firmam] primam A

D ;; improb. 1 ] probabilibus AIK I , non om. A

pcccat 1

39 omnis] omnibus A 1

42 probab.] probabilibus ABIK, et add. D om. AE

add. B, syllogismi quia add. D

45 syllog. om. AE

25

30

35

40

45

24 sic]

28 et] omnes

32 sapientibus] huius add. D K

34 probab.] philosophi A 1 , philosophiae I

38 ipsum] non add. A 1 i; est] sit A 1

20

35 quod] numquam 36 aliud] scilicet add. D

40 formid.] fortitudinem K 44 non ex] ex non A, non est ex

materia] forma A

quidam 1 ] syllogismus add.

47 Alia] est add. DI, om. A , dist.] similiter A, divisio A^BD, quod 48 quidam 1 ] est uniformis add. D, uniformiter I

DE DIVTSIONE SYLLOGISMORUM

50

55

60

65

361

ex propositionibus modalibus. Et isti sunt diversi, [secundum quod diversitas invenitur in propositionibus modalibus]. Mixtus syllogismus quidam est mixtus ex necessario et inesse, quidam ex necessario et contingenti. Et sic de aliis, de quibus omnibus dicetur i n f e r i u s 5 . Similiter, syllogismus uniformis ex propositionibus de inesse quidam est uniformis ex propositionibus de praesenti, quidam ex omnibus de praeterito, quidam ex omnibus de fututo, quidam ex una de praesenti et alia de praeterito vel de futuro. Sciendum est tamen quod definitio communis omnibus praedictis est ista: Syllogismus est oratio in qua ex duabus praemissis, dispositis in modo et in figura, de necessitate sequitur conclusio. Et ad istam definitionem nihil refert an praemissae sint verae vel falsae. Hoc tamen est generale quod numquam praemissae sunt verae et conclusio falsa, quamvis possit esse e converso. Unde in totaparte sequenti, usque ad partem in qua tractabitur de syllogismo demonstrativo 8, vel semper vel frequenter volo loqui de condicionibus syllogismi requirentis particulas praedictae definitionis, et non amplius.

[CAP. 2 . D E QUIBUSDAM PRAEAMBULIS QUAE PRAEMITTENDA SUNT ANTEQUAM DESCENDATUR AD PROPOSITUM]

Positis divisionibus et distinctionibus syllogismi, de quibusdam dividentibus in speciali est dicendum. Et primo de uniformi generatione 5 syllogismorum de inesse, secundo de uniformi modalium, et tertio de mixtis. Circa primum primo est dicendum de syllogismis ex omnibus de 49 modal.] quidam cx propositionibus dc practcrito et quidam de futuro add., et rep. Alia... modalibus {lin. 47-49)

A1

4^-50 secundum... modalibus D

51 Mixtus... mixtus] quidam est mixtus syllogismus CIV 4 inesse] et add. A C I V 4 57 vel] et B

60-61 in 1 ... defin. om. A in qua] ubi A

54-55 quidam] est add. A D V 4

56 ex 1 ] propositionibus add. I

sitionibus AA^EEK bus K

54 ex] de C V 4

(E inter uncos), om. AA^BCIKV 4

necess.] modalibus A 1

59 Syllog. est om. A C I V 4 60 in 1 om. A^BEI

et] de add. A X B J 55 omnibus] propo-

omnibus] propositionibus A 1

1

una] omni-

ex duabus praem.] quibusdam positis et A 1

63 possit] posset C V 4

64 ad] ilbm add. A

65 vel 1 ] ut add. D

CAP. 2 . - 3 syllog.] de inesse add. I

3-4 divid.] divisionibus B

7 primo om. AA1! ij dicen-

dum] sciendum et add. et primo A 5

Infra, cap. 31-64.

Summae.

8

Seu usque ad tractatum secundum tertiae partis huius

362

PARS

ni-I

CAP.

10

inesse et de praesenti, secundo de aliis. Sed antequam accedatur ad propositum, videnda sunt quaedam praeambula Primum est quod tantum sunt duae praemissae categoricae ponendae in syllogismo et conclusio; et tantum tres termini, scilicet maior extremitas et minor et medium. Est autem medium quod ponitur in utraque praemissa; maior extremitas est quae cum medio termino ponitur in maiori; minor extremitas quae ponitur cum medio in minori propositione, hoc est in secunda propositione. Secundum est quod tantum sunt tres figurae. Prima est in qua medius terminus subicitur in prima propositione et praedicatur in secunda. Secunda figura est quando medius terminus praedicatur in utraque. Tertia figura est quando medius terminus subicitur in utraque. Non est apponenda quarta figura, quia si medius terminus praedicetur in prima propositione et subiciatur in secunda, non erit nisi transpositio propositionum positarum in prima figura, et ideo non sequitur alia conclusio quam illa quae sequitur ex praemissis dispositis in prima figura. Et ideo non est negandum quin possit argui ex duabus praemissis in quarum prima medius terminus praedicetur et in secunda subiciatur, sed illa conclusio quae primo sequitur ex illis praemissis erit eadem quae sequitur ex eisdem praemissis dispositis in prima figura. Si enim arguatur sic 'omnis homo est animal; omne animal est substantia', conclusio quae primo sequitur est ista 'igitur omnis homo est substantia'. Et ista sequitur ex praemissis eisdem, dispositis in prima figura, sic omne animal est substantia; omnis homo est animal; igitur omnis homo est substantia'. Tertium praeambulum est quod omnis syllogismus, immediate vel mediate, regulatur per dici de omni vel per dici de nullo. Syllogismi enim in prima figura regulantur immediate per dici de omni vel per dici de nullo. Syllogismi autem secundae et tertiae figurae reducuntur in 10 ponendae] positae BI

11 in] categorico add. I

dum] Tertium A, praeambulum add. D 19 est*] autem add. A X E 26 primo] post B C V 4 , om. A

figurae] quarum add. D

20 apponenda] ponenda AEI :

13 est om. A A X B E V 4

14 medio] termino add. D :

eadem] cum illa add. K

om. A X I

27-30 Si... figura om. (hom.) I

(hom.) B

29 ista] ita C V 4 , eadem add. A

32 Tertium] Quartum A " syllog.] sive add. A

15

20

25

30

35

12 minor] extremitas add. D '! medium 1 ]

medius terminus D : medium 1 ] sive medius terminus add. D ri... minori] maiore... minore A B D E

10

propos. om. D

13-14 maio16 Secun-

18 medius terminus] medium A C V 4 22 ideo] i u DI

27 eisdem] eis A

27 arguatur] arguam A X BE

24 ex] in A, de A 1

dispositis] positis C t| enim 29-31 Et... subst 1 . om.

30 pracm. eisdem trp. et add. sic A^CV 4

sic om. A A ^ C V 4

35 in] ad A

Haec praeambula colligi possunt ex Aristot., Anal. Priora, I, cap. 1-7 (24a 10 - 29b 28); cf. etiam Petrus Hispanus, Summulae Logicales, tract. IV (ed. cit., pp. 36s.). 1

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

363

syliogismos primae figurae, vel per conversionem vel per impossibile vel per txanspositionem propositionum, et ideo mediate rcgulantur per dici de omni vel per dici de nullo. Et quindocumque sic est quod aliquis discursus regulatur per dici de omni vel per dici de nullo, sive 40 mediate sive immediate, ille discursus est bonus. Est autem dici de omni quando nihil est sumere sub subiecto, quin de eo dicatur praedicatum2. Quod est sic intelligendum: non quod praedicatum conveniat cuilibet de quo dicitur subiectum, - tunc enim non esset dici de omni nisi in propositionibus veris -, sed sufficit quod per 45 talem propositionem denotetur quod nihil sit sumere sub subiecto, quin de eo dicatur praedicatum. Et hoc denotatur per omnem propositionem universalem affirmativam. Dici de nullo est quando per eam denotatur quod de quocumque dicitur subiectum, quod ab eo removetur praedicatum. Et hoc denotatur per omnem propositionem universalem negati50 vam, sive sit vera sive falsa.

[CAP. 3 . D E SYLLOGISMIS FACTIS IN PRIMA FIGURA]

Istis visis videndum est primo de syllogismo primae figurae Et est primo sciendum quod, cum d i c t u m s i t omnes syllogismos primae figurae regulari immediate per dici de omni vel per dici de nullo 2 , 5 oportet circa modos primae figurae servare duo principia. Primum est quod maior sit propositio universahs. Si enim maior 37 transp.] cxpositioncm B C D I K V 4 biecto] aliquo A 1

43 non om. D

nisi A

46 eo] eodem A

44 nisi om. BI

4i

41 su-

42 Quod] non add. mg. A . non quod]

in propos.] pro omnibus D

45 sub subi.] de illo A 1

50 sive 1 ] vel B, sit add. A !| falsa] similiter de prima figura add. B

CAP. 3 . - 2 visis] praemissis K sive add. K

propos.] praemissamm A .. mediate] immediate I

41-42 quin... eo] de quo non A

4 immed. trp. p. nullo D, om. B

5 servare] duos modos

servare... princ.] observare duo principaliter I, sivc duos modos add. A 1

6 Primum]

unum I

* Aristot., Anal. Priora, I, c. 1: "Dicimus autem de omni praedicari quando nihil est sumere subiecti de quo alterum non dicatur; et de nullo similiter" (24b 28-30); Petrus Hispanus, Summulae Logicales, tract. IV: "Dici de omni est, quando nihil est sumere sub subiecto, de quo non dicatur praedicatum... Dici de nullo est, quando nihil est sumere sub subiecto a quo non removeatur praedicatum" (ed. cit., p. 36). CAP. 3. - 1 Cf. Aristot., Anal Priora, I, c. 4 (25b 26 - 26b 33). cap. 2, nota 2.

2

Vidc supra,

364

PARS

ni-I

CAP.

10

esset particularis, patet manifeste quod talis discursus non posset regulari per dici de omni nec per dici de nullo. Tunc enim aliquis syllogismus regulatur per dici de omni quando per primam propositionem denotatur de omni illo de quo dicitur subiectum vere dici praedicatum, et per secundam propositionem denotatur subiectum primae propositionis vere dici de aliquo assumpto. Sicut per istam propositionem 'omnis homo est animaT denotatur quod de quocumque dicitur 'homo' de eodem dicitur 'animar; per istam autem secundam 'Sortes est homo' denotatur quod 'homo', qui fuit subiectum primae propositionis, vere dicitur de Sorte; propter quod evidenter sequitur quod hoc praedicatum 'animar vere dicitur de Sorte. Et ideo iste syllogismus est regulatus per dici de omni 'omnis homo est animal; Sortes est homo; igitur Sortes est animal\ Et eodem modo, proportionahter, dicendum est de syllogismo regulato per dici de nullo. Sed nihil tale potest denotari per propositionem particularem, igitur numquam propositio particularis potest esse maior in prima figura. Ex eodem patet quod minor semper debet esse affirmativa, quia semper per minorem debet denotari quod iilud quod in prima propositione fuit subiectum vere praedicatur de ahquo determinato assumpto; quod non potest esse nisi per propositionem affirmativam. Ex praedictis sequitur quod in prima figura sunt tantum quatuor modi in quibus fiunt utties coniugationes. Nam combinando duas propositiones per universalem et particularem, per affirmativam et negativam, sexdecim erunt combinationes, quarum duodecim peccabunt contra praedicta principia. Quod patet sic: si sint duae propositiones, aut utraque est universahs aut utraque particularis, aut una universahs et aha particularis. Si autem utraque sit imiversahs, aut utraque est affirmativa aut utraque negativa, aut una affirmativa et aha negativa. Si utraque sit affirmativa, sic est primus modus et utihs; si utraque sit negativa, sic est alia coniugatio et est inutihs, quia habet minorem negativam. Si una sit affirmativa et aha negativa, aut maior est negativa et minor affirma7 esset] propositio add. K nec add. C V 4

quod] quia C V 4

8 nec] ct B ,; Tunc] et I

13 h o m o 1 ] quod add. BDI i; eodem] modo add. I igitur etc. add. D

tunc A C V 4

12 Sicut] ut A 1 |J propos. om. A C V 4

16 Sorte] subiecto B ; proptcr quod] idco A C V 4 25 denotari] demonstrari B

est om. AXI

32 aut] vel D

35 utraque] est add. A C V 4

37 alia] una A 1 . est 1 ] sic C V 4

24 Ex] ct cx D, ct I

26 dcterm.] determinate K

28 praed.] quibus A, etiam add. D ; scqu.] patet D

particulare BI, etiam add. B, et etiam add. I 34 aut] erit I

talis] maior B ;; disc.] syllogismus BDI ;; regulari]

9 propos. om. A C I V 4

2 7 affirm.]

30 univ. ... part.] univcrsale...

33 utraquc 1 ] cst add. B D j; aut 1 ] vel D

aut 1 ... negat 1 . mg. V 4 , om. AA^C

38-39 negativa 1 ... affirm. trp. AE

36 sic 1 ]

10

15

20

25

30

35

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

365

tiva, vel e converso; si primo modo, habetur tertia coniugatio, et est 40 utilis; si e converso, est quarta et inutilis, quia habet minorem negativam. Si utraque sit propositio particularis, sic fiunt quatuor combinationes per affirmativam et negativam, sicut prius, sed omnes erunt inutiles, quia omnes habebunt maiorem particularem. Si autem una sit universahs et alia particularis, aut maior est univer45 salis et minor particularis, aut e converso. Si primo modo, aut utraque est affirmativa et habetur nona coniugatio et utihs, aut utraque negativa, et est decima coniugatio et inutilis, quia minor est negativa. Aut una est affirmativa et aha negativa, et tunc est aut maior affirmativa et minor negativa, et est undecima coniugatio et inutilis, quia minor est negativa; 50 aut maior est negativa et minor affirmativa, et est duodecima coniugatio et utihs. Si autem maior sit particularis et minor universalis, sic fiunt quatuor combinationes per affirmativam et negativam, sed omnes erunt inutiles, quia quaelibet illarum habet maiorem particularem. Ex quibus omnibus manifeste patet quod tantum sunt quatuor modi 55 utihum coniugationum, scihcet primus et tertius et nonus et duodecimus. Duodecim vero alii sunt inutiles, quia soh quatuor possunt regulari per dici de omni vel per dici de nullo; alii non possunt, quia semper habent maiorem particularem vel minorem negativam, quorum utrumquc repugnat syllogismo regulato per dici de omni vel per dici de nullo.

[CAP. 4 . IN QUO PROBANTUR PRAEDICTA IN PRAECEDENTI CAPITULO]

Ista narrata non possunt probari nisi per modum quo probat A r i st o t e l e s ea 1 , probando scihcet quod quatuor modi sunt utiles, per hoc quod non contingit inferre instantiam. Unde servando talem mo5 dum arguendi ex duabus universahbus affirmativis 'omnis homo est animal; omne risibile est homo; igitur omne risibile est animaT impos39 vel] et BI ;i e conv.] econtra A D V 4 ,, primo] secundo A ;; habetur] est D || et] ut I j! est om. BI 4 0 utilis... et om. D jj si... inutilis om. A 1 i e conv.] primo modo A > ! est] habetur A C i; quarta] coniugatio add. I ;: negat.] si «ecundo modo, est quaita coniugatio et est inutilis add. D 42 omnes] utraque A 46 et* om,. A A X V 4

43 partic.] particulares C V 4 47 est 1 ] habetur AE

A 1 , om. B i| et 1 ] secundus I, om. A CI i| vero om. D

48 aut] vel D

tertius] quartus D

57 alii] modi add. D

41 comb.] coniugationes I

45 aut 1 ] et B, vel D !| e conv.] econtra D 55 utilium] univemlium C V 4 • scil.] et

et 1 om. A X I

possunt] probari add. I

56 Duod.] et praem. D, om. 58 vel] et B

immediate add. D ;j per 1 om. BDI CAP. 4. - 3-4 per hoc quod] et A 1

CAP. 4. -

1

Aristot., Anal. Priora, I, cap. 1 - 7 (24a 1 0 - 2 9 b 28).

59 regul.]

366

PARS III-L CAP. 4

sibile est invenire instantiam ubi praemissae sunt verae et conclusio falsa. Similiter est sic arguendo 'nullus homo est asinus; omne risibile est homo; igitur nullum risibile est asinus'. Similiter sic arguendo 'omnis homo est animal; ahquod corpus est homo; igitur ahquod corpus est 10 animal\ Similiter sic arguendo 'nuhus homo est asinus; ahquod animal est homo; igitur ahquod animal non est asinus'. Alh autem modi sunt inutiles, quia contingit invenire praemissas tahter dispositas esse veras et conclusionem falsam. Unde quando utraque est universalis et negativa, patet instantia, sic arguendo 'nullus homo 15 est animal irrationale; nuhus asinus est homo; igitur nuhus asinus est animal irrationale'. Praemissae sunt verae et conclusio falsa. Eodem modo est de aliis, quod praemissae possunt esse verae conclusione exsistente falsa, sicut patet discurrendo, et ideo non valent. Et est hic advertendum quod ad probandum coniugationem inuti- 20 lem vel modum inutilem non oportet invenire instantiam in terminis substantiahbus, sicut a l i q u i e r r a n t e s 2 dicunt, sed sufficit invenire instantiam in quibuscumque terminis, sive substantiahbus sive accidentalibus sive quibuscumque. Unde et A r i s t o t e l e s 8 frequenter per tales terminos instat in hbro Priorum, sicut manifeste patet ibidem. Et 25 ideo quatuor modi primae figurae tenent in omnibus terminis, nec refert utrum sumatur sub terminus substantialis vel accidentiahs, quale quid vel hoc ahquid, sive quantum sive ad ahquid, sive quale sive quodcumque ahud, dummodo per primam propositionem denotetur praedi7 sunt] sint DI esse A W

8 est 1 ] etiam A, om. B

15 et om. A C V 4

4

13 Alii] illi B n autem om. C V 4

17 Praem.] enim add. D

14 concl.]

falsa] Similiter quando utraque est uni-

versalis et maior affirmativa et minor negativa patet instantia sic: Omnis homo cst animal; nullus asinus est homo; ergo nullus asinus est animal. — Similiter si utraque sit particularis et affirmativa patet instantia sic: Aliquod animal est homo; aliquis asinus est animal; ergo aliquis asinus est homo. — Similiter si utraque sit particularis et negativa est instantia sic: Aliquis homo non est animal irrationale; aliquis asinus non est homo; ergo aliquis asinus non est animal irrationale. — Similiter si maior sit affirmativa et minor negativa, sic: Aliquis homo est animal; aliquis asinus non est homo; ergo aliquis asinus non est animal. — Similiter si sit e converso, sic: Aliquod animal non est homo; mal; ergo aliquod risibile non est homo add. I omnibus add. D

aliquod risibile est ani-

18 modo] dicendum add. I

est om. A A X V 4 :| de]

aliis] coniugationibus inutilibus add. D jj quod] quia ABE, ubi A 1

exsist.] et conclusio A J D

18-19 concl.

19 sicut... discurr. om. DI " sicut... valent om. C jj valent] Et exempla ad

quamlibet coniugationem inutilem quaere in terminis ubi praemissae sunt verae et condusio falsa, quia exempla de aliis modis inutilibus gratis hic omisi (vide additionem cod. I ad lin. 17) add. D in add. B

24 et om. A C V 4

26 quatuor] primi add. K

minis substantialibus vel accidcntalibus B V 4 jj vel] sive A 1

23 sive 1 ]

27 sub om. A X I j| term. ... accid.] ter28 vel] sive A 1 j sive 1 ] vel C " ad om. C V 4

29 primam... denot.] primum modum I \\ denot.] denotatur (etiam infra) B C V 4 , om. I 2 Forsitan Magister Abstractionum, de quo infra, nota 4. 8 Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 4: "Termini ubi inesse 'album, equus, cygnus', ubi non inesse 'album, equus, co^vus,,, (26a 37-39), et alibi saepe.

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

367

30 catum vere dici vel removeri ab omni illo de quo dicitur subiectum et per secundam propositionem denotetur illud quod prius fuit subiectum non aequivoce acceptum dici de assumpto, et postea in conclusione concludatur illud quod fuit praedicatum in prima dici vel removeri de illo praecise quod fuit subiectum in secunda propositione. 35 Ex isto sequitur quod tales syllogismi sunt boni omne coloratum est; omne album est coloratum; ergo omne album est'; omne animal est homo; omnis asinus est animal; ergo omnis asinus est homo\ Et ideo errat M a g i s t e r A b s t r a c t i o n u m 4 assignando in praedictis syllogismis fallaciam accidentis, cum isti syllogismi regulentur per dici 40 de omni et sint de se evidentes. Similiter tales syllogismi sunt boni, nisi aequivocatio impediat, 'omnis homo continetur in genere substantiae; album est homo; igitur album continetur in genere substantiae'; 'nullus homo est aggregatum per accidens; homo albus est homo; igitur homo albus non est aggrega45 tum per accidens'; 'nullus homo distinguitur ab homine; homo albus est homo; igitur homo albus non distinguitur ab homine'; 'nullus homo est genus; animal est homo; ergo animal non est genus', et ceteri huiusmodi, in quibus tamen volunt a l i q u i m o d e r n i assignare fallaciam accidentis, nescientes naturam syllogismi nec fallaciae accidentis. 50 Advertendum est tamen quod numquam syllogismus est regulatus per dici de omni vel per dici de nullo quando aliquis terminus aequivocus sumitur. Et ideo quia in ahquibus praedictis exemplis potest terminus accipi aequivoce in altera praemissa et in conclusione, ideo potest ibi assignari fallacia aequivocationis; et conclusione accepta in imo 55 sensu est bonus syllogismus, et accepta in alio sensu non valebit, sed erit fallacia aequivocationis. Verbi gratia sic arguendo 'nullus homo est genus; animal est homo; igitur animal non est genus' ista conclusio 'animal non est genus' est distinguenda, eo quod li animal potest stare 33 in] una sive add. A 1

30 dici] praedicari A 1 ;i ab] dc A 1 istis I

35 Ex] Et praem. D;! isto] ista C V 4 ,

37 omnis 1 ... homo 1 ] nullus asinus est homo, igitur nullus asinus cst animal A 1

stractionum] Extractionum C V 4 44-45 aggr. ... accid.] homo A laciae] fallariam A B

42 subst.] omne add. A 47 ceteri] reliqui A 1

48 moderni] modcrnorum A 1

49 fal-

est om. DI

51 vel] et B ;; pcr dici om. BDI

53 altera

50 tamen] etiam

A1

praemissa] aliqua praemissarum D, altera praemissarum K erit D

38 A b -

44 homo 1 ] aggregatum per accidens A

57 animal 1 non] nullum animal K

54-56 et... aequiv. om. (hom.) A J I

55 est]

58 li om. BDI

Magister Abstractionum nostro iudicio non est Franciscus de Mayronis, Doctor Illuminatus, ut Ph. Boehner putavit. Plura de hac re in Introductione. Cf. etiam supra, Pars II, c. 4. 4

368

PARS n i - i

CAP.

10

personaliter sive pro suis significatis, vel potest stare simpliciter sive pro intentione animae sive conceptu. Si primo modo, sic est bonus 60 syllogismus, regulatus per dici de omni; si secundo modo, sic non valet, nec regulatur per dici de omni, nisi solum vocaliter, propter hoc quod 'animaT aequivoce accipitur in minore et in conclusione. Est igitur regula generahs quod quando praemissae disponuntur in modo et in figura, et propositiones sunt de praesenti, et adverbialis de- 65 terminatio vel aequivalens uniformiter accipitur vel non accipitur, semper est bonus syllogismus, nisi aequivocatio impediat vel accentus vel amphibolia vel compositio et divisio vel fallacia secundum quid et simpliciter, pro insolubilibus. Et tunc in uno sensu est bonus syllogismus et in aho sensu erit fallacia aequivocationis, et sic de ahis. Unde quando 70 est compositio et divisio vel amphiboha, in illo sensu in quo fallit discursus praemissae non disponuntur in modo et figura praedicto modo. Unde sic arguendo 'quidquid est vivens semper est; Sortes est vivens; ergo Sortes semper est\ si h vivens componatur cum h semper, ut sit sensus 'quidquid est vivens semper, est', praemissae non sunt dispositae 75 in modo et in figura, quia in propositione prima subiectum est hoc totum 'vivens semper', sed in secunda propositione hoc totum non est praedicatum sed 'vivens' tantum, et ita non est dispositio in figura. Sed si h semper componatur cum li est, tunc praemissae sunt dispositae in modo et in figura, et sequitur ista conclusio 'igitur Sortes semper est\ so Et ita ista est regula generalis quod quando praemissae sunt dispositae in modo et in figura prima, si propositiones sunt de praesenti, sive sint acceptae cum determinationibus adverbiahbus sive aequivalentibus, determinantibus compositionem sive non, dummodo illae determinationes ponantur in maiore et in conclusione et semper determinent ver- 85 bum, syllogismus est bonus et regulatus per dici de omni vel dici de nullo, nisi aequivocatio vel accentus impediat, vel aha fallacia de enumeratis. Nec ahqua aha fallacia ibi potest assignari. Et hoc est verum, qua59 sive 1 om. A J I logismus add. D

60 sive] vel A 1 , seu DI, pro add. A^CV 4

vel] sive B

62 de] pro B |j vocaliter] naturaliter A 1 66 vel 1 ] aliquid add. D

et 1 ] nisi A 1

infra) I om. A B E V 4

72 non] tamen ibi A 1 76 in 1 om. A X BI

74 ut] non I

om. A X BD j| sunt] sint A C I V 4 om.

AXI

86 est] erit BDI

87 alia] aliqua add. A^D

77 sed] et A 1 , om. BI

83 sive] eis add. A u

69 pro inso71 et] vel

73 vivens] veniens (etiam infira) B || Sortes] Petrus (etiam

80 in om. BDI ; semper est trp. C V 4

79 tunc] et A 1

65 in om. BI

fallacia] accidentis vel I

70 et 1 om. I;; alio] autem add. I,'! aliis] singulis I

lub.] et sic de aliis I ;j est] erit DIV 4 C |j vel] et B

68 et 1 ] vel ABI

61-62 valet] syl-

63 accip.] sumitur I

regul.] regulatur

ACV4

89 Nec] vel A ;; aliqua om. A X D

78 ita] ideo B j, Sed 82 in 1 om. B D |; prima

85 ponantur] componantur A 1 , om. B || in 1 | vel] per add. A X D Et om. A^BCV 4

dici om. B C I V 4

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

369

90 lecumque sit verbum, sive faciat propositionem modalem sive non, sive etiam determinatio adverbialis faciat propositionem modalem sive non. Propter quod omnes tales syllogismi, secundum intentionem A r i st o t e l i s , sunt boni 'omnis veniens cognoscitur a te; Coriscus est veniens; igitur Coriscus cognoscitur a te'; 'omnis persona divina de ne95 cessitate est Deus; creans est persona divina; igitur creans de necessitate est Deus'; 'omnis homo est ens per se; homo albus est homo; igitur homo albus est ens per se'; 'omnis homo per se est animal; album est homo; igitur album per se est animar; 'omnis ignis est per se calefactivus; siccum est ignis; igitur siccum per se est calefactivum'; 'omnis 100 aedificator per se aedificat; album est aedificator; igitur album per se aedificat'; 'nulla persona divina intelligitur a me; Deus est persona divina; igitur Deus non intelligitur a me'; 'omnis Deus scitur a philosophis esse immortalis; quaelibet persona divina est Deus; igitur quaelibet pcrsona divina scitur a philosophis esse immortahs'; 'omnis anima in105 tellectiva scitur a ponentibus intellectum esse accidens esse substantia; intellectus est anima intellectiva; igitur intellectus scitur a ponentibus intellectum esse accidens esse substantia'. Et multi tales syllogismi innumeri, qui negantur a m o d e r n i s , sunt optimi syllogismi et regulati per dici de omni vel de nullo. no Quod enim tales syllogismi sint regulati per dici de omni vel de nullo, secundum intentionem A r i s t o t e l i s , patet manifeste. Nam per istam propositionem 'omnis Deus scitur a philosophis esse immortalis' denotatur quod de quocumque dicitur hoc subiectum 'Deus' quod de eodem dicitur hoc praedicatum 'scitur a philosophis esse immortalis'. ii5 Et per istam 'quaelibet persona divina est Deus' denotatur quod hoc quod fixit subiectum in prima propositione, scihcet 'Deus', dicitur de hoc subiecto 'persona divina' universaliter sumpto; igitur necessario sequitur conclusio, in qua denotatur illud quod fuit praedicatum in prima propositione dici de hoc subiecto 'persona divina', quod fuit subiectum 120 in secunda propositione; et hoc per virtutem dici de omni. Iste enim syllogismus 'omnis homo currit; omne album est homo; igitur omne album currit' non tenet nisi quia per maiorem denotatur quod de quocumque dicitur hoc subiectum 'homo' quod de eodem dicitur hoc praedicatum 'currit'; et per minorem denotatur quod 'homo' dicitur de 90 sive 1 ] scilicet add. C D V 4 alii D

110 enim] autem D scilicet add. A

sint] sunt A C E V 4

vel] dici add. D

118 sequitur] sequi vidctur I

OCKHAM, SUMMA LOGICAE

100 est] per se add. A 1

98 album] animal non A 1

108 modcrnis] esse syllogismi add. D ,, et om. C V 4

107 tales]

109 vel] per dici add. A A 1 , dici add. D 114 scitur] scitum BD

120 per] propter A 1

1 1 7 subiecto]

virt.] veritatemA^C

24

370

PARS III-L CAP.

15

hoc subiecto 'album' universaliter sumpto, ideo necessario sequitur con- 125 clusio in qua denotatur hoc praedicatum 'currit' dici de hoc subiecto 'album' universaliter sumpto. Et ideo cum aequahter inveniatur dici de omni vel dici de nullo in omnibus praedictis exemphs et consimilibus sicut invenitur in istis 'omnis homo currit; omne album est homo; igitur omne album currit'; 'nullus homo currit; omne nigrum est 130 homo; igitur nullum nigrum currit', aeque boni syllogismi, et regulati per dici de omni vel de nullo, erunt praedicti syllogismi et consimiles sicut isti ultimi, de quibus nullus dubitat quin sint boni. Sic igitur praedicti syllogismi sunt boni. Et similiter tales sunt boni 'omnis natura specifica est realiter communicabilis; differentia indivi- 135 duahs est realiter natura specifica; igitur difFerentia individuahs est realiter communicabihs'; 'omnis differentia individualis est de se haec; natura specifica est differentia individualis; igitur natura specifica est de se haec'; 'omnis intellectus divinus est principium producendi Fihum; voluntas divina est intellectus divinus; igitur voluntas divina est princi- 140 pium producendi Filium\ Et si d i c a t u r quod tunc esset hic bonus syllogismus 'omnis essentia divina est Pater; Filius est essentia divina; igitur Filius est Pater'; simihter 'nullus Pater est Filius; essentia divina est Pater; igitur essentia divina non est Filius': 145 D i c e n d u m est quod P h i l o s o p h u s diceret tales syllogismos tenere et regulari per dici de omni vel de nullo, et hoc quia non posuit unicam rem simphcem esse plures res distinctas reahter. Sed t h e o l o g i 5 , qui ponunt - secundum veritatem - unam rem numero esse plures res, quia dicunt quod essentia divina simplex et indivisibilis 150 est plures personae distinctae reahter, habent dicere quod praedicti discursus non valent, nec regulantur per dici de omni vel de nullo. Et ratio est, quia per istam 'omnis essentia divina est Pater' non denotatur quod de quocumque dicitur hoc subiectum 'essentia divina' quod de eodem dicatur hoc praedicatum 'Pater'. Tunc enim necessario iste syllo-155 126 currit] currere A 1 nullo] sicut add. I

126-28 hoc... de 1 om. (hom.) A1!

128 vel] et A . dici om. A^BEI

129 inv.] invcniuntur DIV 4 , ipsa add. B j; in istis] hic A 1 , syllogismis add. D

132 vel] dici add. C, per dici add. V 4

133 isti] modi add. I ' ultimi] multi A 1 ; nullus] nemo D

134 Sic... boni om. {hom.) A A 1 !i Et] isti add. A n sunt boni om. BI 147 vel] et B, dici add. A res K

152 nec] nisi B

148 unicam] unam A X D

143 Pater 1 ] et add. BDI

150 indiv.] individualis B

151 personae]

vel] dici add. A 1

Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 6 (ed. St. Bonaventure, N.Y., II, 174s.). 5

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

371

gismus regularetur per dici de omni 'omnis essentia divina est Pater; Filius est essentia divina; igitur Filius est Pater'. Sed ista esset tunc falsa 'omnis essentia divina estPater', sicut ista est falsa: de quocumque subiecto dicitur hoc subiectum 'essentia divina' de eodem dicitur hoc praedicatum i6o cPater\ Sed per istam 'omnis essentia divina est Pater' denotatur quod omne illud quod est omnis res absoluta et relativa quae est essentia, est Pater. Et hoc est verum; sed tunc, si uniformiter acciperetur minor, ipsa esset falsa. Tunc enim per istam 'Filius est essentia divina' denotaretur quod 165 Fihus esset quaelibet res respectiva quae est essentia divina. Quod falsum est, quia non est Pater, et tamen essentia divina est Pater. Et sicut dictum est de isto syllogismo affirmativo, ita proportionahter dicendum est de syhogismo negativo adducto. Tahs igitur modus arguendi numquam falht nisi quando accipitur 170 terminus qui importat aliquam rem unicam numero, quae tamen est plures res numero, et accipitur aha res, de qua et una aha vere dicitur quod illa unica est illae duae res. Sed istum defectum non contingit in ahis assignare, sicut manifeste patet. Unde hic non est tahs defectus 'omnis Deus cognoscitur a philosophis esse immortahs; quaehbet per175 sona divina est Deus; igitur quaelibet persona divina cognoscitur a philosophis csse immortalis\ Nam per istam 'omnis Deus cognoscitur a philosophis esse immortahs, denotatur quod de quocumque dicitur hoc subiectum 'Deus' quod de eodem dicitur hoc praedicatum 'cognoscitur a philosophis esse immortalis'; et ideo necessario praedictus syhogismus i8o erit regulatus per dici de omni, secundum viam A r i s t o t e l i s . Et si d i c a t u r quod secundum ista philosophi cognovissent tres personas esse in divinis, d i c e n d u m quod philosophi non cognovenmt tres personas esse in divinis, quia ad notitiam istius propositionis 'tres personae sunt in divinis' nullo modo poterant devenire, tamen de 185 illo quod est tres personae poterant scire quod ipsum est immortale. Et huiusmodi multa. Et propter hoc potest ista verificari 'quaehbet persona divina scitur a philosophis esse immortalis', quia per istam propositio158 sicut] similiter I pars A 1

subiecto om. A D E

162 omnis] cst B, om. A

dicatur A X CI

169 Talis igitur] Sed talis A

171 res 1 ] ct add. A 1 „ et 1 ... alia 2 ] illa una res A dcfectus] discursus A 1

dev.] invenire A

164 divina om. BDI

accip.] aliquis add. BDI

180 crit] est A^BE

182-83 cognov.] cognoscunt A C V 4 186 potest] poterit A, poterat A 1

165 res]

170 unicam] unam A D

172 defectum] discursum A 1

177 quoc.] quibuscumquc A 1

vissent] cognoscerent A, cognoscunc I terunt A A X E V 4

159 subi.] praedicatum A 1 , dicitur 1 ... praed.] praeet] vel A X C V 4

173 sicut] ut D , 181

cogno-

184 poterant] po-

372

PARS III-L CAP. 4

nem non denotatur quod haec propositio sit scita a philosophis 'quaelibet persona divina est immortalis'. Ista enim propositio nullo modo potest sciri evidenter ex puris naturalibus, quia nec ista potest sciri ex 190 puris naturalibus 'aliqua persona est Deus', accipiendo 'personam' sicut theologi accipiunt. Sed per istam 'quaelibet persona divina scitur a philosophis esse immortahs' denotatur quod de quohbet, quod est persona divina, scitur quod est immortale. Et si d i c a t u r quod tunc haec esset vera 'de Patre scitur a phi- 195 losophis quod est immortalis', et per consequens philosophi sciverunt quod Pater est immortalis, d i c e n d u m quod haec est vera 4de Patre scitur a philosophis quod est immortahs', quia per istam non denotatur quod haec fuerit scita a philosophis 'pater est immortalis', quia nec istam nec ahquam consimilem poterant scire, sed per istam denotatur quod de 200 aliquo, qui est Pater, fiiit scitum a philosophis quod est immortahs, hoc est de Deo fuit scitum ipsum esse immortalem, et ipse cst Pater, non tamen fuit scitum a philosophis ipsum esse Patrem. Unde ista est vera 'Pater scitur a philosophis esse Deus', et tamen haec non est vera 'Deus scitur a philosophis esse Pater'. ** Quod autem ista stent simul 'quaelibet persona divina scitur a philosophis esse immortahs' et tamen quod haec non est scita a philosophis 'quaelibet persona divina est immortalis' potest declarari per exempla. Sit primum istud: sit ita quod ista nomina sint synonyma simphciter 'gladius' et 'ensis', et tamen quod Sortes hoc ignoret, sed sciat significa- 210 tionem istius nominis 'gladius' et nesciat quid significet hoc nomen 'ensis\ Tunc haec est vera 'ensis scitur a Sorte esse unum genus armorum' vel 'ensis scitur a Sorte esse acutus' vel 'ensis scitur a Sorte esse ferrum', quia hoc praedicatum vere competit et vere praedicatur de pronomine demonstrante illud pro quo subiectum supponit. Igitur ista215 propositio est vera, et tamen nulla istarum propositionum cst scita a Sorte 'ensis est unum genus armorum', 'ensis est acutus', 'ensis est fer188 philos.] scitur quod add. A 1 191 sicut] ut A 1 dicitur add. mg. C igitur D

189 divina] in divinis D

divina om. A J D

D

scitur add. A,

194 scitur] a philosophis add. I . immort.] immortalis I

195 quod]

193

197 quod 1 ] est concedendum quod add. D

196 sciverunt] sciunt A C V 4

los.] Philosopho A C V 4

Ista enim] quia isu

quol.] quocumque A C V 4 ,

192

201 aliquo] quod est Pater vel add. D

199 phi-

qui] quod B „ fuit scitum] tamen

scitur I , immort.] immortale A B C V 4 , et hoc est verum, quia de Deo, qui est Pater, fuit scitum a philosophis ipsum esse immortalem add. BDI ACV4

208 quaelibet] quaedam B

203 philos.] Philosopho A C

divina om. A^CV 4

ista] haec A „ simpl.] sicut A 1 , similiter V 4 , scilicet add. D, om. A critD

213 vel 1 ] et B

nomine I , illud] hoc A 1

vel*] et B

205 philos.] Philosopho

209 Sit... istud] sic AE, primo sic A 1 |j 211 istius] huius A X DI

214 quia hoc] et hoc quia A 1 ; de] hoc add. C

isu] ipsa BDI, om. A

2 1 2 est] 215 pron.]

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

373

rum\ Igitur similiter stant simul quod 'quaelibet persona divina scitur a philososphis esse immortahs', et tamen quod ista non sit scita ab eis 220 'quaelibet persona divina est immortalis'. Ahud exemplum est: quod ponatur, sicut ponunt p h i l o s o p h i , et credo esse verum, et a 1 i b i 6 est sufficienter probatum, ut mihi videtur, quod essentia divina et intellectus qui est in Deo sint idem omnibus modis ex natura rei. Tunc si haec sit vera 'essentia divina scitur 225 ab omnibus esse essentia divina', haec erit vera 'intellectus divinus scitur ab omnibus esse essentia divina'. Et tamen cum hoc stac quod haec sit scita ab omnibus 'essentia divina est essentia divina' et non ista 'intellectus divinus est essentia divina'. Et hoc, quia ad veritatem iscius 'intellectus divinus scitur ab omnibus esse essentia divina' non requiritur nisi 230 quod praedicatum vere praedicetur de pronomine demonstrante illud pro quo subiectum supponit. Hoc autem verum est in proposito, cum pro eodem supponat subiectum in ista 'intellectus scitur esse essentia divina' et in ista 'essentia divina scitur esse essentia divina'. Aliud exemplum est de activa generatione et paternitate. Quia si 235 sint idem omnibus modis, impossibile est quod paternitas credatur esse constitutiva Patris nisi credatur activa generatio esse constitutiva Patris. Et tamen a multis creditur ista esse vera 'paternitas est constitutiva Patris' a quibus non creditur ista esse vera 'activa generatio est constitutiva Patris'. 240 Simihter, si anima sensitiva in homine et anima intellectiva sint simphciter eadem forma, necessario si anima intellectiva hominis scitur non esse distincta ab anima intellectiva hominis, anima sensitiva hominis scietur non esse distincta ab anima intellectiva hominis. Et tamen haec erit scita 'anima intellectiva hominis non est distincta ab anima intellec245 tiva hominis , , quamvis haec non sit scita 'anima sensitiva hominis non est distincta ab anima intellectiva hominis'. Et ratio omnium praedictorum est, quia per talem propositionem 218 simil.] eodem modo D, simpliciter I 219 ista] ipsa A 1 , propositio add. D idem add. D

non om. B

quod] quia A 1 , om. A D

226 quod] et B 234 Quia] quod DI

quaelibet] aliqua C, om. A 220 divina] in divinis D

222 esse] quod est A X B

232 intell.] divinus add. A J EK 238 quibus] quolibet B

221 exemplum] ad

222-23 et 1 ... videtur om. D

233 et] sicut A

creditur] dicitur I

divina] in divinis D

in ista om. A^BCI

240 intell.] in homine add. A

242 intell. corr. in sensitiva A 1

242-45 anima 1 ... hominis 1 om. A 1

245 sensitiva] intellectiva A 1

246 hominis] et ita anima sensitiva hominis non est distincta ab anima

243-46 quamvis... hominis om. I

intellectiva hominis add. A 1

Guillelmus de Ockham, Scriptum iti I Sent.t d. 2, qq. 1-2 (cd. St. Bonavcnture, N.Y., II, 3-74). 6

374

PARS III-L CAP. 4

'anima sensitiva hominis scitur non esse distincta ab anima intellectiva hominis, non denotatur nisi quod hoc praedicatum 'non esse distinctum ab anima intellectiva hominis, scitur de illo quod est anima sensitiva 250 hominis, non quod sciatur de hoc subiecto 'anima sensitiva hominis\ Sicut per istam 'veniens scitur esse homo' denotatur quod res, quae est veniens, scitur esse homo, quamvis nesciatur an hoc praedicatum 'homo' sciatur de hoc subiecto 'veniens'. C o n t r a tamen p r a e d i c t a exempla potest instari: quia in 255 omnibus supponitur quod duo subiecta propositionum duarum adductarum supponant simpliciter pro eodem. Non sic autem est in istis 'quaelibet persona divina scitur esse immortalis', 'Deus scitur esse immortalis', quia subiectum unius supponit pro persona divina et subiectum alterius non supponit pro persona divina sed pro essentia divina, et ita non est 260 simile de istis et de aliis exemplis adductis: Sed istud n o n o b s t a t , quia quamvis quantum ad hoc non sit simile, quia tamen persona divina est essentia divina, - propter quam identitatem quidquid convenit essentiae divinae, convenit personae divinae, nisi oppositum inveniatur in Sacra Scriptura vel sequatur eviden- 265 ter ex tahbus ideo si concedatur quod Deus scitur esse immortalis, debet concedi quod persona divina scitur esse immortahs. Nec ex hoc ahquo modo sequitur quod ahquis potest scire ex naturalibus quod tres personae sunt in Deo, quia per istam et consimiles 'persona divina scitur esse immortahs, non denotatur nisi quod de illo, quod est persona di- 270 vina, scitur quod est immortale. Et hoc est verum, quia de Deo, qui est persona divina, scitur quod est immortalis. Sic igitur numquam talis discursus debet negari nisi quando accipitur aliquis terminus importans ahquam rem quae est plures res distinctae realiter. Sed adhuc non semper in tali casu, sed timc solum quando non de- 275 notatur per maiorem quod praedicatum dicitur de omni iho quod est subiectum, sed quando solum denotatur quod omne ihud quod est formahter illud quod importatur per subiectum quod de omni tah dicatur praedicatum. Quid autem sit aliquid esse formaliter ahquid, decla248 sensitiva] intellectiva (etiam infra) A 252 scitur] a te add. B

250 hominis om. A C V 4

252 res, quae] ille qui BDI

hoc est, licet (quamvis I) nesciatur haec propositio 'veniens est homo* add. CIV 4 256 duo] substantiva vel add. A divina add. K add. C

258 scitur 1 ] a philosophis add. A 1

263 tamen] vero I | quam] aliquam A 1 266 ideo] tunc D

268 ex] de C, puris add. A 1

271 qui] quod C V 4

254 vcniens]

255 tamen om. A X V 4

immort. 1 ] igitur Deus est persona

264-65 divinae om. A X C

Deus] sit immortalis add. A, om. B

275 solum] tamen K ,, non om. K

illo] praedicari add. D

253 praed.] esse add. I

265 nisi] per

267 concedi] ctiam add. D

273 debet] potest A

aliquis] coinmunis V 4

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

375

280 ratum est a 1 i b i 7 . Cum igitur inter creaturas hoc non possit reperiri quod una res sit plures res, numquam in creaturis tahs modus arguendi debet negari, nisi forte aliquando ahquis terminus includat ahquod syncategorema, quo expresso pateret tahs discursus non valere. Unde si a significet idem quod hoc totum 'tantum animar, iste syllogismus non 285 valebit 'omnis homo est substantia; a est homo; igitur a est substanria', quia expresso syncategoremate incluso aequivalenter in li a et etiam expresso aho termino illo modo incluso, manifestum est discursum non valere. Sicut non sequitur 'omnis homo est substantia; tantum animal est homo; igitur tantum animal est substantia'. 290 E t s i d i c a t u r quod tahs syllogismus regulatur per dici de omni, nam per istam maiorem 4omnis homo est substantia' denotatur quod de quocumque dicitur 'homo' de eodem dicitur 'substantia', et per istam minorem 'tantum animal est homo' denotatur quod 'homo' dicitur de hoc toto 'tantum animaT; igitur sequitur conclusio in qua 'substantia' 295 praedicatur de hoc toto 'tantum animal,; igitur praedictus discursus regulatur per dici de omni: Dicendum est quod non regulatur per dici de omni, et hoc quia quamvis per minorem denotetur quod 'homo' praedicetur de hoc toto 'tantum animaT, tamen non tantum hoc denotatur, sed etiam deno300 tatur quod hoc subiectum 'homo' removetur a quohbet non-animah. Et propter hoc non sequitur conclusio praedicta, quia tunc argueretur per istam regulam 'a quocumque removetur subiectum universahs, ab eodem removetur praedicatum', quae falsa est; et propter hoc non regulatur praedictus discursus per dici de omni. 305 Simihter, si a significet idem quod 'non omnis homo', tunc non regulabitur iste discursus per dici de omni 'omne album est substantia; a est album; igitur a est substantia'. Et ratio patet. Et sicut est de istis, ita est de consimihbus. Et forte propter talem causam negantur ahqui syllogismi ab ahqui310 bus a u c t o r i b u s , qui tamen aliter essent de se evidentes. Unde si 282 aliquod] aliud ACI 290 Et om. A^I

quod] ly add. I, hoc totum add. K hoc add. AXI syllogismus A 1

286 li om. AE

292 homo] quod add. BI

287 alio] aliquo A 1 , om. A

codem] illo A A X C V 4

295 disc.] syllogismus A 1

302 quocumque] quo B C D V 4

288 Sicut] sed A 1

293 minorem] maiorem A 297 cst om. CIV 4

univ.] universaliter I

299 etiam]

304 praed.] iste A

disc.]

307 patet] quia minor aequipollet uni particulari negativae add. K ; Et*] quia A 1

308 cons.] omnibus talibus A

309 talem] istam A

Guillclmus dc Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, qq. 1 ct 11 (ed. St. Bonaventure, N.Y., II, 17-36, 364-76). 7

376

PARS III-L CAP. 4

abstxacta concretorum substantialium includant aliqua determinata syncategoremata, sicut forte secundum modum loquendi aliquorum includunt, multi discursus apparebunt evidentes, qui tamen fallunt, sicut multae propositiones tunc essent falsae, quae tamen aliter essent verae. Si enim talia abstracta 'humanitas', 'equinitas', 'animalitas' et huiusmodi 3is includant aequivalenter talia syncategoremata 'per se primo modo' vel 'necessario' vel aliquod huiusmodi, tunc erunt istae propositiones falsae 'humanitas est homo', 'humanitas est animal', 'humanitas est animahtas\ 'humanitas est alba\ 'humanitas currit' et huiusmodi. Et hoc, quia expresso syncategoremate aequivalenter incluso cum alio termino, patet 320 falsitas earum. Haec enim est falsa 'homo necessario currit' et ista similiter 'homo necessario est homo' vel 'homo necessario est animaT. Et sic auctoritates, quae negant tales propositiones de tahbus abstractis, sunt glossandae. Eodem modo, hoc supposito, tales discursus non valebunt 'omnis homo currit; humanitas est homo; igitur humanitas currit', nam 325 iste discursus non valet 'omnis homo currit; homo necessario est homo; igitur homo necessario currit\ Instantia enim patet in istis terminis 'omnis persona divina est creans; Pater est necessario persona divina; igitur Pater necessario est creans', nam praemissae sunt verae et conclusio falsa. Et per istum modum multae auctoritates, sonantes quod hu- 330 manitas non sit homo et quod humanitas non sit alba, debent solvi. Sic igitur, breviter, omnis syllogismus regulatus per dici de omni vel de nullo est simpliciter bonus et de se evidens, nec indigens aliqua probatione. Et non refert quale sit illud quod sumitur sub in minore, sive sit terminus substantialis sive accidentalis, sive dicat quale sive quan- 335 tum sive ad aliquid sive ubi, sive quodcumque aliud. Ex quo patet quod non semper quando commutatur quid in quale vel in quantum vel in ad ahquid vel in quale quid vel in ahquid aliud est faliacia figurae dictionis. Tunc enim hic esset fallacia figurae dictionis 'omnis homo currit; album est homo; igitur album currit'. Simihter 340 hic 'omnis homo est animal; aliquod bicubitum est homo; igitur aliquod 311 concr.] illarum A 1 add. A 1

316 incl.] etiam add. A 1

322 vel] ita I

323 auct.] auctoritas A, auctores C

324 gloss.] glossanda A, glossandi C sona 1 ] Pater A

DI

335 sive 1 ] terminus add. B

fall. fig.1] figura D

329 nam om. A A 1

333 simpl. bonus] simplex I

quid] quale quid in hoc aliquid A 1

quae] qui C

Eodem modo] sicut I

divina 1 om. A A ^ C V 4

et consimiles add. D om. CV*

3 1 7 erunt] essent I patet] statim add. A

320 cum alio] in aliquo A 1 , cum aliquo I

negant] negat A

327 homo] animal I

et] similiter add. A 1

338 vel 1 ] sivc C

sunt] est A 328 per-

331 alba] et huiusmodi add. BI

dicat] dicatur AA^CV 4

340 currit 1 ] et add. BI

319 hoc] ideo 321 falsa] ista I

334 sub om. AI

336 ad] hoc A 1

in 4 ] ad add. IV 4

solvi] in

337-38 quid...

339 fall. fig.1] figura

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

377

bicubitum est animar, et in multis aliis evidentibus syllogismis; quod est manifeste falsum.

[ C A P . 5 . A D VIDENDUM QUANDO SYLLOGISMUS REGULATUR PER DICI DE OMNI ET DE NULLO ET QUANDO NON]

5

10

15

20

25

Quando autem syllogismus non regulatur per dici de omni vel de nullo, tunc non oportet quod valeat, sed est fallacia accidentis vel aliqua alia fallacia. Ad videndum autem quando discursus non regulatur per dici de omni nec de nullo intelligendae sunt ad praesens regulae infra scriptae. Prima est quod quandocumque minor habet ahquam exponentem negativam tahs discursus non potest regulari per dici de omni vel de nullo. Et ratio est quia, sicut dictum et p r i u s l9 per maiorem non denotatur nisi quod de quocumque dicitur subiectum quod de eodem dicitur praedicatum, vel ab eo removetur. Igitur si in minori denotetur subiectum removeri ab ahquo, vel aliquid aliud removeri ab ahquo, nullo modo poterit regulari per dici de omni vel de nullo, quia in minori non debet denotari nisi quod subiectum primae propositionis dicitur de aliquo. Et ita patet manifeste quod quando minor habet aliquam exponentem negativam, non poterit syllogismus regulari per dici de omni vel de nullo. Per istam regulam excluduntur propositiones exclusivae et exceptivae et habentes aliquod istorum verborum 'incipit' vel 'desinit', et quaecumque ahae quae habent exponentes negativas, ne possint esse minores in tali syllogismo. Et ideo talis discursus non valet 'omnis homo est animal; tantum risibile est homo; igitur tantum risibile est animaT; nec talis omne album est corpus; omne animal praeter corvum est album; igitur omne animal praeter corvum est corpus'; nec iste 342 et] ita add. I

343 falsum] quare add. C, ideo etc. add. V 4

CAP. 5 . - 3 Quando] Cum A ; vel] per dici add. A 1 , dici add. D 6 omni] vel add. I

5 disc.] syllogismus A 1 exp.] falsam vel add. A 1

12 eo] eodem AI . minori] maiori A^BDKV 4 , minore (irt corr.) C

et A 1 , etiam add. DI

14 nullo 1 ] et illo A ; omni... de 1 om. A 1

de nullo] in minori B V 4 tam] autem add. BDI 25 animal] album A 1

CAP. 5. -

1

4 accid.] figurae dictionis A 1

8 Prima] autem add. B, regula add. D

nec] vel A 1

16 aliquam] unam A propos.] omnes A C V 4

;!

vel... nullo 1 om. C

17 poterit] debet A 1 et om. CI

iste] talis BD

Supra, cap. 4, lin. 110-33.

reg.] vel add. D

20 vel] et B

13 vel]

de 1 ... quia om. A , 19 is-

21 expon. om. A A 1

378

PARS III-L CAP.

4

omnc ridens est homo; Sortes incipit esse ridens; igitur Sortes incipit esse homo'; nec talis omne sentiens est animal; asinus desinit esse sentiens; igitur asinus desinit esse animaT; et omnes alh habentes consimilem defectum non valent. Aha regula est quod quandocumque in minori propositione denotatur praedicatum dici de subiecto cum aliquo modo, nato determinare compositionem, non expresso in maiore, qui modus positus et non positus mutat propositionem quantum ad veritatem vel falsitatem, tahs discursus non regulatur per dici de omni vel de nullo. Tales autem modi sunt huiusmodi 'necessario', 'contingenter', Velociter', 'bene', 'male' et cetera adverbia. Nam haec est vera 'homo est albus' et haec est falsa 'homo necessario est albus'. Simihter haec est vera 'homo est albus' et haec est falsa 'homo per se est albus'. Et ita est de multis ahis. Et ratio istius regulae est, quia per propositionem universalem maiorem non denotatur nisi quod de quocumque dicitur subiectum de eodem dicitur praedicatum vel removetur; et non denotatur quod de quocumque dicitur subiectum cum ahquo adverbio determinante compositionem quod de eodem dicitur praedicatum cum eodem adverbio. Et ideo accipere in minore aliquod tale adverbium non est regulare talem syllogismum per dici de omni vel de nullo. Et ideo tales syhogismi non valent 'omnis homo est albus; Sortes necessario est homo; igitur Sortes necessario est albus\ Instantia dicta est p r i u s 2 . Nec tales syllogismi valent 'omnis creans est Deus; quaelibet persona divina contingenter est creans; igitur quaelibet persona divina contingenter est Deus'; 'omne currens est homo; Sortes est velociter currens; ergo Sortes est velociter homo\ Et est dihgenter advertendum an in minore accipiatur aliquis terminus includens aequivalenter talem determinationem adverbialem vel aequivalentem, quamvis non exprimatur. Quia si sic, non erit syhogismus regulatus per dici de omni vel de nuho. Aha regula est quod quando in propositione minori ponitur aliquis 26 ridens1] videns (ita et infra) C 36 Nam] sicut A 1

est« om. A X DI

CI '! per] talcm add. I minore] maiori I

30 est om. BI

37 albus 1 ] et add. B

40 subi.] quod add. BDI 45 vel] dici add. A 1

libet... Deus] etc. et add. similiter nec tales D 53 vel] aliquid add. D

48 omnis] omne I

52 minore] maiore C K

54 aequiv.] aequivalens D

AXK

33 vel] et I 39 quia] quod

44 in ... adv.] minorem cum tali adverbio A ' !

17 Nec] etiam add. D

Quia] quoniam A

56 minori] maiori A X DI 2

32 et] vel

38 est1 om. A D

Hic supra, in paragrapho praecedenti.

49-50 quae-

accip.] aliquid vel add. D 55 vel] per dici add. A V 4

30

35

40

45

50

55

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

60

65

70

75

80

379

modus qui potest competere toti propositioni, si in maiore hoc denotetur, non semper talis discursus regulabitur per dici de omni vel de nullo. Sed quia hoc tangit syllogismos ex modahbus8, ideo de hoc dimittatur ad praesens. Alia regula est quod quando per maiorem non denotatur praedicatum vere affirmari vel vere negari de pronomine demonstrante quodcumque quod est realiter idem cum significato per subiectum, tunc accipiendo sub ahquid tale, non erit syllogismus regulatus per dici de omni vel de nullo. Et ideo talis discursus non regulatur per dici de omni 'omnis essentia divina est communis tribus personis; Pater est essentia divina; igitur Pater est communis tribus personis', et hoc quia per istam 'omnis essentia divina est communis tribus personis' non denotatur quod quilibet, qui est essentia divina realiter, sit communis tribus personis, sed praecise denotatur quod quidquid est essentia realiter et formaliter, est commune tribus personis. Et ideo accipiendo sub 'Pater est essentia', nisi acciperetur sic sub 'Pater est essentia realiter et formahter' non arguitur per dici de omni. Secus autem est hic 'omnis homo currit; album est homo; igitur album currit', nam per istam 'omnis homo currit' denotatur quod quicumque est homo realiter quod ipse currit, et ideo accipiendo sub 'Sortes est homo' sequitur quod Sortes currit. Non sic autem per istam 'omnis essentia divina est communis tribus personis', quia non denotatur quod quicumque est essentia divina quod est communis tribus personis; hoc enim falsum est. Et ita patet satis evidenter, supposito quod essentia divina unica et singularissima sit tres personae et tamen quod una non sit alia, quomodo iste syllogismus non regulatur per dici de omni 'omnis essentia divina est communis tribus personis; Pater est essentia divina; igitur Pater est communis tribus personis', 57 qui] primo add. D

58 semper] propter hoc B, om. A 1

et ideo talis discursus non regulatur per dici de omni add. A 61 maiorem] minorem C

62 vere* om. A E V 4

C V 4 . signif.] assignato A 1 nullo add. A

64 sub] subiectum A

67 divina om. BD

sed] quia C V 4

75 quic.] quidquid A A 1 homo I, quod homo K

69 sit] est D

omni 2 ] vel de

personis om. IV 4

71 sub mg. C, aliquis V 4 , aliquis add. C 76 sub] quod add. BDI

80 suppos.] supponendo C V 4

72 cst

73 Sccus] sic A, sicut

78 quicumque] quidquid CI, corr. in quidquid V 4

79-80 saiis... supp.] supra A

63 cum om.

65 disc.] syllogismus A 1

72-73 arguitur] regulatur AKDV 4

ipse] ipsum A 1 , om. A

59 nullo]

pronom.] propositione A V 4

68 divina om. A C D V 4

71-72 sub... sub] secus A

essentia] in minori quam A

disc.] syllogismus A 1

59-60 dimitt.] praetermittatur BDI

A1

quod Sortes*] igitur 79 ita] illa A 1

81 una] persona add. D

:

syllog.]

regulatur per dici de omni 'omnis homo currit; album est homo; igitur album currit'; et tamen iste add. D 3

82 personis om. C D

De quibus agetur infra, inde a cap. 20 huius tractatus.

380

PARS III-L CAP. 15

et tamen iste syllogismus regulatur per dici de omni 'omnis homo currit; album est homo; igitur album currit\ ss Est autem sciendum quod quamvis propter rationem dictam nullus discursus, ubi persona accipitur sub essentia vel e converso, reguletur per dici de omni vel de nullo, tamen multi tales valent et tenent et multi non valent. Quando autem tahs discursus tenet et quando non, non potest sciri nisi quando in Scriptura Sacra vel ex determinatione Ec- 90 clesiae vel ex eis, mediante evidenti syllogismo, habetur quod praemissae sunt verae et conclusio falsa: sicut oportet credere quod omnis essentia divina est Pater, et quod Filius est essentia divina, et tamen quod haec est falsa 'Filius est Pater\ et ideo iste discursus non valet 'omnis essentia divina est Pater; Fihus est essentia divina; igitur Fihus est Pater'. Sed 95 non sic est de isto discursu 'omnis essentia divina fuit scita a philosophis esse immortahs; Pater est essentia divina; igitur Pater fuit scitus a philosophis esse immortalis\ Non enim habentur praemissae in Sacra Scriptura vel ex determinatione Ecclesiae cum opposito conclusionis, nec illa tria evidenter sequuntur ex ilhs, ideo tahs discursus est concedendus. 100 Et universahter omnis tahs discursus est concedendus nisi possit inveniri in Sacra Scriptura vel ex determinatione Ecclesiae vel evidenter sequatur ex tahbus quod praemissae sunt verae cum opposito conclusionis. Et ideo tahs discursus in creaturis numquam debet negari, quia inter creaturas impossibile est quod una res numero, simplex et singularis, sit 105 reahter plures res distinctae realiter. Aha regula est quod nullus terminus in praemissis vel conclusione sumatur aequivoce. Si enim aliquis terminus, sive in praemissis sive in conclusione, sumatur aequivoce, non poterit regulari per dici de omni vel de nullo. Et ideo talis syllogismus 'omnis canis currit; cae- 110 leste sidus est canis; igitur caeleste sidus currit' non regulatur per dici de omni vel de nullo si 'canis' sumatur aequivoce. Nam per istam proposi84-85 et... currit 1 om. seu trp. (vide lectionem paenult.) D dici add. A \ dici add. D

89 tenet] valet A A J E

A C V 4 „ fuit scita] scitur A 1

93 quod 1 om. AA^CEV 4

97 fuit scitus] scitur A 1 100 tria] videntur C, om. AXI

tione B C D V 4 ,, cum] ex A

101 F.t... conced. om. (hom.) AA^CV 4

tunc I

add. BE

107-08 concl.] si add. B

CV4

iste add. A

107 nullus] si A 109 sive] vel

1

CV4

, syllog.] discursus A

98 in] ex A

99 determ.] declara-

103 sunt] sint AE

108-09 Si... aequiv. om. A B 110 vcl] per dici add.

112 vel] per dici add. A 1

ideo]

possit] posset BI, possint C

107-08 nullus... aequivoce om. C V 4

non om. B

91 me96 fuit] est

sequ.] consequi A, sequi C

ulis om. BE

vel] quod add. A

102 determ.] declaratione B C V 4 simpliciter A 1

88 vel] per

90 determ.] declaratione C V 4

diante] manifeste AXI , habetur] haberetur A A X C V 4

om.

86 quod om. BD ,! propter] secun-

87 persona] divina add. A 1 n sub] vel add. A 1 ,, regul.] regularetur A A X C

dum A 1

105 simplex] 107 vel] sive B, in

108 enim om. C V 4 i! sive ACV4

ideo om. A 1 i talis] est

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

381

tionem 'omnis canis currit' non denotatur quod de quocumque dicitur subiectum quod de eodem dicitur praedicatum, sed denotatur quod de 115 quocumque dicitur hoc subiectum , quando supponit pro animah latrabih, quod de eodem dicitur praedicatum, et non plus. Et ideo accipere postea quod 'caeleste sidus est canis', accipiendo 'canis' pro caelesti sidere et non pro animah latrabih, non est arguere per dici de omni, sicut clare patet. Et sicut est de istis, ita est de aliis. 120 Alia regula est quod nullum syncategorema, nisi forte signum universale vel particulare additum super subiecto, addatur vel auferatur in minore vel conclusione praeter illa quae sunt in maiore. Et si ahquod tale syncategorema ponatur in maiore, si in illa sit determinatio praedicati, oportet quod in alia propositione, in qua debet poni, sit deter125 minatio praedicati. Si autem sit in illa determinatio compositionis, debet etiam in alia esse determinatio compositionis, quia aliter non regulabitur per dici de omni vel de nullo. Et ideo tales syllogismi non valent 'omnis homo est tantum animal; Sortes est homo; igitur Sortes est tantum animaT. Et multi tales deficiunt propter aliquem defectum 130 tactorum.

[ C A P . 6 . D E SUFFICIENTIA MODORUM PRIMAE FIGURAE]

Sciendum est etiam circa syllogismos regulatos per dici de omni vel de nullo quod, cum quatuor sint modi, quorum primus est ex duabus universalibus affirmativis inferentibus universalem affirmativam per dici 5 de omni, secundus est ex maiori universah negativa et minori universali affirmativa inferentibus universalem negativam per dici de nullo, tertius est ex maiori universali affirmativa et minori particulari affirmativa inferentibus particularem affirmativam, quartus est ex maiori universah negativa et minori particulari affirmativa inferentibus particularem nega10 tivam, istae conclusiones praenominatae sunt primo sequentes ex praemissis, mediate tamen et secundario sequuntur aliae conclusiones. 1 1 4 - 1 6 scd... praedic. om. (hom.) A X I

1 1 3 - 1 4 dicitur... dicitur] est... cst I add. D

1 1 9 de*] multis add. A 1

affirmatur A, om. A 1 124 alia] illa B K mal add. C V 4

120 forte] fuerit I

1 1 7 accip.] autem

121 super] scmper BC, om. A X V 4 • auf.]

122 minore] minori DIV 4 :. vel] in add. C

123 maiore] maiori A X C V 4

128-29 Sortes*... animal] tantum Sortes est animal DI, vel tantum Sortes est ani129 multi] in ultima A V 4

130 tactorum] categoricorum A B C V 4 , tactum A 1 ,

prius tactum D, tactarum K CAP. 6 . - 3 cum] tantum C, tamen V 4 omni A 1

8 inf.] concludcntibus A

sint] sunt A C D V 4 j modi] principales add. D 9 - 1 0 negativam] et add. D

6 nullo]

10 praen.] praenotatae C

382

PARS III-L CAP.

Nam in primo modo, praeter universalem conclusionem sequentem, sequitur conclusio particularis et etiam conversa primae conclusionis universalis. Et ita tres conclusiones sequuntur in primo modo; et ultima conclusio potest sequi in illo modo qui dicitur B a r a l i p t o n . Ex praemissis autem dispositis in secundo modo sequuntur quatuor conclusiones: prima, universalis negativa, in qua negatur maior extremitas de minori; secunda, conversa illius universalis, et timc habetur ihe modus qui dicitur C e l a n t e s ; tertia est particularis subalterna primae universalis; quarta est particularis negativa de terminis transpositis, quae est subalterna secundae conclusionis universahs. Ex praemissis dispositis in tertio modo sequuntur duae conclusiones, scilicet particularis directa et secundario conversa ihius; et tunc habetur ihe modus qui dicitur D a b i t i s. Ex praemissis dispositis in quarto modo non sequitur nisi una conclusio, et hoc quia conclusio particularis negativa non convertitur. Sed iha eadem conclusio particularis negativa sequitur ex universali affirmativa de terminis transpositis ipsius minoris et universah negativa conversa maioris, ipsis propositionibus transpositis, concludentibus conclusionem indirectam; et similiter ex conversa minoris et conversa maioris, transpositis praemissis et indirecte concludentibus. Et tunc habentur ihi duo modi F a p e s m o et F r i s e s o m o r u m . Omnia autem praedicta probantur per istas duas regulas quae semper verae sunt 'quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens'; 'quidquid sequitur ad consequens cum addita propositione, sequitur ad antecedens cum eadem propositione\ Tales autem modi non possunt accipi penes ahos tres modos per transpositionem propositionum. Nam modi affirmativi non possunt reduci per conversionem in modos affirmativos, propter hoc quod nec universahs affirmativa nec universalis negativa potest converti in universalem affirmativam. Et eadem ratio est quare penes modum universalem non potest sumi talis modus concludens indirecte per transpositionem propositionum de terminis transpositis. 12 univ.] talem A 1 13 primae om. C V 4 15 potest] ponitur ADEIK ' potest sequi] sequitur A 1 illo] primo B 17 prima] est add. A 1 18 secunda] secundo sequitur D || habetur] dicitur C V 4 , sequitur I 19 tertia] conclusio add. D , partic.] et add. A 1 , negativa add. D 23 secund.] secunda A 26 hoc quia] haec est B jj conclusio om. A X EV 4 29 maioris] maiore AAHDV 4 ipsis] ipsius AA X E 30 et 1 om. A A 1 simil.] sequitur add. I 32 modi] scilicet add. A 1 et om. C V 4 33 istas] illas A, has C V 4 ; duas om. AA X I 34 antec.] et add. D 35 cum] sive C addita] addito in I 37 per] talem add. I 38 Nam] quia A i| modi mg. V 4 , om. A 1 affirm. ... possunt] afiirmativa quae potest A 1 40 negativa] non add. C V 4 41 affirm.] negativam A 1 ; quare] quia A 42 modus] et add. A C V 4 43 propos.] praemissarum A

15

15

20

25

30

35

40

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

[ C A P . 7 . QUOMODO SOLVUNTUR MULTA ARGUMENTA

383

QUAE VIDENTUR

FACERE CONTRA PRAEDICTA]

5

10

15

20

25

Per praedicta possunt solvi multa argumenta quae videntur contra praedicta. Et sunt talia: non videtur quod iste syllogismus sit bonus omne animal, si est sensibile, est corpus animatum; lapis est animal, si est sensibile; igitur lapis est corpus animatum'. Nec iste 'omnis homo vel asinus est rationahs; iste asinus est homo vel asinus; igitur iste asinus est rationalis'; et alii tales non videntur valere. Et est dicendum, breviter, quod maior utriusque syllogismi est distinguenda secundum compositionem et divisionem vel secundum amphiboham, sicut in t r a c t a t u p r a e c e d e n t i 1 est declaratum. Unde maior primi syllogismi est distinguenda, eo quod potest esse condicionahs, et tunc est vera, sed tunc discursus non valet, quia maior non est categorica. Si sit de condicionato subiecto, tunc est maior falsa, et syllogismus bonus et regulatus per dici de omni. Consimihter est dicendum de secundo discursu: quia si maior sit disiunctiva, tunc est maior vera, sed discursus non valet, eo quod maior non est categorica. Si sit de disiuncto subiecto, tunc est maior falsa; denotatur enim quod omne illud de quo dicitur hoc totum disiunctum 'homo vel asinus' quod sit rationale; quod est simphciter falsum. Et sicut dictum est de tahbus, ita, proportionahter, dicendum est de propositionibus quae possunt esse de copulato extremo vel copulativae, vel de temporali extremo vel temporales, vel de causali extremo vel causales. Consimihter est dicendum quando subiectum est compositum ex duobus terminis mediante hoc toto 'qui est' vel 'quod est\ Sicut si arguatur sic 'omnis homo, qui est albus, potest disgregare visum; Sortes est homo; igitur Sortes, qui est albus, potest disgregare visum'. Sit Sortes niger. Nam si hoc totum sit distributum 'homo, qui est albus', tunc CAP. 7 . - 3 praed.] autem add. A

videntur] esse add. K

4 Et] non add. B ! non] enim add. A 1 lin. C, om.

AV4

quenti A 1

8 alii] aliquando 14 categ.] sed add. D

om. A C D V 4

16 maior 1 om. AXI

22 vel mg. V 4 , et B, om. I

ACV4,

iste] syllogismus add. A C V 4

multi add. D i tales] syllogismi add. D

Si] autem maior add. A 1 ; tunc] sic A 18 denot. enim] quia denot. D

copulativae mg. V 4 , om. I

24 caus.] et add. DI !' Cons.] similiter DI 26 arg.] argumcntetur I

3-4 contra praed.] contraria praedictis A 1

6 est'] animal add. I

27 Sit] sic BI

15 bonus om. D ,, et

21 de"] omnibus add. C V 4

23 vel 1 ] et BI • vel 8 ] et D

est compos.] componitur BDI

omnis s.

11 praec.] se-

vel 4 ] et BI

25 quod] quid CIV 4

27-28 Sortes] secundum veritatem add. D

28 ni-

ger] tunc sunt praemissae verae et conclusio falsa: dicendum quod add. (et om. Nam) D ,j sit distr.] distribuitur D homo] Sortes A 1 jj albus] potest disgregare visum add. (et om. tunc) A 1

CAP. 7. -

1

Supra, Parte II, cap. 9 et 27.

384

PARS III-L CAP.

15

syllogismus non valet, cum non reguletur per dici de omni, sicut manifeste patet. Si autem 'homo' tantum sit distributus, tunc aequivalet 30 copulativae tali 'omnis homo est albus et ille potest disgregare visum'; et tunc iste discursus est bonus, quamvis non sit syllogismus categoricus, sed potest reduci in syUogismos categoricos.

[CAP.

8.

QUOD

MAIOR

IN P R I M A

FIGURA

POSSIT

ESSE S I N G U L A R I S ET S E Q U E T U R

EADEM

CONCLUSIO

SEQUERETUR

SI ESSET

CONVENIENTER QUAE

UNIVERSALIS]

Sciendum est etiam quod sicut arguitur evidenter ponendo talem universalem affirmativam vel negativam pro maiori in prima figura, ita etiam sequitur evidenter si maior sit singularis affirmativa vel negativa. Bene enim sequitur 'Sortes est albus; omnis homo est Sortes; igitur omnis homo est albus\ Similiter bene sequitur 'Sortes non currit; omnis homo est Sortes; igitur nullus homo currit\ Et ita sequitur 'Sortes non currit; aliquod album est Sortes; igitur ahquod album non currit\ Et ratio istorum est, quia quando propositio singularis est vera, si sit affirmativa, subiectum non potest dici de ahquo nisi de eo dicatur praedicatum; si sit negativa, non potest removeri ab ahquo nisi ab eo removeatur praedicatum. Et ideo talis syllogismus est bonus sicut ille qui regulatur per dici de omni vel de nullo, et hoc quia sicut subiectum universalis supponit actualiter pro omni suo significato, ita etiam subiectum singularis supponit actuahter pro omni suo significato, cum non habeat nisi unum. Et regulae, quae dictae sunt p r i u s \ quando maior est universahs, sunt etiam servandae quando maior est singularis. Et propter hoc tahs discursus non valet 'Sortes est animal; tantum homo est Sortes; 29 sicut] aliud B, vcl I

30 homo tantum] hoc totum B ;| sit] scilicet add. A

add. A

31 tali] taliter B i| ille] homo add. B

sit A A 1

33 potest] possit A X D, posset BI

CAP. 8 . - 4 etiam] autem C, om. A V 4 9 - 1 0 Sortes 1 ... currit 1 trp. p. Sortes (lin. 10) A 1 1 - 1 2 si... affirm. om. D

32 et] haec est falsa et add. D, om. V 4 8 omnis 1 ... est] Sortes est homo B 10 Sortes] animal B

gnificat A

19 Et om. CI !i reg.] illae add. A 1

homo I

CAP. 8. -

1

Supra, cap. 5.

10

15

20

aequiv.] uni iste om. D || est]

9 ita] ista A B E

11 sing.] affirmativa add. D

13 si... remov.] et si »it negativa, subiectum non potest dici D

accidentaliter B ;; signif.] supposito A || etiam] et A C V 4

5

16 actual.]

17 signif.] et tamen add. V 4 || habeat] si21 talis... valet] tales... valent DI || Sortes 1 ]

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

385

igitur tantum homo est animaT; 'Pater distinguitur a Fiho; essentia est Pater; igitur essentia distinguitur a Filio'. Et hoc quia per istam 'Pater distinguitur a Fiho' non denotatur quod omne illud quod est Pater 25 distinguitur a Fiho. Et sicut est de istis, ita est de aliis, proportionaliter, sicut declaratum est i b i d e m. Ultimo notandum est quod ea quae dicta sunt in istis capituhs de uniformi ex propositionibus de inesse et de praesenti, sunt intelligenda quando omnes propositiones sunt in recto, non in obhquo, nam iliae 30 quae sunt in obliquo specialem habent difficultatem, de quibus dicendum est in sequenti capitulo.

[CAP. 9 . D E SYLLOGISMO EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE SUMPTIS IN OBLIQUO]

Circa syllogismum de obliquis est sciendum quod quando maior est de obhquo et minor de recto semper sequitur conclusio de obliquo s et regulatur per dici de omni vel de nullo, dummodo obhquitas cadat a parte eiusdem extremi in conclusione a parte cuius cadit in maiore, ita quod si subiectum maioris sit terminus obhquus, oportet quod subiectum conclusionis sit terminus obhquus. Unde omnes tales syllogismi regulantur per dici de omni vel de nullo omnem hominem videt asiio nus; Sortes est homo; igitur Sortem videt asinus'; 'cuiushbet hominis est asinus; Sortes est homo; igitur Sortis est asinus'; comnis homo videt asinum; Sortes est homo; igitur Sortes videt asinum'; nullum asinum videt homo; Brunellus est asinus; igitur Brunellum non videt homo'; cnullus homo est asini; Sortes est homo; igitur Sortes non est asini'. 15 Sciendum est etiam quod variis modis potest esse terminus obhquus in syllogismo: quia ahquando utraque praemissarum est de obhquo, ahquando altera tantum. Similiter, ahquando utriusque subiectum est 22 animal] similiter add. B tantum Pater A

22-23 essentia... essentia] tantum essentia divina est Pater, igitur

24 quod 1 ] quia B

recto] et add. A 1 j| illae] propositiones D praecedenti B, sequentibus

25 de 1 ] multis add. A 1 j, ibidem] prius D

28 unif.] syllogismo add. A 1 ;i ex] de C V 4

dum A 1 i; ea] omnia BDI ACV4

30 diffic.] diflferentiam A 1 , definitionem I

CAF. 9. - 5 et reg.] per syllogismum regulatum DI i| vel] per dici add. B D

8 concl.] in conclusione I Gcm. \ obl.] et si praedicatum maioris sit terminus

13 homo 1 ] Sortes est asinus add. I

OCKHAM, SUMMA LOGICAE

6 maiorc] minore K

7-8 subiectum EIK, praedicatum AA^BCD,

obliquus, oportet quod praedicatum conclusionis sit terminus obliquus add. I est 3 ] hic add. A

31 sequenti]

ii cap.] capitulis A C V 4

7 subi.] praedicatum Gem. || quod*] etiam terminus add. I quod. corr. V 4 , om. Gem.

27 not.] dicen-

29 propos.] tales A 1|

11 est 1 ] hic add. A ||

16 in] propositione vel add. A

25

386

PARS

ni-I

CAP.

10

terminus obliquus, aliquando praedicatum utriusque; aliquando subiectum unius est terminus obliquus, aliquando praedicatum alterius. Et aliis modis possunt fieri combinationes, quas longum foret enarrare. Hoc tamen sciendum est quod praeter praedictos modos regulatos per dici de omni vel de nullo, in quatuor casibus est bonus discursus, ubi aliqua praemissarum est de obliquo, et non in aliis. Primus est, quando maior est universalis negativa cuius subiectum est terminus obliquus et minor est affirmativa, habens terminum praedicatum obliquum; et timc sequitur conclusio de recto et non de obliquo. Bene enim sequitur 'nullum hominem videt asinus; omne risibile videt hominem; igitur nullum risibile est asinus'; similiter bene sequitur 'nullius hominis est asinus; omne risibile est hominis; igitur nullum risibile est asinus'; quia impossibile est quod conclusio sit falsa si praemissae sint verae. Sed tahs modus arguendi ex affirmativis non valet. Non enim sequitur omnem hominem videt asinus; omnis equus videt hominem; igitur omnis equus est asinus'. Secundus casus est quando maior est universalis negativa, habens praedicatum obliquum, et minor est affirmativa, habens subiectum obhquum; et timc sequitur conclusio de recto. Bene enim sequitur 'nullus asinus videt hominem; omne rudibile videt asinus; igitur nullum rudibile est homo'. Sed si praemissae sint affirmativae, non sequitur conclusio; non enim sequitur 'omnis homo videt asinum; omnem equum videt homo; igitur omnis equus est asinus'. Tertius casus est quando maior est universahs affirmativa de recto et minor est affirmativa habens subiectum obhquum; et tunc sequitur conclusio habens subiectum obhquum. Sicut bene sequitur 'omnis asinus currit; Sortis est asinus; igitur Sortis est currens'. Bene etiam sequitur 'omnis homo est animal; Sortem videt homo; igitur Sortem videt animaT. Sed si maior sit negativa, non sequitur; non enim sequitur 'nullus equus est asinus; cuiuslibet hominis est equus; igitur nuhius hominis est asinus'. Quartus casus est quando maior est affirmativa de recto et minor habens praedicatum obhquum; et timc sequitur conclusio habens prae18 obl.] et add. BI

19 aliqu.] et B D |; alterius] aliquando e converso add. B

obligationes A \\ foret] esset D

21 Hoc] hic I

aliis] ubi aliqua praemissa est de obliquo add. A C V 4 bile... risibile] rudibile... rudibile D

bile... rudibile] risibile... risibile AA^BCIV 4 , om. K add. A 1 , om. BDI hom.] nullus asinus A 1

26 et om. B D

30

35

20 comb.]

28 est 1 ] vidct C 36 et om. A J C V 4

38 sint] sunt A^BE

40 equum... homo] hominem... equus I

25

23 non om. A 1 j|

22 vel] aut 11| in] tantum A 1

31-32 sequitur] valet A 1

20

29 risi37-38 rudi-

39 concl.] de recto

44 Bene] Unde C

49 est] universalis add. A [| minor] particularis add. A

47 nullius

40

45

50

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

387

dicatum obliquum. Nam sequitur 'omnis homo est animal; asinus est hominis; igitur asinus est animahs'. Similiter bene sequitur 'omnis homo currit; Sortes videt hominem; igitur Sortes videt currentem'. Sed si maior sit negativa, non sequitur; non enim sequitur 'nullum ri55 sibile est asinus; omnis homo videt risibile; igitur nullus homo videt asinum'. In aliis casibus non tenet processus quando ahqua praemissa est de obliquo, sed semper servandae sunt regulae positae in prioribus capituhs. Propter quod tales discursus non valent 'omnis homo videt asinum; 60 tantum risibile est homo; igitur tantum risibile videt asinum'; 'omnis hominis est asinus; omne album praeter Sortem est homo; igitur omnis albi praeter Sortem est asinus', et huiusmodi, sive arguatur ex terminis praecise importantibus res creatas sive increatas.

[CAP. 1 0 . D E SYLLOGISMIS FACIENDIS IN SECUNDA FIGURA EX PROPOSITIONIBUS DE RECTO]

Post praedicta videndum est quomodo fit tahs syllogismus in secunda figura ex propositionibus de recto K 5 Et est primo sciendum quod semper in secunda figura altera praemissarum debet esse negativa nisi in duobus casibus, de quibus dicetur i n f e r i u s 2 . Cuius ratio est, nam secunda figura est quando medius terminus praedicatur in utraque. Sed nunc est ita quod superius praedicatur universahter de quohbet inferiori, ubi tamen unum inferius io universahter negatur a reliquo; igitur per tale medium, quod praedicatur de utroque, numquam potest concludi unum extremum affirmari de reliquo. Igitur per talem discursum praecise potest concludi imum extremum negari de rehquo, et per consequens oportet quod altera prae51 Nam] Sicut A, bcnc add. A D E

55 igitur] omnis vcl add. A

autem add. I | process.] nam add. I :; praem.] praemissarum DK talis... valet A A 1

60 asinum] nec etiam sequitur add. D

albi] omnis homo albus A, album B, omne album I CAP. 1 0 . - 3 quomodo] quando B inferius I

9 quolibet] suo add. A

affirmari] aflRrmare BV 4 , affirmative C

61 hominis] homo A X B

62 ex] in D

7 nam] quia A 10 a] de A A X V 4

nullus] omnis A 1

58 sed] et BI

57 aliis]

59 tales... valent] 61-62 omnis

63 incr.] in creatas K

8 nimc] modo A V 4 , non I j; superius] 11 potest concludi] dcbet cxcludi A 1 ,j

13 dc] a BDI

CAP. 10. - 1 De secunda figura videsis Aristot., Anal. Priora, I, c. 5 (26b 34 2 Infra, cap. 13; sed vide etiam lectionem variantem infra in hoc capitulo, 28a 9). ad lin. 82.

388

PARS n i - I CAP.

10

missarum sit negativa, cum ex affirmativis numquam sequatur syllogistice conclusio negativa. Secundo sciendum quod in secunda figura semper oportet quod maior sit universalis. Nam si maior esset particularis, sive affirmativa sive negativa, posset medium primo affirmari particulariter vel negari de superiori, et postea universaliter negari vel affirmari de inferiori ad illud superius; et tamen non sequeretur illud superius universaliter nec particulariter negari ab inferiori. Verbi gratia, cum hoc quod 'animaT particulariter affirmatur de 'substanda' et universahter negatur a 'lapide', non sequitur quod 'substantia' universahter vel particulariter negetur a 'lapide'. Non enim sequitur 'aliqua substantia est animal; nullus lapis est animal; igitur ahquis lapis non est substantia'. Simihter, ex hoc quod 'animaT particulariter negatur a 'substantia' et universahter affirmatur de 'homine', non sequitur quod 'substantia' particulariter negatur ab 'homine'. Non enim sequitur 'aliqua substantia non est animal; omnis homo est animal; igitur ahquis homo non est substantia'. Et ratio quare maior in secunda figura non potest esse particularis, est quia unum inferius, puta a, potest particulariter negari a suo superiori, puta a b, et iliud praedicatum inferius, scihcet a, potest universaliter negari a c, quod est inferius ad b, et universahter affirmari de d, quod est etiam inferius ad b; et tamen illud superius, scihcet b, a nullo suo inferiori vere negatur, nec universaliter nec particulariter. Sicut 'animaT particulariter negatur a 'substantia' et universahter negatur a 'lapide' et universahter praedicatur de 'homine', et tamen 'substantia' praedicatur de omnibus istis universahter. Ex istis duobus sequitur quod in secunda figura non sunt nisi quatuor modi coniugationum utihum, directe concludentium. Nam si utraque praemissa sit negativa, possunt fieri quatuor combinationes per universale et particulare, sed quaehbet erit inutihs, quia semper oportet alteram praemissarum esse affirmativam. Si etiam utraque sit affirmativa, possunt fieri quatuor combinationes per universale et particulare, sed quaelibet erit inutilis, quia d i c t u m e s t 8 quod in secunda figura 16 semper om. A C E V 4 om. C V 4

16-17 oportet... sit] maior semper debet esse A 1

20 superius*] nec add. I .; nec] vel A 1

25 animal... subst. trp. K j; non om. A 1 32 praed.] primum DI ;i scil.] puta C D universaliter A rum A J EI 8

37 praed.] affirmatur A

30 Et] ideo add. B, ita add. DI 33 negari] scilicet add. I 39 duobus] eriam A 1

43 utraque] praemissarum add. C D

Supra, lin. 5-7.

22 subst.] isto A 1 „ a] de A 1

45 erit] est I

18 primo 24 a] de I

31 est] ideo A 1

33 d] b A 1

35 vere]

41 praemissa] praemissa-

15

20

25

30

35

40

45

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

389

oportet alteram praemissanim esse negativam. Et ita habemus quatuor coniugationes inutiles. Si autem una sit affirmativa et alia negativa, aut igitur maior est affirmativa et minor negativa, vel e converso. Si primo modo, possunt fieri quatuor combinationes per particulare et universale, 50 quia aut utraque est universalis, et tunc habetur secundus modus utihs, scilicet C a m e s t r e s , in quo maior est universahs affirmativa et minor universahs negativa. Aut utraque est particularis, et tunc est coniugatio inutihs, quia d i c t u m e s t 4 quod semper maior debet esse universahs. Aut maior est universahs affirmativa et minor particularis negativa, 55 et tunc est quartus modus, scihcet B a r o c o. Aut maior est particularis et minor universahs, et tunc est coniugatio inutilis, quia d i c t u m e s t quod maior debet esse universahs. Si autem sit e converso, scilicet quod maior est negativa et minor affirmativa, adhuc possunt fieri quatuor combinationes per particulare et universale. Quia aut utraque est 60 universahs, et sic habetur primus modus secundae figurae, in quo maior est universahs negativa et minor universahs affirmativa, scihcet C es a r e. Aut utraque est particularis, et tunc est coniugatio inutihs, propter c a u s a m saepius d i c t a m. Aut maior est universahs et minor particularis, et habetur tertius modus, scilicet F e s t i n o. Aut maior 65 est particularis et minor universahs, et sic est coniugatio inutilis, propter causam s u p e r i u s dictam. Sic igitur patet quod cum non possint fieri nisi sexdecim combinationes per istas quatuor differentias
Supra, lin. 16-17.

390

PARS n i - I CAP. 10

Exempla coniugationum inutilium sunt ista 'omnis homo est animal; omnis asinus est animal; igitur omnis asinus est homo\ Et est inutihs, quia cum praemissis stat quod nuhus asinus est homo. Et hoc exemplum sufficit ad probandum quod ex omnibus affirmativis, qualitercumque combinentur per universale et particulare, non contingit so arguere in secunda figura, ex quo cum ambabus universahbus stat universahs negativa de eisdem extremis. Pro omnibus ex omnibus negativis sit ihud exemplum 'nullum animal est albedo; nuhus homo est albedo' et stat quod 'omnis homo est animal\ Et sic habemus octo coniugationes inutiles. Pro ahis quatuor sunt ista exempla 'quaedam 85 substantia non est animal; omnis homo est animaT et stat quod 'omnis homo est substantia'; 'quaedam substantia est animal; nuhus lapis est animaT et stat quod 'omnis lapis est substantia'. Et ista eadem exempla sufficiant ad probandum quod ahi duo, quorum uterque est ex una particulari affirmativa et particulari negativa, non valent. 90 Et est sciendum quod praedicti quatuor modi ita tenent in terminis accidentahbus sicut in terminis substantiahbus5. Immo, nihil penitus refert ad bonitatem syllogismi an termini sint substantiales an accidentales, et ideo commutatio unius praedicamenti in ahud vel quale quid in hoc ahquid vel e converso non facit fallaciam figurae dictionis nec 95 fahaciam accidentis in praedictis, dummodo ahae circumstantiae debite observentur. Et ideo in talibus nuha est fallacia 'omnis essentia divina intelhgitur a me; nulla sapientia divina intehigitur a me; igitur nuha sapientia divina est essentia divina'; 'omnis intellectus divinus est principium producendi Fihum; nuha voluntas divina est principium pro-100 76 Exempla] Sed praem. D I; lunt om. A C V 4 , ista om. A C D V 4

77-78 igitur... quia om. BDI

78 cum] et tamen BI, et D jj praemissis] cum hoc BD, om. I ; est] sit AA X E 81 univ.] affirinativis K, affirmativis add. AA X E

79 ex om. A X I

82 de] cum A 1 , eisdem BDI ,j extremis] In duobus

tamrn casibus contingit arguere ex omnibus affirmativis in secunda figura, videlicet quando medius terminus est terminus (om. B), sicut hic 'omnis homo est Sortes; hoc album est Sortes; igitur hoc album est homo*; et (Item F) quando terminus praedicatus sumitur cum signo universali, sicut hic 'aliquod album cst omnis homo; Sortes est omnis hoino;igitur Sortes est albus*. Et probatur (patet F) utcrque discursus (terminus discretus B) per conversionem praemissarum, infcrendo candem conclusionem add. BF Grm. (v. infra, cap. 13, lin. 1-23) omnibus 1 om. A B C D octo] sex C

j; Pro omnibus] propositionibus I 1! ex] autem B, etiam D, om. A C lj 83 illud] igitur add. A

84 stat] cum hoc add. D

85 coni.] combinationes B, et add. I i, sunt] ponantur D

et] tamen add. A 1

88 est] sit C ;; eadem om. AI

rum uterque] quarum utraque A 1 sint] quando... sunt I 97 est] penitus add. A 1

quod] non add. B |1

89 duo] modi coniugationum add. D \\ quo-

90 affirmativa om. C V 4

92 terminis om. CI

94 commutatio] coniugatio A \\ praed.] praedicati B V 4 98 nulla 1 ] nou (p. divina) D ii divina om. C V 4

100 voluntas] bonitas (etiam infra) I s

u

86 homo] non add. A 1 1|

c f . supra, cap. 4, nota 3; et hic infra, lin. 134-39.

93 an 1 ...

95 nec] vel

A1

nulla 1 ] non (p. divina) D

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

391

ducendi Filium; igitur nulla voluntas divina est intellectus divinus'; 'omnis volimtas divina est principium producendi Spiritum Sanctum; nullum velle divinum est principium producendi Spiritum Sanctum; igitur nullum velle divinum est voluntas divina'; 'nullum veniens co105 gnoscitur a me; Coriscus cognoscitur a me; igitur Coriscus non est veniens'; nulla difFerentia individualis est realiter communicabilis; omnis natura specifica est realiter communicabilis; igitur nulla natura specifica est realiter differentia individualis'. Verumtamen si aliquis terminorum positorum in praedictis syllo110 gismis vel in aliquo eorum includat aequivalenter aliquod syncategorema, quo expresso syllogismus non teneret quia non convenienter ordinaretur in modo et in figura, tunc talis syllogismus non valet. Sed hoc posset ita contingere in terminis substantiahbus sicut in accidentahbus. Unde sic arguendo 'omnis homo est risibihs; nulla humanitas est ii5risibilis; ergo nulla humanitas est homo', non valet si h humanitas includat aequivalenter hoc syncategorema cper se primo modo\ Et tahs defectus posset hic assignari 'nullus homo est animal; omne risibile est animal; igitur nullum risibile est homo\ scilicet per ahcuius determinati syncategorematis inclusionem per aequivalentiam. 120 Ideo dicendum est quod sicut in prima figura, quando praemissae sunt dispositae in modo et in figura, non potest ahquis defectus plus assignari si omnes termini sint in genere accidentis, vel unus in genere substantiae et ahus in genere accidentis, quam si omnes essent in genere substantiae vel omnes in ahquo imo praedicamento, ita etiam in secunda i2sfigura non plus peccat discursus quando fit in terminis accidentahbus praecise, vel ex uno termino substantiah et aliis accidentahbus sive e converso, quam si fieret in omnibus terminis substantiahbus. Et ideo ubicumque servatur tahs modus arguendi, est bonus syllogismus, nisi impediatur per aequivocationem vel per amphiboham vel per compo130 sitionem et divisionem vel per accentum vel per hoc quod ahquis terminus est importans ahquam rem quae est plures res, cuiusmodi est 102 produc. ... Sanctum] productivum Spiritus Sancti BDI ... aliquo] exemplis et in aliquibus A 1 mero) A 1

110 in om. BD

1 1 2 in* om. AA A BEI ' talis] ciusmodi I, om. B

1 1 4 Unde... arg.] Tamen sic accipiendo I

121 in" om. A X DI ; figura] tamcn add. A 1

123 omnes] termini add. A 1 rialibus A om. C V 4

sive] vel A J I

124 omnes] esscnt add. D

1 1 7 hic] ibi A C V *

118 homo]

119 incl.] inclusi A, vel add. D i| 122 vel] et (etiam infra, saepius) B

126 subst. ... accid.] accidentali... substan-

128 scrv.] sumatur A " arg.] quidquid add. I

130 accentum] accidens I

10^-10 syllog.

113 in 1 ] tcrminis add. A 1 , om. B C D

116 Et] ideo add. B

si aliquis terminus aliquod syncategorema includat non est add. A 1 per] eius add. D

105 me 1 ] te C

111 syllog.] syllogismi (etc. in plurali nu-

129 per 1 om. BD '| per 1

392

PARS m - i

CAP.

10

essentia divina, vel per aliquem talem defectum, cuiusmodi ita potest inveniri in terminis substantialibus sicut in accidentalibus et e converso. Et ideo P h i l o s o p h u s , in libro Priorum 8, ad probandum ahquos modos coniugationum esse inutiles non tantum instat per terminos 135 substantiales sed etiam per terminos accidentales, sicut per huiusmodi
143 hic] similiter add. D ;, albus] asinus A, animal A 1

album] homo A, animal A 1 148 et] etiam B D

141 enim] dicere add. DI; hic] haec A B

140 attr.] tribuitur B C

142 aliquod 1 ] aliquid E ignoret C V 4

144 nullum om. A 1 i, homo] asinus A, album E

146 Sciendum] Sicut A C V 4

137 cor-

prius om. A X I

qui om. A D ;. ign.]

147 secundam] figuram add. BDI

153 univ.] in secunda figura add. D

directe concludentes I i! videl.] puta D, om. C 158 non] nec I Jj nec 1 om. I!' simpl.] per se D

155 duae] duas I 159 de om. K

Aristot., Anal. Priora, I, c. 5 (27b 31-39). 8 Supra, cap. 5. 35-40.

esset] est A X V 4

omne] aliquod A

149 defectus] et add. C V 4 , om. B D ; prima] primo A 1 , figura add. A

etiam add. A X D, autem add. I, om. C V 4

8

133 in 1 om. CDIV 4

138-39 accid. ... essent.] substantialibus sicut in accidentalibus et add. et

150 est]

154 directae] rectae B,

156 sub. ipsius] sua subalterna D

transp.1"1 om. I et... transp. 1 om. A A X C K V 4 7

Videsis supra, cap. 4, lin.

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

393

160 sequitur aliqua conclusio in secunda figura, quia tunc praemissae erunt in tertia figura dispositae. [ C A P . 1 1 . D E REDUCTIONE SYLLOGISMORUM SECUNDAE FIGURAE IN QUATUOR MODOS PRIMAE FIGURAE]

Notandum est quod syllogismi in secimda figura non sunt ex se apparentes, sed habent reduci in syllogismos primae figurae, et hoc per 5 conversionem vel per impossibile. Per conversionem autem reducuntur tantum tres modi primi. Unde primus modus reducitur per solam conversionem maioris, quia conversa maiore fit syllogismus in prima figura, sicut de se patet. Et patet tahs modus arguendi et reductio per conversionem per illam regulam 'quidio quid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens'. Secundus modus reducitur per conversionem minoris propositionis et transpositionem propositionum et conversionem conclusionis. Tertius modus reducitur per solam conversionem maioris. Sed quartus modus non potest reduci per conversionem, quia si sua 15 maior converteretur, praemissae disponerentur in prima figura, sed maior esset particularis, et ita per consequens non disponerentur in modo; minor autem non potest converti, cum sit particularis negativa, quae non potest converti. Sed iste quartus modus, sicut quilibet ahus, reducitur per impossibile. Unde iste quartus modus reducitur in primum 20 modum primae figurae arguendo ex contradictoria conclusionis et maiore, inferendo contradictoriam minoris. Ut si fiat tahs syllogismus in quarto modo secundae figurae 'omnis homo est animal; quaedam substantia non est animal; igitur quaedam substantia non est homo' accipiatur contradictoria istius conclusionis 'quaedam substantia non est 25 homo', quae est ista 'omnis substantia est homo\ et arguatur sic 'omnis homo est animal; omnis substantia est homo; igitur omnis substantia est animaT, quae est contradictoria primae minoris. Et tenet omnis reductio 1 6 0 crunt] esscnt C, erant V 4 CAP. 11. - 3 est om. A X C AXCV4

4 hoc] vel add. A 1

8 de se] vere l !j patet 1 ] quod add. A 1

minorum add. C

12 propos. et] terminorum per A

si add. B || prima] secunda C V 4 , sed corr. V 4 enim i. q. m. D || primum] quartum I sive contradictoriam add. A 1 prius add. D

6 Unde] unus A A W 4 , om. C 10 cons. ... antec. trp. A 1 14 si om. B

sua] sola BD, illa I

17 sit partic.] particulari I

15 conv.]

19 Unde... red.] reducitur

21 contrad.] oppositum A X D, contradictionem I '} minoris]

24 contrad.] contradictio I

26 h o m o 1 ] substantia B

7 modus om. 11 transp.] ter-

27 primae om. DI

red.] ista inductio A 1 , omnis deductio I, per impossibile add. B D

25 arguatur] cum eadem maiore quae minoris] quae erat prius add. D

omnis

394

PARS

ni-I

CAP. 10

per istam regulam 'oppositum consequentis non stat cum antecedente, igitur consequentia bona\ Unde si talis syllogismus non valeret, tunc oppositum conclusionis staret cum praemissis. Sed hoc est falsum, quia 30 tunc possent praemissae esse verae et tamen oppositum conclusionis simul esset verum; et per consequens oppositum conclusionis et una praemissarum non inferrent oppositum alterius praemissarum, quia oppositum staret. Et ita universahter, quando ex opposito conclusionis cum altera praemissarum infertur oppositum alterius praemissae, semper est bonus 35 discursus per hanc regulam 'oppositum consequentis non stat cum antecedente, igitur consequentia bona\ Simihter primus modus secimdae figurae reducitur in secundum modum primae figurae, arguendo ex contraria conclusionis, quae est universahs affirmativa, et ponendo eam loco minoris, et maiore nega- 40 tiva, qua prius, inferendo contrariam minoris, quae erit universahs negativa. Secundus modus reducitur in primum modum primae figurae, arguendo ex eadem maiore qua prius et contraria conclusionis, quae erit universahs affirmativa, inferendo contrariam minoris, quae erit univer- 45 sahs affirmativa. Tertius modus reducitur in secundum modum primae figurae, arguendo ex eadem maiore et contradictoria conclusionis, inferendo contradictoriam minoris. Sic igitur omnis syhogismus secundae figurae reducitur in syho- 50 gismos primae figurae, scihcet in duos primos modos, arguendo semper ex maiore qua prius et contraria vel contradictoria conclusionis, inferendo contrariam vel contradictoriam minoris, semper virtute istius regulae 'repugnans conclusionis non stat cum antecedente, igitur prima consequentia b o n a ' 5 5 Unde sciendum est quod numquam valet syllogismus in secunda 32 esset] esse A 1 , om. D

30 concl.] consequentis I I || praem.] praemissae B, om. D D ;| altera] una D A 1 , om. C I V 4

36 disc.] syllogismus A 1 39 contr.] contradiaoria B

quae A B J| erit] est BE maiore om. (hom.) I vel add. A C

33 inferrent] inferret A X BDV 4 , infert

34 Et... univ.] Univcrsaliter autem ita esset A 37 cons.] conclusio I

39-44 contraria... arg. om. (hom.) A 1

41-42 negat.] vel affirmativa add. A 44-45 quae... affirm. om. A 1

47-48 Tertius... concl. om. A 1

omnes (etc. in plurali num.) B D

44 qua] quae B

45 erit] est A X B

consequentis A X E, consequenti Gem.

54-55 igitur... bona om. A 1

add. BD, non est add. I

valet] est bonus A 1

1

41 qua] 44-48 qua...

45-46 univ.] negativa

49 minoris] conclusionis A 1 , maioris I

52 ex] eadem add. D ; et] vel C V 4

56 est om. CI

ita] per consequens

38 secundum] primum

50 omnis]

54 concl.] conclusioni A C K V 4 ,

Cod. D hic notat in margine: "Regula non valet".

55 cons.] conclusio I, est

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

395

figura nisi possit reduci in syllogismum primae figurae vel per conversionem vel per impossibile. Et propter hoc dictum est p r i u s 2 quod omnis syllogismus regulatur per dici de omni vel de nullo, imme60 diate vel mediate.

[ C A P . 1 2 . D E SYLLOGISMO EX OBLIQUIS IN SECUNDA FIGURA]

Ex istis, et dictis p r i u s \ potest patere quando syllogismus ex obhquis valet in secunda figura. Primo, quia si utraque praemissarum sit de obliquo a parte subiecti, sequitur conclusio de recto, sic 'nullum 5 equum videt asinus; omnem hominem videt asinus; igitur nullus homo est equus'. Simihter sequitur 'cuiuslibet hominis est asinus; nulhus rudibihs est asinus; igitur nullum rudibile est homo\ Simihter, si utraque praemissarum habeat praedicatum obhquum, sequitur conclusio de recto, sic 'nullus asinus est hominis; omnis bos est io hominis; igitur nullus bos est asinus'. Simihter, si maior affirmativa sit in recto et minor habens subiectum obhquum, sequitur conclusio habens subiectum obhquum, sic 'omnis asinus est animal; nulhus hominis est animal; igitur nulhus hominis est asinus\ 15 Simihter, si maior sit de recto et minor negativa, habens praedicatum obhquum, sequitur conclusio habens praedicatum obhquum, sic 'omnis homo est animal; nullus asinus est animahs; igitur nullus asinus est hominis\ Simihter, si maior sit negativa, habens subiectum obliquum, et 20 minor de recto, sequitur conclusio habens praedicatum obhquum, sic 'nullum hominem videt asinus; omne rudibile est asinus; igitur nullum rudibile videt hominem\ Simihter, si maior sit negativa, habens praedicatum obhquum, et 59 regul.] reducitur A ; vel] dici add. D CAP. 12. - 2 et] etiam AA^EV 4 , etiam add. C, om. B

12 sequitur... obl. om. AXI ; sic] sicut C

11 in] de A 1 h a b e n s ] habet B

clusio habens subiectum obliquum (v. liru 12) add. A nis] nullus A 1 ;( nullus

1-1

subiectum obliquum A 1 2

om. A 1

4 de] in A^BDE

1

9 sic] sicut C

14 asinus] quae est con-

15 sit] affirmativa add. D

de] in A 1

17 om-

19-24 Similiter... obliquum] Similiter si maior sit negativa habens

23 praed.] subiecmm K

Supra cap. 2, lin. 32-33.

CAP. 12. -

3 quia om. A*B

6-7 rudibilis... rudibile DEF Gem., risibilis... risibilis alii

6 equus] asinus A 1

Supra, cap. 9.

396

PARS

ni-I

CAP. 10

minor de recto, sequitnr conclusio habens subiectum obliquum. Unde bene sequitur 'nullus homo videt asinum; omne rudibile est asinus; 25 igitur nullum rudibile videt homo\ In aliis casibus non sequitur conclusio. Praedicta patere possunt convertendo propositiones et reducendo in primam figuram vel arguendo ex opposito.

[CAP.

13.

QUOMODO

IN S E C U N D A

ALIQUANDO

EX

OMNIBUS

F I G U R A EST B O N U M

AFFIRMATTVIS

ARGUMENTUM]

Quamvis dictum sit s u p e r i u s 1 quod ex affirmativis non contingit arguere in secunda figura, tamen ab illa regula generah sunt duo casus excipiendi. Primus est, si medius terminus sit terminus discretus: tunc enim ex duabus affirmativis contingit inferre conclusionem affirmativam; sicut bene sequitur 'omnis homo est Sortes; Plato est Sortes; igitur Plato est homo\ Et potest talis syllogismus probari, quia conversis propositionibus erit syllogismus expositorius in tertia figura. Secundus casus est quando terminus medius sumitur cum signo universah: tunc enim semper contingit inferre conclusionem affirmativam in qua maior extremitas praedicatur de minore2. Bene enim sequitur 'omnis homo est omne risibile; Sortes est omne risibile; igitur Sortes est homo\ Iste autem discursus probatur per hoc quod semper tahs propositio maior convertitur in unam universalem affirmativam, qua conversione facta patet quod discursus est in prima figura, regulatus per dici de omni. Bene enim sequitur 'aliquis homo est omne animal, igitur omne animal est homo\ Et ita tahs discursus est bonus in secunda figura omne musicum est omnis homo; Sortes est omnis homo vel Sortes est homo; igitur Sortes est musicus'. Nam conversa ista maiore omne musicum est omnis homo' in istam 'omnis homo est musicus' syllo24-25 Undc... sequ.] sic D Pcr praem. AK2

25-26 rudibile... rudibilc] risibile... risibile A W

4

27 Praed.]

28 vel] et A^B

CAP. 13. - 4 secunda] prima I

6 enim] vero B, om. A 1

add. C V 4 |! conversis] convcrsio de I, de add. V 4

8 probari] regulari A^I, ct regulari

12 Bene enim] Unde bene A

add. A || prob.] regulatur A 1 „ scmper om. A X B

15 unam] illam I, om. D

et regulatur C V 4

18 ita] ideo A X BDE

17 aliquis] omnis ABI

14 est] omnis

16 est] erit BD i regul.] 19 vel... homo om. A X E

19-20 Sortcs 1 cst1 om. IK

CAP. 13. - 1 Supra, cap. 10, lin. 5-15; videsis lectionem variantem ibi ad lin. 82. 2 Amanuensis codicis D hic notat in margine: "Hacc probatio non concludit necessario".

5

10

15

20

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

397

gismus regulabitur per dici de omni in prima figura, sic arguendo 'omnis homo est musicus; Sortes est homo; igitur Sortes est musicus'. Et est sciendum quod in duobus praedictis casibus non solum con25 tingit arguere ex affirmativis universahbus, sed etiam contingit arguere ex omnibus affirmativis particularibus. Et eodem modo probantur syllogismi tales ex particularibus sicut ex universahbus. Et ideo tales regulae generales 'ex particularibus nihil sequitur', 'oportet alteram praemissarum in secunda figura esse negativam' intel30 hgendae sunt: quod non semper contingit arguere ex particularibus nec semper ex affirmativis. Tamen in praedictis casibus contingit arguere tam ex particularibus quam ex affirmativis. Et tenet tahs discursus non gratia materiae sed gratia formae, quia in omni materia, observato quod medius terminus sit terminus discretus vel sumptus cum signo universah 35 in maiori, discursus erit bonus.

[CAP.

14.

DE

SYLLOGISMIS

ET SUFFICIENTIA

F A C T I S IN TERTLA

FIGURA

MODORUM]

Post haec videndum esi quomodo in tertia figura fit syllogismus Est autem primo sciendum quod in tertia figura numquam potest con5 cludi conclusio universahs. Quod enim universahs affirmativa non possit concludi in tertia figura, patet, nam duo superiora, ordinata secundum superius et inferius, possunt universaliter praedicari de eodem contento; igitur ex hoc quod ahqua praedicantur universahter de eodem contento, non potest haberi quod unum praedicatur universahter de rehquo. io Quod etiam universahs negativa non possit concludi, patet, nam de eodem subiecto potest unum ordinatorum secundum superius et inferius universahter negari et rehquum universahter affirmari. Sicut de animah universahter negatur lapis et universahter affirmatur substantia, et tamen lapis et substantia se habent secundum superius et inferius; 15 igitur ex talibus praemissis numquam potest concludi unum extremum universahter negari a rehquo. 33 in omni] in eo A, illo cum I !| materia] illo modo add. C, add. mg. V 4 | observato] observantur A 34 vel] terminus communis add. A

35 maiori] maiore K

CAP. 14. - 3 haec] hoc AE fit] sit IV 4 aliquo D

10 Quod] Et A ;; etiam] enim A 1

5 enim] conclusio add. D || affirm. om. D 11 sec.] per D

14 tamen] cum A 1 |j sec.] sicut AA X BE

CAP. 14. -

1

8 eodem]

12 de] hoc termino add. A

Aristot., Anal. Priora, I, c. 6 (28a 10 - 29a 18).

398

PARS

ni-I

CAP. 10

Secundo sciendum est quod in tertia figura semper debet minor esse affirmativa, ita quod nullo modo potest esse negativa. Et ratio est ista: quia de eodem potest primo aliquod superius praedicari universaliter et postea inferius removeri universaliter, et tamen ex hoc 20 non potest concludi superius removeri ab inferiori nec universahter nec particulariter. Unde animal praedicatur de homine universahter et asinus removetur ab homine universahter, et tamen animal non negatur ab homine nec universahter nec particulariter. Ex praedictis et duobus principhs communibus omni figurae, quo- 25 rum unum est quod 'semper altera praemissarum debet esse universalis vel singularis' et ahud quod 'altera praemissarum debet esse affirmativa, sequitur quod non sunt nisi sex modi utiles in tertia figura. Nam sicut in ahis figuris per istas quatuor differentias
SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

399

45

Exempla praedictorum possunt esse ista: 'omnis homo est animal; omnis homo est substantia; igitur ahqua substantia est animal'; 'nullus homo est asinus; omnis homo est animal; igitur quoddam animal non est asinus'; 'quidam homo est animal; omnis homo est substantia; igitur quaedam substantia est animaT; 'omnis homo est animal; quidam 50 homo est substantia; igitur quaedam substantia est animaT; 'aliquis homo non est asinus; omnis homo est animal; igitur quoddam animal non est asinus'; 'nullus homo est asinus; quidam homo est animal; igitur quoddam animal non est asinus'. Sciendum est etiam quod praedicti modi ita tenent in terminis acci55 dentahbus quibuscumque sicut in terminis substantialibus 2. Unde tales syllogismi sunt boni 'nullus homo est ens per accidens; ahquis homo est homo albus; igitur ahquis homo albus non est ens per accidens'; nullus homo distinguitur secundum rationem ab homine; ahquis homo est homo albus; igitur homo albus non distinguitur secundum rationem ab 60 homine'; 'nulla essentia divina distinguitur secundum rationem ab essentia divina; essentia divina est sapientia divina; igitur sapientia divina non distinguitur secundum rationem ab essentia divina'; 4omnis intellectus speculativus informatur habitu speculativo; intellectus speculativus est intellectus practicus; igitur inteUectus practicus informatur 65 habitu speculativo'. Verumtamen in quibusdam praedictis potest assignari fallacia aequivocationis; sed hoc non obstat quin ita teneat forma syllogistica in terminis accidentalibus sicut in tenninis substantiahbus, quia tahs defectus, scihcet aequivocatio, potest contingere quando termini sunt substantiales. 70 Et ideo si de praedictis vel aliquo consimili inveniatur in ahquo auctore quod praemissae sunt verae et conclusio falsa, auctoritates sunt glossandae: vel quod loquuntur aequivoce vel non de virtute sermonis. Unde quando arguitur sic 'nullus homo distinguitur ratione ab homine; homo est homo albus; igitur homo albus non distinguitur ratione ab homine\ 45 possunL.. ista] sufficienter patent intuenti sic DF Gem. 46 aliqua] quaedam C

1

animal] et est Darapti add. A 1

mal 1 ] et est Disamis add. A 1

49-50 omnis... animal om. A C I V 4

A 1 || aliquis] similiter praem. C A 1 1| homo 1 ] non add. I

51 est animal] non est asinus C

53 non del. I

62 divina om. C V 4

52 asinus1] et est Bocardo add. 58 sec.] per D

61 divina 1 ] Dei (etiam infra, quater) I

69 aequiv.] aequivocationis et add. non A 1 , ita

70 aliquo 1 ] modo add. A !i cons.] simili A ij aliquo auc.] aliquibus auctoribus A 1 , aliqua

auctoritate I 2

63 inf.] est informatus I

D

49 ani-

50 animal] et est Datisi add.

54 est om. C V 4 || etiam om. A B

59 igitur] aliquis add. A C I „ sec. rat.] ratione ABEV 4 , om. I add. IX

45-53 omnis... asinus om.

48 asinus] et est Felapton add. A 1

71 sunt 1 ] sint DI '; auct.] auaores B

72 non] aequivoce add. A 1 1| dc om. C V 4

Vide supra, cap. 4, notam 3 et cap. 10, notas 5 et 6.

400

PARS III-L CAP. 15

conclusio potest distingui, eo quod li homo albus potest supponere per- 75 sonahter et significative, et tunc est discursus bonus et conclusio vera; vel potest supponere materiahter vel simphciter, et timc syllogismus non valet, propter hoc quod unus terminus aequivoce accipitur in una praemissa et in conclusione. Et sicut dictum est de ista, ita potest de multis aliis consimihter dici. so Notandum est etiam quod regulae datae de prima figura et secunda sunt etiam servandae in tertia 8. Et propter hoc iste discursus non valet 'omnis homo est animal; tantum homo est risibihs; igitur tantum risibile est animaT, et ita est de ahis. Notandum est etiam quod sicut in prima figura aliqui modi conclu- as dunt indirecte, ita etiam in tertia figura. Nam quihbet modus affirmativus concludit duas conclusiones, scihcet unam directam et suam conversam, modi autem negativi concludunt tantum unam, quia particularis negativa non convertitur. Sciendum est etiam quod omnes syllogismi tertiae figurae redu- 90 cuntur in primam figuram, vel per conversionem vel per impossibile. Unde primus modus reducitur in tertium primae per conversionem minoris. Secundus reducitur in quartum modum per conversionem minoris. Tertius reducitur in tertium per conversionem maioris et transpositionem propositionum et conversionem conclusionis. Quartus re- 95 ducitur per conversionem minoris. Sextus reducitur per conversionem minoris. Sed quintus modus non potest reduci per conversionem, quia non est in eo ahqua propositio convertibilis nisi universahs affirmativa, quae non convertitur nisi in particularem, et tunc in syllogismo in prima figura utraque praemissa esset particularis; quod non est verum. Et 100 ideo iste modus reducitur praecise per impossibile, sicut etiam omnes alii per impossibile reducuntur. Unde sciendum quod quihbet syllogismus factus in tertia figura reducitur in primam figuram, arguendo ex 76 et 1 ] vel A C I V 4 ;; disc.] syllogismus BD nullus A

in om. A X B

isto BI

80 aliis cons.] consimilibus A

concl.] est add. BD

78-79 pracm.] praemissarum D

82 etiam] hic A 1 , om. A jj non] nihil A est add. A 1 !j figura om. A X D

77 vel*] et AIV 4

81-84 Notandum... aliis om. K 83 risib.] animal I

81 est om. BCI

85 est om. B C

86 etiam] et I,

89 non conv.] non est convcrtibilis BD, nec est convertibilis add. A 1

92 modus] tcrtiae figurae add. A 1 , om. B " tertium] modum add. A 1 |j primae] figurae add. A 1 dum om. AA^BDE

vel add. A C V 4

96-97 Scxtus... minoris om. (hom.) CI

8

93 mo-

94 in] ad A C V 4 , om. DI jj tertium] modum add. A 1 , om. DI j| et] pcr add. A C

94-95 transp.] terminorum praemissarum A X DI

78 unus]

79 et in] cum I || ista] istis A,

95 et] pcr add. A C V 4

97 quintus] tertius I

101 iste... red.] illi modi reducuntur B

Cf. supra, cap. 5.

95-96 red. om. C V 4

99 in 1 ] per B

100 praemissa]

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

401

opposito contradictorie conclusionis et minore, inferendo oppositum 105 contradictorie maioris. Et tenet talis reductio per istam regulam 'oppositum conclusionis non stat cum antecedente, igitur consequentia bona\ Sciendum est tamen quod si in quinto modo maior esset singularis, posset reduci per conversionem minoris. Verumtamen talis syllogismus non plus deberet poni in isto quinto modo quam in secundo, propter 110 hoc quod singularis non plus convenit cum particulari quam cum universali sed minus.

[ C A P . 1 5 . D E SYLLOGISMIS EX OBLIQUIS IN TERTIA FIGURA]

Quantum ad syllogismos ex obliquis in tertia figura est sciendum quod in primo modo possunt fieri octo combinationes: quia aut utraque praemissarum est de obhquo aut altera. Si utraque, aut obhquitas est a 5 parte subiecti in utraque aut a parte praedicati in utraque, aut a parte subiecti in maiore et a parte praedicati in minore, aut a parte praedicati in maiore et a parte subiecti in minore. Si primo modo, syllogismus non valet: non enim sequitur 'cuiuslibet hominis est asinus; cuiushbet hominis est leo; igitur leo est asinus vel leo est asini\ Si secundo modo, io non valet, quia non sequitur 'omnis asinus est Sortis; omnis asinus est Platonis; igitur Plato est Sortes vel Sortis\ Tamen si conclusio resolvatur sic 'aliquid, quod est Platonis, est Sortis', est consequentia bona. Si tertio modo, non sequitur, sicut non sequitur formaliter 'omnem hominem videt asinus; omnis homo videt bovem; igitur bovem videt 15 asinus vel est asinus'. Si altera praemissarum sit de obhquo, aut maior aut minor. Si maior, aut habet praedicatum obhquum, et tunc bene tenet; sicut sequitur 'omnis asinus est hominis; omnis asinus est animal; igitur ahquod animal est hominis'; aut habet subiectum obhquum, et 104 contrad. om. A J D I ; et] eadem add. D tunc A 1 ; reg.] tenet add. A 1 A^C ; in om. AA X I

quinto] sexto K

CAP. 15. - 2 tertia] secunda I 6 minore] maiore A 1

vel... asini om. D Si] sed B

105 tenet]

107 tamen] etiam

109 isto] primo I, om. A 1 , syllogismo add. A ;; quinto] primo A 1

111 minus] de syllogismis autem ex obliquis in tertia figura postea est dicendum add. A

110 cum] tali I ex C D

minore] minoris A 1 , qua prius add. D

106 concl.] consequentis I „ corn.j est add. B D

est] primo add. A 1

11 vel Sortis om. A B C V 4

13-14 hominem] bovem A

asinus1] bos... asinum B D

3 octo] qumque I

7 minore] aut e converso add. B

4 est 1 ] cadit A 1 |! a]

9 leo... leo] equus... equus D ,j

12 sic] sicut A 1 , igitur add. D || cons.] conclusio I jj 14 asinus] vel est asinus add. A 1

14-15 bovem...

15 asinus1] asini A, Si quarto modo, non valet (sequitur V 4 ) : 'omnis homo

(asinus V 4 ) videt asinum (hominem V 4 ) ; omnem hominem (asinum V 4 ) videt leo (equus V 4 ); igitur leo (equus V 4 ) videt asinum (hominem V 4 ) vel est asinus (homo V 4 ) add. I, add. mg. V 4 obl.] de aliquo

16 aut* om. C V 4 H

A1

OCKHAM, SUMMA LOGICAE

26

402

PARS III-L CAP. 15

valet; sicut bene sequitur 'cuiuslibet hominis est asinus; omnis homo est animal; igitur ahcuius animahs est asinus'. Si autem minor sit de obh- 20 quo, aut de praedicato obliquo, et valet; sicut bene sequitur 'omnis asinus est animal; omnis asinus est hominis; igitur hominis est animar. Aut est de subiecto obhquo, et sequitur conclusio de praedicato obhquo; sicut bene sequitur 'omnis homo est animal; ahquem hominem videt asinus; igitur ahquis asinus videt animar. 25 Praedictae combinationes possunt fieri circa secundum modum. Primo modo sequitur conclusio in recto, sic 'nullius hominis est asinus; cuiushbet hominis est leo; igitur ahquis leo non est asinus'. Secundo etiam modo sequitur conclusio in recto 'nuhus asinus est Sortis; omnis asinus est Platonis; igitur Plato non est Sortes'. Sed tertio modo non 30 valet; non enim sequitur 'nuhum hominem videt asinus; omnis homo videt rudibile; igitur rudibile non videt asinum vel non est asinus'. Si quarto modo, non sequitur; sicut non sequitur 'nullus homo videt asinum; omnem hominem videt rudibile; igitur ahquod rudibile non videt asinum vel non est asinus'. Quinto modo tenet, nam sequitur 35 'nuhus asinus est hominis; omnis asinus est animal; igitur ahquod animal non est hominis'. Sexto modo tenet, sicut patet. Septimo modo non tenet; non enim valet 'nullus asinus est bos; omnis asinus est hominis; igitur ahcuius hominis non est bos\ Octavo modo non valet; non enim sequitur 'nuhus homo est asinus; aliquem hominem videt bos; 40 igitur ahquis bos non videt asinum'. Per praedictum modum potest leviter sciri quando syhogismus ex obhquis valet in alhs modis tertiae figurae et quando non. Ultimo, pro tota ista parte de syhogismis et pro sequentibus est sciendum quod numquam refert ponere indefinitam pro particulari vel e 45 converso quando termini supponunt personaliter et significative, quia si termini tam particularis quam indefinitae supponant personaliter, generaliter - sine instantia - particularis et indefinita convertuntur. 20 animalis] hominis A 1 || minor] maior A B C K 22 igitur] omnis add. B ji est 1 ] asinus add. I

sequ.] sic D etiam add. D

27 sic om. A B

B K jj Sed] si DI jj non om. A 1

28 aliquis om. C V 4

horno I jj m o d o 1 ] non add. D

46 quando] quibus I

et numquam reperitur instanria quin D

26 comb.]

30 Sortes] Sortis

32 rudibile... rudibile] risibile...

33 nullus] omnis A C V 4

34 aliquod 36 nullus...

37 non s. liru V 4 , om. A^CK jj hominis]

39 non 1 om. K |j modo] patet quod add. B

42 praed. modum] praedicta A lj ex] in A D

indetenninatam I

29 in] de B D

35 vel non] nec I jj tenet] etiam non tenet K j; nam sequ. om. K

hominis] nullius hominis est asinus C V 4 jj animal] animali* I ACV4

24 sicut... sequ.] sic B C

31 non] nec I jj homo] non add. C

risibile (etiam lin. 34) A 1 jj vel non] nec CI jj Si] sed A 1 om. A X I |j non om. A 1

21 aut] est add. A 1 , igitur est add. D || sicut...

40 aliquem] omnem

44 Ultimo] Ulterius I

47 pers.] particulariter I

45 indef.]

48 sinc inst.] est verum

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE [CAP.

5

io

15

20

25

16.

DE

SYLLOGISMIS

EXPOSITORIIS

IN TERTLA

403 FIGURA]

Praeter praedictos syllogismos fiunt syllogismi expositorii, de quibus est nunc dicendum \ Unde sciendum est quod syllogismus expositorius est qui est ex duabus praemissis singularibus, dispositis in tertia figura, quae tamen possimt inferre conclusionem tam singularem quam particularem seu indefinitam sed non universalem, sicut nec duae universales in tertia figura possunt inferre universalem. Sed intelligendum est quod ad propositionem singularem, quae debet esse in syllogismo expositorio, requiritur quod subiectum supponat pro aliquo quod non est plures res quaecumque, nec est idem realiter cum aliquo quod est plures res, sive relativae sive absolutae, et praecise pro uno tali. Si autem subiectum, sive sit pronomen demonstrativum sive nomen proprium sive pronomen demonstrativum sumptum cum aliquo termino addito, supponat pro aliquo quod quamvis sit unicum et simplex et unum numero et singularissimum et tamen est plures res, non tenet consequentia per rationem syllogismi expositorii. Cuius ratio est, quia sicut quando terminus subiectus est communis non valet consequentia arguendo ex particularibus, propter hoc quod terminus supponit pro diversis et ita una propositio potest verificari pro uno et alia pro aho, ita quando illud quod demonstratur est plures res, poterit una propositio verificari pro una illarum rerum et aha pro alia, et per consequens non contingit inferre praedicatum primae propositionis de praedicato secundae. Unde sicut non sequitur 'homo est Sortes; homo est Plato; ergo Plato est Sortes', ita si haec humanitas una numero esset Sortes et Plato, et simul cum hoc Sortes et Plato essent plures homines, non sequeretur 'haec humanitas est Sortes; haec humanitas est Plato; igitur Plato est Sortes'. Et hoc quia haec propositio 4haec humanitas est Plato' verificaretur quia Plato est Plato, et haec propositio 'haec huma-

CAP. 16. - 2 syllog.] modos A 1

4 qui cst] syllogismus expositorius A 1 11 realiter om. B D

posirionibus A

6 seu] quam A, vel A 1

quodcumque I

15 addito] sive add. A 1 , et add. I i| unicum corr. in univocum I

AI || et* om. A A 1

17 tenet] ista add. A 1 || cons.] conclusio et add. arguendo I

11| pro] de A C I V 4 || alia] alio et add. et A 1 |l pro»] de I Sor et Platonis K

CAP. 16. lin. 65-133.

5 praem.] pro-

13 subi.] syllogismus I >| dem.]

21 quando] quod A

16 ring.] singulare 20 ita una] in uno 26 Soites et Plato 1 ]

29 quia] quod B C

1

De syllogismo expositorio iam sermo erat supra, Parte II, c. 27,

404

PARS III-L CAP. 15

nitas est Sortes' verificaretur quia Sortes est Sortes, et propter hoc haec humanitas est tam Sortes quam Plato. Ex isto patet quare iste syllogismus non est expositorius 'haec essentia est Pater; haec essentia est Filius; igitur Fihus est Pater', quia scilicet haec essentia est plures personae distinctae. Simihter iste syllogismus non est expositorius 'hic Pater est essentia; hic Pater non est Filius; igitur Fihus non est essentia'; et hoc quia Pater est realiter divina essentia, quae est tres personae distinctae realiter. Est tamen sciendum quod aliquando talis modus arguendi tenet de ilhs terminis, quamvis non per virtutem syllogismi expositorii sed per aham rationem, de qua tactum est p r i u s 2 . Est igitur dicendum quod syllogismus expositorius est quando arguitur ex duabus singularibus in tertia figura, quarum singularium subiectum supponit pro ahquo uno numero quod non est plures res, nec est idem reahter cum ahquo quod est plures res. Et quia in creaturis nulla una res numero est plures res reahter quaecumque, ideo generahter quando arguitur ex propositionibus singularibus praedicto modo, fit syllogismus expositorius, hoc addito quod minor sit affirmativa. Quia si minor sit negativa, non valet syllogismus; sicut non sequitur 'Sortes est animal; Sortes non est Plato; igitur Plato non est animaT; et propter eandem rationem propter quam dictum est quod minor in tertia figura non potest esse negativa. Sed si minor sit affirmativa, sive maior sit affirmativa sive negativa, semper est bonus syllogismus. Unde omnes tales syllogismi sunt boni 'Sortes non est aggregatum per accidens; Sortes est homo albus; igitur homo albus non est aggregatum per accidens', si termini supponant semper personahter et significative. Simihter sequitur 'Sortes non distinguitur a Sorte; Sortes est Sortes albus; igitur Sortes albus non distinguitur a Sorte'; 'Coriscus cognoscitur a te; Coriscus est veniens; igitur veniens cognoscitur a te'; 'Sortes est alter a veniente; Sortes est veniens; igitur veniens est alter a veniente'; 'hoc est Sortes; - demonstrando quoddam singulare, ita tamen quod sit unum 30 quia] quod B C V 4 sentia om. B

ct om. BD

34 pcrs.] rcs A

32 quarc] quia A, quod I !; non om. I

36 est 1 ] hacc add. A

tatem A^I, om. A C V 4 ; syll. expos.] syllogismum cxpositorium A C A 1 || tactum] dictum C

41 dic.] sciendum I

non B ;i gener.] in crcaturis add. D 50 propter quam] qua B homo I

43 non om. A

55 sempcr om. A X B

60 quoddam] aliquod I jj sing.] universale A^DFIKO Gem.

Cf. supra, cap. 5, lin. 86-106.

45 numero]

48 scquitur] cst bonus A , valet A 1

57 Sortes] homo I, est add. V 4 ii Coriscus] Petrus (etiam infra) I

BK, Petrus add. I 2

53 syllog. om. C I V 4

39 virt.] vcri-

40 aliam rat.] istam rcgulam

41-42 arg.] aliqua I

46 ex] duabus add. A 1

est] prius add. A 1

33^36 quia... cs-

38 Est tamen] Et est D

56 Sortcs 1 ]

58 igitur] Coriscus add.

30

35

40

45

50

55

60

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

405

et non plura hoc est asinus; igitur ahquis asinus est Sortes'. Et universahter in tahbus non potest assignari fallacia accidentis, sicut a 1 iq u i 8 assignant, non plus quam hic 'Sortes est homo; Sortes est animal; igitur animal est homo'. Et ideo multum errant qui in talibus assignant 65 fallaciam accidentis et destruunt omnem modum arguendi et omnem disputationem. Notandum est hic quod, quamvis syllogismus expositorius sit in tertia figura tantum, tamen arguendo in secunda figura ex duabus praemissis affirmativis in quibus ponitur terminus singularis, est bonus syl70 logismus, secundum quod d i c t u m e s t 4 . Sicut bene sequitur 'homo est Sortes; animal est Sortes; igitur animal est homo\ Et probatur iste syllogismus per conversionem maioris, sic: ista 'homo est Sortes' convertitur in istam 'Sortes est homo'; nunc autem sequitur in prima figura 'Sortes est homo; animal est Sortes; igitur animal est homo', quia dic75 tum est p r i u s 5 , quod in prima figura non refert an maior sit universahs an singularis. Sed si altera praemissarum tahum in secunda figura sit negativa, discursus non valet, quia non sequitur 'aliquod animal non est Sortes; homo est Sortes; igitur ahquis homo non est animaT. Nec valet 'aliquod animal est Sortes; aliquis homo non est Sortes; igitur ah8o quis homo non est animal\ Nec potest ahquis istorum discursuum probari, sicut probatur primus. Non primus istorum: quia maior, cum sit particularis negativa, non convertitur; nec secundus potest probari, quia minor in prima figura non potest esse negativa. Sic igitur patet quod aliquis discursus in secunda figura valet ex 85 omnibus affirmativis, sed iste discursus non disponitur in ahquo praedictorum modorum. Patet etiam quod ahquis discursus ex omnibus particularibus tenet, sed de tahbus non loquitur P h i l o s o p h u s in libro Priorum.

63 assignant] significant A A 1 , crrantes et modum disputationis destruentes add. A C V 4 disp. om. (v. lin. 63) A C V 4 quamvis] licet A C V 4 quod om. C D V 4 76 an] vel A

67 Not.] sciendum A 1

69 ponitur] praedicatur A A J D 71 prob.] patet A 1

78 homo 1 ] non add. C

primus 1 ] prius A l " Non] nam B

est om. C V 4 sing.] simplcx A

72 sic] sicut CI

70 sec.] sicut D, ut C V 4 ]

75 prius] octavo capitulo add. A C V 4

79 animal] non add. A C V 4

83 potest esse] est I

64-66 Et...

hic] etiam A 1 , om. A C V 4

81 prob.] probatum est I |l

85 omnibus] tribus I

disp.] exponitur A

87 tenet] valet D 1! in om. A X B

Ut Magistcr Abstractionum, de quo supra, cap. 4, lin. 38. 5 Supra, cap. 8. cap. 13. 8

4

Supra,

406

PARS III-L CAP. 15

[CAP.

1 7 . D E SYLLOGISMIS EX PROPOSITIONLBUS DE PRAETERITO ET DE FUTURO IN PRIMA FIGURA]

Iam visum est qualiter syllogizandum est ex propositionibus de praesenti et de inesse; nunc videndum est quomodo est syllogizandum ex propositionibus de praeterito et de futuro. Unde sciendum est quod quando medius terminus est terminus communis, si subiectum maioris supponit pro his quae sunt, minor debet esse de praesenti et non de fiituro nec de praeterito. Nam si minor propositio esset de praeterito et non de praesenti, non regularetur talis syllogismus per dici de omni vel de nullo, quia in maiore universali de praeterito subiecto, supponente pro his quae sunt, non denotatur quod de quocumque dicitur subiectum per verbum de praeterito quod de eodem dicatur vel removeatur praedicatum per verbum de praeterito, sed denotatur quod de quocumque dicitur subiectum per verbum de praesenti quod de eodem dicatur praedicatum vel removeatur per verbum de praeterito. Et ideo sumendo sub minorem de praeterito, non arguitur per dici de omni vel de nullo, sed sumendo sub minorem de praesenti, arguitur per dici de omni vel de nullo. Unde sic arguendo omne album fiiit Sortes; - si album supponat praecise pro his quae simt alba - ; Plato fuit albus; ergo Piato fiiit Sortes' non valet, sed est fallacia accidentis et etiam fallacia figurae dictionis. Sed sic arguendo omne album fiiit Sortes; Plato est albus; ergo Plato fiiit Sortes' est bonus syllogismus, regulatus per dici de omni. Si autem subiectum maioris supponat pro his quae fuerunt, tunc non debet accipi sub minor de praesenti, quia sicut manifeste patet, non arguitur per dici de omni vel de nullo; sed debet sumi sub minor de praeterito, et non refert sive subiectum minoris supponat pro his quae sunt sive pro his quae fiierunt. Unde iste syllogismus non valet omne album fiiit homo; asinus est albus; igitur asinus fiiit homo'. Ponatur enim quod nihil fiierit album ante nunc nisi homo et quod multi asini sint modo albi, tunc haec est vera omne album fiiit homo' sub hoc

CAP. 17. - 3 Iam] Quia A [| qual.] quomodo A, quando B 5 de om. B C D V 4

6 est 1 om. A C I V 4 j; terminus , om. A X I

8 futuro... de 1 mg. B, om. D univ.]veraC

10 syll.] discursus A

vel] dici add. D ||

13 dicatur] praedicatum add. A^CIV 4 : praed. om. C

15 di-

non om. A 1

17 sub. min. trp. BCIV 4

20 va-

25 accipi] argui I ; ; sub minor] in minore A 1

quia] quod B, tunc add. BD

27 mi-

catur] dicitur A C V 4 let] sequitur D

9 reg.] regulabitur A C V 4

11 supp.] sumpto B

4 quom.] quando B !i ex] de A

7-8 minor debet] minorem oportet A l

16 minorem] minore B V 4

noris] maioris A 1 , om. B

28 sive] vel C V 4

30 fuerit] sit D i, ante] hoc add. D

s

io

is

20

25

30

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

407

sensu omne quod fuit album, fuit homo'; et haec etiam est vera 'asinus est albus' et haec est falsa 'asinus fiiit homo'. Sed iste syllogismus est bonus omne album fuit homo; asinus fuit albus; igitur asinus fiiit 35 homo\ et regulatur per dici de omni. Ex istis potest patere solutio ahquorum sophismatum quae peccant per fallaciam figurae dictionis, puta tahum 'quidquid fuit homo, hodie est animal; ahquod album fuit homo; igitur ahquod album hodie est animaT; 'quidquid vidisti, hodie tetigisti; album vidisti; igitur album 40 hodie tetigisti'. Unde ad videndum an sit fallacia figurae dictionis et faliacia accidentis in tahbus, videndum est an subiectum minoris supponat pro his quae simt, et tunc est fallacia accidentis; vel pro his quae fuerunt, et tunc non est fallacia, sed regulatur per dici de omni, vel potest reduci in talem syllogismum per expositionem propositionum. 45 Ista quae dicta sunt de propositionibus de praeterito, proportionahter sunt servanda circa propositiones de futuro. Nam si subiectum maioris accipiatur pro his quae erunt, minor debet esse de futuro; si accipiatur pro his quae sunt, minor debet esse de praesenti. Est etiam intelhgendum quod quando maior est de praesenti, num50 quam minor debet esse de praeterito vel de futuro, nisi a parte subiecti maioris exprimatur verbum de praeterito vel de futuro; et tunc minor debet esse singularis, vel subiectum debet accipi pro eo quod est, et hoc sive subiectum sit terminus communis sive sit pronomen demonstrativum cum termino communi sumptum. Si enim subiectum accipiatur pro 55 eo quod fuit, non valet discursus; sicut non sequitur omne, quod fuit album, est homo; nigrum fuit album; ergo nigrum est homo', et est fallacia accidentis in tahbus. Quando tamen in tahbus est fallacia figurae dictionis, patebit i n f e r i u s 1 . Propter p r o t e r v o s vero est intelhgendum quod quamvis tahs 60 propositio sit vera 'Sortes fiiit albus', quamvis Sortes non sit, tamen tali discursus est bonus 'quidquid fuit album est animal; Sortes fiiit albus; 32 et om. BI ;j etiam om. AXI D |j est 1 om. A J C j! fuit] albus add. A

vera] per casum add. D 34 fuit 1 ] est A 1

38 hodie] fuit animal vel add. A C V 4

37 pcr] in A X I minoris] maioris IV 4 positionibus A 1

47 debet] habet I !! futuro 49 etiam] autem A 1

55 fxiit»] cst A 1

57 fall. fig.] figura B

1

40 hodie om. A C I V 4

43 fallacia] figurae dictionis add. I, accidentis add. K

autem add. A^C om. C V 4

33 et... est*] haec tamen sempcr manct 36 soph.] sophisticorum B |j quae] qui ABI

IOTT.

in praesenti I

51 minor] maior A 1

41 et] vel A l j|

46 circa prop.] dc pro-

47-48 si... pracs. om. I

47 si]

52 vel] et A '| hoc] tunc A 1

59 Proptcr] tamen add. C V 4 j| vero om. C V 4 !! talis

60 quamvis] licet A C V 4 .; sit 1 ] albus add. A 1

Infra, in tractatu De fallaciis, cap. 10.

61 disc.] non add. C |! bonus] non add. B

408

PARS III-L CAP. 15

igitur Sortes est animaT. Tamen sic arguendo 'quilibet homo, qui fiiit albus, est animal; Sortes fuit albus; igitur Sortes est animal' non tenet, et hoc quia in ista 'quilibet homo, qui fuit albus, est animar li homo non supponit pro his quae sunt homines. Haec dicta sunt de tahbus syllo- 65 gismis in prima figura.

[CAP.

18.

DE

SYLLOGISMIS

IN S E C U N D A

FIGURA EX

DE PRAETERITO ET DE

PROPOSITIONIBUS

FUTURO]

Circa syllogismos in secunda figura ex ilhs de praeterito et de futuro est sciendum quod quamvis in prima figura si maior sit de praeterito, sive subiectum supponat pro his quae sunt sive pro his quae fuerunt, non sequatur conclusio de praesenti sed tantum de praeterito, tamen ahquando ex ambabus praemissis de praeterito in secunda figura sequitur conclusio de praesenti. Unde sciendum quod quando ambae praemissae sunt de praeterito in secunda figura et utriusque subiectum supponit pro his quae sunt, semper sequitur conclusio de praesenti et non de praeterito. Sicut sequitur 'nullum album fuit homo; omne nigrum fiiit homo; igitur nullum nigrum est album', si subiectum utriusque accipiatur pro his quae sunt, quia ex opposito conclusionis et maiore sequitur oppositum minoris in prima figura, sicut ostensum est p r i u s S e d illa de praeterito non sequitur, quia si sequeretur, tunc ex opposito conclusionis et maiore sequeretur oppositum minoris in prima figura, et per consequens in prima figura sub maiore, in qua subiectum supponit pro his quae sunt, contingeret accipere sub unam minorem de praeterito; quod o s t e ns u m e s t esse falsum 2. Quod etiam tahs discursus non valeat, patet per instantiam in terminis. Nam ponatur quod nihil currat nisi homo et quod nihil sit album nisi asinus et quod multi asini prius currebant, timc haec est vera 'omne currens fiiit homo', quia omne, quod currit, 64 non om. I

65 supp.] nisi add. C

CAP. 18. - 3 illis] propositionibus D sequitur DIV 4

u

tamen] vel C

praemissarum add. D in ista A 1 , isu B

quae] qui A J D

et] vel A 1

5 sive*] vel A X C V 4

9 sciend.] est add. AE

14 et] cum B 16 maiore] maioris A 1

6 sequ.] sequetur A 1 ,

11 praeterito] futuro D

17 minoris] maioris B

1

Cf. supra, cap. 11, lin. 34-37.

20 Quod] Et A, Etpraem. A 1

2

illa]

19 cont. accip.] con-

23 fuit] est A 1

CAP. 18. -

13 utriusque]

15 figura] in quarto modo add. (ut notam mg.) V 4

tingenter accipitur A 1 lt unam] una A 1 ,, minorem om. A^DEIK ni] qui I

Haec] Ista A 1

Supra, cap. 17.

22 asi-

5

io

is

20

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

409

fiiit homo, per casum; simihter haec est vera 'nullum album fuit homo\ 25 sumpto albo pro his quae sunt, quia quaehbet singularis est vera; et tamen haec est falsa 'nullum album fiiit currens', sive album supponat pro his quae sunt sive pro his quae fuerunt. Si autem subiectum utriusque supponat pro his quae fuerunt, tunc sequitur conclusio de praeterito, quia ex opposito conclusionis et maiore ao sequitur oppositum minoris. Per idem patet quod si subiectum maioris supponat pro his quae fuenmt, sequitur conclusio de praeterito. Sciendum est hic quod non quihbet syhogismus tahs in secunda figura est reducibihs in syhogismum primae figurae per conversionem, sine omni variatione vocis praeter solam transpositionem terminorum, 35 sed si debet reduci per conversionem, debent propositiones converti iho modo quo dictum est p r i u s 8 de conversione tahum propositionum.

[CAP.

19.

DE

SYLLOGISMIS

IN TERTIA F I G U R A E X

DE PRAETERITO ET DE

PROPOSITIONIBUS

FUTURO]

In tertia figura, si subiectum utriusque praemissae accipiatur uniformiter, semper sequitur conclusio de praeterito, subiecto conclusionis 5 accepto pro eo quod fuit; quia ex opposito conclusionis, quae erit de praeterito et cuius subiectum supponit pro his quae fuerunt, et minore de praeterito sequitur conclusio de praeterito, in qua subiectum eodem modo supponet sicut supponit in minore, quia - per casum - subiectum praemissarum supponit uniformiter in utraque praemissa primi syhogismi. 10 Propter quod sciendum quod quando arguitur ex omnibus de praeterito in prima figura, subiectum conclusionis debet habere eandem acceptionem in conclusione et in minore. Si autem subiectum in una supponat pro his quae sunt et in aha pro his quae fuerunt, timc si supponat pro his quae sunt in maiore et pro his quae fuerunt in minore, 15 tunc nuha conclusio sequitur. Sicut non sequitur 'omne album fuit currens; omne album fuit nigrum; igitur nigrum fuit currens'. Nam po29 c t ] in C praet.] futuro A 1

30 min.] Et add. A 1 32 talis om. A X B

CAP. 19. - 4 subiecto] opposito A 1 12 minore] maiore I

5 erit] erat C

13 si] subiectum add. B

16 igitur] omne add. B 8

31 quae] sunt vel add. A

33 syllog.] secundum modum C

Supra, Parte II, c. 22.

fuerunt] erunt A 1 , sunt C || 35 si] non A

illo] eo A 1

11 prima] tertia EF (et 4 alii, contra 24)

14 et] in conclusione add. A

fuerunt] vel add. A

410

PARS III-L CAP. 15

natur quod omne, quod unquam fuit nigrum, fiiit lignum, et quod tantum lignum fuit nigrum, et quod homo modo primo sit albus, et quod quihbet homo, qui est modo albus, currebat, tunc haec est vera omne album fuit currens', quia omne, quod est album, fiiit currens; et haec 20 est vera omne album fuit nigrum', quia omne, quod fuit album, fuit nigrum; et tamen haec est falsa 'aliquod nigrum fuit currens', sive 'nigrum' accipiatur pro his quae sunt sive pro his quae fuenmt. Et ita non sequitur conclusio de praeterito, nec sequitur conclusio de praesenti, sicut manifeste patet. 25 Si autem supponat pro his quae fuerunt in maiore et in minore pro his quae sunt, sic nulla conclusio sequitur. Nam ponatur quod homo tantum fuerit albus et quod modo nihil sit album nisi hgnum, tunc sunt istae praemissae verae omne album fuit homo; omne album fiiit hgnum', et tamen haec est falsa 'aliquod lignum fuit homo\ 30 Ex quo sequitur quod ex maiore de praeterito et minore de praeterito, subiecto supponente pro his quae sunt, non sequitur conclusio de praeterito, subiecto supponente pro his quae fuerunt. Si autem maior sit de praeterito et minor de praesenti, si subiectum maioris supponat pro his quae sunt, sequitur conclusio de praeterito, 35 subiecto conclusionis supponente pro his quae sunt; quia ex opposito conclusionis et minore sequitur in prima figura oppositum maioris, sicut patet i b i d e m Si autem subiectum maioris supponat pro his quae fuerunt, nulla sequitur conclusio. Nam ponatur quod nihil fuerit nigrum nisi homo, et quod nihil sit nigrum nisi corvus, tunc non se- 40 quitur omne nigrum fuit homo; omne nigrum est corvus; igitur corvus est homo'. Si autem maior sit de praesenti et minor de praeterito, tunc nulla conclusio sequitur, quia ex opposito conclusionis et minore non sequitur oppositum maioris in prima figura. 45 Sciendum est etiam quod si maior sit de praeterito et minor de praesenti, sive subiectum maioris supponat pro his quae sunt sive pro his 18 nigrum corr. irt album

17 omnc... unquam] unaquacquc res A 1 I umquam] numquam A C V 4 || homo] hoc A 1 a l b u s ] album A 1 quod add. A 1 album A 1

quod 1 om. C V 4

21 est] sit A 1 i! quia] quod C, om. A 1 22-23 nignim] maior A1!

I i| ponatur] posito A 1

om. A^I 1

album 1 fuit om. A

22 aliquod nigrum]

24 de... concl. 1 om. (hom.) C V 4

27 Nam] si autem

30 et tamen] igitur CEV 4 ;; et ... falsa DF Gfw., non sequitur (p. homo)

A, et hoc est falsum (p. homo) CV 4 , om. A^BEI solutio B :: ibid.] ibi BD

20 quia... currens 1 om. (hom.) AA^CIV 4 |i et]

31 ex] in A 1 , cum I

38-43 Si... autem om. (hom.) Al

45 maioris] minoris A

47 sive*] vel A A X C V 4

Cf. supra, cap. 11, lin. 34-37.

37 et] cum B

42 cst] fuit C D V 4

38 sicut] 43 maior

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

DE

INESSE

411

quae fuerunt, nulla sequitur conclusio; quia ex opposito conclusionis et maiore non sequitur oppositum minoris in prima figura, quia quando 50 maior est de praeterito in prima figura, non sequitur conclusio de praesenti. Si autem in hac tertia figura maior sit de praesenti et minor de praeterito, nulla sequitur conclusio, quia ex opposito non sequitur2, cum maior in prima figura non debeat esse de praesenti respectu conclusionis 55 de praeterito 8.

[CAP. EX

20.

DE

UNIFORMI

PROPOSITIONIBUS

GENERATIONE

DE NECESSARIO

IN

SYLLOGISMORUM PRIMA

NGURA]

Tractatum est prius de uniformi generatione syllogismorum de inesse, et specialiter quando nulla adverbialis determinatio ponitur in 5 praemissa, ideo nunc restaret dicere de syllogismis recipientibus aliquam talem adverbialem determinationem; sed quia eaedem regulae observandae sunt circa tales adverbiales determinationes et alias eis aequivalentes et circa determinationes modales in propositionibus acceptis in sensu divisionis vel eis aequivalentibus, ideo non oportet de eis separaio tim tractare. Sed dicendum est post praedicta de uniformi generatione syllogismorum modalium. Et primo dicendum est de uniformi ex illis de necessario Et est primo sciendum quod, sicut d i c t u m e s t frequenter2, 15 quando dictum propositionis ponitur cum modo, illa propositio est distinguenda penes compositionem et divisionem vel secundum amphiboham. In sensu compositionis denotatur quod ille modus praedicetur de iha propositione tota; in sensu divisionis denotatur quod praedicatum praedicetur de subiecto mediante verbo determinato per talem 4 9 - 5 0 quia... figura orn. A B

50 non] nec A

CAP. 2 0 . - 5 praem.] praemissis C D

:

quiv.] oppositas A 1 , aequipollentcs C D V 4 add. A 1

53 nulla] non I

restaret] restat

AAJDEI

6 eaedem] ceterae I

11 Sed d. e.] d. e. igitur D

14 scicndum] dicendum D, quod add. B

frequ.] quod add. A X EI

7-8 ae-

12 unif.] generatione 1 6 penes] secundum

A X DE, per B

Forsitan pro: quia ex opposito conclusionis et maiore non sequitur oppositum minoris in prima figura. 8 Ut dictum est supra, cap. 17, lin. 49-58. 2

CAP. 20. - 1 Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 8 (29b 29 - 30a 14). Parte II, cap. 9 et 24.

2

Supra,

412

PARS III-L CAP.

15

modum vel mediante verbo tali modali. Sicut per istam 'album esse nigrum est possibile' in sensu compositionis dcnotatur quod iste modus 'possibile' verificatur de ista tota propositione 'album est nigrum'; in sensu divisionis denotatur quod hoc praedicatum verificatur de hoc subiecto 'album' mediante hoc verbo 'est', determinato uno adverbio vel ahqua alia determinatione aequivalente, correspondente tah modo, vel mediante verbo correspondente, adiecto hoc infinitivo 'esse', sic 'album potest esse nigrum'. Et manifestum est quod isti sensus multum differunt, quia unus est verus et ahus falsus. Et sicut est de praedicta propositione, ita, proportionaliter, dicendum est de aliis. Quamvis ista distinctio communis possit sustineri, nec velim eam improbare, tamen potest aliter distingui, et forte magis artificiahter, eo quod dictum propositionis potest sumi materiahter, et tunc non supponit pro se sed pro propositione cuius est dictum. Et iste sensus est idem cum illo qui ponitur sensus compositionis. Vel potest sumi significative, et timc est idem sensus cum sensu divisionis. Sed quia sive distinguatur uno modo sive aho, non est variatio quantum ad veritatem et falsitatem propositionum nec quantum ad modum arguendi, ideo volo uti communi distinctione in processu. Unde circa primam figuram est sciendum quod quando praemissae de necessario sunt acceptae in sensu compositionis, vel accipiuntur ahquae aequivalentes tahbus propositionibus in sensu compositionis, semper est bonus syllogismus, inferens conclusionem consimilem quantum ad sensum compositionis vel aequivalentem. Unde iste syllogismus est bonus omnem hominem esse animal est necessarium; Sortem esse hominem est necessarium; igitur Sortem esse animal est necessarium'. Simihter iste syllogismus est bonus 'haec est necessaria: omnis homo est animal; haec est necessaria: Sortes est homo; igitur haec est necessaria: Sortes est animaT. Et tenet tahs discursus per istam regulam 'praemissae

24 hoc] toto add. C K V 4 , add. mg. B !j

20 med.] mediate V 4 • tali modali] talis modi A 1 subi.] toto A 1 , subiectum K advcrbio determinante D valenter A E V 4

album] esse nigrum add. A 1 25-26 vel... modo om. D

26 modo] verbo K ,j verbo... adiecto] hoc verbo 'potest' cum D jj vcrbo] potest add.

C '! adiecto] addito A 1 j; hoc] huic A^I, om. A C A C V 4 , add. mg. B

30 Quamvi.*] Et praem. D

positiones C V 4

40 accip.] acceptae I, om. A 1 43 vel] ei add. A 1

28 alius] alter A 1 , est add. D V 4 , sicut] dictum

31 fortc] melius et add. A 1

vel A '! alio] modo add. D \\ variatio] utile I prop.] illis D

esse] vel aliqua alia detcrminatione aequivalenter add.

27 nigrum] vel album possibiliter cst nigrum add. BD, vel nigrum potest esse

album add. I, vel album potuit essc nigrum add. K add. I

24-25 dct. ... adverbio] cum uno

25 aliqua alia] mediante A 1 , aequiv.] aequi-

35 sive] si A B C V 4

36 sive]

39 sciendum quod] distinguenda A 1 '' praemissae] pro40-41 aliquac] propositiones add. D

48 talis] iste A

41 talibus

20

25

30

35

40

45

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

DE

INESSE

413

in syllogismo regulato per dici de omni vel de nullo sunt necessariae, 50 igitur conclusio est necessaria'. Utrum autem debeat dici quod talis syllogismus omnem hominem esse animal est necessarium; Sortem esse hominem est necessarium; igitur Sortem esse animal est necessarium' sit syllogismus ex universahbus vel non, non est magna cura, quia haec est magis difficultas vocahs 55 quam reahs. Vocando enim syllogismum ex universahbus omnem syllogismum habentem propositionem universalem, quae ideo dicatur universalis propositio quia subiectum propositionis materiahs sumitur cum signo universali, sic manifestum est quod praedictus syllogismus est ex universahbus; et sic vocat P h i l o s o p h u s propositionem univer60 salem et syllogismum ex universalibus in hbro Priorum 8. Sic igitur circa tales syllogismos non est difficultas quando propositiones sunt acceptae in sensu compositionis vel eis aequivalentes, quin sequatur conclusio tam directa quam indirecta, sicut in ilhs de inesse. Sed quando omnes propositiones sumuntur in sensu divisionis vel etiam 65 eis aequivalentes, tunc semper sequitur conclusio directa, sed non semper sequitur conclusio indirecta. Prirnum patet, quia omnis syllogismus tahs regulatur per dici de omni vel de nullo. Nam per propositionem talem universalem denotatur quod de quocumque dicitur subiectum quod de eodem dicitur praedicatum. Sicut pcr istam 'omnis homo de 70 necessitate est animar denotatur quod de quocumque dicitur hoc subiectum 'homo' quod de eodem dicitur de necessitate hoc praedicatum 'animal'. Et ita est, proportionaliter, de universah negativa. Igitur accipiendo sub minorem affirmativam, in qua subiectum dicatur de ahquo cum modo necessitatis, arguitur per dici de omni vel de nullo. Unde 75 bene sequitur 'omnis homo de necessitate est animal; Sortes de necessitate est homo; igitur Sortes de necessitate est animaT. Sed conclusio indirecta, scihcet conversa conclusionis sine omni variacione praeter transpositionem terminorum, non sequitur; et hoc quia non semper illa de 49 in syll. om. A 1 |j reg.] regulatae A 1 \\ vel] dici add. D 60 ex univ.] expositorum C, lectio dubia V 4 illis] syllogismi I

71 hoc praed. om. BCDIV 4

A 1 || negat.] necessaria K debet C

61 igitur] etiam A

64 Sed] Similiter A 1 ! etiam om. A X DI

70-71 hoc subi. om. CIV 4

j| aliquo] aliquibus A

76 homo] animal A

Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 24 (41b 7-32).

59 sic] similiter D

62 quia] quamvis I

67 per 1 ] propter A 1

63 in

69 quod om. AI

72 est propor.] propor. dicendum est

73 minorem aff.] minore affirmativa A C V 4

solam add. A 1 8

53 necess.] sive add. A || sit] debeat

57 materialis] materialiter AA X IV 4 , maioris O, om. CFK Gem.

dici B

dicatur] dicitur BD,

77 concl.] conclusione B jj praeter]

414

PARS III-L CAP.

15

necessario in sensu divisionis, nec aequivalens ei, est convertibilis in talem, sicut ostensum est p r i u s 4 . Et ideo quamvis sequatur 'quaelibet ao persona divina de necessitate est Deus; creans de necessitate est persona divina; igitur creans de necessitate est Deus', tamen ista conclusio 'Deus de necessitate est creans' non sequitur, quia praemissae sunt verae et conclusio falsa. Sed sequitur ista conclusio indirecta, conversa prioris conclusionis, 'aliquid, quod de necessitate est Deus, est creans'. 85 Ex isto sequitur quod illi quinque modi primae figurae, concludentes indirecte 5, non concludunt in uniformi de necessario conclusionem de necessario, praemissis sumptis in illo sensu. Si autem praemissae sumantur in sensu divisionis vel aequivalentes eis et conclusio in sensu compositionis vel aequivalens ei, non valet 90 discursus. Sicut non sequitur 'quaelibet persona divina de necessitate est Deus; creans de necessitate est persona divina; igitur haec est necessaria: creans est Deus', quia praemissae sunt verae et conclusio falsa. Et si d i c a t u r quod minor propositio est falsa, ista scilicet 'creans de necessitate est persona divina', nam possibile est quod creans 95 non sit Deus, d i c e n d u m est quod haec est simphciter vera 'creans de necessitate est persona divina', quamvis sit contingens et possit esse falsa. Nam per istam propositionem 'creans de necessitate est persona divina' non plus denotatur nisi quod ahquis est creans et ipse de necessitate est Deus, ut ista 'creans de necessitate est Deus' aequivaleat isti 100 copulativae 'aliquis est creans et ipse de necessitate est Deus', sicut ista 'album potest esse nigrum' aequivalet isti copulativae 'aliquid est album et ihud potest esse nigrum'. Sed manifestum est quod ista copulativa potest esse vera 'aliquis est creans et ipse de necessitate est Deus', quia Pater est creans et ipse de necessitate est Deus; igitur ista est modo vera 105 'creans de necessitate est Deus\ Sicut tamen copulativa potest esse falsa, eo quod prima pars potest esse falsa, ita ista 'creans de necessitate est 80 sequ.] quod add. A 1

79-80 talem] terminis C 88 illo sensu] sensu divisionis D quodlibet add, A C V 4 98 Nam] tamen I

84 ista om. A X B |j ind.] quae est add. D

89 pxaemissae] possibile C

94 propos. om. CIV*

99 aliquis] aliquod D jj ipse] illud D

AA^E, unde I jj isti] uni A

92 Deus]

97 divina] nam add. CIV 4

100 Deus 1 ] persona divina AA X E || ut] et

101 copul.] scilicet isti add. A

album et illud potest esse nigrum' add. A C V 4

90 ei] eis A 1 , om. DI

96 est 1 om. A^BI

103 nigrum] vel isti 'aliquid potest esse

104 quia] sequitur add. D

105 creans] Deus A 1 j|

Deus] creans A 1 |l igitur] aliquis est creans etc., et per consequens add. D |j ista] de necessitate add. C V 4 106 Sicut] sed D || tamen] tam C j| falsa] vera C

Supra, Parte II, c. 24, lin. 49-79. II (PL 64, 815s). 4

107 £dsa] vera B, et add. C || ita] et eodem modo D 5

Cf. Boethius, De syllogismo categorico,

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

DE

INESSE

415

Deus' potest esse falsa, tamen modo de facto est vera. Nec est inconveniens propositionem veram de necessario esse contingentem, quamvis 110 propositio necessaria non sit contingens. Si autem maior sumatur in sensu compositionis vel aequivalens et minor in sensu divisionis, sequitur conclusio in sensu divisionis et non in sensu compositionis. Primum patet, quia bene sequitur 'haec est necessaria: quaelibet persona divina est Deus; creans de necessitate est pernssona divina; igitur creans de necessitate est Deus', sed non sequitur ista 'igitur haec est necessaria: creans est Deus'. Si autem maior sumatur in sensu divisionis vel aequivalens et minor in sensu compositionis, sequitur conclusio in sensu divisionis et in sensu compositionis. Et ratio est ista: quia impossibile est ahquid per se inferius 120 vel per accidens inferius necessario praedicari de ahquo, ita quod propositio sit necessaria nisi etiam propositio sit necessaria in qua superius ad illud inferius praedicatur de eodem.

[ C A P . 2 1 . D E UNIFORMI DE NECESSARIO IN SECUNDA FIGURA]

Quando omnes propositiones de necessario in secunda figura sumuntur in sensu compositionis vel aequivalentes eis, semper sequitur conclusio de necessario sumpta in sensu compositionis vel aequivalens ei; s quando scilicet syllogismus ex illis de inesse tenet, quia talis syllogismus tenet per istam regulam 'si praemissae sint necessariae, conclusio erit necessaria', quae semper vera est. Et ideo bene sequitur 'nullum hominem esse asinum est necessarium; omne rudibile esse asinum est necessarium; igitur nullum rudibile esse hominem est necessarium\ io Probatur etiam tahs syllogismus ahter, scihcet per reductionem tahs syllogismi in syllogismum primae figurae per conversionem, quia dic-

108 tamra... est] licet... sit D om. A X BI

112 et] sed A*D || bene] non A 1

115 ista] conclusio add. D

1 1 6 igitur... quod est A 1

compositionis et maior in sensu add. D ;i aequiv.] ei add. A 1 ... sensu1 om. A L

113-14 haec... necess.

1 1 7 maior] minor D || sensu]

117-18 et... compos. om. D

120 inf. om. A C V 4 i! ahquo] alio C V 4

1 1 8 divis.

121 etiam] et A C V * !| etiam (et V 4 ).. #

necess. mg. V 4 , om. I CAP. 21. - 4 composit.] divisionis C add. A 1

5 ex illis] est A 1

7-8 hominem... asinum corr. in asinum... hominem V 4

risibile A^CV 4

8 asinum 1 ] hominem A J C

asinum A^BCV 4 , sed corr. C V 4

10 red.] remotionem A 1

6 sint] sunt DIF om. A 1 || ncc.] et 8-9 rudibile... rudibile] risibile...

9 rudibile] risibile A^BCV 4 || hominem]

416

PARS III-L CAP.

15

tum est p r i u s 1 quod illa de necessario in sensu compositionis vel aequivalens ei convertitur sicut sua de inesse. Si autem omnes praemissae sumantur in sensu divisionis vel aequivalentes eis, non semper valet syllogismus. Unde P h i l o s o p h u s negaret istum syllogismum esse bonum omne lucidum de necessitate est corpus caeleste vel elementum; corpus mixtum de necessitate non est corpus caeleste nec elementum; igitur corpus mixtum de necessitate non est luddum\ Nam si nihil esset lucidum nisi corpus caeleste vel elementum, praemissae essent verae, secundum opinionem A r i s t o t e l i s , et conclusio falsa, sicut manifeste patet. Quod enim maior esset vera, patet, quia quaehbet singularis est vera, per casum, igitur universahs est vera. Simihter, ponatur quod Deus suspendat actionem cuiuscumque agentis creati, ita quod nullum activum creatum ahquid producat, tunc sunt istae praemissae verae 'omnis producens de necessitate est Deus; omnis natura creata de necessitate non est Deus' et tamen haec est falsa 'omnis natura creata de necessitate non est producens'. Quod enim maior sit vera, patet, quia quaehbet singularis est vera, per casum; et ita patet quod talis conclusio de necessario non sequitur. Tamen sequitur aha conclusio de inesse, tahs 'igitur ahquid, quod de necessitate non est Deus, non est producens'. Simihter, si maior sit universahs negativa, non valet syllogismus; nam ante incarnationem fuerunt istae praemissae verae 'omnis homo de necessitate non est Deus; omnis persona divina de necessitate est Deus' et tamen ista conclusio est falsa 'omnis persona divina de necessitate non est homo', et ita tahs syllogismus non valet. Nec potest tahs syllogismus perfici et reduci in primam figuram per conversionem, quia dictum est p r i u s 2 , quod illa de necessario non convertitur in illam de necessario quando sumitur in sensu divisionis vel aequivalens ei. Sicut non sequi12 quod] scmpcr add. BD

13 ei] quando syllogismus add. I

17 elem.] omne add. I

A C I V 4 l| aliquid] nihil A 1

19-20 vel elementum om. A C V 4

15-16 Philos.

23 suspcndat]

27 omnis] nulla D jj non om. D |j

28 casum] et quod conclusio sit &Isa patet, quia multae singulares sunt faltac add. D

ct haec condusio cst vcra add. D

1

35

25 vcrae] et conclusio falsa add. A 1 , om. C D j| omnis] omnc A X K

29 necess.] necessitate C !| Tamen] sed D " alia] aliqua A C V 4 in homo A 1

30

24 crcati] causati C V 4 , om. I'! nullum om. A 1 1| activum] actum

26 omnis] nulla D, om. I j| non om. D j| haec] conclusio add. A cnim] autem I

25

18 corpus 1 cacl.] lucidum B || cael. om. C \\ ncc] vcl A C V 4

19 lucidum] sicut patct add. D || Nam] quia D omncm add. BIjj cuiusc.] cuiuslibct A 1

20

16 luridum] esse hic add. mg. B jj necess.] essc

negaret] pcr hoc negarctur I " essc bonum om. A C V 4 hic add. C

15 eis] ei ATV 4

is

30 inesse] scilicet AA X E

33 incarn.] Christi add. I

36 homo] pcrsona divina A 1

Supra Parte II, c. 24, lin. 12-26.

37 ct] vel A 1 2

31 prod.]

35 est] fuit D || pcrsona div. corr.

Vide supra, cap. 20, notam 4.

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

DE

INESSE

417

40 tur 'aliquis creans de necessitate est Deus, igitur Deus de necessitate est creans', sed sic 'igitur aliquid, quod de necessitate est Deus, est creans'. Et ideo quamvis iste syllogismus sit bonus in prima figura 'omnis Deus de necessitate non est homo; quaehbet persona divina de necessitate est Deus; igitur quaelibet persona divina de necessitate non est homo', ta45 men iste discursus non valet 'omnis homo de necessitate non est Deus; quaelibet persona divina de necessitate est Deus; igitur quaehbet persona divina de necessitate non est homo', et hoc quia ista maior in secunda figura 'omnis homo de necessitate non est Deus', non convertitur in istam 'omnis Deus de necessitate non est homo\ 50 Sic igitur patet, quod quamvis omnes propositiones sumantur in sensu divisionis vel sint aequivalentes eis, quod discursus non valet in secunda figura. Si autem maior sumatur in sensu compositionis et minor in sensu divisionis, valet discursus respectu conclusionis sumptae in sensu divisionis, et hoc quia conversa maiore tenet in prima figura, si55 cut dictum est p r i u s 3 . Si autem maior sumatur in sensu divisionis et minor in sensu compositionis4, non sequitur conclusio in sensu compositionis. Nam non sequitur 'nullam creaturam esse Deum est necessarium; omne producens de necessitate est Deus; igitur nullum producens esse creaturam est necessarium', quia praemissae sunt possibiles et con60 clusio impossibilis. Sed conclusio in sensu divisionis bene sequitur, quia conversa maiore sequitur in prima figura.

[ C A P . 2 2 . D E UNIFORMI DE NECESSARIO IN TERTIA FIGURA]

In tertia figura quando omnes praemissae sumuntur in sensu compositionis tenet syllogismus sicut ex suis de inesse, quia arguitur per istam regulam 4si praemissae fuerint necessariae, conclusio erit necessaria'. Si 5 autem omnes sumantur in sensu divisionis, omnis discursus valet. Unde in primis duobus modis valet tahs syllogismus, quia quamvis ista de 41 sed] convertitur add. D.. sic] in unam de inesse add. D 42 Deus] homo A 1 45 valet] tenet A 1 omnis] nullus A 1 48 Deus] homo A 1 52 sumatur] sit I, mg. V 4 , om. C 54 maiore] maioris A A J C I 55 divisionis corr. in compositionis V 4 56 compositionis corr. in divisionis V 4 56-57 non... compos. om. (hom.) A J B 59 creat.] Deum B quia] quae I 60 Sed om. A C V 4 i divis.] compositionis A 1 61 sequitur] conclusio add. A CAP. 2 2 . - 3 syllog. om. C V 4 2-3 comp.] divisionis K 4 fuerint] fuerunt A, sunt A^BEK I nec.] ct add. A A 1 5 omnis om. A A J C V 4 disc.] non add. A 1 , omnis] syllogismus et add. F li Unde om. A 5-6 Unde... syllog. om. A 1 5-6 Unde... talis] et DIKO Gem.t om. B 6 modis] quod add. A C V 4 8

Cf. supra, cap. 11, lin. 34-37.

OCKHAM, SUMMA LOGICAE

4

Rectius e contrario.

27

418

PARS III-L CAP.

15

necessario non convertatur in illam de necessario, semper tamen convertitur in illam de inesse. Nunc autem in prima figura, maiore exsistente de necessario in sensu divisionis et minore de inesse, sequitur conclusio de necessario in sensu divisionis, sicut p o s t e r i u s 1 ostendetur. 10 Et quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens; igitur ex eadem maiore et minore de necessario, quae convertitur in illam de inesse, sequitur conclusio eadem in tertia figura. Per idem patet quod quartus et sextus modus valent ex talibus propositionibus; sicut bene sequitur 'quaelibet persona divina de necessitate is est Deus; aliqua persona divina de necessitate est Pater; igitur Pater de necessitate est Deus\ Et sic potest probari tertius modus. Vel potest probari per expositionem, sic 'si aliquod creans de necessitate est Deus et omne creans de necessitate est persona divina, igitur aliqua persona divina de necessitate est Deus\ Quia si aliquod creans de necessitate est 20 Deus, sit illud a: tunc a de necessitate est Deus et similiter a de necessitate est persona divina, ex quibus sequitur quod persona divina de necessitate est Deus. Et per istum modum probatur quintus modus. Nam iste syllogismus est bonus 'aliquis homo de necessitate non est Deus; omnis homo de 25 necessitate est natura intellectuahs; igitur ahqua natura intellectuahs de necessitate non est Deus. Quia si haec sit vera 'aliquis homo de necessitate non est Deus', sit ille a: tunc a de necessitate non est Deus et a de necessitate est natura intehectualis, quia omnis homo de necessitate est natura intehectualis, per minorem; nunc autem sequitur la de necessitate 30 non est Deus; a de necessitate est natura intellectualis; igitur ahqua natura intehectualis de necessitate non est Deus\ Si autem maior sumatur in sensu compositionis et minor in sensu divisionis, non sequitur conclusio in sensu divisionis nec in sensu compositionis. Non enim sequitur omne falsum esse falsum est necessarium; 35 aliquod falsum de necessitate est ista propositio: tu sedes; igitur ista propositio de necessitate est falsa'; nec etiam sequitur 'igitur istam propositionem esse falsam est necessarium'. 9 in... div. om. A a B D 11 ex om. A^BI

10 posterius] inferius B D 1

14 modus om. A !

17-18 Vel... prob. om. A

ens DIK

15 divina om. A V 4 18 si om. A A ^ B C V 4

quod C V 4

20-21 Quia... Deus 1 om. (hom.) A1!

om. 0hom.) B

27-32 Quia... Deus om. (hom.)

add. B 1

natura] non I

31 «] et I

Infra, cap. 31, lin. 8-10.

10-11 poster.... Et] postpositis terminis, quia A 1

CV4

16 Deus] ens DIK

17 Deus]

19 et om. A A X C V 4

20 Quia]

22 quibus] quo BDI 28 sit...

Deus 1

34 nec] etiam add. A J B D

27-28 Quia... Deus 1

om. (hom.) I

29 necess.] non

36-37 propos.] tu sedes add. DK

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

DE

INESSE

419

Si autem maior sumatur in sensu divisionis et minor in sensu com40 positionis, semper sequitur conclusio in sensu divisionis, non in sensu compositionis. Quod enim illa in sensu divisionis sequatur, patet, quia minor convertitur in illam de inesse, ex qua et maiore sequitur conclusio de necessario in sensu divisionis, non in sensu compositionis, sicut i nf e r i u s ostendetur 2. 45 Haec dicta sunt quantum ad illos modos qui reducuntur per conversionem, et ex istis potest faciliter sciri quid dicendum est de aliis modis qui non reducuntur sic.

[ C A P . 2 3 . D E UNIFORMI DE POSSIBILI IN PRIMA FIGURA]

Post uniformem modum generationis syllogismorum de necessario dicendum est de uniformi generatione syllogismorum de possibili. Et accipio hic 'possibile' pro possibili quod est commune omni propositioni 5 quae non est impossibilis. Et est sciendum quod in omni figura, si accipiantur omnes propositiones de possibili in sensu compositionis vel accipiantur eis aequivalentes, non valet syllogismus, quia tunc argueretur per istam regulam 'praemissae sunt possibiles, ergo conclusio est possibilis', quae regula est io falsa. Unde non sequitur 'omne coloratum esse album est possibile; omne nigrum esse coloratum est possibile; igitur omne nigrum esse album est possibile'. Nec sequitur 'omne animal esse hominem est possibile; omnem asinum esse animal est possibile; igitur omnem asinum esse hominem est possibile'. Et ita ista regula est falsa 'praemissae sunt 15 possibiles, ergo conclusio est possibihs'; sed ista regula vera est 'si praemissae sunt possibiles et compossibiles, conclusio est possibihs'. Nunc autem ahquando praemissae sunt possibiles et sunt incompossibiles, et ideo numquam forma syllogistica uniformis ex ilhs possibihbus tenet in sensu compositionis. 39 et] vel C V 4 A1

41 illa om. E

42 qua] tali add. I ' et] cum AH

47 red.] convertuntur

sic] per conversionem add. D, om. BCIV 4 CAP. 2 3 . - 2 modum gen.] generationem A 1

gulam] quando add. A 1

9 ergo] et A 1

7 compos.] divisionis C ; eis om. A C V 4

est 1 ] erit A 1 , om. C il regula om. A C I V 4

sensu compositionis sumendo propositiones add. D ;; coloratum... album trp. I 14 possibile] vel e converso add. mg. B

15-16 sed... possib. om. D

8 re-

10 sequitur] in

12 Nec] Sic B, non I

16 et] etiam add. C ,I est] erit A 1 {,

possib.] compossibilis C, sic corr. V 4

17 autem] quia D ji sunt 1 om. BDEI j| et om. BDEI ;| sunt 1 ] et

add. B, om. A ;i inc.] impossibiles A 1

18 possib.] de possibili D, om. A

2

Infra, cap. 33, lin. 35-45.

420

PARS III-L CAP.

15

Sed si illa de possibili sumatur in sensu divisionis vel accipiatur aliqua aequivalens, cuiusmodi sunt tales propositiones 'omnis homo potest esse albus', 'album potest esse nigrum' et huiusmodi, tunc est ista propositio distinguenda penes tertium modum aequivocationis, eo quod subiectum potest supponere pro his quae sunt vel pro his quae possunt esse, hoc est, eo quod subiectum potest supponere pro his de quibus verificatur per verbum de praesenti vel pro his de quibus verificatur per verbum de possibili; sive denotatur posse supponere pro talibus, quod dico ad excludendum unam c a v i l l a t i o n e m . Sicut si dicam sic omne album potest esse homo': unus sensus est iste 'omne quod est album, potest esse homo', et iste sensus est verus si nihil sit album nisi homo. Alius sensus est iste omne quod potest esse album, potest esse homo'; et hoc est falsum, sive tantum homo sit albus sive aliud ab homine. Ista distinctione visa videndum est quomodo ex tahbus potest syllogizari et quomodo non. Et primo in prima figura. Et est sciendum quod si subiectum maioris sumatur pro his quae possunt esse, vel denotetur sumi pro his quae possunt esse, qualitercumque sumatur subiectum minoris, semper est syllogismus unifcrmis bonus et regulatus per dici de omni vel de nullo, et hoc servatis principiis communibus syllogismo de inesse. Unde sic arguendo 'omne album potest esse homo; - hoc est omne quod potest esse album, potest esse homo - ; omnis asinus potest esse albus; igitur omnis asinus potest esse homo', quahtercumque sumatur subiectum minoris vel conclusionis, est syllogismus regulatus per dici de omni, quia per maiorem denotatur quod de omni illo de quo potest verificari subiectum quod de omni illo potest verificari praedicatum. Et eodem modo patet quod iste syllogismus regulatur per dici de nullo 'nullum album potest esse homo; omnis asinus potest esse albus; igitur nullus asinus potest esse homo'; vel sic omne album potest non esse homo; omnis asinus potest esse albus; igitur omnis asinus potest non esse homo'. 25 eo om. AXI !! de] pro A l

20 possib.] impossibili B IV 4 , hoc add. A C

verbum 1 ] est add. A C V 4

verificatur add. seu rep. B, hoc add. ACI, del. V 4 sibili] potest add. V 4 , add. mg. B 29 iste] quod add. I, om. A^B 33 ex] in A 1 in add. A C V 4

30 sensus om. B D

48 non om. A

28 cavill.] cautelam A 1 , conversionem I

31 iste] quod add. A 1

32 albus] album C V 4

37 minoris] maioris I !i unif. om. BD

38-39 comm.]

40 hoc... homo] sumpto subiecto pro eo quod potest esse D, partem om. partem del. A 1

41 omnis asinus] aliquis homo A 1 et add. D

26 per 1 ] hoc

27 de] praeterito vel per verbum de add. A 1 i, pos-

talibus] sive non add. D

35 sumatur] accipiatur A 1

verif.] praeter add. I

per*] hoc verbum de praesenti *est', vel pro his de quibus

!

omnis 1 ] aliquis A 1

43 omni] vel de nullo add. A 49 igitur] non add. s. lin. A

42 vel] sive A 1

47 nullus] omnis A 1

42-43 syllog.] bonus 47-49 vel... homo om. AXI

20

25

30

35

40

45

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

421

50

Si autem subiectum maioris supponat pro his quae sunt, tunc talis uniformis non valet. Non enim sequitur omne quod est album potest esse homo; omnis asinus potest esse albus; igitur omnis asinus potest esse homo\ quia si nihil sit album nisi homo, praemissae sunt verae et conclusio falsa. Eodem modo non sequitur omne producens potest 55 est Deus; omnis ignis potest esse producens; igitur omnis ignis potest esse Deus', quia si nihil produceret ahquid nisi Deus, quod est possibile, praemissae essent verae et conclusio falsa.

60

65

70

75

80

Si autem maior sit de possibili in sensu compositionis et minor de possibili in sensu divisionis, nulla sequitur conclusio; sicut non sequitur omnem hominem esse Deum est possibile; aliqua humanitas potest esse homo; igitur aliqua humanitas potest esse Deus' vel 'aliquam humanitatem esse Deum est possibile\ Si autem maior accipiatur in sensu divisionis et minor in sensu compositionis, non sequitur conclusio nec in sensu compositionis nec in sensu divisionis, nisi minor sit singularis. Sed si minor sit singularis, semper sequitur conclusio si subiectum maioris supponat pro his quae possunt esse; si autem supponat pro his quae simt, non valet. Primum patet. Quod enim non sequatur conclusio in sensu compositionis patet, nam istae praemissae sunt verae omne quod potest esse verum contingens ad utrumlibet potest esse falsum; omne verum contingens ad utrumlibet esse verum contingens ad utrumlibet est possibile', et tamen haec conclusio est falsa omne verum contingens ad utrumlibet esse falsum est possibile', ipsa accepta in sensu compositionis. Quod etiam non sequatur conclusio in sensu divisionis patet manifeste. Nam istae praemissae sunt vcrae omne quod potest esse album, potest esse coloratum; omnem substantiam creatam esse albam est possibile', et tamen haec conclusio est falsa omne quod potest esse substantia [creata], potest esse coloratum\ nam angelus potest esse substantia [creata] et tamen non potest esse coloratus. Secundum, scilicet quod si minor sit singularis sequatur conclusio, patet, nam bene sequitur omne verum contingens ad 50 talis] syllogismus add. I angclus B

tantum Deuni esse hominem A 63 accip.] sumatur I om. A 1

autem BE minor] maior CI (hom.) AXI positionis K

1-2

om. D

igitur] sicut B i, asinus] 60 omnem... Deum]

62 possibile] quia praemissae sunt verae et conclusio falsa add. D Sed... sing. om. A 1

sit 2 ] fuerit C V 4

70-72 potest... falsa om. B 72 haec] talis ABE, om. C manif. om. BD

esse*] homo add. I

58-59 de possib.] impossibilis B

64 nec... nec] neque... neque B

sit 1 ] manifestc add. A 1

rum om. B

52 omnis

58 minor] sit add. A J I

65 nisi] maior et add. A

minor 1 ] maior I,

65-67 Sed... esse om. A

65 Sed si] si

67 si autem] sed si CDIV 4 , maior add. B 70 falsum] et add. C V 4 73 Quod] et A

Nam istae mg. V 4 , quia D

69 ve-

71 esse... ut^umlibet , om.

etiam] autem B

74 divis.] com-

79 Secundum... si] si enim A 1

422

PARS III-1 CAP.

48-49

utrumlibet potest esse falsum; hoc verum esse verum contingens ad utrumhbet est possibile; igitur hoc verum potest esse falsum\ Sed non sequitur ista de possibih in sensu compositionis 'hoc verum esse falsum est possibile\ Ratio autem quare plus sequitur conclusio talis de possibih quando minor est singularis quam quando minor est universahs, est 85 quia semper singularis de possibih in sensu compositionis infert singularem de possibih in sensu divisionis, quamvis non e converso, nisi subiectum singularis sit praecise pronomen demonstrativum vel nomen proprium. Tunc enim sensus compositionis et divisionis convertuntur. Per idem patet quod si minor fiierit particularis, sequitur conclusio 90 particularis in sensu divisionis, nam particularis in sensu compositionis semper infert particularem in sensu divisionis. Sequitur enim 'haec est possibihs: homo est Deus; igitur quod potest esse homo, potest esse Deus\ quamvis non sequatur semper e converso. Non enim sequitur 'quod potest esse album, potest esse nigrum, igitur haec est possibihs: 95 album est nigrum , ; nec sequitur 'quod potest esse suppositum humanum, potest assumi a persona divina; igitur haec est possibihs: suppositum humanum est assumptum a persona divina'. Circa istam generationem in prima figura sunt duo intehigenda. Primum, quod quamvis aliquando teneat uniformis de possibili, sicut in 100 talibus casibus de quibus d i c t u m e s t 1 , non tamen semper in ilhs sequitur conclusio indirecta, quae scihcet praecise difFerat a conclusione directa per transpositionem terminorum. Quia non sequitur 'omne quod potest esse falsum non-possibile, potest esse impossibile; ahquid, quod est verum, potest esse falsum non-possibile; igitur ahquid, quod 105 est impossibile, potest esse verum\ Et tamen ista conclusio directa 'aliquid, quod est verum, potest esse impossibile' bene sequitur. Unde quando conclusio prima est directe convertibihs, timc bene sequitur. Semper tamen sequitur illa in quam conclusio est convertibihs. Quahter autem conclusio debeat converti, dictum est p r i u s 2 . 110 81 esse*] est B, om. A 1 |i verum* om. A^B 83 ista] conclusio add. B : verum] contingens add. mg. B 84 autem] etiam I |! plus] magis D 85 minor] maior BV 4 , om. C 88 sing.] propositionis add. D 89 Tunc enim] quia tunc D !: sensus] est sensus add. (/) C i et] sensus add. A W 4 , om. C " divis. om. C 91 nam] semper add. B 93 igitur] Deus potest esse homo add. B 94 Non enim] quia non D % est] potest esse B nec] similiter add. D 99 gener.] regulam generalem B, uniformis de possibili add. D, syllogismorum add. K 101 talibus om. B D 102 concl.] praedicta add. A 103-04 omne quod trp. C V 4 104 potest om. A C V 4 l: esse1 om. C 106 directa] indirecta A 1 107 esse] falsum non possibile esse add. seu rep. K imposs.] possibile A X D 107-08 Unde... sequitur om. (hom.) A 1 107-09 Unde... sequitur om. (hom.) A C V 4 109 tamen] enim D i; illa] propositio add. DF Gem. ;| quam] qua I conclusio om. A A J E I 1 Supra, lin. 35-49. propositionum de possibili.

2

Cf. supra, Pars II, c. 25, ubi agit de conversione

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

423

Aliud notandum est: quod sicut in illis de inesse non refert an maior sit universalis vel singularis, sic in illis de possibili non refert. Unde iste syllogismus est bonus 'Sortes potest esse albus; omnis substantia potest esse Sortes; igitur omnis substantia potest esse alba\ Sed oportet quod 115 subiectum minoris et conclusionis uniformiter accipiantur, quia si in minore accipiatur pro his quae sunt et in conclusione pro his quae possunt esse, non valet. Sicut non sequitur 'Sortes potest esse pater Platonis; omnis homo, qui est, potest esse Sortes; igitur omnis homo, qui est, potest esse pater Platonis'.

[CAP. 2 4 . DE UNIFORMI EX PROPOSITIONIBUS DE POSSIBHI IN SECUNDA FIGURA]

5

10

15

20

In secunda figura si subiectum utriusque praemissae supponat pro his quae sunt, syllogismus non valet. Non enim sequitur 'omnis persona divina potest non esse creans; Pater potest esse creans; igitur Pater potest non esse persona divina'. Nec sequitur 'omnis persona divina potest non esse creans; omnis homo, qui est, potest esse creans; ponatur quod nullus homo sit nisi Christus - ; igitur omnis homo potest non esse persona divina', nam illo casu posito praemissae sunt verae et conclusio falsa. Si autem subiectum utriusque accipiatur pro his quae possunt esse, sic non tenet syllogismus. Nam non sequitur 'omnis homo potest non esse albus; omne risibile potest esse album; igitur omne risibile potest non esse homo'; sicut non sequitur 'omnis persona divina potest non esse creans; omnis persona producta potest esse creans; igitur omnis persona producta potest non esse persona divina\ Et ratio est quia negativa de possibili non convertitur in negativam de possibih. Non enim sequitur 'quaelibet persona divina potest non esse creans, igitur omne quod est creans, vel potest esse creans, potest non esse persona divina'. Et ita talis syllogismus de possibili non potest reduci in primam figuram per conversionem, quia nullus syllogismus secundae figurae reducibihs 111 AliudJ Et A 1 add. A C V 4

112 vcl] an ACIV 4

114 Sed] tamen add. BD

117 valet] valeret A^DI, variaret B, discursus add. C V 4

potest esse V 4 , om. A

5 Pater 1 ... creans om. (hom.) BI

8 omnis] aliquis D, om. A J BIK

15 persona] divina add. B producta] divina D divina] Deus A^BDIK

118 est«]

119 esse] Sortes potest esse add. A 1

CAP. 24. - 3 praemissae] praecise I, om. A 1 creans1 om. (hom.) A X D

116 accip.] subiectum

non] enim B

5-7 Pater 1 ...

9 nam] quia D ; casu D Gem., om. alii

19 quod] non add. I esse] Deus vel add. C V 4

21 secundae figurae om. C V 4

persona

424

PARS III-1 CAP.

48-49

per conversionem potest reduci nisi per conversionem universalis negativae. Quare autem non teneat talis syllogismus in quarto modo secundae figurae, ratio est quia non potest reduci nisi per impossibile. Sed hoc patebit i n f e r i u s 1 . Et si d i c a t u r quod quamvis negativa de possibih non convertatur in illam de possibili, convertitur tamen in illam de inesse, sic 'omnis persona divina potest non esse creans, igitur aliquid, quod potest non esse creans, est persona divina'; immo, in istam de possibili potest converti 'aliquid, quod potest non esse creans, potest esse persona divina'; dicendum est igitur quod per talem conversionem potest reduci in primam figuram: D i c e n d u m est quod illud argumentum concludit oppositum, nam universahs negativa de possibili quamvis praedicto modo possit converti in illam de inesse vel de possibili, secundum quod subiectum aliter et aliter accipitur in antecedente, tamen numquam convertitur nisi in particularem, quia bene sequitur 'aliquid, quod est persona divina, potest non esse creans, igitur ahquid, quod potest non esse creans, est persona divina'. Simihter bene sequitur 'quodlibet, quod potest esse persona divina, potest non esse creans, igitur aliquid, quod potest non esse creans, potest esse persona divina'; sed non sequitur 'quodlibet, quod potest non esse creans, potest esse persona divina'. Et ita patet quod universahs negativa de possibili non convertitur nisi in particularem. Sed quando syllogismus secundae figurae reducitur per conversionem in primam figuram, semper conversa universalis negativae debet esse maior in prima figura, et per consequens si tahs syllogismus reduceretur in primam figuram per conversionem, conversa negativae, quae est particularis, esset maior in prima figura; quod est impossibile, quia timc non regularetur per dici de omni vel de nullo. Similiter, si altera praemissarum sumatur in sensu compositionis et 24 autem] tunc B h quarto] secimdo A, om. A 1 > ; modo om. A^CDIV 4 , 24-25 sec. fig.] secimda 25 nisi om. D

figura A 1

Sed] sicut A V 4 , de add. A 1 , om. C

primam A 1

31 conv.] sic add. A 1 . non esse] esse non K

non add. B

33 fig.] tamen add. A

istam add. B

28 illam... illam] primam... 32 dicendum] videtur BD

35 possit] concludi vel add. A 1

38 in part.] particulariter A 1

40 est] potest esse A B C K V 4

quodlibet] quidlibet A 1

41 esse1] creans vel quodlibet quod potest csse add. AC, vel quod potest esse add. V 4 42-43 sed... divina om. (hom.) AA^CIKV 4

est B tiva BI

47 si om. C V 4

nullo om. C V 4 1

49 est 1 ] esset A 1

44 de possibili om. AI 50 quia] et A^CIV 4 , quod B

51 Similiter si] si autem A 1

Immo, iam patuit supra, cap. 11, lin. 14-37.

conv.]

36 vel] et illam C, in 42 potest esse] 46 negativae] negavel] nec B

vel de

25

30

35

40

45

50

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

425

altera in sensu divisionis, qualitercumque, non tenet syllogismus. Et ita patet quod qualitercumque propositiones de possibili combinentur, numquam valet uniformis de possibili in secunda figura. Et ratio est, quia 55 idem potest ab eodem removeri et affirmari cum nota possibilitatis affirmativa, et ita ex tali affirmativa et negativa non sequitur negativa eiusdem a se, sicut patet in exemplis supra positis.

[CAP. 2 5 . DE UNIFORMI DE POSSIBILI IN TERTLA FIGURA]

In tertia figura si utraque sumatur in sensu divisionis et subiectum utriusque supponat pro his quae sunt, sequitur conclusio de possibili, sumpto subiecto pro eo quod potest esse. Sequitur enim 'omnis homo 5 potest esse albus; ahquis homo potest esse niger; igitur quod potest esse nigrum potest esse album'. Similiter sequitur 'omnis homo potest non esse albus; aliquis homo potest esse niger; igitur ahquod nigrum potest non esse album'. Hoc probatur: quia d i c t u m e s t 1 quod tahs minor convertitur in illam de inesse, sic 'aliquis homo potest esse niger, igitur io ahquid, quod potest esse nigrum, est homo\ Nunc autem sequitur per syllogismum regulatum per dici de omni 'omnis homo potest esse albus; ahquid, quod potest esse nigrum, est homo; igitur ahquid, quod potest esse nigrum, potest esse album'. Sic igitur talis syllogismus probatur per conversionem. 15 Simihter, si subiectum utriusque supponat pro his quae possunt esse, sequitur conclusio de possibih, sumpto subiecto pro eo quod potest esse, quia illa de possibili, sumpto subiecto pro eo quod est, semper sequitur ad illam de possibih, sumpto subiecto pro eo quod potest esse. Sed uniformis ex illis in quibus subiectum supponit pro his quae sunt, 52 qualit.] accipiantur tcrmini add. A C V 4 A, om. A 1

54 secunda] prima K

55 idem] illud BI

possib.] positis C, possit I, et add. V 4 add. A |i negativa 57 a] ad K

tenet] valet B

se] ipso add. A

55-56 affirm.] affirmata BD, affirmari I

nota] negativa (?) I 56 seq.] conclusio

sicut... positis mg. V 4 , om. AA^BDEI

CAP. 2 5 . - 2 utraque] praemissarum add. AC, add. mg. V 4 converti vel add. B

19 Sed] si B 1

3 supponat om. AA X BDE

6-8 Similiter... album om. (hom.) BD

9 aliquis] aliquid et add. puta B

13 probatur] regulatur B

CAP. 25. -

53-54 numquam] non A

cum ... possib.] quia non ponatur K

CFIKV 4 , affirmativa BD Gem., et affirmativa add. CV 4 , negatio AE, om. A 1

aliquid add. C, add. mg. V 4

potest esse I

53 de possib.] in secunda figura add.

comb.] convertantur C, corr. in converti V 4 , om. A

niger] nigrum B

14 conv.] et per dici de omni add. mg. B subi.] sumptum add. B

Cf. Pars II, c. 25.

8 non om. IK

5 igitur]

minor] potest

12 est] potest esse A 1 17 sumpto] accepto A

est]

426

PABS m - l

CAP. 25

tenet; igitur ex aliis tenet, quia quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens. Potest etiam probari per conversionem, sicut prior uniformis. Si autem subiectum in maiore sumatur pro eo quod est et in minore pro eo quod potest esse, tenet syllogismus; et similiter e converso. Et uterque probatur per hoc quod ad illam de possibih, sumpto subiecto pro eo quod potest esse, sequitur iha de possibih, sumpto subiecto pro eo quod est. Sed conclusio de possibih, sumpto subiecto pro eo quod est, non sequitur; sicut non sequitur 'omnis homo potest esse albus; omnis homo potest esse intehigens; igitur quod est intelhgens, potest esse album\ quia si nuhus homo esset intehigens sed angelus, praemissae essent verae et conclusio falsa. Si autem maior sumatur in sensu divisionis et subiectum supponat pro eo quod potest esse, et minor sit de possibih in sensu compositionis, sequitur conclusio de possibili in sensu divisionis, non in sensu compositionis. Quod enim sequatur in sensu divisionis, patet, nam sequitur omne quod potest esse homo, potest esse album; haec est possibihs: omnis homo est niger; igitur aliquid, quod potest esse nigrum, potest esse album\ Et ratio istius est, quia semper illa de possibih singularis in sensu compositionis et in sensu divisionis convertuntur si in praemissis supponat pronomen demonstrativum vel nomen proprium. Et quia quidquid sequitur ad quamhbet singularem ahcuius particularis cum ahquo, sequitur ad illam particularem cum eodem, per istam regulam 'quidquid sequitur ad quodhbet antecedens ahcuius consequentis, sequitur ad ihud consequens'. Et virtute istius regulae tenet probatio syhogismorum quando probanttlr per syllogismum expositorium, de quo dictum est p r i u s 2 . Et ita in ista probatione non arguitur per illud medium 'quidquid sequitur ad singularem, sequitur ad particularem\ quia hoc est falsum, sed per ihud medium 'quidquid sequitur ad quodhbet antecedens ahcuius consequentis, sequitur ad ihud conse20 igitur] sicut D

23 in maiore] maioris A 1 ! minorc] sumatur add. D

que A 1

27 concl.] e converso C

add. A 1

30 sed] nisi A 1

om. A X DI om. BD

quod 1 ] non add. K

esscnt] possent esse I

35 enim] autem et add. non A 1 praem.] praecise BD

33 compos.] divisionis K 37 omnis om. A C V

41 quaml. sing.] quodlibet singulare A 1

libet B, ad aliquod D \\ alic. cons. om. A 1 , cons.] consequens BD antecedens et add. A \\ Et] de A 1 add. A C V 4 • sed] arguitur add. D 2

Supra, cap. 16.

25 utcrquc] utra-

28 sequitur 1 ] conclusio add. A 1 ; potest] non

46 prius om. A C V 4 medium om. A C V 4

34 de possibili

est] potest esse A 1

39 in 1

43 alicuius] et ad quod-

44 illud] quodlibet A 1 , idem BD,

prob.] propositione AXI 49 illud] idem D, om. A 1

48 quia] sequitur

20

25

30

35

40

45

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

427

50 quens'. Probatur igitur talis syllogismus omne quod potest esse homo, potest esse album; haec est possibihs: ahquis homo est niger; igitur ahquid, quod potest esse nigrum, potest esse album'. Quia si haec sit possibihs 'aliquis homo est niger', ahqua singularis erit possibilis: sit illa a; tunc haec est possibihs 'a est nigrum et a est homo, igitur a po55 test esse album', per universalem primam. Modo sequitur 'haec est possibihs: a est nigrum; igitur a potest esse nigrum', sicut dictum est prius. Nunc autem iste syllogismus est bonus 'a potest esse album; a potest esse nigrum; igitur nigrum potest esse album'. Igitur primus syllogismus fuit bonus. 60 Simihter, si maior sumatur in sensu compositionis et minor in sensu divisionis, bene sequitur per eundem modum respectu conclusionis de possibih in sensu divisionis.

[ C A P . 2 6 . DE UNIFORMI EX PROPOSITIONIBUS DE CONTINGENTI NON-NECESSARIO IN PRIMA FIGURA]

Circa uniformem generationem syllogismorum de contingenti nonnecessario 1 est primo sciendum quod in nulla figura est talis uniformis 5 conveniens si omnes propositiones sumantur in sensu compositionis vel si omnes sint talibus aequivalentes; et hoc, quia tunc argueretur per istam regulam 'praemissae sunt contingentes, igitur conclusio est contingens', quae regula falsa est, quia ex contingentibus potest sequi tam necessarium quam impossibile. Sequitur enim 'nullum album est asinus; 10 omnis homo est albus; igitur nullus homo est asinus', ubi praemissae sunt contingentes et conclusio necessaria. Simihter etiam sequitur omne animal est homo; omnis asinus est animal; igitur omnis asinus est homo', ubi praemissae sunt contingentes et conclusio impossibihs. Sciendum est tamen quod numquam possunt praemissae esse con15 tingentes et conclusio impossibilis nisi praemissae repugnent, sicut patet in praedicto exemplo. Sic igitur patet quod uniformis de contingenti 50 igitur] sic I ista scilicet A 1 potest esse A

52 potest esse1] est AXI

55 per... primam om. D

53-54 sit illa] 59 fuit]

60-61 minor... div.] in s. div. sumatur minor D

CAP. 2 6 . - 4 talis] syllog. add. A 1 erit A 1

53 est niger] potest esse A 1 58-59 syllog.] modus syllogismi A C V 4

6 et hoc] non sequitur conclusio (mg.) B, om. A 1

11 concl.] impossibilis add. I ' necess.] est add. ADIV 4

CAP. 26. -

1

etiam om. AA X E

Cf. Aristot., Anal. Priora, cap. 13-14 (32b 25 - 33b 24).

7 est]

428

PARS III-1 CAP.

48-49

in nulla figura tenet si omnes propositiones sumantur in sensu compositionis. Et ideo dicendum est de aliis. Et primo de prima figura. Ubi primo sciendum quod sicut illa de possibili habet duphcem acceptionem, ita illa de contingenti. Potest enim subiectum accipi pro eo quod est vel pro eo quod contingit, sicut in ista 'contingit album esse hominem'. Si enim nullus homo sit albus, tunc haec est falsa 'contingit album esse hominem,, sumpto subiecto pro eo quod est. Haec enim est falsa 'aliquid, quod est album, contingit esse hominem', quia quaehbet singularis est falsa. Si autem subiectum sumatur pro his quae contingunt, vera est. Haec enim est vera 'quod contingit esse album, contingit esse hominem; Sortem contingit esse album; igitur Sortem contingit esse hominem'. Posita ista distinctione sciendum est quod si subiectum maioris sumatur pro his quae contingunt, uniformis est bonus respectu conclusionis de contingenti, subiecto sumpto eodem modo sicut sumitur in minore, quia est syllogismus regulatus per dici de omni vel de nullo. Unde bene sequitur omne quod contingit esse hominem, contingit esse album; omne quod contingit esse nigrum, contingit esse hominem; igitur omne quod contingit esse nigrum contingit esse album\ Nec iste syllogismus indiget aliqua probatione, sed est de se evidens. Simihter etiam patet quod syllogismus valet si subiectum tam in minore quam in conclusione sumatur pro his quae sunt. Et eodem modo patet quod valet syllogismus quando maior est universahs negativa de contingenti. Sed si subiectum minoris supponat pro his quae sunt et subiectum conclusionis pro his quae contingunt, uniformis non valet. Non enim sequitur omnem hominem contingit esse album; omnem substantiam creatam intellectualem contingit esse hominem; igitur omnem substantiam creatam intellectualem contingit esse albam', quia posito quod homo sit intelligens et quod nullus angelus sit, conclusio est falsa et praemissae verae. Et est advertendum quod quando uniformis tahs de contingenti 19 ideo] primo add. A, om. A 1

17 propos.] praemissae B 20 ita] sic B, in I, de add. C V 4

22 cont. 1 ] essc add. D

24 est 1 ] vel pro eo quod contingit add. mg. B casu posito add. D

sing.] eius add. D

quia add. BD Gem.

de] in BD .. figura om. A C V 4

Si enim] quia si D

Haec enim] quia haec D

26-27 vera est... quod] venim esse... quia B 31 sumpto] in conclusione add. O , sicut] alio A

quando maior est universalis negativa de contingente (v. lin. 39) add. I 40 min.] maioris A 1

mortalem contingit esse substantiam crcatam A 1

27 hom.] 36 patet]

37 in 1 ... cond.] minoris

42-43 substantiam... hominem] omnem

42-43 intell.] intclligentem ACE, intelligibilcm V 4

43-44 intell.] intelligentem AE, intelligibilem CV 4 , om. A 1 pracm.] sunt add. DI

25 hom.] illo

28 album] hominem ABE ; igitur] et BD Gem. ,; hominem] album ABE

30 bonus] syllogismus add. A1! quam etiam conclusionis A 1

23 tunc] tamen I

enim om. AXI

44 quod om. ADE

angelus] asinus A 1

20

25

30

35

40

45

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

50

55

60

65

70

75

De

IneSse

429

tenet et omnes propositiones sumuntnr in sensu divisionis, contingit arguere ex omnibus negativis et ex una negativa et alia affirmativa, sive minor fuerit negativa sive affirmativa. Et ratio est, quia tales propositiones convertuntur per oppositas qualitates, et ideo quidquid sequitur ad affirmativam, sequitur ad negativam et e converso. Et ideo hic est bonus syllogismus 'contingit nullum hominem esse album, contingit nullum nigrum esse hominem; igitur contingit nullum nigrum esse album'. Si autem maior sumatur in sensu compositionis et minor in sensu divisionis, syllogismus non valet. Nam non sequitur omnem hominem esse Deum est contingens; quamhbet personam divinam contingit esse hominem; igitur quamlibet personam divinam contingit esse Deum', nam praemissae sunt verae et conclusio falsa. Si enim nullus homo esset nisi Christus, haec esset vera 'omnis homo est Deus', et tamen modo est falsa, et per consequens est contingens. Simihter si maior accipiatur in sensu divisionis et minor in sensu compositionis, consequentia non valet. Non enim sequitur omnem humanitatem contingit assumi a persona divina; haec est contingens: omnis homo est humanitas; igitur contingit omnem hominem assumi a persona divina', nam praemissae sunt verae et conclusio falsa. Quod enim maior sit vera, patet, quia omne quod potest esse vel est humanitas, potest assumi a persona divina. Quod etiam minor sit vera, patet, quia haec est modo falsa 'omnis homo est humanitas' et potest esse vera, quia fuit vera ante incarnationem Verbi, secundum opinionem A r i s t o t e l i s , sicut a 1 i a s 2 est ostensum, et eadem ratione posset adhuc esse vera; igitur est contingens. Quod autem conclusio sit falsa, patet, quia si in ista 'contingit omnem hominem assumi a persona divina', li homo supponit pro his quae sunt, sic habet ahquam singularem falsam, istam scilicet 'istum hominem' - demonstrando Verbum - 'contingit assumi>; iste enim homo, cum sit Filius Dei, non potest assumi nec assumitur a Verbo, sed ab ipso assumpta esthumanitas sua.

48 omnibus] universalibus add. A 1

affirm.] et add. C V 4

affirm. ... ad neg.] ex affirmativa... ex negativa A X BDE hominem... nignun 1 ] aegrum... album... 57 hominem] Deum A om. BDE

;

68-69 sec. ... Arist. om. C V 4 assumptum A

2

aegrum A

Deum] hominem A

66 etiam] autem A A 1 72 his] aliis C

Supra, Parte I, c. 7.

50 per] in C

51 sequ.] etiam add. D 54 sumatur] fuerit C

60 est om.

A X BD

50-51 ad 53 nigrum 1 ... 55 non 1 om. I

61 consequentia] conclusio I,

67 vera] scilicet in sensu compositionis add. mg. A

69 alias] alibi B

70 adhuc om. A^BDEI

74 iste enim] quia iste D

71 assumi] esse

75 ipso] Verbo add. D

430

PARS III-1 CAP.

48-49

[CAP. 2 7 . DE UNIFORMI DE CONTINGENTI IN SECUNDA FIGURA]

In secunda figura uniformis de contingenti non valet \ et hoc qualitercumque combinentur propositiones. Et potest hoc consimihter probari sicut probatum est p r i u s 2 quod uniformis de possibih non valet in secunda figura, quia universalis negativa de contingenti non est convertibihs in ahquam universalem sed tantum in particularem, iho modo quo potest converti; quae tamen deberet esse maior in prima figura, quod est impossibile. Quod autem tahs universalis negativa de contingenti non convertatur, patet manifeste: nam non sequitur 'contingit omnem hominem non esse album, igitur contingit omne album non esse hominem', nam antecedens est verum et consequens falsum. Quod autem antecedens sit verum, est manifestum, nam omnis homo potest esse albus et potest non esse albus. Falsitas consequentis patet, nam ahquod album de necessitate non est homo, puta cygnus. Quod etiam tahs uniformis de contingenti non valeat, patet per instantiam in terminis: nam non sequitur 'contingit omnem hominem esse album; contingit nuhum equum esse album; igitur contingit nuhum equum esse hominem'. Et per eosdem terminos potest probari quod talis uniformis non valet in aliquo modo. Nec etiam valet 'contingit omnem hominem esse album; contingit nullum risibile esse album; igitur contingit nuhum risibile esse hominem'. Nec etiam sequitur 'contingit quamlibet personam divinam esse creantem; contingit Patrem non esse creantem; igitur contingit Patrem non esse personam divinam', quia praemissae sunt verae et conclusio falsa. Et per istos terminos patet quod nulla conclusio sequitur ex tahbus praemissis, scihcet nec illa de contingenti nec illa de possibih nec iha de inesse. Patet etiam quod quahtercumque praemissae accipiantur, sive in sensu compositionis sive in sensu divisionis, sive una in sensu compositionis et aha in sensu divisionis, quahtercumque etiam subiecta supponant, tahs uniformis non valet, quia in praedicto exemplo praemissae sunt verae et conclusio falsa. CAP. 2 7 . - 5 cont.] in secunda figura add. A 1 deb. esse om. A 1 f i g u r a ] universalis add. A 1 om. A C I V 4 AJB

sit] est A C E I V 4

6-7 illo... conv. om. A 1

9 univ. om. B D

13 omnis om. A X I

7 quae] quia A 1 ,;

9 - 1 0 conv.] valet I

15 cygnus] agnus A V 4

12 autem

16 etiam] autem

26 talibus] duabus A 1

CAP. 27. - 1 Cf. Aristot., AnaL Priora, I, c. 17 (36b 26 - 37b 18). cap. 24, lin. 3-26.

2

Supra,

5

io

is

20

25

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

431

[ C A P . 2 8 . DE UNIFORMI EX PROPOSITIONIBUS DE CONTINGENTI IN TERTIA FIGURA]

5

10

15

20

25

30

In tertia figura \ si ambae praemissae sumantur in sensu divisionis et subiectum utriusque supponat pro his quae sunt, sequitur conclusio de contingenti, sumpto subiecto conclusionis pro eo quod contingit non pro eo quod est. Nam sequitur omnem hominem contingit essc album; omnem hominem contingit esse scientem; igitur quod contingit esse scientem, contingit esse album\ Sed non sequitur ista conclusio 'quod est sciens, contingit esse album', nam posito quod nullus homo aliquid sciat sed tantum angelus, praemissae sunt verae et conclusio falsa. Similiter, posito quod tantum equus sit albus, tunc sunt istae praemissae verae omne risibile contingit esse hominem; omne risibile contingit esse album', et haec conclusio est falsa 'quod est album, contingit esse hominem', cum quaehbet singularis sit falsa. Similiter, si subiectum utriusque praemissae supponat pro his quae contingunt, sequitur conclusio de contingenti, sumpto subiecto pro his quae contingunt, non pro his quae sunt. Quod patet per praecedens exemplum. Similiter, si subiectum in una supponat pro his quae sunt et in alia pro his quae contingunt, sequitur consimihs conclusio. Sed si una praemissarum sumatur in sensu compositionis et aha in sensu divisionis, non sequitur conclusio. Non enim sequitur omnem hominem esse Deum est contingens; omnem hominem contingit esse humanitatem; igitur ahquam humanitatem contingit esse Deum\ et hoc si subiectum minoris sumatur pro his quae sunt; nam praemissae sunt verae et conclusio falsa. Quod enim maior sit vera, patet: nam ista 'omnis homo est Deus' est modo falsa, et tamen potest esse vera, nam si nullus homo esset nisi Christus, tunc haec esset vera; igitur haec est contingens 'omnis homo est Deus'; igitur maior est vera. Etiam posito quod natura assumpta a CAP. 2 8 . - 9 est] omne A 1

10 tantum] tamen A 1

12 tunc] non I

13 verae] hoc est I

14 et] igitur A x I f igitur add. A, tamen add. D . est om. A B V 4

15 sit] est A C V 4

om. BCE

24 est cont.] contingit (p. hominem)

18 praec.] praedicatum A 1 26 hoc] quia add. A

AXD

nam] quia D, om. C

30

haec 1

22 alia] altera A 1

minoris] maioris C ; sumatur] accipiatur A 1 om. BD

29 tamen om. B D n

esset] est A X CIV 4 , igitur] et per consequens D

et C D

CAP. 28. -

1

16 praemissae

Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 20 (39a 4 - 39b 5).

31 Etiam]

432

PARS III-1 CAP. 48-49

Verbo esset deposita, tunc esset minor vera, quia tunc omnis humanitas esset homo. Quia suppono ad praesens, quod a 1 i a s 2 est probatum, quod haec est vera de virtute sermonis 'omnis homo est humanitas', nisi 'humanitas' includat aliquod syncategorema vel aequivalenter ahquod complexum propter quod falsificetur. Sed hoc non impedit propositum, quia volo quod hoc nomen
35

40

45

50

Probat A r i s t o t e l e s talem syllogismum in hbro Priorum 8 per conversionem minoris propositionis, ut si arguatur sic 'contingit omne b 55 esse a; contingit omne b esse c; igitur contingit aliquod c esse a ; nam conversa minore, sic 'contingit omne b esse r, igitur contingit ahquod c esse b\ erit uniformis in prima figura, sic 'contingit omne b esse a; contingit ahquod c esse b; igitur contingit aliquod c esse a . Et ita talis uniformis in tertia figura de contingenti reducitur in primam figuram per 60 conversionem. Sed istud v i d e t u r r e p u g n a r e prius dicto. Dictumest enim 32 dep.] et add. BI |; tunc 1 ] esset haec vera add. D homo] homo est humanitas D nor] maior K Et ita A 1

39 tamen] non I, non add. C 44 valet] valeret D V 4

dicto] contra... dictum 2

erit] esset A 1

50 cont.] potest B

54 probat] autem add. D, etiam add. I 57 minore] minoris A A 1

, omnis] haec A 1

36 compl.] compositum I, om. A 1

illa] nulla A C V 4 , om. A 1 modo] multum A 1

55 ut si] sicut si A, undc A 1

c 1 ] a A 1 ; aliquod] omne A 1

c1] b B

3 2 0 3 humanitas...

falsif.] plurifi.eetur A K

38 mi43 Per idem]

51 foret] esset A 1

56 aliquod] omne A^IK

58 b1] c B ; erit] et BI

62 rep. ...

A1

Supra, Parte I, cap. 7 et 8.

3

Aristot., Anal. Priora, I, c. 20 (39a 14-19).

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

65

70

75

80

85

90

De

IneSse

433

in praecedcnti tractatu4 quod ista de contingenti, sumpto subiecto pro co quod est, non convertitur in illam de contingenti; igitur talis syllogismus in tertia figura non potest praedicto modo probari: D i c e n d u m quod A r i s t o t e l e s per istam conversionem non probat nisi uniformem de contingenti in tertia figura, subiecto utriusque praemissae accepto pro his quae contingunt praecise. Et illa de contingenti, accepto subiecto praecise pro his quae contingunt, convertitur in illam de contingenti, subiecto consequentis sumpto eodem modo. Et ita probatio A r i s t o t e l i s est sufficiens ad intentum suum, nec repugnat dicto meo priori. Alii autem uniformes, de quibus d i c t u m e s t quod tenent5, non probantur illo modo. Ex dictis tamen P h i l o s o p h i in illo loco 6 et in aliis partibus logicae potest elici probatio eorum. Ad cuius evidentiam est sciendum quod propositio de contingenti potest habere triplicem sensum penes acceptionem subiecri. Potest enim subiectum accipi praecise pro his quae sunt; potest etiam accipi tam pro his quae sunt quam pro his quae contingunt; et tertio modo potest accipi praecise pro his quae contingunt. Utrum autem isti duo sensus ultimi sint de virtute sermonis vel alter tantum, et si alter tantum, quis eorum, non curo ad praesens. Tamen p r i u s locutus sum, quando dixi uniformem valere, secundum duos primos sensus. Et tunc quando subiectum alterius, scilicet maioris, accipitur pro his quae sunt, probatur tahs syllogismus per conversionem minoris in illam de inesse, sic arguendo 'contingit omnem hominem esse album; contingit omnem hominem esse scientem; igitur contingit scientem esse album', convertitur ista minor 'contingit omnem hominem esse scientem' - subiecto stante praecise pro his quae sunt - in istam 'aliquid, quod contingit esse scientem, est homo\ Nunc autem sequitur evidenter in prima figura 'omnem hominem contingit esse album; - subiecto supponente praecise pro his quae 63 tractatu BK, capitulo AA^CDEIV 4

66 Dic.] est add. AE

68-69 praecise... contingunt in summo f . B, mg. V 4 , om. (hom.) A 1 A 1 • sumpto] accepto A 1

73 autem] syllogismi add. mg. B

75 eorum] in aliquo add. s. lin. B 81 de] ex BDI

83 primos] priores BDI

1\ illo] primo I illo loco] I Priorum A 1

79 et om. AA X BEI

77 enim] etiam A

et... tantum om. (hom.) A1!

67 non probat] non reducit B 70 cons.] conclusionis A C V 4 , om.

82 Tamen... sum] nam A 1

85 minoris] maioris A 1

80 ultimi] multiplices A 1 prius] de hoc add. IK

87 scientem] scibilem (etiam infia, bis) I

87-89 conv. ... sunt] Unde minor, subiecto stante praecise pro his quae sunt, simpliciter convertitur A 87 ista] in istam C V 4

minor] sic add. CIV 4

89 istam] ergo add. K C V 4

4 Supra, Parte II, c. 27, lin. 34-64. notam 1.

OCKHAM, SUMMA LOGICAE

5

Supra, lin. 3-21.

91 supponente] stante I 6

Vide hic supra,

28

434

PARS III-1 CAP. 48-49

sunt aliquid, quod contingit esse scientem, est homo; igitur aliquid, quod contingit esse scientem, contingit esse album', quae aequivalet conclusioni primi syhogismi. Et ex isto et ista propositione 'illa de contingenti, subiecto supponente praecise pro his quae sunt, conver- 95 titur in illam de inesse', cum ista regula infalhbili 'quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens' patent evidenter omnes propositiones omnium aliorum. Sed si subiectum maioris accipiatur praecise pro his quae contingunt et subiectum minoris praecise pro his quae sunt, uniformis non valet. 100 Sicut non sequitur 'omne quod contingit esse ens, contingit creari; omne quod est ens, contingit esse creantem; igitur aliquid, quod contingit esse creantem, contingit crem', quia si nihil esset nisi Deus, praemissae essent verae et conclusio falsa. Et si minor sumatur particulariter, praemissae de facto erunt verae et conclusio falsa. Istud tamen exem- 105 plum tantum exemph gratia adducitur. Simihter, si transponantur tales propositiones diversimode acceptae, non valet. Patet igitur quando contingit arguere ex omnibus de contingenti et quo modo. Est etiam intehigendum quod sicut in prima figura non refert arguere ex omnibus affirmativis de contingenti et negativis, nisi quod 110 negativus syhogismus perficitur per conversionem propositionum negativarum per oppositas quahtates, ita in tertia figura contingit arguere eodem modo ex omnibus negativis vel indifferenter ex altera, et perficiuntur tales syhogismi per conversionem per oppositas quahtates.

[CAP. 2 9 . D E UNIFORMI EX PROPOSITIONIBUS DE IMPOSSIBHJ]

Post praedicta de uniformi ex propositionibus de impossibili est dicendum. Et est sciendum quod si propositiones omnes sumantur in sensu compositionis, tahs discursus non valet, quia argueretur per istam regulam falsam 'praemissae sunt impossibiles, igitur conclusio est impossibihs'. 5 Simihter, si omnes propositiones de impossibih sumantur in sensu 94 primi] praeteriti C

isto et om. ABE

95 supponente] sumpto A J D , supposito I j| praecise]

t-am A C V 4 !| sunt] quam pro his quae contingunt, sequitur illa de contingenti, subiecto supponcnte praecise pro his quac sunt add. A C V 4 tiones] probationes D 100 sunt] contingunt A 1

96 in illam] minor A 1 |j inesse] et add. C D V 4

98 aliorum] argumentorum add. B 104 minor] maior I

108 quomodo] quando non A X B

97-98 proposi-

99-100 cont. ... quae om. (hom.) C V 4

107 igitur] quod add. CIV 4 ;; quando om. BI

109 Est etiam] Est autem A, Et est A X D ' intell.] sciendum A X BDE

110 omnibus om. A X BDE ; et] ex BD CAP. 29. - 2 unif.] syllogizatione add. mg. B

2-3 dic.] sciendum B

5 falsam om. BD

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

435

divisionis, non valet talis discursus, quia nullus talis in prima figura potest regulari per dici de omni vel de nullo. Unde sic arguendo 'omnis homo impossibiliter est asinus; omne rudibile impossibihter est homo; 10 igitur omne rudibile impossibiliter est asinus', patet quod non valet nec regulatur per dici de omni, quia per minorem non denotatur subiectum maioris verificari de ahquo sed magis removeri. Et ita cum quaehbet de impossibili aequivaleat uni negativae, et ex omnibus negativis non contingit arguere, manifestum est quod ex propositionibus de impossibih 15 non contingit arguere.

[CAP. 3 0 . QUO MODO CONTINGIT SYLLOGIZARE EX PROPOSITIONIBUS MODALIBUS ALIIS QUAE NON ITA USITATE VOCANTUR MODALES SICUT PRAEDICTAE]

Ostenso quomodo contingit syllogizare per syllogismum unifor5 mem ex propositionibus modalibus quae usitate vocantur modales, restat videre quomodo ex aliis modahbus contingit arguere. Est autem primo sciendum quod tales propositiones ita possunt habere duos sensus sicut ahae de quibus d i c t u m e s t 1 . Similiter possunt esse ahquae aequivalentes tahbus sensibus compositionis et divisionis. io Et ideo pro sensibus compositionis tahum propositionum et aequivalentibus eis est ista regula generalis, quod quando aliquod nomen tale modale potest verificari de praemissis absque hoc quod verificetur de conclusione, immo potest vere removeri a conclusione, uniformis ex talibus in sensu compositionis non valet nec ex aequivalentibus eis; quando au15 tem de praemissis non potest verificari tahs modus nisi etiam verificetur de conclusione, uniformis ex tahbus semper tenet. Et ideo sic arguendo omnem hominem esse animal est verum; Sortem esse hominem est verum; igitur Sortem esse animal est verum'; omnem hominem esse 9 imposs. 1 ] in potcstatc (etiam infra) K !| rudibile] risibile A X C asinus] homo A 1 CIV 4 , sed corr. V 4

10 rudibile] risibilc A^CV 4 ;;

12 removcri] negari A V 4 , regulari C i Et ita] ita quod A 1 aequiv.] alicui add. A 1 J! uni] alicui CIV 4

13 imposs.] possibili

14 ex] omnibus add. B jj propos. de

imposs.] praeznissis impossibilibus I, ex puris impossibilibus K CAP. 3 0 . - 4 quom.] quando (etiam infra) B 9 sensibus] propositionibus in sensu B add. A 1

1 2 quod] ut A 1

6 reitat] nunc add. D

10 comp.] compositis BD, om. A 1

13 unif.] syllogismus add. mg. B

14 ex om. AA^CEV 4

tenet] in... valet A 1

CAP. 30. -

1

7 autem] etiam I 1 1 - 1 2 modale] non

Supra, cap. 20, lin. 14-29; vide etiam notam 2 ibi.

16 ex...

436

PARS III-1 CAP.

48-49

animal est opinabile vel credibile; Sortem esse hominem est credibile; igitur Sortem esse animal est credibile', - accipiendo 'credibile' pro illo cui intellectus potest assentire, sive evidenter sive non evidenter - , convenienter arguitur. Et hoc quia talis discursus tenet per tales regulas veras 'praemissae sunt verae, igitur conclusio est vera'; 'praemissae sunt credibiles, igitur conclusio est credibilis', praedicto modo accipiendo 'credibile'. Sed tales syllogismi non valent omnem hominem esse album est scitum ab aliquo; Sortem esse hominem est scitum ab aliquo; igitur Sortem esse album est scitum ab aliquo'; omnem figuram planam tribus hneis contentam habere tres etc. est indemonstrabile; omnem triangulum esse figuram planam etc. est indemonstrabile; igitur omnem triangulum habere tres etc. est indemonstrabile'; omnem intellectum esse animam intellectivam est dubitabile' vel omnem intellectum esse formam substantialem est dubitabile; aliquam qualitatem, quae non est forma substantialis, esse intellectum est dubitabile; igitur aliquam qualitatem, quae non est forma substantiahs, esse formam substantialem est dubitabile\ Et hoc quia tales regulae falsae sunt 'praemissae sunt scitae, igitur conclusio est scita'; potest enim una praemissa sciri ab uno et alia ab alio et tamen ab utroque ignorari conclusio; 'praemissae sunt indemonstrabiles, igitur conclusio est indemonstrabihs,; 'praemissae sunt dubitabiles, igitur conclusio est dubitabilis'. Unde ad sciendum quando tahs syilogismus est bonus et quando non, valent regulae, tam falsae quam verae, infra scriptae. Unde istae regulae sunt falsae: 'praemissae sunt falsae, igitur conclusio est falsa'; 'praemissae sunt scitae, igitur conclusio est scita'; 'praemissae sunt creditae, igitur conclusio est credita'; 'praemissae sunt indemonstrabiles, igitur conclusio est indemonst^abilis,; 'praemissae sunt dubitabiles, ergo conclusio est dubitabilis'; 'praemissae sunt primo verae, igitur conclusio est primo vera'; 'praemissae sunt per accidens, igitur conclusio est per accidens'; 'praemissae sunt intellectae, igitur conclusio 19-20 Sortem... credibile 1 om. (hom.) A 1 bile add.B

21

evidenter 3 ]

non curo add.

24 est om. AA^BCDE

est credibilis D

A1

20 igitur... credibile 1 om. (hom.) CV 4 , vel opina23 verac] credibiles D

etc.] angulos aequales duobus rectis D . indem.] demonstrabile A tentam D, om. A X B monstrabile B

23-24 vera... credibilcs]

29 contentom] contentis ACIV 4

tres om. A C I V 4

30 etc.] tribus lineis con-

31 tres om. C V 4 i indem.] et hoc similiter add. B

32 dubit.] d©-

38 conclusio] et istae regulae similiter sunt falsae add. B , simt] verae add. A C V 4

39 est] erit V 4 , om. BCI

41 ad sc.] sciendum quod A 1

46-47 pracmissae... dubitabilis om. A C V 4 primo falsa add. A 1

44 est om. A A X B C

45 est om. A X BI

48 vera] praemissac sunt primo falsae, igitur conclusio est

20

25

30

35

40

45

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

437

50 est intellecta'; praemissae sunt probatae, igitur conclusio est probata'; 'praemissae sunt auditae, igitur conclusio est audita'. Et tales consimiles falsae sunt, ct ideo uniformis ex talibus propositionibus modalibus non tenet. Sed istae regulae sunt verae: praemissae sunt evidenter cognoscibiles, 55 igitur conclusio est evidenter cognoscibilis'; praemissae sunt credibiles, igitur conclusio est credibilis'; 'praemissae sunt demonstrabiles, igitur conclusio est demonstrabilis,; 'praemissae sunt verae, igitur conclusio est vera'; 'praemissae sunt intelligibiles, igitur conclusio est intelligibilis'. Et multae tales. Et uniformes ex talibus modalibus, sumptis in sensu 60 compositionis vel aequivalentibus eis sunt boni, tenentes per talem regulam praemissae sunt tales, igitur conclusio est talis'. Si autem praemissae tales sumantur ambae in sensu divisionis in prima figura, semper est syllogismus regulatus per dici de omni vel de nullo quando ex suis de inesse est bonus syllogismus, nisi ratione modi 65 includatur aequivalenter propositio negativa. Quod dico propter istum modum Talsum', et si aliquis alius sit sibi similis. Quia non sequitur 'omnis lapis falso est animal; omnis asinus falso est lapis; igitur omnis asinus falso cst animal'. Similiter iste syllogismus non valet omnem lapidem esse animal est falsum; omnem hominem esse lapidem est falsum; 70 igitur omnem hominem esse animal est falsum', quamvis omnes praemissae sumantur in sensu divisionis. Sed alii uniformes valent quando uniformes de inesse correspondentes eis valent et ex modalibus sequuntur suae de inesse. Unde iste uniformis est bonus 'omnis homo per se est animal; Sortes per se est 75 homo; igitur Sortes per se est animal\ Similiter sequitur omne album dubitatur esse homo; Sortes dubitatur esse albus; igitur Sortes dubitatur esse homo\ Similiter sequitur omne album scitur esse homo; veniens scitur esse albus; igitur veniens scitur esse homo\ Similiter uniformis negativus talis in prima figura tenet, quia regulatur per dici de nullo, 80 et ideo tales uniformes sunt boni 'omnis forma substantialis scitur non esse qualitas; intellectus scitur esse forma substantiahs; igitur intellectus 50 probatae... talis add. A 1 AXB

:

probata] praedicatae...

57 est1 om. A A J B

boni] bene A 1

animal] asinus D

angelus B . falso] false CI omnibus add. B

63 vel] et et add. per dici B

falso 1 ] false ACI

animal] asinus D

falso 1 ] false AI

omnis 8 om. A X BCIV 4

70-71 praemissae] et conclusio add. A C V 4

76-77 dubitatur 1 ... album om. (hom.) A^BDIK

scitur] non add. I

52 ideo]

aequiv.] aequivalentes

67 lapis 1 ] homo A X DI

lapis1] asinus A, homo A J BDI

suac] sive A, om. B

quantitas (etiam infra) I

51 tales] regulae add. D

praedicata C

60 compos.] divisionis CV 4 , sed corr. V 4

68 asinus] 73 ex] 81 qualitas]

438

PARS III-1 CAP.

48-49

scitur non esse qualitas'; 'omnis creatura scitur non esse Deus; creatio scitur esse creatura; igitur creatio scitur non esse Deus'. Si autem maior talis uniformis in prima figura sumatur in sensu compositionis et minor in sensu divisionis, cum aliquo modo tenet 85 respectu conclusionis in sensu divisionis et cum aliquo modo non tenet. Unde iste discursus tenet 'haec est per se: omnis homo est animal; Coriscus per se est homo; igitur Coriscus per se est animal'. Iste autem non tenet 'haec est dubitata a Sorte: omne album est homo; Plato dubitatur a Sorte esse albus; igitur Plato dubitatur a Sorte esse homo\ 90 Simihter, si maior sumatur in sensu divisionis et minor in sensu compositionis respectu conclusionis in sensu divisionis, semper tenet, nisi sit tahs modus qualis est 'falsum\ Sed respectu conclusionis in sensu compositionis non tenet: non enim sequitur omne album scitur esse homo; haec est scita: calidum est album; igitur haec est scita: calidum est 95 homo\ sed sequitur 'igitur calidum scitur esse homo\ Tamen forte cum ahquo modo tenet talis discursus. Sed quia dicere in particulari cum quo modo valet discursus ex una modah in sensu compositionis et aha in sensu divisionis longum foret propter numerositatem modoruni, ideo ipsius inquisitionem duxi studiosis rehquendam, quae per dicta et di- 100 cenda faciliter possunt sciri. Sed in secunda figura pauci tales discursus valent si omnes praemissae sumantur in sensu divisionis. Et ratio est quia tales propositiones de modo raro vel numquam convertuntur in propositiones de consimili modo. Unde non sequitur 'aliquod album scitur esse homo, igitur aliquis 105 homo scitur esse albus'. Nec sequitur omne album scitur non esse homo, igitur omnis homo scitur non esse albus'. Et quia tahs propositio universahs negativa non est convertibihs in illam de modo consimih, nec etiam est convertibilis in iham de inesse universalem sed particularem, ideo tahs syhogismus non potest perfici per conversionem universahs 110 negativae, quod tamen requiritur ad hoc quod esset bonus syhogismus 82 crcatio] actio A V 4 87 se] vera add. A C V 4

91-92 et... divis. om. (hom.) A^BDK

C V 4 , enim dubitatur I tur] quia I

83 scitur 1 esse] est A X BDI ;; creatio] actio add. A 87-88 Cor.] corpus (etiam itifia) BCI

96-97 cum... modo] aliquando non A 1

let] qualiter A 1 , talis add. I

86 cum] tamen BI

89 est dubitata] est dubitanda 94 album] animal B

97 talis om. A B C

95 igi-

97-98 cum... va-

99 numer.] divcrsitatem I ;J modorum] enumerare add. A 1

100 ipsius]

ipsorum A 1 , illius D |! studiosis] ingeniosis I ; relinqu.] relinquendum B C V 4 ;; per dicta] praedicu B, per praedicta I

105 aliquod] omne C V 4 , om. A

AA X E . omne] aliquod C

107 omnis] aliquis I

scitur] non add. A 1 108 in illam om. A A 1

C V 4 , non add. I, om. AE „ univ. ... part.] universaliter... particulariter I part.] et add. CIV 4

111 bonus] talis C V 4

106 Nec] etiam add. 109 etiam] non

scd] tantum B, solum add. D

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

439

in tali modo secundae figurae. Nec potest etiam perfici per impossibile, sicut p o s t e r i u s 2 ostendetur. Patet etiam per instantiam in terminis quia talis discursus non valet. Non enim sequitur omne album per se 115 est animal; omnis lapis per se non est animal; igitur omnis lapis per se non est albus'. Tamen cum isto modo Verum , est bonus syilogismus. Et ratio est, quia talis propositio de modo et illa de inesse convertuntur. Quando autem non convertuntur, tunc discursus non valet in secunda figura. Sed si una sumatur in sensu compositionis et alia in sensu divii2osionis, aliquando tenet et aliquando non; sed quando tenet et quando non, discutiant studiosi. In tertia autem figura quando ambae praemissae sumuntur in sensu divisionis et modalis infert suam de inesse, semper sequitur conclusio in sensu divisionis; sicut sequitur 'omnis homo scitur esse albus; omnis 125 homo scitur esse veniens; igitur veniens scitur esse albus'. Et potest tahs uniformis probari sicut probatur uniformis de necessario et de possibili. Hoc etiam probatur per syllogismum expositorium, sicut i b i s . Si autem altera sumatur in sensu compositionis et altera in sensu divisionis, si minor sit in sensu compositionis, tenet respectu conclusionis in sensu 130 divisionis.

[CAP. 31. DE MIXTIONE NECESSARD ET DE INESSE IN PRIMA FIGURA]

Viso quomodo uniformis diversimode fit ex diversis propositionibus, de syllogismis mixtis est tractandum. Et primo de syllogismo mixto de inesse et modah, secundo de syllogismo mixto ex modahbus et modis s diversis. Circa primum primo dicendum est de syllogismo mixto ex propositione de inesse et propositione modali de necessario 1 1 4 talis] ille A 126 et] vel C etiam] autem B

116 Tamen cum] tunc enim I 121 non] tenet add. A

A C V 4 . sed] et A 1

de om. A^BI

syllog.] discursus A D I V 4

122 autem om. DI

120 et 1 om.

123 concl.] de inesse add. I

127 Hoc] quintus BV 4 , primus C, quintus modus D, quintum K ||

129 si] sed I

CAP. 31. - 2 ex] in A C I V 4 propositione de add. BD

propos.] nunc add. D

3 primo] tractandum est add. D

de 1 ] ex B,

4 et 1 ] ex K, de add. AI, propositione add. D ! mod.] et add. C V 4 " secundo]

postea A 1 , determinandum est add. D

et 1 ] de A J B D , ex K

6 primo mg. I, om. A X B i dic.] sciendum

A A X B !| est] quod add. V 4 8 Scilicet supra, cap. 16, ubi agitur de syllogismo Cf. infra, cap. 42. cxpositorio. CAP. 31. - 1 Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 9 (30a 15 - 30b 6). 2

440

PARS III-1 CAP.

48-49

Circa quod est primo sciendum quod ex maiore de necessario sumpta in sensu divisionis et minore dc inesse semper sequitur conclusio de necessario in sensu divisionis non in sensu compositionis. Quod 10 enim sequatur conclusio de necessario in sensu divisionis, patet, quia talis syllogismus regulatur per dici de omni vel de nullo. Unde sic arguendo 'omnis homo de necessitate est animal; homo albus est homo; igitur homo albus de necessitate est animar arguitur per dici de omni, nam per istam propositionem 'omnis homo de necessitate est animal' non is denotatur nisi quod quidquid est homo, de necessitate est animal. Cum igitur per minorem denotetur quod homo albus sit homo, sequitur per dici de omni quod homo albus de necessitate est animal. Unde sciendum quod sicut per universalem affirmativam denotatur quod de quocumque dicitur subiectum quod de eodem dicitur praedi- 20 catum, et propter hoc sumendo minorem in qua praedicatur subiectum primae propositionis de aliquo, contingit inferre praedicatum primae propositionis de minore extremitate per dici de omni, ita, quia per propositionem de necessario in sensu divisionis et etiam aequivalentem tali denotatur quod de quocumque dicitur subiectum de eodem dicitur prae- 25 dicatum cum modo necessitatis, et propter hoc sumendo minorem in qua subiectum primae praedicatur de aliquo, contingit inferre praedicatum idem vere praedicari de eadem minori extremitate per dici de omni. Ex isto patet quod in tali mixtione nihil refert si minor sit de inesse simpliciter vel de inesse ut nunc. Unde iste syllogismus regulatur per 30 dici de omni omne animal de necessitate est substantia; omne album est animal; igitur omne album de necessitate est substantia', sicut iste omne animal de necessitate est substantia; omnis homo de necessitate est animal; igitur omnis homo de necessitate est substantia'. Sed si conclusio sumatur in sensu compositionis, discursus non valet, quia non 35 sequitur 'quaelibet persona divina de necessitate est Deus; creans est persona divina; igitur haec est necessaria: creans est Deus', sed sequitur 'igitur creans de necessitate est Deus\ Ex ista autem non sequitur haec 'ista est necessaria: creans est Deus', non plus quam ex ista 'album potest 11 dc nec. om. BD , quia] quod AXI illud add. A C V 4 praed.] ponitur B C minoris A

15-16 non... animal om. (hom.) A^B

19 sciend.] est add. AA X BE 22 primae 1 ] maioris A, om. B

23 quia] quod AA^BI

add. A

22-23 primae 1 ... extrem.] maioris de subiecto

24 necess.] modo IK

om. A 1 1| aequiv.] aequivalente A A X D V 4 subst. om. (hom.)

38 igitur om. ACIV 4

33 de

nec. 1

divis.] compositionis I

25 subi.] quod add. A C

27 primae] primo V 4 , propositionis add. D, om. A 1 A X BDI

om. AE

16 homo] quod

21 sumendo minorem] sumcnda est minor A 1

26 et om. BD

29 Ex isto] Dc quo A 1

34 Sed om. CIV 4

Ex... autem] et cx ista D, cx ista enim I

etiam] per C, minorem] sub 32-34 sicuc...

37 scd] bcne add. BD

haec] hoc BC, crgo add. A C V 4

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

441

40 esse nigrum , sequitur ista 'igitur haec est possibilis: album est nigrum'. Non enim sequitur 'album potest esse nigrum, igitur haec est possibilis: album est nigrum', ita non sequitur 'creans de necessitate est Deus, igitur haec est necessaria: creans est Deus\ Ex isto sequitur quod conclusio indirecta de necessario non sequitur 45 in tali mixtione. Unde non sequitur 'quaelibet persona divina necessario est Deus; creans est persona divina; igitur Deus necessario est creans'. Et ratio est, quia ista 'creans necessario est Deus' non convertitur in istam 'igitur Deus necessario est creans' sed in istam 'aliquid, quod necessario est Deus, est creans\ Et ista bene sequitur, nam sequitur 'quaehbet per50 sona divina necessario est Deus; creans est persona divina; igitur quod est necessario Deus, est creans', quia ista conclusio indirecta est convertibihs cum illa directa. Ex quo patet quod ahquando propositio de inesse convertitur in illam de necessario; sed tunc oportet in illa de inesse poni modum necessitatis, licet non faciat modum necessitatis, eo 55 quod in illa non est determinatio compositionis principalis. Si autem maior in tali mixtione sumatur in sensu compositionis, non semper valet mixtio tahs, sed oportet quod minor sumpta sub sit de inesse simpliciter non de inesse ut nunc. Si enim minor sit de inesse ut nunc, non valet mixtio. 60 Ad cuius evidentiam sciendum est quod illa minor est de inesse simphciter in qua non potest praedicatum competere subiecto in uno tempore et negari in alio, sed semper uniformiter se habet, ita quod semper vere praedicatur vel numquam. Illa autem dicitur de inesse ut nunc in qua potest praedicatum uno tempore vere affirmari de subiecto 65 et alio tempore vere negari. Et talis minor numquam debet sumi sub maiore de necessario. Unde non sequitur omnem personam divinam esse Deum est necessarium; ahquis homo est persona divina, puta Christus; igitur aliquem hominem esse Deum est necessarium\ Nec sequitur omnem hominem esse animal est necessarium; homo albus est homo; 70 igitur hominem album esse animal est necessarium\ Sed talis mixtio tenet omnem personam divinam esse Deum est necessarium; albedo est persona divina; igitur albedinem esse Deum est necessarium'. 40 igicur om. A X BD de add. A X BV 4

41 Non enim] Unde sicut non D

sequ.] ex prioribus praemissis add. D om. (hom.) A J B D K

minor] maior ACI, del. V 4

65 et] in add. A^BD etiam add. A 1

45 div.]

49 ista] i u A^CV 4 , om. I

54 licet... necess.*] quamvis non faciat propositionem modalem I,

56 compos.] divisionis A 1

60 est1 om. A J B C V 4

44 necess.] modo B

48 sed] convertitur add. D

necess.] necessitate A J B

vcre ncg.] non A 1

58 Si cnim] quia si D .. minor] propositio add. A 1 62 alio] tempore add. A^CIV 4

sub] tali add. C V 4

quod] vel add. BD

68 Ncc] non I, enim add. A C V 4 ,

7 0 h o m . ... animal] omncm homincm esse album I animal om. A^B

442

PARS

ni-i

CAP.

41

Ista dicta sint quantum ad veritatem. Tamen secundum intentionem P h i l o s o p h i ad hoc quod mixtio esset bona, sufficeret sumere sub ahquid per se in genere, importans rem distinctam absolute, ita quod non 75 esset nomen connotativum nec relativum. Unde secundum intentionem P h i l o s o p h i iste syllogismus est bonus omne animal esse coloratum est necessarium; omnis homo est animal; igitur omnem hominem esse coloratum est necessarium'. Ita quod, secundum e u m, quandocumque sumitur sub subiecto ahquod absolutum quod non est relativum nec 00 connotativum, semper est mixtio bona. Sed istud secundum veritatem non est verum, nam ista mixtio non valet omne ens esse in actu est necessarium; omnis homo est ens; igitur omnem hominem esse in actu est necessarium', nam praemissae sunt verae et conclusio falsa. Quod enim maior sit vera, patet, nam haec est 85 necessaria omne ens est in actu'; igitur maior est necessaria. Minor etiam est manifesta, et tamen conclusio est falsa, sive sumatur in sensu composirionis sive in sensu divisionis. Nullus enim homo necessario est. Haec etiam non est necessaria 'omnis homo est ens\ Si autem maior sit de inesse et minor de necessario in sensu divisionis 90 vel aequivalens ei, discursus non valet. Non enim sequitur 'quaelibet persona divina est creans; Pater de necessitate est persona divina; igitur Pater de necessitate est creans', quia praemissae sunt verae et conclusio falsa. Haec enim est vera 'omnis persona divina est creans', certum est; et haec est vera 'Pater de necessitate est persona divina'; et tamen haec 95 est falsa 'Pater de necessitate est creans'. Si autem minor sumatur in sensu compositionis, non valet. Nam non sequitur 'omnis Deus est creans; quamhbet personam divinam esse Deum est necessarium; igitur quamhbet personam divinam esse creantem est necessarium', nam praemissae sunt verae et conclusio falsa. Et 100 ratio est quia ahquid potest contingenter praedicari tam de superiori quam de inferiori, non obstante quod praedicatio superioris de inferiori esset necessaria. Et ita est de aliis. Notandum est quod si maior sit de inesse simphciter, talis mixtio 73 sint] sunt A J B E animal] album... albus A 1 quia D

74 esset] debet esse C

75 dist.] determinatam C V 4

80 aliquod] aliquid CIV 4

86 etiam] tamen C V 4 , om. A

83 est 1 ] necessarium add. K

87 falsa] quia add. C V 4

77-78 animal... 85 nam]

88 Nullus enim] quia nul-

lus D, non enim A C I V 4 ; homo om. A C V 4 . est] haec vera (omnem add. A) hominem esse in actu est necessarium add. A C V 4 , sed add. A 1 , homo add. B, et add. D ' Haec] nec etiam aliqua creatura, quaecumque sit illa add. mg. B 95 et 1 ] quod A 1

91 Non enim] nam non A 1 , non etiam V 4

97 minor] maior CIV 4

104 est] autem add. BD

94 certum] enim add. A 1

103 esset] est C V 4 , sit AEF, et add. vel esset F

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

443

105 tenet, quia quando aliquid non potest praedicari de aliquo in uno tempore et negari in alio, sed vel semper praedicatur vel numquam, non potest subiectum de aliquo praedicari cum modo necessitatis nisi praedicatum praedicetur de eodem cum eodem modo. Et si d i c a t u r quod P h i l o s o p h u s negat unam et con110 cedit aliam, igitur falsum est quod hic dicitur quod ita valet una sicut aha, d i c e n d u m est quod P h i l o s o p h u s 2 loquitur de illa de necessario in sensu divisionis; et tunc patet evidenter quod maiore existente de necessario et minore de inesse sequitur conclusio de necessario, et hoc sive minor sit de inesse simphciter sive de inesse ut nunc. Non sic 115 autem valet talis discursus si maior sit de inesse 8, et ideo negat unam mixtionem et concedit aham. Et si d i c a t u r quod P h i l o s o p h u s dicit uniformem de necessario esse bonum in omni figura 4, sed dictum est p r i u s 5 quod uniformis de necessario in sensu divisionis in secunda figura non valet, 120igitur P h i l o s o p h u s non loquitur de ilhs de necessario in sensu divisionis sed in sensu compositionis tantum; igitur P h i l o s o p h u s loquitur de ilhs in sensu compositionis: D i c e n d u m est quod P h i l o s o p h u s loquitur ahquando de ilhs de modo in sensu compositionis et ahquando in sensu divisionis. 125 Et ideo ubi docet uniformem ex ilhs de necessario, loquitur de eis in sensu compositionis et de eis aequivalentibus; quando autem docet mixtionem in prima figura, loquitur de ilhs in sensu divisionis et de ei aequivalente. Et hoc facit ut sciatur quomodo arguendum est ex tahbus modahbus sive in uno sensu sive in aho. Unde ex dictis suis ubi loquitur 130 de propositionibus modahbus in sensu compositionis et ex ihis locis in quibus loquitur de eis in sensu divisionis potest studiosus ehcere quomodo semper arguendum est ex talibus quahtercumque sumantur in quacumque materia, secundum quamcumque combinationem. 107 nisi] quin B D

108 modo] non sic autem valet talis discursus si maior sit de inesse ut

nunc, et ideo negat unam mixtionem et concedit aliam add. et infra, lin. 115-17. rep. sine ut nunc A C V 4 118 sed] sicut A 1

120 igitur] ideo C V 4

121-24 tantum... compos. om. (hom.) B tenet A 1

126 autem om. A A X C I V 4

aequivalentibus AE

M

121-22 tantum... compos. om. (hom.)

124 modo] aliquando add. seu rep. D 127 illis] illa A^CD, alia I

ut] hoc add. A 1

ei] eis AE, eius B

quomodo] quando A X BI

AXD

125 docet] 128 aequiv.]

130^31 in quibus] ubi D

132 talibus] cis A X BI :: sum.] ct add. A C V 4 8 Addendum esse puto: ut nunc. Aristot., Anal. Priora, I, c. 9 (30a 15-28). Aristot., Anal. Priora, I, c. 8: "Ergo in necessariis fere similiter se habet et in iis 5 Supra, cap. 21. quae insunt" (29b 36-37). 2

4

444

PARS III-1 CAP.

48-49

Sciendum est igitur quod si maior sit de inesse simpliciter, mixtio tenet sive minor sumatur in sensu divisionis sive in sensu compositionis. 135 Nec hoc negat P h i l o s o p h u s ; sed negat quod universaliter ex maiore de inesse et minore de necessario sequitur conclusio de necessario; sed non negat quando maior est de inesse simpliciter, quia praemissae non possunt esse verae conclusione exsistente falsa. Si enim sit de inesse simpliciter et sit vera, ipsa erit necessaria; et si hoc, sequitur con- 140 clusio de necessario.

[ C A P . 3 2 . DE MEXTIONE NECESSARII ET DE INESSE IN SECUNDA

FIGURA]

In secunda figura l , si illa de necessario sumatur in sensu compositionis, ad hoc quod mixtio sit bona requiritur quod illa de inesse sit de inesse simpliciter. Si enim sit de inesse ut nunc, quaecumque fuerit de 5 necessario, non sequitur conclusio de necessario. Si enim affirmativa fuerit de necessario, non sequitur, sicut non sequitur omnem Deum esse in actu est necessarium; nullus homo est in actu; igitur nullum hominem esse Deum est necessarium'. Nam si nullus homo esset in actu, praemissae essent verae et conclusio falsa. Similiter non sequitur omnem ho- 10 minem esse susceptibilem disciplinae est necessarium; nullus homo albus est susceptibilis disciplinae; igitur nullum hominem album esse hominem est necessarium', nam si nullus homo esset albus, praemissae essent verae et conclusio falsa, secundum opinionem A r i s t o t e l i s . Si autem negativa sit de necessario, non valet syllogismus. Non 15 enim sequitur 'nullum hominem esse asinum est necessarium; omne 134 maior] minor K om. A X CIV 4

136 quod om. C V 4

simpl., mixtio] syllogismus mixtus I

et] ex add. C V 4

138 quia] tunc add. D

de 1 ] ex A X CV 4

falsa] non sic in proposito add. A C V 4

CI" possimt esse] sunt A C V 4

137 de inesse

139 non s. lin. V 4 , om.

Si enim] quia si D

140 si hoc]

similiter I :! sequ.] habetur C CAP. 3 2 , - 3-4 compos.] divisionis A 1

5 sit] fucrit A

ab aliquo infcrri (!) add. (v. lin. 25 infira) I 8-9 nullus... necess. mg. (alia manu) V 4 minem A 1

nunc] a qua rcmovetur illud praedicatum

quaec.] quantumcumque A 1

9 Deum AA^CK, corr. in in actu V 4 , in actu BD

AA^C, add. sed del. V 4 tibilem disciplinae alii

12 album om. AA^CI 13 nam] quia D

14 sec. ... Arist. om. A^CIKV 4

7 sequ.] conclusio add. A 1

8 in actu 1 EV> (= Vat. lat. 948), Deus ABCDFIKOV 4 , ho10-11 hominem] album add.

12-13 hominem EN 1 (= Neap. VIII.G.98), suscep-

homo om. C V 4

15 Si] Similiter praem. D

albus] in actu add. ACIV 4 , tunc add. D autem] enim B, om. D

enim] sicut non I

CAP. 32. -

1

Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 10 (30b 7 - 31a 17).

15-16 Non

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

445

album est asinus; igitur nullum album esse hominem est necessarium'. Nec sequitur 'nullum Deum esse humanitatem est necessarium; omnis homo est humanitas; igitur nullum hominem esse Deum est necessarium'. 20 Sciendum est tamen quod in secunda figura, quando negativa est de necessario et in affirmativa accipitur sub medio ahquid inferius ad medium terminum, sive sit per se inferius sive per accidens, semper discursus est bonus, tenens per istam regulam veram 'quandocumque ahqua universalis negativa est necessaria, quaelibet universalis negativa, in 25 qua removetur illud praedicatum ab ahquo inferiori ad subiectum, est necessaria'. Et sequitur ex ista regula quod scmper a superiori ad inferius negative et cum distributione est bona consequentia. Voco autem hic 'inferius' omnem terminum qui non potest esse in plus, potest tamen esse in minus. 30 Et propter hoc talis syllogismus est bonus 'nullum hominem esse asinum est necessarium; omnis asinus albus est asinus; igitur nullum asinum album esse hominem est necessarium'. Et hoc quia iste terminus 'asinus albus' est inferior ad asinum, quamvis per accidens. Et debet talis discursus reduci in primam figuram per conversionem universalis nega35 tivae, quae semper convertitur in terminis in universalem negativam de necessario quando sumitur in sensu compositionis, sicut dictum est p r i u s 2 . Et ideo in prima figura in syllogismo negativo, maiore exsistente de necessario in sensu compositionis et sumpto sub ahquo inferiori ad subiectum, sive minor sit de inesse simpliciter sive de inesse ut nunc, 40 semper est bona consequentia. Unde hic est bonus discursus 'nullum hominem esse asinum est necessarium; homo albus est homo; igitur hominem album non esse asinum est necessarium'. Sed si in secunda figura affirmativa sit de necessario in sensu compositionis et universalis negativa de inesse, non sequitur conclusio de ne45 cessario. Non enim sequitur omne ens in actu esse ens est necessarium; nullus homo est ens; igitur nullum hominem esse in actu est necessarium\ Nec sequitur, secundum opinionem A r i s t o t e l i s , omnem hominem esse animal est necessarium; nullus homo albus est animal; 17 nullum] hominem add. I 20 quando] quandocumque BDI 21 de nec.] de inesse A 1 , necessaria B 25 illud] idem B D V 4 26 sequ.] ista add. B, ista regula add. D ij regula om. BD 31 asinum] album A 1 est 1 ] albus add. I 32 hoc om. AXI 33 inf.] inferius AA^BE 34 univ.] talis A 35 quae] quia A A X C V 4 36 quando] quae D coinp.] divisioni B 37 fig.] etiam add. I in... neg.] syllogizando negative A 1 39 minor] maior A 41 homo albus] hoc album C V 4 43 Sed si] si autem D si om. A C V 4 „ fig.] universalis add. D, si add. C V 4 44 et] divisionis et add. I 45 ens] Deum A 1 47 sec. op.] haec opinio B 48 hominem] album K 2

Supra, Parte II, c. 24.

446

PARS III-1 CAP.

48-49

igitur nullum hominem album esse hominem est necessarium\ Et tamen in affirmativa propositione accipitur ahquid inferius ad medium 50 terminum, sicut de se patet. Et ratio est, quia aliquid potest cum modo necessitatis praedicari de ahquo et tamen non praedicatur de quolibet inferiori cum tah modo. Et hoc sequitur ex ista regula, quod 'a superiori distributo ad inferius affirmative non semper est consequentia simplex'. Unde hic non est consequentia simplex secundum rei veritatem 55 omne animal est album, igitur omnis homo est albus'; et per consequens nec hic est consequentia simplex 'omnis homo currit, igitur omnis homo albus currit'. Ratio, quare prima consequentia non est simplex: nam si nullus homo esset in rerum natura, et omne animal ahud esset album, antece- 60 dens esset verum et consequens falsum. Et ratio quare tahs consequentia non est consequentia simplex, est quia medium, per quod tenet, non est necessarium. Haec enim non est necessaria 'omnis homo est animaT, sed contingens. Simihter, secundum opinionem A r i s t o t e l i s , haec consequentia non est consequentia simplex omne animal album est 65 coloratum, igitur omnis homo albus est coloratus'. Et ideo sicut in prima figura ex affirmativa de necessario et affirmativa de inesse, quantumcumque minor extremitas sit inferior ad medium terminum, non sequitur conclusio de necessario, ita in secunda figura si affirmativa sit de necessario non sequitur conclusio de necessario. 70 Sciendum est etiam quod in quarto modo secundae figurae, sive propositio affirmativa fuerit de necessario sive negativa, non sequitur conclusio de necessario etiam quantumcumque in affirmativa praedicetur superius de inferiori. Nam non sequitur 'aliquod ens non esse animal est necessarium; omnis homo est animal; igitur aliquem hominem non esse 75 ens est necessarium', nam praemissae sunt verae et conclusio falsa. Vel arguitur sic 'aliquod ens non esse animalitatem est necessarium; omnis humanitas est animahtas; igitur ahquam humanitatem non esse ens est necessarium'. Nec etiam sequitur omnem personam divinam esse Deum est necessarium; ahquod ens non est Deus; igitur aliquod ens non esse so personam divinam est necessarium\ Sic igitur patet quomodo valet mixtio necessarii et de inesse in secunda figura quando illa de necessario 53 quod] quia scilicct B D

54 est] bona add. A 1

AI i| cons.] conclusio (etiam infia) I, om. A 1 |l simplex] bona C A 1 || hic est] haec A 1 64 sed] est add. BD

54-55 simpl.] simpliciter A 1

59 Ratio] autem add. D |j simplex] est add. CEK 65 cons. simplex] necessaria A

77 arguitur] aliter A^BI, arguatur D

82 de om. BD

55 hic] hacc

57 nec] non AKDIV4, sequitur add. 68 inf.] inferius A^CIV 4

62 est 1 ] bona add. I 70 non om. K

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

447

sumitur in sensu compositionis. Et secundum istum modum debet exponi A r i s t o t e l e s de ista materia in libro Priorum. 85 Si autem illa de necessario sumatur in sensu divisionis, non valet mixtio, sive affirmativa sive negativa fuerit de necessario. Quod enim non valeat si affirmativa fuerit de necessario, patet, nam non sequitur omnis homo de necessitate est Deus; nulla humanitas est Deus; igitur omnis humanitas de necessitate non est homo', quia si nuhus homo esset nisi 90 Christus, praemissae essent verae et conclusio falsa. Haec enim esset vera 'omnis homo de necessitate est Deus', nam praedicatum necessario inest cuihbet pro quo subiectum supponit, illo casu posito. Nam iho casu posito 'homo' non supponeret nisi pro Fiho Dei, quia tantum Fihus Dei esset homo, et manifestum est quod Fihus Dei de necessitate est Deus. 95 Igitur tunc esset haec vera 'omnis homo de necessitate est Deus', quia quaehbet singularis esset vera. Simihter minor esset vera, immo esset necessaria, nam haec est necessaria 'nuha humanitas est Deus', quia quamvis de facto homo sit Deus, tamen haec est falsa 'humanitas est Deus\ Immo, nec ahqua humanitas potest esse Deus, sicut nec humanitas loopotest esse immortalis vel aeterna. Quod autem conclusio esset falsa, isto casu posito, patet, nam humanitas Christi, quamvis non sit homo, potest tamen esse homo; quia si deponeretur a Fiho Dei, statim eo ipso esset homo. Simihter, iste discursus non valet 'omnis persona de necessitate est 105 Deus; nulla humanitas seu natura intehectualis creata est Deus; igitur omnis humanitas seu omnis natura intehectualis creata de necessitate non est persona'. Si enim nuhus homo esset nisi Christus, nec aliquis angelus, haec esset vera 'omnis persona de necessitate est Deus\ nam quaehbet singularis est vera. Et minor esset vera, certum est, et tamen conclusio iio est falsa, nam adhuc ahqua natura intehectuahs, scihcet iha assumpta a Verbo, posset esse persona, quia si deponeretur a Verbo, esset persona. Simihter, isto casu posito istae praemissae essent verae 'omnis persona de necessitate est non assumpta a Verbo; nuha natura intehectuahs creata est non assumpta a Verbo' et tamen haec conclusio esset falsa 88 omnis] nulla B

89 de... non om. B

92-93 Nam... posito] quia tunc D, om. I ACEIV 4 il esset* om. AEI mo] scilicet add. A

90 enim] non add. B

93 quia] tunc add. D

100 vel] et B, sive C

autem] etiam I

104 persona] homo I, divina add. B

92 posito] supposito D

94 Deus] homo I

107 persona] divina add. mg. B „ Si enim] quia si D

gelus] alius B, tunc add. D

108 persona] divina add. A ;, nam] quia D

est 1 ] esset et add. tunc D ;; vera 1 ] ut patet add. D i certum est] per casum A 110-11 a Verbo om. A J BDI

102 ho-

105 seu] nulla add. A 1 ;; nat.] talis

add. I j; intelL] mortalis B

om. A X B

96 esset1] est

101 nam] quia D

nisi] nec K „ an-

109 sing.] eius add. D \\ 110 est] esset D,

112 istae trp. p. verae et add. scilicet A 1 „ essent] sunt A C V 4

448

PARS III-1 CAP.

48-49

'omnis natura intellectualis creata de necessitate non est persona', et per ns consequens talis discursus non valet. Similiter, secundum opinionem A r i s t o t e l i s , talis discursus non valet omne album de necessitate estcygnus; nullus asinus estcygnus; igitur omnis asinus de necessitate non est albus', quia si nihil sit album nisi cygnus, praemissae sunt verae et conclusio falsa. Haec enim esset120 vera omne album de necessitate est cygnus', quia quaelibet singularis esset vera, igitur ipsa est vera. Et certum est quod minor est vera, et manifestum est quod conclusio est falsa. Igitur talis discursus non valet. Verumtamen quod dictum est de isto exemplo, non est dictum nisi gra125 tia exempli. Si autem negativa sit de necessario, adhuc discursus non valet, quia non sequitur omne album de necessitate non est asinus; omne rudibile est asinus; igitur rudibile de necessitate non est album\ Nam si nullus asinus sit albus, praemissae sunt verae et conclusio falsa. Tunc enim maior est vera, ista scilicet omne album de necessitate non est asinus', 130 nam quaehbet singularis est vera. Quocumque enim albo demonstrato haec est vera 'hoc de necessitate non est asinus\ quia ex quo, per casum, nullum album est asinus, omne album est aliud ab asino et per consequens non potest esse asinus, et ita de necessitate non est asinus. Et ratio veritatis talium propositionum est ista: quia, sicut frequenter e s t 1 3 5 t a c t u m 3 , per istam omne album de necessitate non est asinus' non denotatur quod illa propositio sit necessaria in qua praedicatum removetur ab illo subiecto, puta ab hoc subiecto 'album', sicut non denotatur quod haec sit necessaria 'nullum album est asinus'; sicut nec per istam 'album potest esse nigrum' denotatur quod haec sit possibihs 'album 140 est nigrum\ Sed per istam omne album de necessitate non est asinus' denotatur quod quaehbet propositio in qua hoc praedicatum 'asinus' per verbum de praesenti removetur a pronomine demonstrante quodcumque quod est album, sit necessaria. Ita quod si tantum sint tria alba, pro tunc per istam omne album de necessitate non est asinus' non denotatur ns 119 omnis] nullus et om. non AXD 120-21 Haec... cygnus] Maior esset D

albus] cygnus IK

sit] esset A C I V 4

120 esset] est C V 4

est A^CEI ;: igitur] et add. A ,. ipsa] universalis add. AE „ est vera 1 om. A om. E

124 non... nisi] dictum est tantum B

128 igitur] omne add. BD 131 nam] quia A^D 133 asinus] albus C 142 hoc] illud D 3

:

rudibile] risibile A^CI

122 esset]

122^23 minor... quod

127 rudibile] risibile CI, de necessitate add. I 129 sit] potest esse I

enim] quia (ante quoc.) I, om. A A X C V 4

130 album] risibile I

132 hoc] homo A B C V 4 , asinus I

138 album] intellige in sensu divisionis add. K 144 quod 1 ] non add. A 1 t a n t u m ] modo K

Supra, Parte II, c. 9, lin. 28-30.

120 sunt] essent AI

121 sing.] eius add. D

139 sicut] similiter A 1

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

449

nisi quod quaelibet istarum trium propositionum sit necessaria 'hoc non est asinus' et 'illud non est asinus' et 'illud non est asinus', et si quaelibet istarum trium propositionum sit necessaria, - quod erit verum si tantum tres homines sint albi -, tunc illa propositio de necessario erit vera, 150 quia quaelibet singularis est vera. Non tamen erit illa de necessario necessaria, quia poterit habere multas singulares falsas, et per consequens erit falsa. Et ita talis de necessario ahquando est vera, quando scihcet quaehbet singularis est vera, et ahquando est falsa, quando scihcet aliqua singularis est falsa. Et hoc est summe necessarium ad sciendum quando 155 propositio de modo in sensu divisionis quaecumque vel aequivalens ei, vel quaecumque propositio habens adverbialem determinationem, determinantem compositionem, est vera et quando est falsa. Sic igitur patet quod quamvis negativa sit de necessario, non sequitur conclusio de necessario; sicut non sequitur omne agens de nei6ocessitate non patitur; omnis creatura patitur; ergo omnis creatura de necessitate non est agens'. Nec sequitur 'omnis homo de necessitate non est Deus; quaehbet persona divina est Deus; igitur quaehbet persona divina de necessitate non est homo', nam ante incarnationem fuerunt praemissae verae et conclusio falsa. 165 Sic igitur patet quod si illa de necessario sumatur in sensu divisionis vel ahqua aequivalens ei, quod discursus mixtus non valet in secunda figura. Nec potest reduci in primam figuram per conversionem, quia dictum est p r i u s 4 quod talis de necessario non est convertibilis in illam de necessario sed tantum in illam de inesse; ex duabus autem de i7oinesse non sequitur conclusio de necessario in prima figura. Simihter d i c t u m e s t 5 quod tahs negativa universahs non convertitur in universalem sed in particularem de inesse, maior autem non potest esse particuiaris in prima figura. Simihter minor in prima figura non potest esse particularis de necessario, sicut d i c t u m est 8 . 147 illud 1 ... et 1 ] aliud n. e. a. A, sic de aliis D, om. C V * s i ] quod A quod] utique add. B add. C V 4

150 est] erit D

et om. AA^E

aliqua om. A C I V 4

150-51 nec.] nota B

aliquando] quandoque A X I

:i

148 necess.] negativa C V 4 ||

153 quaelibet om. A C I V 4 j; vera] aliqua

est1 £dsa] non est vera A 1

quando scil.] quia A 1 j|

154 falsa] Sic igitur patct quod quamvis negativa sit de necessario, aliquando

est vera, quando scilicet singularis est vera, aliquando est falsa, quando aliqua singularis est falsa add. seu rep. A C V 4 , Sic... agens (ut lin. 159-61), deinde Sic... fidsa (ut A C V 4 ) , deinde Et... fiilsa (iut lin. 154-57), deinde iterum Sic... falsa [ut lin. 158-64) 170 Similiter] Sicut A X I 173 minor] maior K

I

158-59 sequitur] necessario add. K

171 est] prius add. A 1 174 est] prius ad
4 Supra, Parte II, c. 24, lin. 76-79. pra, cap. 31, lin. 90-103.

OCXHAM, SUMMA LOGICAE

165 illa] primum B

172 sed] tantum add. A |j autem] etiam I

5

Supra, cap. 30, lin. 106-12.

6

Su-

29

450

PARS III-1 CAP.

48-49

[ C A P . 3 3 . DE MIXTIONE NECESSARH ET DE INESSE IN TERTIA FIGURA]

Quando autem debet fieri mixtio necessarii et inesse in tertia figura \ si illa de necessario sumatur in sensu compositionis vel aequivalens ei, mixtio non valet generaliter, sive minor fiierit de necessario sive maior. 5 Si enim fuerit maior de necessario, patet instantia hic omnem personam divinam esse Deum est necessarium; omnis persona divina est creans; igitur aliquem creantem esse Deum est necessarium', quia praemissae sunt verae et conclusio falsa. Similiter, si minor sit de necessario, patet instantia, sicut hic 'quaehbet persona divina est creans; omnem io personam divinam esse Deum est necessarium; igitur ahquem Deum esse creantem est necessarium'. Tamen sciendum quod si minor sit de inesse simphciter, tenet mixtio, quia conversa minore sequitur conclusio de necessario in prima figura. Similiter, si maior sit universahs negativa et minor sit particularis is et praedicetur inferius de superiori, est bonus discursus; sicut in prima figura quando maior est negativa de necessario et in minore praedicatur superius de suo inferiori, sive sit superius per se sive per accidens, semper est bonus discursus, sive minor sit de inesse simphciter sive de inesse ut nunc. Non autem est sic de affirmativa: et ratio est, quia semper a 20 superiori distributo ad quodcumque inferius tenet consequentia simplex negative non affirmative. Unde haec est consequentia simplex 'nullum animal currit, igitur nullus homo currit'; sed haec consequentia non est consequentia simplex omne animal currit, igitur omnis homo currit'. Sed si illa negativa sit particularis de necessario, valet mixtio si in uni- 25 versah affirmativa praedicetur superius de inferiori. Unde iste discursus est bonus 'aliquem hominem non esse asinum est necessarium; omnis homo est homo albus; igitur ahquem hominem album non esse asinum est necessarium\ Et ratio est, quia quidquid negatur necessario particulariter ab ahquo superiori, negatur etiam particulariter a quohbet infe- & CAP. 3 3 . - 3 mixtio necess.] mixtio propositionum negativarum de necessario I || tertia] secunda I 5 minor... maior trp. A A X C V 4 est add. A D E

8 aliquem] omnem D

v e 1 ] superius add. C, sit ruperius add. V 4 cessarioA vera I

10 instantia] idem D

15 univ. ] et add. A11 partic. ] affirmativa add. A 1 22 est] vere bona add. I

CAP. 33. -

23 cons. om. A X B

24 cons. simplex] bona I

25 negat.]

27 aliquem] omnem 11| asinum]

28 homo 1 del. Gem., om. AA^C || ahquem] omnem A*I 1

18 si-

19 disc.] syllogismus A 1 || minor] maior B V 4 || inesse1] ne-

26 sup. de inf. corr. (alia manu) in inferius de superiori V 4

album A 1 , Deum C

13 saendum]

16 disc. ] syllogismus A^C

Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 11 (31a 18 - 32a 5).

30 etiam om. A^B

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

35

40

45

50

55

60

De

IneSse

451

riori quod potest praedicari de superiori universaliter sumpto, quia non contingit reperire instantiam. Ex praedictis potest elici quomodo uniformiter est dicendum de omnibus in tertia figura, illa de necessario sumpta in sensu compositionis. Sed si illa de necessario sumatur in sensu divisionis, quando maior est de necessario et universalis semper sequitur conclusio de necessario in sensu divisionis, quia tunc semper conversa minore, quae est de inesse, est syllogismus regulatus per dici de omni vel de nullo in prima figura respectu eiusdem conclusionis. Sicut sequitiu: 'omnis homo de necessitate est animal; omnis homo, vel ahquis homo, est albus; igitur ahquod album de necessitate est animaT. Sicut sequitur 'omnis homo de necessitate non est asinus; omnis homo, vel aliquis homo, est albus; igitur aliquod album de necessitate non est asinus'; quia in omnibus praedictis conversa minore, quae est de inesse, sequitur conclusio de necessario in prima figura. Si autem maior sit particularis affirmativa, valet mixtio. Unde sequitur 'aliquis homo de necessitate est animal; omnis homo est albus; igitur ahquod album de necessitate est animaT. Tahs autem syhogismus reducitur in primam figuram per conversionem maioris in unam de inesse et conversionem conclusionis in unam de inesse et per transpositionem propositionum, sic 'omnis homo est albus; ahquid, quod de necessitate est animal, est homo; igitur aliquid, quod de necessitate est animal, est album\ qui est syhogismus regulatus per dici de omni. Si autem maior sit particularis negativa, discursus valet, quia sequitur 'aliquis producens de necessitate non est asinus; omnis producens est persona divina; igitur ahqua persona divina de necessitate non est asinus'. Probatur autem talis syhogismus per syhogismum expositorium. Si ahquis producens de necessitate non est asinus, sit ille a; tunc a de necessitate non est asinus; et a est persona divina, per minorem propositionem; igitur ahqua persona divina de necessitate non est asinus. Sic igitur patet quod semper mixtio est bona si maior sit de necessario in sensu divisionis vel aequivalens ei. Sed si minor sit de necessario, non valet mixtio. Non enim sequitur 31 quod] quia B quia] ct A, quod I per] sequitur A C I || inesse] et add. CIV 4 vel om. A J D

54 maior] minor C V 4

quia add. D, sic add. K maiorem I

41 Sicut] similiter A 1

43 asinus] angelus B, animal C

50 transp.] terminorum add. A 1 est 1 om. A 1

34 figura] si add. ACIV 4 1| sumpta] sumatur A C I V 4

48 autem] enim A C V 4 , om. I || syll.] discursus I

51 sic] sicut A 1 || albus] animal cst homo add. A 1

52 homo...

57 autem] etiam I j| talis] iste D, om. B || expos.] sicut add. A 1 ,

57-58 aliquis] autem B, aliquod D

60 Sic] semper I

37 sem-

42 asinus] angelus B l| omnis...

58 asinus] angelus B

63 minor] maior K '] Non enim] nam non A 1

59 min.]

452

PARS III-1 CAP.

48-49

'omnis homo est albus; omnis homo de necessitate est animal; igitur aliquod animal de necessitate est album', sicut non sequitur 'omnis persona 65 divina creat; omnis persona divina de necessitate est Deus; igitur Deus de necessitate creat'. Nec sequitur 'nulla persona divina est incarnata; omnis persona divina de necessitate est Deus; igitur Deus de necessitate non est incarnatus', nam ante incarnationem fiierunt praemissae verae et conclusio fiiit simphciter falsa. 70

[CAP. 3 4 . DE MIXTIONE DE INESSE ET POSSIBILIS IN PRIMA FIGURA]

Post mixtionem de inesse et necessarii dicendum est de mixtione de inesse et possibihs, et primo de prima figura. Unde primo sciendum est quod si illa de possibih sumatur in sensu compositionis vel aequivalens ei, sive maior fuerit de possibih sive minor, non valet mixtio talis universahter, quia contingit praemissas esse veras conclusione exsistente falsa. Patet hoc per instantiam in terminis, sic omnem hominem esse album est possibile; omne nigrum est homo; igitur omne nigrum esse album est possibile'; 'nullum hominem esse Deum est possibile; omnis Fihus Dei est homo; igitur nullum Fihum Dei esse Deum est possibile'; 'nullus creans est Deus; omnem personam divinam esse creantem est possibile; igitur omnem personam divinam non esse Deum est possibile'. In omnibus praedictis exemplis patet quod praemissae possunt esse verae conclusione exsistente falsa. Sciendum est tamen quod si minor sit de inesse simphciter sive maior, valet mixtio. Simihter sciendum quod si in syllogismo negativo sumatur sub ahquod inferius ad medium terminum, sive minor sit de inesse simphciter sive de inesse ut nunc, mixtio valet. Unde bene sequitur 'nullum hominem esse Deum est possibile; omnis homo albus est homo; igitur nullum hominem album esse Deum est possibile'. Sed in syllogismo affirmativo non sufficit accipere sub ahquod inferius ad medium ter66 divina 1 ] de necessitate add. I

69-70 concl.] tunc add. D

CAP. 3 4 . - 2 necessarii] nccessario AEI, necessariorum C V 4 possibili BE etiam add. D hic C

4 Unde] Et D

5 ei] et add. A 1 : ! sive 1 ] et D

6 univ.] uniformiter B

9 album] homincm I

om. CI '! pracd.] pracmissis CIV 4 19 mixtio] non add. A 1

10

15

20

70 fuit simpl. om. B C V 4 3 possibilis] possibilium ACTV 4 ,

5-6 maior... minor trp. A C I V 4

5 sive 1 ]

7 falsa] et add. D || Patet] igitur add. CIV 4 |j hoc] hacc B,

12 igitur] non add. I 15 si] sive V 4

13 non s. lifu V 4 , trp. p. igitur (lin. 12) K, 16 maior] ut nunc A 1 , non add. D

militer] Secundo B, om. A 1 ; sciend.] est add. AA X DE :' sub] de et add. necessario A 1 , om. I maior A 1

5

19-20 hominem] album add. A 1

17 Si18 minor]

22 aliquod] aliquidBD, om. A 1

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

25

30

35

40

45

De

IneSse

453

minnm. Et ratio est, quia a superiori distributo ad quodcumque inferius est consequentia simplex negative non affirmative, sicut dictum est p r i u s Si autem illa de possibili sumatur in sensu divisionis vel aequivalens ei, aut maior est de possibili aut minor: si maior, aut subiectum stat pro his quae simt vel pro his quae possunt esse. Si primo modo, semper est mixtio bona, quia semper discursus talis regulatur per dici de omni vel de nullo. Sicut sequitur omne album potest esse homo; Sortes est albus; igitur Sortes potest esse homo', quia per maiorem denotatur quod omne illud quod est album potest esse homo ct pcr minorem denotatur quod Sortes est albus, ex quo sequitur quod Sortes potest esse homo. Si autem subiectum supponat pro his quae possunt esse 2, adhuc mixtio valet, nam semper illa de possibih, quando sumitur pro his quae possunt esse, infert illam de possibili quando subiectum sumitur pro his quae sunt; et ex secunda et illa de inesse sequitur talis conclusio de possibih, igitur ex alia, quia quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens. Si autem minor sit de possibili et maior de inesse, non valet mixtio, quia non sequitur omne album est homo; omnis asinus potest esse albus; igitur omnis asinus potest esse homo'; et hoc quahtercumque sumatur subiectum in illa de possibih. Sciendum est etiam quod quamvis quando est mixtio bona semper sequatur conclusio directa, non tamen semper sequitur conclusio de possibih indirecta, et hoc, quia, sicut dictum est p r i u s 8 , iUa de possibih non semper convertitur in illam de possibih, sed ahquando convertitur in illam de inesse. Est autem sciendum quod in conclusione subiectum non debet stare nisi pro his quae sunt, ex quo minor est de inesse in tah mixtione.

26 divis. corr. in compositionis D 31 maiorem] mcdium I

quae A 1 , subiectum add. F Gem. A1!alia]

prima DF Gem.

sequitur BDIV 4

27 maior 1 ... minor trp. A C I V 4

32 illud om. BD

est] potest esse K

36 possibili F Geminesse

39 minor... maior trp. A1

concl. om. A A X C V 4

similiter D , debet] debcret C V 4

29 rcgul.] probatur D

33 albus] homo I alii

35 quando]

37 secunda] prima I j- talis om.

40 asinus] angelus (etiam infra) B

45 hoc om. A X C ,; possibili] indirecta add. K

44 sequ.] 48 autem]

49 minor] maior I Y mixt.] et in consimilibus add. A 1

1 Supra, cap. 33, lin. 20-22. 2 Nota bene quae dixit supra, Parte II, c. 25, lin. 8 Ibidem. 22-43, simul sum lectionibus variantibus.

454

PARS III-1 CAP.

48-49

[CAP. 3 5 . DE MIXTIONE DE INESSE ET POSSIBILIS IN SECUNDA FIGURA]

Ex propositione de possibili in sensu compositionis vel aequivalente ei, sive fiierit negativa sive affirmativa, et alia de inesse nulla sequitur conclusio in secunda figura. Patet hoc, quia si negativa fiierit de possibih, 5 reduceretur in primam figuram per conversionem ihius negativae. Sed dictum est p r i u s 1 quod talis mixtio non valet in prima figura, et hoc universahter; aliquando tamen valet, et tunc in iho casu valebit in secunda figura. Simihter si affirmativa fuerit de possibih, non valet, quia in prima figura minore exsistente de possibih non valet mixtio. Hoc io etiam patet per instantiam: nam non sequitur 'possibile est nuhum Deum esse hominem; omnis persona divina est homo; igitur possibile est nullam personam divinam esse Deum', quia si quaelibet persona divina esset incarnata, praemissae essent verae et conclusio falsa. Simihter non sequitur 'possibile est omnem personam divinam esse incarnatam; nullus is Deus est incarnatus; igitur possibile est nuhum Deum esse personam divinam', quia ante incarnationem fuerunt praemissae verae et conclusio falsa. Et sicut non valet mixtio talis in syllogismis universahbus, ita nec in particularibus. Si autem iha de possibili sumatur in sensu divisionis vel aequivalens 20 ei, non valet mixtio tahs, quia non sequitur 'omnis persona divina potest esse incarnata; nuhus Deus est incarnatus; igitur quihbet Deus potest non esse persona divina'. Nec sequitur 'omnis Deus potest non esse homo; omnis persona divina est homo; igitur omnis persona divina potest non esse Deus\ Nec potest reduci in primam figuram per conver- 25 sionem, quia reduceretur per conversionem negativae; sed dictum est p r i u s 2 quod universahs negativa de possibih non convertitur nisi in particularem de inesse, quae tamen deberet esse maior in prima figura; quod non est possibile, cum sit particularis.

CAP. 35. - 3 vel] non A 1 , et B

4 sive 1 ] fuerit add. A V 4

6 red.] reducetur A X BI || Sed] sicut add. A B C I V 4 hoc in prima figura add. I singulis I, om. A C V 4

5 neg.] non I;; fuerit] etiam add. B

7 valet] et hoc add. I

11 inst.] in terminis add. A 1 |J non om. A 1 22-23 potest non trp. A 1

23 omnis om. A^B

25-26 per conv. om. ATI

CAP. 35. -

1

Supra, cap. 24, lin. 34-50.

8 aliqu.] quandoque B !| et] 18 sicut] sic A^CIV 4 \\ syllog.]

2

Ibidem.

24 divina 1 om. C V 4

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

455

[CAP. 3 6 . DB MIXTIONE DE INESSE ET POSSIBHJS IN TERTIA FIGURA]

Si autem in tertia figura illa de possibili sumatur in sensu compositionis, sive fuerit affirmativa sive negativa, non sequitur universaliter 5 aliqua conclusio de possibili in sensu compositionis. Unde non sequitur 'omnem hominem esse album est possibile; omnis homo est niger; igitur ahquod nigrum esse album est possibile'. Quando tamen utraque est affirmativa, sequitur conclusio de possibili sumpta in sensu divisionis, sic possibile est omnem hominem esse album; omnis homo est niger; io igitur ahquod nigrum potest esse album', quia si possibile est omnem hominem esse album, ahqua singularis est possibihs. Tunc haec est possibihs 'hoc est album', et per consequens hoc potest esse album, quia dictum est p r i u s 1 quod tahs singularis in sensu compositionis et in sensu divisionis convertuntur. Nunc sequitur 'hoc potest esse album; 15 hoc est nigrum; igitur nigrum potest esse album'. Si autem illa de possibili sit negativa, nulia sequitur conclusio. Non enim sequitur 'possibile est nullum hominem esse Deum; omnis homo est Pater; igitur possibile est nullum Patrem esse Deum\ Si autem illa de possibih sumatur in sensu divisionis, tunc si maior 20 sit de possibih, qualitercumque subiectum sumatur, sequitur conclusio de possibih, quia potest reduci in primam figuram per conversionem minoris, vel per conversionem maioris in illam de inesse et per transpositionem propositionum, inferendo unam de inesse, quae est conversa primae conclusionis de possibili. 25 Si autem maior sit de inesse et minor de possibili, si subiectum sumatur pro his quae sunt, bene valet mixtio si utraque fuerit universalis. Bene enim sequitur 'omnis homo est albus; omnis homo potest esse niger; igitur nigrum potest esse album\ sumpto subiecto conclusionis pro his quae possunt esse, non pro his quae sunt. Similiter sequitur nul30 lus homo est asinus; omnis homo potest esse albus; igitur ahquod album potest non esse asinus\ CAP. 3 6 . - 7 tamen] autem I homo C V 4

8 sumpta] condusione add. D

14 Nunc] nec C, et I

potest non esse Deus D, non est Deus K 22-23 transp.] terminorum add. A X V 4

21 quia] et A 1 i| potest reduci] vel tunc reducitur A C V 4 24 concl.] primo add. I

univ.] vel si minor sit subiectum universalis add. I 30 albus] asinus D

CAP. 36. -

31 asinus] homo D 1

12 per cons.] quia D || hoc 1 ]

18 possibile... Deum] Pater non potest esse Deus ALI, Pater

Supra, cap. 23, lin. 85-90.

26 bene] non D |; fuerit] sit A C I V 4 "

28 cond. om. AXI

29 Sim.] bene add. A 1

456

PARS III-1 CAP.

48-49

Si autem minor de possibili fuerit particularis et subiectum sumatur pro his quae possunt esse, non valet mixtio, sicut non sequitur omne album est homo; aliquod album potest esse asinus; igitur ahquis asinus potest esse homo\ Nec sequitur 'nullus homo est Deus; aliquis homo 35 potest esse Pater vel Verbum; igitur Pater vel Verbum potest non esse Deus\ Prima mixtio probatur per syllogismum expositorium si maior sit particularis, quia si ahquis homo est albus et omnis homo potest esse niger, detur ille homo qui est albus. Tunc ille est albus et ille potest esse 40 niger, igitur ahquid, quod potest esse nigrum, est album; et per consequens potest esse album. S i d i c a t u r quod consimihter potest probari si minor sit particularis de possibili, sic omne album est homo; aliquod album potest esse asinus; igitur' etc. Quia si haec minor sit vera, detur. Sit illud a: nunc 45 sequitur 'a est homo; a potest esse asinus; igitur ahquid, quod potest esse asinus, est homo\ et per consequens potest esse homo: D i c e n d u m est quod talis probatio non valet in isto casu. Nam dato quod a potest esse asinus, non habetur per maiorem quod a est homo, quia subiectum non supponit pro a, quamvis in minore supponat 50 pro a. Hoc autem requiritur ad hoc quod tahs probatio valeret per syllogismum expositorium, quo modo est in aliis, sicut d i c t u m e s t 2 .

[CAP. 3 7 . DE MIXTIONE DE INESSE ET CONTINGENTIS NON-NECESSARN IN PRIMA FIGURA]

Viso quomodo valet mixtio de inesse et possibihs, videndum est quomodo valet mixtio de inesse et contingentis non-necessariiEt primo in prima figura. 5 35 Nec] etiam add. D

38 Prima] enim add. B ; prob.] patet B

39 est] potest esse A 1

40 detur] ergo add. A 1 j| Tunc] sequitur add. D i| illc] istc A J D K ;: et om. D ;j ille] iste A^BEK, om. A • potcst cssc] cst A 1 vcmliter crgo D

41 potest... album] est nigrum, potest esse album A 1 43 cons.] simplicitcr B

album potest essc nignmi A 1

dctur] sequitur istud et A 1 , dinoscitur B, illud add. K

bum sit D jl nunc] non I, om. C V 4 49

a1

om.

CV4

propositio ACTV 4

41-42 per cons.] uni-

44 aliquod] aliquid BI, om. A

45 etc.] aliquod Sit illud] illud al-

48 cst om. B C D V 4 • prob.] propositio A C V 4

50 subi.] maioris add. D

M

supponat] sumatur I

51 requ.] requircretur D \\ prob.]

52 sicut] de quibus D

CAP. 37. - 3 dc om. (etiam infra) C V 4 , possib.] dc possibili (etiam infra) A 1 , possibili K om.

ACV4

In paragrapho paenultimo. CAP. 37. - 1 Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 15 (33b 25 - 35b 22).

2

isto] tali A C V 4

4 non-nec.

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

457

Et est primo sciendum quod si illa de contingenti sumatur in sensu compositionis, sive fuerit minor sive maior, non sequitur conclusio de contingenti. Sicut non sequitur 'contingit omnem hominem esse album; omnis homo niger est homo; igitur contingit omnem hominem nigrum 10 esse album'. Nec sequitur conclusio de contingenti in sensu divisionis; non enim sequitur 'contingit omnem hominem esse Deum; Verbum est homo; igitur contingit Verbum esse Deum\ Sed bene sequitur conclusio de possibih, et hoc quia semper illa de contingenti infert illam de possibih, ex qua et illa de inesse sequitur conclusio talis de possibili, sicut dic15 tum est p r i u s 2 . Simihter non sequitur 'omnis homo est Deus; contingit omnem naturam humanam esse hominem; igitur contingit naturam humanam esse Deum'. Nec sequitur conclusio de possibih. Est autem sciendum quod quamvis maiore exsistente negativa de possibih et sumpto in minore ahquo inferiore sub medio termino, sequi20 tur conclusio de possibih, non tamen ista regula est vera si maior sit de contingenti; non enim sequitur 'contingit nullum album esse asinum; omnis homo albus est albus; igitur contingit nullum hominem album esse asinum\ Si autem ilia de contingenti sumatur in sensu divisionis: si sit maior, 25 aut subiectum accipitur praecise pro his quae sunt aut praecise pro his quae contingunt aut tam pro his quae sunt quam pro his quae contingunt. Si primo modo, semper est syllogismus regulatus per dici de omni vel de nullo, dummodo minor sit affirmativa; sicut sic arguendo 'contingit omnem hominem esse album; Sortes est homo; igitur contingit 30 Sortem esse album'. Nam per istam maiorem denotatur quod de quocumque dicitur subiectum per verbum de praesenti quod de eodem dicitur praedicatum cum hoc verbo 'contingit', et per minorem denotatur quod illud quod fuit subiectum propositionis primae vere sic dicitur de subiecto minoris. Igitur ille syllogismus regulatur per dici de omni. 35 Et eodem modo regulatur per dici de nullo, si maior fiierit negativa. Si autem subiectum maioris praecise supponat pro his quae contingunt, non valet mixtio, nec regulatur per dici de omni vel de nullo. 13 cont.] in sensu divisionis add. K

6 Et est] Est autem C 17 Nec] Nulla A C , ulla V*

19 in min.] minori

21 asinum] hominem AB, alhum A 1 album asinum A

;

2

j hominem om. A 1 34 reg.] vere add. A

Supra, cap. 34, lin. 36-37.

maiori C, om.

16 cont.] omnem add. A 1 A1

20 maior] non add. K

22 homo] asinus A || albus] asinus D, homo I h o m i n e m album]

24 Si] similiter I j j autem] si add. I 33 sic om. A A 1

IV 4 ,

23 asinum] hominem AA X B, album C, esse album add. A 1 27 semper est] potest esse K

30 maiorem] minorem K

36 maioris] minoris I j! praecise] praemissae A

458

PARS III-1 CAP.

48-49

Unde iste syllogismus non valet omne ens contingit creari; Dens est ens; igitur Deum contingit creari', si sensus maioris sit iste omne quod contingit esse ens, contingit creari', quia per minorem non denotatur 40 quod contingit Deum esse ens, et per consequens non regulatur per dici de omni. Si autem subiectum maioris supponat tam pro his quae sunt quam pro his quae contingunt, sic est mixtio bona, regulata per dici de omni vel de nuho, quia talis de contingenti infert iham de contingenti in qua 45 subiectum supponit praecise pro his quae sunt. Si autem minor sit de contingenti, non sequitur universaliter conclusio, quia non sequitur omne album est homo; contingit omnem equum esse album; igitur contingit omnem equum esse hominem'. Simihter non sequitur nuhus homo est Deus; contingit omnem humanitatem 50 esse hominem; igitur contingit nuham humanitatem esse Deum\ Sciendum est tamen quod si maior sit de inesse simphciter, sequitur conclusio de contingenti, et hoc sive minor sit sumpta in sensu compositionis sive in sensu divisionis. Hoc tamen interest, quia si maior sit affirmativa, sequitur conclusio de contingenti, si autem maior sit nega- 55 tiva, sequitur conclusio de possibih. Quod enim non sequatur conclusio de contingenti si maior sit negativa, patet, nam non sequitur 'nullus asinus est intehigens; contingit omne rudibile esse asinum; igitur contingit nuhum rudibile esse intehigens', quia praemissae sunt verae et conclusio falsa. Sed ista conclusio sequitur omne rudibile potest non esse 60 intelhgens\ Est autem sciendum quod quando minor est de inesse, non refert an maior sit negativa vel affirmativa, dummodo tamen minor sit affirmativa. Sed quando minor est de contingenti, non refert an minor sit affirmativa vel negativa, et hoc quia iha de contingenti convertitur per 65 oppositas quahtates. Sciendum est etiam quod eaedem regulae quae dictae simt de universahbus, dicendae simt de syhogismis particularibus in tah mixtione contingentis et inesse. 38 syllog.] discursus BD quia] non add. (!) B, om. A 1 Deum A 1

52 maior] minor I

55 maior] minor BI non om. A 1 de add. I

40 creari] Deus est ens, ergo add,. B !| 47 autem] enim I

53 minor] maior A 1

56 Quod] quia A

64 non] timc C V 4

dum] Sic AI, sicut C V 4

39 si... sit] sic nec B 44 sic] similiter A X I

54 sive] vel BDEI

60 sequ.] scilicet add. A 1

rudibile] risibile A 2 C i i

65 affirm. ... negat.] universalis vera vel falsa I

quae] modo add. mg. B

51 hominem] quia] quod A X I

de] syllogismis add. mg. D

67 Scien69 et] de B,

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

459

[CAP. 3 8 . DE MIXTTONE CONTINGENTIS ET INESSB IN SECUNDA FIGURA]

Si illa de contingenti fiierit negativa in secunda figura1 et sumatur in sensu compositionis, licet illa de inesse sit de inesse simpliciter, non sequitur conclusio de contingenti. Non enim sequitur, secundum opi5 nionem P h i l o s o p h i , 'omne album est homo; contingit nullum nigrum esse hominem; igitur contingit nullum nigrum esse album'. Simihter non sequitur 'omnis homo est albus; contingit nullum equum esse album; igitur contingit nullum equum esse hominem'. Similiter, si affirmativa fuerit de contingenti, non sequitur conclusio de contingenti 10 sumpta in sensu compositionis. Simihter etiam, quamvis affirmativa fuerit de inesse simphciter, non sequitur conclusio de contingenti in sensu compositionis. Non enim sequitur 'contingit nullum hominem esse album; omnis cygnus est albus; igitur contingit nullum cygnum esse hominem'. Et tamen minor, secundum intentionem P h i l o s o p h i , 15 est de inesse simphciter 2. Nec sequitur secundum veritatem 'contingit nullam humanitatem esse in actu; quaehbet persona divina est in actu; igitur contingit nullam personam divinam esse humanitatem,, et tamen minor est de inesse simphciter. Tamen conclusio de possibih bene sequitur. 20 Si autem negativa fiierit de inesse et affirmativa de contingenti, non sequitur conclusio de contingenti. Non enim sequitur 'nullus equus est homo; contingit omnem scientem esse hominem; igitur contingit nullum scientem esse equum', nam praemissae sunt verae et conclusio falsa, vocando scientem illum solum qui habet scientiam creatam; per 25 quod excluditur Deus. Si vero ilia de contingenti sumatur in sensu divisionis: si negativa fiierit de contingenti et affirmativa de inesse, non sequitur conclusio de contingenti. Non enim sequitur, secundum opinionem A r i s t o t e l i s , 'contingit nullum hominem esse album; omnis cygnus est albus; ao igitur contingit nullum cygnum esse hominem\ Nec etiam sequitur CAP. 3 8 . - 2 Si] autem add. B ,1 et] si ACIV 4 , etiam B A X IK

3 - 1 licet... cont. om. B

nem] album A ! Philos.] non add. A

10 quamvis] quando I 15 sequ.] ctiam add. K

20 inesse] simpliciter add. I J| non] nec C V 4 ACV4

3 licet] quamvis D ii licet... simpl. om. 13 cygnum] album A

14 homi-

18 possib.] non sequitur add. (!) I

24 illum solum] in maiori (mg.) B

25 quod] quam

26 vero] autem D

2 Aristot., CAP. 38. - 1 Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 18 (37b 19 - 38a 12). Anal. Priora, I, c. 19: "Ergo album cygno quidem ex necessitate inest" (38a 32).

460

PARS III-1 CAP. 48-49

'contingit nullum Deum esse incarnatum; quaelibet persona divina est incarnata; igitur contingit nullam personam divinam esse Deum\ Sed si illa affirmativa fiierit de inesse simpliciter, sequitur conclusio de possibili. Si autem affirmativa fuerit de contingenti et negativa de inesse sim- 35 pliciter, sequitur conclusio de possibili, sic 'nullus asinus est intelligens; contingit omnem hominem esse intelhgentem; igitur omnis homo potest non esse asinus'. Et sic exponendus est A r i s t o t e l e s in hbro Priorum 8 quando dicit quod si affirmativa fuerit de contingenti [et negativa de inesse simphciter], sequitur conclusio, supple: de possibili. Si 40 autem negativa sit de contingenti, quamvis altera de inesse fuerit de inesse simphciter, non sequitur conclusio de possibih, et hoc si subiectum ilhus de contingenti sumatur praecise pro his quae contingunt. Non enim sequitur 'contingit nullum ens esse in actu; omnis Deus est in actu; igitur contingit nullum Deum esse ens\ Minor est de inesse simpliciter 45 et maior est vera sub iilo sensu; haec enim est vera omne quod contingit esse ens, contingit non esse in actu\ Et sic loquitur P h i l o s o p h u s in libro Priorum. Et per istam distinctionem, et ahas quae positae sunt et ponentur, solvendae sunt contrarietates quae videntur esse inter dicta hic et dicenda 4 et illa quae dicit A r i s t o t e l e s in libro Priorum, so quarum solutionem propter brevitatem temporis dimitto studiosis.

[CAP. 39. DE MIXTIONE CONTINGENTIS ET INESSE IN TERTIA FIGURA]

Quando illa de contingenti in tertia figura 1 sumitur in sensu compositionis, non sequitur generahter conclusio de possibih nec de contingenti in sensu compositionis. Non enim sequitur 'contingit omnem hominem esse album; omnis homo est niger; igitur contingit album esse 5 31-32 incarn. ... incarn.] intellectum... intellecta A 1 inesse add. I \\ neg.] non I (E in parenth.), orn. alii in aliqua I

38 exp.] expositus D

40 supple] sumpta B

45 ens] in actu A 1 , et add. I

B D 'i sunt om. E

32-33 Sed si] si autem D 39 fuerit] sit B D

41 sit] fuerit AXI 47 in om. A X C

35 de 1 ]

39-40 et... simpl. A

de inessc om. AA1!

42 subi.]

48 Et] ista patet add. A, ita add.

51 temporis om. B D

CAP. 39. - 2 Quando] autcm add. B

3 concl.] nec add. A X D, ut add. B |J possib.] impossibili A

Aristot., Anal. Priora, I, c. 18: "Quando autem affirmativa quidem con4 Statim infra, in tingere, privativa autem inesse, erit syllogismus" (37b 23-24). capitulo sequenti. 8

CAP. 39. -

1

Cf. Aristot., Anal. Priorat I, c. 21 (39b 7 - 40a 3).

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

461

nigrum\ Tamen si utxaque sit universalis affirmativa et subiectum illius de contingenti supponat pro his quae sunt et accipitur in sensu divisionis, sequitur conclusio de possibili in sensu divisionis. Unde ex praedictis praemissis sequitur ista conclusio 'aliquod nigrum potest esse album'. 10 Quod potest probari per syllogismum expositorium, sub universali de contingenti sumendo aliquam singularem de contingenti: illam quae convertitur cum illa de contingenti in sensu divisionis. Similiter si minor sit pardcularis de inesse et maior de contingenti, sequitur conclusio consimilis. Si autem maior sit particularis, consimiliter sequitur. 15 Si autem subiectum illius de contingenti sumatur pro his quae contingunt, non sequitur conclusio. Non enim sequitur omne ens contingit creari; omne ens est Deus; igitur Deum contingit creari vel Deus potest creari'. Est autem intelligendum quod sicut in prima figura, ita in secunda et 20 in tertia quandocumque illa de contingenti est affirmativa, potest poni in loco ipsius negativa de contingenti; et hoc quia illa de contingenti convertitur per oppositas quahtates. Simihter, quando minor est de inesse in primo modo, secundo et quarto et sexto, perficitur syllogismus per conversionem minoris; et tunc semper oportet subiectum maioris sup25 ponere pro his quae sunt vel pro his quae contingunt.

[CAP. 4 0 . DE MIXTIONE EX PROPOSITIONE DE INESSE ET DE IMPOSSIBELL]

Post praedicta videndum est an ex illa de inesse et de impossibili possit fieri syllogismus mixtus. Et est primo sciendum quod semper illa 5 de impossibih aequivalet alicui propositioni de necessario, et ideo ex praedictis circa mixtionem necessarii et inesse potest patere quomodo potest argui ex propositione de inesse et propositione de impossibih. 6 affirm.] scquitur conclusio dc possibili add. (sed habet etiam infra) D 1 0 Quod] ct I

1 3 - 1 4 cons.] similis I

14 maior] minor EK, om. A 1

de contingenti add. A 1 , om. D ;; omne ens] omnes homines A 1 tamen D || ita] et I jj secunda] figura add. A C V 4 eius I

2 2 quando] quandocumque D

om. IV 4 || et 1 om. C V 4 | et 1 sexto om. A

7 sunt] in actu add. (!) A 1 1|

11 illam] ilia CIV 4 , om. A^BDK

accip.] accipientur IV 4

12 minor] maior C

15 sumatur] praecisc add. B D

1 6 concl.]

1 7 - 1 8 vel... creari om. B C

19 autem]

2 0 in 1 om. A C D V 4 I; in 1 om. AVBDI

inesse] simpliciter add. B

21 ipsius]

23 m o d o ] in add. A X B

24 et] ideo add. B D ,, maioris] minoris B

et 1

25 sunt... quae 1

om. (hom.) AXI CAP. 40. - 3 de om. A X B C '! imp.] possibili (etiam infra, ter) A 1 sibili A X CI ; alicui] uni A

4 Et om. A V 4

6 praed.] dictis A^D „ quom.] quando A 1

5 imp.] pos-

462

PARS

ni-I

CAP. 41

Propter quod sciendum quod in prima figura ex maiore de impossibili, aequivalente universali de necessario, sumpta in sensu compositionis et minore de inesse simpliciter sequitur conclusio de impossibili in eodem 10 sensu, si minor sit de inesse simpliciter, et aliter non. Et ideo non sequitur omne falsum esse verum est impossibile; te sedere est falsum; igitur te sedere esse verum est impossibile'. Tum quia maior aequivalet particulari de necessario, scilicet isti 'aliquod falsum non esse verum est necessarium', et ita syllogismus non valet, quia maior est particularis aequi- 15 pollenter; tum quia minor est de inesse ut nunc, et manifestum est quod praemissae sunt verae et conclusio falsa. Similiter non sequitur omne verum esse necessarium est impossibile; Deum esse est verum; igitur Deum esse esse necessarium est impossibile', quia non obstante quod minor sit de inesse simpliciter, tamen maior aequivalet uni particulari 20 de necessario, et ideo non valet discursus. Sed iste discursus est bonus 'aliquod verum esse falsum est impossibile; Deum esse est verum; igitur Deum esse esse falsum est impossibile', quia minor est de inesse simpliciter. Sed iste non valet 'aliquod verum esse falsum est impossibile; te sedere est verum; igitur te sedere esse falsum est impossibile', et hoc quia 25 minor est de inesse ut nunc. Primus discursus est bonus, quia maior aequivalet isti 'nullum verum esse falsum est necessarium' et conclusio aequipohet isti 'Deum esse non esse falsum est necessarium'. Et patet quod ex illa de necessario et minore de inesse simpliciter sequitur conclusio de necessario. Et per idem patet quod secundus discursus non 30 valet. Et ita in istis necessarium est scire aequipohentiam propositionis de impossibih ad propositionem de necessario. Et hoc sufficit. Si autem iha de impossibih sumatur in sensu divisionis et minor de inesse simphciter, semper sequitur conclusio de impossibili in sensu divisionis, retentis principiis communibus primae figurae, per syhogismum 35 regulatum per dici de omni vel de nuho. Unde bene sequitur 'omnis homo non potest esse asinus; album est homo; igitur album non potest esse asinus'. Hic tamen sciendum est quod quando arguitur ex proposi11 si] nisi D quando A C V 4 om. A A X B C K V 4

Et... non] non enim I

13 T u m ] tamen A 1 , om. B || maior] minor I

15-16 aequip.] aequivalenter A X D

23 esse1] non A (s. lin.) V 4 || esse1 om. A X B C K

25 sedere... sedere] scire... scire I , £ilsum] verum A

24 iste] discursus add. D

27 aequiv.] aequipollet B D n concl.] minor A

28 aequip.] aequivalet A 1 , om. B D j| esse1 om. A A 1 || Et] per idem add. A 1 31 aequip.] aequipollentias A C V 4 || propos.] propositionum A X C V 4

add. B

30 Et om. A C V 4

32 ad propos.] et propositionum

C V 4 !| sufficit] ad sciendum quando talis mixtio valet et quando non add. D 34 simpL om. B D

15 quia]

19 Deum... imp.] etc. D j] esse1 EFI Gem.,

33 minor] sit add. DI

38 Hic] hoc C I V 4 |j tamen] autem I \\ quando] cum A || arg.] quod

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

463

tione de impossibili in qua modus possibilitatis negatur, semper termini 40 debent supponere pro his quae sunt, quia in illis syllogismis universalibus si terminus conclusionis supponeret pro his quae possunt esse, syllogismus non valeret. Unde non sequitur 'omnis homo non potest esse asinus; omne album est homo; igitur omne quod potest esse album non potest esse asinus'. 45 Et sicut dictum est de ista mixtione in prima figura, ita consimihter dicendum est in aliis figuris sicut dictum est p r i u s 1 de mixtione necessarii et inesse. Nec oportet ahquid scire nisi aequipollentiam inter propositionem de necessario et de impossibih.

[CAP.

41.

DE

MODALIBUS *PER

MIXTTONE QUAE

SE

EX

PROPOSITIONIBUS

MODIFICANTUR

PRIMO'

ET

PER

HUIUSMODI

DE

'SATUM', IN

PRIMA

INESSE

ET

AIHS

'DUBITATUM', FIGURA]

Post mixtiones ex propositionibus de inesse et propositionibus mo5 dahbus quae ab omnibus conceduntur esse modales dicendum est de mixtionibus ex propositionibus de inesse et aliis propositionibus modalibus Et quia istae mixtiones possunt patere ex mixtionibus praedictis, ideo de eis breviter est dicendum. Et primo in prima figura. Est autem primo sciendum quod quando accipitur ahquis modus 10 positivus, cuiusmodi sunt 'scitum', notum', 'demonstrabile' 'per se notum', 'primo verum> et huiusmodi, raro vel numquam, si maior sumatur in sensu compositionis et minor de inesse, sequitur conclusio de tah modo in sensu compositionis, sive minor sit de inesse simphciter sive ut nunc. 15 Ad sciendum autem quando sequitur et quando non, videndum est an talis modus possit competere propositioni universah, et si competat 39 poss.] impossibilitatis A 1 42 non» om. B

45 cons. om. C V 4

tet] contingit B || scire] aliud add. D contingentem add. B

40 debcnt] habent C V 4

47-48 inter prop.] inter propositiones BI, propositionum A C V 4 ,

48 et] propositionem add. A l || imp.] possibili AXIP de qua patebit inferius add. D

CAP. 41. - 4 ex] de A C I V 4 li et] alias add. I positione AA X E I; et] ex add. D inesse add. A C 1

41 concl.] communis C I K V 4 , om. A

47 necess.] negativa V 4 |j et] de add. C || Nec] et non D || opor-

5 esse] propositiones add. D

7 istae] illarum D || mixt.] propositiones B

15 autem] tamen D

6 propos. 1 ] pro13 sive 1 ] de

16 si] non add. A C D V 4

Supra, cap. 31-33.

CAP. 41. cap. 30.

1

De huiusmodi propositionibus vide supra, Parte II, c. 29; et hic,

464

PARS n i - I CAP. 41

cuilibet consequenti ad illam universalem vel non. Si non, tunc numquam talis discursus valet. Huiusmodi autem sunt tales modi 'sdtum', 'primo verum', 'per se notum', 'creditum', 'opinatum\ 'concessum', 'af^i^matum, et huiusmodi. Et ideo tales syllogismi non valent omnem txiangulum habere tres est scitum a me; iste triangulus est txiangulus; igitur istum triangulum habere tres est scitum a m e ; omnem Deum esse immortalem est scitum a me; Pater est Deus; igitur Patrem esse immortalem est scitum a me'; omnem hominem esse risibilem est primo verum; Sortes est homo; igitur Sortem esse risibilem est primo verum'. Et sicut est de istis, ita est de aliis. Si autem talis modus non possit competere propositioni universah nisi competat cuihbet consequenti, tunc tenet syllogismus. Tahs autem modus est Verum\ Et ideo iste syllogismus est bonus omnem hominem esse animal est verum; album est homo; igitur album esse animal est verum'; et hoc, quia universahs non potest esse vera nisi quodhbet consequens ad ipsam sit verum. Et si sit ahquis modus ahus qui non possit competere universah propositioni nisi competat cuihbet propositioni quae sequitur ad eam, mixtio ex tah propositione et propositione de inesse valet. Si autem modus non sit tahs, mixtio non valet generahter, quamvis in ahquibus terminis et cum ahqua determinata minore valeat. Sed quando valeat et quando non, propter brevitatem relinquo aliis discutiendum. Si autem tahs modus sit negativus, sicut Talsum', tunc non valet mixtio tahs. Sed si illa de modo sumatur in sensu divisionis vel aequivalens ei, semper tahs mixtio valet respectu conclusionis de consimih modo in sensu divisionis vel aequivalentis. Unde quando talis propositio sumitur in sensu divisionis, ille modus non est determinatio totius propositionis, sed si sumatur adverbiahter vel aequivalenter est determinatio compositionis. Et si non sit determinatio adverbiahs, semper aequivalet uni propositioni habenti adverbium correspondens, determinans compositioncm. Sicut ista in sensu divisionis 'contingit omnem hominem auTere' aequivalet isti 'omnis homo contingenter currit, et ista 'omnis homo potest curitie aequivalet isti 'omnis homo possibihter currit'. Sed timc 17 non 1 ] sic A |j non 2 ] sic A C B D V * 27 comp.] uni add. CIV 4 tes... Sortem B nescio add. B

compositionis add. C V 4 Scd om. D

tenet] talis add. K

32 ad om. A C I V 4 j; ipsam] ipsum A A ^ C V 4 37-38 aliis disc.] studiosis A 1

24 esse] primo add. AAKZTV4

2 0 syll.] tennini I

28 cons.] contento A C I V 4

30 album... album] Sor-

36 aliqua] alitcr D

41 concl.] propositionis A L D

45-46 proposirioni om. A^BDEEK

48 ista] ita A A 1

37 valeat] 43 propos.] vcl 48-49 ista...

20

25

30

35

40

*s

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

465

50 in ista 'omnis homo contingenter currit' non denotatur quod omnis homo currit, sed quod omnis homo potest currere et omnis homo potest non currere. Et sic est de istis duabus 'omnis homo possibiliter currit' et 'omnis homo potest currere'. Et tunc subiectum in istis 'omnis homo possibihter currit', 'omnis homo contingenter currit' potest habere con55 similes acceptiones quas habet in aliis; alias non aequivaleret. Utrum autcm de virtute sermonis aequipolleant vel non, ad praesens non curo, tamen ad minus posset sic institui. Et tunc propositio talis sine tah adverbio et cum tah adverbio aequivalent. Hoc autem semper est verum, quia illa propositio de modo quocumque, sumpta in sensu 60 divisionis, vel aequivalet uni propositioni habenti adverbialem determinationem, determinantem compositionem, vel aequivalet uni proposirioni habenti verbum modale indicativi modi cum verbo infinitivi modi sequente. Sicut ista omnem hominem esse animal est scitum a me' aequivalet isti 'omnis homo scitur a me esse animaT; et ista omnem hominem 65 vivere est scitum a me' aequivalet isti 'omnis homo scitur a me vivere'. Et ita est de aliis. Ex isto potest patere quod idem modus arguendi debet servari ex tahbus propositionibus et ex quibuscumque aliis habentibus alia verba indicativi modi sine omni verbo sequente et ex propositionibus haben70 tibus alias determinationes adverbiales, vel aequivalentes eis, determinantes compositionem; et ideo ex tali de quocumque modo et minore de inesse sequitur conclusio de consimih modo in sensu divisionis vel aequivalens, et hoc in prima figura. Et ideo omnes tales syllogismi sunt boni 'omnis homo scitur a me esse animal; homo albus est homo; 75 igitur homo albus scitur a me esse animaT; omne animal scitur a me esse sensibile; homo caecus est animal; igitur homo caecus scitur a me esse sensibilis'. Et si d i c a t u r quod praemissae possunt esse verae conclusione exsistente falsa, puta si sciam omne animal esse sensibile et tamen nesciam 50 in ista] per istam I 51 currit] currat BDI 52 sic] idem add. A 1 , idem iudicium add. K I! est] iudicium (?) add. A 1 J possib.] confingenter A 53 h o m o i ] potest currere vel add. A 1 , potest currere, omnis homo add. K 54 possib. ... cont. trp. D , possib. ... currit*] currit contingenter et possibiliter B .i omnis... currit* om. A 1 55 quas] quales D 55 aequiv.] aequivalent A 56 autem] tamen B i, vel] sive A 1 57 minus] non add. B .. inst.] dici A 1 , inferri I i; talis] universalis A 1 58 sine] cum I;; ct] vel A 1 1; aequiv.] aequivalcnter B aequivaleret C, vel non add. I;; autem] tamen B 59 quia] quod D 60 divis.] compositionis K 60-62 adv. ... habenti mg. B, om. C 61 determ.] habentem V 4 62 cum] sine A 1 63 me] te (sic et infra) A 1 68 aliis] propositionibus A 1 \\ alia] aliqua C, talibus I 69 et om. CI 72 modo] non non C, non add. sed del. V 4 74 boni] et hoc in prima figura add. I 75-76 omne animaJ... sensibile... animal... homo] omnis homo... sensibilis... homo... omnis B 77 sensibilis] sensibilc A A J D I 78 possunt esse] sunt C V 4 79 si] quod A j sciam] sciatur I omnc animal] aliquem vel omnem hominem B nesciam] nescio A C I V 4

OCKHAM, SUMMA LOGICAE

30

466

PARS n i - I CAP. 41

aliquod animal esse caecum, quamvis multi homines sint caeci, sed hoc so nesciam: D i c e n d u m quod omnes tales syhogismi sunt boni, regulati per dici de omni vel de nullo. Unde per istam omne animal scitur a me esse sensibile' denotatur quod hoc totum 'scitur a me esse sensibile' convenit cuihbet animali, et ideo si homo caecus sit animal, oportet quod homini 85 caeco conveniat quod denotatur per conclusionem. Et ita talis syhogismus est regulatus per dici de omni. Nec obstat quod adducitur quod si haec sit vera omne animal scitur a me esse sensibile' et haec simihter 'homo caecus est animaT oportet quod haec simihter sit vera 'homo caecus scitur a me esse sensibihs'; sed simul cum hoc stat quod nesciam 90 ahquem hominem esse caecum et quod nesciam istam 'homo caecus est animal\ Sicut enim cum ista 'album potest esse nigrum' stat quod haec sit impossibihs 'album est nigrum', ita cum ista 'homo caecus scitur a me esse sensibihs' stat quod haec non sit scita a me 'homo caecus est sensibihs'. 95 Et si d i c a t u r : sequitur 'homo caecus scitur a me esse sensibihs, igitur ahquod sensibile scitur a me esse homo caecus', d i c e n d u m est quod ista consequentia non valet, sed debet inferri ista 'aliquid, quod scitur a me esse sensibile, est homo caecus'. Hoc patet per dicta in t r a ct a t u s e c u n d o 2 , in parte de conversione propositionum. Sic igitur 100 dico quod tales syhogismi sunt boni; et simihter tales 'omnis aedificator per se aedificat; homo albus est aedificator; igitur homo albus per se aedificat'; 'omne album per accidens aedificat; aedificator est albus; igitur aedificator per accidens aedificat'; 'omnis anima intehectiva scitur a me esse substantia; intellectus est anima intehectiva; igitur intehectus 105 scitur a me esse substantia'; 'omnis natura specifica scitur a me esse communicabihs; differentia individuahs est natura specifica; igitur differentia individualis scitur a me esse communicabilis\ Simihter, secundum opinionem A r i s t o t e l i s , qui non ponit ahquam unam rem sim82 Dic.] est add. AA X E i| boni] et add. B D

80 sinr] sunt A X BC !| sed] tamen A, quamvis B, et D 85 si] ut I

87 quod] quia D

ita add. B

92 ista] istis et add. stat I

91 hominem om. AA X E [| et]

88 haec... vera] hoc... verum I 93 cum ista om. A*B

94 sensibilis] animal A, et simul

cum hoc stat quod nesciam aliquem esse caecum add. A 1 s t a t ] cum hoc add. I, om. A 1 || scita] vera et add. hoc scitur 11! homo] hic A 1 bet] oportet I || ista] igitur me 1 mg. V 4 , om. A^BCI

96 sequitur om. A X BI add. A 1

Pars n, c. 29.

99 dicta] praedicta CEI

108 a me mg. V 4 , om. A X BCI

qui... ponit] quando contingit B 2

98 est om. C D I V 4

ista] regula add. (!) I

101 simil.] omnes add. A 1 109 Arist.] puta add. A

106 a

qui] quae C |;

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

467

110 plicem esse plures res distinctas realiter, tales syllogismi sunt boni comnis Deus scitur a me esse immortalis; Pater est Deus; igitur Pater scitur a me esse immortalis'; 'omnis Deus creditur a philosophis esse aeternus; Fihus productus est Deus; igitur Filius productus creditur a philosophis esse aeternus'. Sed quahter secimdum t h e o l o g o s possit impediri 115 tahs processus et qualiter non, dictum est p r i u s 8. Sic igitur dicendum est quod omnes tales syllogismi sunt boni ac si omnes propositiones essent de inesse, nec est aliter arguendum ex talibus in prima figura quam ex illis de inesse. Sed propter c a v i l l a t i o n e s est scicndum quod non quaehbet 120 propositio in qua ponitur tahs modus est propositio modahs, sed ad hoc quod propositio sit modahs, duo requiruntur. Unum, quod ille modus non sit praecise pars alterius extremi. Et propter hoc tales non sunt modales 4illud, quod scitur a me esse animal, est album'; 'illud, quod per se aedificat, est cahdum'; 'illud, quod potest currere, est homo sedens'; 125 'aliquid, quod potest esse impossibile, est verum'. Ahud requiritur: quod ex forma propositionis denotetur ille modus ahcui propositioni de inesse competere, quamvis non semper denotetur competere suae de inesse. Sicut per istam 'album potest esse nigrum' denotatur quod aliqua propositio sit possibihs in qua praedicatur nigrum de aliquo 130 quod est album, quamvis non denotetur quod ista sit possibihs 'album est nigrum'. Similiter per istam 'homo albus scitur a me esse animaT denotatur quod ahqua propositio sit scita a me, non tamen denotatur quod ista sit scita a me 'homo albus est animar. Et propter illud secundum tales propositiones non sunt modales 'omnis homo cognosci135 tur a me', 'omnis homo intelhgitur a me', et sic de aliis. Tamen quantum ad modum arguendi non refert accipere tales propositiones vel modales vel illas de inesse.

1 1 0 boni] secundum eum add. A 1 creditur] creator scitur A 1 scilicet add. A

122 non 1 ] sic add. A 1

126 denot.] quod add. C

8

125 aliquid] illud I

Supra, cap. 4, lin. 309-43.

1 1 2 Deus 121 Unum]

Aliud] secimdum B, quod add. A 1

129 qua 1 ] hoc praedicatum add. C |j praed.]

130 ista] illa A C I V 4

132 me] homo albus est animal add. I

134 sec.] Philosophum add. A

1 1 1 - 1 2 a me om. BDI

119 cavill.] cavillatores DIKJ

127 comp.] competat C

129-130 de... album om. A X BDI

ponitur B istam om. C V 4 hoc A 1

111 a me om. B D

1 1 7 aliter] contra C

136 vel] et B

131 Sim.] sed A 1 n per

133 ista] propositio add. A 1 || illud] 137 illas] alias DI

468

PARS III-1 CAP. 48-49

[CAP. 4 2 . DE MIXTIONE TALIUM MODALIUM ET DE INESSE IN SECUNDA FIGURA]

In secunda figura, si talis de modo accipiatur in sensu compositionis, raro vel n u m q u a m valet syllogismus quando modus addit aliquid ultra istum m o d u m Verum , , cuiusmodi sunt tales modi 'scitum', 'demonstra- 5 tum', 'per se notum , J 4per se', 'primo verum' et huiusmodi. Quod autem mixtio tahs non valeat, patet per instantiam in terminis. Non enim sequitur, secundum opinionem A r i s t o t e l i s , o m n e m hominem esse animal est per se; nullum album est animal; igitur nullum album esse hominem est per se\ Nec sequitur o m n e m personam divinam esse 10 D e u m est per se; nullus homo est Deus; igitur nullum hominem esse personam divinam est per se\ Simihter non sequitur 'nullum hominem esse asinum est per se; omne album est asinus; igitur nullum album esse hominem est per se\ Nec sequitur 'nullam humanitatem esse Deum est per se; ahquis homo est Deus; igitur ahquem hominem non esse huma- is nitatem est per se\ Et sicut est de isto modo per se\ ita est de m u l tis ahis. Si autem illa de modo accipiatur in sensu divisionis, vel ahqua aequivalens ei, sic etiam raro vel n u m q u a m valet mixtio, sive negativa sive affirmativa fuerit de modo, respectu conclusionis de consimili modo 20 affirmato. Sicut non sequitur omne album scitur a Sorte esse homo; nullus asinus est h o m o ; igitur omnis asinus scitur a Sorte non esse albus\ n a m posito quod nihil sit album nisi Plato, et quod Sortes hoc nesciat, nec etiam sciat an ahquis asinus sit albus vel non, et tamen quod sciat quod Plato est homo, tunc praemissae sunt verae et conclusio falsa. 25 Haec enim est vera omne album scitur a Sorte esse homo\ quia nihil est album nisi Plato et Plato scitur a Sorte esse homo, igitur omne alb u m scitur a Sorte esse h o m o ; et certum est quod haec est vera nullus asinus est homo', et tamen haec est falsa - per positum - 'omnis asinus scitur a Sorte non esse albus\ 30 Et s i d i c a t u r quod haec non est vera, illo casu posito, omne album scitur a Sorte esse homo', quia Sortes nescit an ahquod album sit CAP. 42. - 6 primo] modo add. I , verum] modo K asinum A C V 4 , sed del. V 4

15-16 human.] Deum A ^ C K V 4

add. B D i aliqua om. AI

19 sive*] vel A

homo add. A alius B

22-23 albus] homo C V 4

!' albus] album

E

26-28 quia... homo om. (hom.) A 1 om. A J D I

12 divinam om. A X V 4 16 sicut] ita A 1

21 Sorte] non add. K 24-25 sciat... quod om. A 1

26 enim] tamen A^B, om. I 29 oimr.s] aliquis K

32 nescit] nesciat A A X C E V 4

26-27

14 hominem] 18 vel] accipitur

22 omnis] nullus B ;; essc] 24 sciat om. A ;| asinus] quia... homo om. (hom.) I

30 albus] animal D

31 casu] modo B,

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

35

40

45

50

55

De

IneSse

469

homo, hoc n o n v a 1 e t, quia quamvis Sortes nesciat istam omne album est homo\ tamen haec est vera omne album scitur a Sorte esse homo', quia per istam non plus denotatur nisi quod praedicatum competit omni illi pro quo subiectum supponit. Et hoc est verum, quia subiectum non supponit nisi pro Platone, et manifestum est quod Platoni competit praedicatum. Haec enim est vera 'Plato scitur a Sorte esse homo\ c u m hoc tamen stat quod nesciat istam 'aliquod album est homo\ Sic igitur patet quod tahs mixtio non valet. Simihter non sequitur omne album per se non est h o m o ; omne risibile est h o m o ; igitur omne risibile per se non est album\ n a m si nihil sit album nisi asinus, praemi&sae sunt verae et conclusio falsa. Haec enim est vera omne album per se non est homo\ quia quaehbet singularis est vera; et minor est vera, certum est, et conclusio est falsa, quia omne risibile per accidens non est album. Simihter non sequitur 'nullus homo est Deus; quaelibet persona divina per se est Deus; igitur quaehbet persona divina per se non est homo', n a m ante incarnationem fuerunt praemissae verae et conclusio falsa. Et sicut est de istis modis, ita est de multis alhs. Et s i d i c a t u r quod tales conclusiones 'omnis homo scitur non esse albus\ 'omnis homo creditur non esse asinus' et huiusmodi, sunt affirmativae, ideo non debent sequi, d i c e n d u m quod quamvis tales sint affirmativae quantum ad compositionem modalem, hoc est quamvis verbum modale affirmetur in eis, tamen verbum aliud negatur. Et hoc sufficit ad intentum meum. Unde ista ponitur negativa 'omnis homo potest non esse albus', quamvis verbum modale affirmetur.

Patet igitur, quod dictum est p r i u s, quod non sequitur conclusio de modo affirmato in tah mixtione, sive modus ihe fuerit verbum, cuiusmodi sunt talia verba 'scitur', 'creditur', 'demonst^atur , et huius60 modi, sive ihe modus sit adverbium vel aequivalens adverbio, cuiusmodi sunt tales 'per se\ 'primo verum', 'per accidens' et huiusmodi. Si autem in conclusione fiierit modus negatus, frequenter sequitur conclusio tahs. Iste enim discursus est bonus 'omne album scitur esse h o m o ; nuhus asinus est homo; igitur nullus asinus scitur esse albus\ 65 Simihter sequitur 'omne album per se non est h o m o ; omne risibile est h o m o ; igitur nullum risibile est per se album\ Forte tamen cum quibusdam aliis modis non valet. 31 haec] ista I 36 omni illi] cuilibet A 1 39 tamen om. AI 45 non om. A 1 47 per se 1 om. A X C 48 incarn.] Filii Dei non add. K u Et om. A^B 51 asinus] albus D 52 non om. A 1 i! debent sequi] dicuntur sequi A, concludunt C li dic.] Rcsponsio D 58 affirm.] affirmativo A 1 , quando add. I 61 primo] modo add. K . accid.] verum add. B 62 neg.] negativus A A 1 64 est] scitur esse A^CV 4 66 album] homo I 67 valet] valeret A 1

470

PARS III-1 CAP. 48-49

Ex praedictis patet quod quamvis ex talibus propositionibus de modo, sumptis in sensu divisionis vel eis aequivalentibus, sit omnino idem modus arguendi in prima figura sicut si omnes propositiones essent TO de inesse, non tamen sic arguendum est ex eis in secunda figura. Et ratio est quia tales propositiones non eodem modo convertuntur sicut illae de inesse. Unde iste syllogismus 'omnis homo non est asinus; omne rudibile est asinus; igitur omne rudibile non est homo' potest probari per hoc quod ista 'omnis homo non est asinus' convertitur in istam 'omnis asi- 75 nus non est homo\ ex qua et minore sequitur praedicta conclusio in prima figura per syllogismum regulatum per dici de nullo, sic arguendo 'omnis asinus non est homo; omne rudibile est asinus; igitur omne rudibile non est homo'. Non sic est de isto syllogismo omne album per se non est asinus; omne rudibile est asinus; igitur omne rudibile per se so non est album', quamvis iste syllogismus in prima figura 'omnis asinus per se non est albus; omne rudibile est asinus; igitur omne rudibile per se non est album* sit bonus et regulatus per dici de nullo; et hoc, quia ista omne album per se non est asinus' non convertitur in istam 'omnis asinus per se non est albus', quia posito quod nullus asinus sit albus, 85 antecedens est verum, eo quod quaelibet singularis est vera, et tamen consequens falsum. Sed ista omne album per se non est asinus' convertitur in istam 'aliquid, quod per se non est asinus, est alburn. Nunc autem manifestum est quod iste syllogismus non valet in prima figura 'aliquid, quod per se non est asinus, est album; omne rudibile est asinus; 90 igitur omne rudibile per se non est album', eo quod maior est particularis in prima figura et simihter affirmativa et conclusio negativa, quae repugnant primae figurae. Per idem patet quod si universalis negativa sit de inesse et affirmativa de modo, quod non valet talis mixtio, quia tunc in prima figura 95 ex maiore de inesse et minore de tali modo sequitur conclusio de tali modo, quod falsum est.

69 div.] compositionis C, quod corr. V 4 bile... albus

81 quamvis] «it add. C V 4 add. B

71 non om. E

(etiam infia per totum cap.) A 1 86 est] sit C V 4

sequeretur CD, talis add. A

iste om. A A X B C E K V 4 89 manif.] evidens I

77 arg. om. A X C

73-74

rudibile... asinus]

risi-

79 Non] nec A C I V 4

83 sit] syllogismus add. ABEI 92 affirm.] de modo add. I

hoc] per istam 96 sequ.]

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

[CAP.

43.

DE

MIXTIONE TALIUM M O D A L I U M DE INESSE IN TERTLA

5

io

15

20

De

ET

IneSse

471

PROPOSITIONUM

NGURA]

In tertia figura, si illa de modo sumatur in sensu compositionis, non valet mixtio respectu conclusionis de modo consimili, addente aliquid super hunc m o d u m Verum', sumptum in sensu compositionis. Et ideo sciendum est primo quod n u m q u a m loquar postea de hoc modo Verum', et hoc quia propositio de inesse et propositio de hoc modo Ve^um , correspondens convertuntur, si propositio sit. Sciendum est etiam quod mixtio ex illa de inesse et illa de modo in sensu compositionis non valet. Non enim sequitur o m n e m hominem esse animal est scitum a te; omnis homo est albus; igitur aliquod album esse animal est scitum a te\ n a m posito quod ahquod animal sit album et hoc nescias, praemissae sunt verae et conclusio falsa, sicut manifeste patet. Simihter non sequitur 'omnis homo est albus; omnem hominem esse animal est scitum a te; igitur ahquod animal esse album est scitum a te\ Patet per idem. Nec sequitur 'nullus homo est albus; omnem hom i n e m esse animal est scitum a te; igitur ahquod animal non esse album est scitum a te\ Nec sequitur 'nullum hominem esse asinum est scitum a te; omnis homo est albus; igitur ahquod album non esse asinum est scitum a te\ Similiter non sequitur o m n e m hominem esse animal est per se; omnis homo est albus; igitur ahquod album esse animal est per se\

Si autem illa de modo sumatur in sensu divisionis vel aequivalens ei, si maior sit de inesse et minor de modo, non valet mixtio. Non enim 25 sequitur 'omnis homo est albus; omnis homo scitur esse animal; igitur ahquod animal scitur esse album\ Nec sequitur 'omnis homo est quantitas; omnis homo per se est animal; igitur aliquod animal per se est quantitas\ Nec sequitur nullus homo est albus; omnis homo scitur esse animal; igitur ahquod animal scitur non esse album\ sicut non sequitur 30 'nullus homo est albus; omnis homo per se est animal; igitur ahquod CAP. 4 3 . - 5 sumptum] sumptac BD Gem. proposirio 1 trp. p. verum (lin. 8) CV 4 , om. AI

1 hoc 1 ] quod C, est add. I ;: incsse... hoc 1 om. A 1 || 8 verum] propositio A 1 , proprie add. A j| sit] vera add. B

9 etiam] igitur A X D ;, ex om. CIV 4 ; ex illa] illius A infia) I

me I, tunc add. A 1 om. A 1 nem A 1

15-18 igitur... te om. A

16 Nec] Similiter non D 25 scitur] a te add. A C V 4

28 albus] asinus A 1 asinus A 1

10 Non enim] Unde A 1 15 animal 1 ] non add. A 1

17 animal 1 ] album B

16-18 Patet... sequitur

21 albus] asinus B ! animal] homi-

26 scitur] a te add. A C V 4 , non add. A 1

scitur] a te add. (etiam infia) A

11 tc] me (etiam

13 nescias] nesdam B, nesciatur et add. a

12 aliquod... album] omnis homo sit albus I

27 se 1 ] non add. A

29 animal 2 ] per se add. A 1 , esse album] est

30 omnis] aliquis I . per se] non add. B, om. A 1

472

PARS III-1 CAP. 48-49

animal per se non est album\ Tamen si modus sit negatus, bene sequitur, nisi sit modus negativus vel privativus formaliter vel aequivalenter, sicut est iste modus
35

40

&

so

55

60

31 album] ct sic dc aliis exemplis pluribus in aliis modis, puta per sc et per accidcns add. mg. B ; ncgatus] negativus AI

35 scmper 1 om. AXI

39 album] animal A i| ideo] etiam add. B tc (etiam infia) B

minor I

50 est] aliquod add. A 56 non om. B

Supra, cap. 16.

1

omnis...

45-46 anima... subst.] voluntas cst anima intellectiva, 51 per se non est] scitur pcr sc non csse A 1

55 maior]

57 scitur] a tc add. (etiam infra, ter) A ; aliquod A^D Gem., om. A B C E I K V 4

59 Et om. CI; ! valcnt] omnis add. I 1

38 albus] animal B

14 iste] similiter add. D || Sortc]

45 omnis... voluntas 1 ] intellectus est anima intellectiva, igitur intellectus A

volunus 1 ] voluntas cst anima intellectiva C V 4 igitur ctc. D

36 maiore] minorc BI

41 aliquis] omnis A

60 intellectus] omnis add. I

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

65

70

75

80

De

IneSse

473

forma substanrialis; igitur aliqua forma substantialis scitur a Sorte esse intellectus\ Similiter non sequitur, secimdum Philosophum, 'Deus est persona divina; Deus scitur esse immortalis; igitur ahquod immortale scitur esse persona divina', sicut non sequitur 'hic Deus est immortalis; hic Deus creditur ab ahquibus esse corpus; igitur ahquod corpus creditur ab aliquibus esse immortale'. Tamen si maior in omnibus praedictis exemplis esset de modo et minor de inesse, esset mixtio bona. Et tota ista diversitas et multa aha oriuntur ex hoc, quod dictum est prius quod praedicatum appehat suam formam, non subiectum. Hoc est, quia ad veritatem propositionis de modo in sensu divisionis requiritur quod propositioni, in qua ipsum praedicatum, vel ahud omnino idem c u m eo significans, praedicatur de pronomine demonstrante illud pro quo subiectum supponit, conveniat ihe modus expressus. Non autem requiritur quod propositioni, in qua subicitur ipsum subiectum, vel ahud omnino idem cum eo significans, respectu praedicati vel respectu pronominis demonstrantis ihud pro quo praedicatum supponit, conveniat talis modus per praedicationem. Sicut ad hoc quod haec sit vera 'album scitur esse musicum' requiritur quod ahqua tahs sit scita 'hoc est musicum', 'illud est musicum', demonstrando ahquid pro quo subiectum supponit, scilicet album. Sed ad hoc quod haec sit vera 'album scitur esse homo' non requiritur quod ahqua talis sit scita 'album est hoc' vel 'album est ihud', quicumque homo demonstretur; nec requiritur quod ahqua propositio sit scita in qua album subicitur.

Breviter igitur, haec est differentia inter terminum quando ponitur 8s a parte subiecti et quando a parte praedicati quod si sit propositio de modo quod ad veritatem talis propositionis requiritur quod ahcui propositioni in qua ipsummet praedicatum praedicatur, vel ahquid aliud omnino idem c u m eo significans, - quod dico propter aliquas c av i l l a t i o n e s quae possunt fieri contra ahqua dicta mea p r i u s 8 - , 61 subst. 1 ] ncm add. A 1 et add. AEI

63 scitur esse] est A 1

70 quia] quod D

A C V 4 II omnino] dictio A, oratio C V 4 add. A C V 4

74 ipsum] ipsummct B

praed.] subiectum AXI

72 idem om. A C V 4 75 eo] ipso CIV 4

78 talis] propositio add. D

78-81 hoc... scita om. (hom.) B

80 scil. om. A^DIK

homine demonstrato I

84 haec] ista D, om. B C

69 formam]

vel aliud] faciendum B

aliud] alia

73 supponit] supponitur V 4 , sic 76 pron.] propositionis A^CKV 4 ,

78-79 hoc... mus.] homo est musicus A

79 illud... musicum 1 om. AXI

79-80 subi. om. A X DK 86 quod 1 om. I

68 tott] tunc I, in add. B

71 ipsum] ipsummet BDK

dem.] denotando C V 4

aliquid] illud A

82 hoc] homo A B C V 4 , quic. ... dem.] quocumque quando] qui A X EIK

87 ipsummet] ipsum A^C, illud B

aliquid] aliquod EI

85 quando om. A^BDEI 89 dicta mea] prae-

dicta I ' prius] quibus A 1 2

Supra, Pars II, c. 7.

3

Parte I, c. 72, lin. 99-112; videsis etiam notam ibidem.

474

PARS III-1 CAP. 48-49

conveniat talis modus; sed non requiritur quod talis modus conveniat » cuicumque propositioni in qua ipsummet subiectum, vel aliquid omnino idem c u m eo significans, subicitur. Et ex isto oriuntur multa dicta et dicenda. Et est summe advertendum et memoriter retinendum ad sciendum quae propositiones de modo sunt verae et quae falsae, et quomodo convertuntur et quomodo non, et quomodo ex eis syllogi- 95 zatur et quomodo non, et etiam ad sciendum quae propositiones de praeterito et de futuro sunt verae et quae falsae, et ad sciendum conversiones et m o d u m syllogizandi ex eis, de quibus dictum est p r i u s 4 .

[CAP. 4 4 . DE MIXTIONE NECESSARH ET POSSIBILIS IN PRIMA FIGURA]

Postquam dictum est de mixtionibus ex propositionibus de inesse et modalibus, dicendum est de mixtione ex propositionibus de necessario et ceteris modalibus. Et primo de mixtione necessarii et possibilis in 5 prima figura; et primo quando utraque sumitur in sensu compositionis. Et est primo sciendum quod in primo modo et tertio, si maior fuerit de necessario et minor de possibili, sequitur conclusio de possibili in eodem sensu. Sicut sequitur o m n e m hominem esse animal est necessarium; omne album esse hominem est possibile; igitur omne 10 album esse animal est possibile'. Et simihter est de aliis modis. Et tenet talis modus arguendi per istam regulam 'si una praemissarum sit necessaria et alia possibilis, conclusio erit possibilis'. Et sequitur ex istis tribus: omne necessarium est possibile'; 'nullum possibile repugnat formahter necessario'; 'si praemissae sunt possibiles et compossibiles, conclusio is est possibihs'. Eodem modo, si maior fuerit de possibih et minor de necessario, sequitur conclusio de possibili per eandem regulam. Sed ex 90 non om. A 1

91 aliquid] aliud BD, aliquod E

sciend.] quae summe et memoriter sunt retinenda A 1 do ex illis... quando A 1

92 idem om. B C V 4

98 modum] modos AXI

CAP. 44. - 3 et] propositionibus add. D

4 mod.] nunc add. D i mixtione] mixtionibus AE,

om. B, quac fieri potest ex omnibus modalibus, et primo de mixtione add. D cst add. D

7 primo 1 om. A X D ; in] prima figura add. I, om. B

multis B !! aliis modis] multis aliis A 1 sibili A 1 t r i b u s ] propositionibus add. D erit ABE !! possibilis] et add. A D 4

93-94 Et...

95-96 quomodo 8 ex eis... quomodo] quan-

In Parte II, c. 22.

12 istam] talem D

5 primo] dicendum

10 hominem] animal C !' 11 aliis] 13 concl. ... possib.] sequitur c. dc pos-

15-16 concl.... possib.] sequitur c. de possibili A 1

16 est]

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

475

talibus praemissis non sequitur cx>nclusio de inesse nec de necessario, sicut non sequitur 'nullum hominem esse asinum est necessarium; omne 20 album esse hominem est possibile; igitur nullum album est asinus'. Et ita est de aliis. Secundo videndum est de ista mixtione quando illa de necessario sumitur in sensu compositionis et illa de possibih in sensu divisionis. Circa quod sciendum est quod si maior sit de necessario et minor de 25 possibih, sequitur conclusio de possibih, sumpta in sensu divisionis, ita tamen quod subiectum conclusionis habeat eandem acceptionem quam habet in minore. Unde iste syllogismus est bonus omnem hominem esse animal est necessarium; omne album potest esse h o m o ; igitur omne alb u m potest esse animaT. Simihter iste syllogismus est bonus 'nullum 30 hominem esse asinum est necessarium; omne album potest esse h o m o ; igitur omne album potest non esse asinus'. Sed conclusio de inesse et de necessario non sequitur. Simihter, si illa de necessario sit minor et maior de possibih, sequitur conclusio de possibih non de inesse nec de necessario, subiecto conclu35 sionis habente eandem suppositionem quam habet subiectum maioris. Sicut sequitur omne animal potest esse album; omnem hominem esse animal est necessarium; igitur omnis homo potest esse albus'. Sed si subiectum maioris accipiatur pro his quae sunt praecise et subiectum conclusionis pro his quae possunt esse, non valet. Non enim sequitur 40 omne coloratum potest esse musicum; omne album esse coloratum est necessarium; igitur omne, quod potest esse album, potest esse musicum'. Nec sequitur omne producens potest esse Deus; omne generans esse producens est necessarium; igitur omne, quod potest esse generans, potest esse Deus', quia posito quod nihil producat ahquid nisi Deus, 45 praemissae sunt verae, si subiectum maioris accipiatur pro eo quod est, et conclusio falsa. Tertio videndum est de ista mixtione quando illa de necessario sumitur in sensu divisionis et illa de possibih in sensu compositionis. Et est sciendum quod si maior sit de possibih et minor de necessario, non se50 quitur conclusio nec de necessario nec de inesse, sed de possibili, sumpta 19 asinum] album A 1 22 Secundo] Primo I

20 est asinusj esse asinum est necessarium K

24 est om. A C D

32 de om. A C E V 4

36 Sicut] sed D || animal] album A 1 ; album] animal A^B, vel e convcrso add. A 1 om. C

38 accip.] sumatur C " praecise] praemissae A 1 , om. I

Non enim] Unde non A 1 (lin. 45) D

45 maioris accip.] minoris sumatur I

21 est om. BI

35 suppos.] acceptionem BD 37 Sed] similiter BI,

39 valet] talis mixtio add. D " 46 et... falsa trp. p. verae

476

PARS III-1 CAP. 48-49

conclusione in sensu compositionis. Sequitur enim omnem hominem esse album est possibile; Sortes de necessitate est homo; igitur Sortem esse album est possibile'. Et consimihter est in aliis modis. Sed si maior sit de necessario et minor de possibih, non valet. Non enim sequitur 'omnis producens de necessitate est Deus; ignem esse producentem est possibile; igitur ignem esse Deum est possibile'. Nec sequitur 'omnis homo de necessitate non est Deus; personam divinam esse hominem est possibile; igitur personam divinam non esse Deum est possibile', nam ante incarnationem fuerunt praemissae verae et conclusio falsa. Quarto videndum est de ista mixtione utraque praemissa sumpta in sensu divisionis. Circa quod sciendum quod si maior sit de necessario et minor de possibih, non valet, sicut non sequitur 'omne sciens de necessitate est Deus; omnis homo potest esse sciens; igitur omnis homo potest esse Deus'. Nec sequitur 'omnis homo de necessitate non est Deus; Filius Dei potest esse homo; igitur Fihus Dei potest non esse Deus\ Sed si maior fuerit de possibih et minor de necessario, semper valet et regulatur per dici de omni vel de nullo. Quod patet, quia semper illa de necessario infert illam de inesse. Sed dictum est p r i u s 1 quod maiore exsistente de possibih et minore de inesse, sequitur conclusio de possibih, quamcumque acceptionem habeat subiectum maioris. Oportet tamen quod subiectum conclusionis non accipiatur pro his quae possunt esse, si subiectum maioris accipiatur praecise pro his quae sunt.

55

60

65

70

[CAP. 4 5 . DE MIXTIONE NECESSARH ET POSSIBOJS IN SECUNDA FIGURA]

In secunda figura, si illa de necessario sumatur in sensu compositionis et illa de possibih in sensu divisionis, si negativa fuerit de necessario sequitur conclusio de possibih. Sicut sequitur 'nullum hominem 5 esse asinum est necessarium; omne rudibile potest esse asinus; igitur 51 Scqu. enim] nam bcnc scquitur D omnem add. A

53 in] dc A

55 omnis] omnc B

57 Deus]

63 valet] Et hoc si subiectum conclusionis sumatur pro illo quod est; si autem pro

illo quod potest, tunc optime valet, quia istae duae maiores etiam falsae (?) sunt add. mg. (alia manu) A 72 non om.

BK

CAP. 45. - 4 negativa] maior A C V 4 1

Supra, cap. 34, lin. 26-38.

6 rud.] risibile (etiam infra) A 1

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

477

omne rudibile potest non esse homo\ Simihter, si utraque sit in sensu compositionis, sequitur conclusio de possibih. Et utxumque patet, quia conversa negativa de necessario, sequitur conversa conclusionis in prima 10 figura. Simihter, si affirmativa fiierit de necessario, sequitur conclusio de possibih. Sequitur enim 'omne corpus triangulare esse substantiam est necessarium; omne corpus potest non esse substantia; igitur omne corpus potest non esse corpus triangulare\ Simihter sequitur si iha de pos15 sibih sumatur in sensu compositionis. Et utrumque probatur, quia a quocumque potest negari superius vel convertibile, ab eodem potest negari inferius vel convertibile. Nunc autem quando universalis affirmativa est necessaria, necessario praedicatum est superius vel convertibile c u m subiecto, et ideo si praedicatum potest removeri ab aliquo, subiec20 t u m poterit removeri ab eodem. Secundo videndum est quando iha de necessario sumitur in sensu divisionis et illa de possibili in sensu compositionis. Et tunc simihter sequitur conclusio de possibili, sic 'omnis homo de necessitate non est Deus; quamhbet personam divinam esse D e u m est possibile; igitur 25 quamlibet personam divinam non esse hominem est possibile\ Similiter sequitur si affirmativa fuerit de necessario. Simihter, si utraque sumatur in sensu compositionis, sequitur conclusio de possibih.

[CAP. 4 6 . DE MIXTIONE NECESSAIUI ET POSSIBILIS IN TERTLA FIGURA]

In tertia figura, si illa de necessario sumatur in sensu compositionis et iha de possibih similiter, sequitur conclusio de possibih. Sicut sequitur nullum hominem esse asinmn est necessarium; omnem hominem esse 5 album est possibile; igitur aliquod album non esse asinum est possibile\ Simihter sequitur 'omnem hominem esse album est possibile; omnem hominem esse animal est necessarium; igitur ahquod animal esse album est possibile'. Si autem utraque sumatur in sensu divisionis, si maior fiierit de 7 sit] sumatur D

8 patet] probatur A 1

9 conversa 1 ] illa add. DI

triangulare potest non esse corpus A C V 4 , et add. I . Simil. ... sij si autem B sequitur conclusio de possibili add. B

utrumque prob.] utraquc probatum est ti add. superius K

17 inf.] in eodem add. A 1 || quando] aliqua add. D ab om. E

14 potest... triang.] 15 compos.] etiam

21 est] de ista mixtione add. D

17-18 affirm.] negativa B 23 non om. C 'i non est] est non A 1

divisionis I possib.] supple, reducendo ad primam per impossibile add. I

19-20 aliquo... 27 compos.]

478

PARS III-1 CAP. 48-49

necessario et minor de possibili, non sequitur conclusio de possibili, nisi subiectum conclusionis sumatur pro eo quod potest esse. Sicut non sequitur 'quaelibet persona divina de necessitate est Deus; quaelibet persona divina potest esse h o m o ; igitur aliquis, qui est homo, potest esse Deus'; sed sequitur 'ergo ahquid, quod potest esse homo, potest esse Deus'. Si autem maior fiierit de possibih, semper sequitur conclusio de possibih, sumpto subiecto conclusionis pro eo quod est. Sicut sequitur 'quaelibet persona divina potesc esse h o m o ; quaehbet persona divina de necessitate est Deus; igitur ahquis Deus potest esse homo'. Simihter, si illa de necessario sumatur in sensu composidonis et simihter minor, sequitur conclusio de possibiJi, sicut in priori. Si autem illa de necessario fuerit maior et illa de possibili minor, sequitur conclusio de possibih in sensu divisionis, sumpto subiecto pro eo quod potest esse. Si autem illa de possibili sumatur in sensu divisionis et illa de necessario in sensu compositionis: si illa de necessario fiierit maior, sequitur conclusio de possibih, sumpto subiecto pro eo quod potest esse; si autem illa de necessario fuerit minor, sequitur conclusio de possibih.

10

is

20

25

[ C A P . 4 7 . D E MDOTONE NECESSARH ET CONTINGENTIS IN PRIMA FIGURA]

Post praecedentem mixtionem dicendum est de mixtione necessarii et contingentis \ et primo in prima figura; et primo quando utraque sumitur in sensu compositionis vel aequivalens. Et est primo sciendum quod si maior fuerit de necessario affirmativa 5 et minor de contingenti, non sequitur conclusio de contingenti. Sicut non sequitur, secundum opinionem A r i s t o t e l i s , 'omne album esse coloratum est necessarium; o m n e m hominem esse album est contingens; igitur o m n e m hominem esse coloratum est contingens', quia secundum e u m praemissae sunt verae et conclusio falsa. Sed secundum 10 rei veritatem difficile est invenire instantiam ubi praemissae tales sunt CAP. 46. - 13 aliquis, qui] aliquid, quod A 1 militer, si] etiam add. A 1 , si autem D nisi I !i illa] autem A 1

14 crgo om. AA^BC | aliquid] aliquod E

20-21 illa... nec. om. A X C V 4

21 possib.] fuerit add. D

19 Si24 si]

26 necess.] possibili A 1 !! possib.] Et sic patet quomodo tenet et cum quibus

mixtio de necessario et compossibili et quomodo non add. mg. B CAP. 47. - 6 non] negativa B et tamen A 1 , tamrn I

CAP. 47. -

1

7 album] coloratum K

9 cont.] necessarium K

11 sunt] sint BDI

Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 16 (35b 23 - 36b 25).

10 Sed]

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

479

verae et conclusio falsa. Simiiiter, si maior fuerit negativa de necessario, non sequitur conclusio de contingenti, quia non sequitur 'nullum hominem esse asinum est necessarium; omne ridens esse hominem est con15 tingens; igitur nullum ridens esse asinum est contingens', quia praemissae sunt verae et conclusio falsa. Tamen ex praemissis tahter dispositis sequitur conclusio de possibih. Et simihter si maior fuerit de necessario affirmativa, sequitur conclusio de possibih. Pro quo intelhgendum est quod quandocumque mixtio necessarii 20 et possibihs est bona in quacumque figura, semper mixtio necessarii et contingentis est bona respectu conclusionis de possibili, per istas duas regulas 'quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens', 'illa de contingenti semper infert illam de possibih*. Et est sciendum quod quandocumque maior est de necessario nega25 tiva et minor de contingenti, si in minore sumatur sub inferius ad subiectum maioris, semper sequitur conclusio non solum de possibih sed etiam de inesse. Et per istam regulam debent glossari multa dicta A r i st o t e 1 i s 2, quae videntur esse contra ahqua dicta et ahqua dicenda. Sed si maior fuerit af&rmativa, non sequitur conclusio de inesse, quamvis 30 sumatur sub inferius. Si autem maior fuerit de contingenti et minor de necessario, non sequitur conclusio de contingenti, sicut non sequitur omne album esse dulce est contingens; omne lac esse album est necessarium; igitur omne lac esse dulce est contingens\ Similiter non sequitur omne producens 35 esse Deum est contingens; Patrem esse producentem est necessarium; igitur Patrem esse Dcum est contingens\ Simihter non sequitur 'nullum ens in actu esse humanitatem est contingens; omnem Deum esse ens in actu est necessarium; igitur nullum Deum esse humanitatem est contingens\ nam praemissae sunt verae et conclusio falsa. Tamen conclusio de 40 possibih bene sequitur; sed non sequitur conclusio de inesse, quamvis inferius sumatur sub medio termino in minore. Secundo videndum est de praedicta mixtione quando illa de neces14 ridem] videns AE, risibile B do A*C

20 possib.] contingentis I

24 Et est] Et tamen A, Est etiam DI quamvis] licet

A^CV 4 ,

in minore add. A*IK

31 Si autem] Sed si C V 4 in 1 om. A X BD

15 ridens] videns AE, risibile B 27 debent] possunt C V 4

29 fuerit] de necessario add. D ||

30 inf.] ad subiectum add. A X DIK, maioris add. (ultra) D

32 sequ.] conclusio de contingenti add. ttu rtp. C V 4

42 Secundo] Tertio I

* Cf. Aristot., loco cit.

19 quandoc.] quan-

22 reg.] quia add. I , antec.] et add. D, quia add. K

37 in 1 om. BD li

480

PARS III-1 CAP. 48-49

sario sumitur in sensu compositionis et illa de contingenti in sensu divisionis. Et est primo sciendum quod si illa de necessario sit maior et illa de contingenti minor, in syllogismo affirmativo non sequitur conclusio de contingenti. Sicut non sequitur omnem materiam informatam forma ignis esse informatam forma est necessarium; hanc materiam contingit esse informatam forma ignis; igitur hanc materiam contingit esse informatam forma', quia praemissae sunt verae et conclusio falsa, secundum opinionem A r i s t o t e l i s . Simihter non sequitur 'nullum hominem esse asinum est necessarium; contingit ridentem esse hominem; igitur contingit ridentem non esse asinum'. Et ita non valet tahs mixtio in syllogismo negativo. Secundo sciendum quod si maior fuerit de contingenti et minor de necessario, si subiectum maioris sumatur praecise pro his quae sunt, vel tam pro his quae sunt quam pro his quae contingunt, semper valet mixtio et est syllogismus regulatus per dici de omni vel de nullo respectu conclusionis de contingenti, quia dictum est p r i u s 8 quod talis mixtio de inesse et contingentis valet; sed illa de inesse est consequens ad illam de necessario; igitur etc. Sed si subiectum maioris sumatur praecisepro his quae contingunt, non valet mixtio, sicut non sequitur omne quod contingit esse ens actu contingit creari; omnem Deum esse ens actu est necessarium; igitur omnem Deum contingit creari\ Ideo etiam non sequitur ibi conclusio de possibih, quia praemissae sunt verae et conclusio falsa. Tertio videndum est de ista mixtione quando illa de contingenti sumitur in sensu compositionis et illa de necessario in sensu divisionis. Et est primo sciendum quod si illa de necessario fiierit maior et illa de contingenti minor, non sequitur conclusio de contingenti. Sicut non sequitur 'omnis homo de necessitate est Deus; omnem personam divinam esse hominem est contingens; igitur omnem personam divinam esse Deum est contingens', quia praemissae possunt esse verae conclu43 compos. ... scnsu om. (hom.) C V 4 51 opin.] principia D illis DI

46 cont.] sit add. A X B

52 rid.] rudcntem (etiam infra) A

«

so

55

60

65

70

50 quia] quac C I! sec.] pcr B

55 Secundo] Tcrtio A X I

57 his 1 ]

60 de 1 om. BCEIV 4 |[ conr.] contingcnti AA^CV 4 || scd] si CIV 4 |j cons.] communis B

61 igitur etc. om. I || sumatur] accipiatur A, supponat A l , om. I

62 sicut non] non cnim A 1

63 esse1 om. E || ens 1 ] in add. (etiam infra) EK || Deum] contingit add. A 1

64 Ideo ctiam] ct idco A 1 , immo

ctiam BK, immo DI, om. C 8

73 possunt esse] sunt A 1

Supra, cap. 37, lin. 24-35.

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

481

sione exsistente falsa. Per eosdem terminos patet quod non valet syllo75 gismus negativus, tamen conclusio de possibili sequitur. Sccundo sciendum quod si maior fuerit de contingenti et minor dc necessario, non valet mixtio, quia non sequitur omne suppositum esse Deum est contingens; quaelibet persona divina de necessitate est suppositum; igitur quamlibet personam divinam esse Deum est con80 ringens'. Nec sequitur 'nullum ens actu esse humanitatem est contingens; quaelibet persona divina de necessitate est ens actu; igitur nuham personam divinam esse humanitatem est contingens'. Quarto videndum est de ista mixtione quando utraque sumitur in sensu divisionis. 85 Et est primo sciendum quod si maior fucrit de necessario et minor de contingenri, non valet mixtio. Non enim sequitur 'omnis homo de necessitate est Deus; omnem humanitatem contingit esse hominem; igitur omnem humanitatem contingit esse Deum', nam supposito quod nullus homo esset nisi Christus, praemissae essent verae et conclusio 90 falsa. Simihter, secundum principia A r i s t o t e l i s , non sequitur omne corpus caeleste luminosum de necessitate est substantia; contingit lunam esse corpus caeleste luminosum; igitur contingit lunam esse substantiam'. Per eosdem terminos patet quod syhogismus negativus non valet, tamen conclusio de possibili sequitur. 95 Si autem maior fuerit de contingenti ct minor de necessario, semper sequitur conclusio de contingenti, sumpto subiecto conclusionis praecise pro his quae sunt, vel tam pro his quae sunt quam pro his quae contingunt, quia semper talis syllogismus regulatur per dici de omni vel de nuho. Si autem subiectum maioris sumatur praecise pro his quae continloogunt, non valet; sicut non sequitur 'conringit omne ens creari, hoc est: omne, quod contingit esse ens, contingit creari; Deus de necessitate est ens; igitur conringit Deum creari\

74 quod] quia C V 4 ,i valet] talis add. A C V 4

76 fuerit] sit A 1

77 mixtio om. B D

78-79 quaelibet... suppos.] quamlibet personam divinam esse suppositum est necessarium A in add. (etiam infia) A X IK

93 Per] Et praem. C D V 4

tingit... est om. AA^CV 4

100-01 hoc... creari om. DF Gem.

98 regul.] est regulatus A 1

80 ens] 100 con-

102 creari] quia praemissae sunt

verae et conclusio falsa add. FO Gem.

OCKHAM, SUMMA LOGICAE

31

482

PARS III-1 CAP. 48-49 [CAP. 4 8 .

D E MIXTIONE NECESSARN ET IN SECUNDA

CONTINGENTIS

FIGURA]

In secunda figura \ si utxaque praemissa sumatur in sensu compositionis, non valet mixtio. Unde non sequitur 'nullum hominem esse asinum est nccessarium; omne animal irrationale esse asinum est contingens; igitur nullum animal irrationale esse hominem est contingens\ Simihter non sequitur omnem personam divinam esse in actu est necessarium; nullam humanitatem esse in actu est contingens; igitur nullam humanitatem esse personam divinam est contingens'. Secundo videndum est quando illa de necessario sumitur in sensu compositionis et illa de contingenti in sensu divisionis. Et est sciendum quod simihter tahs mixtio non valet, sive illa de necessario fuerit affirmativa sive negativa. Tertio videndum est quando illa de contingenti sumitur in sensu compositionis et illa de necessario in sensu divisionis. Et est sciendum quod simihter tahs mixtio non valet. Quarto videndum est quando utraque sumitur in sensu divisionis. Et est sciendum primo quod si negativa fuerit de necessario, non sequitur conclusio de contingcnti ad utrumhbet, sed sequitur conclusio negativa de possibih et de inesse. Sicut iste syllogismus non valet 'omnis chimaera de necessitate non est in actu; contingit omnem hominem esse in actu; igitur contingit omnem hominem non esse chimaeram'; sed sequitur ista 'igitur omnis homo potest non esse chimaera' et similiter ista 'nullus homo est chimaera'. Si autem affirmativa fuerit de necessario, sequitur conclusio de inesse et de possibili, non de contingenti.

[ C A P . 4 9 . D E MIXTIONE NECESSARH ET

CONTINGENTTS

IN TERTLA H G U R A ]

Circa mixtionem contingentis et necessarii in tertia figura \ quando utraque sumitur in sensu compositionis, est primo sciendum quod Caf. 4 8 . - 3 pracm.] propositio D 5 et 6 irrationalc] rationale A 1 , rudibile I 10 Secundo] Prinio I 12-13 fuerit... neg.] sumatur affirmativc sive negative I 19 utruml.] utrumquc AB 19-20 concl. neg. om. A 1 19-20 negativa de possib.] de possibili negativa AE 23 igitur] conclusio DI 25 sequ.] similiter add. A X BD

CAP. 48. -

1

Cf. Aristot., AnaL Priora, I, c. 19 (38a 13 - 39a 3).

CAP. 49. -

1

Aristot., Anal. Priora, I, c. 22 (40a 4 - 40b 16).

5

10

15

20

25

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

483

5 semper sequitur conclusio de possibili, sed non sequitur conclusio de contingenti. Sicut non sequitur omne producens esse Deum est contingens; omne producens esse ens actu est necessarium; igitur aliquod ens actu esse Deum est contingens'; nec sequitur omne producens esse ens actu est contingens; omne producens esse Deum est necessarium; igitur 10 Deum esse ens actu est contingens'. Similiter non sequitur 'nullam humanitatem esse Deum est necessarium; omnem humanitatem esse animalitatem est contingens; igitur aliquam animahtatem non esse Deum est contingens'. Secundo videndum est quando illa de necessario sumitur in sensu 15 compositionis et illa de contingenti in sensu divisionis. Et est sciendum quod si illa de necessario fuerit maior et minor de contingenti, si subiectum minoris supponat pro eo quod est, non sequitur conclusio de contingenti sed de possibili, sumpto subiecto conclusionis pro eo quod potest esse. Si autem subiectum minoris sumatur pro eo quod contingit 20 solum, non sequitur conclusio de contingenti sed de possibili. Si autem maior fuerit de contingenti et minor de necessario, si subiectum maioris sumatur pro eo quod est, vel tam pro eo quod est quam pro eo quod contingit, sequitur conclusio de contingenti, subiecto habente consimilem acceptionem. Si autem subiectum maioris sumatur praecise pro eo quod 25 contingit, non sequitur. Tertio videndum est de ista mixtione quando illa de contingenti sumitur in sensu compositionis et illa de necessario in sensu divisionis. Et est sciendum quod talis mixtio non valet respectu conclusionis de contingenti, quamvis valeat respectu conclusionis de possibih. 30 Quarto videndum est de ista mixtione quando utraque sumitur in sensu divisionis. Et est sciendum quod si maior fiierit de necessario et minor de contingenti, non sequitur conclusio de contingenti. Sicut non sequitur omne producens de necessitate est Deus; contingit omne producens esse creans; igitur contingit creans esse Deum'; sed sequitur con35 clusio de possibih, sumpto subiecto conclusionis pro eo quod potest esse. Si autem maior fuerit de contingenti et minor de necessario, si subiectum maioris sumatur pro eo quod est, vel tam pro eo quod est 8 cont.] similitcr cst in aliis add. mg. B 8-9 nec... cont. om. (hom.) D 8 omne om. AE 9 necess.] contingens A 11-12 anim.] humanitatem A 1 12 cont.] necessarium A ii aliquam] omnem A 1 ; anim. 1 ] humanitatem A X BK 14 est] de huiusmodi mixtione add. D 19 m i noris] supponat add. (!) A 1 19-20 eo... solum] his quae contingunt A 1 20 cont. ... possib. trp. IK 23 subiecto] conclusionis add. A C V 4 24 sumatur] accipiatur C 26 Tertio] Quarto A 31 fuerit] sit A C , om. V 4 34 creans... Deus] Deum... creantem I 37 subi. maioris] autem B

484

PARS III-1 CAP. 48-49

quam pro eo quod contingit, sequitur conclusio de contingenti. Sed si subiectum maioris sumatur praecise pro his quae contingunt, non sequitur conclusio de contingenti. Non enim sequitur omnc quod con- 40 tingit esse producens contingit esse in actu; omne producens de necessitate est Deus; igitur contingit Deum esse in actu\

[CAP.

50.

D E MIXTIONE NECESSAMI ET IMPOSSIBILIS]

De mixtione necessarii et impossibilis dicendum est post haec. Et est sciendum quod cum, sicut dictum est p r i u s \ quaelibet propositio de impossibili aequivaleat alicui propositioni de necessario, ad sciendum quando mixtio necessarii et impossibihs valet et quando non, 5 oportet scire aequipollentiam propositionis de impossibih et propositionis de necessario, et quando uniformis de necessario valet et quando non. De uniformi dictum est p r i u s 2 , de aequipollentia autem inter propositionem de necessario et impossibili dictum est a 1 i b i 8 , ideo ad praesens haec de ista mixtione sufficiant. 10

[CAP.

51.

D E MIXTIONE

PROPOSITIONUM

DE

NECESSARIO

ET DE ALIIS MODIS A B ISTIS Q U A T U O R IN PRIMA

FIGURA]

Ultimo circa istam partem videndum est de mixtione propositionum de necessario et de aliis modis ab istis quatuor. Et est primo sciendum in prima figura, quod quando ambae praemissae sumuntur in sensu 5 compositionis, raro vel numquam valet mixtio respectu conclusionis de aho modo quam de necessario. Sicut non sequitur, secundum principia A r i s t o t e l i s , omne animal esse coloratum est necessarium; omnem 37-39 pro l ... sumatur om. (hom.) CV 4

41 prod.] dc necessitate add. K

Cap. 50. - 2 De] Postquam visum cst dc praem. B „ imposs.] possibili B \\ post haec] post hoc A^EIK, primo hic CV 4 , om. B 5 mixtio nccessarii] talis mixtio talis necessarii A 1 ;; valet] valeat A X C ; non om. A 1 6-7 de... necess. 1 ] necessarii et impossibilis A 1 7 dc necess. om. AAXEIK 8 autem om. BI 8-9 inter... imposs.] propositionis necessariae et impossibilis A 1 9 dictum] diccndum A 1 |i alibi] in Topicis I, ct add. CV 4 , et infra dicetur add. DF Gem. Cap. 5 1 . - 6 compos.] divisionis A 1

7 alio] aliquo A C V 4

2 Supra, cap. 20-22. 8 Cf. Guillelmus CAP. 50. - 1 Supra, cap. 40, lin. 4-5. de Ockham, Expositio in Periherm. Aristot., II, ad textum: Causa autem est (ed. Bononiae 1496); vide etiam infra, Parte III-2, c. 16.

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

485

hominem esse animal est per se; igitur omnem hominem esse colo10 ratum est per se\ Verumtamen quando unus modus est inferior ad necessarium, tunc semper sequitur conclusio de necessario, sicut sequitur omnem hominem esse coloratum est necessarium; Sortem esse hominem est per se; igitur Sortem esse coloratum est necessarium\ Sed quando modus ille non est inferior ad necessarium, tunc non valet 15 mixtio nec respectu conclusionis de necessario nec respectu conclusionis de illo modo. Sicut non sequitur omne album esse coloratum est necessarium; omnem hominem esse album est scitum a me; ergo omnem hominem esse coloratum est scitum a me\ nec sequitur ista conclusio 'omnern hominem esse coloratum est necessarium'. Tamen 20 aliquando sequitur conclusio de tali modo, sicut sequitur omnem triangulum habere tres est necessarium; isoscelem esse triangulum est scibile; ergo isoscelem habere tres est scibile'. Unde quando ahquis modus non potest competere antecedenti nisi competat consequenti, tunc in tah mixtione sequitur conclusio de tah modo. Huiusmodi autem sunt tales 25 modi 'scibile', large accipiendo scibile, 'credibile', 'apprehensibile\ 'cognoscibile', 'proferibile' et huiusmodi. Si autem utraque sumatur in sensu divisionis, semper valet syllogismus quando illa de modo infert suam de inesse, sicut in illis de inesse respectu conclusionis eiusdem modi de quo est maior, ita quod si maior 30 sit de necessario, conclusio erit de necessario, si maior sit de alio modo, conclusio erit de alio modo. Et ideo tales syllogismi valent 'omnis homo per se est animal; Sortes de necessitate est homo; igitur Sortes per se est animaT; 'omne ens scitur a te esse in actu; persona divina de necessitate est ens; igitur persona divina scitur a te esse in actu'; 'omnis homo de 35 necessitate est animal; Sortes scitur a te esse homo; igitur Sortes de necessitate est animal\ Et ratio est, quia quandoque in talibus minor infert suam de inesse; nunc autem dictum est p r i u s quod semper ex tah maiori de modo et minori de inesse sequitur conclusio de consimih 9 animal] album C 11 sicut] scmper add. A 1 13 cst 1 ] pcr sc add. A 14-18 valet... m e ] sequitur conclusio de neccssario. Sicut non sequitur 'omnem hominem esse coloratum cst necessarium; omne album esse hominem cst scitum; igitur omne album esse coloratum est scitum a me' A 15 mixtio] talis add. A X C nec 1 om. CIV 4 nec resp. om. A 1 nec 2 om. A 1 16 color.] corporeum B, corr. (mg.) in Coriscum D 17 a me om. A^CI 18 color.] album A 1 , corporeum B, Coriscum D nec] etiam add. D 19 concl.] igitur add. A 1 color.] corporeum B, Coriscum D 20 aliqu.] alia A 25 credibile om. A C V 4 26 proferibile EO, perfectibile AA^BCDFV 4 , perficibile Gem., profi-le I, preferibilc (?) K (forsitan pro ponibile ut lin. 49) 30 necess. 1 ] sed add. C 35 h o m o ] animal D 35-36 Sortes 1 ... est 1 ] Sortes scitur... esse C, quod corr. V 4 38 maiori... minori] maiore... minore BCI ^ de modo om. A 1 !

486

PARS III-l CAP. 52

modo. Et quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens, igitur talis mixtio est bona. 40 Si autem illa de modo non inferat suam de inesse, tunc non valet mixtio; sicut non sequitur omne immortale de necessitate est Deus; intelligentia inferior Deo creditur esse immortalis; igitur intelligentia illa de necessitate est Deus\ nec etiam sequitur 'igitur creditur esse Deus'. Sicut non sequitur 'omnis Deus de necessitate est persona relativa; ali- 45 quod immortale creditur esse Deus; igitur aliquod immortale creditur esse persona relariva'. Et ita patet quod talis mixtio ex propositione de modo, quae non infert suam de inesse, non valet. Tales autem modi sunt huiusmodi 'credibile', 'opinabile', 'ponibile', 'apprehensibile', 'intelligibile' et huiusmodi. 50

[CAP.

52.

D B MIXTIONE EX PROPOSITIONIBUS DE ET ALHS MODALIBUS IN SECUNDA

NECESSARIO

FIGURA]

In secunda figura, quando utraque propositio sumitur in sensu compositionis, raro vel numquam valet mixtio, nisi modus sit inferior ad necessarium. Unde non sequitur 'nullum hominem esse asinum est ne- 5 cessarium; omne album esse asinum est scitum a me; igitur nullum album esse hominem est scitum a me, vel nullum album esse hominem est necessarium'. Sicut non sequitur 'nullum hominem esse asinum est necessarium; Brunellum esse asinum est primo verum; igitur Brunellum non esse hominem est primo verum , ; nec etiam sequitur 'igitur Bru- 10 nellum non esse hominem est necessarium\ Sicut non sequitur nullum lapidem esse corpus animatum est necessarium; omne animal esse corpus animatum est primo verum; igitur nullum animal esse lapidem est primo verum\ quia praemissae sunt verae et conclusio falsa. Nec sequitur omnem Deum esse tres personas est necessarium; nullum immortale 15 esse tres personas est creditum a te; igitur nullum immortale esse Deum est creditum a te, vel nullum immortale esse Deum est necessarium\ Similiter si illa de necessario sumatur in sensu divisionis, non valet, 43 illa] inferiora B, inferior Deo D 44 de necess.] creditur B ; Deus* BEF Gem., immortalis AA^CDIKV 4 50 huiusm.] et per consequens non tenet in eis mixtio bona add. mg. (alia rtumu) B Cap. 5 2 . - 3 Secunda] tertia A 7 album] asinum AE 9 necess. ... est om. AB 10 primo verum] nccessarium C V 4 10-11 primo... est om. B 10 etiam om. C V 4 igitur] conclusio ACEV 4 11 non 1 om. C V 4 j| necess.] primo verum CV 4 13 animal] lapidem B, corpus CV 4 , hominem K 14 Nec] etiam add. I 16 et 17 te] me A 1

De

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

IneSse

487

sicut per terminos eosdem patet. Similiter si utraque sumatur in sensu 20 divisionis, non valet generaliter, sicut non sequitur 'omnis Deus de necessitate est tres; nullum immortale scimr esse tres; igitur nullum immortale scitur esse Deus, vel nullum immortale de necessitate est Deus\ An valeat cum aliquo alio modo, discutiant studiosi.

[CAP.

5 3 . D E MIXTIONE EX PROPOSITIONIBUS ET A I H S MODALIBUS IN TERTIA

5

io

15

20

DE NECESSARIO

NGURA]

In tertia figura, si utraque sumatur in sensu compositionis, raro vel numquam valet mixtio, sicut non sequitur omnem Deum esse personam relativam est necessarium; omnem Deum esse immortalem est scitum a te; igitur aliquod immortale esse personam relativam est scitum a te\ Si autem illa de necessario sumatur in sensu divisionis, non valet. Patet per eosdem terminos. Si autem utraque sumatur in sensu divisionis, si maior sit de necessario et minor de alio modo, semper sequitur conclusio de necessario si minor inferat suam de inesse. Et hoc, quia ex maiore de necessario in sensu divisionis et minore de inesse sequitur conclusio de necessario, et per consequens sequitur eadem conclusio ex antecedente ad illam de inesse et eadem maiore. Unde iste syllogismus est bonus 'omnis homo de necessitate est animal; omnis homo scitur esse albus; igitur aliquod album de necessitate est animaT. Si autem maior fuerit de alio modo et minor de necessario, sequitur conclusio de eodem modo de quo est maior, non de necessario. Unde sequitur 'omnis homo scitur esse albus; omnis homo de necessitate est creabilis; igitur aliquod creabile scitur esse album', sed non sequitur 'igitur ahquod creabile de necessitate est album\ Si autem illa de modo non inferat suam de inesse, mixtio non valet.

19 tcrminos eosdcm] tales eosdem modos A 1 21 tres 1 ] personae add. (etiam infia) D trcs add. A 1 23 A n ] Si autem B valeat] autem add. B (!) DI

22 esse]

Cap. 53. - 4 mixtio] syllogismus IK, om. A J BD ; sicut non] non enim IK 5 relat.] divinam A x il 1 1 necess.] relativam add. A 6 et 1 te] me B 8 Si] Et praem. D autem] etiam BD i; valet] ut add. D 9 Patct om. BCI 11 minor] maior A 14 et] ex add. A 16 aliquod om. AA^CEIKV 4 ;; album] albus A C V 4 17 alio] aliquo A X CV 4 18 eodcm] alio IK, om. AA^CEV 4 modo] scilicet add. CV 4 , scilicet add. CV 4 , scilicet de eo (eodem K) add. IK 20 sequitur] valet A 1 21 aliquod] album add. B !' creabilc] album D 22 non 1 om. B

488

PARS III-l CAP. 52 [CAP.

54.

D E MIXTIONE POSSIBILIS ET IN PRIMA

CONTINGENTIS

FIGURA]

Viso quomodo valet mixtio ex propositionibus de necessario et ceteris modalibus, videndum est quomodo valet mixtio ex propositione de possibili et ceteris modalibus. Et primo de mixtione possibilis et contingentis, et primo in prima figura. Et est primo sciendum quod si utraque sumatur in sensu compositionis, nulla sequitur conclusio. Non enim sequitur omnem hominem esse album est possibile; omne nigrum esse hominem est contingens; igitur omne nigrum esse album est possibile'. Nec sequitur omnem hominem esse album est contingens; omne nigrum esse hominem est possibile; igitur omne nigrum esse album est contingens vel etiam possibile'. Nec etiam valet si altera sumatur in sensu compositionis et altera in sensu divisionis. Sicut non sequitur omne album esse hominem est contingens; omnis asinus potest esse albus; igitur omnis asinus potest esse homo'. Nec sequitur omne album potest esse homo; omnem asinum esse album est contingens; igitur omnis asinus potest esse homo\ Sicut nec sequitur 'omnis homo potest ridere; omne animal esse hominem est contingens; igitur omne animal potest ridere', nam praemissae sunt verae et conclusio falsa, quahtercumque supponat subiectum. Nec etiam sequitur 'omnis homo potest esse albus; omne nigrum esse hominem est contingens; igitur omne nigrum esse album est contmgens'. Nec sequitur omne album esse hominem est possibile; contingit omnem asinum esse album; igitur contingit omnem asinum esse hominem'. Secundo videndum est quando utraque sumitur in sensu divisionis vel aequivalens ei. Et est primo sciendum quod si maior sit de possibili et minor de contingenti, si subiectum maioris supponat pro his quae possunt esse et subiectum minoris pro his quae sunt, vel tam pro his quae sunt quam pro his quae contingunt, sequitur conclusio de possibih. Sicut sequitur omne quod potest esse homo, potest esse album; omne Cap. 5 4 . - 3 quom.] quando B !; ex] de BCV 4 3-* et ceteris] cum aliis propositionibus B 4 est] etiam add. A 1 !' quom.] quando A 1 propos.] propositionibus ACE 5 possibilis] de possibili A X CEV 4 7 sumatur] fuerit C, om. I compos.] divisionis A 1 9 ct 10 possib.] contingens K 10 album] hominem B |! possib.] vel contingens add. A C V 4 11-12 omne... cont. om. (hom.) A 1 12 cont. vel etiam om. ACDV 4 12-13 etiam possib.] impossibile K 19 ncc] non AXB 19-20 hominem] animal est album A 1 20 ridere] esse homo add. A 1 21 supp. subiectum] sumatur subiectum sive supponat I 24 Nec] etiam add. I 25 omnem om. ACV 4 26 Secundo] Tertio BCDIV 4 |! sumitur] cst A 1 27 ei om. A 1 ! primo] etiam A

s

io

15

20

25

30

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

489

quod est risibile, vel contingit esse risibile, contingit esse hominem; igitur omne risibile potest esse album'. Si autem subiectimi maioris supponat pro his quae sunt praecise, non valet mixtio; sicut non sequitur 35 omne album potest esse homo; contingit omnem asinum esse album; igitur omnis asinus potest esse homo\ Si autem maior sit de contingenti et minor de possibih, si subiectum maioris supponat tam pro his quae sunt quam pro his quae contingunt, valet syhogismus respectu conclusionis de contingenti; si autem supponat 40 pro his quae sunt, non valet. Hoc patet per eosdem terminos.

[CAP.

55.

D E MTXTIONE POSSIBHJS ET IN SECUNDA

CONTINGENTIS

FIGURA]

In secunda figura, si utraque sumatur in sensu compositionis, non valet mixtio. Sicut non sequitur omnem Deum esse hominem est pos5 sibile; nuham personam divinam esse hominem est contingens; igitur nuham personam divinam esse Deum est possibile'. Nec sequitur 'nullum Deum esse hominem est possibile; omnem personam divinam esse hominem est contingens; igitur nuham personam divinam esse Deum est possibile'. Per eosdem terminos patet quod non valet mixtio si altera io praemissarum vel utraque sumatur in sensu divisionis.

[CAP.

56.

D E MIXTIONE POSSIBHIS ET

CONTINGENTIS

IN TERTLA FIGURA]

In tertia figura, si utraque propositionum sumatur in sensu compositionis, non valet mixtio. Sicut non sequitur omnem hominem esse 5 Deum est possibile; omnem hominem esse humanitatem est contingens; igitur ahquam humanitatem esse Deum est possibile'. Nec etiam valet si maior sit de contingenti et minor de possibih. Patet per eosdem ter32 cst... vcl om. B !': v d om. A 1 i contingit] potest B 33 maioris] inferioris B 37 Si autem] Sed si D 38 maioris] minoris C 39 syllog.] mixtio syllogismi I supp.] praecise add. B D 40 Hoc patct] hoc probatur C, haec patent D term.] prius positos add. mg. (alia manu) B Cap. 55. - 6-8 Nec... Deum om. A 1

9 possibile] contingens A x IK t et add. D

Cap. 56. - 5 hominem] humaniutem A 1 , om. A valet] mixtio add. B

non om. I

6 possibile] contingens A C V 4 . , Nec] tunc B \\

490

PARS m - l CAP. 57-58

minos. Et per eosdem patet quod non valet mixtio si altera sumatur in sensu compositionis et altera in sensu divisionis. Si autem utraque sumatur in sensu divisionis, si subiectum illius de 10 possibili supponat pro his quae possunt esse et sit maior, sequitur conclusio de possibili. Sicut sequitur 'omnis homo potest esse humanitas; omnem hominem contingit esse Deum; igitur Deus potest esse humanitas\ Si minor est de possibih simihter sequitur omnem hominem contingit esse humanitatem; omnis homo potest esse Deus; igitur Deus 15 potest esse humanitas', subiecto utriusque sumpto praecise pro his quae possunt esse et pro his quae sunt, aliter non valet.

[CAP.

5 7 . D E MIXTIONE POSSIBELIS ET IN OMNI

IMPOSSIBILIS

FIGURA]

Sequitur videre de mixtione possibihs et impossibihs. Sed de ea potest patere ex illis quae dicta sunt circa mixtionem necessarii et possibilis \ pro eo quod semper illa de impossibih aequivalet ahcui de ne- 5 cessario, et ideo de ea non plus ad praesens.

[CAP.

5 8 . D E MIXTIONE PROPOSITIONUM ET ALIARUM M O D A L I U M IN PRIMA

DE POSSIBILI FIGURA]

De mixtione propositionis de possibili et aliarum modahum a quatuor famosis dicendum est post haec. Et primo in prima figura. Et est sciendum quod tahs mixtio non valet si ambae praemissae 5 sumantur in sensu compositionis. Sicut non sequitur omne animal esse hominem est scitum a te; omnem asinum esse animal est possibile; igitur omnem asinum esse hominem est possibile vel scitum a te\ Tamen quandocumque ahquis modus sumptus est inferior ad necessarium, cuiusmodi 8 eosdem] terminos add. A 1 9 altera] sumatur add. I 10 Si... div.] Sed A 1 11 sit] similiter I 13-14 Deus... human.] Deum contingit esse humanitatem A 1 14-16 Si... humanitas om. A 1 14 Si... possibili] sed minor est impossibilis BDIK 16 utriusque] propositionis add. BD '! praec. om. B D 17 et... sunt om. B ,i valet] oportet C, valeret D Cap. 57. - 4 ex illis] per ea C 4-5 possibilis] impossibilis AA^CEKV 4 alicui] uni AA^BE 6 et om. AXB C a f . 58. - 5 sciend.] primo add. D

CAP. 57. -

1

Supra, cap. 44-46.

8-9 quand.] quando A

5 imp.] possibili IK \\

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

491

10 sunt tales modi 'per se demonstrabile', 'per se notum' et huiusmodi, semper ex tali maiore de tah modo et minore de possibih sequitur conclusio de possibih; et etiam si maior fuerit de possibili et minor de tah modo. Et ratio est quia illa propositio de tah modo infert illam de necessario in eodem sensu; sed dictum est p r i u s 1 quod ex tah de neces15 sario et tah de possibih mixtio valet respectu conclusionis de possibih. Proportionahter dicendum est de ista mixtione quando altera sumitur in sensu divisionis et altera in sensu compositionis. Si autem utraque sumatur in sensu divisionis, si maior fuerit de possibih et minor de aho modo, valet quandocumque illa de alio modo infert suam de inesse; 20 quia ex tah de possibih et illa de inesse sequitur conclusio de possibih in eodem sensu, sicut dictum est p r i u s 2 . Si autem minor non inferat suam de inesse, non valet. Non enim sequitur 'omnis homo potest esse Deus; Sortes creditur esse homo; igitur Sortes potest esse Deus\ Si autem illa de possibili fuerit minor, raro vel numquam valet mixtio. 25 Sicut non sequitur 'omnis homo scitur esse Deus; humanitas potest esse homo; igitur humanitas potest esse Deus, vel scitur esse Deus\

[CAP.

59.

D E MIXTIONE PROPOSITIONUM

DE POSSIBHI

ET A L I A R U M M O D A L I U M IN SECUNDA

FIGURA]

Si utraque istarum propositionum sumatur in sensu compositionis, si ille modus non sit inferior ad necessarium vel aequivalens ei, non valet 5 mixtio in secunda figura. Sicut non sequitur nullum Deum esse hominem est scitum a te; quamhbet personam divinam esse hominem est possibile; igitur nullam personam divinam esse Deum est possibile'. Nec sequitur omnem Deum esse hominem est scitum a te; nullam personam divinam esse hominem est possibile; igitur nullam personam io divinam esse Deum est possibile'. Si autem illa de modo inferat illam de necessario, sequitur conclusio de possibili. 11 tali] mixtionc add. I 12 et 1 om. IK etiam om. AA X EV* 14 eodem] tali A | tali] sensu add. A 1 15 et] de add. C ; mixtio] non add. K 18 divis.] compositionis AXIK si] et A 1 21 minor] maior AXDI 22 valet] mixtio add. B 25 scitur] potest A potest esse] est B 26 vel... Deus om. B Cap. 59. - 4-5 non 1 ... figura trp. p. compos. (lin. 3) BD non add. IK

CAP. 58. -

1

Supra, cap. 44.

2

7 nullam] omnem I

Supra, cap. 34, lin. 26-38.

10 modo]

492

PAHS m - l CAP. 60

Consimiliter, si altera sumatnr in sensu compositionis et altera in sensu divisionis, si illa de modo non inferat illam de necessario, mixtio non valet; si inferat eam, valet respectu conclusionis de possibili. Si autem utraque sumatur in sensu divisionis, et illa de alio modo 15 non inferat illam de necessario, non valet mixtio. Sicut non sequitur 'omnis Deus scitur esse homo; quaelibet persona divina potest non esse homo; igitur quaehbet persona divina potest non esseDeus'. Nec sequitur 'omnis persona divina potest non esse homo; omnis Deus scitur esse homo; igitur quihbet Deus potest non esse persona divina'. Si autem 20 illa de modo inferat illam de necessario, tenet mixtio talis quando ex illa de necessario et illa de possibih valet mixtio.

[CAP.

60.

D E MIXTIONE PROPOSITIONUM DE POSSIBILI ET ALLARUM IN TERTIA FIGURA]

Quando autem praemissae tales disponuntur in tertia figura, si utraque sumatur in sensu compositionis, si illa de modo aho non inferat illam de necessario, non valet mixtio. Sicut non sequitur omnem ho- 5 minem esse Deum est scitum a te; omnem hominem esse humanitatem est possibile; igitur aliquam humanitatem esse Deum est possibile'. Sed si illa de modo inferat illam de necessario, est bona mixtio, tenens virtute istius regulae 'si praemissae sunt possibiles et compossibiles, conclusio est possibilis' et virtute istius omne necessarium est compossi- 10 bile possibili'. Si autem illa de possibih sumatur in sensu compositionis et alia in sensu divisionis, si illa de possibih non fuerit maior, non sequitur conclusio de possibih si illa de aho modo non inferat illam de necessario. Sicut non sequitur omnem hominem esse Deum est possibile; omnis 15 homo scitur esse humanitas; igitur aliquam humanitatem esse Deum est 12 Cons.] Similitcr CIV 4 13 si] autcm add. A 1 13-14 mixtio... valet 1 ] non sequitur 1 conclusio sed B 14 valet ] mixtio add. B 15 illa] alia add. A J CIKV 4 alio om. AA^CEIKV 4 16 non 1 om. A 1 17 Deus... homo trp. A 1 18 homo] Deus B, quod corr. A 1 , om. I 19 scitur] non add. AA X CDV 4 20 quilibet] omnis D 21 modo] non add. AA X CV 4 22 possib.] non add. A Cap. 60. - 3 tales] universale I 4 alio om. I . alio non om. A 1 5 illam] suam C 8 modo... necess.] necessario... illo et add. e converso debet esse A 1 9 composs.] impossibilis et add. et A 1 10 possib.] compossibili A 1 10-11 comp.] possibile CV 4 11 possib.] compossibili A 1 13 non om. DK 14 «i] nisi I, autem add. B ;| de... modo om. A 1 m alio om. BDEIK

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS

De

IneSse

493

possibile'. Similiter non valet si minor fuerit de possibili. Per eosdem terminos patet. Si autem illa de possibili sumatur in sensu divisionis et illa de modo 20 alio in sensu compositionis, si illa de possibili fuerit maior, sequitur conclusio de possibili si minor inferat suam de inesse. Et hoc est verum quando maior est universahs. E converso est quando maior est particularis. Cuius ratio est, quia iha de modo, sicut d i c t u m e s t , infert suam de inesse; sed ex tali de possibih et illa de inesse est tahs mixtio 25 conveniens, sicut dictum est p r i u s \ Si autem iha de possibih fuerit minor, valet mixtio; sicut sequitur omnem hominem esse Deum est scitum a te; omnis homo potest esse humanitas; igitur aliqua humanitas potest esse Deus', sumpto subiecto conclusionis pro eo quod potest esse. 30 Si autem utraque sumatur in sensu divisionis, valet mixtio respectu conclusionis de possibili quando illa de modo infert suam de inesse.

[CAP.

61.

D E MIXTIONE PROPOSITIONUM DE

ET A L I A R U M M O D A L I U M IN PRIMA

CONTINGENTI

FIGURA]

Ultimo videndum est de mixtione propositionis de contingenti et ceterarum propositionum modalium. Et primo esset dicendum de mix5 tione ex propositionibus de contingenti et impossibili, sed illa patet ex mixtione contingentis et necessarii propter causam frequenter d i ct a m 1 ; ideo dicendum est de mixtione contingentis et aharum modalium, et primo in prima figura. Et est primo sciendum quod si utraque sumatur in sensu composiio tionis, si illa de modo non inferat illam de necessario, non valet mixtio. Sicut non sequitur omne animal esse hominem est scitum a te; omnem asinum esse animal est contingens; igitur omnem asinum esse hominem 17 minor] maior K 20 alio om. A 1 1 i l l a ] altera A 1 non add. A 1 24 illa] tali C 31 infert] infcrat ACV*

21 minor] non add. K

Cap. 61. - 4 ceter.] aliarum A 1 5 ex 1 ] de A C \\ et] de add. B tione] propositionis add. D 12 hominem] animal A \ om. B 1

6 ct necess. om. AH

23 cst] 1 mix-

Supra, cap. 34, lin. 26-38 et cap. 58, lin. 20-21.

CAP. 61. - 1 Quia scilicet propositio de impossibili aequivalet propositioni de necessario, ut dictum est supra, cap. 40, lin. 4-5 et cap. 50, lin. 3-4.

PARS m - i

494

CAP. 61

est contingens vel possibile'. Nec sequitur omne animal esse hominem est contingens; omnem asinum esse animal est scitum a te; igitur omnem asinum esse hominem est possibile vel contingens'. Si autem illa de modo inferat illam de necessario, est bona mixtio, quia ex tali de necessario et illa de possibih sequitur conclusio de possibili, sicut dictum est p r i u s 2 ; sed illa de possibili sequitur ad illam de contingenti, igitur etc. Si autem illa de contingenti sumatur in sensu compositionis et alia in sensu divisionis, si ilJa de contingenti fuerit maior, non valet mixtio. Sicut non sequitur omne album esse hominem est contingens; omnis asinus scitur esse albus; igitur omnem asinum esse hominem est possibile'. Si autem illa de alio modo inferat illam de necessario, mixtio est bona. Simihter dicendum est si illa de contingenti sit minor. Si autem illa de contingenti sumatur in sensu divisionis, si sit maior, semper sequitur conclusio de possibili quando minor infert suam de inesse et aliter non, quia dictum est p r i u s 8 quod ex tali de contingenti et illa de inesse sequitur conclusio de possibili. Si autem minor non inferat suam de inesse, non valet mixtio. Quando autem illa de contingenti est minor, non valet mixtio; sicut non sequitur omne album esse hominem est scitum a te; omnis asinus contingenter potest esse albus; igitur omnis asinus potest esse homo\ Si autem utraque sumatur in sensu divisionis, si maior fuerit de contingenti, sequitur conclusio de possibili quando minor infert suam de inesse; quando non infert suam de inesse, non valet. Si autem illa de contingenti fuerit minor, non valet; sicut non sequitur omne album scitur a te esse homo; omnis asinus contingenter est albus; igitur omnis asinus potest esse homo\

15

20

25

30

35

13 vel] o m n e m asinum esse hominem est add. A 1 ;; possib.] impossibile A 16 d e ] alio add. D 20 cont.] possibili A^DC 21 si] autem add. A 1 22 omne a l b u m ] omnem asinnm B || est] possibile vel add. B 23 possib.] vel contingens add. B 25 bona] vel add. B || S i m . ] Consimiliter B D 29 minor om. A C V 4 30-31 Quando... mixtio om. (hom.) A X BIK 31 est] erit C V 4 32 albus] asinus A 34-05 cont.] possibili A C V 4 36 inesse] sed add. D 37 cont.] compossibili A, possibili C V 4 39 h o m o ] quod tamen manifeste est falsum add. mg. (alia manu) B 2

Supra, cap. 44.

8

Supra, cap. 54, lin. 26-33.

SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS [CAP.

62.

D E MIXTIONE PROPOSITIONUM ET A L I A R U M IN SECUNDA

5

io

i5

20

De

IneSse

495

DE CONTINGENTI

FIGURA]

In secunda figura, si utraque propositionum sumatur in sensu compositionis, non valet mixtio respectu conclusionis de contingenti nec respectu conclusionis de possibili, nisi illa de alio modo inferat illam de necessario. Unde non sequitur omnem Deum esse hominem est scitum a te; quamlibet personam divinam non esse hominem est contingens; igitur quamlibet personam divinam non esse Deum est possibile'. Nec sequitur 'nullum Deum esse hominem est scitum a te; quamhbet personam divinam esse hominem est contingens; igitur quamhbet personam divinam non esse Deum est possibile'. Si autem illa de modo inferat illam de necessario, est mixtio bona. Si autem illa de contingenti sumatur in sensu compositionis et illa de aho modo in sensu divisionis, si illa de contingenti fuerit negativa, non valet mixtio. Sicut non sequitur 'nullum Deum esse hominem est contingens; quaehbet persona divina scitur esse homo; igitur quaehbet persona divina potest non esse Dcus\ Simihter, si affirmativa fuerit de contingenti, non valet. Non enim sequitur omnem Deum esse hominem est contingens; quaelibet persona divina scitur non esse homo; igitur quaelibet persona divina potest non esse Deus\ Si autem illa de contingenti sumatur in sensu divisionis et aha in sensu compositionis, non valet mixtio. Patet per eosdem terminos. Si autem utraque sumatur in sensu divisionis, non valet mixtio, sicut per eosdem terminos patet.

[CAP.

63.

D E MIXTTONE PROPOSITIONUM DE

CONTINGENTI

ET ALLARUM M O D A L I U M IN TERTLA FIGURA]

In tertia figura, si utraque sumatur in sensu compositionis, non valet mixtio respectu conclusionis de contingenti nec respectu conclu5 sionis de possibih, nisi illa de alio modo inferat illam de necessario. Sicut Cap. 62. - 3-4 compos.] divisionis K 4 concl.] propositionis D 6 Deum... hom.] hominem esse Deum A C I K V 4 9 Deum... hominem] hominem esse Deum A J CIKV 4 10 hominem] Denm C 11 non om. A n non... possibile] esse hominem est contingens vcl possibile A 1 || D e u m ] hominem D 13 cont.] possibili A 1 17-20 Similiter... Deus rep. CV 4 , om. A 1 18 valet] miztio add. AB 19 scitur mg. D, potest A non om. K 23 divis.] etiam add. D Cap. 63. - 4 nec] vel A 1

5 nisi] si C V 4

PARS ni-2 CAP.

496

20

non sequitur omnem hominem esse Deum est scitum a te; omnem hominem esse humanitatem est contingens; igitur ahquam humanitatem esse Deum est possibile\ Consimiliter est dicendum quando illa de contingenti sumitur in sensu compositionis et aha in sensu divisionis. Si autem illa de contingenti sumatur in sensu divisionis et subiectum 10 supponat pro his quae sunt et fuerit universalis et aha de modo inferat suam de inesse, sequitur conclusio de contingenti. Et simihter est quando est e converso. Consimiliter, si utraque sumatur in sensu divisionis, valet mixtio quando illa de aho modo inferat sua de inesse.

[CAP.

64.

D E MIXTIONE PROPOSITIONUM ALLARUM A PRAEDICTIS

MODALIUM

QUATUOR]

Si fiat mixtio ex propositionibus modahbus aliorum modorum ab ilhs quatuor, aut utraque propositio sumitur in sensu compositionis sive in tah sensu per quem denotatur modus verificari de sua de inesse, aut 5 sub aho sensu. Si primo modo, raro valet mixtio, quia numquam valet nisi quando tales modi non possunt verificari de praemissis nisi ahquis eorum verificetur de conclusione sequente ex praemissis. Quod non semper tenet, quia quamvis una praemissa sit scita et alia credita, non oportet conclusionem sciri. Et ita est de aliis. io Si autem praemissae sumantur in alio sensu, tunc si minor inferat suam de inesse in prima figura, semper conclusio sequitur in eadem figura de eodem modo de quo est maior. Sicut sequitur 'omuis homo per se est animal; ahquod album scitur esse homo; igitur ahquod album per se est animaT, quia ex eadem maiore et illa de inesse sequitur eadem is conclusio; et per consequens eadem conclusio sequitur ex maiore et antecedente ad illam de inesse. Per ista et praedicta potest studiosus cognoscere quando mixtio ex tahbus valet vel non valet in aliis figuris. 6 est scitum] non scitur A 1 i; a tc om. BCIV 4 9 compos. ... divis. trp. K |] alia] altera 11 et 1 ] vel B ii de] alio add. B D 12 contingenti] sicut ex illa de contingenti tali et illa de inesse quitur conclusio de contingenti add. C V 4 ,j simil.] aliter A 1 12-13 quando est] quandocumque 13 Cons.] Similiter A, considera B, est add. A 1 divis.] non C V 4 14 inesse] Et... exponere (iut cap. litu 20-25) add. DFI Gem.

E seA 64,

Cap. 6 4 . - 3 Si] Post praedicta dicendum est de mixtione ex propositionibus aliorum modalium ab illis quatuor. Unde sciendum quod praem. I 3-19 Si... figuris in imo /., (sed lin. 15-19 legi non possunt) D 6 quia] vel K 7 verif.] praedicari B 8 e x ] illis add. D 10 sciri] vcl credi add. A !! de] multis add. BDI 12 eadem] prima B 15 illa] alia C V 4 16 et 1 ] ex add. B 17 inesse] cuius est illa de modo CV 4 18 ista et] per add. B, om. A A 1 H cogr Dscere] elicere A 1 |; quando] quomodo B |[ e x ] in AA X DE 19 vel] et quomodo B

SYLLOGISMI EX PROPOS. EXPONENTES HABENTIBUS

497

30

Et ista de mixtionibus ad praesens sufficiant, quamvis multa causa brevitatis sint omissa, quae tamen ex praedictis a studiosis elici possunt. Illa autem quae dicit A r i s t o t e l e s in mixtionibus suis, quae aliquibus de praedictis videntur contradicere, solvi possunt per aliquas regulas s u p e r i u s datas, quorum solutio expressius patebit super li25 brum Priorum, si contingat me illum librum exponere.

[CAP.

65.

DE

SYLLOGISMO FACTO EX PROPOSITIONIBUS PLURES

5

io

i5

20

HABENTIBUS

EXPONENTES]

Postquam visum est quomodo syllogismus fit ex propositionibus cam de inesse quam de modo quae exponentes plures non habent, videndum est quomodo syllogismus fit ex propositionibus plures exponentes habentibus, cuiusmodi sunt exclusivae, exceptivae, reduplicativae et huiusmodi, de quibus dictum est p r i u s Pro quibus utendum est ista regula generah, quod quandocumque quaehbet exponens conclusionis vel ipsa conclusio sequimr ex ahquibus exponentibus praemissarum vel ex ahqua exponente unius praemissae et aha praemissa, semper est syllogismus bonus, et aliter non. Et ideo ad videndum an talis discursus sit bonus vel non, oportet dihgenter videre quae sunt exponentes tahum praemissarum et conclusionis et quomodo se habent secundum consequentiam ad invicem. Sicut ad videndum an iste discursus sit bonus 'omnis homo, in quantum homo, est risibihs; animal est homo; igitur animal, in quantum homo, est risibile', oportet videre exponentes maioris et conclusionis. Unde exponentes maioris sunt istae 'omnis homo est homo', 'omnis homo est risibihs', 'si ahquid est homo, ipsum est risibile'. Exponentes conclusionis sunt istae 'animal est homo', 'animal est risibile', 'omnis homo est risibilis', 'si ahquid est homo, ipsum est risibile'. Nunc autem sequitur 'omnis homo est homo, igitur animal est homo'. Similiter sequitur 'omnis homo est risibihs, 20-25 Et... cxponcre habummt in fine cap. 63 DFI Gem.f habent hic B (E inter tmcos), O, om. AA*CKV 4 23 aliquas] alias B 24 supcrius] infcrius I quorum] quae B, ctiam add. D |i cxpr.] cxpressc BI 25 m c ] forsan add. D ,, exp.] et ideo ad praescns transeo add. B Cap. 65. 3 fit] tam add. CV 4 • e x ] de A C V 4 6 e x d . ] et add. A^CV 4 exc.]et add. A 1 8 quibus] quo ABD 10 aliqua] alia B .: unius] alicuius A 1 11 alia] aliqua A X B 12 disc.] syllogismus A X D 13 sunt] sint CV 4 , om. I talium] propositionum add. A ;; praem.] propositionum A 1 16 risib.] risibilis A C V 4 17 mai. 1 ] praemissarum CV 4 21 homo 1 ] omnis homo est risibilis add. I 22 sequitur om. AXBI

CAP. 65. -

1

In parte II, cap. 16-18.

ockham, summa logicab

32

498

PARS III-L CAP. 52

igitur animal est risibile'. Aliae duae exponentes conclusionis sunt exponentes maioris. Ex quo patet quod omnes exponentes conclusionis sequuntur ex antecedente, et ita discursus est bonus. Et ideo quilibet talis discursus est bonus 'quilibet logicus, in quantum logicus, differt a grammatico; grammaticus est logicus; igitur grammaticus, in quantum logicus, differt a grammatico,; sed maior est falsa. Ex isto patet quod semper in prima figura ex maiore reduplicativa et minore reduplicativa vel non reduplicativa sequitur conclusio reduplicativa. Sicut sequitur 'omnis homo, in quantum rationahs, est susceptibihs disciplinae; animal est homo; igitur animal, in quantum rationale, est susceptibile disciplinae'; 'omne agens, in quantum agens, differt a passo; ahquod passum est agens; igitur ahquod passum, in quantum agens, differt a passo'. Et non solum sequitur conclusio reduphcativa, sed etiam sequitur conclusio sine reduphcatione, quae est praeiacens illius reduplicativae. Quod autem omnes tales syllogismi sunt boni, patet, quia, sicut inductive patet, quaelibet exponens consequentis sequitur ex ahqua exponente antecedentis vel ex aliqua exponente et minore, vel est eadem cum aliqua exponente maioris. Sed si minor fuerit reduphcativa et maior non, quamvis sequatur conclusio sine reduphcatione, non tamen sequitur conclusio cum reduphcatione. Unde non sequitur 'omne susceptibile disciplinae est album; omnis homo, in quantum rationalis, est susceptibihs disciplinae; igitur omnis homo, in quantum rationahs, est albus', quia ista exponens consequentis 'si ahquid est rationale, ipsum est album/ non sequitur ex ahqua exponente minoris nec etiam cum maiore, sicut inductive patet. Quae dicta sunt, intelligenda sunt quando reduplicatio proprie sumitur et manet non negata. Si enim reduphcatio fuerit negata in maiore et affirmata in conclusione, non valet discursus. Unde quamvis iste discursus sit bonus 'omnis homo, in quantum albus, non est musicus; Sortes est homo; igitur Sortes, in quantum albus, non est musicus', tamen iste discursus non valet 'nullus homo, in quantinn albus, estmusicus; Sortes est homo; igitur Sortes, in quantum albus, non est musicus'; sed

25

30

35

40

45

50

25 ita] ille B, ille add. A 1 |; Et ideo] sed non A 1 26-27 g r a m m . ] sed add. C V 4 3(K31 r e d u p l . . . . redupl.] de inesse valet discursus B 32 rationale] homo I 34 aliquod] aliquid E 37 autem om. BI i| sunt] sint D 38 sicut... potest om. D 39 ex om. A C V 4 I! vel 1 ] quae C V 4 , om. A 41 Sed si] Si autem A 1 !j non om. C V 4 45 in qu.] est add. 11> ista] est add. A C V 4 46 aliquid] aliquod AXE 47 etiam] est eadem A ;, sicut] sit B, ut D i| ind.] reductive V 4 47-56 Quae... albus in imo /"., sed ut addendum p. album (lin. 86) D 49 negata] negativa IK 53 in qu.] homo add. B jj musicus] unicus (etiam infra) B

SYLLOGISMI EX PROPOS. EXPONENTES HABENTIBUS

499

55 sequitur ista conclusio 'igitur Sortes non est musicus in quantum est albus\ In secunda autem figura, quaecumque praemissa sumatur cum reduplicatione et alia sine reduplicatione, non sequitiu: conclusio reduplicativa. Sicut non sequitur 'omnis homo, in quantum animal, est sen60 sibilis; nullum album est sensibile; igitur omne album, in quantum animal, non est homo\ Nec potest syllogismus reduci in primam figuram per conversionem, quia reduphcativa non convertitur in reduphcativam. Non enim sequitur 'omnis homo, in quantum animal, est sensibihs, igitur ahquod 65 sensibile, in quantum animal, est homo\ quia condicionahs exponens consequentis non sequitur ad condicionalem exponentem antecedentis, nec ad aliquam aharum, sicut manifeste patet. Quamvis autem in secunda figura ex talibus propositionibus non sequatur conclusio reduphcativa, sequitur tamen conclusio in qua ne70 gatur reduplicatio, et per consequens non est reduplicativa. Unde bene sequitur 'omnis homo, in quantum animal, est sensibihs; nullum album est sensibile; igitur nullum album, in quantum animal, est homo\ quia ex praedictis praemissis sequitur ista conclusio 'nullum album est homo\ et sequitur 'nullum album est homo, igitur nullum album, in quantum 75 animal, est homo\ Si autem omnes praemissae sunt reduphcativae, ita quod in utraque reduplicatio cadens super idem sit affirmativa, sequitur conclusio reduplicativa. In tertia autem figura, si maior universahs fuerit reduphcativa et aha 80 non reduphcativa, sequitur conclusio reduphcativa. Sequitur enim 'omnis homo, in quantum animal, est sensibihs; omnis homo est albus; igitur ahquod album, in quantum animal, est sensibile', quia conversa minore 56 Novum cap. incipiunt AXF Gem. 57 secunda] tertia I - quaec.] quandocumque et add. s. lin. aliqua B 57-58 cum red.] reduplicative B 58 reduplicatione om. A C V 4 58-59 reduplicativa] cum reduplicationc C 59 animal] albus B 59-60 sensib.] sensibilc A B C K V 4 60 album 1 ] animal BI „ omne om. AI ; album 1 ] animal ACIV 4 61 h o m o ] Nec sequitur 'omnis homo, inquantum animal, non est inanimatum (animatum Gem.); omne album est inanimatum (animatum Gem.); igitur omne album, in quantum animal, non est homo* add. D Gem. 62 syllog.] talis add. D <1 conv.] reduplicativac add. A 63 non om. C V 4 64 sensib.] sensibilc AA X CDK ]! aliquod] animal A*IK 65 animal] homo C 66 cons.] conscquens D , antec.] antecedens DI 67 aliarum] aliam A X BI 70 reduplicativa] reduplicatio C V 4 71 sern.] scnsibile A C V 4 71-72 album... a l b u m ] animal... animal A X B 74 et... homo om. (hom.) A1! jj est... album 1 om. B 74-75 album 1 ... h o m o ] animal in quantum homo vel animal est homo, quia ex pracdictis praemissis sequitur ista conclusio, idco etc. A 75 animal] album B 76 sunt] sint DI ,: utr.] sit add. A l 77 cadens... idem] si illa A \ om. A H affirm.] affirmata A*B 79 Novum cap. incipiunt AXF 79 maior] minor I !| univ. fucrit trp. AA*CV 4 ;; alia] fiicrit add. D 82 minore] maiore B

PARS III-L CAP.

500

52

fit syllogismus reguktus per dici de omni in prima figura. Sed si minor fuerit reduplicativa, non sequitur conclusio reduplicativa. Non enim sequitur 'omnis homo est albus; omnis homo, in quantum animal, est 85 sensibihs; igitur aliquod sensibile, in quantum animal, est album'.

[CAP.

66.

DE

SYLLOGISMO FACTO EX

EXCLUSIVIS]

Circa exclusivas est sciendum quod in prima figura ex omnibus exclusivis contingit inferre exclusivam. Sicut sequitur 'tantum homo currit; tantum album est homo; igitur tantum album currit'. Simihter ex maiore exclusiva et minore universali non sequitur conclusio, nec particularis nec universalis. Sicut non sequitur 'tantum animal est homo; omnis asinus est animal; igitur aliquis asinus est homo\ Sed ex maiore universah et minore exclusiva sequitur conclusio particularis, sed non conclusio exclusiva. In secunda figura ex omnibus exclusivis non sequitur exclusiva. Sicut non sequitur 'tantum animal est homo; tantum non-homo non est homo; igitur tantum non-homo non est animal\ Non enim sequitur 'tantum ens est homo; tantum non-homo non est homo; igitur tantum non-homo non est ens\ quia infert istam 'non-homo non est ens\ cum eius opposita sit vera 'omnis non-homo est ens\ In tertia figura ex omnibus exclusivis non sequitur exclusiva; quia non sequitur 'tantum animal est homo; tantum animal est asinus; igitur tantum asinus est homo\ Nec sequitur 'igitur asinus est homo\ sicut nec ex duabus universahbus affirmativis sequitur conclusio in secunda figura. Si autem maior sit universalis et minor exclusiva, sequitur conclusio particularis.

83 minor] maior K

5

io

15

20

84 redupl.1] vel minor particularis add. A C V 4

Cap. 66. - 2-21 Totum cap. (manu correctoris) in imo f . B 4 Similiter] Sed A x FO Gem. 5 nec otn. ACEV 4 6 nec univ. om. CV 4 8sed]etACEV4 9 concl.] e converso B, om. A 10 secunda] tertia AK || sequ.] conclusio add. AA X E 1 non 8 om. K 12 animal] vel sic add. DF Gem. N o n ] nec A |! enim om. ADF Gem. 13 ens] non add. B || non est] est non A C V 4 14 quia] praemissae sunt verae et conclusio &lsa, quia conclusio add. DF Gem. • non om. D ens] quae falsa est add. BDF Gem. 15 omnis] omne B 16 tertia] etiam add. D [| omnibus om. AXDI -j exclusivis] etiam add. I \\ sequ.] conclusio add. I 18 tantum... igitur om. (hom.) B || Nec... homo 1 mg. V 4 , om. AXDIK |; asinus est homo] homo est asinus B 19 sequ.] aliqua add. D !| secunda] tertia A A 1 ! 20 excl.] tunc add. B

DE SYLLOGISMIS HYPOTHETICIS [CAP.

67.

D E SYLLOGISMO F A C T O EX

501 EXCEPTIVIS]

Circa exceptivas autem est sciendum quod ex omnibus exceptivis in prima figura non sequitur conclusio. Sicut non sequitur 'omnis homo praeter Sortem currit; omne animal praeter animal irrationale est homo; 5 igitur omne animal praeter animal irrationale currit'. Similiter ex maiore exceptiva et minore de inesse non sequitur generahter conclusio, quia non sequitur 'omnis substantia praeter substantiam corpoream est substantia incorporea; homo est substantia; igitur homo est substantia incorporea'. Simihter in secunda figura et in tertia non valet. 10 Per praedicta potest sciri quomodo syllogizandum est ex aliis propositionibus habentibus plures exponentes. Per praedicta etiam a principio istius tractatus potest sciri quomodo differenter syhogizandum est ex ilhs de modo et ahis propositionibus habentibus plures exponentes quando propositiones sunt de praesenti, 15 quando de praeterito, quando de futuro, quando de recto et quando de obliquo. Et ista de syllogismis ad praesens sufficiant.

[CAP.

5

10

68.

DE

SYLLOGISMIS

HYPOTHETICIS]

Dicto de syhogismis categoricis, dicendum est de syhogismis hypotheticis, et primo de syllogismis ex condicionali. Et est sciendum quod semper ex condicionali et antecedente, vel ahquo antecedente ad antecedens ihius condicionahs, sequitur consequens. Sicut sequitur 'si homo currit, animal currit; homo currit; igitur animal currit'. Similiter sequitur 4si homo currit, animal currit; omnis substantia currit; igitur animal currit'. Sed ex condicionah et consequente non sequitur antecedens. Non enim sequitur 'si homo currit, animal currit; animal currit; igitur homo currit'. Simihter ex condicionali maiore ct condicionah Cap. 67. - 2 autem om. A X DV 4 est om. BCIV 4 omn.] universalibus A 1 4 animal om. A^BI 5 animal* mg. I, om. C 6 except.] exclusiva CV 4 de inesse] non exceptiva D, om. B 8 inc.] omnis add. ACIKV 4 igitur] omnis add. A 9 in a om. AA^CV 4 tertia] figura add. CV 4 10-11 Per... exp. om. A C V 4 10 quom.] quando B, qualiter I 12 tract.] et praecedentis add. DI, sciJicet praecedentis add. K 13 de] in CV 4 14 praes.] et add. I 15 praet.] et add. A l I quando] etiam add. B, sunt add. DI de 8 ] in BIK et om. CDV 4 de 4 ] in BDK Cap. 6 8 . - 2 syllog." om. A1! 3 syllog.] syllogismo A1!r ex] de CV 4 , om. A 1 j; Et] ubi primo D 4 et] in A 1 et antec.] vel consequcnte K vel] in add. A1 5 homo] Sortes A 1 6 currit 1 ] omnis add. I 6-7 homo... currit* om. (hom.) AA X CKV 4 6-8 Similitcr... currit om. (hom.) I 8 Sed] Similiter B 8-9 antec.] syllogismus B 9 animal 1 ... currit 1 om. A1 10 homo] animal A 1 Simil.] Sed A 1

PARS III-L CAP.

502

52

minore, habente pro consequente antecedens primae, est bonus syllogismus. Sicut sequitur €si homo currit, animal currit; si Sortes currit, homo currit; igitur si Sortes currit, animal currit\ De aliis dictum est p r i u s in tractatu de propositionibus \ Quia ex ilhs potest ehci modus arguendi ex aliis propositionibus hypotheticis, 15 ideo propter brevitatem pertranseo.

11 primae] primo ACIV 4 , condicionalis add. D 12 homo] Sortes A 1 13 homo... animal 1 trp. A || currit ] igitur add. B 14 aliis] hypotheticis add. D propos.] hypotheticis add. mg. B, de praesenti add K || Quia] et A 1 15 illis] ibi dictis D || hypoth.] et add. AXD 16 ideo] iam B !; brevit.] ad praesens add. D !| pertr.] transeo I 1

In Parte II, cap. 30-37.

SUMMA

LOGICAE

PARS III TRACTATUS SECUNDUS DE

SYLLOGISMO

DEMONSTRATIVO

[ C A P . 1 . Q U I D INTEIXIGITUR PER HUNC ET QUOT

MODIS

TERMINUM

DICITUR

'DEMONSTRATIO'

'SCIRE' ? ]

Postquam dictum est de syllogismo in communi, sequitur nunc tractare de speciebus syllogismi. Et quia nobilior est demonstratio, ideo 5 primo de demonstratione oportet dicere K Omnis autem demonstratio componitur ex propositionibus et propositiones ex terminis. Unde, quia terminorum et propositionum ex quibus constat demonstratio sunt quaedam condiciones propriae, non omnibus terminis et propositionibus competentes, ideo primo dicendum est de terminis et condicionibus 10 eorum, secundo de propositionibus requisitis ad demonstrationem, tertio de demonstratione. Oportet autem in principio scire quod, secundum doctrinam A r is t o t e l i s , demonstratio est syllogismus faciens scire2. Ista enim definitio 'syllogismus faciens scire' est definitio exprimens quid nominis istius 15 termini <demonstratio\ Et ideo sicut in omni disputatione et veritatis inquisitione oportet significata vocabulorum supponere, ita volenti tradere notitiam demonstrationis et partium suarum oportet praemittere quid per hunc terminum <demonstratio, importatur. Quod non est aliud quam definitionem exprimentem quid nominis declarare. 20 Dico igitur quod omnes de demonstratione loquentes per hunc terminum <demonst^atio, non intelhgunt nisi syllogismum facientem scire. Cap. 1. - Hinc E signijicabit lectiones editionis Marci de Benevento (Venetiis 1508). 3 syllog.] syllogismis AA 1 3-4 sequitur... tract.] tractandum est A 1 , sequitur tractatus I 4 nobilior] notior I 5 dicere] disserere BEK, distinguere CV* 8 et propos. om. E 9 tcrminis ct om. A^DE 10 propos.] condicionibus A !J requisitis] quae requiruntur B i dem.] et add. AXD 12 in princ.] primo AXDE 12-13 doctr. Arist.] Aristotclem A 13 enim] cst I 13-14 def.] demonstratio A 1 14 est... 1 a expr.] exprimit A 15 termini] nominis A ; et ] ctiam add. E 16 supp.] praesupponere AA 1 i u ] ideo ADE, oportet A 1 , bene add. E 17 praem.] ponere I 18 hunc term.] hoc nomen K import.] denotatur B , Quod] et A , non] nihil A 1 20 omncs] qui add. I loqu.] loquuntur I, quod add. A 1 21 nisi] aliud quam AXD

CAP. 1. - 1 Haec pars in codice V 4 Liber Posteriorum inscribitur; Aristoteles enim de syllogismo demonstrativo in libris Posteriorum Analyticorum agit. Pro toto hoc tractatu utile erit adire opus D. Webering, Theory of Demonstration according to William of Ockham (Franciscan Institute Publications, Philosophy Series 10, St. 2 Aristot., Anal. Poster. I, c. 2 (71b 17-18). Bonaventure, N.Y. 1953). t

506

PARS n i - 2 CAP.

20

Sed quia 'scire' in diversis locis aequivoce accipitur, videndum est quomodo 'scire' in hac definitione accipitur. Unde sciendum est quod quamvis 'scire' diversis modis accipi possit, sufficiat tamen ad praesens dicere quod tribus modis dicitur 8. Uno modo 'scire' est evidens com- 25 prehensio veritatis. Et sic dicuntur sciri non tantum necessaria sed etiam contingentia, sicut 'scio te sedere et 'scio me intelhgere et vivere'. Secundo modo dicitur scientia evidens comprehensio veritatis quae non potest esse falsa. Et sic dicuntur sciri tantum necessaria et non contingentia. Tertio modo dicitur scientia evidens comprehensio unius veritatis 30 necessariae per evidentem comprehensionem duarum veritatum necessariarum, in modo et figura dispositarum, ut illae duae veritates faciant tertiam veritatem evidenter sciri, quae ahter esset ignota. Et sic accipitur 'scire' in praedicta definitione. Omnes enim recte loquentes de demonstratione per demonstrationem intelligunt syllogismum compositum ex 35 duabus praemissis necessariis notis, per quas scitur conclusio quae aliter foret ignota, nisi forte in eodem tempore simul concurrant cum ilhs praemissis ahae praemissae sufficientes ad causandum notitiam eiusdem conclusionis. Quamvis igitur probari non possit quod demonstratio est syllo- 40 gismus faciens scire, modo praeexposito, sicut nec significatum vocabuh nec definitio exprimens quid nominis probari potest nisi per usum loquentium, constituendum est tamen pro fundamento quod demonstratio est syllogismus faciens scire, super quo omnia dicenda in sequentibus fundabuntur, et per ipsum probabuntur quando necesse erit proba- 45 tionem adducere. 22 aequiv.] diversimode B 23 hac] ista I 23-26 Unde... veritatis] Unde ad praesens sufficiat quod scire uno modo dicitur omnis comprehensio veritatis A 1 24 accipi possit] accipiatur C, accipitur V 4 ,i pracsens] prius add. I 25 quod] triplicitcr sive add. A ; U n o ] enim add. B ; scire] scientia A C V 4 \\ est] dicitur DE 26 Et om. C V 4 ; dicuntur] sumitur B sciri] scire BIV 4 27 scio 1 ... m e ] scire se... scire se A j m e ] te I 28 scientia] scire EI , verit.] eius B 29 dicuntur] sumitur B ; sciri] scire B V 4 30 scientia] scire E, om. I ;i evidens] cuius B, om. AEI ' unius mg. I, om. A X D 31 duarum om. AXD 31-32 nccess.] puta duarum praemissarum add. AXDE 32 u t ] ct A J DE '! faciant] faciunt A*E, facient D, illam add. A 33 sciri] scire CV 4 , quod corr. B ; ignota] ignorata A X D 34 praed.] prima I 35 compos.] componi V 4 , om. D 36 necess.] et add. IK 37 foret] esset AXI |! ignota] i g n o r a u A*D simul] communicent et add. A 38 causandum] concludendum I i: notitiam] naturam I 40 non om. B 42 def.] dispositio B ' probari] non add. D 42-43 loqu.] loquendi I 43 const.] scicndum A, figendum E, considerandum I pro fimd.] praesuppositoB 44 super quo] similiter quomodo B 44-45 sequ.] inferius AI, dicenda add. I 45fund.] fundantur A X D !| probabuntur] probantur A X DV 4 erit] est B, sit I 8 Robertus Grossatesta, Irt Aristot. Anal. Poster., I, c. 2, tt. 7-9 (ed. Venetiis 1521, f. 3), quatuor modos sciendi distinguit.

DB TERMINIS DEMONSTRATIONIS [CAP.

2.

Qui

TERMINI INGREDIUNTIIR

507

DEMONSTRATIONEM ? ]

Ex quo omnis demonstratio est syllogismus, necesse est omnem demonstrationem tres terminos ad eius constitutionem requirere. Non omnes autem termini possunt ingredi demonstrationem affirmativam ex 5 propositionibus mere de inesse et mere de praesenti. Illi enim termini qui de nullo possunt praedicari nisi contingenter vel falso, ipsis sumptis significative, numquam possimt significative sumpti esse partes demonstrationis talis. Et ideo tales termini 'chimaera', 'corpus infinitum', 4creatura infinita> et huiusmodi non possunt, si significative sumantur, esse io termini in demonstratione tah, quamvis possint in demonstratione negativa, quia etiam negative possunt de ahis necessario praedicari. Similiter, quamvis tales termini 'album', 'nigrum', 'cahdum' et huiusmodi non possint esse partes propositionum necessariarum mere de inesse et mere de praesenti affirmativarum, quia tamen possunt esse 15 partes propositionum de possibih necessariarum, ideo tales demonstrationem ingredi possunt. Unde breviter, secundum diversitatem demonstrationum, de qua dicetur i n f e r i u s 1 , omnes termini ahquam demonstrationem ingredi possunt; sed non omnes ingredi possunt demonstrationem potis20 simam, de qua i n f e r i u s 2 dicetur. Termini autem ilh qui demonstrationem potissimam ingredi possunt, sunt praecise subiectum, passio et definitio. Ad cuius evidentiam sciendum est quod passio 8 non est ahqua res inhaerens subiecto, iho modo quo calor inest igni, sed passio est quod25 dam praedicabile, distinctum a subiecto, et reahter importans ihud idem quod important subiectum et ahquid plus, vel saltem ihud idem aho modo. Et eodem modo est de definitione: ut isti termini ex quibus componitur demonstratio mentahs sint ita distinctae res exsistentes in mente Cap. 2 . - 2 syllog.] faciens scire add. A 1 necess. ... omnem] necessario oportet ad A 3 tres om. BD i! requ.] haberc A 1 4 e x ] de A J D 6 praed.] probari D ' vel] et A J B ; falso] false AA J E, primo B, respcctu I 10 possint] possunt AV 4 , esse add. E, om. BI 11 quia om. I etiam] et BD, in E, om. AA X I ' negative] negativa E aliis] et add. A, de add. I ! praed.] probari BV 4 12 quamvis] quando I 13 possint] possunt BDEI 14 mere om. AE 15 necess.] negativarum K, et add. CV4 19 ingredi possunt] ingrediuntur C 23 est 1 mg. I, om. AXB 24 illo] primo B 25dist.] demonstratum B et] etiam BDI, om. E 26 et] vel B aliquid] adhuc A 27 modo] dicendum add. AlD 27-28 ut... sint] ct... sunt E 27 termini] mentales add. s. lin. A 28 mentalis om. A ita dist.] illae B, indistincte I

CAP. 2. - 1 Infra, cap. 17-21. supra, Parte I, c. 37.

2

Infra, cap. 40.

8

De passione videsis

PARS ni-2 CAP.

508

20

sicut voces correspondentes eis in demonstratione vocali sunt distinctae voces in aere, de quibus diffiisius dicetur i n f e r i u s 4 . 30

[CAP.

3.

QUAE

OPORTET DEMONSTRANTEM PRAECOGNOSCERE ? ]

Non tantum autem oportet istos terminos ad demonstrationem concurrere, sed etiam quandocumque demonstrationem ingrediuntur, antequam conclusio concludatur oportet eos praecognoscere, non tamen oportet illos semper aequaliter praecognoscere 5 De subiecto enim oportet praecognoscere quid est et quia est. Oportet enim de subiecto, cum sit terminus, praecognoscere quid significat; et haec praecognitio communis est omni termino cuiuscumque syllogismi vel argumentationis. Si autem sit demonstratio affirmativa et categorica, non oportet 10 tantum de subiecto praecognoscere quid significat, sed etiam oportet praecognoscere quia est; hoc est, oportet praecognoscere quod esse non impossibihter praedicatur de subiecto significative sumpto. Et ratio huius est, quia ad hoc quod habeatur demonstratio, oportet quod praemissae cognoscantur; igitur oportet quod illa praemissa in qua praedi- 15 catur ahquid de subiecto, vel e converso, sit cognita, et per consequens vera est. Et si sit vera et scita esse vera, oportet quod sibi non impossibiliter competat esse, ex quo propositio est affirmativa. De passione autem, quamvis ingrediatur demonstrationem affirmativam, non oportet praecognoscere nisi tantum quid importatur per 20 nomen, sed non oportet quod praecognoscatur quod sibi non repugnat esse. Et hoc quidem verum est si maior ilhus demonstrationis sit condicionahs vel aequivalens tah; tunc enim non oportet - quantumcumque 30 dicetur] docetur B Cap. 3 . - 2 tantum] solum A^E, tamen BK ; autem om. ABCIV 4 3 quandoc.] quandoque AA^DV 4 , quando contingit K, COTT. mg. in quantumcumque A 4 oportet... praec.] ex eis praecognitionc I 5 oportet] omnes add. BIK H illos] omnes AXDE 6 enim] modo B ; praec.] et add. V 4 8 syllog.] subiecti I 14-15 quod... cogn.] praemissas cognosci (cognoscere E) AXE 16 subiecto] significative sumpto add. E ; conv.] contra E |j cognita] praecognita BD 17 est om. BI I' vera 1 ] unde et add. non C |i non om. C 19 passione] alio A 1 autem] praecognito, scilicet passione add. A 1 , affirmativa add. I 1 quamvis] non add. I 21 non 1 om. D T; quod praec.] praecognoscere I;, non* om. A 1 23 enim om. CIV 4 |j quant.] quandocumque B 4

Cf. infra, cap. 29.

CAP. 3. - 1 De iis quae demonstrator praecognoscere debet cf. Aristot., Anal. Poster., I, c. 1 (71 a 11-17).

DE PROPOSITIONIBUS REQUISITIS AD DEMONSTRATIONEM

509

cognoscatur illa praemissa in qua ponitur passio - quod cognoscatur 25 esse posse convenire passioni. Quando autem maior est affirmativa, non aequivalens condicionali, ita oportet praecognoscere de passione quia est sicut de subiecto. Nec hoc negat A r i s t o t e l e s , sed vult quod quandoque oportet praecognoscere quia est de subiecto, quamvis non oporteat praecognoscere quia est de passione. 30 Breviter igitur dicendum est quod secundum principia A r i s t ot e 1 i s de subiecto in demonstratione affirmativa, tam categorica simphciter quam in demonstratione composita ex una hypothetica condicionah et aha categorica, oportet praecognoscere de subiecto quid significat et quia est; hoc est, quod sibi non repugnat esse, ita quod pro35 positio praedicans esse de illo subiecto non includat contradictionem. De passione autem in demonstratione simphciter categorica et affirmativa oportet praecognoscere tam quia est quam quid est, propter eandem rationem propter quam oportet de subiecto praecognoscere quia est; sed in aha demonstratione non oportet de passione praecogno40 scere quia est. De definitione autem oportet praecognoscere quia est, propter eandem rationem propter quam oportet de subiecto praecognoscere quia est. Et haec de terminis demonstrationis ad praesens sufficiant.

[CAP.

4.

DE

DIVISIONE PROPOSITIONUM AD

REQUISITARUM

DEMONSTRATIONEM]

Dicturus autem de propositionibus requisitis ad demonstrationem, primo praemittam ahquas divisiones earum. Est autem primo sciendum 5 quod propositionum requisitarum ad demonstrationem quaedam sunt partes demonstrationis, sicut duae praemissae et una conclusio, et quaedam non sunt partes demonstrationis. Et vocantur dignitates et maximae vel suppositiones, quae sub propria forma non ingrediuntur demonstra24 cogn.] praccognoscatur A X BD 24 illa... cogn. 1 om. C V 4 24-25 in... possc om. I 24 cogn. 1 ] praecognoscatur A 25 posse] praecisc AA X D ,| maior] minor B 26 ita] bcne add. E 30 Breviter] Similiter A ;! igitur] autem B, om. A \\ quod om. A A 1 31 dem.] propositione BCDV 4 , sed corr. V 4 32 in dem.] hypothetica et tam E 33 praec.] praesupponere A 1 38 rat.] et add. C V 4 38-40 quia... praec.] de passione B 39-43 sed... cst om. (hom.) I 39 alia] hypothetica A, aliqua E || passione] subiecto A A 1 41 Dc] cius add. E 41-43 proptcr... cst om. (hom.) E 43 Et... suff. om. A 1 ,[ haec] hoc A B C ;; term. om. A || dem.] demonstratione A, om. BI Cap. 4. - 4-5 Est... propos.] Propositionum autem A 1 6 et* om. A X BD A^CV 4 I| maximae] et principia add. A^DI 8 vel] et A 1 !, om. D

7 et 1 ] vel A, om.

PARS ni-2 CAP.

510

tionem, virtute tamen illarum propositionum aliquo modo sciuntur praemissae demonstrationis. Verbi gratia ista est ima propositio prima, per experientiam praecise nota 'omnis calor est calefactivus', quae non potest esse pars demonstrationis, saltem potissimae et universalis, virtute tamen istius tenent tales demonstrationes omne calidum est calefactivum; omnis ignis est calidus; igitur omnis ignis est calefactivus'; omne calidum est calefactivum; omnis aer est calidus; igitur omnis aer est calefactivus'. Istae igitur sunt distinctae propositiones 'omnis calor est calefactivus' et omne calidum est calefactivum', et prima prior est et secunda posterior. Et tamen secunda non potest proprie demonstrari per primam et secunda intrat demonstrationem non prima, et tamen virtute primae tenent multae demonstrationes quas non potest ingredi. Et sicut est de ista, ita est de multis aliis. Propositio autem requisita ad demonstrationem, non tamquam pars, subdividitur, quia quaedam est talis quod necesse est quemlibet docendum habere eam \ cuiusmodi sunt tales 'quidlibet est vel non est\ 'de quolibet affirmatio vel negatio' et huiusmodi. Quaedam sunt tales quas non est necesse quemhbet docendum habere, sed necesse est aliquos artifices speciales eas habere, sicut est de istis 'aliquid est mobile', 'si ab aequahbus aequaha demas' etc. Propositio autem quae est pars demonstrationis subdividitur, quia quaedam est praemissa tantum, quae scihcet est indemonstrabilis; quaedam est conclusio tantum, quae scilicet est demonstrabihs, sed non potest esse principium demonstrandi aham propositionem; quaedam est prae-

20

10

15

20

25

30

9 illanim propos.] illorum AXD 10 dem.] in demonstratione I 14-15 ignis 1 ... omnis 1 om. E 15-16 omne... calef. om. A X B 17 et 1 om. AE 18 secunda 1 ] illa B H secunda 1 ] prima A 1 , propositio add. B , propric om. A X B 19 primam] secimdam A 1 ;! secimda] prima A 1 , illa I intrat] ingreditur AXE ; dem.] et add. AXE , non] ut I prima] secunda A 1 20 primae] illius A 1 , primo E II multae] istae I 24 quidlibet] quodlibet AA X CE 26 docendum] docentem I >' aliquos] alios I 27 artif.] articulos B, arguentes E speciales] in speciali I 28 etc.] quae relinquntur sunt aequalia A 1 29 autem] etiam D 30-31 quae... non] indemonstrabilis et quaedam demonstrabilis, sicut est conclusio demonstrata, et quaedam est etiam demonstrabilis et demonstrata, quae B 32 princ.] demonstrationis sive add. E , aliam] aliquam E ; propos.] conclusionem C V 4 ,; quaedam] sicut B

Cf. Aristot., Anal. Poster., I, c. 2 (72a 14-17). 'Docendum' legitur in versione Iacobi; 'disciturum' in translatione Ioannis; 'eum qui addiscet' in recensione Guillelmi de Moerbeke; de bis videatur Aristoteles Latinus, IV, 1-4 (ed. L. Minio-Paluello et B. G. Dod, Bruges-Paris 1968, p. 8, lin. 23-24; p. 114, lin. 6; p. 287, lin. 13-14. Thomas Aquinas, Expositio Anal. Poster. Aristot., I, c. 2, lectio 5, n. 6, dicit: "Aliquem docendum, idest qui doceri debet in demonstrativa scientia" (ed. Leonina, I, 158a). 1

DE PROPOSITIONIBUS REQUISITIS AD DEMONSTRATIONEM

511

missa et conclusio, quia potest demonstrari per praemissas alias et potest esse principium demonstrandi aliam conclusionem. 35 Alia divisio potest poni, quia propositionum requisitarum ad demonstrationem quaedam sunt principia, quaedam conclusiones. Principia dicuntur illae propositiones quae non sunt conclusiones et tamen requiruntur ad demonstrationem, sive sint partes demonstrationis sive non sint partes eius. Et vocantur principia prima, quae subdividi pos40 sunt: quia quaedam principia prima simt per se nota, quibus scilicet intellectus statim assentit ipsis terminis apprehensis, ita quod si sciatur quid significant termini, statim sciuntur. Quaedam autem principia prima non sunt per se nota sed tantum per experientiam, quia possunt dubitari, sed tamen per experientiam fiunt nota, sicut est de ista proposi45 tione 'omnis calor est calefactivus', et de multis tahbus, quae non possunt fieri notae nisi per experientiam, de quibus speciahter loquitur A r i s t o t e l e s i n l Metaphysicae 2 et in II Posteriorum, in fine 8.

[CAP.

5.

D E PROPRIETATIBUS PROPOSITIONUM

REQUISITARUM;

ET Q U O M O D O EST EX

AD

DEMONSTRATIONEM

INCORRUPTIBILIBUS]

Istis praemissis videndum est de proprietatibus propositionum ad demonstrationem requisitarum. Illarum autem proprietatum quaedam 5 sunt communes omnibus propositionibus requisitis ad demonstrationem, quaedam sunt propriae conclusionibus, quaedam sunt propriae praemissis, quaedam sunt propriae principiis non ingredientibus demonstrationem. Una proprietas communis omni propositioni requisitae ad de33 quia] quac A^BE dcm.] probari CV 4 per] diversas add. AXD alias] aliquas A, om. C V 4 35 poni] essc AE ; quia] quod AXI 36 princ.] et add. BI „ quaedam] sunt add. AXEI 37 sunt] dicuntur C 39 eius] demonstrationis DI 41 ipsis] primis A, ipsius E, orn. A 1 42 signif.] significent DI ;j statim sciuntur mg. A, om. B C V 4 ;i autem] sunt A J D 43 prima] quae add. AXDI 43-44 quia... exper. om. (hom.) EI 43 quia] quae B 44 dubitari] demonstrari BD, quia non possunt demonstrari add. A 1 ,; sed] si D sed... exper. del. B |i tamen] tantum A A 1 i, fiunt] sunt AE, fiant D II sicut] dictum add. K 45 talibus] aliis ABE 46 nisi] tantum add. A 1 spec.] simpliciter A B 47 Arist.] Philosophus A 1 ,; in 1 om. A J BI ; in 1 om. A J I Cap. 5 . - 4 propr.] proprietates A X BD

9 U n a ] enim add. E

Aristot., Metapk, I, c. 1 (980b 28 - 982a 3). c. 19 (lOOa 3-9). 2

8

Aristot., Anal. Poster., U,

PARS ni-2 CAP.

512

monstxationem est necessitas \ Nulla enim propositio requisita ad demonstrationem est contingens vel impossibilis, sed quaelibet est necessaria. Quod enim conclusio sit necessaria, patet ex definitione demonstrationis2, quia demonstratio est syllogismus faciens scire propositionem necessariam, igitur conclusio est necessaria. Sed necessarium, quamvis possit inferri ex contingentibus vel impossibilibus, non tamen potest sciri per contingentia vel impossibilia, igitur necessario praemissae, propter quas scitur conclusio, sunt necessariae. Sed propositiones rectificantes demonstrationem sunt priores et notiores praemissis, igitur illae sunt necessariae, et ita patet quod omnes propositiones requisitae ad demonstrationem sunt necessariae, et sicut sunt necessariae ita sunt perpetuae et incorruptibiles8. Quod non est sic intelligendum quod propositiones illae sunt quaedam entia perpetua et incorruptibilia. Hoc enim falsum est. Solus enim Deus est perpetuus et incorruptibilis, nec aliquid aliud a Deo potest esse simpliciter perpetuum et incorruptibile quin per aliquam potentiam posset fieri non-ens. Propter quod sciendum quod 'necessarium', 'perpetuum' et 'incorruptibile' dupliciter accipiuntur. Uno modo dicitur aliquid necessarium, perpetuum et incorruptibile quia per nullam potentiam potest incipere vel desinere esse; et sic solus Deus est perpetuus, necessarius et incorruptibilis. Aliter dicitur necessarium, perpetuum et incorruptibile propositio quae non potest esse falsa; quae scilicet est ita vera quod, si formetur, non est falsa sed vera tantum. Et isto modo demonstratio est necessariorum, perpetuorum et incorruptibilium, hoc est propositionum quae non possunt esse falsae sed tantum verae. Ex quo patet quod quamvis repugnet dictis A r i s t o t e l i s 4 , tamen secundum veritatem nulla propositio de ilhs quae important praecise res corruptibiles, mere affirmativa et mere categorica et mere de praesenti, potest esse principium

20

10

is

20

25

30

35

10-11 necess. ... est 1 om. (hom.) C V 4 10 propos.] proprietas B 15 vel] ex add. C V 4 16 vel] per add. C 17 propter] per A [\ propos.] requisitae add. I 20 sicut... necess. om. A X D ; sicut] ita C |i necess.] sic add. V 4 i u ] sic etiam AA^D, om. B 21 et] ita add. I 22 sunt] sint BDI !! incorr.] necessaria AXE 23 Solus] sic A, solum E U perp.] huiusmodi A 1 25 posset] possit DE, potest B 26-27 necess. ... accip. om. C V 4 27 accip.] capiuntur E U n o ] enim add. D ;| aliquid] illud A 28 quia] quod AI 29-30 perp. ... incorr. 1 ] talis A 1 29-30 incorr.] i m m o r talis E 30 Aliter] Aliquando E j| dicitur] aliquid add. D 31 quae 1 ] si formaretur add. E [] falsa] sed vera I 32 non] n u m q u a m A^DI jj isto] illo B C E V 4 33 propos.] cx propositionibus E 34 verae] si formarentur add. mg. B 34-35 quamvis] licet C V 4 35 sec.] rei add. E 2 Vide supra, cap. 1, Cf. Aristot., Anal Poster., I, c. 6 (74b 5 - 75a 37). 8 4 Aristot., Anal. nota. 2. Cf. Aristot., Anal Poster., I, c. 8 (75b 21-25). Priora, I, c. 15 dicit: "Ex necessitate enim homo animal" (34b 16-17). 1

DE PROPOSITIONIBUS REQUISITIS AD DEMONSTRATIONEM

513

vel conclusio demonstrationis, quia quaelibet talis est contingens. Si enim aliqua talis esset necessaria, hoc maxime videretur de tah 'homo 40 est animal rationale'. Sed haec est contingens, quia sequitur 'homo est animal rationale, igitur homo est animar, et ultra 'igitur homo componitur ex corpore et anima sensitiva'. Sed haec est contingens, quia si nullus homo esset, ipsa esset falsa propter falsam imphcationem, quia imphcaretur ahquid componi ex corpore et anima, quod tunc foret 45 falsum. Nec valet dicere quod ista aequivalet isti 'si homo est, homo est animal rationale', quia haec est condicionahs et non categorica. Et ita stat primum dictum, quod nulla talis mere categorica et mere de praesenti est necessaria. Et ideo dico quod nulla talis potest esse principium 50 vel conclusio demonstrationis. Hoc tamen non obstante dicendum est quod multae propositiones compositae ex talibus terminis possunt esse principia vel conclusiones demonstrationis, quia propositiones condicionales et de possibih et aequivalentes eis possunt esse necessariae. Haec enim simphciter est necessaria 55 4si homo est, animal est'; et ista 'si homo ridet, animal ridet'; et ista 'omnis homo potest ridere', si subiectum stet pro his quae possunt esse. Et eodem modo propositiones aequivalentes eis sunt necessariae. Et ex isto patet quomodo, non obstante quod genera et species et quaecumque universalia distincta a cognitione Dei sunt simphciter cor60 ruptibilia sic quod possunt esse nihil, tamen de eis possunt fieri demonstrationes et scientiae, propter hoc quod, non obstante quod possunt simphciter destrui, tamen de eis possunt formari propositiones necessariae, quae possunt sciri scientia proprie dicta. Ex isto etiam patet quomodo de contingentibus potest esse scientia; 65 quia secundum quod veniunt in demonstrationem necessaria sunt, hoc est propositiones formatae de terminis importantibus taha contingentia quae veniunt in demonstrationem sunt necessariae, quae non sunt mere 38 vel] et C V 4 39 hoc] tunc I 40 rat.] mortale add. B 41 rat.] mortale add. E 42 sensit.] intellectiva AE Sed] et A C 43 ipsa] haec A X D, om. I ] propter] per A A 1 „ quia] et B 44 impl.] implicat A, implicaret A J D, implicatur BE > aliquid] homincm csse et A^D anima] intellectiva add. A i tunc] totum A 1 forct] esset A 46 ista] homo est animal rationale add. A X DE, mortale add. (ultra) E 47 haec] ista A J D , homo B 48 quod] quia C V 4 51 non obst.] absolute K 52 compos.] hypotheticae K vel] et AXD 53 et 1 ] vel E et 1 om. AD 55 ista 1 ] similiter add. I et 1 ] vel A C V 4 56 si] sunt E , stet] stat AAM, sed E 58 et 1 s. lin. C, om. A V 4 59 quaec.] et add. A, alia add. E dist.] s u m p u B 60 sic] ita I . nihil] et add. A C V 4 62 destrui] deficere B 64-65 quomodo... quia] quod A 1 66 est] quod E l,de] ex AXE

ockham, summa logicae

33

PARS ni-2 CAP.

514

20

de praesenti et de inesse, categoricae et affirmativae, sed vel sunt negativae vel hypotheticae vel de possibih vel aho modo, vel aequivalentes eis.

[CAP.

6.

Q U I D EST ESSE DE OMNI ET Q U O M O D O

ET CONCLUSIO DEMONSTRATIONIS

POSSUNT

PRAEMISSAE

ESSE DE OMNI ? ]

Alia condicio tam praemissarum quam conclusionis demonstrationis est esse de omni, quia tam praemissa quam conclusio demonstrationis potest esse de omni. s Est autem de omni, non quando praedicatum competit ahcui contento sub subiecto et ahcui non, nec quando uno tempore competit subiecto et aho non competit sibi, sed quando praedicatum omni contento sub subiecto et omni tempore competit subiecto. Unde differentia est inter 4de omni' de quo loquitur A r i s t o t e l e s in I Posteriorum1 io et inter 'de omni' de quo loquitur in I Priorum. Nam ad 'de omni' de quo loquitur in hbro Posteriorum requiritur quod praedicatum vere competat subiecto universahter sumpto et pro omni tempore. Ad 'de omni, autem de quo loquitur in hbro Priorum2 non requiritur nisi quod per talem propositionem denotetur praedicatum praedicari de subiecto 15 universahter sumpto, sive vere praedicetur de eo sive non. Unde haec est de omni 'omnis homo est asinus', non obstante quod sit falsa, quia est universalis. 68 et 1 ] mere add. A J B 69 vel 1 ] de add. B i; alio] aliquo AXEI hypotheticae add. mg. (alia manu) B

vel 4 om. EI i; eis] vel negativae

Cap. 6. - Hoc cap. habeni post cap. 8 D Gem., et etiam hic, alia marnt, in imo f . Gem. 4 est] ista add. DI, scilicet add. (ultra) I M esse... quia] quod E 4-5 praem. ... potest] praemissae... conclusiones... possunt C 4 dcm. om. DE 6 non mg. AD, om. B 7-8 subiecto om. AXE 8 alio] tempore add. A X DE comp. sibi om. D |[ sibi] subiecto A 1 9 sub om. A X BD \\ subiecto 1 ] competit add. ADE ;! comp. subiecto* om. A^DE \\ competit] et etiam ipsi add. IK 10 inter] dici add. AXDE, add. s. lin. A ,! Arist.] Philos. A 1 i in] principio add. D, om. I ij Poster.] Priorum A X BDE 11 inter] dici A 1 , dici add. D j; in om. A X D i, Priorum] Posteriorum A X BDE j! ad] dici add. AA X D 12 quo loquitur om. I 12-14 Poster. ... libro] Ad (dici add. E) de omni (autem add. I) dc quo loquitur (Arist. add. E) I Posteriorum... tempore {post universalis, lin. 18) EI 13 A d ] dici add. AA X D 14 loquitur] Arist. add. A, Philos. add. A 1 ! : in om. A J D |l libro] I AXD 15 de] tali add. A X DE 16 univ. om. D !1 sumpto om. DE ij U n d e ] secundum istum modum loquendi de (dici de add. A 1 ) omni add. AXD, secimdum veritatem loquendo add. E 2 Aristot., Anal. Priora, CAP. 6. - 1 Aristot., Anal. Poster., I, c. 4 (73a 28-34). I, c. 1 (24a 18, 24b 28-30); cf. Thomas Aquinas, Expositio Anal. Poster. Aristot.y

I, c. 4, lectio 9, n. 4 (ed. cit., I, 173).

DE PROPOSITIONIBUS REQUISITIS AD DEMONSTRATIONEM [CAP.

7.

QUOMODO

PROPOSITIONES

A D DEMONSTRATIONEM DICUNTUR

515

REQUISITAE PER SE ? ]

Non solum autem quaelibet propositio requisita ad demonstrationem est necessaria vel de omni, sed etiam quaelibet est per se vera 5 Ut autem sciatur quae propositio est per se vera et quae non, videnda est multiplicitas et aequivocatio huius termini cper se'. Est autem sciendum, secundum L i n c o l n i e n s e m 2 , quod distinctio est inter modos dicendi per se et modum essendi per se et modum causandi per se. Ahquid enim esse per se triphciter dicitur, eo quod 'per se' vel excluio dit omnem causam, et sic solus Deus est per se, hoc est, solus Deus non habet causam per quam sit; vel excludit causam materialem, et sic intelligentiae carentes materia sunt per se, hoc est, non habent materiam in qua forma earum subsistat; vel excludit subiectum, et sic substantia est per se, hoc est, substantia non habet subiectum in quo subsistat. 15 Et si q u a e r a t u r , quare tot modis dicitur ahquid esse per se, d i c e n d u m quod causa huius non potest assignari nisi voluntarius usus loquentium. Alius est modus causandi per se, quando scihcet aliquid est causa per se ahcuius, sicut interfectio est causa per se quare iste intereat. Et potest 20 iste modus non tantum competere causae efficienti sed etiam causae finah. Praeter istos modos 4per se' sunt ahqui alii modi dicendi per se, scihcet quando ahquid praedicatur per se de altero. Et sunt duo modi, quorum unus est quando praedicatum ponitur in definitione subiecti, ahus quando subiectum ponitur in definitione praedicati. 25 Circa istos autem modos est primo advertendum quod iste terminus 'per se', secundum quod praedicatur de propositione, dupliciter accipitur, scihcet stricte et large. Large dicitur propositio per se quando Cap. 7. - 4 vcl de omni om. DI,, quaelibet om. A X BDE , vera] nota K 5 vera] nota K 7 »ciendum] distinctio A 1 , quod add. C, om. D . secundum] quod add. V 4 j; sec. Linc. om. E ii Linc.] Avicennam B quod om. A^CDV 4 ; est] secundum Boethium add. E, om. AXD 8 modos] modum AXD ;; modum 1 ] modos AEI, om. AXD j modum 1 ] modos EI, om. A 1 9 esse] est E ;; dicitur, eo quod] Primo modo esse per se dicitur ita quod E 11 excludit] omnem add. BV 4 13 earum om. C V 4 ;j subsistat] consistatE ;j subiectum] per se add. K 15 esse om. AA X BE 16 huius] universalis E j assign.] alia add. A 1 18 Alius] autem add. DEI 19 intereat] interfectus sit B, interiit E, interficiat I 20 causae] agenti vel add. A effic.] effectivae D 21 Praeter] autem add. I i modos] dicendi add. D i! aliqui om. CI ;j alii om. BE 22 quando] quibus A^DE, quo B ii altero] subiecto add. K 24 alius] secundus A, alicuius et add. sicut I 26 praedicatur] ponitur AA^BD, repcritur E , de] in AE 26-27 dupl. accip.] dicitur dupliciter vel dupliciter accipitur D 26-27 accip.] dicitur A 1

CAP. 7. - 1 Cf. Aristot., Anal. Poster., I, c. 4 (73a 34 - 73b 24). Grossatesta, Itt Aristot. Anal. Poster., I, c. 4, t. 19 (ed. cit., f. 5 va).

2

Robertus

PARS III—2 CAP. 7

516

subiectum cadit in definitione praedicati vel e converso et per se superius ad unum definit reliquum vel defuiitur per reliquum. Et isto modo haec est per se 'omnis homo est animaT, et ista 'omnis homo est ratio- 30 nalis', et ista 'omnis homo est risibihs', et ceterae huiusmodi. Ahter accipitur 'per se' stricte. Et sic, cum prioribus condicionibus, ad hoc quod propositio sit per se, requiritur quod ipsa sit simpliciter necessaria, ita quod nec potest nec potuit nec poterit esse falsa. Et sic accepto 'per se', quamvis secundum opinionem A r i s t o t e l i s , qui ponit quod 35 generatio et corruptio rerum est perpetua 8, multae propositiones categoricae et de inesse et de praesenti sint per se, tamen secundum veritatem tales de terminis importantibus praecise res corruptibiles sive creatas non sunt per se, quia non sunt necessariae, sicut d i c t u m e s t 4 . Unde sic accepto 'per se', haec non est per se 'omnis homo est animaT, 40 quia potest esse falsa, puta posito quod nullus homo sit. Verumtamen propositiones de possibih et eis aequivalentes, compositae ex tahbus terminis, sunt per se. Unde ista est per se 'omnis homo potest esse animaT, sumpto subiecto pro eo quod potest esse. Viso igitur quod ad hoc quod propositio sit per se, requiritur quod 45 sit necessaria, est ulterius sciendum quod ad hoc quod propositio sit per se, strictissime sumpto hoc termino 'per se', requiritur quod sit praedicatio propria et directa. Per quod excluduntur propositiones ubi praedicantur inferiora de superioribus particulariter sumptis et subiecta de suis passionibus et una passio de alia passione. Propter quod tales, 50 quamvis sint necessariae, non sunt per se, strictissime sumpto 'per se\ Cuiusmodi sunt tales 'aliquod animal est homo' vel 'aliquod animal potest esse homo'; omne risibile est homo vel potest esse homo'; omne risibile est susceptibile disciplinae' et huiusmodi, quamvis essent necessariae. 55 28 vel] aut CV 4 , et D et] aut A \ vel DDE se] quando B 31 ceterae om. DE 34 nec 1 ] non A nec 1 potest om. A X BDI nec*... n e c ' ] neque... neque I necV.poterit om. C V 4 36 generatio... perpetua] in perpetuum fuit et erit generatio E „ est perp.] sit aeterna AXI 37 sint] sunt ABEI 38 corrup.] corporales I ,! sive] vel A A \ seu C V 4 41 puta... sit om. A l i; posito om. A B C ;, quod] si B 44 esse] homo add. BIKV 4 45 per se] necessaria C . quod] propositio add. E 48 Per] propter A^CV 4 , sed corr. V 4 , quod] quam I ubi] in quibus A 1 49 de] suis add. E 49-50 subiecta... passionibus] passiones... subiectis AKD 50 Propter quod] propositiones autem A C V 4 ,, Propter] hoc add. E tales] propositiones add. E 51 sint] sunt A X D ;; non] tamen add. A^DE „ strict.] stricte D sumpto] accipiendo DE 52 Cuiusmodi... tales] ut hic D, om. A X B 53 vel] omne risibile add. E 54 essent] sint D

Cf. Aristot., Degener. et corrupt., II, c. 10, t. 56 (336a 15 - 336b 9). pra, cap. 5, lin. 26-45. 8

4

Su-

DE PROPOSITIONIBUS REQUISITIS AD DEMONSTRATIONEM

517

Ulterius sciendum est quod aliquid potest cadere in definitione alterius vel in recto vel in obliquo, et secundum hoc potest praedicari vel in recto vel in obhquo. Istis visis dicendum est quod sola illa propositio est per se quae est 6o necessaria, in qua praedicatum definit subiectum vel ahquid per se superius ad subiectum, vel subiectum defuiit praedicatum vel ahquid per se superius ad praedicatum. Ethocintelhgit L i n c o l n i e n s i s quando dicit 5 : "Dicitur per se alterum de altero cum quidditas unius essentiahter et non per accidens a quidditate alterius egreditur". Non enim 65 intendit quod praedicatum reahter egrediatur a subiecto vel e converso, illo modo quo effectus efficitur reahter a sua causa, cum subiectum et praedicatum sint termini, quorum neuter est causa alterius. Sed 'egredi' hic a quidditate alterius vocat declarare et importare sive significare aliquid quod significatur per rehquum. 70 Est igitur, breviter, intentio L i n c o l n i e n s i s , et etiam A r i st o t e 1 i s, quod quando praedicatum per se definit subiectum vel ahquid per se superius ad subiectum, sive sicut definitio sive sicut pars definitionis vel e converso, tunc est propositio per se. Et est primus modus quando praedicatum definit subiectum vel per se superius ad 75 subiectum. Propter quod tales, si essent necessariae, essent per se 'omnis homo est animal rationale', 'omnis homo est animaT, 'omnis homo est rationahs', 'omnis homo componitur ex corpore et anima', quia in omnibus istis praedicatum definit subiectum. Simihter tales, si essent necessariae, essent per se 'omnis homo est corpus', 'omnis homo est 80 substantia', 'omnis homo componitur ex materia et forma', 'omnis homo habet materiam', quia quamvis ista praedicata non definirent istud subiectum, definirent tamen per se superius ad subiectum, et ideo essent per se. 56 Ulterius] Ultimo B 57 praed.] probari A^BC vel om. AEI 59 propos. om. C V 4 60 aliquid] aliquod ABCDEIV 4 60-61 superius] inferius B 61 aliquid] aliquod CEIV 4 62 superius] inferius E 63 cum] quando CE 64 et om. DE 65 subiecto] quidditate subiecti A*D 66 illo] eo A^DEI, isto C 68 vocat] vocatur E et] sive C, seu A J B D 69 signif.] declaratur A, importatur A 1 70 intentio] scntcntia C etiam om. AA^CEV 4 71-72 aliquid] cst add. CV 4 , om. ABE 72 ad] suum add. C 73 tunc] talis I 74 vel] est add. C 77 omnis... anima om. B C V 4 anima] et add. D, intellectiva add. Gem., omnis homo componitur ex anima, omnis homo componitur ex corpore add. ACIV 4 , et anima add. (ultra) A, omnis homo primo ponitur ex anima add. B, omnis homo componitur ex corpore add. D 78 Simil.] sic I 79 est 1 ] animal rationale, omnis homo est add. CV 4 80 materia et om. B C V 4 81 quia] quod CV 4 !! istud] iste B, illud DE, om. I 82 dcfin.] dicuntur E superius] superiora E 5

f. 5va).

Robertus Grossatesta,

In Aristot. Anal. Poster., I, c. 4,

t. 19

(ed. cit.,

PARS IU-2 CAP. 7

518

Secundus autcm modus est quando subiectum vel per se superius ad subiectum definit praedicatum vel per se inferius ad praedicatum. ss Unde ista est per se, si sit necessaria, 'omnis homo est risibihs', quia in definitione exprimente quid nominis ipsius 'risibilis' ponitur 'homo\ Simihter haec est per se, si sit necessaria, 'omnis homo est susceptibilis contrariorum', quia in definitione praedicati ponitur 'substantia* vel 'corpus', quod est per se superius ad hominem; et quia 'homo' definit 90 hoc praedicatum 'esse susceptibile tahum contrariorum\ demonstratis ahquibus quae non possunt competere nisi homini, et ihud est per se inferius ad hoc commune 'susceptibile contrariorum\ ideo haec est per se 'omnis homo est susceptibilis contrariorum\ Ex praedictis claret quod omnes tales sunt per se 'omnis homo po- 95 test dealbari', 'omnis materia potest suscipere formam\ 'omnis creatura potest a Deo creari', 'Deus est creativus', 'calor est calefactivus', et ceterae huiusmodi. Oportet autem scire quod ista quae dicta sunt, intelhgenda sunt de propositionibus affirmativis, nam ahquae negativae sunt per se, in qui- 100 bus tamen praedicatum non definit subiectum nec e converso. Est autem sciendum quod omnis negativa necessaria, in qua terminus subiectus et praedicatus sunt mere absoluti et non relativi nec connotativi, est per se. Unde haec est per se 'omnis homo non est asinus' et haec simihter 'omnis homo non est albedo', quamvis secundum opinio- 105 nem A r i s t o t e l i s 8 haec non sit per se 'omnis homo non est quantitas\ Simihter, quando ahqua talis negativa est per se, illud quod per se tamquam proprium praedicatur de uno illorum affirmative, per se praedicatur negative de rehquo. Unde si haec sit per se 'nuhus homo est asinus' et haec sit per se et primo vera 'omnis homo est risibilis', haec 110 erit per se 'nuhus asinus est risibilis'. Si autem tale praedicatum praedicetur de uno ihorum non tamquam proprium sibi, non oportet quod 84 autcm om. A^BD 86 omnis om. AXB 87 ipsius om. AXE 89 ponitur] poneretur ACIV 4 79-80 vel corpus om. A X BD 90 corpus] accidens K |j ad homincm] ad subiectum, quod (subiectum add. E) est homo AXDE r et om. CE 91 hoc] talc A 91-93 demonstratis... contrariorum om. (ihom.) A A 1 93-94 ideo... contr. om. (hom.) D 94 omnis om. A^I omnis... contr. om. (hom.) D 95 claret] patet clare A, patet A^E, clareret D 96 materia] homo B 99 ista] illa A^CE 100 negat.] sunt propositiones negativae quae B 101 nec] vel A 102 necessaria om. CV 4 102-04 tcrminus... connotativi] subiectum et praedicatum... absoluU... relativa... connotativa CV 4 103 ct non] nec A 1 !• nec] et I 104 est] simpliciter add. B 107 quod] est add. BE 108 proprium] quod add. E 110 sit] similiter I 112 sibi] subiecti B 8

De hac re vide supra, Parte I, c. 44.

DE PROPOSITIONIBUS REQUISITIS AD DEMONSTRATIONEM

519

de alio praedicetur negative, neque per se neque vere. Unde quamvis haec sit per se 'nullus homo est asinus', non oportet propter hoc quod 115 haec sit per se 'nullus homo est susceptibihs cont^ario^um, quia haec est per se 'omnis asinus est susceptibihs contrariorum'.

[CAP.

8.

Q U A E EST PROPOSITIO PRIMO

VERA?]

Sicut tam principium quam conclusio demonstrationis potest esse per se vera, ita tam principium quam conclusio demonstrationis potest esse primo vera 5 Est autem illa propositio primo vera quando praedicatum nulli subiecto communiori illo subiecto nec ahcui subiecto non praedicabih de illo subiecto prius competit quam ilh subiecto. Et tale praedicatum respectu tahs subiecti vocatur universale, et illud subiectum vocatur primum subiectum ilhus praedicati, saltem si sit praedicabile secundo modo io dicendi per se. Per primam particulam excluditur a primo subiecto omne inferius. Unde, sicut docet A r i s t o t e l e s 2 , isto modo contingit triphciter errare in assignatione universahs: primo, si credatur ahquod praedicatum competere ahcui primo quia non est ahquid actu praeter illud cui assignatur cui possit competere, sicut si passio solis assignetur 15 primo competere isti soh quia non est ahus sol ab isto. Secundo, si ahquod praedicatum ambiguum assignetur ahcui determinato nomini propter hoc quod non est ahquod commune nomen omnibus ilhs de quibus praedicatur illud ambiguum. Tertio, si non sit manifesta differentia inter genus et speciem, et propter ilhus differentiae latentiam assi20 gnetur passio generis ilh speciei primo. Istis modis peccatur attribuendo universale ahcuius communioris minus communi. Per secundam parti113 alio] aliquo C V 4 neque 1 ] nec A*BDE ;! neque] nec A J DE 114 non] tamen add. A 1 114-16 non... est] et quod haec sit per se omnis homo est susc. contrariorum, non oportet quod haec sit per se omnis asinus non est E Cap. 8 . - 2 Sicut] Similiter praem. D, autem add. A A J B 3 dem. om. A J C V 4 5 illa] ista BCV 4 , om. E primo mg. B, om. C V 4 quando] in qua A^D 6 nec] neque I 9 subi.] respectu add. K 10 se] Et add. C V 4 11 Unde... Arist.] quia secundum Aristotelem E i, isto modo om. AXDE 13 actu praeter] in actu potest E 14 possit] posser AXI ;i assig.] assignaretur CV 4 , assignatur DE 15 est] aliquis add. D 18 ambiguum] praedicatum add. A*DE 20 illi] ipsi A*BD H primo... attrib.] Primo istorum modorum peccatur assignando vel attribuendo A 1 ; modis] primo add. E 21 alicuius] communis sive add. I secundam] illam I

CAP. 8. -

1

Cf. Aristot., Anal. Poster., I, c. 4 (73b 26 - 74a 3).

Anal. Poster., I, c. 5 (74a 4 - 74b 4).

2

Aristot.,

520

PARS III-L CAP.

52

culam excluditur concretum alicuius abstracti cui primo competit. Unde si nihil esset calefactivum nisi calor, tunc hoc praedicatum 'calefactivum' non competeret primo cahdo, quia haec non esset primo vera omne cahdum est calefactivum', sed haec esset primo vera 'omnis calor est 25 calefactivus', quia ista non posset esse vera 'omne cahdum est calefactivum' nisi haec esset vera 'omnis calor est calefactivus'. Sed e converso bene posset; et ita illa est prior, et per consequens 'calefactivum' primo praedicaretur de calore. Et s i d i c a t u r quod quando ahquid praedicatur primo de ah- 30 quo, de nullo praedicatur nisi de quo praedicatur suum primum subiectum, sicut de nullo praedicatur 'esse risibile' nisi de quo praedicatur 'homo'; sed 'esse calefactivum' praedicatur de calido, de quo tamen non praedicatur 'calor'; igitur calor non est primum subiectum calefactivi: D i c e n d u m est quod universale numquam praedicatur de ah- 35 quo nisi de quo praedicatur suum subiectum primum vel concretum sui primi subiecti. Unde de quocumque praedicatur 'calefactivum' de eodem praedicatur 'calor' vel 'cahdum', si 'calefactivum' sit universale competens primo calori. Ex prioribus patet quae propositio affirmativa est primo vera. Quia 40 tales sunt primo verae 'omnis homo est animaT, omne corpus est substantia', 'omnis calor est qualitas', si non sit genus medium inter calorem et quahtatem; et tales 'omnis homo est risibihs', 'omnis substantia intellectuahs simplex est susceptibilis disciphnae' et huiusmodi. Ex praedictis etiam potest patere quid est subiectum primum alicuius passionis et quid 45 non est subiectum primum eiusdem. Oportet autem scire quod sicut propositio affirmativa est primo vera, ita ahqua negativa est primo vera. Unde illa propositio negativa in qua praedicatum non potest vere negari ab aliquo communiori 22 abstracti] obiecti I 23 nihil esset] non esset aliud A „ hoc om. C V 4 calef.] calefactivi C V 4 25 esset] est EV 4 26 ista] haec EI non s. lin. V 4 , om. C posset] potest CE, possunt V 4 posset esse] esset I, primo add. AA X I 28 illa om. AE est] esset AIK et] quia vel B 29 praed.] ponitur B, praedicatur CEV 4 31 praed.] ponitur B 30-31 aliquo] dici add. B 32-^37 sicut... subiecti mg. V 4 32-36 sicut... subiectum om. (hom.) C 32 sicut] similiter B " esse om. A X V 4 33 esse] etiam B i calido] aliquo A 34 calef.] calefactivum A B 35 est om. A J B praed.] primo V 4 35-36 aliquo] de nullo praedicatur add. V 4 36 concretum] contcntum E 37 praed.] tale add. A 40 E x ] praedictis add. I prioribus] praedictis A J E quae] quod B 42 qualitas] quantitas B 43 substanrial est add. C, add. sed del. V 4 43-4» intell.] intelligibilis C D V 4 , intellectiva et add. vel I 44 simplex] Sor C 45 etiam om. A C V 4 potest patere] patet A C V 4 quid 1 FI, quod alii quid 1 FI, aliquid A, quod alii 46 eiusdem] alicuius passionis D, om. B 47 autem] etiam D j| sicut] aliqua add. EIK 48 ita] et B , aliqua] alia B C V 4 , propositio add. B, om. A X D

DE PROPOSITIONIBUS REQUISITIS AD DEMONSTRATIONEM

521

50 quam sit subiectum, nec aliquod praedicatum communius potest vere negari universaliter ab illo subiecto, est primo vera, et vocatur 'negativa immediata\ Huiusmodi est talis propositio 'nulla substantia corporea est substantia incorporea'. Et ideo, secundum opinionem A r i s t o t e l i s 8 , haec non est primo vera nec immediata 'nulla substantia est quantitas', 55 quia haec non est vera secundum principia sua. Et si inveniretur quod diceret talem esse immediatam, esset respondendum quod hoc diceret secundum opinionem ahorum vel gratia exemph.

[CAP.

9.

DE

PROPRIETATIBUS C O N C L U S I O N U M COMPETERE OMNIBUS

QUAE NON

POSSUNT

PRAEMISSIS]

Declaratis quibusdam proprietatibus quae possunt competere omnibus propositionibus demonstrationis potissimae, videhcet tam praemissis 5 quam conclusioni, dicendum est de proprietatibus communibus conclusionibus quae non possimt competere omnibus praemissis demonstrationis potissimae. Quarum una est quod omnis conclusio demonstrationis est dubitabihs, ita quod non est per se nota. Cum enim demonstratio sit syllogismus faciens scire, et nihil facit scire aliquid praescitum, neio cesse est, si apprehendatur illa conclusio sine praemissis, quod illa conclusio possit ignorari et per consequens de ea possit aliquis dubitare^ cum non possit sciri esse falsa. Hoc etiam vult L i n c o l n i e n s i s in diversis locis I Posteriorum, ubi dicit in principio 1 : "Non docemur vel addiscimus ahquid nisi illud quod cum primo concipimus est nobis 15 dubium vel apparet falsum". Dicendum est igitur quod omnis conclusio demonstrationis est dubitabihs propositio, quia quaelibet con51 illo] isto BV 4 , omni I vocatur] primo add. A, propositio add. DE 52 Huiusm.] haec ABC, autcm add. A J DE 53 substantia om. AXDE ideo om. AI 54 ncc] vel CV 4 57 aliorum] aliquorum D v e l ] non suam add. mg. B Cap. 9. - Hoc cap. om. I. Hic habent cap. 6 DF Gem. 3 Decl.] Determinatis BDK propr.] communibus add. A 4 videl.] scilicet CV 4 , valet E, omnibus propositionibus add. B 5-6 communibus concl.] seu condicionibus convenientibus conclusioni E 5-6 concl.] condicionibus A 1 6 pracmissis] propositionibus A 1 9 aliquid] aliquod E, om. A 12 falsa] et add. A 1 etiam] enim AXE 13 diversis om. E ; locis] et add. B, in add. C, om. A J E ubi] enim A 1 , unde DE in] sic AXE, om. BD \ principio] in divcrsis locis E, om. B 14 vel] nec D, neque E aliquid om. AE conc.] accipimus A C V 4 , pcrcipimus A 1 cst] esse A, om. D 15 dub.] dubitatum E app.] esse add. A 1 8

Vide supra, cap. 7, notam 6.

CAP. 9. f. 2ra).

1

Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., I, c. 1, t. 1 (ed. cit.,

PARS m - 2 CAP. 10

522

clusio demonstrationis est quaestio; quaestio autem est dubitabilis propositio, secundum B o e t h i u m * . Quamvis autem omnis conclusio demonstrationis sit dubitabilis propositio, non tamen oportet quod semper dubitetur quousque per 20 demonstrationem certificetur, quia conclusio demonstrationis duabus viis cognosci potest. Ahqua enim cognosci potest per demonstrationem, quando ex notitia praemissarum devenitur in notitiam conclusionis. Ahqua autem non solum sic cognosci potest, sed cognosci potest per experientiam, illo modo quo A r i s t o t e l e s docet I Metaphysicae et II 25 Posteriorum principia per experientiam cognosci8. Sicut enim potest ahquis per experientiam cognoscere quod omnis tahs herba sanat, ita potest per experientiam cognoscere quod luna est echpsabilis. Oportet autem scire quod non solum omnis conclusio potest dubitari, sed etiam ahqua principia demonstrationis sunt dubitabiha, quamvis 30 non omnia. Unde omnia quae nonnisi per experientiam cognosci possunt dubitabiha sunt, quantumcumque sint prima, ita quod ex aliis demonstrari non possunt.

[CAP.

10.

DE

M O D O SCIENDI PER EXPERIENTLAM BT HABETUR

QUALITER

EXPERIMENTUM]

Quia dictum est 1 quod ahqua principia et aliquae conclusiones sciri possunt per experientiam, de isto modo deveniendi ad notitiam principii vel conclusionis est breviter disserendum. 5 Unde sciendum est quod sensu apprehendente ahquod sensibile, potest virtus phantastica idem imaginari, et non solum phantastica sed etiam intellectus potest idem apprehendere, quo apprehenso potest in19 omnis... dem.] conclusio omnis demonstrationis K 23 devenitur mg. V 4 , denotatur et add. mg. ascendere B 23-24 Aliqua] et alia B 24 autem] enim B, conclusio add. D sed] etiam add. A X BD 26 enim om. A B 28 cogn.] ignorare B ;; est ecl.] eclipsatur B C V 4 29 autcm] etiam AXE 31 omnia 1 ] principia add. A X BE 32 prima] principia B e x ] de C , aliis] illis E Cap. 10. - 4 exp.] quae add. E ;j de isto] ideo de AXD dev.] per experientiam add. I;; ad] in AA X D 5 diss.] dicendum AA 1 , discutiendum E 6 est om. A J E 7 sed] immo C 8 idem] illo modo A, illud A J D, om. C 2 Boethius, In Topica Ciceronis, I (PL 64, 1048s.). notis 2 et 3 citatos.

CAP. 10. -

1

Supra in fine cap. 4 et in fine cap. 9.

8

Vide locos supra, cap. 4,

DE PROPOSITIONIBUS REQUISITIS AD DEMONSTRATIONEM

523

tellectus aliquas propositiones contingentes evidenter cognoscere. Sicut 10 apprehenso per sensum calore, potest intellectus eundem calorem cognoscere, et scire quod illud est calidum, et quod illo approximato alteri calefacit illud aliud quod non esset calidum nisi sibi primum calidum approximaretur. Et ita intellectus evidenter cognoscit hanc propositionem 'hoc cahdum calefacit'. Ista autem propositione nota et scita, et scito 15 quod quando ahquid convenit uni individuo potest consimile competere alteri mdividuo eiusdem speciei, accipit istam propositionem universalem 'omnis calor est calefactivus', cum non sit maior ratio quod unus calor sit magis calefactivus quam ahus. Ista propositio sic nota per experientiam est unum universale, quia est propositio universahs; quae si 20 non possit aliter cognosci quam sic per sensum, erit principium artis et scientiae. Si autem possit cognosci isto modo, et praeter hoc possit cognosci sine sensu per propositiones notas, necessarias, dispositas in modo et figura, erit conclusio scientiae et demonstrationis. Est autem sciendum quod quandoque tahs propositio habet pro 25 subiecto speciem speciahssimam, ahquando habet pro subiecto ahquod communius. Illa quae habet pro subiecto speciem speciahssimam potest evidenter cognosci per notitiam unius singularis, sicut evidenter scito quod hic calor calefacit, potest evidenter cognosci quod omnis calor est calefactivus. Unde notitia evidens unius talis singularis contingentis 'hic 30 calor calefacit' sufficit sine aliis singularibus ad habendum notitiam evidentem de universah. Si autem illa universahs habeat pro subiecto ahquid communius specie specialissima, requiritur semper vel frequenter quod ahqua singularis cuiuscumque speciei contentae sub illo cognoscatur, et ita ad cognoscendum taha requiruntur plura singularia. 35 Oportet etiam scire quod, ut frequenter, ad cognoscendum univer9 aliquas prop.] alias conclusiones E '' cont.] evidcntes B evidenter] evidcntes AA 1 , om. DI 10 calore] calorem B C 11 illud... calid.] ille est calidus E ; et* quod] quia D ;; illo] isto A, illud B, illc E, etiam add. E appr.] approximante B, approximatus E, approximatum I ! alteri] alii I 12 aliud] ct add. E, om. B " quod] illud add. E non] cognoscit add. B sibi om. AXDE i p r i m u m ] prius A^DE, aliud add. A 1 , illud add. E 12-13 appr.] ei add. A X DE 13 hanc] istam A X BD 14 nota] vera A ; s c i u ] scito AE et scito AXDF Gem., om. alii 15 uni] alicui B, communi (?) add. I 16 alteri] alii I 17 calor] calefacit vcl add. A 1 quod] quare A^CDI 18 sit] est AXD magis om. AA^BDV 4 18 Ista] ita quod C V 4 propos.] propositione AE nota] quod add. B 19 cst] notum add. E 20 possit] possct BDE, potest E 1 erit] est E 23 et 1 ] in add. E . erit] est E dem.] demonstrabilis K 24 quandoque] quandocumque B, quando CD, aliquando E 25 spec.] quia add. D, ct add. E 25-26 aliquando ... spec. mg. C, om. (liom.) A 26 communius] quam species specialissima add. B Illa quac] illa. Quae autem E 27 sicut] quia add. A J D ! scito] scitur A 1 29 cont.] ut A 1 , ut add. DE 30 notitiam] universalem add. K 31 aliquid] aliquod E 32 v d ] ut add. A X D 33 cont. ... illo om. A^BD 34 talia] universalia add. I plura] multa A 1 35 Oportet... quod] Scicndum ctiam A 1 ![ ctiam] autem I

PARS

524

m-i

CAP. 61

sale requiruntur multa singularia, quamvis subiectum talis universalis sit species specialissima, quia, ut frequenter, non potest evidenter cognosci aliqua singularis contingens sine multis apprehensionibus singularium. Unde non est facile scire quod haec herba sanavit talem infumum, nec quod iste syrupus sanavit talem infirmum, et sic de multis aliis, quia 40 non facile capitur experimentum, eo quod idem effectus specie potest esse a multis causis distinctis specie.

[CAP.

11.

DB

PRAESCIENTIA CONCLUSIONIS IN

DEMONSTRATIONE]

Sicut autem conclusio debet esse dubitabihs, ita debet esse talis quod eius notitia prima evidens possit accipi per propositiones necessarias evidenter notas et dispositas in modo et in figura. Hoc patet, quia demonstratio est syllogismus faciens scire; sed non potest facere scire 5 praescitum, ergo conclusio quam debet facere sciri non est necessario praescita; et potest sciri virtute demonstrationis, ergo prima eius notitia potest adquiri per praemissas demonstrationis. Verumtamen ahquando praescitur conclusio ipsis praemissis, quod duphciter contingere potest: quandoque enim est praecognita per expe- 10 rientiam, quandoque per alias praemissas. Non enim est inconveniens quod eadem conclusio per diversa principia demonstretur Et si q u a e r a t u r an notitia accepta per experientiam ahcuius conclusionis et notitia eiusdem accepta per demonstrationem sint eiusdem speciei; et similiter, notitia accepta per diversas praemissas sit 15 eiusdem speciei, p o t e s t probabiliter d i c i quod si tahs notitia praecise sit notitia conclusionis et nihil ahud, non est inconveniens ponere quod tahs notitia sit eiusdem speciei speciahssimae. Nulla enim apparet 37 cognosci] sciri A l 38 cont. om. A x O 39 hcrba sanavit] verba sanant B ;; sanavit] sanat A A l ; ; talem] aliquem E nec] vcl A*D, neque I 40 syrupus] chirurgicus E .! sanavit] sanet A, sanat A X BV 4 ;; sic] est add. BI I1 multis om. C V 4 41 facile cap.] est facile capere E facile] faciliter A X BD capitur] per add. AB " exp.] experientia A 1 . idem] nullus K 42 dist.] differentibus E Cap. 1 1 . - 2 Sicut] Similiter D , concl.] quae add. D 4 in 1 om. ABI 5 scire 1 ] sciri A X D 6 debet... sciri] demonstratio facit scire I sciri] scire EK 9 concl.] sine add. E ;; quod] et CV 4 10 potest] uno modo add. E quand. enim] quia quandocumque E praec.] cognita CV 4 11 Non cnim] nec B 14 eiusdem om. A*CV 4 sint] sit CDI 15-16 et... speciei om. (hom.) AXD 15 ct sim.] similitcr si I , notitia om. A 16 talis] tali BDI, tales E not.] modo I 17 not.] nota BD, om. E ; ; concl.] conclusio BD 18 Nulla] non I enim] hic add. E

CAP. 11. -

1

Ut dicit Aristoteles, Anal. Poster., I, c. 29 (87b 5-18).

DE PROPOSITIONIBUS REQUISITIS AD DEMONSTRATIONEM

525

necessitas ponendi illas notitias specie diversificari, nisi quia causantur a 20 distinctis causis. Sed hoc non obstat, quia non est impossibile efFectus eiusdem speciei a causis specie distinctis causari.

[ C A P . 1 2 . Q U A E PROPOSITIO POTEST ESSE CONCLUSIO

DEMONSTRATIONIS

ET QUAE NON ? ]

Ex praedictis patere potest quod non quaehbet propositio in qua praedicatur passio de suo subiecto primo potest esse conclusio demons strationis Haec enim est talis 'omnis calor est calefactivus', si nihil sit calefactivum nisi calor; et tamen, ex quo non potest evidenter cognosci nisi per experientiam, manifestum est quod demonstrari non potest. Et si d i c a t u r quod haec potest demonstrari sic omne productivum caloris est calefactivum; omnis calor est productivus caloris; io igitur omnis calor est calefactivus', ubi per definitionem passionis concluditur passio de subiecto: D i c e n d u m quod haec non est demonstratio sed petitio principh. Unde universahter quando pro medio accipitur definitio exprimens quid nominis tantum, in tali illatione est petitio principh. Cuius ratio 15 est, quia apud omnem demonstrantem ante conclusionem debet praecognosci quid nominis tam subiecti quam passionis. Propter quod ante illationem conclusionis aequaliter erit nota passio de subiecto et definitio exprimens quid nominis ilhus passionis, et ita minor erit aeque ignota et aeque nota cum conclusione. Propter quod in tah illatione erit peti20 tio principh et non demonstratio. Est igitur sciendum quod ahqua propositio in qua praedicatur passio 19 necess.] hic add. AXD „ divers.] distingui A^E, diversas C, diversiutis I, diversari A V 4 20 imposs.] possibile K dist.] diversis I 21 speciei] specialissimae add. C Cap. 12. - Hoc cap. habentpost cap. 13 DF Gem. 3 potest] poterit A J BD 4 praed.] ponitur B „ primo om. E 8 haec] illa E, hoc I, om. A 1 10 omnis om. E 12 haec] hic A J BD, om. C sed] est add. CIV 4 15 apud] ante E ;i dem.] demonstrationem AA^E, ct add. E ante] omnem add. E 15-16 ante... praec.] antequam praecognoscatur I 15-16 praec.] cognosci A A 1 16 quod ante] quam autem E 17 aequ.] essentialiter BI erit] erat A, est A 1 ' nota passio] notitia passionis I 18 exprimens] ex primis E erit] est CV 4 || aeque] ita A 1 , et E ij ignota] cum maiore A 19 cum] cumque E || Propter quod] propterea I 20 dem.] ut patet add. AXDE

CAP. 12. - 1 Cf. Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., Prol., qq. 4-5, ubi quaerit utrum omnis passio sit demonstrabilis de suo subiecto primo a priori et utrum in omni demonstratione definitio sit medium demonstrandi (ed. St. Bonaventure, N.Y., I, 143-77).

526

PARS III-L CAP. 52

de suo subiecto primo est demonstrabilis et aliqua non. Ad cuius evidentiam est notandum quod aliqua passio importat in recto praecise illud idem quod importat subiectum et aliquam formam realiter inhaerentem sibi in obliquo; aliqua autem passio praecise importat in recto illud quod importatur per subiectum et in obliquo aliquam rem non inhaerentem nec essentialem sibi; ahqua autem passio importat in recto illud quod importat subiectum et in obhquo importat partes ilhus rei et ahquam rem sibi non inhaerentem; ahqua autem passio importat in recto illud quod importat subiectum et negative vel in obhquo importat partes subiecti. Exemplum primi: 'colorabile* respectu subiecti sui primi. Nam 'colorabile' nihil importat nisi illud quod importatur per subiectum et colorem in obhquo; quod patet per definitionem exprimentem quid nominis ipsius, quae est 'aliquid potens habere colorem'. Exemplum secimdi: 'creativum'. Nam 'creativum' nihil importat nisi Deum in recto et creaturam in obhquo; quod patet ex definitione exprimente quid nominis ipsius, quae est ista 'aliquid potens creare aliquid'. Exemplum tertii: 'habens tres angulos aequales duobus rectis'. Nam ista passio in recto significat triangulum et in obhquo partes eius et ahos angulos qui non simt partes eius. Exemplum quarti: 'corruptibile' respectu substantiae. Nam 'corruptibile' in recto et affirmative significat illam substantiam quae est corruptibihs, negative autem et in obhquo partes eius; quod patet ex definitione exprimente quid nominis eius, quae est 'aliquid cuius partes possunt non esse' vel 'cuius una pars potest ab aha separari'. De prima passione dico universaliter quod nulla tahs passio potest demonstrari de subiecto suo primo, quia talis passio, si primo ignoretur de

25

30

35

40

45

22 d e m . ] indemonstrabilia CV 4 , demonstratio I 23 not.] sciendum AA X D j| illud om. A A J D 24 idem om. ABE || imp. om. AE „ realiter om. A B 25 sibi] sic E, et add. V 4 | aliqua autem] et alia E || illud] idem add. A C E 26 imp. per] importat V 4 „ obliquo] importat add. A X DE ;; aliquam] aliam A X V 4 27 nec essent. om. IV 4 „ sibi] nec accidentalem E || aliqua] alia E || illud] idem A^E, idem add. D 28 importat] importatur per B i et] etiam add. E 30 illud] idem A X D „ vel] et V 4 , om. CEI 32 primi] primae A 1 , ut add. E ;; colorabile] calorabile C, calefactibile DE 33 color.] calefactibile E !j illud] idem A, om. DE 34 colorem] calorem CE 35 habere] non creatum add. I [[ habere col.] colorari K col.] calorem CE 36 creativum corr. itt creabile I, est add. D || N a m creat. 1 orru I |J nihil] non C V 4 37 quod] et A, sicut A X DE 39 aliquid] ahud BDI 41 et 1 om. A B C E V 4 |j et*] in add. B, etiam add. E ;; alios] aliquos I 42 angulos] triangulos A, articulos B H qui] quae C V 4 ;| non om. E || eius om. C V 4 43 quarti] ut add. E ,i subst.] sui subiecti I 44 illam om. A*BC 45 e t ] vel A*E ;; et... obl.] significat add. A*BE 47 v e l ] aliquid A 1 48 passio om. A J D 49 quia] si add. E ii si primo om. E

DE PROPOSITIONIBUS REQUISITIS AD DEMONSTRATIONEM

527

50 suo subiecto primo, non potest sciri de eo nisi per experientiam tantum. Patet inductive. Idem dico de passione secunda, propter eandem rationem. Sed passio tertio modo dicta et quarto potest demonstrari de subiecto suo primo, quia potest ignorari de suo subiecto, quamvis sciatur quid significatur per subiectum et quid etiam significatur per passionem. 55 Postea autem cognito quae et qualis naturae sunt suae partes, sine ulteriori experientia de passione potest eadem passio sciri de subiecto, et hoc per definitionem exprimentem illas partes quae in obhquo vel negative importantur per passionem. Et tales sunt demonstrationes mathematicae, propter quod in eis parva vel nulla requiritur experientia, et demonstra6o tur in eis semper vel frequenter per definitionem subiecti tamquam per medium. Et quia in paucis scientiis habemus demonstrationem proprie a priori nisi in mathematicis in quibus communiter passio demonstratur de subiecto suo primo per definitionem subiecti tamquam per medium, ideo frequenter dicit A r i s t o t e l e s indi65 stincte quod passio est demonstrabilis de subiecto et quod definitio est medium 2 ; non quod omnis passio sit demonstrabihs de subiecto suo primo, sed quia omnis passio est demonstrabihs de ahquo subiecto, et in mathematicis semper vel frequenter passio est demonstrabihs de subiecto suo primo. Nec intendit A r i s t o t e l e s quod in omni demonstra70 tione medium sit definitio, sed intendit quod in omni demonstratione in qua demonstratur passio de subiecto suo primo medium est definitio, in aliis non oportet.

[CAP.

13.

D E PROPRIETATIBUS PRINCIPIORUM

INGREDIENTIUM

DEMONSTRATIONEM]

Post praedicta videndum est de proprietatibus principiorum ingredientium demonstrationem, quae non possimt esse conclusiones. Taha 51 Idem dico] quod dico A 1 , Et idem dicendum est D, Et eodem modo dicendum est E 51-52 propter... rat. om. E 53 subiecto] primo add. A*EI 54 etiam om. AAXI 55 quae] cuiusmodi A, cuius E , qualis] quales BE , nat. om. E ;; suae] duae C 56 eadcm passio] eodem modo A 57 vel] ct AXD 58 mathem.] manifestae AV 4 , metaphysicae B 59-60 dem.] demonstratio B, demonstrantur E M in] de ACEV 4 61 dem.] definitiones CDEV 4 62 proprie] et add. mg. A 63 primo] proprio BE, tamquam add. D ; subiecti om. A X BD 64-65 ind.] in distinctionc I, om. E 65 passio] conclusio A, om. C dem.] indemonstrabilis I :i de] suo add. K 66 dem.] indemonstrabilis I 67 primo] proprio E . quia] quod DE i et] etiam B 68 math.] \itadd. DE|| vel] ut add. A*D 69 Aristot. om. A B C V 4 71 primo] quod add. D 72 aliis] autem add. I Cap. 13. - 3 praed. vid.] haec dicendum A 1

4 concl.] communes I

* Aristot., Atutl. Poster., I, c. 7 (75a 39 - 75b 2); II, c. 17 (99a 3-4, 21-22).

528

PARS III-L CAP.

enim principia oportet esse prima, sic scilicet quod per priora demonstrari non p o s s u n t U n d e non ideo dicuntur principia esse prima quia nulla sit propositio quocumque modo prior eis. Hoc enim non est verum. Nam, secundum A r i s t o t e l e m , aliqua est propositio negativa prima, et tamen omni negativa est aliqua affirmativa prior 2. Per quam tamen affirmativam demonstrari non potest, cum non sit processus in infmitum in demonstrationibus, et propositio negativa sine praemissa negativa demonstrari non potest. Ista enim propositio affirmativa omne calidum est calefactivum' sive omne habens calorem est calefactivum' habet ahquam propositionem priorem ea, istam scihcet 'omnis calor est calefactivus'; quia tamen ista demonstrari non potest, ideo prima dici potest. Item, omni propositione de terminis speciahbus priores sunt commimes animi conceptiones de terminis communibus; sicut omni tah propositione omne calidum est calefactivum' prior est ista 'quidlibet est vel non est', et tamen per istam propositionem demonstrari non potest. Est igitur aliqua propositio prima, quia est indemonstrabihs, et tamen ahquo modo alia prior illa. Oportet autem scire quod quamvis principia demonstrationis sint prima, sic quod non sunt demonstrabilia, tamen ahqua propositio non necessaria, quae non est principium alicuius demonstrationis, potest esse prima. Unde sicut ordo est inter propositiones necessarias, quod aliqua est prima et aliqua est posterior, ita ordo est inter propositiones contingentes, quod aliqua est prima et aliqua est posterior. Sicut ista 'Sortes

52

5

io

is

20

25

5 priora] probiri nec add. DE 6 non om. DE 8 propos.] necessaria add. AE 9 prima mg. C, s. lin. V 4 .j et] sed C , aliqua] alia BI, om. A A l 11 et] ideo BC, om. I 11-12 negat... praemissa] talis sive C 11 negat.] illa A . sine] sivc E 12 negat. om. A enim] autem A 1 12-13 affirm. om. AXI 13-14 sive... calef. om. (hom.) A X B 14 aliquam] aliam A^EI, aliam add. seu rep. I !; priorem] posteriorem B ' ea om. AA 1 15 quia] et B 16 dici potest] dicitur E 17 Item] Similiter A^E, etiam add. (ultra) E 17-18 communes] omnium A, om. AXE 18 comm.] consimilibus B 19 quidlibet D, quaelibet res A, quodlibet A^CEKV 4 , quilibct B, quod I 21 quia] quae A^B, est add. A1! , quia... ind. om. E ;i et] vel B 22 alia] aliqua alia A 1 , aliqua I j| prior] est add. ACE 23 Oportet... scire] Sciendum est A K autem] tamen B 24 aliqua] alia B 25 dem.] non add. A1 26 aliqua] una B 27 prima] prior CV 4 , vel prior add. E ,j aliqua 1 ] alia ABE || est 1 om. A A J E 28 est 1 ] prior vel add. E aliqua 1 ] alia AE ,i est 1 om. BEI 1 Cf. Aristot., Anal. Poster., I, c. 2: "Si igitur est scire ut posuimus, necesse est et demonstrativam scientiam ex verisque esse et primis et immediatis et notioribus et prioribus et causis conclusionis" (71 b 19-22); translatio Iacobi (Aristo-

teles Latinus, IV, 1-4, p. 7, lin. 16-18).

27-39).

2

Aristot., Anal. Poster., I, c. 25 (86b

DE PROPOSITIONIBUS REQUISITIS AD DEMONSTRATIONEM

529

est' prior est ista 'Sortes est homo\ quia sequitur, tamquam a priori, 30 'Sortes est; Sortes non est non-homo; igitur Sortes est homo\ Et ita est de aliis.

[CAP.

14.

Q U A E PROPOSITIONES DICUNTUR ESSE ET DE MODIS

5

10

15

20

IMMEDIATAE

PRIORITATIS]

Ex hoc autem quod principia debent esse prima, sequitur quod debent esse immediata et indemonstrabiha. Propositio autem immediata est illa qua non est altera prior per quam possit demonstrari Oportet autem scire quod quamvis omnia principia quae sunt prima, sunt immediata et e converso, ita quod isti termini 'principia prima\ 'principia immediata' sunt convertibiles, tamen isti termini diversas possunt habere definitiones exprimentes quid nominis, propter quod non sunt termini synonymi, et ideo sine nugatione possunt poni a parte eiusdem extremi. Et quia omne primum est prius aho, ex hoc quod principia sunt prima, sequitur quod sunt priora conclusione. Est autem advertendum quod aliter accipitur prioritas in rebus extra animam quae non sunt signa et in terminis incomplexis et in propositionibus. Nam inter res dicitur una prior aha: vel quia praecedit eam tempore, vel quia potest esse sine ea et non e converso, vel quia est perfectior ea. Inter terminos autem incomplexos dicitur unus prior aho quia est communior eo, vel quia respectu esse exsistere ab uno ad ahum est bona consequentia et non e converso. Inter propositiones autem una dicitur prior aha: vel quia una est magis exphcativa eiusdem rei vel plurium rerum quam alia, vel quia una est ex terminis communioribus quam aha, vel quia una consequentia 29 prior... homo] homo, ista prior, scilicet ista 'Sortcs est' prior ista 'Sortcs est homo* C 30 Sortes 1 ... homo 1 ] Sortes (non add. sed del.) est; Sortes (non add. sed del.) est (non add. sed del.) homo; igitur Sortcs est (homo add. sed del.) V 4 f est 1 ] et add. E, Sortes add. IK , Sortes*] et A X CD non* om. I Sortes B om. A 1 ita] sic C 31 est om. ACI , de] in A, multis add. A 1 Cap. 14. - 3 debent] dicuntur ABDE 4 debent] dicuntur ADE ii autem] enim DEI 5 altera] alia I 7 sunt] sint ADI ; principia om. A^I 8 prima] et add. AXEI •! principia om. AXDEI || sunt] sint BDI 10 nugatione] negatione E, mutatione I 11 p r i m u m ] principium A, prius D 12 prima] priora add. I sequitur quod om. DI 13 autem] etiam I 14 terminis] talibus A 1 ; in1 compl.] incompositis (etiam infra) I 15 alia] altera A 16 et non] vel B 17 ea] illa A C V 4 18 exsist.] exsistentiae E alium] aliud AD 20 alia] altera A 1 21 rerum] illarum add. B

CAP. 14. -

1

Cf. Aristot., Anal. Poster., I, c. 2 (72a 7-8).

ockham, summa locicab

34

530

PARS III-L CAP. 52

naturali infert aliam et non e converso. Sicut ista 'omnis triangulus habet tres' etc. est prior ista 'omnis isosceles habet tres angulos', tum quia prima habet terminum communiorem, tum quia prima conse- 25 quentia naturah infert secundam et non e converso. Simihter ista 'omnis res composita ex materia et forma est corruptibihs' est prior ista omne corpus est corruptibile', quia prima exphcat ahquas res quas secunda non exphcat et non e converso, sicut definitio exphcat plures res quam definitum. Ista autem prioritas non habet locum in propositionibus illis 30 quarum una accipit definitum et alia definitionem exprimentem quid nominis tantum; et hoc, quia significatum vocabuh non potest sciri sine definitione exprimente quid nominis, si habet quid nominis. Potest autem sciri significatum vocabuh sine definitione exprimente quid rei, quamvis habeat definitionem exprimentem quid rei, et ideo illa prioritas 35 in propositionibus quarum una accipit definitum et alia definitionem exprimentem quid rei habet locum. Propter quod arguendo a definitione exprimente quid nominis ad definitum est petitio principii, non autem arguendo a definitione exprimente quid rei ad definitum.

[CAP. 1 5 .

Q U O M O D O PRINCIPLA D I C U N T U R ESSE C A U S A E CONCLUSIONIS ? ]

Non solum autem principia sunt priora conclusionibus, sed etiam sunt causae conclusionum. Quod multiphciter intelhgi potest. Uno modo quod notitia principiorum efficiat notitiam conclusionis; quod verum est de quibuscumque principiis respectu conclusionis in habente 5 demonstrationem facientem scire, quia semper notitia principiorum in tah facit notitiam conclusionum. Aho modo potest intelligi quod ideo principia dicuntur causae conclusionis quia principia exprimunt causam propter quam sic est a parte rei sicut denotatur per conclusionem. Verbi gratia istae propositiones 'quando terra interponitur inter lunam et 10 23 Sicut] similiter D 24 angulos] etc. A^DEI, etc. add. B 28 explicat] implicat C V 4 aliquas om. E '1 res] contrarias add. C 30 in... illis om. D 31 quarum] quia D || alia] accipit add. A 1 J; expr.] explicantem B 33 si] sed B C i| habct] habeat IK 34 sciri] haberi E |j sine] absque A 1 35^37 illa... quod om. AXD 35 prioritas] proprietas A 37 rei] non add. E 39 arguendo om. AXE j| a... expr.] ad definitionem exprimcntem E Cap. 15. - 3intelligi] videri B 4princ.] principii A X D 5 dc... princ.] dc notitia quorumcumque principiorum AXE || in hab.] habitae per C j| hab.] habcntibus AA 1 , habcntem B 6 dcm.] denominationem B '! quia] quod C V 4 Ij princ.] vel praemissarum E, intelligi add. I 6-7 in tali] nihil B 7 Alio] Quarto A11; quod ideo] quomodo B 9 sic] essc I „ a ] ex I 9-10 Verbi gratia] ncc igitur I 10 interp.] diametraliter add. E

DE PROPOSITIONIBUS REQUISITIS AD DEMONSTRATIONEM

15

20

25

solem, luna eclipsatur', 'quando luna est in tali situ, tunc terra interponitur inter lunam et solem' exprimunt causam quare luna eclipsatur, et ideo istae praemissae dicuntur causae conclusionis illius. Aliter potest dici principium causa conclusionis, quia consequentia naturali infert conclusionem et non e converso. Aliter possunt dici causae conclusionum, quia conclusio componitur praecise ex terminis positis in principiis, non sic autem principia praecise componuntur ex terminis positis in conclusione. Propter quod dicit quandoque A r i s t o t e l e s 1 quod praemissae sunt causae materiales conclusionis et non e converso. Oportet autem scire quod quamvis principia sint causae conclusionis primo modo intelligendo, tamen potest contingere e converso, quod conclusio sit causa principii, quia potest contingere quod aliquis ex notitia conclusionis deveniat in notitiam principii, sicut i n f e r i u s ostendetur 2.

[CAP.

16.

D E ILLIS QUAE COMMUNITER PRAEMISSIS

5

531

CONVENIUNT

OMNIBUS

DEMONSTRATIONIS]

Commune autem omnibus praemissis cuiuscumque demonstrationis, sive illae praemissae sint principia tantum sive etiam sint conclusiones, est quod praemissae sunt notiores conclusione K Quod patet ex definitione demonstrationis: quia ex quo omnis demonstratio est syllogismus faciens scire, et nihil ignotius potest facere scire notius, nec aeque ignotiun 11 tali situ] capite draconis ct sol in cauda vel e converso A 1 ;; terra] diametraliter add. E 12 quare] propter quam D 13 dicuntur] esse add. A^CD causae] respectu add. B |i illius om. A X BC 14 princ. causa] quod praemissae sunt causae E 14-16 cons. ... quia om. (hom.) E 15 nat.] principium add. A 1 16 Aliter] aliquae I possunt] praemissae add. D, add. mg. A j| dici] principium add. D, praemissae add. I j concl.] consequentia I 17 in] conclusione add. D il princ.] praemissis E, illis add. A 1 19 quandoque] aliquando A J E 19-20 causae mat.] causa materialis E 20 conv.] Aliter... converso (ut lirt. 14-15) add. E 21 Oportet... scirc] Sciendum tamen A 1 , Aliter etiam I ; sint] sunt A^BI Cap. 16. - 3 C o m m u n e ] est add. BEI quo enim A 1 1; omnis] quaelibet D, om. AA X I

4 sint om. AXI ; est om. CEIV 4 7 nec] nam A 1 , vel B, neque DI

6 quia... quo] ex

1 Aristot., Physica, II, c. 3, t. 31 (195a 18-19); super quo textu dicit Averroes: "Propositiones autem assimilantur materiae, quia sunt in potentia conclusio, et 2 Infra, cap. 41. conclusio est quasi forma" (ed. Iuntina, IV, 29r).

CAP. 16. -

1

Cf. Aristot., Anal PosterI,

c. 2 (71b 19 - 72b 4).

PARS III-L CAP.

532

52

facit scire aeque ignotum, necesse est quod praemissae sint notiores conclusione. Non solum autem praemissae sunt notiores conclusione, sed etiam quaelibet praemissarum potest tempore cognosci ante conclusionem. Potest enim ista maior 'omnis triangulus habet tres' etc. cognosci hac conclusione ignota 'iste triangulus habet tres angulos', propter ignorantiam istius minoris 'iste triangulus est triangulus*. Simihter potest ista sciri 'iste triangulus est triangulus' hac ignota 'iste triangulus habet tres angulos' etc., si ignoretur ista maior 'omnis triangulus habet tres' etc. Sed si nota ista maiore 'omnis triangulus habet tres' etc. sumatur sub ista minor 'iste triangulus est triangulus', simul cognoscetur ista conclusio 'iste triangulus habet tres' etc. Et ita frequenter vel semper maior praecognoscitur conclusioni, sed scita maiore et sumpta minore simul cognoscitur conclusio. Propter quod ante demonstrationem conclusio scitur in universah et ignoratur in particulari, hoc est ante demonstrationem scitur una universalis sub qua continetur conciusio et ignoratur conclusio, ita quod non est nota cognitione propria sibi, sed est nota una cognitione communi sibi et omnibus aliis conclusionibus sibi similibus. Et talis notitia generalis sufficit ad hoc quod investigans sciat illud esse quod quaerit, si occurrat ei.

[CAP.

17.

DE

DUPLICI DEMONSTRATIONE : A PRIORI ET A

io

is

20

25

POSTERIORI]

Postquam tractatum est breviter de terminis et propositionibus ad demonstrationem pertinentibus, restat dicere de demonstratione. Est autem primo sciendum quod cum dictum sit i n p r i n c i p i o 1 quod demonstratio est syllogismus faciens scire, accipiendo 'scire' pro notitia 5 evidenti et certa, ubi necessarium sequitur ex propositionibus necessariis, 8 scire] non add. I ignotum] notum CEIV 4 9 concl. om. C V 4 11 potest] prius add. B . tempore om. C V 4 13 iste] autem add. B !! ang.] etc. A X B, et hoc add. B 15 ignota] ignorata I 16 etc. 1 om. AIV 4 tres] angulos add. A 1 17 Sed] et D Sed... etc. mg. V 4 , om. {hom.) A 1 j; nota... maiore] sit (est I) nota ista maior DI etc.] et add. A X D 18 est tri.] habet tres etc. D, etc. add. I cogn.] cognosceretur D, tempore add. mg. B 19 tres] angulos add. CEV 4 . etc.] iste triangulus habet tres add. I, om. A X B „ frequ. ... scmper] scmper vel (et B, ut add. A 1 ) frequenter A X BDE 20 sumpta] scita AE, sub add. A 1 26 talis om. AXD Cap. 17. - 2-3 Postquam... pert.] Post praedicta nunc A 1 3-4 Est autem] ct est AXDE 4 dictum... quod] sicut prius dictum est A 1 , om. E 6 ubi] veri A X BI, sive E, et add. I necess.] necessarii AXBI, quae add. E || sequitur om. A^BDI

CAP. 17. -

1

In principio scilicet huius tractatus, supra cap. 1.

DE DEMONSTRATIONE

10

15

20

25

30

533

et talis syllogismus sit multiplex, necesse est quod multiplex sit demonstratio. Propter quod oportet scire quod quaedam est demonstratio cuius praemissae sunt simpliciter priores conclusione, et illa vocatur demonstratio a priori sive propter quid. Quaedam est demonstratio cuius praemissae non sunt simpliciter priores conclusione, sunt tamen notiores sic syllogizanti, per quas devenit sic syllogizans in notitiam conclusionis, et talis demonstratio vocatur demonstratio quia sive a posteriori 2. Verbi gratia si aliquis nesciens lunam nunc eclipsari, sciens tamen cursus et motus planetarum, consideret istas praemissas 'quando luna est in tali situ etc., tunc luna eclipsatur; luna est nunc in tali situ', et ex istis propositionibus deveniat in notitiam istius conclusionis 'luna nunc eclipsatur', talis habet demonstrationem a priori et propter quid, quia praemissae exprimunt causam propter quam sic est a parte rei sicut significatur esse per conclusionem. Si autem alius, e converso, videns lunam eclipsari et nesciens terram interponi, sic arguat 'quando luna eclipsatur terra interponitur inter lunam et solem; luna nunc eclipsatur; ergo nunc terra interponitur', talis facit demonstrationem a posteriori; et scit quod terra interponitur, tamen nescit quare interponitur, et ita scit quia ita est, sed nescit propter quid ita est; quia tamen per propositiones sibi notas adquirit cognitionem sibi ignoti necessarii, ideo habet demonstrationem. Est tamen advertendum quod praedicti syllogismi tantum adducti sunt gratia exempli, non quod ita sit, sed ut sentiant qui addiscunt. Ex praedictis sequitur quod possibile est duos formare eundem syllogismum et tamen unus demonstrabit et alius non demonstrabit; sicut unus ex praemissis adquirit notitiam conclusionis et alius ex eisdem praemissis non adquirit notitiam conclusionis; propter quod idem syllo9 illa] talis demonstratio E 10 Quaedam] Alia E, autem add. A 1 11 tamen] priores add. I 13 quia sive om. K 14 cursus] concursus E 16 etc. om. AXEI ecl.] sed add. AXDE 17 dev.] nunc add. E not.] cognitionem A 18 habet] notitiam sive add. E 19 propter quam] quare A 1 , per quam I 19-20 signif.] cognoscitur D 20 autem]sit add. AEI alius] aliquis AXD, om. B 21 interponi] interpositam ACIV 4 , et add. A^E, esse add. I arguat] arguendo D, cognoscit I ]; quando] quandocumquc B 22-23 nunc... interp.] etc. DE 23 terra om. C interp.] inter lunam et solem add. A scit] scitur E 24 interp.] et add. BE tamen] et add. A 1 quare] terra add. CDV 4 [\ quia] quod ABE 25 ita 1 om. A J DI scd] et A^CD, quod V 4 propter quid] causam propter quam E \\ ita 1 om. A J DI per] propter B propos.] rationes D 26 cogn.] notitiam A^BE, conclusionem C , sibi om. E ign.] ct add. A 1 28 Est] et A ; tamen] autem CV 4 adv.] sciendum E 29 quod] ut CI '! qui] quid V 4 ] addisc.] addiscit C 30 praed.] etiam add. DI sequ.] patet C 30-31 eundem syll.] unum syllogismum eundem D 31 dem.* otn. AXBI 32 adqu.] adquiret AEV 4 33 adqu.] adquiret ADE, adquirat V 4 proptcr] per I idem] unus ACIV 4 2

Cf. Aristot., Anal. Poster., I, c. 13 (78a 22 - 79a 16).

534

52

PARS III-L CAP.

gismus est uni demonstratio et alteri non est demonstratio, sicut praemissae in uno faciunt notitiam conclusionis et non in alio. Et ideo 'scire' 35 non ponitur in definitione demonstrationis tantum sicut importans causam finalem demonstrationis, sed in definitione demonstrationis ponitur tamquam pars definitionis, exprimens illud quod significatur per demonstrationem in obliquo. Unde hoc nomen <demonst^atio, significat non tantum syllogismum talem, sed etiam significat in obhquo ipsam 40 scientiam conclusionis natam causari a notitia principiorum. Et quia ita est, ista definitio 'syllogismus faciens scire' potest esse medium notificandi ceteras definitiones de demonstratione, quae quidem definitiones significant ahquid quod nec in recto nec in obhquo significat hoc nomen 'demonstratio\ Sicut si haec oratio 'potens scindere dura' sit definitio 45 exprimens quid nominis serrae, ista oratio potest esse medium notificandi quod serra debet esse acuta et ferrea, et sic de aliis. Et sic loquuntur m u 11 i 8 quando dicunt quod definitio sumpta a causa finah est medium demonstrandi definitionem sumptam a causa materiah sive a partibus de definito. Et hoc non est verum, nisi quando definitio sumpta 50 a causa finah est definitio exprimens quid nominis. Tunc tamen tahs processus non erit proprie demonstratio, sed erit notificatio quaedam.

[CAP.

18.

D E OBIECTIONIBUS

CONTRA I A M

DICTA]

Sed istis repugnare videtur quod dictum est p r i u s l , quod scilicet definitio exprimens quid nominis non potest esse medium demonstrandi, eo quod in tah illatione est petitio principii. Non videtur etiam veritatem habere quod demonstratio significat 5 34 alttri] alii C ; est dem. om. A l E 35 et om. A*D 36 tantum om. ABI 36^37 tantum... ponitur om. (hom.) D 37 ponitur om. C V 4 38 def.] demonstrationis I, om. A 1 ;; illud] idem A 1 , id C D 40 sign. ... obliquo om. E 40-41 signif. ... scientiam] ipsam scientiam in obliquo, ct hoc scientiam D 41 natam] sciri ct add. AXD ! a ] ex A 1 42 est] idco add. A 1 43 dc dem.] demonstrationij A 45 oratio] conclusio CV 4 46 ista oratio] ita quod A, ideo ista1, ista autem I, ista dcfinitio add. mg. A 47 acuta] dura K et 1 om. CIV 4 . ferrea om. C 49-50 sive a part. om. E 50 Et hoc] quod AXB, quia hoc DI nisi mg. C, om. EV 4 51 nom.] tantum add. A 1 Tunc] scd AXBE . tamen] cnim AK, om. I Cap. 18. - 4 illatione] dcmonstratione et add. non B

5 etiam] cnim A, om. C

8 Ex. gr. Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., I, c. 2, t. 9 (ed. cit., f. 3va); Thomas Aquinas, Expositio Anal. Poster. AristotI, c. 8, lectio 16, n. 5 (ed. cit., I, 201 s.).

CAP 18. -

1

Supra, cap. 14, lin. 37-39.

DE DEMONSTRATIONE

10

15

20

25

30

535

scientiam natam adquiri per praemissas demonstrationis; quia si sic esset, demonstratio non esset per se inferius ad syllogismum. Numquam enim significatur aliquid per inferius, nec in recto nec in obliquo, nisi idem eodem modo significetur per superius per se. In hoc enim distinguitur per se inferius ab inferiori per accidens. Cum igitur syhogismus nec in recto nec in obliquo significet scientiam, nec demonstratio significabit scientiam; et per consequens ista oratio 'syllogismus faciens scire' non erit definitio exprimens quid nominis demonstrationis. Sed istis non obstantibus dicendum est, sicut p r i u s 2 , quod haec oratio est medium notificandi ahas definitiones de demonstratione, et quod haec est oratio exprimens quid nominis demonstrationis. Unde sciendum est quod quamvis haec oratio 'syllogismus faciens scire' non possit esse medium demonstrandi aham definitionem de hoc nomine 'demonstratio', pro eo quod significatum vocabuli est praesupponendum demonstrationi et ita una praemissarum non est magis nota quam conclusio, tamen ista oratio est medium notificandi quod ihud, quod est demonstratio, est tale quale denotatur esse per definitionem aham, et est medium demonstrandi illam aham definitionem de nomine quod praecise significat ihos syhogismos qui sunt demonstrationes, non connotando scientiam. Et quia tale nomen non habemus, sed frequenter utimur hoc nomine 'demonstratio' ac si praecise significaret syhogismos ihos qui sunt demonstrationes, non connotando ahquid ahud, ideo dicit L i n c o l n i e n s i s 8 quod definitio materiahs demonstrationis demonstratur de demonstratione per definitionem sumptam a causa finali tamquam per medium. Pro secunda autem obiectione 4 dico quod nisi hoc nomen 'demonstatio' aequivoce accipiatur, ut ahquando sit nomen connotativum et aliquando non sit nomen connotativum sed praecise nomen absolutum, 8 nec 1 ] neque I, om. E nec 1 ] neque (etiam infra) I 9 idem] illud add. DE, om. A A 1 j, per 1 4 om. I h superius] suum B, inferius K, om. I .: per* se mg. V , in inferius add. mg. B, inferius add. I, om. AXD 9-10 dist.] differt A X D, differunt E 12 ista oratio] ista omnis A 1 13 def.] demonstrationis add. D 15 alias] aliquas B 17 est om. A X B haec] ista A 19 pro om. AXE 19-20 est... dem.] praesuppositio demonstrata I 23 dem.] notificandi A 25 Et] Scd A 1 , om. I 26 ac si] quasi A 27 qui] quae C 31 Pro... obi.] Propter... secundam obiectionem E autem om. A A 1 ; nisi om. CE 32 accip.] accipitur CEI ut] nam E aliqu.] accipitur ut add. E 33 aliqu. om. E sit... connot. om. DEI. sit... sed om. E nomen om. E abs.] et sic add. E 8 Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., Supra, cap. 17, lin. 50-52. I, c. 2, t. 9: "Dico quod in hac probatione probatur definitio materialis de suo definito per definitionem formalem suprapositam, illa autem sumitur a causa fi4 Supra, lin. 5. nali" (ed. cit., f. 3va). 2

536

PARS n i - 2 CAP. 19

demonstratio non est per se inferius ad syllogismum. Et hoc quia s gnificat ahquid in obliquo quod nec in recto nec in obliquo significati per syllogismum; sed non est inconveniens hoc nomen aequivoce accip cum fere omnia nomina in diversis locis aequivoce accipiantur. Dico ergo quod haec est definitio exprimens quid nominis demoi strationis 'syllogismus faciens scire\ Propter quod, quamvis aliquis a guat ex praemissis ad conclusionem, non oportet quod demonstret, qu non adquirit scientiam conclusionis per praemissas. Et si unus ex eisdei praemissis evidenter notis adquirat scientiam conclusionis et alius tai tum apprehendat praemissas et conclusionem sed per praemissas nc devenit in notitiam conclusionis, unus demonstrat et alius non demoi strat. Et ita idem syllogismus est uni demonstratio et alii non est d< monstratio.

[CAP. 1 9 .

Q U O M O D O DEMONSTRATIO PROPTER QUID ET DEMONSTRATU QUIA DIFFERUNT IN GENERALI ? ]

Ostenso quod aliqua est demonstratio quia et alia propter quid, v dendum est quomodo istae demonstrationes differunt in generali, quomodo differunt scientia propter quid et scientia quia l . Pro quo sciendum est quod illa vocatur demonstratio propter qu: quae est ex propositionibus necessariis prioribus, qua habita cessat omn dubitatio et omnis quaestio circa conclusionem. Sicut si sciatur quc luna eclipsatur per hoc quod scitur quod terra interponitur inter solej et lunam cessat omnis quaestio de ista conclusione 4luna echpsatur': iv enim quaeritur utrum luna eclipsetur nec quare luna eclipsatur. For tamen non oportet quod cesset quaestio circa quamlibet praemissarur Demonstratio autem quia est illa demonstratio quae non est ex pri< ribus vel qua habita non cessat omnis quaestio circa conclusioner 35 nec] non ACEV 4 , neque I 36 nomen] demonstratio B 40 pracmissis] principiis B1 quia] quando E, dum add. s. lin. A 41 adquirit] accipit A l , accipitur I 44 concl.] et sic add 44-45 dem. om. AXEI 45 ita] una
J

_

A

r>_~ - . . . 1 _ _ _

4-5 ct... quia om. A n T

P

DE DEMONSTRATIONE

5!

15 Exemplum primi est, si demonstretur quod terra interponitur inter s< lem et lunam per hoc quod luna eclipsatur: praemissae non sunt prior conclusione sed posteriores. Exemplum secundi est, si arguatur sic 4nu lum non-animal respirat; planta est non-animal; igitur planta non resp rat\ Iste syllogismus ex prioribus est, adhuc tamen contingit quaere; 20 quare planta non respirat. Et propter hoc iste syllogismus non est di monstratio propter quid sed quia; et hoc quia per talem syllogismui sufficienter scitur quod planta non respirat, sed non sufficienter sciti quare non respirat.

[CAP. 2 0 .

Q U O T MODIS DIFFERT DEMONSTRATIO

QUIA A DEMONSTRATIONE PROPTER QUID ? ]

Ista demonstratio quia sive scientia quia, secundum A r i s t o t < 1 e m, duobus modis specialiter differt a demonstratione propter qui( 5 uno modo in eadem scientia \ alio modo in diversis scientiis. Pro quo est primo sciendum quod hoc nomen 'scientia' dupliciti ad praesens accipitur. Uno modo significat collectionem multorui habituum, principiorum scilicet et conclusionum, ordinem determin tum habentium. Et sic accipit P h i l o s o p h u s hic scientiam. Alit io accipitur pro ahquo uno habitu et non pro aliqua collectione pluriu: habituum. Et sic loquitur P h i l o s o p h u s in diversis locis de scientia Accipiendo igitur scientiam primo modo: uno modo differt d monstratio quia a demonstratione propter quid in eadem scientia sv scientia quia a scientia propter quid. Et hoc dupliciter, secundum quc 15 tactum est in praecedenti capitulo: uno modo, quia demonstratio qui licet sit per prius, non tamen per causam immediatam; hoc est, non c per medium convertibile. Aliquando autem demonstratio quia est p 15 est] quia E, om. A l (syllogismis I) add. DI

23 respirat] et sic est de aliis add. B, et sic est de multis aliis excnij

Cap. 2 0 . - 3 Ista] Scd praem. A l 4 specialiter om. A*D || quid] Bona distinctio quain etiam po in scripto Physicorum add. mg. (alia manu) V 4 6 Pro] propter E || quo] primo BCV 4 , quod 8-9 determ.] determinantcm E 10 accipitur] hic scientia add. I || plurium] talium D 13 qu s» C\Tt It «itral M N F F 13 11_11 fiirs nni^ /IMI n 1A /l.ml 1 UAI /i//yf A1 ^ K - T T I M 1 trtf

538

PARS n i - 2 CAP. 20

posterius, ita quod in praemissis non accipitur aliquid importans causam quare sic est sicut denotatur per conclusionem sed magis e converso. Verbi gratia, causa quare planetae non scintillant, est quia sunt prope. Tunc si arguatur sic 'planetae sunt prope, ergo non scintillant', est demonstratio propter quid; si arguatur e converso, erit demonstratio quia. Et ita, universaliter, quando propositio prior scitur evidenter per hoc quod praemissae posteriores sciuntur evidenter, est demonstratio quia; immo etiam sufficit quod una praemissarum sit posterior conclusione. Simihter, quando demonstratur efFectus non per causam immediatam sed remotam, tunc est demonstratio quia. Sed sciendum est quod tahs demonstratio semper est negativa et in secunda figura, ita quod affirmative non contingit sic demonstrare. Et vocatur hic causa remota non ahqua res quae est causa causae vel causa plurium, sed vocatur hic causa negatio ahcuius ex qua sequitur negatio alterius et non e converso. Sicut sequitur 'hoc non est animal, ergo hoc non respirat', sed e converso non sequitur. Et tale medium non potest esse medium nisi in secunda figura. Et eodem modo, sicut potest negative syllogizari per talem causam non convertibilem cum effectu, ita potest syllogizari negative in secunda figura per effectum non convertibilem; et utraque erit demonstratio quia, non propter quid. Oportet etiam scire quod sicut in eadem scientia unus demonstrat effectum per causam et habet demonstrationem propter quid et alius e converso demonstrat eandem causam per eundem effectum et habet demonstrationem quia, ita idem potest primo demonstrare idem per effectum et postea per causam, eo quod non est inconveniens quod idem sit effectus unius et causa alterius. Tamen pro modo loquendi oportet scire quod nullus demonstrat causam per effectum vel e converso, quasi causa extra vel effectus intret demonstrationem, cum demonstratio non componatur nisi ex conceptibus seu intentionibus animae vel ex vocibus vel scriptis, sed ideo dici18 accip.] ponitur A ,, i m p . ] quod importat B \\ causam] quia I 19 sic... sicut] sic vcl sic importatur vel D ;; denot.] esse add. A*D 21 prope] ut add. E est] erit AXD 22 quid] sed add. B „ erit] est E 23 Et om. A B C V 4 , ita] ista B C V 4 , est add. A C V 4 . per] propter B 27 sed] per add. A*E 27 tunc] tantum E 28 est 1 om. A^BD 30 causa 1 ] huius add. I 31 causa 1 ] remota add. I 32 hoc] homo A B C V 4 33 hoc] homo V 4 , om. A B C 35 syllog.] in secunda figura X add. E 35-36 per... negative om. A B 3S-36 cum efFectu] effectus ADIV 4 36 figura] causa add. C V 4 ij non om. K 37 conv.] cum causa add. A 1 „ quia] et add. AE 38 etiam] autem AA X E 40 eundem om. A X B 41 quia] et add. E ;; i d e m ] eundem E, om. A 1 45 quasi mg. C, quare B, i u quod E, quod IV 4 , aliqua res extra add. mg. C . causa extra] quae sit causa C 47 seu] vel A D ;. vel] et C V 4 •; ex om. AXE |; vocibus] vocabulis A A 1 ,, scriptis] (ex D) scripturis BDI

20

25

30

35

40

45

DE DEMONSTRATIONE

539

mus demonstrari causam per effectum vel e converso quia quandoque praemissae exprimimt causam quare sic est sicut denotatur per conclu50 sionem, et quandoque e converso. Unde pro p r o t e r v i s oportet prompte scire aequivocationem huius nominis 'causa', de qua breviter tactum est p r i u s 8 et amphus dicetur i n f e r i u s 4 .

[CAP.

21.

D E ALIA DIFFERENTIA INTER DEMONSTRATIONEM

QUIA

ET PROPTER QUTD]

5

10

15

20

Aho modo differt demonstratio quia a demonstratione propter quid sicut scientia quia differt a scientia propter quid 1 : per hoc quod scientia quia habetur in una scientia et scientia propter quid habetur per aham scientiam, quo modo se habent ad invicem scientia subalternans et scientia subalternata. Ad cuius evidentiam sciendum est quod non ideo dicuntur ahquae scientiae 'subalternans' et 'subalternata' quia eandem conclusionem una scientia scit quia vera est et alia eandem scit propter quid. Numquam enim, nisi forte per accidens, eadem conclusio est scita in scientia subalternante et subalternata, non plus quam eadem conclusio est scita in distinctis scientiis. Et ideo sicut eadem conclusio potest esse scita in scientiis disparatis, ita eadem conclusio potest sciri in scientia subalternante et subalternata, hcet hoc non sit quia una est subalternans et alia subalternata. Non igitur propter hoc dicitur una scientia subalternans et aha subalternata quia una scit unam conclusionem quia et aha propter quid, sed ideo dicitur una scientia subalternans et alia subalternata quia scientia subalternata cognoscit conclusionem, scientia subalternans scit principium universale illius conclusionis. Unde, universaliter, quando per ahquam scientiam evidenter cognoscitur ahqua conclusio et non princi49 dcnotatur] dcmonstratur CEV 4 , essc add. A 1

52 tactum] tractatum AEI

et... inf. om. D

Cap. 2 1 . - 4 quod] quia ABCI 5 habetur*] in alia sive A X D 6 quo modo] quando B, quac E !i inv.] sicut add. BE 6-7 scientia om. ACIV 4 9 una] eadem D 10 vera om. CE 1 quid] cst add. mg. C 12 et] scientia add. A 1 || eadem] una A 13 dist.] diversis E !! scientiis] vel diverns add. A 1 14 disparatis] distinctis CV 4 , diversis E, et disparatis add. mg. C, distinctis demonstrationibus add. CIV 4 15 subalt.] scicntia add. A 1 licet] sed A^BD, vel I ; sit] est A X BD .. una] scientia add. A 1 17 unam] eandcm A X BD 18 sed] et A X B 18-19 subalternans... subalternata] subalternata... subaltcrnans I 19 concl.] sed add. A 1 j scientia'] autem add. AB 20 illius] ipsius A, istius CV 4 21 aliquam] aliam I ; evid. om. A A 1 ,, aliqua] alia I 8

Hic supra, lin. 30-37.

CAP. 21. -

1

4

Cf. infra, cap. 39.

Aristot., Anal. Poster., I, c. 13 (78b 35 - 79a 16).

PARS III-L CAP. 52

540

pium et per aliam scientiam evidenter scitur principium et non conclusio, tunc est una subalternans et alia subalternata. Sicut nauta multas conclusiones scit et nescit principia, e converso astrologus novit principia et nescit conclusiones, quia ad eum non pertinent. 25 Et si q u a e r a t u r , quomodo unum est principium et reliquum conclusio, ex quo idem non potest cognoscere utrumque, cum omnis conclusio possit per sua principia demonstrari, d i c e n d u m est quod talis conclusio potest per tale principium demonstrari, sed nec per illum qui solum habet scientiam subalternantem nec per illum qui solum ha- 30 bet scientiam subalternatam, sed per illum qui habet utramque scientiam. Oportet autem scire quod cum scientia subalternans et etiam scientia subalternata sit quaedam cohectio multorum habituum, ordinem determinatum habentium, non est impossibile quin ahqua scientia secundum unam partem subalternetur uni scientiae et non secundum aham 35 partem, sicut perspectiva secundum aliquam sui partem subalternatur geometriae et non secundum omnem. Simihter etiam possibile est quod una scientia secundum eandem partem diversis scientiis subalternetur, quando scihcet una scientia scit unum principium respectu unius conclusionis et aha scientia scit ahud principium respectu eiusdem con- 40 clusionis. Et est advertendum quod semper vel frequenter principium cognitum in scientia subalternante est ex terminis universahoribus. Et si ex iho debeat quis demonstrare conclusionem scitam in scientia subalternata, si veht propriissimam demonstrationem facere, non accipiet illud 45 principium in sua communitate, sed addet ahcui termino alium terminum, ut compositum ex ilhs duobus sit in minus quam prius. Et hoc est quod vult A r i s t o t e l e s 2 et L i n c o l n i e n s i s 8 quod principia taha debent appropriari quando ex eis demonstratur tahs conclusio. 22 aliam] aliquam C V 4 ;i scitur] cognoscitur A X D 23 est] crit A X D 24 scit] cognoscit E ! et] tamcn add. A 1 ; astrol.] astronomus A , novit] scit E 27 ex quo] cum A 28 est om. A X D 29 nec] non AA^DE, neque I 30 subalt.] vel natam add. s. lin. A ; nec] sed AI 32 etiam om. AXEI 3 2 0 3 scientia om. BI 33 sit] sint ABE habituum om. A X C 34 scientia] subalterna add. A 36 aliq u a m ] unam AI „ sui om. AI 37 omnem] sui partem add. A X DE etiam om. AA X E 42 Et est] Est autem (etiam I) CEI i vel] ut add. AXD 43 univ.] magis universalibus A 44 illo] eo A, illis C , quis] aliquis C V 4 45 accip.] accipiat AEI 46 alium] primum (?) C, illum I, secundum V 4 47 prius] primus D, terminis A^B, terminus add. D 49 talia om. A X D debent appr.] dicuntur appellari C V 4 eis] terminis sed corr. in talibus A dem.] debet demonstrari A X D, aliqua add. V 4 2

Aristot., Anal. Poster., I, c. 13 (79a 2-13), sed implicite tantum.

bertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., I, c. 12, t. 67 (ed. cit., f. 17v).

8

Ro-

DE DEMONSTRATIONE

541

50

Sciendum est etiam quod una pars unius scientiae potest subalternari uni scientiae et altera alteri, sicut una pars scientiae naturalis potest subalternari geometriae et alia arithmeticae. Verumtamen una talis scientia non dicitur subalternata respectu alterius propter unam conclusionem vel paucas, nisi tota scientia vel pro maiori parte sit sibi sub55 alternata. Propter quod una et eadem scientia non est subalternans et subalternata respectu eiusdem, quamvis non sit impossibile quod una pars unius totalis scientiae sit subalternans sibi aliquam partem alterius scientiae totalis et alia pars eiusdem scientiae totalis sit subalternata alteri parti alterius scientiae. 6o Et est sciendum quod hoc nomen 'scientia subalternans' et simihter hoc nomen 'scientia subalternata' duphciter accipi potest, scihcet large et stricte. Large potest dici scientia subalternans vel secundum se vel secundum ahquam partem sui quandocumque ahqua scientia totahs cognoscit principium universale ahcuius conclusionis vel proprium et aha 65 scientia totahs cognoscit conclusionem, ita tamen quod istae scientiae non constituunt unam totalem scientiam. Per quod excluduntur scientiae de per se superiori et per se inferiori. Et sic locutus sum p r i u s 4 de scientia subalternante et scientia subalternata. Et sic vult P h i 1 o s op h u s 5 quod medicina quantum ad aliquam sui partem subalternatur 70 geometriae, quia medicina cognoscit hanc conclusionem 'vulnera circularia tardius sanantur' et geometer cognoscit principium universale respectu istius conclusionis, scihcet quod 'circulus est figura cuius latera secundum omnem dimensionem maxime distant'. Et isto modo non est inconveniens quod logica et metaphysica secundum ahquas partes 75 subalternent sibi ahquas partes particularium scientiarum. 50 unius om. A A 1 51 altera] alia A „ alteri] scientiae add. A^DE 52 alia] altera A^DE ;; arithm.] astronomiae AXD 53 respectu alt.] uni scientiae A X D 54 scientia om. A X BD ij sibi] sic add. A 55 una et om. A X BD 56 eiusdem] conclusionis add. A 1 , add. mg. A 57 totalis] naturalis E ,; sibi] secundum E : aliquam] aliam AAXI 58 totalis 1 ] naturalis E alia] una AXD ciusdcm] alicuius D 59 scientiae] totali add. DE, add. mg. A 60 Et est] est etiam A 1 , est autem B ct om. AE simil. om. CV* 61 accipi potest] accipiuntur E, accipi possunt AI j; scilicet... et] uno modo... alio modo A 63 quand.] quantumcumquc A X BD 64 alia] aliqua BCIV 4 66 const.] constituant BDI 67 et] a I, de add. C V 4 68 et] sive de A || scientia om. EI [ sic] ita I 70 concl.] universalem add. I 70-71 circul.] circa latera I 71 tardius] curantur et add. I ,j sanantur] curantur A D ,j gcom.] geometria CEV 4 72 resp. om. ADE 73 maxime] a se add. A 1 74 metaph.] medicina A 75 subalt.] subalteracntur BDI, subalternant CEV 4 ij sibi] per add. D aliquas] alias I 5 Aristot., AnaL Poster., I, c. 13 Scilicet in paragraphis praecedentibus. (79a 13-16); cf. etiam Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., I, c. 12, t. 67 (ed. cit., f. 17vb), ubi legitur definitio circuli. 4

542

PARS n i - 2 CAP. 20

Scientia subalternans stricte accipitur quando principium scitur per unam scientiam et conclusio per aliam et simul cum hoc subiectum unius est per accidens inferius ad subiectum alterius vel ahquod subiectum unius importat partem significati per subiectum alterius. Et sic accipit L i n c o l n i e n s i s 8 scientiam subalternantem et scientiam sub- so alternatam, et sic forte logica nullam scientiam aliam sibi subalternat nec forte etiam metaphysica.

[CAP.

22.

QUAE

CONCLUSIONES A D Q U A M SCIENTIAM

PERTINEANT]

Iuxta praedicta poterit ahquahter apparere quid dicendum est de conclusionibus habentibus tam intentiones primas quam secundas pro terminis: ad quam scientiam debeant pertinere? Cuiusmodi sunt tales 'animal est genus', 'homo est species', 'rationale est differentia hominis\ 5 'album est accidens corporis' et huiusmodi. Videtur enim quod tales non ad logicam pertineant, quia si tales ad logicam pertinerent, cum sciri non possunt nisi perfecte sciatur natura significati per subiectaImpossibile est enim quod sciatur ista propositio 'rationale est differentia hominis' nisi sciatur quod anima intellec- io tiva est pars hominis, et per consequens nisi sciatur quod homo componitur ex anima intellectiva et aho. Simihter impossibile est quod ista sciatur 'sensibile est differentia essentiahs hominis' nisi sciatur quod anima sensitiva est pars hominis. Et sic de aliis. Et per consequens tales sciri non possunt nisi sciatur perfecte natura hominis. Et sic est de con- 15 simihbus. Sequeretur etiam, si tales propositiones per se pertinerent ad logicam, 76 scitur] scquitur V 4 78 vel] et CEI sophus et add. A*DE 81 nec] nisi D

79 signif.] significatam E

80 accipit] P h i l o

Cap. 2 2 . - 2 aliqu.] alicui A j! appar.] patcre B 4 debeant pert.] pertineant A 1 [' Cuiusm.] et I 5 hominis] risibile est passio hominis add. A^BD 7 non om. B 7-8 quia... pertinerent om. BE ' tales... pertinerent] sic AXDF Gem. 8 cum] tales add. A 1 9 signif.] significata A 1 |! subiecta] subiectum E, substantiam I enim om. A^DF Gem..; quod] ut A X BD 12 alio] corpore E 13 sciatur 1 ] quod add. A C V 4 || hominis] animalis AA^C 14 anima sensitiva] sensibilitas ACEV 4 , sensitiva BD pars] essentialis add. E jj hominis] animalis AA X C i, tales] perfecte add. E 15-16 sic... cons.] inimalis A 1 cst om. BEI 17 etiam] quod add. A^E, om. B C V 4 8

Robertus Grossatesta, loco cit.

CAP. 22. - 1 Sic abrupte terminatur sententia, quam auctor sine dubio continuare intendebat verbis 'sequeretur' etc., ut lin. 16-23.

DE DEMONSTRATIONE

543

quod logicus non posset perfecte scire logicam nisi cognosceret naturas omnium rerum; immo etiam nisi cognosceret omnes conclusiones et 20 omnia principia omnium scientiarum, quia impossibile est aliquam conclusionem vel principium in aliqua scientia reperiri quin ex ea dependeat notitia alicuius propositionis compositae ex illa intentione prima et secunda. Propter quod dicendum est quod de talibus propositionibus non habet 25 se logicus intromittere nisi forte gratia exemph. Bene enim potest logicus de talibus exemplificare in tradendo notitiam logicae, sed non pertinent ad logicum scire eas. Sicut autem non per se pertinent ad logicam, ita non per se pertinent ad aham scientiam particularem, quia ahter scientiae particulares non solum dependerent a logica sicut ab 30 instrumento tantum usitato in aliis scientiis particularibus, sed etiam ahae scientiae particulares procederent tamquam ex principiis ex propositionibus determinatis in logica. Quod negat C o m m e n t a t o r VII Metaphysicae et I Physicorum 2.

Ideo dicendum est quod tales propositiones vel pertinent ad meta35 physicam, sub cuius consideratione cadunt tam intentiones primae quam secundae, et quae utitur logica dupliciter: secundum quod logica est modus sciendi et etiam accipiendo propositiones consideratas in logica; vel tales pertinent ad ahquam scientiam specialem, ita quod ahquae pertinent ad unam scientiam specialem et ahae ad aliam, quae quodam40 modo subalternantur tam logicae quam aliis scientiis particularibus, quae tamen scientiae in distinctis tractatibus non sunt traditae a philosophis, sed sine omni difficultate, nota logica et notis aliis scientiis, tales propositiones sunt notae. Scita enim logica et cognita perfecte natura hominis statim, sine difficultate, supposita significatione vocabulorum scitur an 45 'rationale' sit differentia hominis vel non. Et sic de omnibus propositionibus consimihbus; propter quod non est multum necesse de tahbus fieri distinctos tractatus. 18 cogn.] pcrfecte add. D ,i naturas] naturam A^DE, ista B 21-22 dep.] pcndet CV 4 23 et] illa intentione add. E 24 Propter quod] Propterea E h habet] debet A 25 logicus] logica B 25-26 logicus om. ACIV 4 27 logicum] logicam BI ,; autem] enim AD 28 non] nec AXD ;! aliam] aliquam B D 29 aliter] aut I, aliae add. A A 1 31 proc.] dependerent ADE 32 det.] demonstratis A J DE 33 Phys.] Posteriorum E 34-35 metaph.] mctaphysicum E 36 quae] quibus CI, etiam add. A dupl.] alitcr A l , scilicet add. BI, om. E 37 sciendi] considerandi B 40 subalt.] subaltcrnatur A^CIV 4 quam] etiam add. AXD 41 dist. tract.] diversis tractatibus ct distinctis AXD ;i et notis] in D 43 sunt] fiunt A X B 44 sine] omni add. B ;| signif.] notitia E 45 vel] an D 46 cons.] contingcntibus I , multum om. A J D 2

Averroes, In Aristot. Metaph., VII, t. 42 (ed. Iuntina, V m , f. 91v); In Ari-

stot. Physicam, I, t. 35 (ed. Iuntina, IV, f. l l v ) .

544

PARS

ni-2

C A P . 20

[ C A P . 2 3 . D E SCIENTIA ET DEMONSTRATIONE PROPTER QUID ET QUOT SUNT QUAESTIONES]

Post scientiam et demonstrationem quia sequitur videre de scientia et demonstratione propter quid. Ad cuius habendam notitiam oportet primo scire quod, sicut tac- 5 tum est p r i u s \ omne demonstrabile est dubitabile et per consequens quaeribile. Non tamen e converso omne dubitabile est demonstrabile nec per consequens omne quaeribile est demonstrabile. Unde ut sciatur quid est demonstrabile demonstratione propter quid et quid non, oportet primo scire quot sunt dubitabiha et quaeribiha ad demonstrationem io pertinentia. Et est sciendum, secundum A r i s t o t e l e m 2 , quod quatuor sunt genera quaeribihum sicut quatuor sunt genera vere scitorum, hoc est, evidenter cognitorum. Omnis enim demonstrator, si dubitet ahquid quod debet scire, aut dubitat de ahqua propositione in qua praedica- is tum importat aham rem - vel eandem rem aho modo - ab iho quod importatur per subiectum. Sicut potest dubitare de tah propositione 'luna est echpsabihs', et tunc potest triphciter quaerere circa talem propositionem. Primo enim potest quaerere an tahs propositio sit vera. Secundo potest quaerere, supposito quod sit certum apud eum quod est 20 propositio vera, quid est medium per quod potest fieri notum quod iha propositio est vera. Et istos duos modos quaerendi comprehendit A r i st o t e 1 e s 8 sub quaestione 4quia est', ita quod haec coniunctio 'quia' non est ibi nota quaerendi, quasi per hanc coniunctionem 'quia' fiat quaestio, sed magis est nota terminandi et respondendi. Scito autem 25 quod haec propositio est vera, sive scito quod luna echpsatur, et scito quod est ahquod medium per quod certificari potest quod luna echpsatur, et scito quid est ihud medium, puta scitur ahquis effectus vel aliquid CAP. 2 3 . - 5 oportet... scire] sciendum A 1 5-6 sicut... prius om. AXE 7 quacribile] convertibile (etiam infia) I., Non tamen] et non E 7-8 Non... quaeribile om. (hom.) BD 8 Unde ut] Ut autem E 12 est] primo add. A 1 14 dubitet] dubitaret A, dubitat A J DE 16 imp.] aliquam add. A^D ;; aliam] aliquam BV 4 18 tripl.] tria A 20-21 potest... vera] supposito quod sit vera et hoc sit certum circa (!) eum, potest quaerere A 1 , potest quaerere, supposito quod sit vera, et hoc sit certum apud eum D 21 quid] quod ABCEIV 4 „ per] propter A 1 22 est] sit AA L 23 ita quod] et ACV 4 24 quasi] quare B, ita quod E, quod I ;i coni.] orationem AA 1 || fiat] fit A, sit CV 4 25 sed] quia add. A11| term.] quaerendi D ;[ et] vel A autem] enim I 26 sive] sicut E 27-28 per... medium om. (ihom.) V 4 28-29 et... ecl. om. (hom.) D 28 quid] quod AAXBCE ij puta scitur] utpote scito quod est E 2 Aristot., Anal. Poster., H, cap. 1 et 2 (89b 23 CAP. 23. - 1 Supra, cap. 9. 8 Aristot., loco cit., cap. 2 (89b 37 - 90a 1). - 90a 34).

DE DEMONSTRATIONE

30

35

40

45

50

545

aliud per quod certificari potest quod luna eclipsatur, contingit ulterius quaerere quare vel propter quid luna eclipsatur. Unde potest aliquis scire evidenter quod luna eclipsatur, et per consequens habet aliquod medium, hoc est, habet aliquid per quod scitur quod luna echpsatur et tamen potest ignorare causam quare luna echpsatur, et ita potest quaerere quare luna echpsatur. Et tunc quaeritur medium propriissimum per quod sciri potest quod luna echpsatur. Et ista est aha quaestio, scihcet 'propter quid\ Et istae sunt duae quaestiones ponentes in numerum, quia videhcet quaerunt de rebus diversis, quia praedicatum et subiectum important diversas res, vel saltem eandem rem aho modo. Ahter potest demonstrator dubitare de ahquo an sit, puta potest dubitare an Deus sit vel esse possit, et tunc quaerit an sit medium deveniendi in notitiam huius et quid est medium deveniendi in notitiam. Hoc autem scito, quaerit ulterius: quid est? Sicut scito quod Deus est, quaerit: quid est Deus? Et tunc quaeritur medium propriissimum per quod sciri potest quod res est. Et istae duae quaestiones non ponunt in numerum, quia praedicatum et subiectum non significant distinctas res distinctis modis. Ex praedictis patet quod omnis quaestio vel quaerit si est medium deveniendi in notitiam primi quaesiti, sicut quaestio quia est et quaestio si est, vel quaerit quid est illud medium, sicut quaestio quid est et quaestio propter quid est. Ex quo patet quod omnis quaestio est quodammodo quaestio medii. Sed sciendum est quod medium hic non accipitur pro medio syllogistico, sicut dicit L i n c o l n i e n s i s 4 , sed vocatur hic medium omne illud per quod devenit ratio in notitiam prius ignoti. Et ita experientia 29 certif. potest] scitur A 1 29-30 contingit... ecl. om. A 1 30 velj et E 30-32 Unde... eclipsatur canc. A 32 hoc... aliquid om. E , aliquid] medium add. D j| scitur] scit B D 32-33 et tamen] quoniam A 32-34 et... eclipsatur om. (hom.) BI 33-34 et... eclipsatur om. (hom.) A^D 33 quare] propter quid E 34 eclipsatur] vel propter quid add. C V 4 34-35 Et... eclipsatur trp. p. quid (litt. 36) A X BDE 34 propr.] propinquissimum K, propinquissimum add. mg. A 35 ista] tunc E 37 videl. om. A A 1 39-40 puta... dub.] utputa dubitat E 41 quid] quod A^BD notitiam*] huius add. A^E 42 Deus est] est demonstratio A 1 43 quaerit] ulterius AXE j| Deus] demonstratio A 1 quaeritur] quaerit AA X V 4 propr.] propinquissimum ACIKV 4 44 quod 1 ] quid CF 45 res] vel eandcm rem add. A 1 , et add. B 47 praed.] modis B || m e d i u m ] demonstrandi et add. B 48 primi] veri D, prius E l| quaesiti] sciti I, principii V 4 49 quid 1 ] quod A X BD 49 quaestio 1 ] quomodo (cst add. C) et CI 51 quaestio om. A V 4 \\ mcdii] medium V 4 , sicut dicit Lincolniensis add. AV 4 , vel de medio add. C 54 per] sicut I, super V 4 || devcnit] devenitur B, decurrit EV 4 || prius ignoti] prius cogniti A 1 , praecogniti D 4

Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., II, c. 1, t. 3 (ed. cit., ff.

33vb-34ra).

OCKHAM, SUMMA LOGICAE

35

546

PARS III-2 CAP. 24

potest hic vocari medium, quia quandoque aliquis per experientiam cognoscit illud quod prius ignoravit. Oportet etiam scire quod quandoque omnes istae quatuor quaestiones eriguntur super aliquam conclusionem vel terminos illius conclusionis demonstrabilis, de quibus non est necesse praecognoscere quia est. Et in isto casu verum est quod dicit L i n c o l n i e n s i s 5 , scilicet quod "quaerentes duo ut fines, scilicet si est et quia est, non quaerimus ut illud super quod fit discursus sive decursus in fines, nisi medium syllogisticum ordinatum in esse debito ad extrema". In isto enim casu omnes quaestiones quaerunt medium syllogisticum per quod demonstrari potest conclusio. Verbi gratia si haec conclusio sit demonstrabihs 'luna echpsatur' et de luna non potest esse quaestio, cum debeat praecognosci quia est, non potest fieri quaestio nisi utrum luna echpsetur vel propter quid luna echpsatur vel si est echpsis vel quid est echpsis. Et omnes istae quaestiones quaerunt ahquo modo medium per quod demonstrari potest quod luna echpsatur. Et in isto casu quaestio quid est et propter quid est idem sunt. Et simihter medium et causa idem; hoc est, definitio passionis exphcat causam per quam respondetur ad quaestionem factam per quid. Et ita tunc medium et causa idem 6 ; hoc est, medium syllogisticum exphcat causam propter quam ita est sicut denotatur per conclusionem. Verbi gratia sit haec conclusio demonstrabihs 'luna echpsatur\ Isti conclusioni et demonstrationi per quam debet demonstrari praesupponendum est quia est et quid est de luna, et de echpsi praesupponendum est quid est quod dicitur per nomen. Unde praesupponitur ista definitio exprimens quid nominis 'echpsis est carentia luminis in ahquo receptivo ex interpositione corporis impedientis luminosum causare lumen in corpore receptivo luminis'.

55

60

65

70

75

80

55 quandoque] aliquando A A 1 56 illud] aliquid A X D 57 quandoque] quando A X B 57-58 quaest.] conclusiones B 58 super] ad E !' vel] super A X D illius] alicuius A 58-59 concl.] quaestionis I 59 necess.] aliquem add. I 61 u t 1 ] aliud quam E, nisi I, om. D 62 illud om. D ; super] per E ;! sive dec. A X DK Linc., om. alii |j in... nisi] inseren. scilicet E 70-71 Et... sunt] quia in isto casu propter quem et quaestio (quod D) quid idem (sunt add. A 1 ) A X D 70 quaestio] scilicet add. C i; et] vel I 71 est 1 om. BEI!; sunt] est 11| Et... idem om. A X B \\ idem] vel sic: quia in aliquo casu quod quid est et propter quid idem simt add. D, sunt add. E 72 per] propter BE 72-73 factam] per add. E 73 per] propter BCEI, om. A 1 || i d e m ] sunt add. B C E || est] tunc add. B 74 explicat] multis add. D |; q u a m ] quid A 1 || denot.] demonstratur D 75 gratia] si add. B || concl.] quaestio C 76 concl.] quaestioni C 77 praes.] praesupponitur (etiam infia) B || eclipsi] eclipsabili K, etiam add. s. lin. C 80 aliquo] subiecto B || i m p . ] corpus add. BE, inter ipsum corpus add. mg. C 80-81 causare l u m e n ] carere lumine D 81 rec.] susceptivo DE

Idem, ibidem (f. 34ra), ubi tamen verba "discursus sive" non leguntur. Ut dicit Aristot., Anal. Poster., II, c. 2 (90a 7). 5

6

DE DEMONSTRATIONE

547

Omnibus istis praesuppositis potest demonstrator dubitare an eclipsis sit in rerum natura vel esse possit. Et certificato quod sit, per experientiam, quia videmus defectum luminis in aliquo ex hoc quod hgnum 85 vel paries interponitur inter candelam et ahquid illuminabile; vel hoc facto noto, per ahquam aliam viam potest dubitari quid est carentia luminis etc. Quod non est ahud quam dubitare cuiusmodi est ihud corpus quod debet impedire influentiam lucis. Et notificato quod est corpus opacum vel ahquid tale, potest ulterius quaeri utrum luna sit echp90 sabilis. Et ostenso per experientiam vel per aham viam quod sic, et ita dato ahquo medio per quod evidenter cognoscitur quod luna est echpsabihs, potest quaeri ulterius quare luna est echpsabihs. Et cum constiterit quod luna est echpsabihs propter hoc quod terra potest poni inter lunam et solem, cessat omnis quaestio circa istam conclusionem 'luna echpsatur'. 95 Patet autem in isto processu quod definitio exprimens quid nominis passionis praesupponitur omni quaestioni et quod prima quaestio est quaestio si est de passione, quae quaerit medium, id est viam deveniendi in notitiam passionis, quod est possibihs, hoc est, quod esse de ea possibiliter praedicatur. Secunda autem quaestio est quaestio quid est de 100 passione, quia ihud quod definitio sua exprimens quid nominis exphcat in generah iha quaestio quaerit magis in speciah. Quod quidem quaesitum est generale ad ihud propter quod luna echpsatur, quia corpus opacum est commune ad terram. Scito autem si est et quid est de passione in speciah, quaeritur ulterius an passio sit praedicabihs de isto subiecto et 105 quid est medium deveniendi in notitiam ihius. Quo scito quaeritur in speciah causa propter quam passio competit isti subiecto, et ita quid et propter quid quaerunt idem; sed quaestio quid est de passione quaerit magis in generah et quaestio propter quid quaerit magis in speciah, quamvis forte quandoque sit possibile quod utraque quaerat idem aeque 82 Omnibus] et tunc praem. mg. B 83 possit] hoc est an carentia luminis in aliquo (corpore add. B) receptivo etc. sit vel esse possit add. A^BE i| per] r e n i m add. D 85 aliquid] aliquod AXE, aliud D 85-86 vel... facto] hoc autem facto vel E 86 est] illa add. A 1 , ista add. B 87 etc.] et CV 4 , om. DE 88 debet impedire] potest impedire vel impedit A 1 , impedit E || lucis] luminis BI 90 per 1 om. A A 1 91 quod] quia A 1 92 ulterius om. CDEIV 4 jj luna om. AA X D ;| const.] sciverit E 93 luna om. A X D !i propter] per A 1 || potest poni] potest interponi A 1 , interponitur B D 95 Patet autem] Et patet AXD n i n ] ex E I! quod] quia D, om. B 97 id est*] aut A, vel E 98 quod 1 ] quae D 98-99 Hoc... praed. om. D 98 ea] eadem A 1 98-99 possib.] passione A 99 praed.] probatur V 4 100 quia] sicut add. E j| illud] idem D \\ expl.] quid nominis add. I 102 quod] quid ADE 104 in speciali mg. A, om. CEIV 4 105 quid] quod I i| illius] quaesiti add. AXD 106 quid] est add. B add. I || e t ] ita quid add. B || quaest.] et add. B li quid] est add. A 1 ciali om. E

108 in 1 ] speciali quam 109-10 quamvis... spe-

548

PARS III-2 CAP.

24

in speciali. Et propter ista vult P h i l o s o p h u s 7 quod in tah processu 110 quaestio quid est et propter quid est idem sunt et quod medium et causa idem, quia medium syllogisticum exphcat causam frequenter in tah processu propter quam ita est a parte rei sicut denotatur esse per conclusionem demonstrationis. In multis autem aliis casibus non sunt ista vera nec multa aha quae 115 dicit A r i s t o t e l e s circa istam materiam, nec in aliis vult ea intelligi generahter.

[ C A P . 2 4 . D E OBIECTIONIBUS CONTRA

PRAEDICTA]

Contra praedicta possunt fieri multae pueriles obiectiones \ quas expedit solvere tam propter iuvenes quam propter protervos. Videtur enim primo quod non sunt tantum quatuor genera quaestionum: nam quaeritur quantus est Sortes et quahs est homo, et tamen tales 5 quaestiones ad nullam illarum quatuor sunt pertinentes: Item, videtur quod non sunt eadem quaeribiha et vere scita, quia nihil vere scitur nisi quod per demonstrationem cognoscitur. Sed non omne quaeribile est demonstrabile, nam quaeritur propter quid luna echpsatur, et tamen hoc demonstrari non potest: 10 4 Item, utrum omnis triangulus habeat tres' etc. est quaeribile, et tamen 'utrum omnis triangulus habet tres' etc. non est scibile, quia non est verum: Ad primum istorum dicendum quod vel tales quaestiones non per111 quaestio] quod B ; est1] quaestio add. A 1 ;; est 1 ] quasi E, om. AXD i' sunt] est A^I ; quod om. AI 112 idem] sunt add. A^DE ,j syllog.] et propter quid est add. B 113 denot.] dignoscitur B i| esse om. CI 115 aliis om. ACEV 4 CAP. 2 4 . - 3 quam] et E, tam I, etiam add. DE 5 quaeritur] communiter add. A 1 , convenientcr X add. D ii Sortcs] Aristoteles B homo] Sortes A D 5-6 talcs... nullam] nulla illarum ad aliquam D 6 ad nullam] non ad notitiam B 7 Item] Et ideo D 8 dem.] intelligitur vel add. A, vere add. D 11 Item] quacritur add. D " utrum mg. V 4 , om. ABI i omnis om. AA X I;; habeat] habet AE i; tres] angulos add. BCEV 4 , ctc.] ct add. AA^CE, hoc enim add. D 12 tamcn om. CFV4 ;; tres] angulos add. EIV4 || etc.] tamen illud add. C, om. A1! 14 dic.] dico A 1 , cst add. ABEI 7

Aristot., Anal. Poster., II, c. 2 (90a 14-15).

CAP. 24. - 1 Gualterus Burlaeus, In Aristot. Anal. Poster., II, c. 1 movet quatuor dubia, quorum primum est de numero quaestionum et vere scitorum, quartum vero est tale: "Item 'utrum homo est risibilis' est quaeribile et tamen non est vere scibile..." (cod. Vat. lat. 2146, f. 104vb). Haec in editione Veneta a. 1521 huius operis non leguntur.

DE DEMONSTRATIONE

549

15 tinent ad demonstrationem, vel si pertinent, habent reduci ad quaestionem quia est. Verbi gratia, si quaeratur quahs est luna, ista quaestio imphcat multas quaestiones, videhcet utrum luna sit illuminata, utrum echpsata, utrum sit perspicua, et sic de multis aliis, quae sunt quaestiones quia est, si pertineant ad demonstrationem; et ita illa quaestio quae 20 imphcat istas, ad quaestionem quia est reduci debet. Ad secundum dicendum est quod omne quaeribile est vere scibile; non accipiendo 'vere scibile' pro illo quod demonstrari potest, sed magis generahter pro evidenter cognoscibih. Ad tertium dicendum est quod utraque istarum 'utrum omnis trian25 gulus habet tres etc. est quaeribile' et 'utrum omnis triangulus habet tres etc. est scibile' distingui potest secundum amphiboham. Unus sensus est iste 'hoc totum est quaeribilc et scibile: utrum omnis triangulus habet tres etc.'; et hic sensus falsus est, et hic sensus infert istam 'utrum omnis triangulus habet tres angulos etc., est verum\ Ahus sensus est iste 30 'aliquis potest quaerere et scire utrum omnis triangulus etc., et quaerere isto modo: utrum omnis triangulus etc.'; et sic non infert aliam. S i d i c a t u r quod arguitur ab inferiori ad superius, igitur est consequentia bona, d i c e n d u m est quod quamvis sit bona consequentia ab inferiori ad superius quando non est aequivocatio vel 35 amphiboha vel compositio vel divisio vel accentus, tamen quando aliqua dictarum fallaciarum potest assignari ibi, non oportet quod sit bona consequentia nisi in uno sensu non in aho. Et ita est in proposito, sicut est hic 4homo est species, igitur ahquod animal est species', nam hic semper arguitur ab inferiori ad superius; et tamen si 'homo' stet in ante40 cedente simphciter, consequentia non valet, quamvis si stet personahter est bona consequentia, sed antecedens est falsum. Ita est in proposito, 15 dem.] demonstratorem DV 4 vel] aut A , habent] possunt B 17 multas] alias add. I i; videlicet] scilicet A X CV 4 ; utrum 1 ] sit add. A»D 18 sic] ita A*D 19 dem.] demonstratorem B D K V 4 ,| ita] sic A ;; quaestio om. BI 20 impl.] coimplicat AXD , quacst.] quaestiones C V 4 debet] habet A X D 21 est 1 om. B D 22 illo] eo C 23 evid. cogn.] eo quod evidenter cognosci potcst B cvid.] evidenti A C V 4 24 est om. A X D 25 tres] angulos add. B C V 4 quaeribile] vere scibile C J! et om. C V 4 triang. om. B 25-26 habet tres] angulos add. V 4 , om. A B C 26 est scibile] non cst quaeribile ctc. C " sec.] penes AXD 28 tres] angulos add. B : et 1 om. A . hic 1 ] iste DE i; sensus 1 om. E hic*] istc A^E ;; istam] aliam A 1 30 scire] istam add. C V 4 :, utrum om. C triang.] habet add. E , etc.] habet tres A 1 30-31 et 1 ... modo] vel aliquis potest scire istam C, Hoc est, potest scire istam 'omnis triangulus habet etc.\ et quaerere illo modo (istam E) BE 31 triang.] habet tres add. I ;, infert] istam add. I ; aliam] illamV 4 32 Si] et praem. AXDI 34 non om. A 1 ;i vel] etiam add. I 35 vel 1 ] aut A, fallacia add. E ;. vel* om. A V 4 . vel* acc.] etc. E „ tamen quando] vel C 36 dict.] praedictarum E 37 bona cons.] bonum argumcntum A 1 sensu] et add. E ; Et i u ] ita autcm A 1 X 38 aliquod om. A D,; nam hic] hic enim A 1 , hic non D 39 semper om. BE 40 cons.] etiam I q u a m v i s ] quod C V 4 , sed E, quia I si] li homo add. D 41 est 1 ] sit BD ; sed... falsum om. BD , antec.] consequens I

550

PARS III—2 CAP.

39-40

quia consequens non potest habere tales diversos sensus ex usu loquentium sicut potest antecedens, ideo consequentia est bona in uno sensu et non in aho.

[CAP. 2 5 .

Q U O M O D O DIVERSAE QUAESTIONES DIVERSIMODE POSSUNT TERMINARI?]

Viso numero quaestionum videndum est quomodo diversae quaestiones diversimode terminari possunt et quomodo illa quae per diversas quaestiones quaeruntur diversimode possunt fieri nota. 5 Et quia, sicut patet ex praecedentibus, quaestio si est est prima quaestio, ideo videndum est prius de quaestione si est. Est autem primo sciendum quod quaestio si est terminatur per hoc quod evidenter cognoscitur quod res est. Quod fit si sciatur propositio in qua esse exsistere per propositionem de inesse vel de possibih praedicatur de subiecto, io ideo videndum est quomodo talis propositio evidenter cognosci potest. Et oportet scire quod talis propositio dubitabihs vel habet pro subiecto nomen mere absolutum affirmativum vel habet ahud nomen pro subiecto, puta nomen negativum vel connotativum vel respectivum. Et propositio mentalis, vel vocahs tah mentah correspondens, in 15 qua subicitur nomen mere absolutum affirmativum, nullo modo cognosci potest evidenter nisi res importata per subiectum intuitive et in se cognoscatur, puta nisi aliquo sensu particulari sentiatur, vel nisi sit intelhgibile et non sensibile et ab intellectu videatur illo modo, proportionahter, quo potentia visiva exterior videt visibile. Unde nullus po- 20 test evidenter cognoscere quod albedo est vel esse potest nisi viderit ahquam albedinem, et sic de aliis. Et propter hoc, quamvis credere possim narrantibus quod leo est vel quod struthio est, et sic de aliis, tamen talia evidenter non cognosco. 42 quia] quod B, quando I ;i cons.] conscquentia AE, conclusio CV 4 43 potcst om. CEIV 4 ;| cst] crit DI 44 in alio] cst bona in alio scnsu E

non om. E ' talcs om. E

CAP. 2 5 . - 4 tcrm.] non add. I.; ct] ctiam A 6 Et om. AEI 7 prius] primo A^BI, om. D 1 Est autem] Et cst D 9 quod] quia A, si E est] sit B, om. A , Quod] et B fit] sic A, sit C, tunc B 9-10 exsist.] exsistcntiac E 10 inesse] neccssario D ;; possib.] impossibili B 11 propos.] quaestio (etiam infra) A 12 scire] quacrere A 13 habet] aliquod E jj aliud] aliquod I 14 puta] scilicet AXBD ;; vcl om. DI 15 Et prop.] propositio autcm AXD ;; mentalis vel] et mentalis et I 17 subi.] scnsum B 18 nisi] in add. D \\ scnsu] subiecto A '; partic. om. ACIV 4 nisi] ctiamsi C 19 intell.] mentalc I !j ct 1 om. BE !! et 1 ] quod C 20 visibile] visive A, visione IV 4 ;; nullus] non ACEIV 4 20-21 potest] quis add. E 22 ct... aliis om. A*E • Et om. CV 4 j; hoc] quod add. A 1 23 possim] X possit A E :j vcl] ct A^BE, om. D 23 quod* om. CIV 4 • struthio] pardus E, structio CKV 4

DE DEMONSTRATIONE

25

30

35

4o

45

50

551

Verumtamen ad sciendum evidenter tales propositiones, non oportet sic apprehendere omnia significata per subiectum, sed quandoque sufficit unum solum apprehendere et quandoque plura; et ita tahs quaestio si est non poterit terminari nisi per experientiam, hoc est nisi per notitiam visivam, quae est principium experientiae. Et de tah loquitur P h i 1 os o p h u s quando dicit"Quemadmodum habemus quia est, sic habemus et quid est". Unde quantum ahquis scit de ahquo tah quid est, tantum scit si est et e converso. Verbi gratia si sit ahquod compositum ex pluribus partibus et per notitiam intuitivam seu visivam in particulari sciatur quod una pars est et non aha, tantum scitur quod illa pars est pars quidditatis et essentiae rei et non aha; quando autem sentiuntur omnes partes rei, tunc scitur perfecte quod res illa est et quid est res illa. Et si d i c a t u r quod de Deo scimus quod est et tamen nescimus quid est, d i c e n d u m est quod nullam propositionem mentalem in qua subicitur terminus omnino simplex et mere absolutus conveniens Deo vel supponens pro Deo possumus pro statu isto habere; quod si possemus, sciremus de Deo quid est si sciremus si est2. Possumus tamen habere propositionem mentalem in qua subicitur terminus communis Deo et aliis, et ideo de ahquo contento possumus scire si est et quid est, et quantum scimus si est tantum scimus quid est et e converso. Ex quibus patet quod tahs propositio nullo modo demonstrari potest, nec a priori nec a posteriori; nisi forte dicatur quod propositio particularis, large sumendo demonstrationem, dicatur posse demonstrari. Sicut si haec sit nota praedicto modo 'omnis albedo est vel esse potest' et arguatur sic 'omnis albedo est vel esse potest; ahquis color est albedo; igitur ahquis color est vel esse potest'. 27 solum] suppositum I, om. A |; et 1 om. A X D ;; ita] ideo A 1 28 nisi 1 om. A !| nisi 1 om. AA^BEI j| notitiam] novam D 29 visivam] intuitivam C, visionem D, sensitivam E, praecedentem add. s. lin. B Et] sic add. C V 4 30 dicit] qui ignorat quid est, nescit si est add. A^BE, i m m o add. (ultra) A X B ; quia] quod K !! sic] sicut AI, et add. A 1 31 et] illud idem A X D, ad illud add. B, om. EI ;| quantum... quid] quando... quod I 32 scit] de eo add. A 1 sit om. AA X EV 4 34 est om. BCIV 4 35 pars om. A X B •! sentiuntur] sciuntur B, om. A 1 36 quod] quia A 1 illa] talis I 37 quod] quia A 1 39 terminus] communis add. A X BCV 4 ;; omnino simplex] simpliciter B ;, abs.] et add. C V 4 40 isto] nostro A 1 40-41 quod si possemus] possemus enim ACETV 4 41 sciremus 1 ] scire ACEIV 4 !| Deo] eo AE 43 aliis] alii ADIV 4 aliquo] alio AV 4 . contento] quantumcumque B 44 quid 1 ] quia A 1 45 quibus] quo A J D ;i nullo modo om. A 1 47 dem.] propositionem I 49 et... potest om. (hom.) DI ;j aliquis] omnis D 49-50 albedo] vel esse potest add. A X BI

Aristot., Anal. Poster., II, c. 8 (93a 28-29); in translatione Iacobi legitur: "Quare quemadmodum habemus quia est, sic habemus et ad id quod quid 2 De hac re multo fusius egit est" (Aristoteles Latinus, ed. cit., IV, 1-4, p. 81). Ockham in Scripto in I Sent., d. 3, q. 2 (ed. St. Bonaventure, N.Y., II, 393-417). 1

552

PARS III—2 CAP. [CAP. 2 6 .

39-40

Q U O D PROPOSITIONES DUBITABILES DE INESSE, HABENTES

PRO SUBEECTO NOMEN CONNOTATIVUM VEL RESPECTIVUM VEL HUIUSMODI, QUANDOQUE POSSUNT DEMONSTRARI QUANDOQUE

NON]

Si autem propositio dubitalibis in qua praedicatur esse exsistere per propositionem de inesse vel de possibili habeat pro subiecto nomen connotativum vel respectivum vel negativum vel unum compositum ex multis nominibus, quandoque potest demonstrari, quandoque non. Tahs enim propositio semper aequivalet uni propositioni in qua praedicatur passio de subiecto, saltem large sumendo passionem. Sicut ista proposito 'eclipsis est' aequivalet isti 'aliquid eclipsatur'; et ista 'calefactivum est' aequivalet isti 'ahquid est calefactivum'; et ista 'habens tres angulos aequales duobus rectis' aequivalet isti 'aliquid est habens tres angulos aequales duobus rectis'. Et ideo sicut dicendum est de propositionibus quibus aequivalent, quod sunt demonstrabiles vel non sunt demonstrabiles, ita dicendum est de istis. Et s i, large accipiendo demonstrationem, d i c a t u r quod quaehbet tahs habens pro subiecto aliquid communius quam sit subiectum primum tahs passionis est syhogizabilis per primum subiectum tamquam per medium, et per consequens demonstrabihs, p o t e s t d i c i quod quaehbet tahs est demonstrabihs, saltem large accipiendo demonstrationem. Si tamen d i c a t u r quod nulla est demonstratio nisi quando maior potest prius tempore cognosci quam conclusio, ita quod maior potest esse nota et conclusio potest ignorari et tamen apprehendi, p o t e s t d i c i quod ahquae tales propositiones sunt demonstrabiles et ahquae non. Puta, quando passiones sunt demonstrabiles de suis primis subiectis, tunc sunt tales propositiones demonstrabiles, quando autem passiones non sunt demonstrabiles de suis subiectis primis, timc non sunt demonstrabiles. Unde ista 'calefactivum est vel esse potest' demonstrari non potest, sed tantum scitur per experientiam, sine syllogismo in quo potest maior esse nota et conclusio apprehendi et ignorari.

5

io

«

20

25

30

CAP. 2 6 . - 4 autern] illa add. CV 4 . dubit.] demonstrabilis A praed.] ponitur A exsist.] exsistentiae E 5 propos.] demonstrationem A 6 unum] nomen add. AXD 7 multis] talibus D nom.] talibus add. E l| dem.] et add. AXDE 9 de] suo add. AXE sum.] accipiendo D pass.] demonstrationcm A 10 aliquid] luna A 1 11 calef.] calefactum C 12 aequiv. isti] valet isum A 1 1 13 aequales... rectis] etc. DE duobus rectis] etc. B ;. ideo om. A A d i c c n d u m ] dictum E 14 quod] quae I ;! sunt 1 om. A J BE 15 dem. om. A J E 16 accip.] sumendo C 19 cons.] est add. CEV 4 20 accip.] sumendo B 22 nulla] non I nisi] neque I: nisi quando] numquam A 25 aliquae 1 om. 4 4 CV 25-26 et... non om. BCV 26 non] sunt demonstrabiles add. AI pass.] non add. A primis] propriis E 27 tunc] sic D 29 Unde] ut ACEIV 4

DE DEMONSTRATIONE

[CAP. 2 7 .

553

U T R U M ESSE REI ET ESSENTIA REI SINT DUO EXTRA ANIMAM DISTINCTA INTER SE]

5

io

15

20

Et quia tactum est de esse exsistere \ aliquantulum disgrediendo considerandum est qualiter esse exsistere se habet ad rem: utrum scihcet essentia rei et esse rei sint duo extra animam, distincta inter se. Et mihi videtur quod non sunt talia duo, nec esse exsistere significat ahquid distinctum a re: quia si sic, aut esset substantia aut accidens2. Non accidens, quia timc esse exsistere hominis esset quahtas vel quantitas; quod est manifeste falsum, sicut inductive patet. Nec potest dici quod est substantia, quia omnis substantia vel est materia vel forma vel compositum vel substantia abstracta. Sed manifestum est quod nullum istorum potest dici 'esse, si 'esse' sit alia res ab entitate rei. Item, si essent duae res, aut facerent per se unum aut non. Si sic, oporteret quod unum esset actus et rehquum potentia; et per consequens unum esset materia et ahud forma, quod est absurdum 8. Si non facerent unum per se, igitur essent unum aggregatione tantum vel facerent unum tantum per accidens, ex quo sequeretur quod unum esset accidens alterius. Item, si essent duae res, non esset contradictio quin Deus conservaret entitatem rei in rerum natura sine exsistentia vel e converso exsistentiam sine entitate, quorum utrumque est impossibile 4. CAF. 2 7 . - 3 tactum] tractatum A exsistere] exsistentiae (per totum cap.) E 4 qualiter] quo modo BD ;; scil.] etiam EV4, om. A A J C 5 essentia] exsistentia E rei om. AA^EI 6 nec] quod add. D 7 aut 1 ] aliqua B aut 1 ] vel B, esset add. A 8 tunc om. ACIV 4 8-9 quant.] etc. add. E 9 manif.] maxime C 10 est 1 ] sit AC, om. E vel 1 _ a ] aut 1 - 8 D 11 Sed] et D 12 esse sit] esset sic D, aliqua add. A 13 facerent] fierent B 14 rel.] aliud D 15 aliud] reliquum A^D Si] vero add. E 16 facerent] fierent B ; essent] esset BI, facerent AXCD, faciunt E aggreg.] aggregatum BI 19 quin] quod E 20 rei om. AXE 21 quorum utr.] quod A 1

CAP. 27. - 1 In duobus capitulis praecedentibus. Distinctionem realem inter esse et essentiam, velut inter duas res, defendit Aegidius Romanus, praesertim in 2 Cf. Olivi, Theorematibus de esse et essentia (ed. E. Hocedez, Louvain 1930). Quaestiones in II Sent., q. 8: "Isti autem [lege: ipsemet Olivi et sequaces eius] suum dictum astruunt ostendendo p r i m o quod esse non est accidens essentiae cuius estet s e c u n d o quod non est substantiale, aliquid realiter addens ad eam" (ed. 8 Cf. Olivi, loco cit.: "Absurdum etiam est id quod alii dixerunt, cit., I, 147s.). scilicet quod essentia se habet ad esse sicut potentia ad actum... Secundum hoc etiam essentia esset quasi materia et esse esset eius forma substantialis" (loco cit., 4 Cf. Olivi, loco cit.: "Item, videtur quod naturaliter prius possit a p. 152). Deo fieri sine posteriori; ergo essentia posset a Deo fieri sine suo esse" (ibidem, p. 149).

554

PARS III—2 CAP.

39-40

Ideo dicendum est quod entitas et exsistentia non sunt duae res, sed ista duo vocabula 'res' et 'esse' idem et eadem significant sed unum nominaliter et aliud verbaliter; propter quod unum non potest convenienter poni loco alterius, quia non habent eadem officia. Unde 'esse' potest poni inter duos terminos, sic dicendo 'homo est animaT, non sic est de hoc nomine 'res' vel 'entitas'. Unde 4esse' significat ipsam rem, sed significat causam primam simphcem quando dicitur de ea, non significando ipsam ab aho dependere; quando autem praedicatur de aliis, significat ipsas res dependentes et ordinatas ad causam primam. Et hoc, quia illae res non sunt res nisi sint sic dependentes et ordinatae ad causam primam, sicut non sunt aliter. Unde quando homo non dependet ad Deum, sicut tunc non est, ita tunc non est homo. Et ideo non est plus imaginandum quod essentia est indifferens ad esse et non esse quam quod est indifferens ad essentiam et non essentiam, quia sicut essentia potest esse et non esse, ita essentia potest esse essentia et potest non esse essentia. Et ideo taha argumenta 'essentia potest esse et non esse, igitur esse distinguitur ab essentia', 'essentia potest esse sub opposito esse, igitur essentia differt ab esse' non valent; sicut nec taha valent 'essentia potest non esse essentia et potest esse essentia, igitur essentia differt ab essentia', 'essentia potest esse sub opposito essentiae, igitur essentia differt ab essentia'. Et ideo non plus sunt essentia et esse duae res quam essentia et essentia sunt duae res, et ita esse non est aha res ab entitate rei.

25

30

35

40

Et haec est sententia L i n c o l n i e n s i s , quando dicit II Posteriorum 5 : "Esse dictum de causa prima non praedicat nisi ipsam essentiam 45 causae primae omnino simphcem; esse dictum vero de aliis non praedicat nisi ordinem et dependentiam eorum ab ente primo quod est 22 duae] diversae D, diversae vel duae A 1 23 res] essentia A 1 et eadem] et eandem rem A, et eodem modo B, om. AXD 25 poni 1 ] in add. AA11| eadem officia] eundem effectum et officium B 26 sic 1 ] sicut A || homo] hoc D j| homo est] hominem esse E ,, animal] ct add. CEV 4 ,j non sic est] sic autcm non est AXDI ]\ sic] autcm add. K 27 cntitas] vel essc add. I ; sed] entitas add. E 28 non om. A 1 ;! sign.] consignificando AXDIK \\ ipsam] ipsum C, non add. A 1 29 res] quae sunt add. A 30 ordin.] ut ordinantur C 31 sint] quia C ! sic om. A X BDI 32 aliter] aliquando E ] ad Deum om. E :| sicut] si add. A, om. A 1 34 ct] vel et add. ad C, ad add. K ' quod] essc add. A 1 35 non 1 ] ad add. K 36 essentia 1 ] esse AAHD j; potest om. AXDE 37 essentia] essc D ,i essc ct om. D || ct om. A 1 ;; non] exsistente add. A 1 38 differt] distinguitur A^BDE 39 non valent trp. p. arg. (lin. 37) V 4 , om. A C 39-41 sicut... cssentia 1 om.D 40 ct... cssentia 1 om. AXBI '; differt] distinguitur BE ;; essentia 1 ] essc B V 4 41 cssentiae] essc B I d i f f e r t ] distinguitur BE 42-43 sunt... rei om. E 43 est] aliqua add. A 1 ;; entit.] ct essentia add. A 1 45 Esse] Omne E ;| praed.] probat A^CEV 4 , ponit I 46 omnino] singularem ct add. A 1 i csse] primo add. V 4 , om. BD 46-47 praedicat] probat A X EV 4 , ponit I 47 ordinem] ordinationem FV 4 l| eorum] a causa prima add. A 1 5

Robertus Grossatesta, In Aristot. AnaL Poster., II, c. 1, t. 2 (ed. cit., f. 33va).

DE DEMONSTRATIONE

555

per se. Et haec ordinatio vel dependentia nihil multiphcat in essentia dependente. Propter hoc sive quaeratur de ente primo sive de re depen50 dente ab ente primo an sit, haec quaestio non ponit in numerum". Causa autem quare S a n c t i et a l i i 8 dicunt Deum esse ipsum esse et non creaturam, est quia Deus sic est esse quod non potest non esse, immo necesse est esse, nec ab ahquo aho est; creatura autem sic est esse quod non est necessario esse, sicut nec necessario est res, et ab aho 55 est, sicut ab aho est res effective. Et ideo non differunt in Deo 'quod est' et 4quo est', quia non est ahquid aliud a Deo quo Deus est; sed in creatura differunt, quia ihud quod est creatura et quo est creatura sunt distincta simphciter, sicut Deus et creatura differunt.

[CAP. 2 8 .

Q U O M O D O TERMINATUR QUAESTIO QUID EST; ET PRIMO DE DEFINITIONE]

Viso quomodo terminatur quaestio si est, videndum est quomodo terminatur quaestio quid est. Et hoc est in sciendo quomodo potest evis denter cognosci propositio in qua praedicatur definitio de defuiito. Est autem primo sciendum quod definitionum quaedam est definitio exprimens quid nominis et quaedam est definitio exprimens quid rei1. Definitio exprimens quid rei est iha definitio quae non est necessaria disputanti scienti significatum vocabuh; sicut ad hoc quod ahquis sciat io quid significat hoc nomen 'homo', non est necessarium scire quod homo componitur ex tot partibus vel ex tahbus partibus. Unde quihbet potest disputare cum alio, quamvis ignoret definitionem exprimentem quid rei, sed ignorata definitione exprimente quid nominis non potest 48 haec] hic A l l ordinatio] ordo A^BI , vel] et BCI 48-49 dependente] ab ente primo add. E 49 Propter hoc om. E ! sive] autem A 1 50 non om. A 1 51 Deum esse] de non ente et I 52 esse1] quod add. A, etsi non esse add. I et... creat.] causa add. B, om. ACV 4 j; potest] ex se add. C, esse add. D, esse et add. I 53 necess.] necessario ACKV 4 :; nec... est] et ab alio non est E alio om. CIV 4 54 necess.1] necesse AXE 55 diff.] demonstratur I : quod] quid AXEI 56 est 1 ] Deus add. AXBD 57 et] illud add. A 1 57-58 sunt dist.] differunt A 1 CAP. 2 8 . - 6 primo om. AXE 6-7 def. om. A^BI 8 def. om. AXBE 9 disputanti om. ABKV 4 10 quod] hoc nomen add. IK 12 def.] non add. I 13 ignorata] ignota A^CV4 6

Cf. August., De Trinit., V, c. 2, n. 3 (PL 42, 912; CCSL, 50, 207s.); Boethius,

Quomodo substantiae... bonae sint (PL 64, 1 3 1 1 C ) .

CAP. 28. - 1 Cf. Aristot., Anal. Poster., n, c. 10 (93b 29 - 94a 19); de definitione agitur etiam Parte I, c. 26.

556

PARS III—2 CAP.

39-40

quis cum alio disputare. Et ideo quando quis addiscit significata vocabulorum, tunc addiscit definitiones exprimentes quid nominis, quamvis 15 non addiscat definitiones exprimentes quid rei. Non est igitur definitio exprimens quid rei necessaria disputanti, quia talis non tantum exprimit quid nomen significat, sed etiam exprimit quid res est. Talis autem definitio duplex est. Quaedam enim definitio talis est quae nihil importat extrinsecum rei alio modo quam importat rem vel 20 partem rei. Et talis definitio vocatur definitio propriissime dicta, quae non potest esse nisi substantiarum vel nominum substantiarum, quia talis definitio non potest esse nisi compositorum, tamquam illorum quorum essentia exprimitur per orationem, cuiusmodi composita per se una non sunt nisi substantiae. Talis definitio est ista 'animal rationale'; sit 'animaT 25 genus et 'rationale' differentia, quia 'animaT importat totum hominem et 'rationale' importat partem hominis sicut suum abstractum. Alia est definitio importans quid rei, quae simul cum hoc quod importat rem, importat vel exprimit ahquid quod non est de essentia rei; sicut definitio animae, quae est ista 'actus corporis physici organici' etc.2 30 importat animam et corpus, quod non est pars animae nec anima. Et ista vocatur definitio per additamentum. Et tales definitiones importantes quid rei convertuntur cum nominibus mere absolutis affirmativis. Aliae sunt definitiones importantes quid nominis, quae non sunt nisi orationes exprimentes quid significant nomina. Et tales definitiones pro- 35 priissime sunt nominum negativorum et connotativorum et respectivorum, sicut ista definitio 'habens albedinem' sive 'informatum albedine' non exprimit nisi quid significat hoc nomen 'album'. Unde ista definitio est necessaria cuihbet cum aho disputanti.

14 alio] aliquo C V 4 quis] aliquis A^E, om. B 14-15 vocab.] terminorum E 15 add.] discit AXD 17 talis] definitio add. DE ; tantum] solum A X D 18 etiam om. A B D I, exprimit om. A C V 4 20 quae] quod AXI .. extr.] intrinsecum K 22-23 subst. ... nisi om. (hom.) A J D 24 essentia] esse A^CDIV 4 27 hominis om. A*DI 28 A l i a ] autem add. I, quae add. C ;; i m p . ] exprimens A ,; quae] est definitio quae add. D 29 exprimit] explicat B .; aliquid] aliud add. A J DE 30 sicut] est add. E ista] anima est add. E etc.] et tamen B, quae add. DEI, ut habetur in II De anima add. (ultra) E 31 quod... pars] quae non sunt partes A*D . nec anima] (puta D) corpus enim (quod D) non est anima nec pars animac A X D 33-34 imp.] exprimentes A 35 def.] propositiones B 37 sive] vel A 1 38 U n d e ] et A, et ideo E 2

Definitio est Aristotelis, De ammay II, c. 1, t. 6 (412a 27-28).

DE DEMONSTRATIONE

557

[ C A P . 2 9 . D E DEFINITIONE EXPRIMENTE QUID REI, NON DATA PER ADDITAMENTUM]

Definitio exprimens quid rei, non data per additamentum, semper continet pro prima parte aliquod genus definiti et pro alia parte vel pro 5 aliis partibus continet differentiam vel differentias essentiales vel aliquos obliquos significantes per se et primo partes rei. Et istae partes sunt diversae; nam genus importat totum, aliae partes significant partes distinctas rei. Prima pars definitionis, puta genus, nec a priori nec a posteriori potest demonstrari de definito; sicut quod homo io sit animal demonstrari non potest, sed propositio tahs sine syllogismo accipitur, mediante notitia intuitiva. Unde istis conceptibus 'homo' et 'animaT exsistentibus in intellectu et ahquo homine viso statim scitur quod homo est animal. Non quod isti conceptus praecedant notitiam intuitivam hominis, sed iste est processus quod primo homo cognosci15 tur ahquo sensu particulari, deinde ille idem homo cognoscitur ab inintellectu, quo cognito habetur una notitia generahs et communis omni homini. Et ista cognitio vocatur conceptus, intentio, passio, qui conceptus communis est omni homini; quo exsistente in intellectu statim intellectus scit quod homo est ahquid, sine discursu. Deinde apprehenso 20 aho animah ab homine vel aliis animahbus, ehcitur una notitia generahs omni animah, et illa notitia generahs omni animah vocatur passio seu intentio animae sive conceptus communis omni animah. Quo exsistente in anima potest intellectus componere istum conceptum cum conceptu priori, quibus compositis ad invicem mediante hoc verbo 'est', statim 25 intellectus assentit ilh complexo, sine omni syllogismo. Et ita quaehbet tahs propositio in qua praedicatur genus de definito propriissime dicto habetur sine syllogismo. Et hoc est universahter verum de omni genere CAP. 29. - 4 prima om. BC aliquod om. CV 4 ,i pro 1 om. A^BDE 5 aliquos] alios CV 4 6 partes] partem AXDI 7 totum] nam add. AC, add. sed del. et scr. s. lin. et V 4 , partes 1 ] important sive (seu B) add. AXB 8 signif.] seu important add. E !' dist.] determinatas AXBDE i! rei] sive partes distinctas add. E 9 de] a E 10 sine] cum D, omni add. A 1 11 accip.] adquiritur E, causatur I.! mediante] mediatc sed corr. in immediate C „ Unde istis] univocis D homo] hominis D, et add. A^DI, om. E 12 animal] animalis D, om. E 13 not.] cognitionem A 1 14-15 cogn.] cognoscit AXD, vidctur B, hominem add. AXD, vel add. B 15 part.] cognoscitur add. B ille om. BE ij ab] illo add. ACV 4 16 et] scilicet I 17 ista] illa AXDE i; cogn.] notitia B, om. I intentio] intellectus AV 4 || passio] prima B, passiva D 18 omni hom.] omnibus I 19 aliquid] animal ACV 4 || sine] omni add. A 1 20 alio] aliquo EI \\ anim.] alio add. E j. notitia] cognitio A 21 omni] cum CI, communis cum K 1 notitia... animali om. A A 1 j| gener.] ct (cst E) communis add. CEIV4 ;, passio corr. in prima B 23 cum conc.] omni conceptui B 26 dicto] sumpto A 1 26-27 in... syllog. om. I 27 syllog.] et ita quaelibet talis propositio est pcr se nota add. A^D, add. mg. C, est per se nota (ante omiss., ut lin. 26-27) add. I

558

PARS III—2 CAP. 39-40

respectu speciei quae est mere absoluta, quia talis propositio statim scitur cognitis terminis perfecte. S e d forte d i c e s quod hic est syllogismus ex prioribus omne 30 animal est substantia; omnis homo est animal; igitur omnis homo est substantia', igitur hic est demonstratio a priori: Praeterea, secundum dicta, quaehbet tahs propositio esset per se nota, quia quaehbet tahs propositio cognosceretur cognitis terminis, secundum istum processum. Et ita ista esset per se nota 'homo est animal' et ista 35 'albedo est qualitas', et sic de aliis. Quod videtur manifeste falsum, cum multae tales sint dubiae multis: Praeterea, viso ahquo a remotis, potest ignorari an sit animal, et possum ulteriori experientia certificari quod est animal; igitur quod homo sit animal, potest demonstrari: 40 Ad p r i m u m istorum d i c e n d u m est quod non omnis syllogismus ex prioribus est demonstratio, quia non quihbet tahs syhogismus facit scire. Et hoc, quia conclusio non potest esse primo ignota et postea per illum syhogismum, tamquam per causam efficientem et sufficientem, fieri nota, quod tamen requiritur ad demonstrationem, ideo 45 ihe syhogismus non est demonstratio. Ad s e c u n d u m 1 d i c e n d u m quod quaehbet tahs propositio mentahs in qua subiciuntur et praedicantur tales conceptus mere absoluti est per se nota, quia statim sciuntur cognitis terminis. Tamen non quaehbet propositio talis vocahs est per se nota, nam ex quo voces sunt ad 50 placitum, voces mere absolutae possunt imponi eisdem de quibus habemus, vel ahi habent, tales conceptus. Et tunc ahquis, qui talem conceptum mentalem non habet, potest scire significata vocabulorum et simul cum hoc potest nescire eam, eo quod ahquos conceptus mentales non habet; sed habet conceptus mentales plures, quorum ahqui, si compo- 55 nantur ad invicem, totum resultans ex eis erit convertibile cum iha voce. 30 diccs] dicet A, diceres B ex prior.] expositorius I 31-32 omnis 1 ... subst.] etc. D, om. E 32 hic] haec CEI 33 dicta] praedicta et add. sequitur B 34 propos. om. A X DI 35 istum] illum A C I h o m o ] hoc A ij ista 1 ] esset per se nota add. K 36 et... aliis] et huiusmodi E, om. A 1 j; sic] ita B j; m a nifeste] esse A 1 , om. DE 39 possum] potest BE jj exp.] potest add. AXEI 40 h o m o ] hoc B j| sit] est BDE ji d e m . ] quod sit animal add. A 1 41 est om. CI 42 quiL] quaelibet A^CEV 4 , sed corr. V 4 43 primo om. E 44 effic. om. A B j; et« om. AA^CV 4 44-45 suff. om. E 45 quod] et A X BD j| tamen] sicut A 1 , sic BD, om. E ;; requ. ... dem.] est in proposito A X BD, et add. A X DC, et sic est in proposito add. E j; ideo] ita A X BD, igitur E 47 dic.] est add. AA X DE 48 et] vel A 1 50 sunt] significant E 52-53 talem conc.] tales conceptus E 53 mentalem om. E 54 e a m ] ea A C I K V 4 || aliquos] alios ABDEK |j mentales om. C V 4 1

Supra, lin. 33.

DE DEMONSTRATIONE

559

Et ita talis propositio vocalis non est per se nota, quia non quaelibet notitia qua scitur quid significant termini sufficit ad sciendum talem propositionem. Et sicut illa propositio vocalis non est per se nota, ita illa 60 mentalis quae componitur ex conccptibus compositis non est per se nota, quia potest haberi, quamvis nesciatur. Unde ego modo de facto scio quid significat hoc nomen 'leo' et scio quid significat hoc nomen 'animaT et tamen ignoro istam propositionem 'leo potest esse animaT, quamvis credam eam esse veram. Et habeo unam propositionem men65 talem cuius subiectum est compositum ex multis notitiis incomplexis quarum nulla est simplex et propria leoni; sed propositionem mentalem cuius subiectum sit aliquod simplex mere absolutum proprium leonibus non habeo, quia si talem propositionem mentalem haberem, statim, sine syllogismo, scirem eam. 70 Sed n u m q u i d propositio mentahs in qua subicitur tale compositum et etiam propositio vocalis sunt demonstrabiles, ex quo sunt dubitabiles? P o t e s t d i c i quod large accipiendo demonstrationem, tales sunt demonstrabiles. Et hoc, quia conclusio potest esse ignota et dubia et postea, scita propositione maiore in qua praedicatur idem prae75 dicatum de conceptu mentali adquisito per notitiam intuitivam rei et scita minore in qua praedicatur idem conceptus de subiecto conclusionis, potest conclusio fieri nota. Et ita propositio talis, saltem large accipiendo demonstrationem, potest fieri nota per demonstrationem, ex quo potest concludi syllogismo faciente ipsam conclusionem esse evidenter notam 80 quae prius erat dubia vel apparuit esse falsa. Ad t e r t i u m 2 c o n c e d o quod viso ahquo a remotis potest dubitari an sit animal et potest per ahquos effectus fieri notum quod est animal. Et tamen non erit demonstratio, quia demonstratio non est de singularibus, una autem tantum propositio singularis fit ibi nota. Et 85 posito quod demonstratio esset de singularibus, adhuc non esset ibi demonstratio propositionis mentahs, habentis conceptum simphcem et 57 itt] tunc add. CV 4 , quaelibet I [i non 1 om. I \ est] erit AXE 58 talem] illam I 60 conc.] conclusionibus AV 4 63 et tamen] cum hoc B potest esse] est AXDE 64 unam om. E 65 est] imum add. BEIK 66 nulla] una A1! 67 sit] est DE 68 sine] cum A 1 , om. B 70 numquid] numquam A^B, om. I 71 etiam om. AXD 71-72 ex... dubit. om. AXB 73 ignota] demonstrata B 74 maiore] maiori AXI i; praed. om. ABCV 4 74-75 praed.] subiectum D 76 minore] maiore B, minori AD |j idem om. ACV 4 77 saltem om. AXE 78 per dem. om. DI 79 concl.] in add. B i! fac.] scire add. A 1 80 dubia] dubitabilis I 81 potest om. CV 4 82 potest] post A 1 , om. B ii eff.] potest add. AXB 84 de] in ACV 4 86 simplicem] singularem A 1

Supra, lin. 38.

560

PARS III-2 CAP.

24

mere absolutum et proprium pro subiecto, sed esset demonstratio propositionis habentis unum conceptum compositum pro subiecto. Unde de tahbus dico, proportionahter, sicut dixi a 1 i a s 8 de illa propositione cDeus est', quam format beatus videns essentiam divinam et de ista pro- 90 positione quam nos habemus modo de facto, quia sicut sunt distinctae propositiones, ita illae propositiones quarum unam posset habere de leone ille qui videt vel vidit intuitive substantiam leonis et illa propositio quam modo de facto habeo de leone sunt distinctae propositiones, et una est demonstrabilis, large accipiendo demonstrationem, et aha nullo modo 95 est demonstrabilis. Simihter illa propositio quam format caecus a nativitate de coloribus, dicendo quod albedo est color, est distincta propositio ab illa quam ego formo in mente, dicendo quod albedo est color; et una est simphciter indemonstxabihs et aha forte est demonstrabihs, large accipiendo demonstrationem. 100

[CAP. 3 0 .

QUALITER PROPOSITIO IN QUA PRAEDICATUR DIFFERENTIA DE SPECIE ABSOLUTA DEMONSTRARI POTEST]

Quamvis propositio in qua praedicatur genus absolutum de specie mere absoluta composita ex conceptibus simphcibus demonstrari non possit nec a priori nec a posteriori, tamen propositio in qua praedicatur 5 differentia de specie tah a posteriori demonstrari potest. Nam differentia, sicut dictum est p r i u s \ importat unam partem in obhquo et ideo quia per effectus demonstrari potest talem rem habere talem partem, ideo per effectus demonstrari potest differentia tahs de specie tah. Verbi gratia si ahquis habeat notitiam propriam animae sensitivae et per con- 10 87 pro] dc E '! sed] si A 87-88 dem. prop.] propositio demonstrationis CV 4 90 beatus] 4 intellectus C, Deus DV 91 sicut om. AA X BD sunt] illa add. E 92 ita... propos.] et una est demonstrabilis, large accipiendo demonstrationem A 93 videt om. B ,, vel om. AXBD j! vidit om. AXD i! intuit. ... leonis] leonem vel subst. leonis intuitive B ;, illa propos.] ilJam propositionem ACIV 4 quam] cgo add. AXBD 95 nullo modo] non I 96 Simil.] sicut A*D, sit I 97 cst1 om. AA 1 j propos. om. AXE 98 ego] non A, modo CI, eo modo E •! formo] formatio et add. vel mentalis E 99 ct... forte] alia vero C CAP. 3 0 . - 4 mere om. AD ;; conc.] talibus B 7 partcm] rci add. A 1 igitur E 8 pcr om. AI 10 habcat] praehabeat A*BD

7-$ ct... quia] cum

Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent.y d. 3, q. 4 (ed. St. Bonaventure, N.Y., n, 440). 8

CAP. 30. -

1

Supra, initio capituli praecedentis.

DE DEMONSTRATIONE

15

20

25

30

35

561

sequens sciat quid significat hoc vocabulum <sensitivum, et videat ahquod corpus cuius habeat notitiam simphcem et propriam tahbus corporibus, et tamen ignoret an habeat animam sensitivam, iste per ahquos effectus competentes cuihbet tah corpori potest demonstrative probare quod omne tale corpus habet animam sensitivam et per consequens quod est sensitivum. Et per talem modum probavit A r i s t o t e l e s 2 per transmutationem et motum quod in istis generabihbus et corruptibihbus est materia distincta a forma et per consequens quod sunt materiaha, cum tamen 'materiale' sit differentia essentiahs eorum. Per talem etiam modum potest demonstrative probari quod in homine sunt plures formae, si in eo sint plures formae; quamvis forte hoc non sit facile multis, immo forte quamvis de multis nulh sit hoc possibile pro statu isto. Oportet tamen scire quod propositio in qua praedicatur differentia de notitia distincta et perfecta, quando scihcet nihil cogniti latet cognoscentem, nullo modo est demonstrabihs, quia forte tahs notitia est notitia definitiva. Sed quidquid sit de hoc, dico quod de tahbus conceptibus specificis substantiarum, quales nos de facto habemus, potest differentia demonstrari a posteriori, licet non a priori. Quod saltem verum est quod differentia non potest demonstrari a priori de specie cui primo competit, sive possit demonstrari per medium sumptum a causa extrinseca de ahquo contento sub specie prima sive non. Et illud quod dictum est de differentia quae praedicatur in recto de specie intelhgendum est de ilhs quae praedicantur in obhquo de specie et significant partes essentiales rei. Unde sicut a posteriori demonstrari potest quod animal est materiale, ita a posteriori demonstrari potest quod animal componitur ex materia. Et ita de aliis, proportionahter, est dicendum.

12 habeat] aliquam add. A corp.] coloribus I 13 animam sens.] aliquam sensibilitatem CV 4 4 4 15 quod est om. ACIV 16 sens.] sensum CV 18 quod] est om. ACIV 4 19 cum tamen] et cum A tamen materiale] tale transmutabile K 20 sunt] sint AXE 21 si... formac AXBDF Gem., om. ACEIKV 4 21 quamvis] quod I ;; forte] autem A 1 , om. I, hoc non om. A 1 jj sit] potcst I |j facile] videri add. I, add. mg. C \\ multis om. I 22 immo... multis om. A 1 24 de] cum C, del. V 4 J| cogniti] cognoscenti C, quod potest cognosci E 25 notitia om. CV 4 26 def.] distinctiva DI ;j dc] in A 1 !: conc.] notitiis K 27 spec.] specierum I |! subst.] difFerentiarum D 28 licet] sed EI 29 quod] quia si A 1 , om. B quod... priori om. AE ., a priori om. I " primo om. A 32 illud] istud CIV 4 ,; quae] quod B, scilicet add. E, om. A 36 animal] homo A l " mat.] et forma add. AXK propor.] propositionibus I 2

Cf. Aristot., Metaph., Vffl, cap. 4-6, tt. 11-16 (1044a 15 - 1045b 33).

OCKHAM, SUMMA LOGICAS

36

562

PARS III—2 CAP. 39-40 [CAP. 3 1 .

Q U O D DEHNITIO NON POTEST A PRIORI DEMONSTRARI DE DEHNITO]

Ex praedictis patere potest quod definitio non potest a priori demonstrari de specie definita. Definitio enim de nullo potest prius et notius praedicari quam de definito, et per consequens per nullum medium potest demonstrari de definito a priori. Nec etiam potest talis definitio demonstrari a posteriori de specie qui sit conceptus mentis simplex et proprius praecise significatus per speciem, quia quamvis una pars talis definitionis esset demonstrabilis a posteriori de subiecto, tamen alia pars non est demonstrabilis de tali subiecto, nec a priori nec a posteriori. Verumtamen de subiecto, quale nos habemus de facto, non est forte inconveniens definitionem posse demonstrari, saltem large accipiendo demonstrationem. Et per istum varium modum probandi definitionem de definito et varium modum demonstrandi possunt exponi multae auctoritates A r i s t o t e l i s 1 , quae videntur tam inter se quam praedictis repugnare. Quandoque enim loquitur de uno modo demonstrandi, quandoque de alio; et similiter, quandoque loquitur de praedicatione definitionis de definito simplici et proprio, quandoque de praedicatione definitionis de definito composito, proprio tamen. Est igitur duplex modus deveniendi in talem definitionem. Unus est per notitiam intuitivam partium rei. Qui enim intuitive cognosceret partes rei, statim posset formare conceptus demonstrabiles, importantes illas partes in obliquo et importantes totum in recto. Sed adhuc non est necesse quod habeat definitionem, quia deficeret sibi genus, quod non potest haberi vel saltem non semper potest haberi nisi per notitiam intuitivam ahcuius singularis alterius speciei vel ahquorum singularium

5

io

is

20

25

CAP. 31. - 3 praed.] patebunt vel add. D 4 de 1 ] subiecto suo, scilicet add. B Dcf. enim] quia definitio AXD || et] vel BCV 4 , om. E 4-5 notius] posterius CV 4 , om. E 6 Nec] Et non D U talis def.] de dcfinito I 7 qui] cum A, quae A^BE, quod K mentis] mcntalis A 8 signif.] significativus A, significati A 1 , significatis V 4 Gem. 9 alia] aliqua E 10 est] esset A 1 || nec... nec] ncque... nequc CEV 4 11 habcmus] modo add. A 1 13-14 dcf. ... dem. om. E 14 varium] alium K 16 dem.] et add. AXDE 17 et om. ACV 4 !| sim.] sic I, om. E 18 proprio] rtiam B, et add. D i; quand.] loquitur add. ACEV 4 18-19 praed. ... dc om. ACV 4 19 comp.] et add. E || proprio] proprie AA^CKV 4 , om. B tamen] tantum ABCEV 4 20 igitur] enim A 1 21 partium] particularem I, illius add. ADE 22 formare] cognoscere D || dem.] distinguibiles B 23 illas] aliquas C 24 quod 1 ] non add. K 25 vel... haberi om. (hom.) AE 25-26 nisi... intuit.] tine notitia intuitiva A 1 26 alterius] aut eius E |j aliqu.] aliorum BCIV 4

CAP. 31. -

(153a 6-24).

1

Aristot., Anal. Poster., II, c. 3 (90b 19 - 91a 11); Topica, VH, c. 3

DE DEMONSTRATIONE

30

35

40

45

50

55

563

diversarum specierum, quo habito potest intehectus istum conceptum praeponere aliis conceptibus demonstrabihbus, et sic habetur definitio. Et si praedicetur de definito, erit illa propositio evidens sine omni syllogismo, et ita indemonstrabilis erit. Si autem partes rei non omnes intuitive videantur, sed totum videatur intuitive, non tamen tahs videns possit discernere inter omnes partes totius, - si tamen hoc sit possibile timc illa pars quae est genus accipitur per notitiam illam et per notitiam alterius vel ahorum singularium. Ahi autem conceptus demonstrabiles a posteriori concluduntur de definito. Et ita accipitur definitio sic quod una pars per notitiam intuitivam et aliae per effectus; et tunc, istis habitis, est tahs propositio nota in qua praedicatur definitio de definito. Nec istud negat A r i s t o t o l e s ; sed intendit A r i s t o t e l e s principahter probare quod per nuhum syhogismum a priori potest fieri evidenter notum quod tahs definitio praedicatur de definito et quod sufficienter exprimit essentiam definiti. Hoc idem intendit L i n c o 1n i e n s i s 2 , quando dicit: "Demonstratio, quae concludit definitionem de definito, non facit nos cognoscere orationem definitivam secundum quod ipsa est definitiva, exphcans quid est res, sed facit nos cognoscere solum ipsam orationem definitivam in quantum ipsa est praedicativa, dicens quoniam hoc est hoc"; quamvis L i n c o l n i e n s i s de tah definitione non intehigat, sed de aha, de qua dicetur i n f e r i u s 8 . Sic igitur apparet per quem modum pars definitionis scitur de definito et per quem modum definitio scitur de definito. Et ad istum processum multum faciunt regulae datae in VII Topicorum 4. Per istud tamen non habetur ars definiendi, sed ars definiendi accipitur per divisionem. Unde quamvis ahquis sciat evidenter omnes propositiones in quibus praedicantur partes definitionis de definito, si tamen nesciat ihas partes in una oratione recto ordine ordinare, nescit definire nec habebit definitionem. Unde qui sic ordinaret partes definitionis hominis 'rationale animal mortale', non haberet definitionem. 28 praep.] proponere CI 29 Et] quod A C E V 4 30 indcm.] demonstrabilii CI, sed corr. C 31 talis om. BE 34 vel] et A 36 et« om. C V 4 37 talis] causalis C V 4 38 Arist. 1 om. A X B 39 princ.] hoc add. E || probare] negare C V 4 40 def. 1 ] tali add. A*BD 41 def.] et add. A*BDE 42 quando om. A X D !; dicit] dicens A 1 , quod add. A C V 4 , om. D 43-44 sec. quod] in q u a a tum A C V 4 45 orationem] rationem A C V 4 |; ipsa om. ACTV 4 46 quoniam] quod E, om. A A 1 47 intelligat] intendit BE, interrogat I ,; alia] ea ADE 49 et... definito om. AXD 50 m u l t u m ] multae A X BD || VH] VHI K 53 definitionis] definitae I 54 una] illa I

Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal Poster., II, c. 2, t. 22 (ed. cit., f. 36ra). 4 Aristot., Topica, VII, per totum (151b 28 - 155a 38). Vide infra, notam 10. 2

8

564

PARS III—2 CAP. 39-40

Est igitur ars definiendi illa per quam partes definitionis debite ordinantur. Et hoc est per divisionem: ut primo ponatur genus, deinde dividatur illud genus et accipiatur illa difFerentia quae scitur competere definito, quamvis hoc non sciatur per divisionem sed ahquo praedictorum modorum, de quibus dictum est p r i u s 5. Deinde adhuc subdividatur; et sic procedendo et addendo, quousque perveniatur ad orationem convertibilem. Duobus autem modis contingit sic procedere divisive fl: uno modo, ut primo dividatur genus; secundo, accepta differentia quae competit definito, dividatur illa differentia vel genus convertibile cum illa differentia. Deinde dividatur alia differentia vel ahud genus, ita quod semper sicut divisiones sunt diversae ita divisa sunt diversa. Sicut supposito quod homo sit substantia et homo debeat definiri, dividatur substantia per corporeum et incorporeum et addatur 'corporeum' substantiae et dicatur sic 'substantia corporea'. Deinde dividatur hoc totum 'substantia corporea' vel 'corporeum' vel hoc genus 'corpus', sic 'corpus ahud animatum, ahud inanimatum' et addatur ista differentia 'animatum' substantiae, sic dicendo 'substantia corporea animata'. Deinde dividatur corpus animatum, sic 'aliud sensibile, ahud insensibile' et addatur 'sensibile' toti orationi praecedenti. Deinde dividatur 'animaT, quod est genus convertibile cum sensibih, sic 'aliud rationale, ahud i^^ationale, et addatur haec differentia 'rationale', et tunc habetur ista definitio hominis 'substantia corporea animata sensibihs rationalis'.

60

65

70

75

Ahter contingit per divisionem procedere, ut semper idem dividatur so et non diversum. Sicut si debeat definiri ternarius et accipiatur primo 58 p r i m o ] prius E, om. B jj ponatur] sumatur A 1 59 illud om. A C E V 4 60 non sciatur] nesciat A X D, nesciatur E .. div.] definitionem ACIKV 4 61 de... prius om. AXE 64 divis.] per divisionem A 1 65 secundo] modo add. A accepta] accipiatur B 66 vel] aliquod add. B 67 div.] subdividitur (etiam infra) A 1 68 divisa] difFerentia A V 4 lj suppos.] posito A^E, sumpto V 4 71 hoc totum] haec C 72 sic] scilicet E 73 difF.] sic add. I 73-74 subst. om. BDI 73-75 subst. ... animatum om. A 1 74 dicendo om. BDE 75 addatur] hacc differentia add. AXD ; sensibile 1 om. EI 76 praec.] ista differentia sensibile add. E ,; div.] subdividatur D, totum vel addm A X D H animal... est om. D 77 sic] dicendo animal (animalium E) add. A X DE jj addatur] priori (praedictae E) orationi add. A^E, priori add. D 78 hab.] habebitur BIK jj ista] haec A X DE [\ definitio] differentia A 1 i, h o m . ] homo I 79 rat.] et haec est completa definitio hominis add. A X DE 80 divis.] dcfinitionem C V 4 j; proc.] sic add. AXD 81 div.] diversa E ii et 1 om. A X BDI 8 De arte definiendi secundum divisionem cf. AriSupra, lin. 20-37. stot., Metaph., VII, c. 12, tt. 42-43 (1037b 8 - 1038a 35); Boethius, Liber de divisione (PL 64, 886s.); Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., II, c. 4, t. 60 (ed. cit., f. 44va); Gualterus Burlaeus, De diffinitione (ed. H. Shapiro et F. Scott, Mediaeval Studies, XXVII [1965], 337-40). 5

DE DEMONSTRATIONE

565

genus ternarii, puta numerus, et dividatur numerus primo sic 'numerus alius par, alius impar' et addatur ista differentia 'impar' isti generi 'numerus', sic 'numerus impar'. Deinde dividatur idem genus, scilicet nuss merus et non hoc totum 'numerus impar', nec ahquod convertibile, sic 'numerus ahus utrobique primus, ahus non utrobique primus' et addatur ista differentia 'utrobique primus' isti toti 'numerus impar', et habetur ista oratio 'numerus impar utrobique primus', quae est convertibilis cum ternario 7. 90 Sic igitur patet quod duobus modis contingit definitionem per divisionem accipere. In primo processu non solum tota oratio est convertibihs cum definito sed etiam ultima differentia est convertibihs cum definito, et de tah modo accipiendi definitionem loquitur A r i s t ot e 1 e s VII Metaphysicae 8. In secundo processu nulla pars definitionis 95 est convertibihs cum definito, sed quaehbet erit in plus et tota oratio crit convertibihs. Hoc tamen generale est quod nihil scitur de definito per divisionem, nisi dicas quod tota oratio nunc scitur de definito per divisionem propter hoc quod primus intellectus non componit talem propositionem, sed quidquid scitur de definito, scitur per aliam viam. ioo Hoc tamen habetur in fine quod scitur quod haec oratio est definito tahs definiti, non tamen per hoc scitur quod haec definitio significative sumpta praedicatur de definito significative sumpto. Et hoc vult A r i st o t e l e s 9 quando probat quod per divisionem non syllogizatur nec demonstratur definitio de definito in quantum exphcans quid est defini82 primo] prius E numcrus 2 ] et numcrorum E 84 idem] istud A 1 , illud BD " scilicet om. AXD 85 aliquod] aliud E, aliquid I 86 primus] etc. add. E j| et] deinde D 87 ista... toti] isti toti 'numerus utrobique primus' D hab.] habebitur BEI 88 oratio] non I quae] qui B, quod D 89 c u m ] definito, scilicet cum add. A, definito (et add. C) quae est convertibilis cum add. CV* 91 solum] tantum AlB 92 ultima] una AIE ; est] sit B, erit C 93 accip.] accipiendo A^BD 95 est] erit BI erit] est AlD 96 Hoc tamen] Sed hoc E 98 propter] per B comp.] competit A, primo add. A 1 100 quod] et B, om. A J I 101 per] propter I 102 praed. om. C V 4 103 divisionem ita (pro definitionem ?) codd.

Cf. Aristot., Anal. Poster., II, c. 13 (96a 24 - 96b 14). Robertus Grossatcsta, In Aristot. Anal. Poster., c. 4, t. 61 sic explicat definitionem ternarii ab Aristotele assignatam: "Dicitur enim 'primus' quia non numeratur ab aliquo numero praeterquam ab unitate [non tamen unitas est numerus, sed principium numeri nota marg.]... Et dicitur etiam ternarius 'primus' eo quod non componitur ex aliis numeris; et 8 Aristot., loco supra, in in hoc communicat cum binario" (ed. cit., f. 44vb). 9 Aristot., Anal. Poster., II, c. 6 (92a 6-9); super quo textu dinota 6 citato. cit Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster.t II, c. 2, t. 28: "Haec igitur intendit Aristoteles consequenter demonstrare quod methodus definitiva non demonstrat orationem defmitivam per modum quo est oratio definitiva explicans 7

566

PARS III—2 CAP. 39-40

tum, secundum quod eum exponit L i n c o l n i e n s i s . Unde per 105 artem definiendi non cognoscitur definitio de definito significative sumpto, in quantum scilicet explicat quid est res, sed hoc potest praecedere artem definiendi. Sed per artem definiendi partes definitionis debite ordinantur, et per hoc scitur quod tahs oratio est definitio tahs definiti. Et hoc intendit L i n c o l n i e n s i s 1 0 quando dicit: " Me- uo thodus definitiva concludit orationes tales 'animal rationale mortale est definitio hominis'. Et haec est oratio composita ex secundis intentionibus. Et non est haec oratio omnino definitiva, solum exphcans quid est homo, sed est oratio praedicativa huius secundae intentionis 'definitio' de hac definitione 'animal rationale mortale' Propter quod A r i s t o- 115 t e l e s et L i n c o l n i e n s i s volunt quod numquam potest definitio demonstrari de definito per definitionem definitionis, quia per tale medium non potest demonstrari definitio de definito significative sumpto, sed semper praecise de ipsa definitione supponente pro se et non pro suo significato. 120

[ C A P . 3 2 . D E DEFINITIONE DATA PER ADDITAMENTUM:

QUOMODO

SCITUR DE DEFINITO?]

Definitio data per additamentum non solum exphcat essentiam rei, sed etiam simul cum hoc exphcat ahquid ahud a re, et hoc vel affirmative vel negative Et ideo tahs definitio non solum componitur ex ah- 5 quo praedicabih per se primo modo, sed etiam componitur ex ahquibus praedicabihbus secundo modo, quae sunt passiones definiti. Et ideo ad sciendum quomodo tahs definitio scitur de definito, vi106 definiendi] dividendi I j! definitio] significative sumpta add. A 1 107-08 praecedere artem] patere arte I 108 Sed... definiendi 1 mg. C, om. V 4 111 orationes] conclusiones CV 4 112 oratio] definitio A, conclusio Linc. secundis] duabus I 113 omnino C Linc., oratio EIKV4, om. AA X B 114 scd] haec add. E i; cst] haec add. A || praed.] probativa DI huius] illius B 115 Propter quod] per hoc A 1 117-18 pcr 1 ... dcfinito om. (hom.) V 4 117 definitionis] divisionis B, om. A 118 sumpto] sumpta AEIK 119 sempcr om. BDIK !' praecise] praecipue I ;; ipsa] propria E ;; supponente] sumpta A, supposito B ! pro 1 ] per B CAP. 32. - 4 etiam om. CV 4 ; etiam... expl.] est... explicans A 1 7 praed.] pcr sc add. AXB j! dcf.] distinctac I

6 aliquibus] pluribus D

substantiam definiti" (ed. cit., f. 37va). Linea 103 verbum lclivisionem, probabiliter 1 0 Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. est lapsus calami pro 'definitionem'. Poster., II, c. 2, t. 28 (ed.cit., f. 37va). Editio scribit
1

Cf. supra, cap. 28.

DE DEMONSTRATIONE

567

dendum est quomodo diversae partes diversimode sciuntur de eodem. 10 Unde illa pars quae explicat essentiam rei, quae est genus, non potest sciri de definito per syllogismum sed per notitiam intuitivam alicuius rei tantum, sicut dictum est p r i u s a . Aliae autem partes definitionis diversimode sciuntur de diversis definitis, secundum quod diversae passiones diversimode sciuntur de di15 versis subiectis. Sicut enim quaedam passiones demonstrantur de subiectis et quaedam non possunt demonstrari de subiectis suis primis, sed tantum possunt per experientiam sciri de subiectis, ita quaedam partes talis definitionis possunt demonstrative probari de definitis et quaedam non possunt demonstrari de eis; et sicut quaedam passiones possunt pro20 bari a priori de subiectis et quaedam a posteriori, ita quaedam partes talis definitionis possunt probari de definitis a priori et quaedam a posteriori. Verbi gratia, si haec sit definitio albedinis 'color disgregativus visus', prima particula, quae est genus albedinis, nuho modo potest demonstrari de albedine, sed tantum potest fieri evidenter nota per notitiam 25 intuitivam et non per syhogismum; secunda autem particula tantum potest fieri nota per experientiam. Si enim nuhus experiretur albedinem disgregare visum, nuhus sciret an albedo esset disgregativa visus. Simihter, si haec sit definitio angeh 'substantia incorruptibihs', prima pars non potest demonstrari de angelo; secunda posset ahquo modo 30 demonstrari, sic omne carens parte sive omne simplex est incorruptibile; angelus est simplex; igitur angelus est incorruptibihs', vocando 'incorruptibile' ihud quod non potest desinere esse per separationem unius partis ab aha. Constat itaque ex praedictis quod nuha definitio ahcuius mere abso35 luti, affirmativi et simphcis potest de definito demonstrari, quia semper una pars est indemonstrabihs de definito tali. 10 quae 1 ] cuiusmodi AI 10-11 potest sciri] scitur I 11 alic.] alterius D 13 defin.] definiti ABV 4 15 enim om. AXE , de] a C, suis add. A 1 , istis add. D 15-16 subi.] suis primis add. E 16 quaedam] passiones add. A 1 17 de] suis add. A 1 subi.] primis add. A 1 quaedam] quod DE 18 possunt] demonstrari vel add. E ;! dem. probari] probari et demonstrative sciri A 1 , probari a priori D i| prob.] praedicari I " def.] definito V 4 19 demonstr.] sciri A 1 , probari C „ passiones] partes I 19-20 probari] praedicari AC, demonstrari BE 21 prob.] praedicari A poster.] de suis subiectis add. B 22 sit] csset A 1 23 genus alb.] color K albedinis] coloris B, scilicet color add. A 1 , om. I 24 tantum] tamen A, om. AXB 26 fieri] evidenter add. K „ exp.] sui add. BD exper.] experiatur AE, sciret A 1 28 Similiter si] si autem ABCV 4 sit] esset A 1 . incorruptibilis A J EK, incorporalis ABCDIV 4 , incorporea F Gem. 29 posset] potest E 30-31 incorr.] incorporale AD, incorporeum F Gem., incoi^le CIV 4 31 incorruptibilis] incorporalis ACDI, incorporeus F Gem. 34 praed.] dictis A 34-35 abs.] ct add. IK 35 affirmativi] affirmative A' affirmativa C, affirmati D, om. B ! simplicis] simpliciter A, simplex C 36 est] erit B 2

Supra, cap. 29.

568

PARS III—2 CAP. 39-40 [CAP.

33.

D B

DEFINITIS

CONNOTATTVIS:

QUOMODO

DEFINIUNTUR

?]

Non solum autem definita absoluta definiuntur, sed etiam definita connotativa definiuntur Et illa sunt in duplici differentia: quaedam enim sunt talia de quibus significative sumptis impossibiliter praedicatur esse, cuiusmodi sunt 'chimaera', 'hircocervus', Vacuum', ccorpus infini- 5 tum' et huiusmodi. Aha sunt de quibus non impossibiliter praedicatur esse, cuiusmodi sunt 'album', 'nigrum', 'risibile', 'calefactivum', 'creativum' et huiusmodi. Prima habent praecise definitiones exprimentes quid nominis et nullo modo exprimentes quid rei; sicut 'chimaera' habet definitionem exprimentem quid hoc nomen 'chimaera' significat, sed non 10 habet definitionem exprimentem quid est illa res quae est chimaera, quia nulla talis res est nec esse potest. Alia autem connotativa, hoc est illa quae significant diversa vel idem diversimode, hoc est affirmative vel negative vel in recto vel in obliquo vel ahquibus tahbus modis diversis, possunt habere duphcem definitionem: scihcet unam quae exprimit quid no- is minis tantum, et illa est propriissima definitio tahs definiti, propter quod vocatur a n o n n u l l i s 2 definitio formalis et definitio secundum speciem; aliam, exprimentem quid rei, habet, quae non est propriissima definitio tahs definiti. Propter quod frequenter d i x i 8 quod tale connoCAP. 33. - 2 solum] tantum B C V 4 ; autem] illa add. A 1 , ista add. D, om. B 4 de] ex A 1 6 Alia] quaedam A 1 , aliquae I non s. lin. V 4 , om. C imposs.] non add. C, add. sed del. V 4 7 cuiusm.] sicut C , sunt] talia add. A 1 8 praecise] proprie A 9 nullo m o d o ] non CIV 4 10 hoc] istud A 1 11 quae... chimaera] quam chimaera significat E cst] illa res quae est add. B 12 est nec om. D nec] vel A:; Alia] Bla A C V 4 13 diver.] divene AV 4 est] vel add. CIV 4 14 vel 1 om. A J DE 15 def.] formam A jj scil. om. A A J B E 15-16 nominis... illa] et aliam (definitionem add. E) quae exprimit quid rei. Illa (autem add. E) quae exprimit quid nominis tantum A X DE 16 quod] frequenter add. B 17 vocatur] universalis add. I 18 aliam... quae] quae est propriissima definitio talis definiti A^DE, Illa quae exprimit quid rei prosequitur D, alia exprimens quid rei quae prosequitur E, quia est propria definitio illius. Aliam habet exprimentem quid rei quae B 2 RoCAP. 33. - 1 De terminis connotativis videsis supra, Parte I, c. 10. bertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., II, c. 2, t. 45, ad verba 'Definitiones quidem secundum speciem factae nullum habent medium quo demonstrantur, sed definitiones secundum materiam factae possunt habere medium', dicit: "Sunt igitur duo genera definitionum. Primo scilicet definitio materialis et definitio formalis; et est tertium genus quod componitur ex utrisque, scilicet ex materiali et formali; et praeter has definitiones est definitio quarta quae non intendit dicere quid est res, sed solum quid significat nomen, ut supra dictum est" (ed. cit., f. 40va). Verba a Lincolniensi hic exposita non leguntur in textu Graeco, ut iam notavit Thomas Aquinas, Expositio Anal. Poster. Aristot., II, c. 9, lectio 8, n. 3 (ed. cit., I, 356b); de variis speciebus definitionis agit Thomas Aquinas etiam in Scripto in 8 Supra, Parte I, c. 10, lin. 38-51. IV Sent., d. 3, q. 1, a. 1, quaestiuncula 1 Sol.

DE DEMONSTRATIONE

569

20 tativum non habet definitionem nisi exprimentem quid nominis tantum et non definitionem exprimentem quid rei, quia talis oratio non est propriissima definitio talis definiti; immo, forte non est proprie definitio sua, et propter hoc tahs definitio vocatur ab a l i q u i b u s definitio materiahs. 25 Verbi gratia hoc nomen 'serra' potest duphciter definiri. Uno modo sic 'serra est ahquid quo possumus hgna dividere'. Sit ita quod haec sit definitio sua exprimens quid debemus intelhgere per hoc nomen 'serra'; ita quod si sit ahquid cui non convenit haec oratio, eo ipso non significatur hoc nomine, saltem in recto. Ista oratione nota de hoc definito 30 'serra' possum ignorare an serra sit aer vel aqua, lignum vel lapis, caro vel os, et ita ignoro quahs res est serra et nescio quid est serra. Et ideo definitio exprimens illas res quibus, et non aliis, potest competere haec oratio 'aliquid quo possumus dividere ligna', erit oratio exprimens quid est serra, puta quod sit tale ferrum quo possumus dividere hgna. 35 Quae tamen non est definitio proprie dicta, quamvis exprimat quid est serra, hoc est, quamvis exprimat quae res est serra; et hoc quia si esset ahquid ahud a ferro quo possemus dividere hgna, illud esset serra, et tamen non esset ferrum quo possemus dividere hgna. Istae autem duae definitiones serrae - si sint definitiones; quia exem40 pla ponimus, non ut ita sint, sed ut sentiant qui addiscunt - sic se habent quod quidquid significatur per definitionem secundam, significatur etiam per definitionem primam, quamvis generahus. Et ita est frequenter quod tahum orationum, quarum una est definitio exprimens quid nominis et aha exprimens quid rei, una accipit pro prima parte ahquid com45 munius et alia accipit pro prima parte ahquid inferius ad illud commune, et ceterae partes sunt eadem in utraque oratione. Verumtamen praeter definitionem exprimentem quid nominis possunt dari ahae definitiones exprimentes ahas causas; puta, si in defini-

20 nisi mg. B, om. AI 21 oratio] dcfinitio C V 4 22 propriissima] ratio scu add. D definitio 1 ] vcl cxprimit quid rei add. mg. B 27 def.] quid nominis add. E 1 sua] cius D quid] nominis add. A 1 28 si sit] significet A 1 , om. C !! conv.] competit ABD, conveniat I 29 hoc nomine] per hoc nomen CE 29 oratione] definitione A i hoc] nomine vel add. mg. C 30 serra 1 om. A aqua] vcl add. DE 3CK31 caro vcl os] etc. E 31 et*... serra mg. B, om. E 32-33 haec oratio] ista definitio D 33 erit] est CEV 4 34 puta om. CV 4 quod] si A 1 , quamvis CV 4 35 proprie] propriissime E dicta] data C est] res, puta add. D 36 hoc... serra mg. A^V 4 , om. (hom.) A B 38 tamen] tunc D 39 si sint] si essent A^CEV 4 , non sunt B 40 ut] quod B ita] vera E habent] istae dcfinitiones B 41 sec.] illam I etiam] et AA X B, om. DE 42 dcf. om. A J D 43 quarum] quandoque CV 4 , una] nulla A , def. om. AE nom.] tantum add. B 44 alia] definitio add. DE 45 aliquid] aliquod EV 4 46 oratione] definitione A 1 , ratione B 47-48 possunt] etiam add. K

570

PARS III—2 CAP. 39-40

tione exprimente quid nominis ponatur causa finalis, possunt dari aliae definitiones accipientes alias causas, quae non erunt definitiones expri- so mentes quid nominis nec erant definitiones exprimentes quid rei, proprie loquendo de definitione exprimente quid rei. Oportet tamen quod semper vel frequenter quando dantur diversae definitiones per diversas causas, hoc est per diversa nomina exprimentia diversas causas, et una illarum est definitio exprimens quid nominis, in illa ponatur nomen 55 indicans causam finalem et non in aliis, quamvis forte ahquando sit e converso.

[CAP. 3 4 .

Q U O M O D O DEHNITIONES CONNOTATIVORUM

POSSUNT

COGNOSCI DB DEFIimiS?]

Declarata praemissa divisione definitionum connotativorum, videndum est quomodo istae definitiones possunt cognosci de definitis. Et est dicendum quod generaliter definitio exprimens quid nominis 5 non potest demonstrari de definito, sed ista praesupponitur omni demonstrationi et omni syllogismo. Et si tahs definitio sit definitio vocahs vel signum ad placitum institutum, tantum scitur per doctrinam, in addiscendo scilicet ab aliis loquentibus significata vocabulorum vel instituendo taha signa ad significandum. Et ideo de tah definitione non est 10 magna difficultas, quamvis propter ignorantiam tahum definitionum innumerae difficultates et infinita opinionum contrarietas tam in philosophia quam in theologia consurgant. Sed de aha definitione est maior difficultas. Et est sciendum quod tales definitiones possunt esse diversae. Quan- 15 doque enim praeter definitionem exprimentem quid nominis potest 49 quid] rei. Oportet tamen semper vel frequenter (v. lin. 52) add. A 1 possunt] etiam add. I 50 accipientes om. AB 50-51 accip. ... dcf. canc. A 1 i! alias... dcf. om. B 51 nominis... quid 1 om. ABIK |l nec] scd A 1 j; crunt om. CV 4 51-52 propric... rci om. (hom.) DF 52 tamen] scirc add. BFK Gcm. 53 pcr] propter I 54 hoc... causas om. K 55 nominis] quod add. C, ct add. DV 4 55-57 in... c converso] et alia quid rci, quod in una earum ponatur nomen importans causam cfficentem et in alia ponatur nomen indicans causam finalem et ita est de aliis E 55 ponatur] ponitur BD 55-56 nomen... finalem] causa finalis, hoc cst nomen indicans causam finalem A 1 56 quamvis] cum D CAP. 3 4 . - 3 pracmissa div.] prima divisione praemissa B j; div. def.] dcfinitione nominum A 1 5 dic.] scicndum AXDE 7 et 1 ] vel E 8 tantum] tamen CIV4, om. AAB 9-10 instit.] instituente C, instituentibus E 10 sign.] et non propter hoc sit (!) de ipsis demonstratio add. mg. (alia manu) B 11 proptcr] pcr AA 1 12 innum.] multac E ;j inf.] infinitac CEV 4 jj opin.] opinioncs ct multac add. E contr.] contrarictates CV 4 , varictatcs E 16 practcr] post CV 4

DE DEMONSTRATIONE

571

a qualibet causa sumi definitio, si ibi sint quatuor causae, et si sint ibi tantum causa finalis et efficiens, potest ab utraque illarum sumi definitio K Et illae definitiones quae sumuntur a causa finali et formali vocantur de20 finitiones formales, illae autem quae sumuntur a causa efficiente et materiali vocantur definitiones materiales. Et sic se habent quod definitio materiahs potest demonstrari quandoque per definitionem formalem 2 . Verbi gratia praesupponatur significatum vocabuli istius termini 'domus', et per consequens praesupponatur definitio exprimens quid no25 minis; qua nota, adquiratur sine demonstratione definitio sumpta a causa finah domus, ut sciatur quod 'domus est cooperimentum prohibens nos a frigore, ventis, pluvia et caumatibus'. Quo facto potest demonstrari quod domus componitur ex hgnis, lapidibus, et sic de aliis, per tale argumentum omne prohibens a frigore, pluvia etc. componitur ex 30 hgnis etc.'; - quae ex hoc scitur quod taha possunt resistere pluviae etc. - ; 'sed domus est cooperimentum prohibens nos etc.; ergo domus componitur ex talibus'. Ista conclusio ignota fit nota non per experientiam sed per propositiones notas, dispositas in modo et in figura, et ita una definitio demonstratur per aham de definito. Sed hoc numquam verum est 35 nisi quando definitum est connotativum, cuiusmodi sunt omnia nomina artificiahum. Et simihter si ista oratio 'syhogismus faciens scire' non esset definitio indicans quid nominis demonstrationis, per istam definitionem sumptam a causa finah demonstrationis posset demonstrari ista definitio '[demonstratio est] ex primis et veris et immediatis'. Et ideo quia 40 a u c t o r e s ahquando utuntur hoc nomine 'demonstratio' non tamquam nomine connotativo, dicunt quod A r i s t o t e l e s per unam definitionem demonstrationis demonstrat aham de demonstratione8. 17 a qualibet] ab alia A ! sumi] finali I ibi 1 ] tamen B | ibi 1 om. ACV 4 20-21 materiali] finali C 21 Et] istae (illae E) definitiones add. DE 22 quand. om. E 23 praesupp.] supponatur A, praesupposito AXD, supposito E ; signif.] significato A^DE vocab. om. AIK istius] huius E 24 per cons. om. E ' praes.] praesupponitur A ;; praes.... expr.] praesupposita definitione exprimente A 1 25 qua nota] quae notitia K ; adqu.] accipitur A 1 , adquiritur EK 27 ventis] vento AI, et add. AXE ! et om. CV 4 ; caum.] huiusmodi A, et huiusmodi add. E 28 lignis] et add. AXB sic de om. ED i: aliis] huiusmodi add. E 29 prohibens] nos add. DK ' frigore] ventis et A 1 pluvia om. ACD lignis] lapidibus add. E 30 quae] quod A, quia BDI, om. E 30-31 quae... sed om. C 30 hoc] quod E :: scitur] sequitur KV 4 quod] sola add. A J B resist.] et frigori et add. D, frigori et add. E 31 sed om. ACIKV 4 ,; prohibens om.C nos] a frigore add. E, om. A B C 32 ex talibus] etc. A 1 ; Ista] ergo add. E 33 in 1 om. AXBI 35 definitum] significatum V 4 cuiusmodi] sicut E 36 artif.] artificialis EI non om. E 39 primis] praemissis B !; et 1 del. D, om. A X CEV 4 ; et 1 om. CV 4 40 auctores] auctoritates B 2 Ut Cf. Robertus Grossatesta, ubi supra cap. 33, nota 2 (f. 40 rb). 8 dicit Robertus Grossatesta, loco cit. Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., I, c. 1, t. 9 (ed. cit., f. 3va). 1

572

PABS m - 2

CAP.

34

Ex praedictis patet quod praeter definitionem exprimentem quid nominis possunt eiusdem passionis et eiusdem nominis esse plures definitiones, quarum una est indemonstrabilis et alia demonstrabilis. Propter quod ex omni tali demonstratione potest elici definitio et ex omni tali definitione potest haberi demonstratio. Sed praeter istas definitiones est una definitio complectens utramque, quae non diflfert a demonstratione nisi situ. Verbi gratia sit haec demonstratio omne cooperimentum prohibens nos a pluvia et ventis etc. componitur ex hgnis, lapidibus etc.; domus est cooperimentum prohibens etc.; ergo domus componitur ex talibus'. In ista demonstratione ponuntur duae definitiones, quarum una est medium et alia est praedicatum conclusionis, quae coniungantur ad invicem sic 'domus est quoddam cooperimentum compositum ex hgnis et lapidibus, prohibens nos a pluvia, frigore etc.' Patet quod quidquid ponitur in demonstratione, ponitur in hac definitione, sed diverso ordine. Nam in demonstratione praeponitur definitio sumpta a fine, in ista autem definitione completa praeponitur definitio sumpta a partibus domus. Oportet autem scire quod quando duae definitiones coniunguntur ad invicem ut faciant definitionem unam completam, non sunt secundum se totas coniungendae, quia tunc in illa tota definitione esset nugatio; sed posita una definitione, coniungenda est tota alia praeter illud quod iam acceptum est, sicut patere potest in praedicta definitione domus. Sciendum est etiam quod in hac parte non tantum vocatur 'materia' vel 'causa materialis' ahqua pars distincta reahter a forma et componens cum ea ipsam recipiendo, sed causa materiahs vocatur hic pars integralis rei, quo modo hgna et lapides vocantur materia domus et duae praemissae et conclusio vocantur materia syllogismi vel demonstrationis.

43 praetcr] potest E ; expr.] indicantem B V 4 44 possunt] evidenter aliae definitiones probari et add. mg. C 46 dem.] definitione A, corr. in definitione A 1 47 praeter] potest E 48 def. om. BE 49 sit] sicut A, sic B haec] ista A d e m . ] est bona add. B 50 et om. B C V 4 ventis] vento A, om. A 1 , lignis] et add. ABI 51 coop. prohibens] huiusmodi AI, nos A 2 BDE :: etc. om. AI 52 talibus] lapidibus et lignis etc. add. E 53 est* om. ABE j! coni.] coniunguntur DE 54 compos. om. ABI 55 Patet] ergo add. E ! quod om. A C 57 N a m in dem.] In dem. autem E .j praep.] ponitur AV 4 , quodcorr. C;; fine] et add. DE 58 autem om. ABDEI, compl.] vel composita add. E ; praep.] postponi debet B 60 autem] ergo E 61 def.] demonstrationem B, om. A C V 4 63 coni.] ponenda B, iungenda D 66 Sciendum] Notandum DE etiam] tamen A 1 66-67 materia vel] materialis I, om. DE ; aliqua] aut A 1 , illa E, alia V 4 68 integr.] indemonstrabilis V 4 70 vel] et A^B, sive DE „ d e m . ] et sic de aliis add. B

45

50

55

60

65

70

DE DEMONSTRATIONE [CAP. 3 5 .

573

Q U O M O D O TERMINATUR QUAESTIO 'QUIA EST' ET QUOMODO

PROPOSITIO PER SE SECUNDO MODO, DUBITABILIS TAMEN, POTEST EVIDENTER COGNOSCI?]

Ostenso quomodo terminatur quaestio 'si est' et quomodo termi5 natur quaestio 'quid est', videndum est quomodo terminatur quaestio 'quia est'; et hoc est in sciendo quomodo propositio per se secimdo modo, dubitabihs, potest evidenter cognosci Et est primo sciendum quod quandoque passio praedicatur de subiecto suo primo sine omni determinatione, specificatione seu modificaio tione; quandoque praedicatur de subiecto suo primo cum ahqua determinatione seu modificatione; quandoque praedicatur de inferiori ad subiectum suum primum; quandoque de superiori; et quandoque praedicatur de concreto sui primi subiecti; vel de ahquo de quo dicitur illud concretum. Exemplum primi 'omnis triangulus habet tres' etc.; 15 exemplum secundi 'quandocumque luna est in tah situ, tunc echpsatur'; exemplum tertii 'omnis isosceles habet tres angulos' etc.; exemplum quarti 'aliqua figura habet tres angulos' etc.; exemplum quinti 'omne cahdum cst calefactivum', si calor sit primum subiectum calefactivum; exemplum sexti /omnis ignis est calefactivus'. 20 Primo autem videndum est quomodo propositio dubitabihs, in qua praedicatur passio de subiecto suo primo sine omni determinatione extremi vel compositionis, potest cognosci evidenter. Et primo supposita definitione huius nominis 'passio', quae posita est s u p r a 2, videndum est quomodo potest evidenter cognosci propositio in qua praedi25 catur passio importans praecise illud idem in recto quod importat subCAP. 3 5 . - 4 Ostcnso] Viso A 1 5 quacstio 1 ] dubitabilis add. B 6 cst1 om. ACV 4 7 dubit.] cst dcmonstrabilis I 9 primo om. AAXI 9-10 specif modif.] specificante seu modificante A^E 10 quandoquc] quando A1, aliquando et add. autem B 10-11 quand.... modif. mg. B 10-11 quand. ... praedicatur] quandoque autem cum aliquo istorum praedicatur (in imo /.) C, om. V 4 11 seu] sive A^B, significatione vel add. K 13 praed. om. AXDE j| concreto] concretis D, contcntis E Ij vel] et quandoque B 14 illud] idem AXB !J concretum] contentum E j| primi] ut add. (etiam infra) E || tres] angulos add. BDE 15 sec.] est add. CV 4 ;!tunc] luna add. E 16 omnis] ut E, om. A 1 jj ang. om. AXB l! etc. om. CEV 4 17 aliqua] omnis A 1 N ang. om. AA^BEI 18 si... sit] sit color KV 4 j| calcf. 1 ] calefactivi A^BDI, calefactionis E 20 autem] igitur B, om. A l |J in qua] etiam I 22-23 suppos.] tumpta BV 4 , praesupposita E 23 def.] distinctione D, divisione I || huius] illius B

CAP. 35. - 1 Pro hoc et sequentibus capitulis huius tractatus cf. Guillelmus de Ockham, Scriptum itt I Sent., Prol., q. 4: Utrum omnis passio rit demonstrabilis de 2 Pars I, suo subiecto primo a priori (ed. St. Bonaventure, N.Y., I, 1 4 3 - 5 8 ) . c. 3 7 .

574

PARS III—2 CAP. 39-40

iectum et aliquam formam inhaerentem sibi in obliquo; de qua dico quod nullo modo potest demonstrari de subiecto suo primo sine omni determinatione. Sicut si ista propositio sit primo vera omne corpus est colorabile', ista nullo modo potest demonstrari, quia si posset demonstrari, oporteret quod 'colorabile' alicui primo inesset, per cuius notitiam 30 posset intellectus devenire in notitiam istius propositionis. Sed hoc non est verum: quia si sic, cum tahs propositio non posset esse nisi universahs affirmativa, oporteret quod hoc praedicatum 'colorabile' prius et notius competeret ahcui alteri subiecto. Et timc vel definitioni subiecti vel ahcui alteri. Non alteri a definitione, manifestum est; nec ipsi defini- 35 tioni, quia numquam potest tahs propositio in qua 'colorabile' praedicatur de definitione corporis evidenter cognosci nisi per experientiam cognoscatur quod omne corpus est colorabile, et per consequens una non potest dici medium demonstrandi aham. Dicendum est ergo quod omnes tales propositiones omne corpus 40 est colorabile', 'aqua est calefactibihs' et huiusmodi, si sint primae, non sunt demonstrabiles, sed tantum per experientiam adquiritur evidens earum notitia, sicut inductive patet. Et si d i c a t u r quod omnis effectus potest demonstrari per suam causam, r e s p o n d e n d u m est quod quamvis omnis passio, impor- 45 tans effectum alicuius causae inhaerentem alteri cum aho cointellecto, sit demonstrabihs per medium importans illam causam, tamen non est demonstrabihs tahs passio sine determinatione sumpta de quohbet subiecto, nec est demonstrabihs de ahquo subiecto quocumque modo. Verbi gratia sit 'colorabile' passio ipsius corporis tamquam subiecti primi et 50 sint quahtates primae causae colorum inhaerentium corporibus. Istis positis ista non potest demonstrari omne corpus est colorabile', sed prima notitia ipsius accipietur per sensum et experientiam. Ex hoc enim quod videmus corpus colorari accipimus quod omne corpus est colorabile; et ultra, ex hoc quod videmus quod tale corpus ad praesentiam 55 26 aliquam] aliam CEV 4 • sibi] et add. V 4 28 Sicut] sed A 29 potest] posset C V 4 || dem. 1 ] de suo subiecto primo add. K 29-30 posset d e m . ] sic AXE 34 alteri] alterius A 35 alicui altcri] alicuius alterius C V 4 \\ def.] subiecti add. A 1 36-37 pracd.] dc suo subiecto add. mg. B 37 corp.] coloris D, potest add. I 39 dici] csse A X BI || m c d i u m ] principium A X B 40 omncs om. A X BD 41 primac] primo verae A, per se C 44 quod om. A A 1 || potcst dcm.] demonstratur A X DE 45 causam] vcl saltcm dcmonstrari potest add. A X DE || resp.] responsio A X D i| cst om. A X D 46 altcri] una add. K |j alio coint.] alia causalitatc E 48 talis] illa A X BDE || sinc] omni add. V 4 || determ.] demonstratione E 48-49 subiecto] supposito B 49 nec... subi. om. (hom.) A B ii aliquo] quocumque CV 4 , quolibet I >i m o d o ] siunpto add. E 51-52 Istis po&itis] compositis E 53 ipsius] cius AXE j- et] pcr add. B D 54 corpus] aliquid B, aliquod add. A 1 55 hoc] enim add. C

DE DEMONSTRATIONE

575

ignis vel solis habet talem colorem et ad praesentiam aliorum corporum habentium ahas quahtates habet ahum colorem, et sic de aliis, accipimus per experientiam quod tales quahtates sunt causae tahum colorum, et ita possunt esse principia rectificantia ahquas demonstrationes, quas ta6o men non intrant. Unde arguitur sic omne corpus approximabile in tah distantia igni est colorabile ab iho; lapis est huiusmodi; ergo lapis est colorabihs ab igne\ Et per talem modum contingit demonstrare per omne genus causae. Cum hoc tamen stat quod tahs passio, quae praecise importat idem in recto quod importat subiectum et formam inhaerentem 65 sibi in obhquo, non sit demonstrabihs de subiecto suo primo sine omni addito.

[CAP. 3 6 .

Q U O M O D O PASSIO EST DEMONSTRABILIS DE SUBIECTO

SUO PRIMO MEDIANTE A I I Q U A DETERMINATIONE ? ]

Quamvis autem passio tahs non possit demonstrari de subiecto suo primo sine omni additione, specificatione, modificatione vel determina5 tione, poterit tamen demonstrari de subiecto suo primo mediante ahqua determinatione. Sicut si 'ihuminabile' sit prima passio lunae, quamvis haec non possit demonstrari 'luna est illuminabilis\ haec tamen poterit demonstrari 'si luna sit in tah situ, luna erit actu ihuminata a sole'; et arguitur sic 4quando inter lunam et solem nuhum est medium opacum, io luna erit ihuminata a sole; sed quando luna est in tah situ, nullum erit medium inter lunam et solem; igitur tunc luna erit illuminata\ Et talis demonstratio rectificabitur per ihud principium 'luna est ihuminabilis a sole\ quae per solam experientiam sciri potest si
CAP. 3 6 . - 3 non om. A [\ possit] posset E „ possit dem.] sit demonstrabilis A 4 additione] addito 4-5 additione... determ.] determinatione specificante seu modificatione E 4 speci£]

v e l add. B V 4 I! v e l ] s e u C D

8 s i t ] est A A X D E !! e r i t ] est A A X D E || a c t u ] sic D E I || a s o l e om. A C V 4

9 quando] quandocumque A 1 10 erit 1 ] cst A, actu add. A 1 ;; cst] erit CIV 4 |j situ] et add. I j| erit 1 ] est ADE 11 medium] opacum add. A 1 tunc... illum.] etc. DE, a sole add. A 1 12 est] illuminata a sole vel add. D, illiiminara vel luna est add. E 13 quae] quod E 14 tamen] tunc A^DE

576

PARS III—2 CAP. 39-40

tionem non intrabit. Et sicut talis passio potest demonstrari de subiecto 15 suo primo cum tali determinatione, ita potest demonstrari de inferioribus ad suum subiectum primum. Et per consimilem modum contingit demonstrare per omnes causas, secundum quod docet A r i s t o t e 1 e s II Posteriorum \ et aliqualiter patebit i n f e r i u s 2 .

[CAP. 3 7 .

Q U O M O D O PASSIO POTEST DEMONSTRARI DE INFERIORIBUS

AD SUUM SUBIECTUM PRIMUM SINE OMNI DETERMINATIONE ? ]

Et ista passio, licet non possit demonstrari de subiecto suo primo sine omni determinatione, potest tamen demonstrari de inferioribus ad subiectum suum primum sine omni determinatione. Quando enim utraque praemissarum potest esse evidenter nota ante conclusionem, et ipsis notis potest accipi evidens notitia conclusionis, tunc potest talis conclusio per illas praemissas demonstrari, quod de tali conclusione potest accidere. Potest enim evidenter sciri quod omne corpus est alterarabile, quamvis nesciatur quod omnis leo est alterabilis; et similiter potest evidenter sciri quod omnis leo est corpus, non obstante quod nesciatur quod omnis leo est alterabilis. Et tamen istis praemissis notis potest fieri nota ista conclusio 'omnis leo est alterabilis', quamvis prius fuerit ignota, et ideo ista conclusio per istas praemissas est demonstrabilis. Et in tali demonstratione non erit medium neque definitio subiecti neque definitio passionis, sed primum subiectum talis passionis erit medium demonstrandi passionem de qualibet specie inferiori. Et per talem modum possunt multae passiones de Deo demonstrari. Unde haec potest esse demonstratio omne ens est unum; Deus est ens; ergo Deus est unus\ Et sic de consimilibus; quamvis talis passio quae importat illud idem quod subiectum in recto et rem inhaerentem sibi in obhquo non possit Deo competere, eo quod nulla res Deo inhaeret, quamvis multae aliae passiones sint Deo attribuendae. 15 Et om. CV 4 |! sicut] sic E

17 contingit] poterit CV 4

5

10

15

20

19 aliqu.] aliquantulum B

CAP. 37. - Hic non indicant capitulum DIO 3 licet] quamvis CV 4 5 Quando] quandoque B, X quandocumque B ,1 enim om. A E 7 notitia] illius add. A 1 , ipsius add. BD 8-9 quod... accidere om. E 9 enim] aliquis add. (et coniugat active) C 10 leo] homo AXE 10-12 et... alterab. mg. D, onu (hom.) AB 11 evid. om. AXCD j| non... quod] quamvis AXCDE 12 altcrabilis] Et... addito (ut cap. 35, lin. 62-66) add. EV 4 14 et om. DI || ista] talis E 16 def. om. AXDE 17 talem modum] tale medium K 20 idem] in recto add. CI 21 quod] per A, significat suum add. B [ in recto om. I | sibi] illi A^BDE, om. I 23 sint] semper add. AXD 1

Aristot., Anal. Poster., E, c. 11 (94a 20-24).

2

Infra, cap. 39.

DE DEMONSTRATIONE

577

[ C A P . 3 8 . D E PASSIONE IMPORTANTE IDEM IN RECTO QUOD SUUM

SUBIECTUM ET IN OBUQUO REM ALIAMI

SIGNIFICAT

QUOMODO

DEMONSTRATUR DE SUO SUBIECTO ? ]

5

10

15

20

25

30

Sicut dictum est 1 de passione quae importat in recto illud idem quod significat suum subiectum et in obliquo rem inhaerentem illi, quod non potest demonstrari de subiecto suo primo sine omni determinatione addita, et tamen cum determinatione addita potest demonstrari de suo subiecto primo, et absolute, sine omni determinatione, potest demonstrari de inferioribus ad subiectum primum per illud subiectum primum tamquam per medium, ita dicendum est, proportionaliter, de passione importante idem in recto quod significat suum subiectum et in obliquo rem aliam, quae est effectus vel causa, vel aliam attributionem habens ad rem importatam per subiectum suum primum: quia tahs passio sine omni determinatione de subiecto suo primo demonstrari non potest. Sed tahs propositio praecise potest evidenter sciri per experientiam, sive experientia accipiatur per notitiam intuitivam sensitivam sive per notitiam intuitivam intellectivam tantum. Unde ista 'calor est calefactivus' nullo modo potest per syllogismum demonstrari, sed eius notitia prima per experientiam capietur. Nisi enim ahquis experiretur quod ad praesentiam caloris sequitur calor in aho, numquam plus sciret quod calor est productivus caloris quam quod albedo est productiva albedinis. Et similiter tales 'anima est susceptibilis disciplinae', 'anima est 'anima est peccabihs* et huiusmodi demonstrari non possunt. Et ita tales passiones de suis subiectis primis demonstrari non possunt sine omni determinatione addita. Tamen cum determinatione addita possunt demonstrari, sicut demonstrari potest quod calor approximatus hgno calefacit ipsum si non impediatur. Et consimihter est de aliis. Possunt etiam demonstrari de multis inferioribus, saltem de illis quae non oportet praescire ante cognitionem universahs. CAP. 38. - 5 et om. BV* : illi] sibi A J DE 7-8 addita... absolute] Potest tamen C 9 ad] suum add. AXDE j illud] idem A 1 , om. AE 10 primum om. A A l 11-12 subi.] primum add. A 1 12 et om. AAXBI 12 aliam] aliquam EI 15 Sed] quia A J D |j propos.] passio C 16 sive] cum A1, per add. I „ exp.] notitia A j, accip.] sumatur AXDE int.] et add. E 17 sive] vel E , intell. om. E 19 exper. ] experimentum AXDE cap.] accipietur A 21 est] esset D 22 simil.] consimiliter CEI 24-25 Et... possunt om. (hom.) A^I 26 Tamen] passiones tales add. A 1 „ possunt] de subiectis suis primis add. A 1 27 ligno] lignum et add. comburit lignum vel E , ipsum] lignum A 1 , om. E 28 cons.] similitcr A ! E 29 multis] suis A

CAP. 38. - 1 In tribus capitulis praecedentibus.

OCKHAM, SUMMA LOCICAS

37

578

PARS III-2 CAP.

24

Quamvis autem non possint demonstrari de subiectis suis primis, tamen quando subiectum primum alicuius passionis talis est nomen formae informantis reliquum, tunc possunt demonstrari de illo de quo primo praedicatur concretum illius subiecti. Verbi gratia, sit calefactivum prima passio caloris et sit ignis illud de quo primo praedicatur calidum, quod 35 est concretum caloris, ita quod nihil sit nec esse possit calidum nisi ignis. Quo posito dico quod de igne potest demonstrari 'calefactivum' per concretum caloris tamquam per medium, sic arguendo omne calidum est calefactivum; omnis ignis est calidus; ergo omnisignis estcalefactivus'. In isto enim syllogismo maior est prior et notior conclusione, eo quod 40 per medium terminum exprimitur in obliquo illud quod importatur per subiectum primum 'calefactivum', non sic per subiectum conclusionis. Similiter minor est notior, quia posset esse nota etiam tempore ante conclusionem. Oportet autem scire quod talis passio, quae primo competit nomini 45 formae, quandoque praedicatur de toto composito ex forma et subiecto et quandoque de subiecto, sicut 'esse susceptibile disciplinae' praedicatur de anima intellectiva et de toto composito ex corpore et anima intellectiva, puta de homine; sed 'calefactivum' praedicatur de igne qui non componitur ex subiecto caloris et ex calore, et forte quandoque praedi- 50 catur de utroque vel de nomine utriusque. Quando autem tahs passio praedicatur de toto sive de nomine totius, tunc debet demonstrari de illo per concretum significans totum in recto et formam in obhquo. Sicut esse susceptibile disciplinae debet demonstrari de homine per 'animatum', quod debet significare hominem in recto et animam in obhquo, 55 sic arguendo omne animatum anima rationah est susceptibile disciphnae; omnis homo est huiusmodi; igitur omnis homo est susceptibihs disciplinae\ Quando autem illa passio non praedicatur de toto sed de subiecto, timc debet fieri demonstratio per concretum importans subiectum in recto et formam in obhquo, sicut exemphficatum est de ca- 60 lefactivo. 33 reliquum] rem A*BE j| primo om. AXDI 35 illud] idem add. C V 4 il primo om. A X BV 4 39 calidus... est 8 om. B ii ergo... calefactivus om. C V 4 41 terminum] tantum A B 42 calef.] calcfaciendi A, calefactionis E, calcfactivi IV 4 , et add. E 43 notior] conclusione add. AXEIP quam conclusio add. D |j etiam om. DE 45 autem] etiam E 49 calef.] non add. B 50 et 1 ] scd B i| cx om. A X DE !i et 1 ] sed A 52 dem.] dcnotari I 54 Sicut] ut AXE 54-55 animatum] anima rationali add. A 1 55 quod] quia BD i; animam] formam A C V 4 \\ obl.] sicut add. A C V 4 56 anima rat. om. B C V 4 57 huiusm.] animatus BCEV 4 , anima rationali add. E 57-58 igitur... disc.] etc. D, om. AI 58 toto] composito add. E 60 exempl.] exprcssum DE 60-61 calcf.] calefactione A

DE DEMONSTRATIONE

579

Et quod dictum est de passione competenti primo nomini formae, idem, proportionaliter, dicendum est de passione competenti primo nomini materiae vel subiecti, quia per concretum illius potest fieri demon65 stratio de nomine totius tamquam per medium. Et sicut tales passiones possunt demonstrari de illis de quibus praedicantur concreta quae praecise important totum vel subiecta formarum talium, ita possunt tales passiones demonstrative probari de conceptibus compositis vel connotativis, de quibus necessario praedicantur prima subiecta, si possint tales proposi70 tiones esse dubiae. Propter quod de illo subiecto quod nos habemus pro statu isto de Deo possunt demonstrative probari tales passiones 'creativum', 'immortale', 'aeternum' et huiusmodi, et erit medium talium demonstrationum signum simplex et proprium et absolutum Dei, quale medium nos pro 75 statu isto habere non possumus, propter quod nec tales demonstrationes sunt nobis possibiles. Si tamen beatus2, qui primo in via dubitavit istam 'Deus est creativus' vel istam cDeus est' vel aham consimilem, retineat easdem cognitiones et apprehensiones quas prius et formet unam propositionem in qua idem sit praedicatum quod in ista quam nos habemus 80 'Deus est creativus' et subiectum sit ahqua cognitio absoluta, simplex et propria Deo, et illud idem subiectum praedicet de isto subiecto nostrae propositionis 'Deus est creativus\ dico quod concludet istam conclusionem quam nos habemus 'Deus est creativus'. Et erit iste syllogismus sibi demonstrativus, quia per praemissas evidenter sibi notas adquiret 85 notitiam conclusionis prius sibi dubiae.

62 quod] sicut A^C, quia D • nomini] nomine BCV 4 63 idem] ita etiam A 1 •! propor.] et 1 idem add. A 67 vel] per E !i subi.] absoluta add. E ;! ita] quod add. D 67-68 pass.] demonstrari vel add. A 1 68 vel] et B 69 possint] possunt A^CEI 72 dem. prob.] demonstrari A 1 74 nos om. AE 76 Si] sed AE tamen] aliquis B primo] non V 4 , om. CI 1 77 est ] aeternus add. mg. B |; aliam] aliquam I ;i retineat] reciut A, rectificat B, recipiat A^EV4, detineat C 78 prius] habuit in via add. mg. B 79 praed.] et subiectum add. E ii quam nos] quamvis non A j! nos om. AXE 81 praed.] praedicetur CE |i isto om. BIV 4 82-83 concl.] propositionem A

Cf. Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 3, q. 4 (ed. St. Bonaventure, N.Y., II, 440s.). 2

580

PARS III—2 CAP. 39-40

[CAP. 3 9 .

Q U O M O D O PER OMNES CAUSAS CONTINGIT

DEMONSTRARE?]

Ex praedictis poterit apparere quomodo contingit demonstrare per omnes c a u s a s h o c est per nomina vel signa omnium causarum. Per causam enim materialem contingit demonstrare, ponendo concretum pro medio quod significat subiectum ahcuius accidentis, sicut. p r i u s 2 exemplificatum est. Et similiter contingit per causam formalem. Per causam etiam efficientem contingit demonstrare, exphcando in medio causam efficientem alterius, sic omne corpus mixtum approximabile igni est calefactibile; hgnum est huiusmodi; ergo etc.' Simihter per causam finalem, sic 'omnis habens cibos non supereminentes in ore stomachi est sanus; omnis ambulans post cenam habet cibos non supereminentes in ore stomachi; igitur omnis ambulans post cenam est sanus'. Ex quo ulterius patet quod, cum quandoque eiusdem rei sint plures causae, non est inconveniens quod eadem conclusio per diversa media demonstretur; et quamvis ita sit, tamen cum hoc stat quod passio prima altero istorum modorum non potest demonstrari de subiecto suo primo sine omni determinatione addita. Et est sciendum quod praedicta exempla, sicut multa aha, non sunt adducta ut syllogismi illi sint verae demonstrationes, sed gratia exemph tantum.

5

io

is

20

[ C A P . 4 0 . D E PASSIONIBUS QUAE SIGNIFICANT IN OBLIQUO PARTEM ILLIUS QUOD SIGNIFICATUR PER SUBIECTUM]

Dicto de passionibus importantibus praecise illud quod significatur per subiectum in recto et alias res inhaerentes in obhquo, videndum est CAP. 39. - 2 apparere] patere AXD 3 vel] et A 5 accid.] antecedentis E 7 Et1 om. ACV 4 , simil.] sic BI , cont.] demonstrare add. E ; form.] demonstrare add. A^D, et add. ABD 7-8 per... dem. om. E 7 etiam om. ADE 8 cont.] similiter add. A l , om. AD expl.] exprimendo E, exemplificando I 9 sic] arguendo add. E 9-10 calef.] calefactivum et add. omne B 11 omnis] est homo B non om. I 12 amb.] deambulans A J D „ cenam] cibum ACV 4 ,; habet] est habens A 1 12-14 omnis... sanus] etc. D 15 quand.] quandocumque E 16 causac] tunc add. E j diversa] plura A 1 17 tamen om. DI prima] propria I 18 potest] possit AXDI 20 praed.] ista A 1 . sicut] et add. K 21 ut] nisi I „ verae dem.] vere demonstrativi B CAP. 4 0 . - 4 inh.] vel non inhaerentes add. A^DK

obl.] vel non inhaerentes in obliquo add. E

CAP. 39. - 1 Cf. Aristot., Anal. Poster., II, c. 11 (94a 20-95a 9); ex exemplis Aristotelis Ockham solum illa de cibo et de sanitate recitat. 2 Supra, cap. 38, lin. 31-70.

DE DEMONSTRATIONE

581

5 de aliis passionibus quae significant in obliquo partes illius quod significatur per subiectum. De quibus dicendum est quod saltem multae illarum, vel forte omnes, possunt de subiectis suis primis demonstrari, et hoc per defmitionem subiecti tamquam per medium, nam tales passiones possunt de subiectis suis dubitari, sicut inductive patet. Et quamvis sic 10 dubitentur, tamen si natura rei importatae per subiectum perfecte et distincte cognoscatur una cum aliis requisitis, possunt tales passiones de suis subiectis notificari. Tales autem passiones sunt huiusmodi 'corruptibile', 'generabile', 'habere tres angulos aequales duobus rectis', et fere omnes passiones 15 mathematicae sunt huiusmodi, propter quod fere omnes passiones mathematicae possunt de subiectis suis primis demonstrari. Et multae etiam passiones naturales sunt huiusmodi. Unde haec passio
De demonstratione potissima cf. Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., Prol., q. 5, ubi quaeritur: Utrum in omni demonstratione definitio sit medium demonstrandi (ed. St. Bonaventure, N.Y., I, 158-77). 1

582

PABS m - 2

CAP.

40

Ex quo patet quod si 'risibile' sit passio hominis, significans labia 35 hominis tah motu posse moveri ab ahqua passione hominis interiori, potest demonstrari de homine per definitionem hominis tamquam per medium. Illa tamen definitio non erit medium in iha demonstratione, sed erit medium in demonstratione per quam ahqua praemissa demonstratur. 40 Verumtamen una definitio exprimens partes rei erit medium in ultima demonstratione; sed illa non erit definitio exprimens essentiam unius rei per se, sed unius aggregati per accidens vel unius habentis concretum loco unius abstracti. Nec concludetur passio de nomine ilhus totius sed de nomine partis; et medium tunc non erit definitio subiecti 45 proprie dicta, sed erit descriptio data per accidentaha et substantialia. Et si sint tales definitiones exprimentes in obhquo ahquam fbrmam inhaerentem et simul cum hoc causam efficientem ilhus in eodem subiecto, tahs passio poterit demonstrari de subiecto primo per descriptionem indicantem partem cui inhaeret iha forma et simul causam eiusdem. 50 Tamen iha non erit demonstratio potissima, sed iha quae demonstrat passionem de subiecto primo per definitionem subiecti. Verumtamen sciendum quod tahs definitio subiecti non semper est propriissima definitio, quahs est praecise substantiarum, sed frequenter est definitio indicans partes integrales rei, quales sunt definitiones mathe- 55 maticorum. Et de tah demonstratione potissima, per quam demonstratur passio sive definitio exprimens quid nominis passionis de suo subiecto primo per definitionem subiecti tamquam per medium, intelhguntur multae auctoritates A r i s t o t e l i s in libro Posteriorum2. Nam ad talem demonstrationem non sufficit quod syhogismus sit ex necessariis 60 et indemonstrabihbus, quia non omnis syhogismus ex necessariis et indemonstrabihbus est talis demonstratio, quamvis omnis syhogismus ex necessariis et indemonstrabihbus faciens scire conclusionem prius ignotam sit demonstratio magis large sumendo demonstrationem. Tah etiam de35 risibile] rationaJis K 36 hominis 1 om. AXD motu] modo K int.] tunc E 39 in] alia add. A 1 , ista B jj aliqua] alia AXEI 39-40 dem.] probatur AXD, probantur B, vel probatur add. E 41 partes] partem D, quid E 42 sed] definitio add. B . erit] una add. A 43 vel] et A 1 45 et] per E || medium] medii I 46 descr.] definitio AK subst.] sensibilia DI 48 cum hoc om. A^BD ; causam] formam A, causa D effic.] effectivam A 1 , effectiva D subi.] tunc add. E 49 subi.] illius add. A 1 , eius add. D, suo add. E :! descr.] definitionem et add. illius A 1 52 subiecto] suo add. AXDE ii primo om. B C |i subiccti] sui add. AXD 54 def.] talis add. E subst.] subiectorum A 59 Arist. om. BE 64 sit] est A J D etiam] autem A 1 2

Cf. Aristot., Anal. Poster.t I, c. 14; II, c. 8 (79a 17-32; 93a 1-13).

DE DEMONSTRATIONE

583

65 monstratione non potest una conclusio nisi unica demonstratione demonstrari, quamvis aliis demonstrationibus possit unica conclusio multis demonstrationibus demonstrari. Et ita tale medium non potest esse nisi unicum respectu unius conclusionis, et extendendo nomen causae, respectu unius effectus non potest esse nisi unica causa. Et per istas distinc70 tiones et consimiles debent solvi multa quae praedictis et etiam dictis A r i s t o t e l i s , in diversis locis, repugnare videntur.

[CAP. 4 1 .

Q U O M O D O TERMINATUR QUAESTIO 'QUID EST' ? ]

Per praedicta potest faciliter sciri quomodo terminatur quaestio 'quid est'. Dupliciter enim potest terminari, scilicet per experientiam et intuitivam notitiam, sicut si aliquis videret terram interponi inter solem et 5 lunam. Aliter potest terminari a posteriori per effectum et per demonstrationem, quia sicut astrologus, sciens quod luna illuminatur a sole nisi sit aliquod opacum medium et sciens quod nullum aliud a terra est medium, concludit quod terra interponitur inter solem et lunam et quod illa interpositio est causa eclipsis. io Et sicut est de ista causa, ita est de multis aliis principiis, quod dupliciter notificari possunt; et ita talia principia, quantumcumque sint dubitabilia, tamen demonstrari non possunt a priori, licet quaedam demonstrari possint a posteriori, propter quod in demonstrationibus non est circulus. Quaedam enim principia nec a priori nec a posteriori de15 monstrari possunt, cuiusmodi sunt principia per se nota quae cognoscuntur cognitis terminis et quaedam alia principia prima quae nonnisi per experientiam et nullo modo per effectus evidenter sciri possunt. Quaedam autem principia licet possint a posteriori demonstrari, tamen talis demonstrans per illud principium - nisi aliunde adquirat 20 notitiam eiusdem - non demonstrabit conclusionem. Et ita possibile est, 65 potest] demonstrari add. A 66-67 quamvis... demonstrari om. (hom.) ACIKV 4 66 dem.] non add. B concl.] ex add. AXD 67 ita] sic E nisi om. AXD 69 esse nisi om. DI 69-70 distinctiones DEF Gem., definitiones ACKV 4 , d-es A1, demonstrationes B, divisiones I 70 debent] possunt ACEV 4 \\ etiam] in AV 4 , om. A^BCI CAP. 4 1 . - 2 Per] Post BD Per praed.] Ex praedictis I quaestio] propter add. BE ; quid] quia A 1 3 est om. AXB i| et] per add. A J DE 4 videret] viderit ACV 4 5 Aliter] etiam add. D " post.] et add. AXD 6 astrol.] astronomus E 10 ita] sic AV 4 quod] quae BDE 12 licet] quamvis BDE quaedam] principia add. BDI 14 principia] nullo modo add. AXBD 15 quae] quia A 1 , 4 J statim add. A*DE 16 et om. CV " alia] sunt add. A BDE prima om. BI 16-17 nonnisi] non sunt nota nisi A 1 18 autem] sunt V 4 , om. I 19 illud] idem D, om. B 20 ita poss.] impossibile A

584

PARS III—2 CAP. 39-40

quod unus per principia demonstret conclusionem et alius per conclusionem demonstret principium a posteriori, tamen idem simul et semel non potest hoc facere. Et ista de demonstratione sufficiant. Tantum enim ad completionem istius Summae, ne hber Posteriorum totahter dimitteretur intactus, tracta- 25 tum de demonstratione inserui, multa quae sunt hic omissa in expositione Posteriorum A r i s t o t e l i s exphcaturus \

22 dcmonstrct] ct E „ idem] intellectus add. mg. B 23 hoc facere] hic inferre I 24 ista] ad praesens add. A 1 j; compl.] complementum I 25 Summae] scientiae A 26 multa] et C, alia add. E, om. V 4 || quae om. I,, omissa] dimissa et add. alias forsan A 1 , quae add. I 27 expl.] explicantur AI, tractaturus A 1

Ockham, quantum sciamus, Analytica Posteriora Aristotelis numquam exposuit. 1

SUMMA

LOGICAE

PARS TRACTATUS

III TERTIUS

DE CONSEQUENTIIS

[CAP.

1 . D E MODO ARGUENDI PER CONSEQUENTIAS

ET ARGUMENTA Q U A E N O N HABENT FORMAM

SYLLOGISTICAM.

E T PRIMO: QUOT MODIS DICITUR CONSEQUENTIA ? ]

Habito de syllogismo in communi et de syllogismo demonstrativo, 5 agendum est de argumentis et consequentiis quae non servant formam syllogisticam Et primo ponam aliquas distinctiones quae sunt communes aliis consequentiis multis, quamvis non sint enthymemata, ex quibus omnibus faciliter patere poterit studioso quid de omnibus syllogismis non demonstrativis est tenendum. 10 Prima distinctio est ista quod consequentiarum quaedam est 'ut nunc', quaedam est simplex2. Consequentia 'ut nunc' est quando antecedens pro aliquo tempore potest esse verum sine consequente sed non pro isto tempore. Sicut ista consequentia est ut nunc solum omne animal currit, igitur Sortes currit', quia pro isto tempore pro quo Sortes est animal, non potest antecedens esse verum sine consequente; et tamen pro aliquo tempore poterit antecedens esse verum sine consequente, quia CAP. 1. - In cod. K praecedunt 4 capitula De aequipollentia modalium, De obligationibus et De insolubilibus. 4-6 Habito... syllog. ] Post syllogismum dcmonstrativum dicendum est de enthymematibus ACV 4 5 est] nunc add. DE servant] habent DE 6 syllog.] complece add. BIK, cuiusmodi sunt enthymemata add. E 6-7 Et... enth.] Primo (om. A1) autem (igitur A1, ergo E) ponam aliquas regulas quae consequentiis sunt communes (post tenendum) A^BEIK, et etiam demonstrationibus add. B, et primo ponam distinctiones add. E 6 ponam aliquas] praemittendae sunt quaedam DE quac] de DE 6-7 sunt communes om. DE 9 tenendum] intelligendum E 10 distinctio] divisio BI ista quod] haec A 1 ;i cons.] consequentia ADI est 1 ] consequentia add. D 11 nunc 1 ] et add. DE , est1] autem A 1 , consequentia cdd. D, om. CV 4 . simplex] simpliciter ACV 4 12 tempore] non add. CV 4 non del. V 4 13 pro... tempore] pro isto scilicet add. (mg.) V 4 est] bona add. DE ; solum om. BDE 16 pro... quia om. A 1 16-18 quia... falso om. BE CAP. 1 . -

1

P r o t o t o h o c tractatu, qui in codice F De syllogistno topico inscribitur,

cf. A r i s t o t . , Topica (lOOa 1 8 - 1 6 4 b 1 9 ) ; Boethius, In Topica Ciceronis commentaria (PL 6 4 , 1 0 3 9 - 1 1 7 4 ) ; De differentiis topicis (PL 6 4 , 1 1 7 3 - 1 2 1 8 ) ; G u i l l e l m u s de S h y r e s w o d e , Introductiones

in logicam, cap. 4 : De locis dialecticis (ed. cit., p p . 5 6 - 7 4 ) ;

Petrus Hispanus, Tractatus seu Summulae Logicales, tr. V : De locis (ed. L. M . D e R i j k , Assen 1 9 7 2 , 5 5 - 7 8 ) ; G u a l t e r u s Burlaeus, De consequentiis (cod. Paris., N a t . lat. 6 4 4 1 , ff. 1 8 v b - 2 2 r b ) ; De puritate

artis logicae, tract. b r e v i o r , pars I, partic. 1 ;

tract. l o n g i o r , II, pars 1, cap. 1 - 3 (ed. cit., p p . 1 9 9 - 2 1 9 , 6 0 - 8 7 ) .

2

C f . Aristot.,

Anal. Priora, I, c. 1 5 : " O p o r t e t a u t e m accipere o m n i inesse n o n s e c u n d u m t e m p u s determinantes, u t n u n c aut in h o c t e m p o r e , sed simpliciter" (34b 7 - 8 ) .

588

PARS

ni-2

CAP.

quando Sortes erit mortuus, poterit antecedens esse verum consequente exsistente falso. Consequentia simplex est quando pro nullo tempore poterit antecedens esse verum sine consequente. Sicut ista consequentia est simplex 'nullum animal currit, ergo nullus homo currit', quia numquam poterit haec esse vera 'nullum animal currit' nisi ista sit vera 'nullus homo currit', si formetur. Aha distinctio est quod aliquando consequentia tenet per medium extrinsecum, ahquando per medium intrinsecum. Illa consequentia tenet per medium intrinsecum quando tenet virtute ahcuius propositionis formatae ex eisdem terminis. Sicut ista 'Sortes non currit, igitur homo non currit' tenet virtute istius medii 'Sortes esthomo'; unde nisi haec esset vera 'Sortes est homo', non valeret consequentia. Consequentia autem quae tenet per medium extrinsecum est quando tenet per aliquam regulam generalem quae non plus respicit illos terminos quam ahos. Sicut ista consequentia 'tantum homo est asinus, igitur omnis asinus est homo' non tenet per ahquam propositionem veram formatam ex istis terminis 'homo' et 'asinus', sed per istam regulam generalem 'exclusiva et universahs de terminis transpositis idem significant et convertuntur'. Et per talia media tenent omnes syllogismi. Et si d i c a t u r contra istam distinctionem quod ista consequentia 'Sortes non currit, ergo homo non currit' tenet per istud medium extrinsecum 'a singulari ad indefinitam postposita negatione est bona consequenria', quod est medium extrinsecum: D i c e n d u m est quod tenet per istud medium extrinsecum remote et mediate et insufficienter, quia praeter istam regulam generalem requiritur plus, scilicet quod Sortes sit homo; et ideo magis immediate et 17 erit] esset C ;i mortuus] tunc add. D 17-18 cons. ... falso] sine consequente DI 17-19 cons. ... verum om. A 1 21 poterit] antecedens esse verum sine consequente, n u m q u a m enim poterit add. E j| ista] haec C V 4 22 si] posito quod AA^E 23 dist.] divisio (etiam infra) BI, consequentiae add. DE j est] talis add. DE 11 quod] quia E, om. A 1 24 aliqu.l tcnet add. BI Illa om. A X C cons.] quae I 25-26 virtute... formatae] per aliquam propositioncm formatam A C V 4 26 ista] consequentia add. BDEI 27 medii] scilicet add. E haec] ista A X DE 28-29 Cons. ... tenet] sed tunc tenet cons. A^DE 28 autem] etiam I quae om. B 29 est om. A^BDE 31 cons. om. A C V 4 asinus] angelus (etiam infra) I 32 non om. A^DE 32^33 aliquam... per om. (y. lin. 34) AXDE 32 veram] vere A C V 4 33 et 1 ] est C V 4 . exclus.] affirmativa add. A X DE 33-34 univ.] affirmativa add. A X DE 34 idem... et A C F V 4 Gem., om. A^BDEKI j conv.] et non tenet per aliquam (aliam E) propositionem (veram add. D) formatam ex istis terminis 'homo' et 'asinus' add. A X DE, sed per illam regulam generalem 'exclusiva et universalis de tcrminis transpositis idcm significant et convertuntur add. seu rep. E 35 media] extrinseca add. AXDE 36 cons. om. ACIV 4 38 indef.] infinitam A, et ab inferiori ad superius add. A J DE postp.] praeposita C 39 quod... extrins.] et per consequens non per medium intrinsecum A X DE 4 40 est om. A^DEV . est... extrins. om. C jj extrins. om. BIV 4 40-41 remote et mediate] mediate et quasi remotc EIK, quasi remote et mediate A 1 41 praeter] per E 42 ideo] tunc I

20

20

25

30

35

40

DE DIVISIONE CONSEQUENTIARUM

589

magis sufficienter tenet per istud medium 'Sortes est homo', quod est medium intrinsecum. 45 Aha distinctio est ista quod consequentiarum quaedam est materiahs et quaedam formalis. Consequentia formahs est duplex, quia quaedam tenet per medium extrinsecum, quod respicit formam propositionis. Sicut sunt tales regulae 'ab exclusiva ad universalem de terminis transpositis est bona consequentia'; 'ex maiore de necessario et minore de inesse 50 sequitur conclusio de necessario' et huiusmodi. Quaedam tenet per medium mtrinsecum immediate, et mediate per medium extrinsecum respiciens generales condiciones propositionum, non veritatem vel falsitatem, nec necessitatem vel impossibilitatem 8, cuiusmodi est ista 'Sortes non currit, igitur homo non currit'. 55 Consequentia materiahs est quando tenet praecise ratione terminorum et non ratione ahcuius medii extrinseci respicientis praecise generales condiciones propositionum; cuiusmodi sunt tales 'si homo currit, Deus est'; 'homo est asinus, igitur Deus non est' et huiusmodi4. 43 magis suff.] sufficicntibus AXBD 43-44 quod... intrins. om. ABCKV 1 45 dist.] divisio BI . est 1 ] conscquentiarum add. D ista] talis D, om. A 1 quod om. A J I est 2 ] consequentia add. DE 46 et om. AA^CIV 4 est duplex] dupliciter CV 4 47 quod] et B, quae E prop.] propositionum AXBDE 48 de] in I 49 incsse] in prima figura add. mg. B 50 huiusm.] Et add. AXDE 52 resp.] regulas add. A 1 propos.] propositionis ACV 4 non] ut ACV 4 , ncc DFIK Gem., scilicet E „ vel] nec A^BD, om. E 53 nec BIK, om. AA^CDV 4 . necess. om. AXD vel] nec A^B, om. DE imposs.] possibilitatem Gem., veritatem vel falsitatem add. seu rep. B cuiusm.] consequentia add. AXD ., est] consequentia dicta add. E ista] scil. add. E 55 cst] dicitur A^BDE, vel dicitur add. I quando] quae A 1 55-56 ratione term.] inter terminos I 56 non om. I .. resp.] respiciente ACV 4

De hac sententia videsis J. Salamucha "Logrca zdan u Wilhelma Ockhama", PrzegladFilosojizny,XXXVm (1935), 215; "Die Aussagenlogik bei Wilhelm Ockham" (translatio praecedentis, cura J. Bendiek), Franziskanische Studien, XXXII (1950), 108s.; Ph. Boehner, "Does Ockham know of Material Implication" (Collected 4 Videsis etiam infra, cap. 38, in fine. Cf. Gualterus Articles cit., p. 341, nota 9). Burlaeus, De consequentiis: "Consequentia simplex sic dividitur: quedam est naturalis et quaedam accidentalis. Consequentia naturalis est quando consequens es de intellectu antecedentis, nec antecedens potest esse verum nisi consequens sit vcrum ut 4si homo est, animal est\ — Consequentia accidentalis est duplex: quaedam tenet gratia terminorum vel gratia materiae, sicut ista 'Deum esse est verum, ergo Deum esse est necessarium'. Et tenet gratia terminorum vel gratia materiae, quia veritas in Deo et necessitas sunt eadem. Quaedam est consequentia accidentalis [quae tenet per locum extrinsecum], sicut 4ex impossibili sequitur quodlibet' et 'necessarium sequitur ad quodlibet,. Exemplum primi 'tu es asinus, ergo tu es capra et lapis' etc. Exemplum de secundo, ut 'tu curris, ergo Deus est*. — Item, consequentia accidentalis est quando consequens [non] est de intellectu antecedentis. — Item, ex impossibili sequitur quodlibet per locum a minori. Quia si sic arguatur 8

590

PARS III—2 CAP.

39-40

Quarta distinctio est ista quod aliquando concluditur praecise praedicatum de subiecto, non determinando an praedicatum sit genus vel species vel differentia vel proprium vel aliquid huiusmodi respectu subiecti; sicut quando consequens est tale 'homo est animaT, 'Sortes est albus', 'homo est animal rationale'. Aliquando concluditur cum tah additione; sicut sunt taha consequentia 'animal est genus hominis', 'risibile est proprium homini,, 'animal rationale est defuiitio hominis' et huiusmodi. Aha distinctio potest esse, et multum convenit cum praecedenti, quia ahquando infertur consequens in quo subiectum supponit personahter et significative et ahquando infertur consequens in quo subiectum supponit simphciter vel materialiter et non significative. Alia distinctio est quod ahquando infertur consequens quae est propositio universahs, ahquando particularis. Aha distinctio est quod ahquando infertur consequens quae est propositio negativa, ahquando affirmativa. Alia distinctio est quod consequentiarum quaedam est ex antecedente affirmativo et consequente affirmativo, quaedam ex utroque negativo, quaedam ex antecedente affirmativo et consequente negativo, quaedam e converso. Aha distinctio est quod aliquando consequens est propositio de inesse, aliquando de modo.

60

65

70

75

so

59 Quarta] alia ABI cst] potest esse BDEIK ista om. A C V 4 aliq.] quandoque A C V 4 60 praed. om. ACV* 61 vel 1 om. C V 4 vel»] et ACV< , aliquid] aliquod BI, om. A C V 4 62 cons.] antecedens A 62-63 Sortes... albus om. A C V 4 64 add.] determinatione E i| sicut] cuiusmodi DE talia cons.] tales conscquentiac A 1 65 homini] hominis DEI 66 huiusm.] aliquid add. A 1 67 potcst esse] est ista DE, om. A 1 praec.] praecedente DE, est add. A 1 68 quia] quod A X B 68-70 person. ... supponit om. (hom.) BI 69 et 1 ] vel K 70 signif.] sicut patet (paterc poest D) intuenti add. DE 71 Alia] Sexta (et sic porro infra) E q u o d ] quia DE j, cons. ... cst 1 om. A^BDI 72 univ.] ct add. DEI aliqu.] alia I, propositio add. BDEIK 73 quod] quia DE cons cst om. A^BDEI 74 negat.] et add. DE aliqu.] infertur add. CDKV 4 , propositio add. E, autem add. I, propositio add. (ultra) DK 76 afF.1] et add. A X DE quaedam] vero add. I 77 negat.] et add. E 78 quaedam] etiam add. D 80 inesse] et add. A X DE j aliqu.] quandoque A C V 4 , est add. DE, propositio add. A X DE \\ m o d o ] necessario ACEV 4 , et sic de aliis add. E

'homo est asinus, igitur tu curris', illa consequentia tenet per regulam istam, scilicet: si illud quod minus videtur inesse et inest, et illud quod magis videtur inesse inerit. Sed minus videtur inesse quod asinus insit homini quam cursus insit homini. — Similiter necessarium sequitur ad quodlibet per locum a maiori. Unde sequitur 'tu curris, ergo Deus est'. Et tenet per hanc regulam, scilicet prius dictam, quia minus videtur quod cursus insit homini quam esse insit Deo" (cod. cit., ff. 19vb20ra).

CONSEQUENTIAE EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

591

[ C A P . 2 . D E REGULIS GENERALIBUS PER QUAS TENENT CONSEQUENTIAE PER MEDIUM INTRINSECUM ET CONCLUDUNT UNIVERSALEM]

5

io

15

20

25

Istis visis dicendum est de regulis generalibus per quas tenent consequentiae. Et primo de regulis per quas tenent consequentiae quae tenent per medium intrinsecum. Circa quod primo dicendum est de regulis per quas tenent consequentiae concludentes conclusionem universalem affirmativam ex affirmativa, in qua termini praecise supponunt significative et personaliter. Est autem prima regula talis 'a superiori distributo ad inferius distributum est consequentia bona', sicut sequitur omne animal currit, igitur omnis homo currit'. Circa istam regulam est primo sciendum quod ista regula debet intelligi quando illa universalis affirmativa non est exceptiva nec aequivalens ei. Et ideo ista consequentia non valet omne animal praeter hominem currit, igitur omnis homo currit'. Tamen contingit inferre omne aliud inferius praeter partem extra captam et praeter contenta sub parte extra capta; et ideo bene sequitur omne animal praeter hominem currit, igitur omnis asinus currit'. Secundo sciendum quod talis consequentia tenens per istam regulam aliquando est consequentia simplex, aliquando consequentia ut nunc. Quando enim praedicatio superioris de inferiori est necessaria, tunc est consequentia simplex; quando autem praedicatio superioris de inferiori est contingens, tunc est consequentia ut nunc solum. Unus casus excipitur \ scilicet quando tam antecedens quam consequens sunt de possibili vel de contingenti, accepto subiecto utriusque pro eo quod potest vel pro eo quod contingit; quia in tali generaliter est consequentia simplex, quia quando iila propositio in qua praedicatur superius de inferiori est vera, CAF. 2 . - 3 gener.] consequentiarum add. A 1 : tenent] tales add. E 4 regulis] illis A C quae] etiam add. DEI tenent 1 om. ACV 4 5 Circa quod] Et circa hoc DE, om. A 1 dic.] sciendum A, om. A 1 7 affirmativa] affirmativis ACV 4 . termini] nihil I p r a e c . om. A J E 9 prima om. ABCV 4 12 Circa] Et praem. A J DEV 4 ; primo om. AXDE reg. 1 om. A X CV 4 13 illa] cst BEI, om. A^D ;! aff.] est A1, mere categorica add. A^DE, om. ACV 4 est om. A J BCDE exc.] exclusiva C 14 ideo] tunc I 15-16 contingit... inferius] licet omne inferius inferre A 1 15 cont.] bene add. A 15-16 omne aliud] quodlibet DE 19 Secundo sc.] Item notandum DE talis] aliquando CV 4 20 aliqu. 1 om. CV 4 ;! cons. om. AXB aliqu. 1 ] autem add. I, est add. BDEI 23 solum] Verumtamen E 23-26 Unus... simplex om. AXBDK 26 simplex] non sic autem in aliis add. I

CAP. 2. - 1 Plerique amanuenses legerunt: Solum unus casus excipitur../.

<4...tunc

est consequentia ut nunc.

592

PARS III—2 CAP.

39-40

tunc est consequentia bona, quando illa propositio est falsa, tunc consequentia non valet. Unde tales consequentiae sunt simplices omne ens est in actu, igitur omnis Deus est in actu'; omne suppositum est substantia, igitur omne divinum suppositum est substantia', quia omnes tales sunt necessariae 'omnis Deus est ens', omne suppositum divinum est suppositum'. Sed tales consequentiae sunt ut nunc solum omne animal est substantia, igitur omnis homo est substantia'; 'omnis homo currit, igitur omnis homo albus currit', quia tales sunt contingentes 'homo est animal', 'homo albus est homo' et huiusmodi. Ex isto sequuntur ahqua. Unum est quod non magis est haec consequentia simplex omne animal currit, igitur omnis homo currit' quam ista omne animal currit, igitur omnis homo albus currit', nisi forte quia in pluribus est una bona quam aha. Ahud sequitur: quod omnes tales consequentiae sunt bonae omne animal est ens per se, igitur omnis homo albus est ens per se'; 'omnis materia est prior forma, igitur omnis materia informata forma ignis est prior forma ignis'; 4omnis homo potest esse sine albedine, igitur omnis homo albus potest esse sine albedine'; omne ens est per se in genere, igitur omne album est per se in genere' et huiusmodi, quae tamen negantur a multis m o d e r n i s 2 . Aha regula est quod a definito distributo ad defmitionem distributam est bona consequentia et e converso; sicut sequitur omne animal rationale mortale est animal, ergo omnis homo est animaT, et e converso. Aha regula est quod a descriptione distributa ad descriptum distributum est bona consequentia et e converso; sicut sequitur omne animal gressibile bipes est substantia, igitur omnis homo est substantia', et e converso.

30

35

40

45

so

28 quando] autcm add. A J DE 28-29 cons. om. A C V 4 29 sunt] consequentiac add. D, vere add. E 32 ens] in actu add. B 33 sunt] bonae add. E solum om. AXD 34 igitur... subst. 1 om. (ihom.) C V 4 homo 1 ] albus add. A 35 tales] istae (illae E) propositiones A J DE cont.] omnis add. A X DE 36 animal] omnis add. A 1 37 sequuntur] sequitur A 2 DEI aliqua] alia I, alia add. s. lirt. B, om. A J D ;; U n u m est om. A X DE haec] hic C V 4 39 omnis... albus] omne animal B ., homo om. A 1 40 in pluribus] pluribus temporibus A X BDEI una] consequentia add. AXK, magis add. I Aliud] Similiter DE, om. A 1 sequitur] ex praedictis DE 43 prior] ipsa A C j ignis 1 om. A^BDEI 46 modernis om. A^BDEIK 47 quod om. A^BDEI 48-49 onme... animal 1 ] omnis homo est animal, igitur omne animal rationale est animal K 49 animal 1 om. A C V 4 ; animal 1 om. A C V 4 ; et e conv. om. BIK 50 quod om. A^BDEI 52-53 ct e conv.] similitcr sequitur e converso E, similiter sequitur add. D, om. A C V 4

Cf. ex. gr. Gualterus de Chatton, In I Sent. (Reportatio), d. 2, q. 2 : "Contra quintum: cum dicitur 'album per se aedificat' non exprimitur idem adaequate per subiectum et praedicatum, igitur haec non est vera" (cod. cit., f. lOrb). 2

CONSEQUENTIAE EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

55

60

65

70

75

ao

593

Alia regula est quod a nominis interpretatione distributa ad nomen distributum est bona consequentia et e converso; sicut sequitur 'omnis amator sapientiae est studiosus, igitur omnis philosophus est studiosus'. Sciendum est quod omnes praedictae regulae intelligendae sunt quando nulla determinatio ponitur in antecedente nisi quae ponitur in consequente et e converso. Aliud est sciendum: quod praedictae regulae intelhgendae sunt quando termini supponunt personahter et significative. Et ideo tales consequentiae non valent ' "omne animar' est unum compositum ex signo universali et genere', igitur "omnis homo" est unum compositum ex signo universali et genere'; 4 "omne animal rationale" est unum compositum ex signo universah et definitione, igitur "omnis homo" est unum compositum etc. et sic de consimihbus, si subiecta antecedentium non supponant personahter et significative sed materialiter vel simphciter. Et ideo omnes consequentiae tales non sunt simphces. Alia regula est quod ab uno convertibilium distributo ad reliquum distributum est bona consequentia et e converso; sicut sequitur omne creativum est, igitur omnis Deus est' et e converso. Sciendum est quod ista debet inteUigi, sicut ceterae, quando scilicet termini supponunt personahter et significative. Secundo sciendum est quod 'propiium' non est nisi unum praedicabile de altero, et tale praedicabile praedicatur ahquando tam de ente quam de non ente; sicut si 'risibile' sit idem quod potens ridere', praedicabitur de homine, sive homo sit sive non sit. Unde sicut haec est vera homine exsistente 'homo est risibihs' vel 4homo potest ridere', ita erit haec vera homine non exsistente 'homo est risibihs', sumpto subiecto pro eo quod potest esse. Aliquando autem proprium non potest prae54 est om. AXB . quod om. A^BDEI „ nomen] interpretatum add. BE 55 omnis mg. V 4 , om. C 56 philos.] homo AXD, sed add. irt mg. philosophus D 57 est] autem add. B, etiam add. V 4 , om. AX1 60 Aliud] Item AXD quod] omnes add. EK Jj regulae] omnes, scilicet prima, quae posita est, et sequentes add. BI, scilicet quae posita est et sequentes add. K „ sunt] propter sequentes add. A 63 unum comp.] compositus DE 64 genere] termino communi C 65 signo... definitione] gcnere et differentia et (vel E) signo universali DE, et genere et differentia add. A l 66 etc.] ex signo universali et dcfinitione BIK , si subiecta] si tcrmini AXD, quia E, a parte subiecti add. DE 66-67 antcc.] accidentium CIV 4 , termini add. E 67 supponant] supponunt AAXE ;j et] nec A, vel B j| vel] ct A 68 ideo] sunt BIK, sic D, om. A 1 non om. A*BDI j sunt om. BDI 69 ad reliquum] sequitur aliud D 70 distrib. om. BI \\ est... cons. om. D 71 ct e conv. om. ACV 4 72 Sciendum... ista] Et ista regula A 2 DE , ccterae] reliquae B scil.] omnes add. AXBD, om. BI 74 Sec.] Primo I, om. AXDE ; unum] quoddam BDEI 75 aliqu.] de altero C 77 homo om. ACV 4 j sit 1 ] homo add. A 1 78 homine] non add. AXBDI homo ... vel om. AXBDEI j riderc] sumpto subiccto pro eo quod est add. A |j erit] est A J BDE 79 vera] illo supposito add. BI homine non exs. om. D |j est risibilis] potest ridere ACEV 4 79-80 sumpto... esse om. AXBDI 80-81 potest 1 ... ente 1 ] supponit

OCKHAM, SUMMA LOCICAE

38

594

PARS III-3 C A P .

2

dicari nisi de ente, nec supponere nisi pro ente. Primo modo accipiendo proprium, verum est quod ab uno convertibilium distributo ad aliud distributum est bona consequentia, sed ab uno est consequentia simplex et ab alio consequentia 'ut nunc\ Sicut haec est consequentia simplex 'omnis homo potest esse, igitur omne risibile potest esse'; haec autem 85 est consequentia ut nunc omne risibile est possibile, igitur omnis homo est possibihs'. Tamen omnes consequentiae in quibus praedicatum non potest competere non-enti sed solum enti sunt simphces. Primum autem, quod dictum est, intehigendum est si subiectum in tali propositione non potest accipi nisi pro his quae sunt, aliter non esset verum; 90 sed loquendo de proprio secundo modo dicto, sic est consequentia utraque simplex. Sciendum est etiam quod istae regulae habent intehigi in propositionibus de inesse et de modo sumptis in sensu divisionis vel eis aequivalentibus et non in ihis de modo sumptis in sensu compositionis. In 95 tahbus enim non sunt generahter verae; sicut non valet omne ens esse in actu est necessarium, igitur omnem hominem esse in actu est necessarium'; nec sequitur omne animal esse asinum est contingens, igitur omnem hominem esse asinum est contingens'; nec sequitur omne verum esse necessarium est impossibile, igitur omne necessarium esse 100 verum est impossibile'; nec sequitur omnem hominem esse animal est per se primo modo, igitur omne risibile esse animal est per se primo modo'; nec sequitur omnem figuram planam etc. habere tres etc. est indemonstrabile, igitur triangulum habere tres etc. est indemonstrabile', nam in omnibus praedictis antecedentia sunt vera et consequen- 105 tia falsa. Verumtamen sciendum est quod ahquando tales consequentiae sunt bonae et ahquando non; ad quod sciendum, videndum est an modus ncc pracdicatur nisi (distributive K) pro ente A^BDEIK 81-82 Primo... proprium] De proprio primo modo dicto A X BDIK 82 aliud] reliquum A X BDEI 83 cons.] et e converso add. A 1 , add. s. lin. A 84 et om. BI !J alio] est DEV 4 || est et simplex om. C V 4 85 haec] hic A*D 87 cons.] tales add. DE, om. BI 88 non... enti 1 ] nisi enti A^BDI 88-89 Primum... est 1 ] Et primum dictum A*DE 88-90 Primum... verum trp. p. simplex (lin. 92) A*DE 89-90 in... prop.] talis propositionis A X DE 90 potest] possit DEI j| aliter] enim add. A 1 , quod (sicut E) praedictum est add. DE 91 sed] et ideo A 1 , Unde E 93 Sciendum] Item praem. D, Iterum praem. E || istae] praedictae A X BDEI i| habent int.] intelligendae sunt A X BDEI i| in] de A X BE 94 sumptis om. A X BDEI eis om. BI 95 in 1 ] de A 1 , om. I 96 sunt] dictae regulae add. DE || gener.] universaliter E sicut... valet] non enim sequitur A X BDEI 99-101 omne... sequitur om. E 100 necess.] verum C V 4 101 v e r u m ] necessarium A^CDFTV4 Gem. 103 figuram] formam DI |J etc. om. DE || tres] angulos add. DE ;! etc. 1 om. A B C I V 4 104 igitur] omnem add. A^BEI II etc. om. AA^CV 4 105 omnibus] istis add. E .j praedictis] praemissis A C V 4 , consequentiis A x D t praemissis add. E 105-106 cons.] sunt add. DE 107 est om. A K J V 4 • aliqu.] omnes add. A C V 4 108 n o n ] lunt bonae add. DE

CONSEQUENTIAE EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

595

non possit competere antecedenti nisi competat consequenti. Et tunc est 110 consequentia talis bona et cum modo veritatis tenet, non autem cum modo necessitatis vel possibilitatis; et hoc quia consequentia ut nunc ex necessario potest sequi contingens et ex possibili impossibile. Similiter, videndum est an talis modus possit competere uni convertibilium nisi conveniat reliquo; quia si non, a definitione distributa 115 ad definitum distributum et e converso cum tali modo est bona consequentia. Unde sequitur omnem hominem esse animal est necessarium, igitur omne animal rationale mortale esse hominem est necessarium\ Si autem possit talis modus competere uni convertibilium ita quod non reliquo, non valet talis consequentia formaliter et universaliter. 120 Unde per ista duo potest sciri quando tales consequentiae ex talibus modalibus valent et quando non. Alia regula est: a differentia superioris distributa ad inferius distributum est bona consequentia; sicut sequitur omne sensibile est substantia, igitur omnis homo est substantia'. 125 Alia regula est: a convertibili cum superiori distributo ad inferius distributum est bona consequentia; sicut si vigilans vel dormiens sit convertibile cum animali, ista consequentia est bona omne vigilans vel dormiens est coloratum, igitur omnis homo est coloratus'. Alia regula est: a definitione superioris distributa - et descriptione et 130 nominis interpretatione - ad inferius distributum est consequentia bona. Alia regula est quod quando contingit inferre definitum vel descriptum vel interpretatum cum distributione, contingit inferre definitionem, descriptionem et nominis interpretationem cum distributione. Et sunt istae regulae intelligendae sicut priores, ita scilicet quod 135 omnes termini supponant personaliter et significative.

109 non om. A^DEFI Gem. 110 talis... et] bona; talis (enim A*B) consequentia A^BDI || autem om. AXBDI 111 vel] nec BDI 113 modus] non add. s. lin. A j , comp.] convenire AXDE 114 nisi conveniat mg. C V \ ita quod non A, quamvis non B ! reliquo] ita quod non reliquo add. CV 4 jj quia] quod AXBDI 116 sequitur] ista consequentia est bona A^DEI !i animal] rationale add. AXD 117 omne... mortale] omnem hominem AXD mortale om. BEIK ![ hominem] animal BEIK |j necess.] et e converso et ita (sic DE) est (om. A 1 ) de quibusdam aliis add. BIK 118 uni] propositionum add. BDEIK 118-19 ita... reliquo] absque hoc quod alteri conveniat A^BDEEK 121 non] Exempla quaere ex te ipso (per te ipsum E) add. DE 122 est] quod add. ADE, om. AXB j' super.] superiori AXBDE 125 est om. AXB 126 si] ly add. E !; vel] et C !; sit] idem vel add. ACV 4 129 est om. A^BI |! distributa trp. p. interp. (lin. 130) AXDE, om. BI 131 est om. A^BCV 4 ji quod om. AXBDEI 132 distrib.] definitione A 1 132^33 def.] vel add. B C 133 distr.] descriptione A 1 134-35 ita... significative om. ACV 4

596

PARS II1-3 CAP. 3 [ C A P . 3 . D E REGULIS PER QUAS INFERTUR

UNIVERSALIS

AFFIRMATTVA RESPECTU DETERMINATORUM PRAEDICATORUM]

Dicto de regulis per quas contingit inferre universalem affirmativam conclusionem respectu cuiuscumque praedicati, dicendum est de regulis per quas infertur universalis afiirmativa non respectu omnium praedicatorum sed respectu aliquorum praedicatorum. Et una regula est talis quod ab uno relativorum, quae sunt simul natura, cum distributione ad reliquum distributum respectu istius verbi 'est' est bona consequentia, non respectu aliorum praedicatorum. Unde bene sequitur 'omnis pater est, igitur omnis filius est\ sed non sequitur 'omnis pater est hic intus, igitur omnis filius est hic intus'; nec sequitur omne duplum est pedahs quantitatis, igitur omne dimidium est pedahs quantitatis'. Tamen ahquando tenet consequentia tam respectu ahquorum ahorum praedicatorum quam respectu huius verbi 'est'; sicut sequitur 'omnis pater est homo, igitur omnis filius est homo\ Sed quando tenet respectu ahquorum ahorum praedicatorum et quando non, oportet videre naturam illorum relativorum, quod nimis longum foret hic enarrare. Sciendum est etiam quod ista regula non est generalis, sicut non est universaliter verum quod omnia relativa sunt simul natura, sicut declarat P h i l o s o p h u s in libro Praedicamentorum Unde non sequitur 4calefactivum est, igitur calefactibile est\ Quid autem est relativa esse simul natura, declaratum est in libro Praedicamentorum 2. Aha regula est quod a toto integrah distributo ad partem distributam respectu istius verbi 'est' est bona consequentia; sicut sequitur 'omnis domus est, igitur omnis paries est\ Sed respectu omnium ahorum praedicatorum non valet; non enim sequitur 'omnis domus componitur ex fundamento, parietibus et tecto, igitur omnis paries componitur ex talibus'.

5

10

15

20

25

CAP. 3 . - 3 pcr] super ACV 4 quas... univ.] quibus infertur universalis A 1 affirm. om. AXBDEIK 4 concl. CFV 4 Gem., om. AA X BDEI 5 omnium] quorumcumque A 1 5-6 praed.] et BDI, non respcctu omnium add. AXBDI, om. E 7 una] prima B ,; quod om. A J BDE 8 cum distr.] distributo BDEI 9 cons.] tam add. I, om. ACV 4 13-14 aliqu.] omnium I, om. DE 15 pater] puer CV 4 , sed corr. V 4 16 tenet om. ACV 4 ;| aliqu. om. A^BDEI „ non] pro hoc sciendo add. A 1 22 est 8 ] sit AXDE, om. I 24 integr. om. DE ;i ad] aliam add. E 25 istius] huius AXDE ;; est bona] valet A^BDI 26 omnium] quorumcumquc add. E 29 talibus] huiusmodi A^DI, hoc B, his E

CAP. 3. - 1 Aristot., Praedicamenta, cap. 7 (7b 22 - 8a 12). O c k h a m , Expositio

in Praedicamenta Aristot.,

(ed. cit.); cf. etiam supra, Parte I, c. 53.

2

Guillelmus de

cap. 1 3 , ad v e r b a : Non autem in omnibus

CONSEQUENTIAE EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

597

30

Intelligendum est quod proprie loquendo non arguitur in talibus a toto distributo ad partem distributam, sed arguitur a nomine totius vel a conceptu totius distributo ad nomen vel conceptum partis distributum. Et sic intelligunt auctores multas tales propositiones. Et si aliquando dicam tales propositiones conformando me dictis aliorum, nihilominus 35 sic intelligo eas. Intelligendum est etiam quod aliquando pars est talis, quod sine ea totum esse non potest; sicut impossibile est quod homo sit, et quod anima intellectiva non sit. Et de tali parte et toto debet intelligi quod a nomine totius distributo ad nomen partis distributum respectu huius 40 verbi 'est' est bona consequentia. Aliquando autem potest esse totum sine parte; sicut aliquis potest esse homo, quamvis non habeat manum. Et de tah toto non intelligitur regula, quia non sequitur 'omnis homo est, igitur omnis manus est\ Eadem regula quae intelligitur de toto integrali et parte, debet in45 telhgi de toto essentiah et parte, et eodem modo. Intelhgendum est etiam quod quamvis non respectu omnium praedicatorum a nomine totius ad nomen partis sit bona consequentia, tamen respectu aliquorum tenet. Unde quando omnes partes sunt eiusdem rationis, sicut in homogeneis, a toto respectu praedicabilis in quid 50 vel per se secundo modo est bona consequentia; sicut sequitur 'albedo est quahtas, igitur pars albedinis est quahtas'. Simihter sequitur 'albedo est disgregativa visus, igitur pars albedinis est disgregativa visus'. Quando autem tahs consequentia tenet et quando non, non potest sciri nisi sciatur in speciah tam natura totius quam partis. 55 Alia regula est quod si concretum praedicatur de concreto distributo, et abstractum praedicabitur de abstracto distributo; sicut sequitur omne iustum est bonum, igitur omnis iustitia est bona\ Notandum quod ista regula habet intelligi quando concreta et abstracta ordinantur secundum superius et inferius, et non quando sunt 60 disparata. Et ideo bene sequitur omne album est coloratum, igitur 33 tales om. AXD 34 aliorum] communibus A^BDEK, omnibus I j. nihilom.] vel e conveno C, om. A^BDEIK 36 est etiam om. BI 39-40 respectu... est1 om. A^BDI 41 homo... manum] sine manu A A J C V 4 42 toto om. A^BDIK non a om. K 46 etiam om. ACV 4 ,. quod om. DI omnium] aliquorum E 47 partis] non add. E 48 tenet] est bona E omnes] ules add. A 1 sunt] tales scilicet add. B 49 sicut in homog. om. A^BDIK 51 qualitas 1 ] vel per se secundo modo add. A 1 52 disgr. 1 " 8 ] disgregativum AV 4 53 tenet] teneat DI 54 in spec. om. A !I quam] natura add. AXBE 55 quod om. A^BDEI 57 bona] bonitas AA 1 58 Not.] est add. DI, etiam add. E habct intell.] est intelligenda A^BDEI 58-59 et abstr. om. A J BDI 60 disp.] impcrtinentia E „ bcne om. ACV 4

598

PARS III—2 CAP. 39-40

omnis albedo est color', sed non sequitur omne album est calidum, igitur omnis albedo est calor'.

[ C A P . 4 . D E REGULIS PER QUAS TENENT INFERENTES UNTVERSALEM

CONSEQUENTIAE

NEGATIVAM]

Positis aliquibus regulis per quas tenent enthymemata inferentia universalem affirmativam ex afErmativa, - quamvis aliae multae possent poni, de quibus tangetur i n f e r i u s 1 -, ponendae sunt regulae per quas tenent consequentiae inferentes universalem negativam ex negativa: et primo, quae deserviunt universalibus respectu quorumcumque praedicatorum. Est autem una regula talis: a superiori distributo ad inferius distributum negative est consequentia simplex, qualecumque sit illud inferius: sive sit inferius per se sive per accidens. Unde bene sequitur 'nullum animal currit, igitur nullus homo albus currit et nuhus asinus currit'. Ex quo patet quod tales consequentiae sunt bonae 'nullum animal est ens per accidens, igitur nuhus homo albus est ens per accidens'; 'nullus homo est ens diminutum, igitur nuhus homo intehectus est ens diminutum', et sic de aliis. Aliae regulae sunt quod a definitione ad definitum cum distributione et negatione, et a descriptione ad descriptum et e converso, et a nominis interpretatione ad interpretatum est bona consequentia, et etiam ab uno convertibilium ad reliquum distributive et negative est bona consequentia. Iha autem quae dicta sunt in primo capitulo huius partis circa ihas regulas, intelhgenda sunt etiam circa istas quae non sunt hic expressae. Similiter, a differentia superioris ad inferius et a definitione supe-

5

io

is

20

61-62 calidum... calor] candidum... color I CAF. 4 . - 4 multac] plurcs BDEI 5 tangetur] dicctur E ;! sunt] modo add. AXDE, nunc B 6 tcnent] omnes add. I 9 una] prima E regula] generalis add. E 11 sive] sit inferius add. A 1 |L sequitur] nullus homo currit, igitur nullus homo albus currit. Similiter (et E) sequitur (om. E) add. AXDE 12 et om. ADE J| nullus] nec D ij currit] et sic dc aliis add. A J DE 13 quod] omnes add. I 17 sunt om. A^CEV4 18 et 1 om. AXD " negationc] negative AXDE et 1 ] e convcrso et add. A 1 19 interpr. 1 ] et e conveno add. C est... cons.] ct e converso DEI, om. A 1 etiam om. AXDEI 20 ad... negat.] et e converso distributive et A 1 ii distr. et om. ACIV 4 21 Illa autem] et illa DE ; Illa] alia BI 22 reg.] etiam add I i| intell.] dicenda ACV 4 i ctiam om. ABCV 4 23 expr.] expressa BDEI 24 Simil.] Item A J BDEI !! a 1 om. ACV 4

CAP. 4. -

1

Cf. infra, cap. 7.

CONSEQUENTIAE EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

599

25 rioris ad inferius negative cum distributione tenet consequentia. Et sunt regulae istae intelligendae sicut priores. [ C A P . 5 . D E REGULIS QUAE NON DESERVIUNT RESPECTU QUORUMCUMQUE

PRAEDICATORUM]

Consequentiis tenentibus per regulas quae non deserviunt respectu quorumcumque praedicatorum deserviunt regulae tales: 5 Ab uno relativorum quae sunt simul natura ad reliquum negative cum distributione est consequentia bona; sicut sequitur 'nullus filius est, igitur nullus pater est'. Intelligenda est haec regula sicut prius. Alia regula est: a nomine partis distributo ad nomen totius distributum negative est bona consequentia. Et intelligendum est de parte io sine qua totum esse non potest; sicut sequitur 'nulla anima intellectiva est, igitur nullus homo est', sed non sequitur nullus pes est, igitur nullus homo est'. Et istae regulae intelligendae sunt sicut consimiles affirmativae. Alia regula est: si concretum negatur universaliter a concreto, et abstractum ab abstracto; sicut sequitur 'nullum album est coloratum, 15 igitur nulla albedo est color'. Et tenet haec regula qualitercumque se habeant concreta; unde sicut sequitur 'nullum album est coloratum, igitur nulla albedo est color', ita sequitur 'nullum musicum est calidum, igitur nulla musica est calor\ Istae regulae intelligendae sunt sicut priores. Alia regula est quod a negatione prioris distributi ad negationem 20 posterioris distributi est bona consequentia; sicut sequitur nulla substantia est, igitur nullum accidens est\ Sed ista est consequentia ut nunc, quia per potentiam divinam posset accidens esse, quamvis nulla substantia creata esset. Sed respectu aliorum praedicatorum non valet; non enim sequitur 'nulla substantia creata inhaeret, igitur nullum accidens 25 inhaeret'. Alia regula est quod a negatione subiecti ad negationem denominantis est bora consequentia respectu quorumcumque praedicatorum; sicut sequitur 'nullum corpus est, igitur nullum album est\ 25 ncgative] negatum ACV 4 cum... tenet] et distributive ut bona A 1 res] in secundo capitulo huius partis add. B

26 istae om. BI \\ prio-

CAP. 5 . - 7 est 1 ] et add. AXEI 8 est om. AXBI distr.] negative add. mg. B 9 negative trp. p. cons. BDEI Et] hoc add. A^E, om. BDI 10 totum] res quae totum est A 1 11-12 sed... est om. A^DEI 12 Et.. affirm.] de quibus dictum est prius add. BI, om. ACV 4 13 a] de AXE 14 ab] de AXE 15 color] colorata K 15-18 Et... calor om. ACV 4 18 calor] calida K ;j Istae... priores om. A^BDEI 23-24 non enim] sicut non A, ut non E 26 quod om. A^DEI subiecti] seu denominati add. E 26-27 denom.] denominati A, denominanti A1, denominativi BCV 4 27 respectu] non add. E

600

PARS III-2 CAP. [CAP.

6.

D E

REGULIS

INTER

QUAE

PARTICULARES

24

DESERVIUNT SIVE

CONSEQUENTIIS

INDEFINITAS]

Post haec restaret dicere quomodo universahs afFirmativa infertur ex negativa et e converso; sed quia ista, sicut aliqua praedicta, possunt patere ex dicendis, ideo dicendum est de consequentiis inter particulares 5 et indefinitas. Et quia, sicut dictum est p r i u s \ particularis et indefinita convertuntur semper quando termini supponunt personahter et significative, et quia omnes fere regulae quae deserviunt enthymematibus ex particularibus et indefinitis deserviunt etiam consequentiis ex singularibus, ideo dicendum est de eis communiter; et aliquando ponuntur io exempla de istis, ahquando de illis. Est autem primo dicendum de illis quae tenent per medium intrinsecum. Et est prima regula talis, quod a definitione ad definitum est consequentia bona tam a parte subiecti quam a parte praedicati affir- 15 mative, et e converso; sicut sequitur 'Sortes est homo, igitur Sortes est animal rarionale'. Et est tahs consequentia simplex. Aha regula est: a descriptione ad descriptum est consequentia bona et e converso. Aha regula est: a nominis interpretatione ad interpretatum est bona 20 consequentia et e converso. Aha regula est: ab inferiori ad superius sine distributione et affirmative est bona consequentia et simplex. Alia regula: ab inferiori ad superius postposita negatione est bona consequentia, sed non simplex, nisi quando praedicatio superioris de 25 inferiori est necessaria. Unde ista consequentia est simplex 'homo albus currit, igitur homo currit'; sed ista consequentia solum est ut nunc 'homo non currit, igitur animal non currit', quia dum homo est animal, consequentia est bona, quando autem homo non est animal, consequentia non valet. 30 CAP. 6 . - 4 sed] et A C " quia] et A 1 sicut] et E ' aliqua] alia AXBE 5 dicendis] praedictis EI cons.] consequentia BDI 5-6 part. et ind.] particularem et indefinitam ACFV 4 8 et om. ABCI 10 comm.] consequentcr EI aliqu.] alibi A 1 pon.] ponentur DEK 11 illis] aliis AXI 12 dic.] sciendum A C V 4 14 Et... prima] Est autem una A C V 4 quod om. A^BDEI 15 tam om. AXDE ; quam] et ctiam A 2 DE 18 est 1 om. A J BI 19 et e conv. om. ACDV 4 20 regula om. DI est 1 X X 4 om. A DI 21 e conv.] simplex E 22 est om. A IV 23 et] talis est add. E 24 reg.] est add. AE ; postp.] apposita B 26 est] consequentia add. DE 27 cons.] est conscquentia add. E, om. A C V 4 est] bona add. AXD, om. E 29 quando autem] sed quando A 1 autem om. BDEI

CAP. 6. -

1

Supra, Parte II, c. 3.

CONSEQUENTIAE EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

601

Ex isto patet quod omnes tales sunt falsae 'homo albus est aggregatum per accidens'; 'asinus intellectus est ens diminutum,; 'materia privata caret £0^1x1^'; 'homo albus difFert ab homine'; 'intellectio creaturarum divina est posterior persona'; 'essentia divina in Fiho est posterior 35 Patre'; 'homo intellectus fiiit ab aeterno'; 'lapis intellectus est Deus', et huiusmodi, quia istae inferunt istas falsas 'homo est aggregatum per accidens'; 'asinus est ens diminutum,; 'materia caret forma'; 'homo differt ab homine'; 'intellectio divina est posterior persona'; 'essentia divina est posterior Patre'; 'homo fuit ab aeterno'; 'lapis est Deus', per 40 istam regulam, quae numquam deficit: ab inferiori ad superius sine distributione est bona consequentia si termini supponant personahter et significative. Si autem ahqua praedictarum propositionum, vel aliqua consimihs, inveniatur in ahquo auctore, exponendus est : quod non loquitur de virtute sermonis sed aliter, vel quod terminus talis non 45 accipitur personahter sed simpliciter vel materiahter. Aha regula est quod ab uno convertibilium ad reliquum est bona consequentia; sicut sequitur 'homo currit, ergo risibile currit'. Intelhgendum est quod omnes praedictae regulae intelhgendae sunt quando omnes termini supponunt personahter et significative, quia si 50 termini supponant simpliciter vel materiahter, non valet; vel etiam si ille terminus ratione cuius teneret consequentia supponat ahter quam personaliter, non oportet consequentias valere. Et ideo tales consequentiae non valent 'animal rationale est definitio, igitur homo est definitio'; 'animal gressibile bipes est descriptio, igitur homo est descriptio'; 55 'homo est definitum, igitur animal rationale est definitum'; 'homo est species, igitur animal est species'; 'homo non est genus, igitur animal non est genus'; 'risibile est passio hominis, igitur homo est passio hominis, et huiusmodi. Aha regula est: ab ahquo sumpto cum determinatione ad ipsum 60 sumptum sine determinatione est bona consequentia; sicut sequitur 'homo albus currit, igitur homo currit\ 33 privata] prima E, privativa I 33-34 intell. ... poster. 1 om. A ; creat. om. B 34 divina 1 om. ACV 4 36 istas] propositiones add. DE 41 termini] tamen B 43 cons.] alia add. B auctorc] doctorc ACV 4 ; cst] auctor add. E 44 talis] iste I, om. ACV 4 45 accip.] supponit C 48 quod] haec regula et add. B 50 termini om. A^BD non valct mg. B, non valeret E, om. DI etiam] quia B, om. DI 51 tencret cons.] deberet (debeat) tenere ulis regula A^BDEI 52 non] nec B, om. A ; oportet... valerc] oportct consequens variare B, valct CV 4 , om. A 53 def.] hominis add. K 55 homo 1 ... definitum 1 om. ACV 4 ;; rat.] mortale add. A 56 animal 1 ] rationale add. B species] vel igitur animal est species add. B ,, homo... genus om. A J DE 57 hominis 1 om. ACV 4 hominis 2 om. ABCV 4 59 est] quod add. E, om. A^BI

602

PARS III—2 CAP.

39-40

Notandum est quod aliquando de toto aggregato ex determinatione et determinabili praedicatur altera pars, aliquando utraque pars, aliquando neutra. Verbi gratia de isto toto 'homo albus' praedicatur utraque pars; haec enim est vera 'homo albus est homo' et similiter haec est vera 'homo albus est albus', et si 'homo albus' sit, oportet quod utraque istarum sit vera. Aliquando autem altera pars solum praedicatur de iho toto; ut de isto toto 'homo mortuus' praedicatur altera pars, puta haec pars 'mortuus' et non haec pars 'homo', nam haec est vera 'homo mortuus est mortuus' et haec est falsa 'homo mortuus est homo'. Simihter haec est vera Talsus syllogismus est falsus' et tamen haec non est vera 'falsus syhogismus est syllogismus'. Simihter est de tahbus Talsum argumentum', 'syhogismus sophisticus' et huiusmodi. Aliquando autem neutra pars praedicatur de toto, quamvis totum praedicetur de toto, sicut est de isto 'album secundum dentes'. Neutra enim istarum est vera 'album secundum dentes est album', 'album secundum dentes est dentes', quamvis haec vera possit esse 'album secundum dentes est album'; et quando contingit, non erit nisi gratia materiae. Dicendum est ergo quod quando utraque pars praedicatur de toto, semper a tali toto ad quamcumque partem est consequentia bona. Unde haec consequentia est bona 'homo albus currit, igitur album currit' et simihter 'igitur homo currit\ Ex quo patet quod tales consequentiae sunt bonae 'homo albus est ens per accidens, igitur homo est ens per accidens'; 'intehectio creaturarum est posterior Patre, igitur intehectio est posterior Patre'; 'lapis intehectus est realiter Deus, igitur lapis est realiter Deus'. Simihter ista consequentia est bona 'lapis intehectus fiiit ab aeterno, igitur lapis fuit ab aeterno'. Quando autem altera pars tantum praedicatur de toto, tunc a toto ad iham partem est bona consequentia. Unde ista consequentia est bona 'Sortes est homo mortuus, igitur Sortes est mortuus'.

65

70

75

so

85

62 est] etiam add. CV 4 , tamen add. E, om. A^BDU ;; de] ex A 1 64 neutra] pais add. A 1 65-66 homo 1 et albus 1 trp. AXDE j| similiter... vera om. A^DEI 66 est 1 ] homo add. I 67 istarum] p a n B, om. C :: autem om. A J DE solum] tantum A X BDEI 68 illo om. A^BDEI ; ut] velut A, verbi gratia BDEI altera] haec A J BDEI 69 puta... pars 1 mg. B, om. AXDEI et om. DI jj nam haec] haec autem BI 71 Simil.] est add. DEI, de falso (sophistico E) syllogismo add. A^BDEI ; haec 1 ] non add. A 1 , enim add. BDEI falsus... falsus] syllog. sophist. est sophisticus E ;! falsus 1 ] syllogismus add. AV 4 71-72 et... vera] haec autem est falsa A^BDEI 72 falsus syll.] syll. sophisticus E 73 arg.] est add. E 74 de 1 ] illo add. A C V 4 de toto om. A X BDI 75 toto] aliquo A^BDEI est de isto] hoc totum A^BDEI cnim] pars AV 4 76 album 1 ] nec add. D, nec ista add. E 78 et... materiae om. A X BDI 79 quando] quandocumque BDEI 80 quamc.] utramquc ACV 4 , quamlibct E H partem] enim add. A 1 haec] ista A^BDEI 81 et om. DI sim. om. A^BDEI 82 patet] ut prius add. AXDE 85 realiter 1 om. A C V 4 85-86 S i m . . . . bona om. AXD 87 pars] partium A 1 ;| tantum om. A C V 4 88 a] tali add. E ; a toto om. A^BDI ;, Unde] Et ideo AXDEI 89 Sortes 1 om. A C V 4

CONSEQUENTIAE EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

603

90 Sed ad alteram partem non valet consequentia; unde non sequitur 'Sortes est homo mortuus, igitur Sortes est homo'. Quando autem neutra pars praedicatur de toto, ad neutram partem valet consequentia; et ideo ista consequentia non valet 'Aethiops est albus secundum dentes, igitur Aethiops est albus' vel 'ergo Aethiops est dentes'. Ex istis patet 95 quod istae consequentiae non valent €iste est albus monachus, igitur est albus', quia ista stant simul 'aliquis est albus monachus' et tamen quod nullus albus monachus est albus'. Similiter non sequitur 'iste est tuus pater, igitur est tuus', quia ista stant simul quod 'iste est tuus pater' et tamen 'tuus pater non est tuus', si 'tuus' in praedicato dicat circumioo stantiam possessionis 2. Alia regula est: a propositione sumpta cum adverbio determinante compositionem ad ipsam sine tali determinatione sumpta est consequentia bona affirmative; sicut sequitur 'Sortes velociter currit, igitur Sortes currit'; 'Sortes male disputat, igitur Sortes disputat'. los Alia regula est: a propositione sumpta cum praepositione et suo casuali, vel alia determinatione aequivalente adverbio vel praepositioni et suo casuali, ad ipsam sine tali addito est consequentia bona. Sicut sequitur 'homo de necessitate est animal, igitur homo est animaT; Tiomo dat denarium cum tristitia, igitur homo dat denarium'; 'homo per se no est animal, igitur homo est animaT; 'homo, in quantum albus, difFert ab homine, igitur homo differt ab homine'; 'essentia divina et sapientia divina differunt ratione, igitur essentia divina et sapientia divina differunt*. Ex isto patet quod omnes tales de virtute sermonis sunt falsae 'quae115 libet creatura de se est non-ens'; 'quaelibet materia de se caret forma'; 'passivum de se caret actu'; 'idem sub una ratione est prius et sub alia ratione est posterius'; 'idem sub una ratione est inferius et sub alia est superius'; 'idem ut sic est album et ut sic est nigrum'; 'idem secundum 90 altcram] aliam AA X BE, istam CV 4 undc non] non cnim BDI 91 Sortes 2 om. ACV 4 94 v d . . . dcntes om. A*BDI 95 istae] tales AXBI igitur] iste add. AH 96 simul] quod add. ACV 4 . tamen quod om. A*BDEI 98 quod] quia C, om. A^BDEI 99 tamen om. A J DEI 102 comp.] operationemE 102-03 est... bona] valet consequentia A^BDEI 104 Sortes 8 om. B C 105Alia... est] Similiter BI 105-06 propos. ... detcrm.] praepositione sumpta cum suo casuali vel a terminationc E 106 alia] aliqua DI i; aequiv.] aequivalenti CEIV 4 107 et] cum add. A*BDI , tali om. A 1 108 de nec.] necessario AXDEI 109 homo 1 om. ACI 112 divina 1 om. BDEI divina 8 om. BDEI 114 talcs] istae ACV 4 , propositiones add. BDEIK 116 passivum] passum E 117 ratione 1 om. AD 117-18 idem... superius om. AXD 117 alia] ratione add. BK 118 et om. AXDI 2

De huiusmodi sophismatibus fusius agetur infra, Parte III-4, c. 11.

604

PARS III—2 CAP.

39-40

quod consideratur ut sic, est tale, et ut sic, non est tale'. Unde quidquid affirmatur de aliquo cum aliquo adverbio vel cum praepositione et suo 120 casuali vel aliqua determinatione aequivalente adverbio vel tali praepositioni cum suo casuali, debet absolute concedi de eo. Quidquid etiam praedicatur de aliquo cum dictione reduplicativa, absolute sine tali dictione vel aliquo aequivalenti praedicatur de eodem. Ex quo patet quod omnes tales consequentiae sunt bonae cnatura 125 specifica est realiter differentia individualis, igitur natura specifica est differentia individualis'; 'genus et species sunt idem realiter, igitur genus et species suntidem'; 'homo estreahter humanitas, igitur homo est humanitas'; 'intellectus est reahter voluntas, igitur intellectus est voluntas'; 'agens est reahter passum, igitur agens est passum'; 'album per accidens 130 non est idem homini, igitur album non est idem homini'. Et sic de aliis multis, quae tamen a m o d e r n i s negantur 8. Notandum quod istae regulae intelligendae simt quando per talem additionem non datur intelligi propositio condicionahs. Et per hoc solvitur i n s t a n t i a quae posset adduci. Nam non sequitur Vellem esse 135 in luto cum centum marchis, igitur vellem esse in luto'; nam per istam propositionem Vellem esse in luto cum centum marchis , intelhgitur ista condicionalis vellem esse in luto, si possem lucrari per hoc vel habere centum marchas'. Secundo notandum est quod ista regula habet intelligi - et praece- 140 dentes ahae - quando nulla est variatio in antecedente et consequente nisi quod ista determinatio ponitur in antecedente et non in consequente. Per hoc possunt solvi istae instantiae quae possent fieri de II Elenchorum 4, ubi videtur P h i l o s o p h u s in tali modo arguendi assignare fallaciam secundum quid et simpliciter. Unde in talibus assignat fallaciam 145 secundum quid et simpliciter 'amittere aegritudinem est bonum, igitur aegritudo est bona'; 'quod non vult sapiens, est malum; sapiens non 119 et... sic] secundum quod consideratur aliter A^DI, sed aliter consideratum B, secundum quod alitcr ut sic E 120 et] vel B, cum add. A 1 121 aliqua] alia AXE !! aequiv.] aequivalenti ACIV4 131 non est 1 ] est non K 132 tamen] consequentiac add. DE 133 Not.] est add. BDEI 136 centum] viginti AV 4 , decem C 137 centum] viginti AV 4 , decem C 138 per] ex CDEIV 4 , om. B 139 centum] viginti AV 4 , decem C 140 Sec.] Et ideo E ' not.] intelligendum A, sciendum CV 4 , est add. DECV 4 140-41 ista... aliae] istae (regulae om. I) intelligendae sunt A^BDEI 141 et] in add. A 1 142 nisi... cons. rep. I, om. (hom.) A X B 143 Per] Et praem. A X DE possunt] possent AV 4 , om. C solvi] solventur C fieri] adduci A^BDEI de] ex A X D 144 Philos. om. BDI 145 assignat] assignatur A C V 4 , Philos. add. AXDE fall.] fallacia A J BEI 8

Cf. Pars I, c. 16; Pars II, c. 2; et hic supra, cap. 3, nota 2.

elenchis sophist., cap. 25 (180a 23 - 180b 39).

4

Aristot., De

CONSEQUENTIAE EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

605

vult amittere bonum; igitur bonum est malum'. Patet manifeste quod in istis et multis aliis non servatur modus arguendi de quo ponuntur 150 praedictae regulae. Sciendum est etiam quod si istae regulae alicubi patiantur instantiam, tunc patiuntur instantiam quando participium verbi non praedicatur de toto aggregato ex eodem participio et illa determinatione adiuncta; et ideo quandocumque tale participium praedicatur de tali 155 aggregato, regulae sunt verae. Possunt enim omnia talia enthymemata reduci in syllogismum per assumptionem talis propositionis quae est medium intrinsecum talis consequentiae. Unde sicut ista consequentia est bona 'omnis homo currit, igitur Sortes cu^rit,, quia per assumptionem istius medii 'Sortes est homo' reducitur in syllogismum, sic i6oarguendo 'omnis homo currit; Sortes est homo; igitur Sortes currit', simihter ista consequentia est bona 'Sortes currit velociter, igitur Sortes currit', quia iste syllogismus est bonus omne currens velociter est currens; Sortes currit velociter; igitur Sortes currit'. Et ita est de aliis. Et ista regula generahs intelligenda est quando participium verbi praedi165 catur universahter de participio eodem, sumpto cum tah determinatione; et quando non, non. Aha regula est ista: a propositione universah affirmativa ad quamhbet eius indefinitam, particularem vel singularem, de cuius subiecto vere praedicatur subiectum universalis, est bona consequentia respectu noeiusdem praedicati, nulla variatione exsistente a parte determinationis; sicut sequitur 'omnis homo currit, igitur album currit', quando haec est vera 'aliquod album est homo'. Similiter sequitur 'omnis homo est animal, igitur substantia est animaT, ex quo haec est vera 'substantia est homo'. 175 Notandum est quod ista regula non habet locum quando subiectum vel praedicatum universahs importat aliquam rem unam numero quae est plures res numero vel importat ahquam rem quae est eadem reahter 149 multis aliis] cozisimilibus BDEI II servatur] est bonus E !i quo] quibus E 151 est om. ACV 4 ;; etiam om. CV 4 alicubi] alibi ABCV 4 j; patiantur] habent AXBDI 152 tunc] dcbcnt habcre E || patiuntur] bene B, habent AXDIV4 |! inst. om. BCEIV 4 153 eodem] iUo ACV 4 154 de] toto add. ACV 4 ,; tali] illo C 157 talis] tali B 158 quia] ct E, om. B 159 medii] scilicet adi. A 1 , veri add. D 160 Sortes... Sortes] Paulus... Paulus A 1 161 sim.] ita A^DEI, om. B 163 currit] cst currens B ; est om. ABE 1 Et"] ita add. AXDEI 164 regula] ita add. B , gener.] genoraliter BDI \\ int. est] est vera E 166 non 1 om. CV 4 167 univ. mg. V 4 , tali C 168 eius om. A^BDEI i| partic.] affirmativam add. E vcl] et BDI, om. A 1 170 var.] varietatc I i: cxsistentc] f a a a AA X D || a ] ex A X BDI 173 igitur] aliqua add. E 175 est om. AKTV4 176 vel] et ACV 4 177 eadem] idem AV 4

606

PABS m-2 CAP.

34

cuiii tali re quae est plures res 5. Et propter hoc ista consequentia non valet 'omnis persona producta distinguitur reahter a persona producente, igitur essentia divina distinguitur realiter a persona producente', iao quantumcumque haec sit vera 'essentia divina est persona producta'. Nec ista consequentia valet comnis essentia divina est Pater, igitur Fihus est Pater', quamvis haec sit vera 'Filius est essentia'. Est tamen advertendum quod haec regula non falht semper quando talepraedicatum velsubiectum sumitur, immo aliquando non fallit. Unde ISS ista consequentia est bona omne ens est creatum vel increatum, igitur essentia divina est creata vel increata'; similiter 'omnis persona divina est producens vel producta, igitur Pater est producens vel productus'. Quando autem valeat talis consequentia in talibus terminis et quando non, potest sciri per iha quae dicta sunt in materia de uniformi gene- 190 ratione syhogismorum de inesse 8 et per ea quae dicta sunt super Sententias 7.

Sed in omnibus ahis terminis est regula generahter vera, sine instantia, si termini supponant personaliter et nuhus eorum includat aliquod syncategorema vel aequivalens. Ideo ista consequentia est bona, 195 et omnes tales sunt bonae: omne animal est ens per se, igitur homo albus est ens per se'; 'quaelibet persona divina de necessitate est Deus, igitur homo de necessitate est Deus'; 'quaelibet persona divina fiiit ab aeterno, igitur homo fiiit ab aeterno'; 'omnis aedificator per se aedificat, igitur album per se aedificat'; omne album per accidens aedificat, ergo 200 aedificator per accidens aedificat', ex quo istae propositiones sunt verae 'homo albus est animaT, 4homo est persona divina', 'ahquod album est aedificator', 'ahquis aedificator est albus'. Et ideo ista consequentia est bona 'omnis natura specifica de se est communicabihs, igitur differentia individuahs de se est communicabihs,, si haec sit vera 'differentia indi- 205 viduahs est natura specifica', quae sequitur ex ista 'differentia indivi178 rcs] numcro add. AV 4 , rcalitcr add. E 180 rcalitcr om. BI 181 vcra] crgo add. C V 4 ,! divina om. A*BDI 184 haec om. A C V 4 185 vel] talc ad. A 1 || i m m o ] scd BI i! non om. I 187 incr.] ct add. BDE jj simil.] scquitur add. A X DE j! pcrsona] cvsmtia I 189 cons.] syllogismus I 190 dicta] pracdicta E , sunt] supcrius add. A^E, prius add. BDK ;j in matcria om. A C V 4 191-92 Sent]. Summulas A 193 sine] omni add. A 1 , aliqua add. DE 195 vel] aliquid A X DE 195-96 Ideo... bonae] Et idco omnes tales consequentiae sunt bonae A X BDEI 196 igitur] omnis add. E 200 ergo] hic add. K 201 quo] patct quodadd. A C V 4 202-03 aliquod... aedif. 1 om. A X D 206 est] realiter add. E 8 Vide notam praecedentem. De hac re videsis supra, Parte HI-1, c. 4. Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent.t d. 2, q. 6 (ed. St. Bonaventure, N. Y., n, 174s.). 5

7

CONSEQUENTIAE EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

607

dualis est realiter natura specifica', sicut patet per regulam s u p r a 8 positam. Similiter ista consequentia est bona 'omnis differentia individualis de se est incommunicabilis, igitur natura specifica de se est incom210 municabilis', si haec sit vera 'natura specifica est differentia individualis'. Similiter ista consequentia est bona omne genus praedicatur de pluribus differentibus specie, ergo species praedicatur de pluribus differentibus specie', si haec sit vera 'species est realiter genus'. Similiter omnes tales consequentiae sunt bonae 'omnis intellectio divina est prior actu gene215 randi, igitur intellectio creaturarum est prior actu generandi', ex quo haec est vera 'intellectio creaturarum est intellectio divina'; 'omnis intellectus est intellectus speculativus, igitur intellectus practicus est intellectus speculativus'; 'omnis habitus speculativus est in intellectu speculativo, igitur habitus practicus est in intellectu speculativo', vel sic 'igitur 22ohabitus speculativus est in intellectu practico', si omnis intellectus sit intellectus practicus. Similiter haec est bona consequentia 'omnis essentia divina est principium producendi Verbum, igitur intellectio creaturarum est principium producendi Verbum'. Et si d i c a t u r quod talis consequentia non valet, quia si intel22slectio creaturarum esset principium producendi Verbum, igitur Pater prius intelligeret creaturas quam produceret Verbum, ex quo principium producendi est prius producto: Hoc n o n o b s t a t . Unde quo modo intellectio creaturarum est prior Verbo et quo modo non, et quo modo Pater prius intelligit crea230 turas quam producat Verbum et quo modo non, dictum est super Sententias 9, ideo de illis ad praesens pertranseo. Sed ad istam formam arguendi 'intellectio creaturarum est prior in Patre quam producat Verbum, igitur Pater prius producit creaturas quam producat Verbum', dicendum quod ista forma arguendi non valet, sicut non valet cSortes 235 albus fiiit prior Platone, igitur Sortes fuit albus antequam Plato fuit albus'. Nam posito quod Plato sit filius Sortis et quod Sortes nunc primo vel hodie primo sit albus, haec timc est vera 'Sortes albus fiiit 211 ista... bona] sequitur A 1 213 si] sicut C, sic I M haec... vera om. I 216 divina] similiter sequitur add. DE 218 omnis om. A^BDI 219-20 practicus... habitus om. (hom.) A^BDI 220 si] similiter A 1 \\ intellectus] speculativus add. E 221 Similiter... cons. om. A J BDEI 224 Et om. A C V 4 230 et... non om. AA^DE 230-31 super Sent.] satis libro Sententiarum I 233 producit] intelligit A 234 valet] sequitur BDEI 235 prior] prius B Ij igitur] et tamen haec est falsa A 1 236^37 sit... sit] fuerit... fuit A C V 4 9 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 9, Supra, lin. 59-61. q. 3 K, R - S (ed Lugduni 1495). 8

608

PARS III—3 CAP. 6

prior Platone vel ante quam Plato', quia Sortes fiiit prior, et Sortes est Sortes albus, igitur Sortes albus fuit prior, et tamen haec est falsa 'Sortes fuit albus ante quam Plato'. Immo etiam haec poterit esse falsa 'Sortes 240 fuit albus ante quam Plato fuit albus', posito quod Sortes hodie primo fuit albus et quod Plato a principio nativitatis fuerit albus. Et notandum est hic quod aliquae tahum consequentiarum sunt solum ut nunc et ahquae sunt simplices. Quando enim praedicatio subiecti antecedentis de subiecto consequentis est necessaria, tunc e s t 2 4 5 consequentia simplex, quando autem talis categorica est contingens et non necessaria, tunc est consequentia ut nunc solum. Unde ista consequentia est simplex 'quaelibet persona divina fuit ab aeterno, igitur immortale fiiit ab aeterno', quia haec est necessaria 'aliquod immortale est persona divina'. Haec autem consequentia est ut nunc solum 'quaelibet 250 persona divina fuit ab aeterno, igitur creans fuit ab aeterno', accipiendo subiectum consequentis pro eo quod est, quia haec est contingens 'creans est Deus\ Si autem subiectum consequentis accipiatur pro eo quod fuit, consequentia est modo simplex, quia haec est necessaria 'creans fuit Deus\ accipiendo subiectum pro eo quod fuit, quia haec est necessaria 255 sicut haec est necessaria 'Deus fuit creans'. Intelligendum est tamen quod quando arguitur in tah modo arguendi ab inferiori ad superius, est consequentia simplex, quamvis talis categorica non sit necessaria. Unde haec est consequentia simplex 'omnis homo est animal, igitur aliqua substantia est animaT, quamvis haec non 260 sit necessaria 'aliqua substantia est homo\ Notandum quod omnes regulae praedictae sunt intelligendae quando termini supponunt personahter, quia si ahquis terminus supponeret aliter quam personahter, non oporteret consequentiam valere. Aha regula est: a nomine numerah respectu huius verbi 'est' ad265

238 vel... Plato om. A*DE :; prior 1 ] Platone add. A J D 240 Plato] fuit albus add. AXI 240-41 Immo... Plato om.(hom.) A1! 241 hodie] nunc DE 242 fuit] sit DE ;; quod om. A X CV 4 ;! nativ.] suae add. BE, etiam add. K 243 hic om. A X DE n cons.] secundum regulam supra positam add. mg. A 244 solum] bonae add. A J DE , aliquae] aliac C V 4 ;! sunt] consequentiae add. A X DE 245 subiecti om. EI 246 simplex] necessaria BI, et necessaria add. A X DE 246-47 et... necessaria om. A C V 4 247 tunc] talis add. E 249 est*] fuit et add. ab aeterno, quod est C 250 Hacc autem] Sed haec A*D cst] bona add. A X DE 252 cons.] in consequente A X DE 253 cons. om. AXDI 254 m o d o ] de facto E, de facto add. A X D 255 quia... necess.] modo add. mg. A, om. A J DEI 256 est] nunc add. D 257 Intcll.] Scicndum A 1 '; tamcn] etiam DE, om. A 258 est] bona add. A, semper add. BDEIK 259 non om. C ! U n d e ] tamen B 262 N o t . ] Intelligendum DE, sciendum est I, etiam add. A X DE 263 p e n o n . ] et significative add. A 1 263-64 aliter... p e n . ] materialiter vel simpliciter (mg.) B, simplicitcr vel aliter E

CONSEQUENTIAE EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

609

nomen partis est bona consequentia; sicut sequitur 'quatuor sunt, ergo duo sunt\ Alia regula: a nomine collectivo ad nomen partis est bona consequentia; sicut sequitur 'populus est, igitur homo est\ Et debet ista regula 270 intelligi quando tale totum non potest esse sine parte illa, sicut exercitus non potest esse sine homine, ideo bene sequitur 'exercitus est, igitur homo est'; sed quia exercitus potest esse sine equo, ideo non sequitur 'exercitus est, igitur equus est\ quamvis equi ahquando sint pars exercitus. Et ideo notandum quod duae regulae praedictae debent intelligi 275 quando termini supponunt personaliter et respectu istius verbi 'est' quando praedicatur secundum adiacens, quia respectu ahorum praedicatorum non valet consequentia talis. Non enim sequitur 'quatuor excedunt tria, igitur duo excedunt tria; nec sequitur 'populus est plures homines, igitur homo est plures homines'. Tamen respectu ahquorum 280 praedicatorum tenet consequentia. Bene enim sequitur 'populus est hic intus, igitur homo est hic intus'; 'quatuor sunt homines, igitur duo sunt homines'; 'quatuor sunt hic, ergo duo sunt hic'; 'quatuor sunt alba, igitur duo sunt alba\ Unde quando praedicatum non potest competere toti nisi competat ahcui parti, tunc semper vel frequenter est consequentia 285 bona respectu talis praedicati a toto numerali et collectivo ad partem, aliter non. Aha regula est: quando sunt duae contrarietates, si unum extremum unius contrarietatis praedicatur de uno extremo alterius contrarietatis, rehquum extremum praedicabitur de rehquo; sicut sequitur 'iustitia est 29ovirtus, igitur iniustitia est vitium'. Sciendum est quod ista regula habet veritatem quando neutra contrarietatum habet medium; si enim altera habet medium, non valet; sicut non sequitur 'prodigalitas est vitium, igitur illiberalitas est virtus'. Aha regula est: si generatio ahcuius est bona, ipsum est bonum; 295 et ideo sequitur 'generatio hominis est bona, igitur homo est bonus'. Aha regula est: si generatio alicuius est mala, ipsum est malum; et ideo sequitur 'generatio hominis est mala, igitur homo est malus\ 268 regula] est add. ADE 270 illa] ita CV 4 272 exerc. om. BDEI 273 pars] partes ACV 4 274 ideo] etiam A 1 , est DE ; not.] intelligendum BI 275 istius] huius A 1 276 quando] est add. A, etiam add. CV 4 276-77 praed.] verborum A 1 277 talis om. ACV 4 280 tenet] valet A 1 , talis add. DE 282 homines] hic intus CV 4 quatuor... hic" om. A^BDEI 284 vel] ut add. D 286 aliter] (et A 1 ) alias AXD 288 unius... uno] alterius... alio A 1 ;; unius et alterius om. ACV 4 . contrar. 1 ... contrar. 1 ] contrarietatum... contrarietatum ACV 4 291-92 contrar.] contrarietas A^BDEI 293 sicut] unde A^BDI, quia E ; illib.] liberalitas A^BI 294 ipsum] quoque add. E 295 et om. AA J I , igitur] ipse add. I 297 igitur] ipsum est malum vel igitur add. D

OCXHAM, SUMMA LOGICAE

39

610

PARS III-3 CAP. 7

Alia regula: si corruptio alicuius est bona, ipsum est malum, et si corruptio alicuius est mala, ipsum est bonum. Notandum quod bonum est duplex, scilicet naturale et morale; 300 similiter malum est duplex, naturale et morale; et de bono et malo primo modo dicto sunt regulae intelligendae. Sed de hoc dicetur a 1 i a s 10 , ideo pertranseo.

[CAP.

7 . D E REGULIS INFERENTIBUS

EX AFFIRMATTVA PER MEDIUM

AFFIRMATIVAM

EXTRINSECUM]

Datis aliquibus regulis deservientibus consequentiis inferentibus affirmativam ex affirmativa per medium intrinsecum, dicendum est de regulis inferentibus affirmativam ex affirmativa per medium extrinsecum. s Et est una regula talis: si principale de principali et coniugatum de coniugato et casus de casu, et e converso
Forsitan Ockham cogitet de expositione Ethicorum Aristotelis, quam perficere intendebat. Videsis etiam infra, cap. 7, notam 5. 10

CAP. 7. - 1 Cf. Aristot., Topica, H, c. 9 (114a 26 - 114 b 5). et abstractis multa dixit Inceptor Parte I, cap. 5-9.

2

De concretis

CONSEQUENTIAE EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

20

25

30

35

40

45

611

Et nota quod illud est inferius ad aliud quando ab illo ad aliud est consequentia formalis affirmative, et non e converso; sicut sequitur formaliter 'Sortes est homo albus, igitur Sortes est homo', et ideo non sufficit ad hoc quod aliquid sit superius quod praedicetur de omnibus de quibus aliud et de pluribus. Unde quamvis omnia animalia essent alba, adhuc album non esset superius ad hominem, quantumcumque calbum' praedicaretur de omni homine et de pluribus aliis; et hoc quia ista consequentia non est simplex 'Sortes est homo, igitur Sortes est albus'. Et propter hoc non valet ista consequentia 'Deus est homo, igitur deitas est humanitas', quantumcumque quilibet Deus et quaelibet persona divina esset homo; et hoc quia Deus non est inferius ad hominem, sicut nec Filius Dei est inferius ad hominem. Nec hic praedicatur superius de inferiori 'Filius Dei est homo' sicut nec hic 'Sortes est albus'. Et si d i c a t u r quod hic est praedicatio superioris de inferiori 'Christus est homo'; igitur sequitur 'Christus est homo, ergo deitas est humanitas', quia Christus non habet aliud abstractum: D i c e n d u m est quod si hic sit praedicatio superioris de inferiori, hoc est quia subiectum aequivalet duobus concretis habentibus duo abstracta, quorum unum est 'deitas' et aliud 'humanitas', et concreta sunt 'Deus' vel 'Filius Dei' et 'hic homo', quia 'Christus' tunc aequivalebit isti toti 'Filius Dei qui est hic homo\ Et quia Christus non est inferius ad hominem nisi quia includit aequivalenter illud concretum 'hic homo' et non quia includit aequivalenter hoc concretum 'Filius Dei' vel 'Verbum', ideo ex ista 'Christus est homo', si sit in ea praedicatio superioris de inferiori, contingit inferre istam 'haec humanitas est humanitas' et non istam 'deitas est humanitas'. Exemplum est ad hoc: nam hic est praedicatio superioris de inferiori 'homo albus est albus', non quia homo sit inferius ad album, sed quia 'hoc album', demonstrando quemcumque hominem album, est inferius; et ideo ex 18 Et... quod om. BI illud] id A, idem V 4 , autem add. B ad*] illud add. AV 4 , idem (!) add. E 19 cons.] bona add. CV 4 20 homo] non e converso add. E ideo om. A J DE 21 ad... superius om. BCIV 4 , hoc... sit om. A :: quod»] ipsum add. A 1 22 de quibus aliud om. ABCV 4 || quibus] praedicatur add. E : animalia] alia AV 4 23 supcrius] inferius I 24 aliis om. A^BDEI 25 est 1 ] formalis et add. A 1 , simplex] formalis B 26 hoc] illud BD, istud add. I 27 et quael.] vel quaecumque persona A divina om. DE 30 de] suo add. D 31 hic est] si haec sit I de] suo add. D 32 igitur] tunc add. CV 4 , per rcgulam datam add. DE sequitur... ergo om. BI 34 est om. A J BDI hic] haec BCE 36 est] divinitas vel add. CV 4 deitas] divinitas EI 37 vel] sive A 1 , et B ;; et] vel C, qui est E quia] et D, om. E 38 isti] huic DE 40 aequiv. om. AXD 41 vel Verbum om. DE ;, ideo] non B ; si] non I 42 haec] quod B 43 deitas] divinitas E 44 hic] haec A X C ;; sup. de inf.] inferioris de superiori BI 45 ad] ly add. E .: quia 1 ] ly add. E, om. AA 1 46 inferius] ad (ly add. E) album add. AXEK

612

PARS III—3 CAP.

ista 'homo albus est albus' non sequitur ista 'humanitas est albedo* sed ista Chaec albedo' - demonstrando albedinem hominis - 'est albedo'. Ex isto patet quod tales consequentiae sunt bonae 'homo est animal, igitur humanitas est animahtas'; 'equus est animal, igitur equinitas est animahtas\ Secundo est intelhgendum quod ista regula est intelhgenda quando concreta eodem modo se habent ad sua abstracta. Ita scihcet quod si unum concretum necessario supponat pro aha re quam suum abstractum, vel denotetur supponere in propositione, quod aliud similiter supponat pro aha re quam suum abstractum. Unde si unum concretum supponat pro aho quam suum abstractum et ahud concretum supponat pro eodem pro quo supponit suum abstractum, non oportet quod si concretum praedicetur de concreto quod abstractum praedicetur de abstracto. Et propter hoc ista consequentia non valet 'homo est animatus, igitur humanitas est anima\ nam 'homo' supponit pro eodem pro quo supponit 'humanitas\ vel saltem supponere potest. Nam si nulla humanitas esset assumpta8, manifestum est quodnonpro aho supponerent subiecta istarum propositionum 'homo est animal\ 'humanitas est animaT; nam cum 'homo' supponat pro toto composito ex omnibus partibus essentialibus hominis, 'humanitas' supponeret pro ahqua parte hominis vel pro aliquo quod nec esset illud totum nec pars, si non supponat pro toto. Nec valet dicere quod 'homo' supponat pro toto composito ex humanitate et differentia individuah contrahente humanitatem, nam idem argumentum est de Sorteitate: pro quo supponit? Aut pro toto aut pro parte. Simihter est de hac humanitate: pro quo supponit ? Et manifestum est quod non pro alio quam pro quo supponit hic homo. Simihter 'humanitas' supponit pro hac humanitate, cum haec humanitas sit humanitas. Sed 'haec humanitas' includit tam naturam quam differentiam individualem, si esset aliqua talis, igitur supponit pro eodem pro

10

so

55

60

65

70

75

52 est om. AA 1 .. intell. 1 ] notandum A 1 53 Ita om. AAXD „ scil.] quod E ii quod om. AA^BDEI 54 necess. om. CV 4 55 aliud] concretum add. DE 57 alio quam] una re pro qua non supponit AA 1 , alia re quam EV 4 ; eodem] eadem re CV 4 58 quo] qua CV 4 ,; quod om. BI 59 de 1 ] suo add. A 1 quod] et ABCV 4 praed. om. CV 4 60 human.] homo AB 61 anima] vel humanius est animalitas add. mg. B 62 saltem om. CV 4 ,: csset] sit AA^BDEI 63 supp.] supponunt AA^DEI 1 64 animal ] et add. A^DE 67 nec 1 ] non AE totum om. AA^BDI „ si non] sive I i| non om. AA 1 69 human. 1 ] et humanitas pro sola natura contrahibili add. CV 4 70 Sortciutc] Sortc BCEFV 4 71 Siznil.] idem argumentum add. AXDE 72 non] supponit add. E 72-73 Simil.] sic C, haec add. CKV 4 74 humanitas 1 ] non add. CE 75 talis] differentia add. BE 8

De hac re videsis etiam supra, Parte I, c. 7.

y CONSEQUENTIAE EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

613

quo supponit 'homo\ Sed non sic se habent
614

PARS III—3 CAP. 7

Alia regula est: quod sapiens dicit, est verum 4. Et ideo sequitur 105 'Philosophus dicit substantiam suscipere contraria, ergo substantia suscipit contraria'. Sciendum est quod ista regula non est generahs nisi de auctore qui errare non potest vel qui in dicto suo a tah instruitur. Et ideo de homine, loquente praecise ex iudicio suae rationis, non est regula intehigenda, 110 sed praecise de Deo et de ihis qui instructi a Deo loquebantur. Et ideo ista consequentia non est formahs 'Aristoteles dicit hoc, igitur hoc est verum', nam inter vera, quae locutus est, multa etiam falsa dbrit. Intehigendum est etiam quod regula debet intehigi quando ahquid dicitur assertive, non recitative tantum, nec ut reprobetur. 115 Aha regula est: si simphciter ad simphciter, et magis ad magis, et maxime ad maxime, et e converso. Unde sequitur 'peccans est malus, ergo magis peccans est magis malus'. Sciendum quod ista regula habet intehigi quando praedicatum in prima propositione praedicatur de subiecto universahter, ita quod a 120 nuho contento possit negari. Habet etiam intelhgi quando nihil additur in una consequentia quod non addatur in aha, nisi ihud adverbium 'magis\ Simihter habet intehigi nuha facta mutatione, vel non facta mutatione nisi circa significatum ihius termini. Per primum excluduntur tales instantiae 'bibere est bonum, igitur 125 magis bibere est magis bonum'; 'dormire est bonum, ergo magis dormire est magis bonum', quia non omne dormire vel bibere est bonum, immo ahquod dormire vel ahquod bibere non est bonum. Per secundum 105 quod om. A C V 4 |i dicit] hoc, crgo hocadd.ACV* 108 Sc. est] Scd nota DE Sc. ... ista] Ista tamcn A 1 109 suo] tali innititur vcl add. C V 4 110 rcgula om. A B 111 a Deo loqu.] sunt a Deo C V 4 112 ista om. A X BCIV 4 113 est] secundum (rei add. A 1 ) veritatem add. A^DE ,; etiam] quoque V 4 , om. A X CD dixit] inseruit A X DE 114 etiam om. C V 4 quod] ista add. C V 4 ,; debet intell.] intelligenda est DE 115 dicitur] a tali sapicnte non errante add. A X DE assertivc] affirmative CIV 4 , solum et add. AXDE 116 est] quod add. AE 117 maxime ad m a x i m e ] m a x i m u m ad m a x i m u m B C V 4 .; et c conv. om. A^DE , U n d e ] bene add. DE 119 Sc.] est add. AE, est etiam add. V 4 119-20 in prima] in nulla una A 1 in... propos. om. BI 120 subiecto] altero BI 121-24 quando... termini] nulla mutatione facta vel nulla mutatione facta cum (!) nisi circa significatum illius termini, scilicet primi illorum quibus additur 4 magis' in consequente, hoc est subiecti, ut dicendo 'iustus est virtuosus, igitur magis iustus magis est virtuosus*. Unde debet glossari 'illius termini', scilicet subiecti in consequente illa additur 'magis' non autem praedicati et licet respectu (?) subiecti addatur ' m a gis'. Et forte littera corrupta et diminuta est proptcr primos scriptores corrupte scribentes et non sequentcs exemplar p r i m u m A 1 121 nihil] aliud add. C V 4 122 illud] hoc AA^DE 123-24 vel... m i h tatione] scilicet cui additur 'magis* s. litt. A, om. BCI 125 inst.] communes add. B 126 b o n u m 1 ] et m a x i m e et m a x i m e add. A1 127 bonum 1 ] et maxime et maximc add. A1 128 dormire... bibere om. B C I V 4 ;! v e l ] et A J DE 4

Cf. Boethius, De differentiis topicis, III, (PL 64, 1199 C-D).

CONSEQUENTIAE EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

615

excluduntur tales instantiae: sequitur 'iste est iustus, ergo iste est vir130 tuosus' et tamen non sequitur 'iste est magis iustus quam ille, ergo est magis virtuosus quam ille\ Similiter sequitur 4iste est ebriosus, ergo est malus' et tamen non sequitur 'iste est magis ebriosus quam ille, igitur iste est magis malus quam ille', quia si iste sit praecise ebriosus et excedat alium in ebrietate et non habeat aliud vitium, et alius sit modicum 135 ebriosus et tamen cum hoc sit homicida, blasphemus, adulter, et sic de aliis vitiis, tunc iste est magis ebriosus quam ille, et tamen non est magis malus quam ille. Per tertium excluduntur tales instantiae: sequitur 'iste est iustus, igitur est virtuosus' et tamen non sequitur 'iste est magis iustus, igitur est magis virtuosus'. Ponatur enim quod augmentato in i4oisto habitu iustitiae diminuatur habitus aliarum virtutum, - quod est possibile, sicut in Moralibus 5 ostendetur tunc antecedens est verum et consequens falsum. E t s i d i c a t u r quod non sequitur 'omnesimplexestperfectum, igitur magis simplex est perfectius', igitur regula secundum intellectum da145 tum non est bona, d i c e n d u m est quod ista consequentia non valet, sed excluditur per secundum, quia simplicius non dicitur aliquid quia in se sit praecise simplicius, sed necessario dicitur respectu alterius. Et ideo sicut non sequitur 'ebriosus est malus, igitur magis ebriosus quam Sortes est magis malus quam Sortes', ita non sequitur 'simplex est per150 fectum, igitur magis simplex quam a est magis perfectum quam a . Et propter hoc non sequitur 'simplex est perfectum, igitur magis simplex est magis perfectum', quia semper ista nomina 'magis simplex', 'magis perfectum' requirunt aliquid aliud ad quod dicantur. Non sic est de isto 'magis album', quia posito quod nihil sit album nisi Sortes, 155 adhuc poterit Sortes esse magis albus quam sit, sive sit sive non sit magis albus quam alius. Universaliter igitur per iam dicta excluduntur omnia quae non possunt competere eidem in se sine comparatione ad aliud; 129 sequitur om. A C E V 4 130 quam ille om. (etiam infia) C V 4 131 ergo] iste add. A 1 132 iste 1 om. CDEV 4 134 alium om. BCEIV 4 et alius] alius autem A X DE 135 et] sed A J DE 136 non... magis 1 ] minus C V 4 137 malus] sed est minus malus add. BIK ille] iste BCEV 4 , ut patet add. ADE 139 igitur] iste add. A X BE Ponatur enim] quia ponatur AXDE quod augmentato] sit aliqua augmentatio A 1 , augeatur CV 4 140 habitu... diminuatur] habitus iustitiae et aliae virtutes diminuantur vel C V 4 143 quod om. C V 4 non om. E 144 perf.] magis perfectum C 144-45 igitur... bona om. BCIV 4 144 regula] adhuc add. A X D 145 dic. est] respondeo AXD, ad hoc dicitur E ista om. AA J DEIV 4 146 scd] quia A 1 148 ebr. 3 ] magis est malus add. A^B, igitur magis ebriosus add. (ultra) A 1 153 sic] autem add. A^E 155 poterit] posset C V 4 ; q u a m ] quamvis DEI sit 1 ... sive 2 om. A^DEI 156 igitur] autem A 1 , vero V 4 157 quae] nunc add. C V 4 5

Vide supra, cap. 6, notam 10.

616

PARS

III—3 CAP.

10

cuiusmodi est 'simplex', nam impossibile est quod idem sit aliquando magis simplex in se et aliquando minus simplex vel e converso. Unde compositum semper est aeque compositum dum est; et similiter simplex, 160 quantumcumque componat cum aliis, tamen semper est in se aeque simplex dum est. Et sicut est de isto, ita est de multis aliis. Alia regula est: si singulare de singulari et plurale de plurali et e converso; ideo sequitur 'homo est animal, igitur homines sunt animalia\ Notandum quod ista regula non habet veritatem quando alterum IM illorum nominum plurahs numeri non praedicatur vere de ahquo subiecto. Et propter hoc non sequitur 'Deus est ens, ergo dii sunt entia\ quia illud subiectum 'dii' non dicitur vere de ahquo subiecto, immo nec de se ipso. Haec enim praedicatio est falsa 'dii sunt dii\ Simihter, si nullus homo esset nisi unus, haec consequentia non valeret 'homo est 170 animal, igitur homines sunt animaha', quia antecedens esset verum et consequens falsum, quia sua conversa esset falsa, scihcet 'animaha sunt homines\ cum quaehbet singularis sit falsa. Simihter, praedicta regula habet instantiam quando alter terminorum importat rem quae est plures res, quamvis non semper sit neganda con- 175 sequentia tahs. Et ideo ista consequentia non valet 'persona est deitas, igitur personae sunt deitates'. Simihter habet instantiam quando alter terminorum est in recto et alter in obhquo. Et ideo non sequitur 'effectus est a causa, igitur effectus sunt a causis\ Si enim Deus se solo produceret omnes effectus, antece- iso dens esset verum est consequens falsum. Similiter non sequitur 'hominis est asinus, igitur hominum sunt asini', nam posito quod omnes homines non habeant nisi unum asinum, et tamen sunt plures asini, antecedens est verum et consequens falsum. Simihter, regula praedicta habet instantiam quando est praedicatio IM per accidens et contingens, quantumcumque de utroque extremo verificetur esse tam in singulari quam in plurah. Et ideo non sequitur 'homo est caecus, igitur homines sunt caeci\ 158 idem] aliquid CV 4 159 vel] et A^BEV 4 160-62 et... est1 om. (ihom.) A A J B 161 componat] componatur D 162 isto] ista AA^EIV 4 , regula add. I 163-64 e conv. om. ABI 167 propter hoc] ideo C V 4 168 illud] hoc A, istud A 1 subiectum] nomen AA^B, pluralis numeri add. AXDE i m m o ] etiam add. BI 169 Haec] ista CV 4 praed. om. A^BDEI 170 unus] solus add. E, solus homo tunc add. C V 4 haec] ista C V 4 172 sua om. A ! DE conv.] consequentia add. AXDE !' essct] est A^DE, erit C V 4 falsa] haec add. AXDE scii. om. C V 4 173 c u m ] quia DE , sing.] cius add. A J DE sit] esset A J DE falsa] illo posito add. AXD 174 habet] patitur C „ term.] istonim C V 4 176-77 deitas... deitates] divinitas... divinitates EI 178-79 recto... in om. A^BDI 179 igitur] plures add. DE 180 Si enim] quia si A J DE oinnes] aliquos I 181-84 Sim i l . . . . falsum om. A 1 ! 183 sunt] sint A C V 4 187 plurali] particulari E

CONSEQUENTIAE EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

617

Similiter capit instantiam qnando alterum extremum est disiunctum. i9o Unde non sequitur 'omnis homo est caecus vel videns, ergo omnes homines sunt caeci vel videntes'. Simihter non sequitur 'homo est caecus vel videns, ergo homines sunt caeci vel videntes', nam si non essent nisi duo homines, et unus esset caecus et alter videns, antecedens esset verum et consequens falsum. 195 Aha regula est: si plurale de plurah et singulare de singulari; sicut sequitur 'homines sunt animaha, igitur homo est animaT. Ista regula et praedicta intelhgendae sunt quando singulare et plurale idem significant, quia si non haberent idem significatum non teneret consequentia.

[CAP.

8 D E REGULIS PER QUAS TENENT CONSEQUENTLAE INFERENTES NEGATTVAM EX

5

10

15

NEGATTVA]

Declaratis ahquibus reguhs deservientibus consequentiis inferentibus affirmativam ex affirmativa, nunc dicendum est de regulis per quas tenent consequentiae inferentes negativam ex negativa. Et est una regula complectens multas \ quae est tahs: a definitione ad definitum, a descriptione ad descriptum, a nominis interpretatione ad interpretatum, ab uno convertibihum ad rehquum, et e converso, tenet consequentia sive praeponatur sive postponatur negatio. Et sunt istae regulae intelligendae supponentibus omnibus terminis personahter et nulla aha variatione facta circa propositiones. Et ideo tales consequentiae non valent 'homo non est passio hominis, ergo risibile non est passio hominis,; 'animal rationale non est definitum, igitur homo non est definitum' et huiusmodi. Aha regula est: ab inferiori ad superius postposita negatione est 189 Simil.] etiam A 1 j capit.] praedicta (dicta A 1 ) regula add. AXDE disiunctum] distributum E 190 Unde] quia AXDE omnis et omnes om. AXB 191 Sim. non] nec etiam A J D, sed exp. A 1 191-92 Sim. ... videntes exp. A 1 , om. BI 192 nam] quia A 1 193 unus] alter A^DE et 1 om. CV 4 ,; alter] esset add. C 197 et] sicut E 193 teneret] valeret A 1 , haberent valorem C 194 cons.] consequentiae C CAP. 8 . - 3 Decl.] determinatis B, determinato de CV 4 4 affirmativa] tantum add. C 6 quae est om. AXBI 9 tenet] est bona AA 1 cons.] negative add. K 10 istae om. BI intcll.] ut prius add. A^DE 11 circa] tales add. B 13 rat.] mortale add. E 15 postp.] vel praeposita add. I

CAP. 8. - 1 Cf. Petrus Hispanus, Tractatus seu Summulae Logicales, tr. V, § § 6-9 (ed. L. M. De Rijk, 60ss.).

618

PARS III—3 CAP.

10

bona consequentia; sicut sequitur 'homo non currit, igitur animal non Sciendum quod quando praedicatio superioris de inferiori est necessaria, tunc est tahs consequentia simplex, quando autem tahs praedicatio est contingens, tunc dum tahs propositio est vera, est bona con- 20 sequentia, sed ut nunc solum; quando autem tahs propositio est falsa, tunc consequentia non valet. Unde si nuhus homo sit, haec consequentia non valet 'homo non currit, ergo animal non currit'. Per istam regulam tenent tales consequentiae 'asinus non est homo, igitur animal non est homo'; Tortitudo non est temperantia, igitur virtus non est temperan- 25 tia', et huiusmodi multae. Aha regula est: a superiori ad inferius praeposita negatione est bona consequentia; sicut sequitur 'Sortes non est animal, ergo Sortes non est asinus'. Intehigendum quod tahs consequentia semper est simplex, sive descendatur ad inferius per se sive ad inferius per accidens. Et ideo tales consequentiae sunt bonae 'aggregatum per accidens non est animal, igitur aggregatum per accidens non est homo albus'; 4ens per accidens non est homo, igitur ens per accidens non est homo niger', et sic de ahis. Sed intelhgendum quod tales consequentiae non valent quando ah- 35 quod adverbium vel praepositio cum suo casuah vel ahqua determinatio aequivalens tah sequitur negationem in prima propositione. Et propter hoc tales consequentiae non valent 'homo non est necessario corpus, ergo homo non est animaT; 'homo non est necessario coloratus, ergo homo non est albus'. Si tamen iha determinatio poneretur uniformiter in 40 antecedente et consequente, frequenter valeret consequentia. Ahquando tamen non valeret; sicut non sequitur 'homo non est primo corpus, igitur homo non est primo animaT. Simihter non sequitur 'Sortes non est primo animal, ergo Sortes non est primo homo', intehigendo per 45 'primo' quod inter subiectum et praedicatum non sit medium. Aha regula est: a negatione inferioris ad negationem superioris, sumpti cum signo universali affirmativo, vel stantis immobihter, est 19 u l i s 1 om. C V 4 cons.] necessaria et add. C V 4 20 tunc om. A X CV 4 : d u m ] si BE, et CV 4 , cum I , propos.] praedicatio CV 4 vera] tunc CV 4 21 sed] est add. A, om. CEV 4 propos.] praedicatio C V 4 22 tmnc om. A C V 4 , sit] currit B 24 u l e s ] omnes istae CV 4 , omnes tales I 27 praep. ] postposita K, vel postposita add. I 29 asinus] homo AXDE 30 Int.] est add. AA X DE 31 ad inf. om. A B ;; ideo] omnes add. AXDEI 34 homo 1 ] albus add. K niger] albus A 1 et... aliis om. CEV 4 35 Sed] tamen C V 4 36 pracp.] propositio E aliqua] alia BE determ.] vel add. C V 4 37^38 propter hoc] ideo A C V 4 38 corpus] animal A, animatum add. CV 4 40 tamen] autem C V 4 43 non om. A 1 „ Sortes] homo I 44 per] ly add. E 47 stantis] stante CEV 4

CONSEQUENTIAE EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

619

bona consequentia; sicut sequitur 'Sortes non est iste homo, ergo Sortes non est omnis homo\ 50 Sed intelligendum est quod talis consequentia non est semper consequentia simplex; sed quando illud superius praedicatur necessario de illo inferiori, tunc est consequentia simplex; quando contingenter solum, tunc dum illa propositio est vera, est consequentia bona, quando non est vera, consequentia non valet. Unde dum Plato est homo, ista con55 sequentia est bona 'Sortes non est Plato, igitur Sortes non est omnis homo\ sed quando Plato non est homo, tunc non valet consequentia. Ex isto patet quod si 'differre', 'esse aliud', 'distingui' significent idem quod 'non esse idem\ tales consequentiae valent: 'Sortes differt a Platone, ergo Sortes differt ab omni homine'; 'Sortes est alius a Platone, 6o igitur Sortes est alius ab omni homine'; 'Sortes distinguitur a Platone, igitur Sortes distinguitur ab omni homine\ sicut ista consequentia est bona 'Sortes non est Plato, ergo Sortes non est omnis homo'. Si autem 'differre', 'esse ahud', 'distingui' significent idem quod 'esse non idem', tunc consequentia non valet. 65 Verumtamen potest distingui de 'non idem', quia uno modo potest esse terminus relativus, alio modo potest esse terminus mere infinitus. Si sit terminus relativus, tunc non valet ista consequentia 'Sortes differt a Platone, igitur Sortes differt ab omni homine', sicut non sequitur 'Sortes non est idem Platoni, igitur Sortes non est idem omni homini'. 70 Cuius ratio: quia si 'non idem' sit terminus relativus, li non, eo quod est pars dictionis, non habet aliquam vim mobilitandi vel immobilitandi terminum sequentem; et ideo terminus sequens eodem modo stabit mobiliter vel immobiliter sicut si quicumque alius terminus relativus sibi adderetur. Et ideo sicut in ista 'Sortes est idem omni homini', 75 H homini stat mobiliter, ita quod sub ipso contingit descendere, sic in ista 'Sortes est non idem omni homini' stabit 'homini' mobiliter et contingit sub eo descendere, et ita sequitur 'Sortes est non idem omni homini, ergo Sortes est non idem Sorti'. Si autem 'non idem' sit ter50 Sed... quod om. CV 4 52 illo om. AXE quando] autem add. CV 4 cont.] condicionaliter A 1 53 quando] si autem propositio CV 4 54 est 1 ] sit CV 4 vera] tunc add. CV 4 56 est] Plato add. C homo om. E | tunc om. ACV 4 58 non] est add. B tales] istae CV 4 valent] sunt bonae A J DE 62 Si autem] Sed si A J DE 67-68 Sortes... sequitur om. AXD 69 non est 1 ] est non K ;i Sortes 1 om. CV 4 non est 1 ] est non K 70 Cuius ratio om. A ! D ! non 1 om. K non 1 ] idem add. A 71-72 immob.] aliquem add. B, alium add. I 72 ideo] talis add. CV 4 /5 mobil.] immobiliter C sub ipso om. ABI ; sic] ita AXDE, sicut C 76 stabit homini 1 ] ly homini stabit A 1 stabit] li add. C, ly add. V 4 homini 1 ] homo V 4 77 sub eo om. ABI 77-78 est non... est non] non est... non est K

620

PAHS m - 3 CAP. 8

minus mere infinitus, tunc vel talis propositio erit impropria 'Sortes est non idem omni homini', pro eo quod casus dativus sequitur nomen so non relativum, vel si sit propria, negatio - cum sit pars termini - non habet virtutem super terminum sequentem ad mutandum eius suppositionem. Et per consequens h homini stabit mobihter, et tunc erit haec falsa 'Sortes est non idem omni homini,> quia infert istam 'Sortes est non idem Sorti'. Et tunc tahs consequentia non valebit 'Sortes est ahus ss a Platone, igitur Sortes est ahus ab omni homine'; nec infertur negativa ex negativa sed affirmativa ex affirmativa. Et si q u a e r a t u r , quis sensus est magis de virtute sermonis, d i c e n d u m quod dialectici magis utuntur primo. Et ideo omnes t r a c t a n t e s s o p h i s m a t a , quos ego vidi, dicunt tales conse- 90 quentias esse bonas 'Sortes distinguitur a Platone, ergo Sortes distinguitur ab omni homine'; 'Sortes differt ab asino, ergo Sortes differt ab omni animali\ Et simihter tales 'Sortes differt ab animah, igitur Sortes differt ab homine'; 'Sortes est ahus ab homine, igitur Sortes est ahus a Sorte' et huiusmodi. Et super istum sensum dant regulas suas, videhcet quod 95 ad ahetatem vel differentiam superioris sequitur ahetas et differentia inferioris; et quod isti termini 'differre', 'esse aliud', 'distingui' et huiusmodi, habent naturam confundendi terminum sequentem confuse et distributive, si prius stetit immobihter, et quod habent vim immobihtandi terminum sequentem, si prius stetit mobihter, et huiusmodi, quae 100 omnes ad istas reduci possunt. Sed a 1 i i ab istis communiter utuntur aho modo. Et secundum istas diversas significationes istorum terminorum debet de consequentiis multis diversimode dici. Unde p r i m i, qui dicunt quod 'differre\ 'esse ahud\ 'distingui' 105 significant idem quod 'non esse idem\ debent negare multas consequentias in quibus arguitur ab ahquo istorum, sumpto cum determinatione adverbiah sequente vel aequivalente, ad ipsum sine tah determinatione sumptum. Et tamen si tahs determinatio praeponeretur, esset consequentia bona. Unde tales consequentias habent negare 'hoc distinguitur 110 79 mere] absolutus add. C vel om. ADE erit] est CEV 4 , sit I 81 non 1 s. lin. A, vel C V 4 ;j termini] dictionis C V 4 82-83 suppos.] vel mobilitatem add. CEV 4 85 tunc] ideo C V 4 88 sermonis] proprius add. A 89 dicend.] dico A, respondeo D, responsio E, est add. B . primo] modo add. A^BDI, scilicet non esse idem add. (ultra) A 1 ideo om. C V 4 90 tract. soph.] tractatus sophistici C 93 simil.] omnes add. B tales] consequentias dicunt esse bonas add. A J DE 95 et huiusm. om. C V 4 istum] hunc C V 4 96 vel] et A X BI 97 ct 1 ... dist. om. A 97-98 isti... huiusm. om. BI 98 naturam] virtutem CFV 4 Gem. 101 i s u s ] huiusinodi A 1 103 debet] oportet C V 4 cons.] consequentibus ADI 105 dicunt] scilicet add. ABDE

CONSEQUENTIAE EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

621

formaliter ab hoc', puta 'essentia divina distinguitur formahter a paternitate, ergo essentia divina distinguitur a paternitate'; 'hoc per accidens distinguitur ab hoc, ergo hoc distinguitur ab hoc\ Nam haec est vera 'essentia divina non est formahter paternitas' et tamen haec est falsa 115 'essentia divina non est paternitas', et per consequens antecedens primae consequentiae est verum, et tamen consequens falsum, secundum e o s, si illae duae aequipolleant istis duabus. Simihter haec est vera 'Deus non est per accidens idem Deo* et tamen haec est falsa 'Deus non est idem Deo', ergo secunda consequentia non valet si istae duae aequivaisoleant istis duabus. Et tamen istae consequentiae sunt bonae 'essentia divina formahter distinguitur a paternitate, ergo essentia divina distinguitur a paternitate'; 'Deus per accidens distinguitur a Deo, ergo Deus distinguitur a Deo\ sicut istae sunt bonae 'essentia divina formahter non est paternitas, igitur essentia divina non est paternitas'; 4Deus per 125 accidens non est Deus, igitur Deus non est Deus\ Et ideo i l l i qui dant regulas praedictas sophisticas quod 'ad ahetatem superioris' etc., et negant tales propositiones 4homo distinguitur per accidens ab homine\ 'essentia divina distinguitur formahter a paternitate\ 'homo est ahud per accidens ab animah', non dicunt consequenter. 130 A 1 i i autem tales consequentias 'a distinguitur formahter a b, igitur a distinguitur a V\ 'a distinguitur per accidens a b, igitur a distinguitur a V, habent concedere, sicut sequitur 'a non est idem formahter b, igitur a non est idem 'a non est idem per accidens b, igitur a non est idem b\ Et tunc haec est falsa 'essentia divina distinguitur formahter 135 a paternitate' et ista simihter 'essentia divina distinguitur per accidens a paternitate', sicut utraque istarum est falsa 'essentia divina est non eadem formahter paternitati\ 'essentia divina est non eadem per accidens paternitati\ Sed ista est concedenda 'essentia divina non est eadem formahter paternitati'. Et timc de istis propositionibus est proportionahter 140 dicendum sicut de istis 'Deus est non idem per accidens Deo\ 'Deus est per accidens idem Deo\ 'Deus non est per accidens idem Deo\ 113 hoc 1 om. CE 115-16 primae... est] potest essc B 116 tamen om. A J BE 123 istae] conscquentiae add. AXD 125 illi om. ACV 4 126 soph.] sophistanim BD, sophismatum K ,| et] etiam D 128 aliud] animal add. BI 129 cons.] convenienter EI 131 dist.*] formaliter a c, ergo a distinguitur a c add. CV 4 132 non... form.] cst formaliter non idem A, est non idem formaliter BDE 133 non est idem 1 ] est non idem ABDE non est 1 ] est non AXBDI 133-^34 non est] est non E 135 divina] formaliter add. B 136-37 est 1 ... form.] est f. non eadem A 136 est non] non est AA^CV 4 137 est non] non est A X I n o n . . . accid.] est per accidens non eadem AD, est non per accidens eadem E „ per accid.] formaliter CV 4 138 non est] est non E 140 est non] non est A 1 ! „ est... accid.] cst pcr accidcns non idem A 140-41 Deus 1 ... Deo 1 om. AXBD 141 accid. 1 ]

622

PAJLS III—3 CAP. 8

'Deus distinguitur per accidens a Deo', 'Deus per accidens distinguitur a Deo', quia omnes sunt falsae praeter istam 'Deus non est per accidens idem Deo'. Ita omnes aliae sunt falsae praeter istam 'essentia divina non est eadem formaliter paternitati', s e c u n d u m i s t a m o p i n i o - u s n e m. Et ideo utraque istarum est neganda, s e c u n d u m i s t a m o p i n i o n e m , 'essentia divina est eadem formaliter paternitati', 'essentia divina distinguitur formaliter a paternitate', sicut utraque istarum est neganda 'Deus est idem per accidens Deo', 'Deus distinguitur per accidens a Deo\ iso Alia regula est: a negatione alicuius ad negationem eiusdem cum aliqua determinatione est bona consequentia; sicut sequitur 'Sortes non est homo, igitur Sortes non est per accidens homo'; 'Sortes non currit, igitur Sortes non currit velociter\ Et ideo tales consequentiae sunt bonae 'grammaticus non distinguitur a clerico, ergo grammaticus non distin- 155 guitur a clerico in quantum logicus'; 'natura specifica non est differentia individuahs, igitur natura specifica non est reahter differentia individualis'; 'homo non est humanitas, igitur homo non est reahter humanitas,; 'entitas non est unitas, igitur entitas non est reahter unitas'. Et si d i c a t u r quod tunc sequeretur 'homo non est asinus, 160 ergo homo non est idem specie asino', d i c e n d u m quod regula est intehigenda quando nuha fit variatio circa ahos terminos propositionum nisi appositio tahs determinationis vel ablatio. Nunc autem in proposito 'asinus' in antecedente accipitur in recto et in consequente in obhquo, ideo non valet 'homo non est asinus, ergo homo non est idem specie i65 asino', sed sequitiu: 'ergo homo non est specifice asinus'. Sciendum quod quando iha determinatio est adverbium vel aequivalens adverbio, semper est regula bona. Si autem sit adiectivum vel praepositio cum suo casuali, de quo ihud determinabile non oportet quod praedicetur, quamvis de utroque ahquid verificetur, tunc non valet. 170 non add. E , non... Deo 1 ] non per accidens idem est Deo A, per accidens non est idem Deo A 1 , non est idem per accidens Deo C, est pcr accidens non idem Deo D, est non idem pcr accidens Deo I, om. E 142-43 Deus 1 ... Deo om. (hom.) AE 143 quia] quae C V 4 143-44 non... Deo] est per accidens idem non E 144-45 non est] est non E 145-46 sec. ... opin. om. A X D 146-47 sec. ... opin. om. A X CEV 4 147-49 cssentia 1 ... neganda om. (hom.) AXE 149 cst] non add. E 151 est] quod add. C V 4 153 est a ] homo albus vel ergo Sortes non est add. E 155 g r a m m . 1 ] grammatica C V 4 clerico] logica C V 4 , logico EK 156 clcrico] logico CEKV 4 !! est] realiter add. C 1 157 realiter om. C 161 specie] in specie tantum A , genere E ;; quod] ista add. A 163 Nunc autem] non est autem sic ABE i, propos.] l y add. E 164 asinus] homo AA^BDIK, enim add. E 165 specie] in specie tantum A 1 , gencre E 166 ergo om. A A B j, spec.] specie B, idem genere E 167 Sc.] est add. DEI 168 est] bona consequentia et add. A 169-70 non... quod om. E 170 tunc] enim add. A 1 valet] oportet quod consequentia valeat A

CONSEQUENTIAE EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

623

Et ideo non sequitur 'Sortes non est homo, igitur Sortes non est homo mortuus'; nec sequitur 'Sortes non est albus, igitur Sortes non est albus secundum dentes\ Intelligendum etiam est quod regula est vera quando negatio prae175 cedit tam determinans quam determinabile.

[CAP.

9 . D E REGULIS DESERVIENTTBUS CONSEQUENTIIS INFERENTIBUS NEGATTVAM EX AFFIRMATTVA VEL E CONVERSO]

5

10

15

20

Post haec videndum est de regulis deservientibus consequentiis inferentibus negativam ex affirmativa vel e converso. Et est una regula talis: ab affirmatione contrarii sequitur negatio alterius contrarii; sicut sequitur 'Sortes est albus, igitur Sortes non est niger'. Ex isto patet quod in motu idem subiectum primum non est simul sub contrariis. Nam, sicut dictum est p r i u s \ ab inesse ad esse respectu subiecti primi est bona consequentia, et per consequens sequitur 'isti subiecto primo inest albedo, ergo istud subiectum est album'; et ultra sequitur 'illud subiectum est album, igitur non est nigrum'; et ultra 'igitur isti non inest nigredo tamquam subiecto primo', et per consequens idem non est simul sub albedine et nigredine. Alia regula est: a negatione unius contrarii ad positionem alterius est bona consequentia; sicut sequitur 'Sortes non est sanus, igitur Sortes est aeger'. Sciendum est quod quaedam sunt contraria mediata, quaedam immediata. De contrariis mediatis non intelligitur regula, sed de contrariis immediatis tenet; sed numquam est consequentia simplex, nisi esse praedicetur necessario de subiecto. Si autem praedicetur contingenter, tunc est consequentia ut nunc solum, quia quando talis propositio est vera, tunc est consequentia bona; sicut quando haec est vera 'Sortes est\ 171 non 1 om. C 172 mortuus trp. p. homo 1 (lin. 171) A 174 cst vera] habet (debet DE) intelligi ADE, intelligitur B, om. A 1 175 determ.] determinatum CEV 4 CAP. 9 . - 5 ab] ex E 6 Sortes 1 ] non add. A 1 7 niger] et add. CDE ., primum] proprium I 8 simul] idem C 9 sequitur om. CDV 4 10-11 et... album om. A 1 11 est 1 ... igitur om. A • igitur] illud subiectum add. A A 1 13 idem] illud BDE, quod I, om. A 1 14 unius om. AA^BDEI ii posit.] affirmationem A alt.] contrarii add. C 15 Sortes 1 ] non add. A 1 17 quaedam] contraria add. B 18 mediatis] primis B sed om. ACV 4 19 tenet om. AXB 21 quia] et AB, autem C, om. I 22 vera 1 ] Sortes est add. A 1 tunc] ista A 1

CAP. 9. -

1

Cf. supra, cap. 6.

PARS III—3 CAP.

624

ista est bona consequentia 'Sortes non est sanus, igitur Sortes est aeger'; quando autem non est vera, tunc non valet consequentia. Intelligendum est etiam quod quandoque non oportet alterum contrariorum immediatorum verificari de subiecto; sicut si virtus et vitium sint contraria immediata, non oportet aliquod istorum de subiecto verificari, quia homo ante usum rationis nec est virtuosus nec vitiosus. Quandoque autem necesse est alterum contrariorum inesse suo subiecto; et tunc est consequentia bona, sed ut nunc solum, sicut d i c t u m e s t 2 . Verumtamen hic est sciendum quod nulla sunt contraria, nec mediata nec immediata, quin possint amoveri a subiecto per potentiam divinam, ipso manente. Unde etiam ignem posset Deus facere sine omni calore et aquam sine omni frigiditate. Aha regula est: a positione habitus sequitur negatio privationis et e converso; sicut sequitur 'Sortes est videns, igitur Sortes non est caecus'; et sequitur 'materia non est privata forma, igitur est informata forma\ Sciendum quod nomina privativa sunt in multiphci differentia. Ahquod enim est nomen privativum quod praecise dicit privationem et carentiam formae in ahquo cui additur, et tale nomen privativum aequivalet nomini infinito. Aha sunt nomina privativa quae important formam in ahquo non esse, connotando determinatum subiectum. Aha sunt privativa quae important in ahquo non esse formam talem nec esse posse, connotando determinatum subiectum, et tale privativum est hoc nomen 'caecus'; nam quando dicitur 4Sortes est caecus', importatur Sortem non videre nec videre posse per naturam, et tamen quod individuo eiusdem rationis cum Sorte non repugnat videre, sive quod non repugnat homini videre. Quantum ad prima privativa est dicendum quod semper a negatione formae ad nomen privativum est bona consequentia si esse exsistere 23 Sortes 1 ] non C, om. AEV 4 27 sint] duo add. C V 4 28 homo ante] qui non habet E 29 autem] etiam I 30 est] prius add. C V 4 31 sciendum] notandum A*D 32 a ] de A 1 subi.] etiam add. A X D, suo add. C 33 div.] Dei DV 4 „ ipso] et primo subiecto E, subiecto add. AXD 34 cal.] caliditate I aquam sine om. AA^BDDC , omni om. AXI 35 negatio priv. corr. irt privatio negationis A 37 forma 1 om. AE ; igitur] materia add. A J EK 38 multipl.] triplici AXDE 40 aliquo] subiecto E „ et... priv.] quod A 41 infinito] sicut 'incorniptibile', 'immortale' add. E 41-44 Alia... posse] Alia sunt privativa quae important in aliquo non esse formam talem nec esse nec posse, (m imo /.): non connotando determinatum subiectum. Alia sunt privativa quae important in aliquo non esse formam talem nec esse posse A 42 f o r m a m ] esse in aliquo non connotando f o r m a m add. A 1 „ non esse om. E ;; esse] non add. Brugis 498. 43 sunt] nomina add. C K V 4 44 tale] nomen add. C V 4 45 Sortes... caecus] Sortem esse caecum A A J D I 50 esse om. ABDI ,. exsist.] vel esse add. I 2

In paragrapho praecedenti.

10

25

30

35

40

45

50

CONSEQUENTIAE EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

625

verificetur de subiecto. De secundis privativis debet dici quod non valet talis consequentia a negatione formae ad positionem nominis privativi, nisi contineatur sub tali subiecto vel sit tale de quo universaliter nomen talis formae possit verificari. Et ideo non sequitur 'lapis non est iustus, 55 ergo lapis est iniustus\ quia haec est impossibihs 'omnis lapis est iustus' et semper fuit. Sed loquendo de tertiis, oportet addere quod tale nomen formae nec verificetur nec verificari possit de tah subiecto, et simul cum hoc quod ahquando tahs propositio non fuit impossibihs. Unde ista est vera modo 'Sortes est caecus', quia Sortes non videt nec videre potest, 60 et tamen ahquando non fuit haec impossibihs 'Sortes videt'. Unde si haec semper fuisset impossibihs 'Sortes videt', ista non esset modo vera 'Sortes est caecus'. Sed e converso semper est bona consequentia, nam semper ab affirmatione privationis ad negationem habitus sibi oppositi est bona consequentia. Unde de quocumque ista consequentia est bona 65 'a est caecus, igitur a non est videns'. Aha regula esr ista: ab affirmativa de praedicato infinito ad negativam de praedicato finito est bona consequentia; sicut sequitur 'Sortes est non albus, igitur Sortes non est albus\ Sciendum est quod ista regula habet instantiam quando alterum 70 extremorum accipitur in obhquo. Sicut si quihbet homo habeat asinum et bovem, haec est vera 'hominis est non asinus\ quia cuiushbet hominis est aliquis bos; et tamen haec est falsa 'hominis non est asinus', quia cuiushbet hominis est aliquis asinus. Simihter non sequitur 'quihbet homo videt non hominem, ergo quihbet homo non videt hominem', 75 nam si quihbet homo videret hominem et asinum, antecedens esset verum et consequens falsum. Simihter ista regula habet instantiam quando propositio est de praeterito vel de futuro; quia non sequitur 'Sortes fuit non albus, igitur Sortes non fuit albus\ nam posito quod Sortes uno tempore fiiisset albus 80 et aho tempore niger, antecedens esset verum et consequens falsum. 52 privativi] est bona consequentia add. A 1 55 iustus] iniustus A 1 56 tertiis] terminis CIV 4 , consequentiis add. A, privativis add. AXDE addere] concedere CV 4 57 taJi] aliquo A, om. AXBDI 58 fuit] fuerit CEI 59 quia] ergo E 60 et] cum hoc CEV 4 : non] bene E 61 ista] haec CV 4 62 conv.] a positione unius ad ncgationem alterius add. E 63 priv.] primi nominis CV 4 oppos.] semper add. BCDV 4 64 quoc.] semper add. E 66 ista om. AXBE 66-67 negat.] negationem A 1 , illius add. CV 4 68 albus... albus] animal... animal E 70 extrcm.] cxtremum A, istorum C, om. EV 4 homo] modo add. E habeat] unum add. A , asinum] equum BDEI 71 et] unum add. A 74 homo 1 ] non add. B non* mg. I, om. C " videt*] non add. I 75 hom. et om. CV 4 78 vel] et CV 4 quia] unde A 1 non mg. V 4 , om. C 7&-79 igitur... albus 1 mg. BV 4 , om. C 80 tempore] fuisset CV 4

OCKHAM, SUMMA LOGICAB

40

626

PARS III—3 CAP.

10

Similiter non sequitur 'Sortes erit non vivens, igitur Sortes non erit vivens'. Alia regula est: ad affirmativam de praedicato fmito sequitur negativa de praedicato infinito; sicut sequitur 'Sortes est albus, ergo Sortes non est non albus'. Ista regula, sicut prior, debet intelligi in terminis ss rectis et propositionibus de praesenti et non de praeterito nec de futuro. Alia regula est: ad negativam de praedicato finito sequitur affirmativa de praedicato infinito; sicut sequitur 'Sortes non est albus, igitur Sortes est non albus. Sciendum quod ista regula habet instantiam quando negatio additur 90 solum uni parti extremi. Et ideo non sequitur 'Sortes non est hgnum album, ergo Sortes est non-lignum album', quia si Sortes sit niger, antecedens est verum et consequens falsum, et hoc quia negatio additur solum isti termino 'hgnum', et non toti praedicato. Et ideo proprie loquendo non arguitur a negativa de praedicato finito ad affirmativam 95 de praedicato infinito, sed ad afFirmativam habentem unam partem praedicati quae est terminus infinitus, quia totum praedicatum est hoc totum 'non hgnum album', cuius una pars est 'non lignum\ Simihter ista regula habet instantiam quando de subiecto non verificatur esse exsistere. Hoc saltem est verum quando per subiectum 100 imphcatur ahqua uniri a parte rei. Quod dico propter terminos importantes simphciter simphcia, cuiusmodi sunt 'Deus\ 'angelus', et huiusmodi. Et ideo tahs consequentia non valet Sorte exsistente mortuo 'Sortes non est albus, ergo Sortes est non albus\ Simihter non sequitur 'homo albus non est homo, ergo homo albus est non homo\ nam po- 105 sito quod nuhus homo sit albus, antecedens est verum et consequens falsum. Veritas antecedentis patet, nam sequitur 'nuhus homo est homo albus, ergo homo albus non est homo'; et antecedens est verum, isto casu posito, ergo consequens est falsum. Falsitas consequentis patet, nam haec est falsa 'aliquis non homo est homo albus'; consequens est 110 falsum, quia quaehbet singularis eius est falsa, ut patet inductive. Si81 erit 1 ] est A^CV 4 , sed add. vel erit V 4 81-82 vivens... vivens] videns... videns CV 4 85-89 Ista... albus om. C 85 in] de AA 1 86 et 1 ] de add. A 1 , in add. B, et non in terminis obliquis et in add. V 4 87 est] quod add. BDEI 90 Sc.] est add. BDEI, tamen add. AXDE 92 nigcr] nigrum lignum A, ligniim B, alia littera: lignum add. A 1 95-96 a negativa... ad aflirm. ... ad affrrm.] ab affirmativa... ad negativam... ad negativam BDI 97 inf.] finitus A 100 esse om. BDI 100-01 per... impl.] subiectum implicat AB 102 cuiusm.] termini add. A 1 103 exs. mortuo] non exsistente A 107 homo* om. AA 1 108 antec.] istud add. CV 4 109 £ilsum] verum BDE 109-10 Falsitas... albus trp. p. falsum (lin. 107) AXD 109 Falsitas] primi add. AXD 110 nam... falsa] quia sequitur: homo albus est non-homo, igitur add. AXD „ homo] non add. A 1 110-11 cons. ... inductive] patet inductive, quia quaelibet singularis est falsa CIV 4

CONSEQUENTIAE EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

627

militer sequitur 'homo albus est non homo, igitur homo est albus'; consequens est falsum, isto casu posito, igitur antecedens. Similiter regula habet instantiam in illis de obHquo et in proposi115 tionibus de praeterito et de futuro, sicut priores; et ita regula tenet in terminis simphcibus cum constantia subiecti et de recto et de praesenti. AHa regula est: ad negativam de praedicato infinito sequitur affirmativa de praedicato finito; sicut sequitur 'Sortes non est non albus, igitur Sortes est albus'. Et debet intelHgi ista regula sicut prior, sciHcet 120 in propositionibus de recto et de praesenti et cum constantia subiecti. Per constantiam autem subiecti intelHgitur quod esse exsistere praedicetur de subiecto significative sumpto; et ideo talis consequentia non valet 'homo albus non est non homo, ergo homo albus est homo\ si haec sit falsa 'homo albus est\ 125 E t s i d i c a t u r quod alterum contradictoriorum dicitur de quoHbet3, igitur altera istarum erit vera 'homo albus est homo\ 'homo albus est non homo\ quamvis nullus homo sit albus: SimiHter sequitur 'homo albus est homo albus, igitur homo albus est homo\ per regulam p r i u s 4 datam 'ab inferiori ad superius est !3o consequentia simplex\ sed antecedens est necessarium, cum propositio in qua praedicatur idem de se sit necessaria; igitur consequens est necessarium, et per consequens haec disiunctiva est necessaria 'homo albus est homo vel homo albus est non homo': Ad p r i m u m istorum d i c e n d u m quod non semper alterum 135 contradictoriorum incomplexorum dicitur de quoHbet, sed oportet ad hoc addere quod de Ulo subiecto verificetur esse exsistere. Unde si nullus homo sit, neutra istarum est vera 'homo est animal', 'homo est non animal\ et hoc quia in utraque istarum impHcatur falsum. Propter hoc enim quod utraque istarum 'homo est animaT, 'homo est non 140 animaT est simpHciter affirmativa, impHcatur quod aHquod compositum 113 est om. B C V 4 114 habet inst.] non habet intelligi A 115 sicut priores om. A A 1 • ita] i s u EI, ista add. C V 4 118-19 albus... albus] homo... homo A 119 prior] priores A^CDE scil. om. C V 4 121 esse om. BDI 123 h o m o 1 ] albus add. C V 4 124 falsa] vel add. C V 4 125 dititur] verificatur C 126 crit] est AXEI ;; h o m o 1 ] si haec sit falsa add. A 1 , vel add. C D V 4 127 quamvis] licet C V 4 128 Simil.] Item, bcne A 1 , Unde bene DE 129 datam] positam C V 4 , quod add. BDE 130 sed] et A, si B C E necess.] sed hoc antecedens est necessarium add. BE 130-32 cum... necessarium] ct maximc in proposito, cum idem praedicetur de se in anteccdente, et per consequens est necessarium, et si antecedens ergo consequens CV4Gem. 135 sed] hoc add. C 135-36 ad hoc om. AA X C 136 esse om. ABIV 4

Cf. Aristot., Periherm., c. 7 (17b 26-28); Metaph., IV, c. 8, t. 29 (1012b 10-13). Supra, cap. 6, lin. 22-23. 8

4

628

PARS III—3 CAP.

10

ex corpore et anima sit homo, quod est simphciter falsum, et ideo utraque istarum est falsa. Ad s e c u n d u m d i c e n d u m quod haec consequentia est bona 'homo albus est homo albus, igitur homo albus est homo', sed antecedens non est necessarium, immo est contingens; nec omnis pro- us positio in qua praedicatur idem de se est necessaria, immo aliquando est impossibihs. Haec enim est impossibihs omne verum de necessitate est verum' et simihter ista omne verum contingenter est verum', et tamen praedicatur idem de se. Et quod dicit B o e t h i u s 5 quod 'nulla propositio est verior illa in qua idem praedicatur de se\ debet sic in- 150 telhgi: quod nulla propositio in qua praedicatur ahquid ahud de subiecto sine omni determinatione compositionis vel totius propositionis est verior illa in qua praedicatur idem de eodem sine omni tah determinatione. Ita quod nulla propositio in qua 'homo' subicitur est verior illa in qua tam subicitur quam praedicatur 'homo' sine omni determinatione 155 compositionis vel propositionis. Unde nulla talis 'homo albus est homo', 'homo albus est animaT, 'homo albus currit', et sic de huiusmodi, est verior ista 'homo albus est homo albus\ et tamen ista 'homo albus potest esse homo' est verior ista 'homo albus est homo albus'. Sic igitur B o e t h i u s comparat propositiones de praesenti, sine omni deter- 160 minatione compositionis, in qua subiritur idem et non praedicatur idem, ad unam propositionem de praesenti, sine omni determinatione compositionis, in qua idem tam subicitur quam praedicatur. Et tunc nulla tahs est verior illa in qua praedicatur idem de se, et tamen quaehbet istarum ahquando est contingens. 1« Aha regula est: ab affirmativa de una specie speciahssima ad negativam de alia specie speciahssima condividente est bona consequentia; sicut sequitur 'Sortes est homo, igitur Sortes non est asinus'. Sed e converso non sequitur: non enim sequitur 'angelus non est asinus, igitur angelus est homo\ 170 141 anima] homo anima intellcctiva sit, quod est homo CV 4 142 est] simpliciter add. A 1 145 immo est] sed CV 4 146 aliquando] simpliciter add. A 1 147 est 1 ] contingens et aliquando add. C V 4 149 Et quod] quod autem CV 4 150 se] ipso add. E 151 subiecto] sumpto add. AB X 152 omni om. A CEV 4 155 subicitur] homo add. E 156 vel] totius add. AB ;; Unde] Et ideo CV 4 158-59 albus*... albus 1 om. AXE 159 Sic igitur] Et sic CEV 4 160 pracsenti] vel de possibili add. mg. Gem. 161 et... idem om. A X BDI 164 tamen] tunc CV 4 165 aliqu. om. AA 1 169 non a ... sequitur 1 om. AA^CEIV 4 169-70 angelus... angelus] asinus... asinus K

Cf. Boethius, In librum De interpretatione, ed. la, lib. II et ed 2a, lib. VI (PL 64, 387s., 628ss.). 5

CONSEQUENTIAE EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE

629

Sciendum quod ista regula est vera de speciebus specialissimis condividentibus et est vera de speciebus specialissimis mere absolutis, sed de speciebus quarum una est mere absoluta et alia relativa vel connotativa, vel de pluribus relativis vel connotativis non valet. Non enim se175 quitur 'Sortes est homo, igitur Sortes non est pater', et tamen 'pater' est species speciahssima. Et si d i c a t u r quod 'pater' non est species speciahssima sed 'paternitas', et bene sequitur 'Sortes est homo, igitur Sortes non est paternitas', d i c e n d u m est quod 'pater' est species speciahssima. 180 Cuius ratio est, nam 'ad ahquid' vel relatio est unum praedicamentum importans veras res et pro eis supponens, igitur similiter species suae supponimt pro rebus et res important; igitur si 'paternitas' sit species, oportet quod supponat pro re. Et quaero: pro qua re ? Nonnisi pro illo qui est pater, nec ahud significabit nisi consignificando. Et hoc facit 185 'pater'; igitur si 'paternitas' sit species, 'pater* erit species. Ideo dicendum est quod apud A r i s t o t e l e m 'pater' et 'paternitas' vel erant nomina synonyma 8, et tunc manifestum est quod si 'paternitas' sit species speciahssima, 'pater' erit species speciahssima; vel 'paternitas' significabit suum concretum, ita quod hoc nomen 'pater' 190 erit 'paternitas', sicut hoc nomen 'pater' est relativum et ad ahquid. Manifestum est enim quod hoc nomen 'pater', cum dicatur ad convertentiam, est relativum et ad aliquid; et tunc sicut ad ahquid non est praedicamentum sic nec 'paternitas' est species speciahssima. Et ideo forte non est ahquod nomen impositum illi praedicamento, nisi aequi195 vocum, quod significat aequivoce tam res quae significantur per nomina inferiora relativa quam ipsa nomina relativa. Unde relatio significat et haec et illa, et ideo in uno sensu est haec vera 'pater est relario' et simihter ista 'Sortes est relatio', sicut haec est vera 'Sortes est pater', et in aho sensu haec est falsa 'Sortes est relatio'. 172 vera... spec. om. A J BDI 173 spec.] specialissimis add. A, mere absolutis add. I mere om. AA X B rel.] respectiva AE 174 pluribus] speciebus add. CV 4 rel.] respectivis E valet] est vera A 1 178 et] nam B 179 est1 om. A J B C V 4 180 unum om. A J BDI 181 veras] plures E similiter] sequitur B, om. AE 183-84 illo qui] illa quae A, re quae CV 4 184 aliud] aliquid A, aliquid aliud I facit] ly add. E 185 species 1 ] oportet quod add. A erit] sit A 187 vel om. AA 1 188 sit] 4 1 4 fuit CV , est DEI special. ] et CV , quod add. A erit... special."] et e converso CV 4 189 paternitas] pater E 191 enim om. CV 4 192 rclat. ... sicut om. AXB relat. et om. D tunc om. CV 4 1 aliquid 1 ] ct add. AXB 193 sic] sicut AXB patern.] igitur add. AXB est] erit AXBDI 194 illi] praedicto add. CV 4 195 quod] quia EI, om. A 1 quae sign.] significatas CV 4 196 et om. A X BCEV 4 199 falsa] vera A 1 8

Cf. supra, Pars I, c. 7.

630

PARS III—3 CAP.

10

Habet etiam ista regula instantiam de speciebus tam connotativis 200 quam relativis, quia non sequitur 'Sortes est pater, igitur Sortes non est filius', nec sequitur 'Sortes est linea, igitur Sortes non est superficies', secundum principia A r i s t o t e l i s loquendo. Alia regula est: ab affirmativa de uno genere ad negativam de alio genere non subalterno est bona consequentia; sicut sequitur 'Sortes est205 corpus animatum, igitur Sortes non est corpus inanimatum'. Sciendum est quod ista regula non est generaliter vera, sed tantum est vera quando unum genus universaliter removetiu: ab alio. Quando autem unum genus praedicatur de alio, quamvis particulariter solum, non valet consequentia, quia non est inconveniens idem contineri sub 210 diversis generibus. Et ideo non sequitur 'Sortes est substantia, igitur Sortes non est quantitas', secundum principia A r i s t o t e l i s . Et si d i c a t u r quod secundum P h i l o s o p h u m , I Posteriorttm 7, haec est immediata 'nuha substantia est quantitas', et universahter quaehbet negativa in qua removetur unum praedicamentum ab 215 aho est immediata, d i c e n d u m quod A r i s t o t e l e s falso ahegatur in iho passu, quia non facit ibidem mentionem nec de substantia nec de quantitate nec de ahquibus praedicamentis, sed tantum docet quae negativa est immediata. Pro tota parte praecedente est notandum primo quod omnes prae- 220 dictae regulae intehigendae sunt quando omnes termini supponunt personahter et significative, quia si termini supponerent materiahter vel simphciter, non tenerent. Secundo notandum quod multae regulae quae ponuntur deservire consequentiis ex omnibus affirmativis, deserviunt etiam consequentiis ex 225 affirmativa et negativa et e converso. Sciendum etiam quod multae regulae de praedictis non tenent in propositionibus de praeterito et de futuro; sicut non sequitur 'Sortes fiiit albus, igitur Sortes non fuit niger', nec sequitur 'Sortes fuit sanus, ergo Sortes non fuit aeger'. Et ita de multis ahis, quas longum esset pertractare. 230 200 etiam] autem CV« de] in A C V 4 202 Sortes 1 ] non add. C V 4 203 loqu. om. CI 204 negat.] nomen B |j alio BI 209 autem] etiam I, om. B genus om. AA 1 alio] reliquo B C I V 4 211 Sortes] non add. A 1 213-14 sec. Phil. I Post.] Phil. I Post. dicit quod A 216 i m m e d . ] fclsum B, falsa I, vera DE 217 in] illa parte et in toto add. A A J D .. passu] processu AB, et in isto modo illo processu add. E 218 nec de] et de D I a l i q u . ] aliis A 220 Pro] Unde praem. C not. primo] scicndum CV4 221 omnes om. AE 222 quia] et A 228 Sortes] non add. A 1 229 sequitur om. C V 4 Sortes 1 ] non add. AA J BDEIK fuit] est A 1 230 non om. AA^BDEK 7

Aristot., Anal. Poster., I, c. 23 (84b 24-31).

CONSEQUENTIAE EX PROPOSITIONIBUS [CAP.

DE

1 0 . D E REGULIS DESERVIENTIBUS CONSEQUENTIIS E X

DE M O D O ;

ET P R I M O

QUANDO SUNT

DE

TAM

ANTECEDENS

EODEM

QUAM

INESSE

631

PROPOSITIONIBUS CONSEQUENS

MODO]

Visum est de regulis deservientibus consequentiis ex propositionibus 5 de inesse, nunc videndum est de quibusdam regulis deservientibus consequentiis ex propositionibus de modo. Et primo, quando tam antecedens quam consequens sunt de eodem modo; secundo, quando altera propositionum est de modo et altera de inesse; tertio, quando una est de uno modo et alia de alio modo. io Circa primum primo dicendum est de consequentiis ex propositionibus de necessario, circa quas est una regula talis: ab inferiori ad superius sine distributione tam a parte subiecti quam a parte praedicati affirmative est bona consequentia; sicut sequitur 'Sortes de necessitate est animal, igitur Sortes de necessitate est substantia'; 'homo de necessi15 tate est substantia, igitur animal de necessitate est substantia'. Sciendum quod fere omnes regulae praedictae et prius positae sunt intelligendae circa propositiones de necessario quando sumuntur in sensu divisionis. Veritatem etiam habent circa propositiones de necessario quando sumuntur in sensu compositionis, si sint consequentiae simplices 20 ex illis de inesse. Si autem sint consequentiae ut nunc, non oportet quod teneant. Et ideo quamvis sequatur 'omne ens est in actu, igitur omnis homo est in actu', non tamen sequitur 'omne ens esse in actu est necessarium, ergo omnem hominem esse in actu est necessarium'; ita quod consequentia ex illis de inesse est bona ut nunc, illa vero ex necessariis 25 correspondentibus nec est simplex nec ut nunc. Sciendum est etiam quod quamvis a superiori sine distributione ad inferiora sub disiunctione sit bona consequentia arguendo a parte subiecti, non tenet tamen talis consequentia arguendo a parte praedicati. Unde bene sequitur 'corpus de necessitate est coloratum, igitur hoc cor30 pus de necessitate est coloratum vel illud corpus vel illud' et sic de singulis. Non tamen sequitur formaliter 'corpus de necessitate est coloCAP. 10. - 4 Visum est de] Viso de A, Visis istis C V 4 6 e x ] de CV 4 8 altera] reliqua ABDEI 12 sine distr.] non distributive B 14 animal... subst.] homo... animal E ,, homo] Sortes C V 4 16 praed. et om. C V 4 17 circa] quando CV 4 quando om. C V 4 21 est] esse A 1 actu] est necessarium add. A 1 24 illa vero] sed illa A^D, illa una B, de (ex D) propositionibus add. AXD ex necess.] de necessario AXD 25 simplex] consequentia simpliciter bona A 1 27 sub] sine A 1 , cum BI .! dis.] distributione BI, sumpta add. ADE 28 arg. om. AA^BDEI 30 vel illud 1 ] vel illud add. V 4 , om. A J BDEI ;; illud 1 ] de necessitate etc. add. A 1 , (corpus add. K) de necessitate est coloratum add. DIK 31 Non tamen] Et tamen non BI

632

PARS III—3 CAP. 10

ratum, igitur corpus de necessitate est album vel corpus de necessitate est nigrum\ et sic de singulis. Sicut, secundum opinionem A r i st o t e 1 i s S non sequitur 'materia de necessitate est sub forma, ergo materia de necessitate est sub hac forma vel materia de necessitate est 35 sub illa forma\ et sic de singuhs. Verumtamen tahs consequentia semper vel frequenter bona est secundum veritatem, nisi praedicatum aequivaleat in significando duobus contradictoriis. Et ex isto patet quod praedicatum in tah particulari de necessario supponit confuse tantum, quia scihcet non contingit descendere ad inferiora nec per disiunctivam nec 40 per copulativam. Circa consequentias ex una de necessario, sumpta in sensu compositionis vel ei aequivalente, et aha de necessario, sumpta in sensu divisionis vel ei aequivalente, est sciendum quod semper ab illa de necessario in sensu compositionis vel aequivalente ei ad aham de necessario 45 in sensu divisionis vel ei aequivalente est bona consequentia et e converso, si tam antecedens quam consequens sit singulare de subiecto quod sit nomen proprium, vel de subiecto quod sit praecise pronomen demonstrativum. Sicut bene sequitur 'Sortes de necessitate est homo, ergo haec est necessaria: Sortes est homo' et e converso; simihter bene sequitur 50 'hoc de necessitate est animal, - quocumque demonstrato -, igitur haec est necessaria: hoc est animaT et e converso. Sed si antecedens sit universale vel particulare vel de subiecto composito ex pronomine demonstrativo et termino communi, non valet consequentia; sicut non sequitur 'omnis homo de necessitate est Deus, igitur haec est necessaria: omnis 55 homo est Deus'; nec sequitur 'haec est necessaria: omne verum est verum, igitur omne verum de necessitate est verum\ Ita etiam ex particularibus non sequitur; sicut non sequitur 'iste creans de necessitate est Deus, ergo haec est necessaria: iste creans est Deus\ Tamen in isto ultimo casu bene sequitur e converso. Bene enim sequitur 'ista est 60 necessaria: iste creans est Deus, igitur iste creans de necessitate est Deus\ 32 corpus dc nec. om. C V 4 33 sic] ita AD , sing.] aliis ADEI 36 forma om. C V 4 37 vel] ut add. A X D 37 praed.] in tali particulari add. A 38 isto] hoc C V 4 39 tantum] secundum Philosophi viam add. A 1 43-45 et... ei om. B 43-46 et... aequiv. otn. (hom.) A 1 43 sumpta om. IV 4 44-46 est... aequiv. om. V 4 48 vel] sit add. C V 4 49-50 homo... h o m o ] animal... animal A 50 et... conv. om. A^DC 51 hoc] homo BCE 52 hoc] homo CE 53 de] ex CV 4 , om. B 55 omnis* om. BIK 57 Ita] Et praem. AXDE 58 sicut] semper B, similiter DI " non 1 ] enim add. B 60 Bene enim] sicut A C E V 4 ista] haec A C V 4

Secundum opinionem Aristotelis materia de necessitate cst sub forma. Cf. De gener. et corrupt., I, c. 5, t. 29 (320b 16-17). 1

CONSEQUENTIAE EX PROPOSITIONIBUS

DE

INESSE

633

Et hoc semper est verum, arguendo ex affirmativis. Si enim argueretur ex negativis, non valeret consequentia. Non enim sequitur 4haec est necessaria: hoc album non est nigrum, igitur hoc album de necessitate 65 non est nigrum'. Circa illas de possibih est sciendum quod singularis de subiecto quod est nomen proprium vel praecise pronomen demonstrativum, sumpta in sensu divisionis infert illam de possibih sumptam in sensu compositionis et e converso; sicut bene sequitur 'haec est possibihs: Sortes est 70 albus, igitur Sortes potest esse albus', et e converso. Simihter sequitur 'hoc potest esse nigrum, igitur haec est possibihs: hoc est nigrum', et e converso Sed si subiectum illarum propositionum fuerit terminus communis vel pronomen demonstrativum cum termino communi, tunc subiectum in illa de possibih, sumpta in sensu divisionis vel aequiva75 lente sibi, vel stat pro eo quod est vel pro eo quod potest esse. Si pro eo quod est, tunc praedicatum vel est terminus communis, vel pronomen demonstrativum solum, vel nomen proprium, vel pronomen demonstrativum cum termino communi. Si praedicatum sit terminus communis vel pronomen demonstrativum cum termino communi sive nomen pro80 prium, non valet consequentia ab una ad aham; sicut non sequitur 'hoc album potest esse nigrum, igitur haec est possibihs: hoc album est nigrum'. Nec sequitur 'haec est possibihs: hoc album est Sortes, igitur hoc album potest esse Sortes', propter falsam imphcationem in consequente. Multo magis si praedicatum esset terminus communis vel 85 sumptus cum termino communi, non valeret consequentia. Si autem stet pro eo quod potest esse, ab illa in sensu divisionis ad aham in sensu compositionis non valet consequentia; sicut non sequitur 'album potest esse nigrum, igitur haec est possibihs: album estnigrum\ Sed e converso, ex indefinita sequitur indefinita et ex singulari sequitur 90 singularis, sed ex universah non sequitur universahs; bene enim sequitur 'haec est possibihs: album est dulce, ergo ahquid quod potest esse album, potest esse dulce'. Ista consequentia patet; nam sequitur 'haec est posrsibihs: album est dulce', ergo duae propositiones sunt possibiles in quibus de pronomine demonstrante idem praedicantur ista duo 'album' et 62 e x ] omnibus add. C V 4 66 illas] illam CV 4 , conscquentias (quae fiunt om. A 1 ) ex propositionibus add. AA X DE 67 sumpta] sumptum C V 4 70 Simil.] bene add. A sequ. om. BI 71 nigrum 1 ] quocumque demonstrato add. AA X DE 72 Sed] sicut CV 4 , om. B 75 sibi] ei AA X D . Si] stat add. E 75-76 pro... est 1 ] primo modo A 80 una ad aliam] alia ad unam A 1 82 sequ.] etiam add. D 85 sumptus... communi] pronomen cum termino communi sumptum A 1 ., sumptus] sumptum I 88 album 1 ] Sortes A 1 , non add. I

PARS m - 3 CAP. 10

634

'dulce'; et ultra: igitur duae de possibili habentes idem subiectum, sci- 95 licet idem pronomen demonstrans idem pro subiecto, sumpto in sensu divisionis, sunt verae, puta tales duae 'hoc potest esse dulce', 'hoc potest esse album'. Quia sicut d i c t u m e s t 2 , illa de possibili habens pro subiecto pronomen demonstrativum praecise, sumpta in sensu compositionis, infert illam de possibili in sensu divisionis; igitur istae d u a e 100 'haec est possibilis: hoc est dulce', 'haec est possibilis: hoc est album' inferunt istas duas 'hoc potest esse dulce', 'hoc potest esse album'. Nunc autem sequitur 'hoc potest esse dulce, hoc potest esse album, igitur album potest esse dulce', sumpto subiecto pro eo quod potest esse; igitur a primo ad ultimum sequitur 'haec est possibilis: album est dulce, igitur 105 album potest esse dulce'. Sed universalis non infert universalem; non enim sequitur 'haec est possibilis: omne album est homo, ergo omne quod potest esse album potest esse homo\ Nec potest talis consequentia probari, sicut praecedens, eo quod per syllogismum expositorium quamvis inferatur indefinita particularis vel singularis, non tamen universalis. no Circa propositiones de contingenti sciendum est quod illa de contingenti sumpta in sensu compositionis et illa sumpta in sensu divisionis convertuntur si subiectum sit pronomen demonstrativum vel nomen proprium; sicut istae convertuntur 'hoc contingit esse album' et 'haec est contingens: hoc est album\ Sed si subiectum sit terminus communis 115 vel includens terminum communem vel participium, non oportet; non enim sequitur 'haec est contingens: hic creans est Deus; igitur hunc creantem contingit esse Deum\ Nec sequitur e converso 'hoc album contingit esse nigrum, igitur haec est contingens: hoc album est nigrum\ Ex quo patet quod differentia est inter illas de contingenti et illas 120 de possibili quantum ad consequentias inter eas. Nam illa de possibili habens pro subiecto terminum communem vel includens terminum communem vel participium, sumpta in sensu compositionis, infert illam de possibili in sensu divisionis. Sed sic non contingit in illis de contingenti. Non enim sequitur 'haec est contingens: Deus est creans; igitur 125 quod contingit esse Deum contingit esse creantem'; nec etiam sequitur 'ergo quod est Deus, contingit esse creans'. 99 sumpta] sumptum A 100 possibili] sumptum A 102 Nunc] non A 1 105 a] de CEV 4 est] potest esse B 105-06 igitur... dulce om. CV 4 109-10 quamvis] Iicet CV* 112 illa] alia B, secunda add. E : i sumpta om. AA J BDE 116 oportet] valet I 120 illas om. ABDEI 121 cons.] consequentiam AAXD 122 pro sub.] subiectum CV 4 123 part.] particularem I 124 in illis om. BCEIV 4 2

In p a r a g r a p h o praecedenti.

CONSEQUENTIAE EX PROPOSITIONIBUS

DE

INESSE

635

Circa illas de impossibili est sciendum quod quando subiectum est pronomen demonstrativum vel nomen proprium, illa m sensu compo130 sitionis et [illa] in sensu divisionis aequipollent; sicut istae aequipollent 'haec est impossibihs: hoc est album' et 'hoc non potest esse album\ Sed si subiectum sit terminus communis vel includens terminum communem vel participium, non aequipoilent; unde non sequitur 'haec est impossibihs: album est nigrum, ergo album non potest esse nigrum'. 135 Nec sequitur 'album non potest esse homo, igitur haec est impossibihs: album est homo\ Tamen sciendum quod quando accipitur ahqua de impossibih in qua negatur modus possibihtatis, sicut hic 'album non potest esse nigrum\ si sumatur in sensu divisionis, si subiectum suum non sit pronomen demonstrativum tantum nec proprium nomen, illa 140 propositio est distinguenda, eo quod subiectum potest accipi pro eo quod est vel pro eo quod potest esse. Si primo modo, sic nec universahs infert universalem nec particularis particularem nec singularis singularem; si secundo modo, particularis non infert particularem, sed universahs infert universalem. Unde non sequitur 'ahquid, quod potest esse album, 145 non potest esse homo, igitur haec est impossibihs: album est homo'; sed bene sequitur 'omne, quod potest esse album, non potest esse homo, igitur haec est impossibilis: omne album est homo\ Circa alias modales est sciendum quod quando subiectum est pronomen demonstrativum vel nomen proprium, illa in sensu composi150 tionis et illa in sensu divisionis convertuntur; sicut istae convertuntur 'hoc est per se animal, et 'haec est per se: hoc est animaT; et istae 'hoc scitur esse album' et 'haec est scita: hoc est album'; et istae 'hoc creditur esse asinus' et 'haec est credita: hoc est asinus'. Sed si subiectum sit terminus communis vel includens terminum communem tamquam partem 155 vel participium, non convertuntur. Unde istae non convertuntur 'album scitur esse homo' et 'haec est scita: album est homo'; nec istae 'album per se aedificat' et 'haec est per se: album aedificat'; nec istae 'album creditur esse homo vel Sortes' et 'haec est credita: album est homo vel Sor129 vcl... proprium om. AE 130 illa A 1 aequip. 1 ] aequivalent CV 4 , convertuntur E aequip." om. BCEIV 4 132 Sed si] Si autem C V 4 133 partic.] particularem I 136 aliqua om. BE 139 tantum] solum CV 4 , om. E 140 propos. om. AA X DE 141 modo om. CIV 4 143 modo] tunc add. A, sic add. C V 4 univ.] bene add. A 144 infert om. A B C E V 4 145 imp.] omne add. I 147 omne om. C V 4 149 illa om. AAlDE 150 illa om. AA^DE istae] non add. B 151 hoc 1 ... istae om. AE „' et 1 ] illa add. C V 4 . et 1 ] similiter add. AXD istae] convertuntur add. AXD 152 istae] similiter add. AA X DE 153 asinus 1 ] album A A J D , nigrum E hoc] hic C V 4 asinus 2 ] album AA X D, nigrum E 156 et] igitur C V 4 , om. BI 158 homo 1 ] hoc BDI, om. A 1 vel 1 om. A X B Sortes 1 om. B „ ct om. BDI ,. homo*] hoc DI ., homo vel a om. A 1

636

PARS m - 3

CAP.

10

tes\ Similiter istae non convertimtur 'creans scitur esse Deus' et 'haec est scita: creans est Deus\ nam semper de istis una est vera et altera 160 falsa. Et ratio omnium istorum dicta est p r i u s 8 , videlicet quod per propositionem de modo sumptam in sensu divisionis et per sibi aequivalentem non denotatur quod ille modus verificetur de sua praeiacente, sed quod verificetur de alia propositione in qua praedicatum praedicatur et pronomen demonstrativum vel nomen proprium subicitur et hoc 165 verbum 'est' sit tertio adiacens. Sicut per istam 'creans de necessitate est Deus\ - sumpta in sensu divisionis non denotatur quod sua praeiacens, scihcet ista 'creans est Deus\ sit necessaria, sed denotatur quod haec sit necessaria 'hoc est Deus\ denotando ihud pro quo 'creans' supponit in ista 'creans de necessitate est Deus\ Et simihter per istam 'album per ITO se aedificat' non denotatur quod sua de inesse, scihcet ista 'album aedificat' sit per se, sed quod ahqua tahs sit per se 'hoc aedificat', denotando ahquid pro quo 'album' supponit in ista 'album per se aedificat'. Ex istis et praedictis patet quod tales sunt concedendae, secundum principia A r i s t o t e l i s , 'homo de necessitate est Deus\ 'album per se ITS aedificat', 'creans scitur esse Deus' et huiusmodi, si tales sint verae 'Fihus Dei de necessitate est Deus', 'aedificator per se aedificat', 'Deus scitur esse Deus'; et hoc quia subiecta istarum et iharum supponunt pro eisdem, et ideo dum supponunt pro eisdem, si istae sunt verae, ihae erunt verae et e converso. Et hoc quia de tota propositione in qua praedicatur prae- 180 dicatum unius et alterius de pronomine demonstrante ihud pro quo subiectum supponit, verificatur tahs modus, quia eadem est iha propositio, quamvis ahae sint diversae. Dicunt tamen a 1 i q u i quod ista est falsa 'homo de necessitate est Deus\ quia per talem de necessario imphcatur quod ahquid sit ne- 185 cessario homo; et hoc est falsum, et ideo ista est falsa: Simihter per istam 'album scitur esse homo' imphcatur quod ahquid scitur esse album: Sed ihud n o n est b e n e d i c t u m , quia tales modi, eo quod 159 ct om. BDI 164 alia] aliqua A X CV 4 . praedicatur] ponitur A 1 165 et 1 ] per C, om. A 1 165-66 et 1 ... adiacens om. A X BDIK 166 tertio] tertium CE 167 sumpta... divis. om. AA^BDIK 168 haec] ista A^BDEI 169 den.] demonstrando A X BDEI 170 simU. om. C V 4 172 aliqua] alia B C V 4 den.] demonstrando AXEI 173 aliquid] illud C a l b u m 1 ] subiectum B 174 istis] isto C V 4 174-75 sec. ... Arist. om. A J BDEIK 175 Deus] de necessitate est animal add. C V 4 . a l b u m ] homo A C V 4 176 aedif.] est animal BDEIK 178 et hoc om. A C V 4 179 et... eisdem om. (hom.) A^CV 4 || sunt] sint A C E V 4 181 de pron. om. ABDEI 189 illud] hoc A C V 4 8

Supra, Parte II, c. 20.

CONSEQUENTIAE EX PROPOSITIONIBUS

DE

INESSE

637

190 sequuntur subiecta, non implicant subiecta dici de aliquo cum tali modo, sicut nec iste modus 'contmgenter' nec iste modus 'per accidens', et sic de aliis. Et ideo sicut per istam 'Deus contingenter creat' non implicatur quod aliquid sit contingenter Deus et quod illud creat, nec per istam 'Deus per accidens creat' implicatur^quod aliquid sit per accidens 195 Deus et quod ille per accidens creat, sed praecise ponitur quod aliquid sit Deus et ille contingenter vel per accidens creat; ita per istam 'homo de necessitate est Deus' non denotatur nisi quod ahquis sit homo et quod ille de necessitate est Deus. Et hoc verum est. Simihter per istam 'album scitur esse homo' non denotatur nisi quod ahquid sit album et 200 quod illud sciatur esse homo, quod poterit esse verum, quamvis nesciatur iUud esse album. Et sub isto sensu concessum est prius quod tales sunt verae 'tres personae sciuntur esse Deus\ quia scihcet ahquid, puta Deus, est tres personae, et illud scitur esse Deus, quamvis nesciatur illud esse ctres personae'. Eodem modo est de ista 'Pater scitur esse immortahs', 205 quia scihcet hoc est Pater, demonstrando Deum, et hoc scitur esse immortale.

[CAP.

11.

D E REGULIS PER Q U A S TENENT

CONSEQUENTIAE

EX U N A DE INESSE ET ALLA DB M O D O ]

Circa consequentias ex una de inesse et aha de modo est primo sciendum quod illa de necessario, sive sumatur in sensu compositionis 5 sive in sensu divisionis, semper infert illam de inesse; sed non e converso, nisi forte ahquando gratia materiae. Circa illas de possibih est primo sciendum quod illa de possibih, sive sumatur in sensu divisionis sive in sensu compositionis, non infert suam de inesse. Non enim sequitur 'haec est possibihs: homo est albus, 10 igitur homo est albus'; nec sequitur 'homo potest esse albus, igitur homo est albus\ Sed illa de inesse semper infert suam de possibih, quia 190 dici] vcrificari E modo] consequentia C 193-95 nec... creat in summo f. A, om. CV 4 195 ponitur] denotatur C V 4 196 et] quod add. CDE ,. vel] et DEI 197-98 nisi... Deus] quod aliquis de necessitate est homo et (quod add. BI) de necessitate est Deus, sed tantum denotatur quod aliquis est homo et (quod add. BI) ille de necessitate est Deus A J BDI 198 per istam om. C V 4 202 scil. om. A*C • aliquid] aliquis CE 204 Eodem... ista om. A J BDI 205 hoc 1 ] hic A^CD, homo E „ hoc 1 ] hic AV 4 205-06 immort.] immortalis CV 4 , et cum isto stat quod non sciatur 'Pater est i m m o r talis' add. A l CAP. 1 1 . - 3 alia] una BDI 5 sive] sumatur add. B D 6 forte mg. A, om. C V 4 „ aliq.] interdum Ef om. A A 1 7 primo om. A X BDEI 10 nec... albus 1 om. (hom.) A X C

638

PARS III—3 CAP. 10

sequitur 'Sortes est albus, igitur haec est possibilis: Sortes est albus'; et similiter 'igitur Sortes potest esse albus'. Et hoc est verum, sive subiectum consequentis sumatur pro eo quod est sive pro eo quod potest esse. Circa propositiones de contingenti est sciendum quod si illa de contingenti sumatur in sensu compositionis vel aliqua aequivalens ei, non infert suam de inesse nec e converso. Non enim sequitur 'haec est contingens: Sortes est albus, ergo Sortes est albus'; nec sequitur 'Deus est immortalis, ergo haec est contingens: Deus est immortalis'. Similiter si sumatur in sensu divisionis, non infert suam de inesse nec e converso. Non enim sequitur 'contingit Sortem esse album, igitur Sortes est albus'; nec sequitur 4Deus est immortalis, igitur contingit Deum esse immortalem'. Circa illas de impossibili est sciendum quod illa de impossibili in sensu compositionis non infert suam de inesse sed semper contradictoriam suae de inesse; sicut non sequitur omnem hominem esse asinum est impossibile, igitur omnis homo est asinus', sed sequitur 'ergo aliquis homo non est asinus'. Illa autem de inesse non infert illam de impossibili. Similiter illa de impossibili, si sumatur in sensu divisionis et modus possibilitatis sit negatus, infert suam de inesse et non e converso; sicut sequitur 4homo non potest esse asinus, ergo homo non est asinus', sed non e converso. Si autem ponatur ibi 'impossibile' vel eius adverbium, non infert suam de inesse sed contradictoriam ipsius. Sicut non sequitur 'Sortem esse asinum est impossibile, igitur Sortes est asinus', nec sequitur 'Sortes impossibiliter est asinus, igitur Sortes est asinus', sed magis sequitur 'ergo Sortes non est asinus'. E converso autem non sequitur, sicut manifeste patet. Circa alias modales sciendum quod raro vel numquam illae de inesse inferunt illas de modo; sicut non sequitur 'homo est albus, ergo homo per se est albus'; 'homo est albus, ergo homo scitur esse albus'; 'homo est animal, igitur homo per accidens est animal'. Tamen frequenter illae de modo inferunt illas de inesse; sicut sequitur 'homo per se est animal,

15

20

25

30

35

40

12 ct om. AH 13 similiter] alitcr CV 4 , sequitur "Sortes cst albus' add. BDE 14 sumatur] in scnsu compositionis add. I 16 prop.] illam A 1 , illas BDEI \\ cst om. BCIV 4 16-17 illa... cont. om. CV 4 17 sumatur] sumantur CV 4 19 Sortcs... Sortes] homo... homo ACV 4 !; est] potest esse A 1 nec] e converso add. A 25 est om. DIV 4 26 semper] infert add. AXD 28 homo] non 1 add. A , om. I 29 illam] suam A 30 Simil.] Si autem A, si B ;| si om. AB 31 neg.] negativus E 32 sed] et A X CV 4 33 ibi om. DE j; eius om. BCIV 4 35-36 nec.. asinus1 om. CV 4 36 magis om. BCEIV 4 39 alias] consequentias I 40-41 homo 1 ... albus 1 ] haec cst per se: homo est albus E

CONSEQUENTIAE EX PROPOSITIONIBUS

DE

INESSE

639

igitur homo est animal'; 'album scitur esse homo, igitur album est 45 homo\ Et sic de multis ahis. Ahquae tamen non inferunt suas de inesse; sicut non sequitur 'Sortes creditur esse albus, igitur Sortes est albus'; nec sequitur 4Sortes opinatur hominem esse album, igitur homo est albus\ Ad sciendum autem quando tahs consequentia est bona et quando 50 non, utendum est ista regula: quia si sit tahs modus qui non potest competere nisi propositioni verae, consequentia est bona ab illa de modo ad suam de inesse. Si autem sit tahs modus qui possit competere propositioni falsae, consequentia ab illa de modo ad suam de inesse non valet. Huiusmodi sunt tales: creditum, opinatum, concessum, dubita55 tum et huiusmodi.

[CAP.

12.

D E REGULIS PER Q U A S TENENT CONSEQUENTIAE EX PROPOSITIONIBUS DIVERSORUM

FACTAE

MODORUM]

Post haec videndum est de consequentiis ex propositionibus diversorum modorum. Unde sciendum est primo quod illa de necessario 5 semper infert illam de possibih, ita scihcet quod ambae sumantur in sensu compositionis vel ambae in sensu divisionis vel aequivalentes tahbus. Unde bene sequitur omnem hominem esse animal est necessarium, ergo omnem hominem esse animal est possibile'. Simihter bene sequitur 'omnis homo de necessitate est animal, igitur omnis homo 10 potest esse animaT; sed e converso non sequitur, sicut non sequitur 'omnis homo potest esse albus, igitur omnis homo de necessitate est albus\ Secundo sciendum quod illa de necessario non infert illam de contingenti, modo contingentiae remanente affirmato, nec e converso, sed 15 infert contradictoriam ihius de contingenti; sicut bene sequitur 'omnis homo de necessitate est animal, igitur non contingit omnem hominem esse animal\ Simihter bene sequitur 'omnem hominem esse animal est necessarium, igitur omnem hominem esse animal non est contingens\ 45 tamen] sunt quae add. AA^DE 49 autem] tamen AXDE 52 modus om. C V 4 53-54 consequentia... valet] tunc non valet consequentia CV 4 54 valet] est bona A ;; Huiusm.] autem add. C 54-55 dubit.] negatum BCIV 4 55 et] multa add. C V 4 CAP. 12. - Cod. Gem. hic non indicat capitulum. 6-7 talibus] eis A 1 , om. CV 4 8 bene om. A X B nifeste E |j affirm.] affirmative ACV 4 , affirmativo E

3 ex propos. om. A*C 4 est om. BCIV 4 10 sicut... sequ. 1 om. AH3V4 14 rem.] m a 16 omncm om. ABDI 18 non om. A 1

640

PARS III—3 CAP. 10

Sed non sequitur e converso; non enim sequitur omnem hominem esse asinum non est contingens, igitur omnem hominem esse asinum est 20 necessarium'; nec sequitur 'non contingit Deum esse albedinem, igitur Deus de necessitate est albedo'. Tertio sciendum quod illa de necessario infert contradictoriam illius de impossibih; sicut sequitur 'omnis homo de necessitate est animal, igitur omnis homo non impossibihter est animaT. Simihter bene se- 25 quitur omnem hominem esse animal est necessarium, ergo non est impossibile omnem hominem esse animaT; sed e converso non sequitur. Quarto sciendum quod multae propositiones de aliis modis inferunt illas de necessario et non e converso; sicut sequitur omnem hominem esse risibilem est demonstrabile, igitur omnem hominem esse risibilem 30 est necessarium\ Ahquae autem inferuntur ex illis de necessario et non e converso; sicut sequitur omnem hominem esse animal est necessarium, igitur omnem hominem esse animal est scibile', large accipiendo 'scibile'. Ahquae autem non inferuntur ex illis de necessario nec inferunt eas; sicut non sequitur omnem hominem esse animal est necessarium, 35 igitur omnem hominem esse animal est evidenter notum a te\ nec etiam sequitur e converso, ut patet. Circa propositiones de possibih est notandum quod illa de possibih non infert illam de contingenti sed e converso. Bene enim sequitur 'contingit Sortem esse album, igitur Sortes potest esse albus', et non e 40 converso, quia non sequitur 'possibile est Deum esse, igitur contingit Deum esse\ Et non solum illa de contingenti infert unam de possibih sed etiam duas, scihcet aSirmativam et negativam. Sed e converso non sequitur: non enim sequitur 'homo potest esse Deus, igitur contingit hominem 45 esse Deum\ Secundo notandum quod illa de possibih infert oppositum ilhus de impossibih; sicut sequitur 'hominem currere est possibile, igitur hominem currere non est impossibile'; et e converso etiam sequitur 20 non om. I 24 imp.] possibili I 27 sed... sequ.] et non e conveno C V 4 28 Quarto] Quare I, om. C V 4 29 et] sed AXDE non om. A B „ sicut] benc add. C 30 igitur] omnis homo dc necessitate est risibilis vcl add. A 31 autem] etiam AXD 34-35 ncc... cas] ct non e converso B 35 non om. B 36 est] necessarium add. I ;; nec] et E ;; etiam om. BCIV 4 37 sequitur om. BCEIV 4 . ut patet om. BCEIV 4 38 not.] sciendum CIV 4 39 e... sequitur] e converso bene sequitur et add. in mg. non tamen sequitur A 1 40 potest essc] est C 40-41 et... conv.] sed e converso non sequitur A 1 40 non] sequitur add. AD 41-42 quia... essc om. BCIV 4 43 etiam om. C V 4 44 scil.] unam add. C V 4 ! et] aliam add. C V 4 47 Secundo notandum] Notandum est etiam A X DE not.] sciendum CIV 4 48-49 hominem... hominem] Sortem... Sortem E 49 et] vel BE ii etiam] et B, (et V 4 ) bene CV 4

CONSEQUENTIAE EX PROPOSITIONIBUS

50

55

60

65

70

75

80

DE

INESSE

641

'hominem currere non est impossibile, igitur hominem currere est possibile'. Tertio notandum quod omnis propositio in qua ponitur ahquis modus qui non potest competere nisi propositioni verae, infert illam de possibih; sicut sequitur 'omnem hominem esse animal est scitum, igitur omnem hominem esse animal est possibile\ Sed e converso non sequitur, nisi ahquando gratia materiae. Si autem talis modus possit competere propositioni falsae, tunc non infert illam de possibih, quamvis ahquando sequatur e converso. Unde non sequitur 'intellectum non esse animam intellectivam est opinabile, igitur intellectum non esse animam intellectivam est possibile'; sed e converso bene sequitur, quia omne possibile est opinabile. Ad videndum autem quando tales consequentiae sunt bonae et quando non, videndum est quo modo tales modi se habent ad invicem secundum praedicationem: utrum videhcet tales propositiones sint verae vel falsae omne necessarium est possibile'; 'omnis propositio scita est propositio possibilis'; 'omnis propositio demonstrata est propositio possibihs'; 'omnis propositio credita est propositio possibihs'; 'nulla propositio impossibihs est propositio possibihs'; 'nulla propositio per se nota est propositio demonstrabihs'; 'nulla propositio per se est propositio per accidens,; et sic de consimihbus. Unde regulariter a propositione de uno modo ad propositionem de alio est semper bona consequentia quando modus consequentis praedicatur de modo antecedentis universaliter sumpto. Simihter, numquam talis consequentia valet quando modus consequentis non praedicatur universahter de modo antecedentis. Simihter, semper a propositione de uno modo ad propositionem de aho modo negato est bona consequentia quando modus consequentis universahter removetur a modo antecedentis. Unde ista consequentia est bona 'omnem hominem currere est necessarium, igitur omnem hominem currere non est contingens', quia ista propositio est vera 'nulla propositio necessaria est propositio contingens'. 52 Tcrtio] Item AXDE, om. A not.] sciendum C V 4 ;; aliquis] alius ABDEI 54 scitum] a te add. C V 4 56 gratia matcriac om. A X BDI 57 illam] aliam B 58 conv.] I u scilicet quod ambae sumantur in sensu compositionis vel ambae in sensu divisionis vel aequivalentes talibus, quamvis e converso aliquando sequatur (cf lin. 81-84) add. A U n d e non] Non enim E 64 vidcl.] omnes add. CV 4 , om. I 66 possib. 1 ] vcra BE 67-68 nulla... possibilis om. C V 4 68 nulla] omnis C V 4 70 reg.] regula generalis cst E om. A X BI 71 modo om. A X BDI 73 Simil.] Scd E ; valct] cst bona A 1 74 u n i v . . . . antec.] dc modo antec. univ. (sumpto add. A 1 ) A J C 75 semper om. AA^CV 4 „ modo om. B V 4 77 rem.] negatur BE i a ] de E 77-78 Unde... bona] Sicut bene sequitur A 1 79 propos. om. C V 4

OCXHAM, SUMMA LOGICAE

41

PARS III—3 CAP. 10

642

Hic tamen advertendum est quod semper oportet quod ambae propositiones ex talibus propositionibus modalibus sint sumptae in sensu compositionis vel eis aequivalentes, vel quod ambae sumantur in sensu divisionis vel eis aequivalentes. Et ex istis potest elici quid dicendum est de consequentiis ex talibus propositionibus modalibus. ss Notandum quod omnes regulae supra positae de modalibus intelligendae sunt quando omnes termini supponunt personaliter et significative, quia si acciperentur materialiter vel simpliciter non tenerent praedictae regulae. Ut autem habeatur completus tractatus de istis modalibus, dicendum est aliquid de aequipollentiis earum. 90

[CAP

13.

DE

COMPARATIONE M O D O R U M

AD

INVICEM]

Quia circa propositionum modalium aequipollentias et repugnantias sunt variae difficultates, ideo ad istius negotii completionem est de eis breviter tractandum Oportet autem scire quod modorum quidam sunt repugnantes, 5 quidam sunt secundum superius et inferius se habentes, quidam sunt disparati. Repugnantes sunt sicut necessarium et impossibile, possibile et impossibile, necessarium et contingens ad utrumhbet, contingens ad utrumlibet et impossibile, necessarium et inopinabile, demonstrabile et inde- 10 monstrabile, et tales multi. Secundum superius et inferius se habentes sunt sicut necessarium et possibile; nam omne necessarium est possibile, et non e converso. Simihter contingens et possibile; nam omne contingens est possibile, et 81 H i c ] hoc BDK, om. A ]' tamen] secundo add. B, semper add. I |i semper mg. V 4 , om. BEI || oportet quod om. D l 82 ex... m o d . ] tales modales A 1 84 est] sit C V 4 86 N o t . ] est add. I, est etiam add. DE 87 supponunt] sumantur A x D f sumuntur BETV 4 || et] vel A 88 accip.] supponerent I |j tenerent] valerent ADE, tenent CIV 4 89-90 praedictae... e a r u m ] ideo etc. V 4 , om. A^BCETK CAP. 13. - Cap. 13-16 habet post trad. De fallaciis et ante tract. De obligationibus I; prima vice past tract. De demonstratione, secundo hic K ; Deficiunt tria notat in mg. Gem.; de facto desunt quatuor capitula. 3 istius] huius A 1 , huiusmodi E || est] aliquid add. D 5 autem] primo add. DEK, om. C V 4 || quidam] quaedam (ietiam infra) BC 1 disparati] impertinentes E 8 sicut om. A^CDI 8-9 possib. et imp. om. AI 10 i m p . ] et possibile add. V 4 13 possib. 1 ] impossibile I || o m n e ] sequitur: hoc est C V 4 || est] igitur C V 4

CAP. 13. - 1 De aequipollentiis propositionum modahum cf. Guillelmus de Shyreswode, Introductiones in logicam, c. 1 (ed. rit, pp. 40-45).

DE AEQUIPOLLENTIIS PROPOSITIONUM MODALIUM

643

15 non e converso. Similiter se habent necessarium et scibile, et necessarium et demonstrabile. Disparati sunt sicut possibile et dubitabile et huiusmodi. Secundo notandum est quod modorum repugnantium quidam sunt immediati, ita quod de quahbet propositione verificatur alter eorum; 20 sicut se habent possibile et impossibile, quia omnis propositio est possibihs vel impossibihs. Quidam sunt mediati, sicut necessarium et impossibile; nam impossibile est quod ahqua propositio, saltem non multiplex, simul et semel sit necessaria et impossibihs, et tamen ahqua propositio nec est necessaria nec impossibihs. 25 Tertio oportet scire quod quandoque unus modus repugnat pluribus modis; sicut contingens repugnat tam necessario quam impossibih, quia propositio contingens ad utrumhbet nec est necessaria nec impossibihs. Simihter necessarium repugnat tam contingenti quam impossibih. Quarto oportet scire quod modorum quidam sunt simphciter af30 firmativi, sicut necessarium, possibile, scibile, demonstrabile et huiusmodi. Quidam sunt simphciter negativi, sicut impossibile, quia impossibile idem est quod non possibile. Simihter est de inopinabili et indemonstrabih et huiusmodi. Quidam nec sunt simpliciter affirrr^ativi nec simphciter negativi, sed quasi aequivalenter sunt affirmativi et negativi, 35 pro quanto simphciter negant unum modum affirmativum et ahum simpliciter inferunt; sicut est de contingenti, nam contingens repugnat necessario et absolute infert possibile. Unde 'contingens' aequivalet isti 'propositio possibihs non necessaria'. Quinto sciendum est quod in modahbus quaedam sunt propositiones 40 simpliciter primae, quarum aequipollentiae non sunt quaerendae; et sunt omnes propositiones in quibus ponuntur modi simphciter affirmativi vel non simphciter affirmativi, tamen non negativi, et de quarum praeiacentibus non est quaerenda aequipollentia. Cuiusmodi sunt tales 'possibile est omnem hominem currere'; 'possibile est nullum hominem 45 currere': 'possibile est ahquem hominem currere'; 'possibile est ahquem

15 S i m . ] sic add. A 17 Disparati] Modi praem. D, Impcrtincntcs E || sioit om. A X D || possib. ct om. E 18 est om. B C I V 4 19 alter] altenim B D ;j eorum] istorum CEV 4 , om. I 20 propos.] vel add. DI 21 Q u i d a m ] autem add. D || sicut] sunt add. A 1 22-23 non multiplex om. A C E V 4 23 et* om. ADIK 24 nec 1 ] quae non D 27 nec 1 ] est add. A X V 4 30 neccss.] ct add. CEIV 4 || scibile] et add. CEV 4 31 Quidam] nec add. A 1 , autcm add. I 32 ct om. DIV 4 33 nec 1 ] non AEI, om. D || sunt] qui ncc sunt add. D 34 acqu.] acqualiter C 37 U n d e ] nam AA 1 , iste terminus 'propositio' add. AA X B 42 vel... tamcn om. B D || ct om. A D 45 possibile 1 ... currerc om. AE || aliquem 1 ] nullum E

PARS III—3 CAP. 10

644

hominem non currere'. 'Necesse est omne ens esse in actu'; 'necesse est nullum ens esse in actu'; 'necesse est aliquod ens esse in actu'; 'necesse est aliquod ens non esse in actu\ 4Non contingit omnem hominem currere'; 'contingit nullum hominem currere'; 'contingit aliquem', 'contingit aliquem non', et sic de aliis. De aliis autem propositionibus modalibus so quaerendae sunt earum aequipollentiae. Unde de omni propositione in qua ponitur iste modus 'impossibile' quaerendum est cui aequipollet. Sexto oportet scire quod in propositione cuius quaeritur aequipollentia quandoque modus affirmatur et quandoque negatur; sicut patet in istis 'necesse est nullum hominem non currere'; 'non necesse est nul- 55 lum hominem currere\

[CAP.

14.

DE

AEQUIPOLLENTIIS

P O N I T U R ISTE M O D U S

PROPOSITIONUM IN

QUIBUS

'NECESSARIUM']

Istis praemissis, tamquam quibusdam praeambulis, videndum est de aequipollentiis istarum propositionum. Et causa brevitatis tantum dicendum est de modalibus famosis, quia ex istis potest studiosus conicere 5 quid de aliis est dicendum. Primo autem videndum est de propositione in qua ponitur iste modus 'necessarium\ De qua dicendum est quod negatio aut non negat modum aut negat modum. Si primo modo, semper talis propositio aequivalet alicui primae de necessario, quia in tali casu, retento eodem 10 modo, dicendum est consimiliter de aequipollentia illius et de aequipollentia suae de inesse. Unde sicut ista 'non omne animal est homo' aequipollet isti 'aliquod animal non est homo', ita ista 'necesse est non omne animal esse hominem' aequivalet isti 'necesse est aliquod animal non 46-50 Necesse 1 ... non] omne ens esse in actu est necesse; nullum ens esse in actu est necesse; aliquod ens esse in actu non contingit; o m n e m hominem currere contingit; nullum hominem currere; contingit aliquem non A 47 ens 1 ... actu 1 om. A X C 47-48 ens 1 ... actu om. B N necesse 1 ... actuom. E 48 ens... actu om. A X CV 4 48-50 Non 1 ... non om. D 48 omnem om. B 49 null u m ] o m n e m A*E . hominem currere om. B C I V 4 1 currere] contingit nullum add. A11| aliquem] hominem currere add. E 50 aliquem] hominem add. E n o n ] currere add. E 50-52 De... aequipollet om. I 50 De... autem] Sed de aliis D , autem om. AA X E 51 earum om. AA X E : U n d e ] quoniam B 53 Sexto op.] Oportet ergo C V 4 j; in] omni add. A 1 54 et om. C V 4 ii quandoque 1 ] modus add. C V 4 56 h o m i n e m ] non add. AI CAP. 14. - 3 quib. praeamb.] quacdam praeambula IV 4 5 modalibus] modis AIFKO H quia] et B C V 4 ;| conicere] cognoscere A, convincere BCEIV 4 , concludere F, elicere O 7 Primo autem] Et primo D 8 dic.] sciendum A X BD i! negatio] necess. (!) E 10 aequiv.] aequipollet A 1 (hanc uariationem posthac non notabimus). |, primae] falsae A, primo A X B, propositioni E 11 com.] similiter I, om. AA X CEV 4 ;; et] sicut C V 4 13 non 1 s. lin. A A \ om. D 14 animal 1 ] non add. 1

DE AEQUIPOLLENTIIS PROPOSITIONUM MODALIUM

645

i5 esse hominem\ Et ita est generahter de omnibus tahbus. Si autem modus necessitatis negetur et etiam signum, si habeat signum, tunc modus negatus mutandus est in modum quem infert, scilicet in possibile affirmatum et residuum in contradictorium; sicut ista 'non necesse est omne animal esse hominem, aequipollet isti 'possibile est ahquod animal 20 non esse hominem\ Si autem modus negetur et non signum, solum modus mutabitur in possibile affirmatum; unde ista 'nullus homo de necessitate est animaT aequipollet isti 'omnis homo potest non esse animaT. Et ideo non est quaerendum cui aequipollet ista 'omnis homo de necessitate non est animaT, sed cui aequipollet ista 'nullus homo de 25 necessitate est animaT. Et est dicendum sicut nunc dictum est. Et hoc, quia istae aequipollent 'omnis homo de necessitate non est animal' et 'necesse est nullum hominem esse animal'; ista autem 'non omnis homo de necessitate est animal' aequivalet isti 'aliquis homo potest non esse anima1\ Et ita est de aliis. 30 Et sicut dictum est de propositionibus de necessario respectu propositionum de possibih, ita est dicendum, proportionaliter, de propositionibus de possibili respectu propositionum de necessario. Nam quando modus possibihtatis remanet affirmatus, non est mutandus modus, sed quantum ad residuum accipienda est proportionahter aequipollentia 35 sicut in illis de inesse. Unde ista 'possibile est non omnem hominem esse animaT aequipollet isti 'possibile est ahquem hominem non ess^ animal\ Quando autem tam signum quam modus negatur, tunc modus possibihtatis mutandus est in modum necessitatis et rehquum in contradictorium, sicut sua de inesse. Unde ista 'non est possibile omne ani40 mal esse hominem , aequivalet isti 'necesse est ahquod animal non esse hominem\ Quando autem signum non negatur sed tantum modus possibihtatis, tunc praecise mutandus est modus possibihtatis in modum necessitatis et non signum universale in signum particulare, nec e converso. Sicut 45 ista 'nullus homo potest esse animaT aequipollet isti 'omnis homo de necessitate non est animaT. Et tunc, quamvis modus universahs non mutetur in modum particukrem nec e converso, tamen modus univer15-20 Si... homincm trp. p. animal (litt. 23) D 16 necess.] non add. E „ si] etsi C V 4 , non I 17 negatus] necessitatis A X BD ; mutandus] negandus B in possib.] imposs. (!) E 17-18 affirm.] afiirmativnm K 18 contrad.] contradictionem B, contrarium et add. suum E 19 possib.] impossibileK 20-21 Si... affirm. trp. p. aliis (lin. 29) A 1 21 affirm.] affirmativum K 23 ideo] i u B D omnis] nullus B 24 non mg. A 1 , om. A 25 Et... est* om. D 27 ista autem] sed ista D 28 aliquis] omnis I 30 sicut] nunc add. B 38 rel.] residuum E 40 animal] non add. K 42 signum] negativum add. BE 44 nec] vel D 46 modus] talis add. AXD

646

PARS III—3 CAP. 10

salis negativus mutandus est in modum universalem aflfrmativum, non negatum sed affirmatum, sicut patet in exemplo proposito. Ex istis &ciliter patere possunt aequipollentiae propositionum in so quibus ponuntur isti modi 'necessarium', 'possibile'. Ex quibus etiam faciliter patere potest quae propositiones repugnant, scito quae propositiones primae repugnant et quae non. Unde sciendum est quod istae propositiones 'omnis homo de necessitate est animaT, 'omnis homo de necessitate non est animaT repugnant contrarie, sicut istae 'necesse est 55 omnem hominem esse animaT, 'necesse est nuhum hominem esse animal\ Istae etiam sunt repugnantes 'omnis homo de necessitate est animal', 'ahquis homo de necessitate non est animaT; non tamen proprie contrarie, eo quod non utraque est universalis. Nec sunt contradictoriae, quia possunt simul esse falsae; et ita plus conveniunt cum contrariis, 60 eo quod possunt simul esse falsae, sed non possunt simul esse verae. Eodem modo dicendum est de istis 'omnis homo de necessitate non est animal', 'aliquis homo de necessitate est animaT. Istae autem propositiones 'omnis homo de necessitate est animaT, 'aliquis homo potest non esse animaT sunt contradictoriae. Et similiter 65 istae 'omnis homo de necessitate non est animaT, 'ahquis homo potest esse animaT. Istae autem propositiones 'omnis homo potest esse animaT, 'omnis homo potest non esse animaT non repugnant. Nec istae comnis homo potest non esse animaT, 'aliquis homo potest esse animaT. Nec istae 'omnis homo potest esse animal,, 'aliquis homo potest non esse 70 animal'. Sed istae contradicunt 'omnis homo potest esse animal', 'aliquis homo de necessitate non est animal'; et simihter 'omnis homo potest non esse animal' et 'ahquis homo de necessitate est animaT.

48 negat.] negatus CI || affirm. om. C V 4 48-49 non... affirm.] non negativum sed affirmativ u m IK, om. E 49 sicut] ut AXD 1 prop.] praeexposito A, dicto A 1 51 etiam] autem C V 4 53 primae] primo AI, proprie E, om. K ' est om. A X BD 57 etiam] autem ABEI, sed corr. A 58 tamen] sunt add. AA*E 59 non om. K 60 contr.] quam cum contradictoriis add. A X DI 61 eo quod] quia I il falsae... verae] verae... falsae A, et add. A X BD 62 non om. EK 64 necess.] non add. E 65 non om. E 65-68 sunt... repugnant] Similiter 'omnis homo de necessitate est animal', 'aliquis homo potest non esse animal' sunt contradictoriae. Et similiter 'omnis homo de nocessitate non est animal', 'omnis homo potest non esse animal' non repugnant A 65 Et om. AA X D 66 istae om. AI 67-69 Istae... animal 1 ] Sed istae (Similiter A 1 ) 'omnis homo de necessitate non est animal', 'aliquis homo potest non esse animal' non repugnant A*D 69 non om. E 70 potest 1 ] non add. E 72 h o m o 1 ] potest non esse animal add. I |; similiter] istae add. A X DE

DE AEQUIPOLLENTIIS PROPOSITIONUM MODALIUM [CAP.

15.

DE

OPPOSITIONE ET CONTTNGENTLA DE

647

PROPOSITIONUM

CONTINGENTL]

Circa propositiones de contingenti oportet primo scire quod istarum propositionum 'contingit omnem hominem esse animaT, 'contingit 5 omnem hominem non esse animaT, 'contingit aliquem hominem esse animaT, 'contingit aliquem hominem non esse animaT non est quaerenda aequipollentia, eo quod sunt primae. Possunt tamen tales propositiones exponi, quia quaelibet illarum aequivalet uni copulativae ex duabus propositionibus de possibili; sicut ista 'contingit omnem hoio minem esse animaT aequivalet isti 'possibile est omnem hominem esse animal et possibile est nullum hominem esse animaT. Et ita est de aliis. Et ideo semper negativa et affirmativa de contingenti, modo contingentiae remanente affirmato, convertuntur; sicut istae duae 'contingit omnem hominem esse animaT, 'contingit nullum hominem esse animal, 15 convertuntur. Et sic de aliis. Et ex istis faciliter potest sciri aequipollentia propositionum de contingenti. Sicut enim ipsa aequivalet uni copulativae, ita sua repugnans aequivalet uni disiunctivae compositae ex repugnantibus partibus illius copulativae. Et ideo inquirendo aequipollentiam propositionis de 20 contingenti, resolvenda est illa in unam copulativam ex duabus de possibili; quo facto videndum est cui aequipollet una pars et alia, et ex illis formanda est una disiunctiva cui aequipollebit illa de contingenti. Hoc tamen non est faciendum nisi quando modus contingentiae est negatus. Verbi gratia si accipiatur ista 'non contingit omne animal esse 25 hominem', ista afl&rmativa 'contingit omne animal esse hominem' resolvenda est in istam copulativam cui aequivalet omne animal potest esse homo et omne animal potest non esse homo' et utriqu& illarum praeponenda est negatio sub disiunctione, sic 'non omne animal potest esse homo vel non omne animal potest non esse homo\ Et accipienda 30 est aequipollens isti disiunctivae per regulam datam in praecedenti capitulo, scilicet ista 'necesse est aliquod animal non esse hominem vel necesse est aliquod animal esse hominem'. Et ista ultima disiunctiva aequipollebit isti 'non contingit omne animal esse hominem'. CAP. 15. - 3 primo om. A J D 4-5 cont. 1 ... animal om. AEI 8 quia] quod B 9 possib.] factac add. A 1 13 affirm.] affirmativc A, om. C V 4 18 rcpugn. om. CIV 4 19 inqu.] ad scicndum A 1 ;; acquip.] propositionum vel add. A 1 21 vid.] dicendum C V 4 22illa]unaC 24 ista] ncgativa add. A^DE, om. CIV 4 25 ista... hominem om. C V 4 30 praec.] priori A 1 33 cont.] non add. I

PARS III—3 CAP. 10

648

Eodem modo ista, per easdem regulas, 'nullus homo contingenter est animaT aequipollebit isti de disiuncto praedicato 'omnis homo de 35 necessitate est animal vel de necessitate non est animaT. Non enim in isto casu potest aequipollere disiunctivae, sicut patet de ista 'nulla persona divina contingenter est Pater'; sed aequipollebit uni universali de disiuncto praedicato, ita tamen quod in utraque parte disiuncti addatur modus necessitatis. Quando autem dictum propositionis de contingenti 40 vel aequivalens ei mutatur in contradictorium, tunc particularis aequipollebit uni disiunctivae; et hoc, quia propositio particularis et indefinita disiunctiva et de disiuncto praedicato convertuntur. Oportet autem scire quod quando modus contingentiae est affirmatus, accipienda est aequipollentia servato eodem modo ex parte re- 45 sidui, et eodem modo proportionahter sicut dictum est de praecedentibus. Unde ista 'contingit non omnem hominem currere' aequipollet isti 'contingit ahquem hominem cuirere', et sic de aliis.

[CAP.

16.

D E

AEQUIPOLLENTLA

PROPOSITIONUM

DE

IMPOSSIBIU]

Circa propositiones de impossibih est primo sciendum quod nulla earum est prima, quia quaehbet illarum aequipollet opposito ahcuius propositionis de possibih, et ideo de quahbet quaerendum est cui aequipolleat. Et cum dictum sit quod 'impossibile' aequivalet isti 'non pos- 5 sibile\ facihter potest sciri per praedicta cui aequipollet propositio de impossibih, ponendo 'non possibile' loco istius modi 'impossibile'. Est igitur sciendum quod quandoque iste modus est affirmatus, ita scihcet quod negatio non negat eum; sicut hic 'impossibile est omne animal esse hominem', 'impossibile est ahquod animal esse hominem\ 10 Quandoque autem est negatus per aham negationem, sicut hic 'non impossibile est omne animal esse hominem\ 'non impossibile est omnem hominem currere'. In primo casu, quando scihcet nulla negatio negat modum impossibihtatis, timc illa de impossibih aequipollet uni de ne35 h o m o ] non add. V 4 36 non est] potest non esse E enim in] tamen A 1 41 con4 trad.] contradictionem B D 43 disiunctiva mg. V , disiuncta D, om. CEI ; et mg. AV 4 , om. E .; praed.] extremo C V 4 44-45 aff.] affirmativus A B C I 47 non om. E 48 de] multis add. A ACV4

CAP. 16. - 3 quaelibet corr. in nulla B 8 affirm.] affirmativus ABCEI

non add. A quam AA*B

4 qualibet] illarum add. CIV 4 7 m o d i ] nominis 9 quod] aliqua add. A X BD negatio] negativa I ! est]

10 animal 1 ] non add. E 11 ncgatus] negativus ACI, negatur B aliam] ali12 omnc... cst 1 om. A A J B D 13 nulla om. C V 4 14 tunc] sempcr AXBD

DE ACCTOENTE

649

15 cessario, sicut illa de possibili, in qua modus negatur, aequipollet uni de necessario. Unde ista 'impossibile est omne animal esse hominem' aequipollet isti 'necesse est ahquod animal non esse hominem'; et ista 'impossibile est nullum animal esse hominem' aequipollet isti 'necesse est ahquod animal esse hominem'; et ista 'impossibile est ahquod animal 20 esse hominem> aequipollet isti 'necesse est nullum animal esse hominem'; et ista 'impossibile est ahquod animal non esse hominem' aequipollet isti 'necesse est omne animal esse hominem'. Si autem modus impossibihtatis sit negatus, tunc mutabitur modus impossibihtatis in modum possibihtatis; sicut ista 'non impossibile est omne animal esse hominem' 25 aequipollet isti 'possibile est ahquod animal esse hominem'. Ex quo enim modus possibilitatis, quando negatur, debet mutari in modum necessitatis, et modus necessitatis, quando negatur, debet mutari in modum possibihtatis affirmatum, necesse est quod impossibile, quando negatur, mutetur in modum possibihtatis. 30 Per praedicta, et per illam regulam de aequipollentiis propositionum de inesse prae contradic, post contra; prae-postque subalter potest faciliter aequipollentia propositionum modahum sciri Et ideo ista de aequipollentiis earum sufficiant.

[CAP.

17.

D E REGULIS DESERVIENTIBUS CONSEQUENTHS IN QUIBUS ALIQUIS

TERMINUS SUPPONIT SIMPLICITER VEL MATERIALITER. E T PRIMO DE REGULIS QUIBUS CONSTRUITUR VEL DESTRUITUR PROBLEMA

DE

ACCIDENTE]

Postquam visum est de ahquibus regulis deservientibus consequentiis 5 ex propositionibus in quibus omnes termini supponunt personahter et 15-16 sicut... ncccssario om. A X BI 15 possib.] impossibili DK 16 ista] non add. I „ est] non add. CE, add. sed del. V 4 ;! animal] non add. K 17 non om. CEKV 4 18 imp.] non possibilc A 1 18-19 nullum... aliquod] aliquod... omne E 21-22 et... hominem om. AE 23 negatus] negativus I 26 possib.] impossibilitatis K 27 negatur] mutatur A 1 28 aflirm.] affirmativum AEI 31 inesse] versus add. E 32 sciri] patere A X BD ista] ad praesens add. A X D 33 earum] d i c u add. C suffiriant] Est igitur... sufficiant add (ut cap. 17, lin. 15-30) K CAP. 1 7 . - 5

e x ] et C , om. V 4

1 Cf. Guillelmus de Shyreswode, Introductiones in logicam, c. 1: "Equivalent: omnis, nullus non, non aliquis non. Nullus, non aliquis, omnis non equiparantur. Quidam, non ullus, non omnis non sociantur. Quidam non, non ullus non, non omnis adherent. Vel hoc versu: Pre contradicit, post contrariantur, pre postque subalternantur" (ed. cit., p. 39).

PARS III—3 CAP. 10

650

significative, nunc videndum est de consequentiis compositis ex propositionibus in quibus aliquis terminus supponit simpliciter vel materialiter. Et strnt consequentiae inferentes tales conclusiones 'album est accidens Sortis', 'homo est species talis generis', 'risibile est passio hominis', 'substantia animata sensibihs est definitio animahs', 'canis est aequivo- 10 cum' et huiusmodi. Primo autem dicendum est de regulis quibus construitur vel destruitur problema de accidente. Et quia fere tota ista materia patere potest ex praedictis, ideo est brevius transeundum. Est igitur regula generahs tahs: illud verificatur contingenter de 15 ahquo, igitur est accidens ilhus; sicut sequitur 'album contingenter verificatur de homine, igitur album est accidens hominis'. Intelhgendum est quod ista regula tenet quando tahs propositio potest esse vera et falsa, stante propositione vera in qua enuntiatur esse de eodem subiecto. Oportet etiam scire quod hic non accipitur accidens pro illo quod reahter 20 inhaeret alteri et informat ipsum, sed accipitur pro praedicabih de ahquo, cui tamen non inhaeret nec informat ipsum. Et sic accipiendo accidens, potest concedi quod 'creans' est accidens Dei; sicut consimile concedit A n s e l m u s , Monologion, 25 Et simihter 'ridens' est accidens hominis. AJia regula est: hoc verificatur de hoc, et non est proprium ipsius, 25 nec genus, nec differentia, nec species, nec definitio, nec ahquid commune omnibus, igitur est accidens eius. Aha quae necessaria sunt sciri de accidente, ehci possunt ex prioribus et praecipue ex ilhs quae dicta sunt in p r i m o t r a c t a t u de accidente 2, ideo ista ad praesens sufficiant. 30

8 concl.] solutiones C 9 Sortis] Sortcs cst CV 4 12 Primo autcm] Et primo AA X DE ! dicendum] videndum CV 4 ] regulis] terminis I 12-13 vel destr.] destituitur vel destruitur A 1 , om. AE 13 accid.] gcnere F 13-14 Et... trans. om. CV 4 13 tota om. BI 14 praed.] dictis in primo tractatu BEK , ideo] hic add. A brcvius] hic add. A 1 15-30 Est... sufficiant om. DI 15 igitur] autcm B, una add. AXBK i gener. om. A X B illud] hoc A X B 16 illius] cius E, om. C V 4 4 18 est] etiam add. E, om. C V 21 et] nec B ; ipsum] substantiam A 24 Mon. 25 om. C V 4 !| Et simil.] quod E ii simil. om. A X B j| accid.] ipsius add. A 25 est 1 om. A X BE 29 praec.] praecisc A 1 , praeseitim E primo tract.] principio tractatus C 1

c. 25.

Anselmus, Monol., cap. 25 (ed. F. S. Schmitt, I, 43).

2

Supra, Parte I,

DE GENERE [CAP.

18.

651

D E REGUIIS QUIBUS CONSTRUITUR VEL DESTRUITUR PROBLEMA DE GENERB]

Post haec videndum est quomodo construitur vel destruitur problema de genere. Et quia A r i s t o t e l e s istam materiam difFuse 5 tractavit \ ideo per suas regulas est discurrendum. Est igitur prima regula tahs: si praedicatum non praedicatur de subiecto universahter sumpto, ihud praedicatum non est genus ihius subiecri; sicut si haec non sit vera 'omnis homo est lapis', lapis non est genus hominis. io Notandum est quod de virtute sermonis loquendo, ahquando idem est genus ahcuius et ahquando non est genus ipsius. Sicut animal, quando haec est vera 'omnis homo est animaT, est genus hominis, quando autem haec est falsa 'omnis homo est animaT, timc animal non est genus hominis, quia ad hoc quod animal sit genus hominis, oportet quod 15 animal praedicetur de homine universahter sumpto. Aha regula est: quod non praedicatur de ahquo in quid, non est genus ipsius; sicut quia hic non est praedicatio in quid 'omnis homo est coloratus', quamvis haec sit vera 'omnis homo est coloratus', ideo 'coloratum' non est genus hominis. 20 Notandum quod tunc praedicatur ahquid de ahquo in quid, quando omnia quae significant, omnino eodem modo significant; ita scihcet quod in definitione exprimente quid nominis utriusque vel omnia ponuntur in recto vel ahqua in obhquo et ahqua in recto, ita scihcet quod solum differunt in hoc quod unum significat plura et ahud non 25 omnia iha sed ahqua de ihis2. Vel si utrumque significet ahqua et simiCAP. 1 8 . - 3 Post haec] Postea A, Post hoc BDI '! quom.] de regulis quibus C V 4 4 genere] et sccundo de aliis add. C V 4 6 igitur] autem A C V 4 || prima] una C V 4 7 subiecto] praedicato C 11 et] quod E, om. AA^DI j| non om. K || animal] aliquando C V 4 12 animal] animal add. A C V 4 13 haec om. C V 4 || animal 1 om. CV 4 14 quia] sed AA X DI, si B 15 animal om. C V 4 \\ sumpto] vel quod sit natum sic de ipso praedicari, ipso pro aliquo supponcnte add. (alia manu) in imo f . A, aliter posset dici quod ad hoc quod aliquid sit genus alicuius non oportet quod praedlcetur de illo, (sed oportet quod praedicetur de illo om. D) si aliquid de eo praedicetur add. A X DIK 17 hic] haec CE 18 color. 1 ] vel albus add. I ;| quamvis... coloratus 1 om. AA X E :. quamvis] licet C V 4 18-19 color.] album DDC, nec album add. A, nec etiam album add. E, om. CV 4 19 non om. A 21 sign. 1 ] iila duo CV 4 „ omnino] non A 1 sign. 1 ] ista duo add. C 23 et... recto* om. AB !! aliqua 1 ] alia CV 4 „ scil. om. C V 4

CAP. 18. - 1 Cf. Aristot., Topica, IV (120b 12 - 128b 10). Regulae ab 1 ad 10 elicitae sunt e cap. 1; ab 11 ad 24 e cap. 2; a 25 ad 40 e cap. 3; a 41 ad 55 e cap. 4 ; 2 Hic lector quidam codicis V 4 notavit in summo f.: "Nota reliquae e cap. 5. quod iste auctor in scripto Super Artem Veterem dicit in capitulo De genere quod

652

PARS III—3 CAP. 10

liter connotet aliqua, oportet quod unum significet multa et aliud non omnia illa multa sed aliqua, vel quod illud praedicatum connotet multa et aliud non connotet omnia illa sed aliqua tantum. Propter hoc nulla talis praedicatio est in quid 'omnis homo est albus', quia 'album' vel significat vel connotat omnes albedines, et praecise albedines, sed homo non significat nec connotat omnes albedines. Similiter, ista praedicatio non est in quid 'homo est rationalis', quia 'rationale' significat in obliquo animam intellectivam, ita quod abstractum per se significans animam intellectivam debet poni in obliquo in definitione exprimente quid nominis ipsius rationalis, sed non sic ponitur in definitione exprimente quid nominis ipsius hominis, quamvis unum sequatur ex alio. Et propter ista nulla talis praedicatio est in quid omne ens est unum', 'omnis homo est risibilis', et sic de aliis. Sed talis praedicatio est in quid 'omnis homo est animar, quia homo et animal differunt in hoc quod animal significat omnia animalia, homo autem non significat omnia animalia sed aliqua tantum. Similiter ista est in quid 'album est coloratum', quia coloratum significat omnia subiecta potentia habere colorem, album autem significat omnia subiecta potentia habere albedinem; coloratum autem vel connotat vel significat principaliter omnes colores, sed album non significat omnes colores sed aliquos tantum. Advertendum est tamen quod non semper requiritur quod illud quod praedicatur in quid de aliquo actualiter significet plura, quia tunc si nullum animal esset nisi homo, hic non esset praedicatio in quid 'homo est animaT, quod falsum est; sed sufficit quod possit significare plura per solam productionem novarum rerum.

30

35

40

45

25-26 similiter] etiam V 4 , om. A C 27 multa 1 ] significet A 1 i! praed.] p r i m u m DI 28 Prop.] Et praem. AA X DE 29 album] albedo I 30 praec.] omnes add. B 30-31 sed... albedines om. (hom.) AD 31 nec] vcl B omnes] huiusmodi A 1 , quascumque BEIK albedines] i m m o (nec om. C) quascumque C V 4 praed. om. BIE 32 quia om. C V 4 32-33 sign. in obl.] in obliquo significat C V 4 , ct in obliquo significat add. C 35 ipsius] istius A, illius A X D, carum C, nominis add. A 1 , videlicet add. C 36 Et om. BI 37 i s u ] quaelibet add. (!) E nulla om. A praed. om. B C I V 4 37-38 o m ne... quid om. (hom.) AE 38 est 1 ] rationalis; omnis homo est add. C V 4 ' pracd. om. B C I V 4 39 hoc] tantum add. C V 4 animal 8 ] connotat sive add. CV 4 , om. A 1 40-41 non... tantum] aliqua tantum et non omnia C V 4 42-43 autem] vero A X D 43 omnia subi.] tantum aliqua C V 4 44 autem] etiam A X D ! princ. om. C V 4 44-45 album non sign.] album vero nec connotat nec significat principaliter E 47 quid] quod C V 4 ;; artual.] accidentaliter B, vel accidentaliter add. I 48 h o m o 1 ] tunc add. C V 4 : hic] haec A C E 49 quod 1 ... cst om. ABDIK • sed] et ideo C V 4 50 solam] potentiam vel add. C V 4 :; novarum] specierum sive add. C V 4

'praedicari in quicT est praedicari vere de aliquo et non importare aliquid extrinsecum illi de quo praedicatur, nec magis unam partem quam aliam. Ideo cave qualiter legis". Cf. Guillelmus de Ockham, Expositio iti librum Porphyrii De praedicabilibus, cap. 2, § 5 (ed. cit., pp. 22s.).

50

DE GENERE

653

Tertia regula est: illud quod contingit alicui inesse et non inesse, non est genus ipsius. Unde quia homo est ahquando albus et ahquando non est albus, ideo album non est genus hominis. Notandum est hic quod per 'inesse' intelhgitur 'praedicari'. Unde 55 regula est ista: quando ahquid praedicatur de ahquo contingenter, ita quod ahquando praedicatur et ahquando non praedicatur, ipso tamen quod importatur per subiectum manente actuahter, tunc non est genus ipsius. Unde quia homine exsistente potest haec esse vera 'nullus homo est albus', ideo album non est genus hominis. Quod tamen ahquando 60 ahquid praedicetur de ahquo et ahquando non, propter destructionem omnium rerum importatarum per subiectum, non impedit illud praedicatum esse genus illius; sicut quamvis haec possit esse vera 'homo non est animaT, quando scihcet nullus homo est, tamen cum hoc stat quod animal sit genus hominis. 65 Quarta regula est: si ahqua non sint in eadem coordinatione, illa non se habent sicut genus et species, quia in quocumque praedicamento est genus, in eodem est species et e converso. Notandum quod quamvis de eodem possint praedicari diversa genera diversarum coordinationum et etiam diversa praedicamenta, 70 sicut eadem res est substantia et quantitas, tamen idem non potest esse per se species diversorum generum diversarum coordinationum, hoc est diversorum praedicamentorum, et hoc, quia diversa praedicamenta numquam praedicantur de eodem in quid. Unde quamvis istae sint verae 'homo est substantia', 'homo est quantus vel quantitas', tamen una prae75 dicatio est in quid et aha non est in quid, et ideo homo jion est species quantitatis, sed est species substantiae. Et ideo quod dicit P h i 1 o s op h u s in Praedicametitis8, quod nihil prohibet idem esse in diversis praedicamentis; et in diversis locis dicit 4 quod species non est ad ahquid 51 est] quod add. A C V 4 53 est 1 om. ACEV 4 hominis] ipsius CEV 4 54 est hic om. C V 4 ;j praed.] de aliquo contingenter add. K 55 i s u ] quod B D quando] aliquando I 56 praed. 1 ] de add. A 1 , om. CEV 4 58 ipsius om. ADI „ haec] hodic C V 4 58-59 nullus... albus] homo est albus et cras csse falsa CV 4 , et aliquando non add. B 61 omnium om. CV 4 j| subi.] hoc add. C V 4 62 genus] pars D |j sicut] et ideo CV 4 63 est] timc cst vera C V 4 65 est] quod add. A ,i cadem] aliqua C V 4 67 species] ipsa add. A 68 Not.] est add. DEI |i praed.] negari I 69 etiam om. A J B C V 4 71 divers. 1 ] pracdicamcntorum ncc potest esse species diversorum add. DEFTV4Gem. generum] praedicamentorum K 71-72 hoc est om. CFV 4 , hoc... praed. om. Gem. 73 numquam] non C V 4 74 quantus vel om. CIV 4

76-7 Philos.] Lincolniensis K

78 locis] et cum add. A || ad s. lin. V 4 , om. C

4 Aristot., Topica, IV, c. 4: "Si Aristot., Praedicamenta, cap. 8 (lla 37-38). autem genus ad aliquid, non necessario et species" (124b 18). Forsitan Ockham dicere voluerit 'quod a 1 i q u a n d o species non est ad aliquid*. 8

654

PARS III—3 CAP. 10

sed genus, debet intelligi quod nihil prohibet diversa praedicamenta praedicari de eodem et ahquando genus est ad ahquid et species non; non quidem per se species illius generis sed alterius generis, de qua tamen specie illud genus, quod est ad ahquid, praedicatur, et tamen illa species de qua praedicatur non est ad ahquid. Et per istum modum debent solvi omnes auctoritates quae videntur contrariari. Aha regula est: si aliquid participat ahud et rationem ipsius, illud participans non est genus ilhus quod participat; sicut quia homo participat animal et definitionem animahs, ideo homo non est genus animahs. Notandum quod ahquid participare ahud non est ahud nisi quod semper dum esse verificatur de illo, ahud praedicatur universahter de illo; sicut homo participat rationem animahs, quia necessario dum homo est, haec est vera 'omnis homo est animaT. Et ita 'partidpare' non accipitur hic pro capere partem vel includere illud essentiahter vel tamquam partem essentiae, sed pro vere subici cum signo universah respectu alterius, secimdum modum praeexpositum. Ex praedictis patet quod quamvis haec possit esse vera omne animal est homo' et ista simihter omne animal est animal rationale', quia tamen utraque istarum poterit esse falsa dum haec est vera 'animal est\ ideo animal non participat hominem nec rationem, hoc est definitionem, hominis, et ideo poterit hoc non obstante animal esse genus hominis.

»

85

*>

«

Sexta regula est: quando species assignata praedicatur de ahquo, 100 sive sicut de suo contento sive non, de quo non praedicatur genus assignatum, tunc illud non est genus ilhus; sicut 'opinabile' praedicatur de non-ente et nec ens nec scibile praedicatur de non-ente, ideo nec ens nec scibile est genus opinabihs, quia de quocumque praedicatur species de eodem praedicatur genus. Quod est intelhgendum quando 105 in praedicatione exercita omnes termini supponunt personahter et significative. Septima regula est: si species assignata non participat ahquam spe81 generis 1 om. AE 82-83 et... praed.] per se add. C V C V 4 , om. A X BDI 85 Alia] Quinta A X BDIK |j aliud] aliquid C V 4 85-86 illud part. om. BCEIV 4 86 quod part. om. A^BDEI 88 aliud* om. AE 89 aliud] illud B C 91 animal] si formatur add. A 1 , si formaretur add. E || ita part.] ista particularis C 92 capere partem] parte extra capere C, esscntiae add. E j| illud] aliud A, om. B 93 csscntiac] vcre add. K, suae add. V 4 94 praeexp.] expositum AI, prius exp. C V 4 95 ista] haec C V 4 97 est»] et add. C, homo add. E 98 rationem] hominis add. A 1 || hoc] id CEV 4 100 Sexta] Alia C V 4 |, est om. A^CV 4 101 sicut] sit E, om. I i! de 1 ] (suo A) subiecto sive (sicut add. C V 4 ) dc add. A C V 4 102 assign.] ist add. C |j tunc] nunc C, om. A || illud] idem C V 4 103 et] ideo quia add. A, entc et add. E jj nec 1 om. CIV 4 105-106 quando in] dc C V 4 106 exerc.] ubi add. C V 4 jj pcrs.] simpliciter K 108 Septima] Alia A C V 4 (codd. C V 4 sempcr scribunt 'Alia' loco numeri, alii quandoque sic quandoque aliter, quod de cetero non notabimus). j, est] quod add. AE, om. BI || sp. a ssign.] genus assignatum E

DE GENERE

655

tierum assignatarum contentarum sub genere assignato, illud non est 110 genus ipsius; sicut si voluptas nec est generatio nec corruptio, et sic de aliis speciebus motus, motus non est genus voluptatis. Notandum quod ista regula habet intelligi quando species assignata non immediate continetur sub genere. Unde homo non participat ahquam speciem animahs, et tamen animal est genus hominis; et hoc, 115 quia homo immediate continetur sub animah. Notandum quod 'partitipare' accipitur hic, sicut p r i u s 5, pro subiti cum signo universali respectu ilhus et non e converso, secundum modum i b i dictum. Octava regula est: si ahquid praedicetur de pluribus quam ahud, 120 ihud ahud non est genus ihius; sicut quia opinabile praedicatur de pluribus quam ens, ideo ens non est genus opinabihs, quia semper genus praedicatur de pluribus quam sua speties. Stiendum est quod non semper actuahter genus praedicatur de pluribus quam sua speties, quia si nuhum animal esset nisi homo, animal 125 non praedicaretur actuahter de pluribus quam homo pro tunc. Et ideo debet acutoritas A r i s t o t e l i s 6 intehigi, quod semper genus praedicatur de pluribus quam sua speties, nisi omnia individua ahcuius spetiei vel spetierum sint destructa vel non-exsistentia. Nona regula est: si genus et speties praedicantur de aequalibus, non 130 se habent sicut genus et speties. Ista regula debet intehigi sicut prior; nam semper quando cuiushbet spetiei ahcuius generis est ahquod individuum, genus praedicatur de pluribus quam quaecumque sua speties. Et ideo quia semper ens et unum praedicantur de pluribus, ita quod ens non potest praedicari de pluribus quam unum nec e converso, ideo 135 neutrum est genus respectu alterius. Simihter est de printipio et primo: nam printipium non potest praedicari de pluribus quam primum nec e converso, et ideo nec printipium est genus primi nec e converso. Decima regula est: quod non est genus ahcuius individui, non est

109 assignatarum om. A X BDEI 116 Not.] Intelligcndum B, (cst AE) ctiam add. ACEV 4 117 illius] alterius A 118 ibi dictum] qui dictus cst C 119 plur.] magis add. E 120 aliud mg. B, om. ACE |; quia om. A X B 123 est om. A*CV 4 124 quia] nam BCIV 4 ;| nullum... esset] nihil sit E 125 actual. om. BI 126 Arist.] sic add. A, om. A^BDEI 127 omnia] aliqua A 128 vel 1 ] aliquarum add. K 129 est] quod CV 4 , om. B „ aequ.] essentialibus C 133 et] vel B u n u m ] non add. A || de] aeque add. E j| pluribus] omnibus C V 4 135 respectu om. C V 4 136-37 nec... et om. C V 4 137 primi] respectu principii K 8

Supra, lin. 88-99.

• Cf. Aristot., Topica, IV, c. 1 (121b 1-4).

656

PABS m - 3 CAP. 18

genus aliquorum individuorum indifFerentium specie; et quod est genus unius individui, est genus omnium individuorum eiusdem speciei 140 cum illo, et ita idem est genus omnium quae non differunt specie vel nullius. Undecima regula est: nihil continetur sub diversis generibus nisi unum illorum contineatur sub altero; sicut homo non posset esse per se species animalis et corporis nisi animal contineretur sub corpore vel 145 e converso. Sed contra istam regulam instat P h i l o s o p h u s , IV Topicorum 7, quia prudentia continetur tam sub scientia quam sub virtute. Ideo istam regulam corrigit P h i l o s o p h u s , ibidem, per hoc quod oportet quod illa genera, sub quibus idem continetur, sint subalterna vel quod 150 contineantur sub eodem genere; sicut scientia et virtus, quamvis non sint subalterna, tamen ambo ista genera continentur sub eodem genere, puta sub habitu. Unde dicit P h i l o s o p h u s , ibidem 8 , sic: "Si neque subalterna genera sint neque sub eodem ambo, non erit quod assignatum est genus". 155 Sed c o n t r a hoc videtur esse P h i l o s o p h u s in libro Praedicamentorum 9, ubi dicit quod "diversorum generum et non subalternatim positorum diversae sunt species et differentiae,\ Et si hoc, igitur idem non potest esse species talium generum diversorum et non subalternatim positorum: 160 Praeterea, omne genus dividitur per differentias oppositas, quarum una removetur universaliter ab alia, igitur idem non potest contineri sub diversis generibus non subalternatis: Praeterea, ista segula videtur esse contra praedicta, quia dictum est p r i u s 10 quod diversa praedicamenta praedicantur de eodem, et ta- i65 men ista praedicamenta non continentur sub eodem genere nec sunt subalterna: Ad p r i m u m 1 1 istorum dicendum est quod semper diversorum 139 aliqu.] aliorum BI „ indiflf.] differentium CE ;i specie mg. A, om. CDIV 4 ,, et] ideo add. A 140 o m n i u m om. AE 144 altero] reliquo C V 4 144-45 per se om. C V 4 145 vel] et C V 4 147 I V ] VIII K 148 scientia] iustitia E virt.] et add. CIV 4 h Ideo] N a m E 150 quod 1 om. CDEV 4 idem om. EI ;j sint] esse C V 4 i; vel quod 1 ] et I 151 quamvis] licet C V 4 153 neque] non C V 4 154 sint] sunt ABDEI 157 quod om. ABEI 158 species] secundum speciem Arist. 159-60 et... posit. om. B C I K V 4 163 sub] in C V 4 ii non om. C V 4 8 Aristot., ibidem (122a 1-2). Aristot., Topica, IV, c. 2 (121b 30-32). Aristot., Praedicamenta, cap. 3 (lb 16-17); loco 'species' versio habet 'secundum 1 0 Vide hic supra, notam 3. 1 1 Supra, lin. 156-60. speciem\ 7

9

DE GENERE

657

generum non subalternarim positorum diversae sunt speries et differen170 tiae, si sint genera habentia difFerentias; non tamen oportet quod omnes species talium generum sint diversae, et ita stat quod aliqua sit eadem species eorum. E t s i d i c a t u r quod aliquae sunt species sic diversae diversorum generum subalternatorum, sicut multae sunt species corporis quae non 175 sunt species animalis, igitur in hoc non differunt genera subalterna et non subalterna, d i c e n d u m quod quamvis unum genus subalternum habeat ahquam speciem quae non sit species alterius, tamen e converso est impossibile. Sed quando sunt gencra non subalterna, utrumque illorum habet ahquam speciem quae non est species alterius. Et hoc sufi8ofirit ad intentionem A r i s t o t e l i s . Ad s e c u n d u m 1 2 dicendum quod non omne genus dividitur per differentias oppositas. Quando tamen genus habet differentias, potest dividi per differentias oppositas, et tamen una illarum removetur universahter ab aha, sed non oportet quod removeatur universaliter ab 185 omni aha differentia. Verbi gratia animal dividitur per rationale et irrationale, et una illarum removetur universahter ab aha; postea est ahquod genus quod est praecise commune equo et asino. Sit ita quod forte habent ahquam convenientiam inter se, qualem neutrum illorum habet cum quocumque aho animah, et ideo ab eis potest abstrahi unum genus 190 praecise commune illis, et vocetur illud genus a. Simihter, forte bos et equus habent aliquam specialem convenientiam, qualem neutrum illorum habet cum quocumque aho animah; et tunc poterit ab eis abstrahi unum genus praecise commune illis, et vocetur b. Tunc, quamvis differentiae a removeantur a se invicem et simihter b, tamen una differentia 195 a est eadem cum differentia b, et ita eadem poterit esse species diversorum generum tahum non subalternorum. 169 gener.] et A J C K 171 generum] priorum add. I ita] cum ista I 173 sic om. AE 174 subalt.] subalternatim positorum CV 1 , subalternorum DIK sunt om. ABDE non om. K 176 quamvis] licet CV 4 177 species alterius] alterius generis C V 4 179 non om. K 182 habet] aliquas add. A 1 diff.] oppositas add. C V 4 183 tamen] tunc E . una] nulla A 184 remov.] una add. B \\ univ. mg. B, om. EI 185 omni] una CV 4 , om. B 186 postea] vero add. E j; aliquod] aliud E 187 Sit] sic CI, om. AE quod] quia DV 4 , om. C 188 conv.] aequivalentiam V 4 || neutram] quilibet A illorum] eorum B, horum E, eorum vel e a r u m ^ y 4 189 quoc.] quolibct CV 4 • alio om. ADI 190 et 1 ] erit genus illorum et add. A 1 , illud genus add. CV 4 : illud om. CE 1 genus om. A^CEV 4 191 habent] ctiam add. BDK 192 alio om. DI 193 illis] eis C V 4 b ] et add. A 1 , Tunc] modo C V 4 194 a] et b add. E, om. D et... b om. E 195 est] dicitur C " cum] aliqua add. E 196 subalt.] absolutorum B, subalternatorum AE

» Supra, lin. 161-163.

OCKHAM, SUMMA LOGICAE

42

658

PARS III—3 CAP. 10

Ad t e r t i u m 1 3 dictum est p r i u s quod nulla species per se continetur sub diversis praedicamentis, quia numquam diversa praedicamenta praedicantur in quid de eadem specie. Et ideo numquam est idem per se species diversorum generum nisi illa genera sint subalterna 200 vel ambo contineantur sub eodem, sicut dicit P h i l o s o p h u s hic 14 . Non tamen huic obstat quin de eadem specie possint praedicari diversa praedicamenta non in quid sed ahter. Duodecima regula est quod quando non omnia genera ad genus assignatum praedicantur in quid de assignata specie, non est genus ipsius; 205 sicut si corpus non praedicatur in quid de albo, animal non est genus albi. Aha regula est: si assignatum genus, vel genus ahquod ipsius, participat speciem, non est genus ipsius. S c i e n d u m quod 'pa^ticipa^e, accipitur hic, sicut p r i u s 1 5 , non quia capiat partem realem ipsius, nec quia est pars ipsius, nec quia importat partem ipsius, sed quia ipsum 210 participans subicitur universahter respectu alterius et ahud universahter sumptum non subicitur respectu ilhus sed tantum particulariter sumptum. Sicut homo participat animal, quia homo universahter sumptus subicitur respectu animahs, sic dicendo 'omnis homo est animal' et animal universahter sumptum non subicitur respectu hominis, sic dicendo 215 'omne animal est homo', sed particulariter tantum, sic dicendo 'ahquod animal est homo'; quamvis ahquando haec possit esse vera 'omne animal est homo', non tamen oportet quod sit vera, quamvis animal sit. Et sub ista significatione accipit P h i l o s o p h u s semper 'participare' in logica. 220 Decima quarta regula est: quando ahquid vere praedicatur de ahqua specie, si ahquid superius ad ipsum praedicatur in quid de illa specie, ipsum praedicabitur in quid de eadem specie et erit genus eius; quia omnia quae ordinantur secundum superius et inferius quorum unum praedicatur de altero in quid, vel omnia praedicantur de illo, de quo 225 199 eadem specie] eodem A, eodem ipso D 200 subalt.] subalternata A A 1 201 eodem] tertio C V 4 ji hic om. AE 202 Non om. K 203 non] tamen add. C V 4 204 quod om. A A 1 r non trp. p. assignatum (lin. 205) A C V 4 j genera] sunt add. A, om. I 205 assignatum] significatum C, signatum V 4 , et tamen add. A j assignata specie] assignato (signato B) pro specic A X BDI 206 si] quia CV 4 , om. A 1 ,; albo] idco add. A C V 4 207 gcnus 1 om. A^BDI jj ipsius] non add. A 208 partic.] aliquid add. C V 4 209 accip.] dicitur A 1 , capitiir E, om. D jj realem om. AXE 213 part.] ly add. E 216 sic] sicut A, om. E 217 quamvis] cnim add. E 218 quod] haec add. A 1 | quamvis... sit om. AJE 219 semper om. CV 4 222 superius] inferius A 1 223 praed.] etiam add. E 1 8 Supra, lin. 164-67. et 116-18.

14

Seu ubi supra, nota 7.

15

Supra, lin. 88-99

DE GENERE

659

praedicantur, in quid vel nullum. Sed si dubitetur illud assignatum praedicari de specie, non sufficit ostendere quod aliquod genus eius praedicatur in quid de illa specie, sed simul cum hoc oportet probare quod nuhum ahud contentum sub iho praedicatur in quid de iha specie. 230 Aha regula est: si species praedicatur de ahquo in quid, de quo genus non praedicatur in quid, ihud non est genus ihius speciei; sicut si corpus animatum praedicatur in quid de ahquo de quo non praedicatur in quid animal, manifestum est quod animal non est genus corporis. Si autem corpus praedicatur in quid de omnibus de quibus praedicatur animal, 235 et de pluribus, corpus erit genus animahs. Decima sexta regula est: ihud non est genus ahcuius, de quo definitio generis non vere praedicatur; sicut quia haec est falsa 'planta est substantia animata sensibihs', ideo animal non est genus plantae. Decima septima regula est: quod est differentia ahcuius, non est 240 genus ipsius nec e converso; sicut quia 'congregativum' est differentia coloris, ideo non est genus ipsius nec e converso. Decima octava regula est: differentia nuhius est genus; sicut 'immortale', quia est differentia animahs, ideo nuhius est genus. Sciendum quod ista exempla non ponuntur ut ita sint, sed ut sen245 tiant qui addiscunt. Decima nona regula est: quod est species ahcuius, non est genus ipsius; sicut quia continuitas est species contiguitatis, ideo non est genus contiguitatis. Vigesima regula est quod differentia convertibihs cum specie, non 250 est genus ipsius; sicut 'rationale', quia est differentia hominis, non est genus hominis. Notandum quod differentia ahcuius non est ahquid intrinsecum speciei, sed est unum praedicabile in quale de specie. Praedicatur autem in quale, quia semper differentia essentiahs connotat ahquid vel significat 255 quod non connotatur nec significatur per speciem, nec species ahquid iho modo significat, differentia autem accidentahs semper connotat ahquid extrinsecum. 226 dubit.] disputetur B, quod add. C 233 corporis] nec e^converso add. C V 4 236 est 1 ] quod add. BDI, om. A X CV 4 237 sicut quia] quia enim CV 4 / 238 plantae] illius AE, nec e converso add. A 239 diff.] omnino add. A 240 nec] et C V 4 sicut] ideo CEV 4 242 est] quod add. A ^ nullius] nulla alicuius CEV 4 , generis add. E 242-43 immortale] mortale A C V 4 243 animalis] hominis I . nullius] non BE ; genus] alicuius add. E 244 exempla] exsistentia E jj ita] vera E 246 est 1 ] subiectum add. AXB ;. species] speciei A 1 247 quia om. A C ! continuitas] continguitas BE (!) j| contiguitatis] continuitatis AB, et add. C V 4 248 contig.] continuitatis B, ipsius et add. scilicet continuitatis A, om. E 250 hominis] convertibilis cum homine CV 4 , ideo add. A X C 253 autem] etiam I 255 nec 1 ] vel AI 256 accicL] actualis B •;; semper om. A X BDI

PARS III—3 CAP. 10

660

Vigesima prima regula est quod genus non continetur sub difFe^rentia nec e converso. Et hoc est verum de differentia constitutiva. Aliquando autem genus continetur sub differentia, sic quod de pauciori- 260 bus praedicatur; non tamen per se continetur sub ea, nec e converso. Vigesima secunda regula est quod cuius generis nulla differentia praedicatur de specie, illud non est genus illius speciei; sicut si nulla differentia animalis praedicatur de lapide, animal non est genus lapidis. Ista regula habet veritatem quando genus habet differentias, et ideo quia 265 aliquod genus non habet differentias essentiales, sicut a 1 i b i probatum est 16 , ideo poterit aliquid esse genus alicuius speciei, quamvis nulla differentia essentialis praedicetur de illa specie; et hoc, quia illud genus nullam differentiam essentialem habet. Vigesima tertia regula est quod species, quae est prior natura ali- 270 quo et ad cuius interemptionem sequitur interemptio illius, non est species illius generis; sicut quia animal est prius natura homine et interempto animali interimitur homo, ideo animal non est species hominis. Notandum est quod 'prius natura' non vocatur hic illud quod potest esse sine alio et non e converso, quia isto modo genus non est prius na- 2 7 5 tura quam species. Ita enim potest species esse sine genere sicut e converso. Nec plus dependet species a genere quam e converso, quia species et genus non sunt nisi quaedam intentiones in anima, distinctae totaliter, quarum utraque potest esse in mente sine altera. Sed 'prius natura' vocatur hic quando esse exsistere potest vere praedicari de aliquo suppo- 280 nente pro re, quamvis non praedicetur vere, immo falso, de altero supponente pro re, sed non e converso. Et isto modo genus est prius natura quam species, nam esse exsistere potest vere praedicari de genere supponente pro re, quamvis falso praedicetur de specie supponente pro re; sicut haec poterit esse vera 'animal est\ quamvis haec esset falsa 'homo 285 259 diff.] affirmativa add. C const.] subiecti add. E 260 autem] tamcn A X BI, om. C V 4 261 ea] differentia E 262 est om. A X B . quod om. A J C V 4 264 lapide] tunc add C V 4 [| animal om. AI 265 Ista] autem add. C V 4 266-67 prob.] declaratum C V 4 269 essentialem om. C V 4 271 et del. V 4 , om. A C 272 illius] assignati sibi C V 4 274 est] hic add. BDIK, om. A*CEV 4 hic om. A C E 275 et non] nec A 276 Ita enim] quia ita bene C V 4 277 Nec] non AXE 278 in anima] animae E 280 aliquo] uno C V 4 280-81 supp.] sumpto AE, supposito I 281-82 quamvis... re om. (hom.) A X B 281 i m m o ] sed C V 4 j, falso] fklse AA X BE altero] specie E 282 sed non] nec I : Et] ideo add. V 4 28S-84 supp.] sumpto AI 284 falso] non A 1 , false AA X BCE praed.] vere, i m m o false add. A 1 . pro re om. AE 285 esset] sit C V 4

Guillelmus de Ockham, Expositio libri Porphyrii De praedicabilibus, cap. 4, § 9 (ed. cit., pp. 75s.). 18

DB GENERE

661

est', sed e converso est impossibile. Impossibile enim est quod haec sit vera 'homo est', hac exsistente falsa 'animal est'. Et propter hoc genus dicitur esse prius natura quam species. Simihter notandum quod interemptio speciei non interimit reahter 290 genus nec e converso, quia posset genus exsistere modo convenienti, specie non exsistente. Hoc enim est verum, nam ista intentio animae quae est genus, posset esse in anima etsi nulla intentio quae est species esset ibi. Sed sic interemptio speciei non interimit genus sed e converso, quia ad negationem generis supponentis pro re sequitur negatio speciei 295 supponentis pro re; sicut ista consequentia est bona 'a non est animal, igitur a non est homo', sed e converso non valet. Et sic debent intelligi omnes auctoritates P h i l o s o p h i 1 7 et a l i o r u m , qui dicunt quod genus est prius natura quam species et quod interempto genere interimitur species et non e converso et huiusmodi. 300 Vigesima quarta regula est quod illud quod potest amitti a specie non est genus vel differentia ilhus; sicut quia 'moveri' potest amitti ab anima, ideo 'moveri' non est genus animae nec differentia. Simihter, quia veritas et falsitas possunt amitti ab opinione, ideo neutrum est genus vel differentia opinionis. 305 Intelhgendum est quod non vocatur hic ^amitti, pro illo quod realiter perditur a re, sed vocatur hic ^amitri' quando ahquid non vere praedicatur de ahquo, sicut p r i u s. Sicut materia, quando de nonformata fit formata dicitur amittere potentiam, non quia ahquam rem amittat reahter, - nam nullam rem amittit, sed ahquid adquirit - , sed 310 dicitur amittere potentiam, quia non amphus est haec vera 'materia est in potentia ad formam', quae tamen prius fuit vera. Et hoc non est propter amissionem realem ahcuius rei, sed propter realem adquisitio286 est 3 ] esset C V 4 sit] esset C V 4 287 homo est om. V 4 propter hoc] ideo C V 4 288 esse om. A A J D 289 notand.] sciendum CV 4 , est add. BDEI interimit] includit DI 290 quia] quasi BDIK, non add. A^BDK modo] sibi add. CEV 4 291 Hoc... verum om. AE enim] non add. BIK 293-94 speciei... supponentis] generis interimit speciem, non e converso, quod ad neg. gen. supponente personaliter et pro re sequ. neg. speciei supponente C V 4 295 re] et non e converso add. E ; ista... bona] bene sequitur E • cons.] nunc add. C V 4 297 omnes auct.] illa auctoritas C V 4 Phil. et al. om. C V 4 qui dicunt] quae dicit C V 4 299 et... conv. om. BDI 300 quod om. AA 1 301 vel] et B, nec C 302 moveri om. CEV 4 animae] eius V 4 , om. C diff.] animae add. CEV 4 303 quia om. AA^BDEI 304 vel] nec C V 4 305 Int. est] Illud est intelligendum C : pro illo] illud C 306 hic om. CE , aliquid om. C V 4 307 aliquo] reliquo C, aliquid fdd. C V 4 : prius] ipso manente add. C V 4 Sicut] de add. BE 308 potentiam] privationem EV 4 , quod corr. V 4 309 aliquid] aliquam ACDIK 17

Cf. Aristot., Topica, VI, c. 4 (141b 28-29); Praedicamenta, cap. 13 (15a4-7).

662

PARS III—3 CAP. 10

nem alicuius rei, puta formae. Similiter intelligenda est regula 4re importata per subiectom non destructa'. Vigesima quinta regula est: si aliquid participat vel participare potest 315 contrarium generis, non est species illius; sicut quia homo potest parcipare album, ideo nigrum non est genus hominis. Notandum quod <participa^e, accipitur hic pro 'recipere praedicationem alterius', quo modo dicitur quod semper subiectum participat praedicatum, quod non est ahud quam subiectum vere subici respectu 320 praedicati. Vigesima sexta regula est: quando ahquid potest competere speciei quod non potest competere ahcui contento sub genere, non est species ipsius; sicut quia anima potest vivere et nullus numerus potest vivere, ideo numerus non est genus animae. 325 Vigesima septima regula est quod si assignatum sit aequivocum, non est genus, quia tam species quam genus debet esse univocum. Notandum quod ahquando accipit P h i l o s o p h u s genus et speciem non tatum pro intentione animae sed etiam pro ipsa voce. Unde haec vox 'animaT vocatur genus. Sed hoc non est nisi ex voluntaria 330 institutione, quia scihcet sponte instituitur ad significandum omnia illa quae intentio animae, quae est genus, ahquando significat. Aha regula est: si assignatum non potest habere plures species, non est genus, quia semper omne genus vel praedicatur vel praedicari potest in quid de pluribus speciebus. 335 Aha regula est: illud quod non praedicatur de ahquo proprie sed translative, non est genus ipsius; sicut quia consonantia non praedicatur proprie sed translative de temperantia, ideo non est genus temperantiae. Notandum quod nulla potest esse translativa praedicatio nisi ex actu voluntatis et per institutionem, et ideo tahs praedicatio translativa non 340 potest esse nisi in vocibus vel scriptis vel aliis signis ad placitum insti-

313 alic.] altcrius AA*DE ; puta formae om. A^BCIV 4 ; Simil.] etiam A 1 regula] de add. ABE, add. s. lin. C 316 generis] illud add. C ' species illius] genus eius C 317 album] nigrum BFIK Gem., nigredinem C V 4 , albedinem E , n i g r u m ] album BCFIKV 4 genus] species E 318 Notand.] est hic add. A D 319 quo m o d o ] quando B, sicut E quod om. C V 4 scmper] a add. A partic.] b add. A 320 q u a m ] nisi C V 4 322 regula om. C V 4 est] quod add. A : quando] si C V 4 326 quod om. A*CV 4 aequ.] Ulud add. C V 4 327 debet] dicitur I, om. C V 4 esse] dici A, sunt C V 4 univ.] univoca C V 4 328 Not.] est add. ADI 330 animal] aliquando add. A*CEK 331 scil. om. A A 1 332 aliquando] animalium A^BDIK, naturaliter E 333 est] quod add. AI 336 regula om. A J B est] quod add. E | illud om. A J BDI 337 transl.] transumptive (etiam infia) E ; sicut] unde C V 4 338 temp. ... temp.] campana... campanae C V 4 339 Not.] est add. ADEI transl.] transumptivc (etiam infia) BE 341 vel 1 ] in add. A X B ij vcl 1 ] et C V 4

DE GENERE

663

tutis. Et propter hoc vox aliquando genus vocatur, quando scihcet non translative sed proprie et in quid praedicatur de specie. Trigesima regula est: quando species habet contrarium et genus non habet contrarium, si contrarium speciei non sit in iho genere, nec ipsa species erit species ihius generis. Sicut quia albedo habet contrarium, scihcet nigredinem, et sonus non habet contrarium, ideo si nigredo non sit species soni, nec albedo est species soni. Trigesima prima regula est: quando tam genus quam species habent 350 contrarium, si contrarium speciei sit sub contrario generis, ipsa species erit species ilhus generis. Intehigendum est quod ista regula habet veritatem quando alterum contrariorum immediate continetur sub genere contrario et quando neutra contrarietas habet medium. Unde si una contrarietas habet me355 dium et altera non, regula non habet locum; et ideo non sequitur 'prodigahtas est species vitii, igitur ihiberahtas est species virtutis', et hoc, quia virtus et vitium non habent medium; vel si habeant, saltem prodigahtas et ilhberahtas [non] habent medium. Notandum etiarn quod nuhae species tales habent contrarietatem, 360 stricte accipiendo contrarietatem, quando scihcet alterum contrariorum expehit rehquum et non compatitur ipsum, nam tales species non sunt nisi quaedam intentiones animae, quae ita compatiuntur se in anima sicut quaecumque ahae intentiones. Sed tales species et similiter genera dicuntur contraria, quia sunt genera et species contrariorum. Unde in365 tentio quae est species omnium albedinum et intentio quae est species omnium nigredinum non dicuntur contrariae nisi quia sunt signa et intentiones importantes quahtates singulares contrarias. Et ita istud vocabulum
Cf. supra, Pars I, c. 43.

664

PARS III—3 CAP. 10

sed genus, reliquum non erit species sed genus; sicut quia bonum non est species sed genus, ideo malum non est species sed genus. Sciendum quod istud de bono non dicitur nisi gratia exempli, et ideo non oportet curare sive 'bonum' sit genus sive non. Trigesima tertia regula: si generum contrariorum sit aliquod m e - 3 7 5 dium, et specierum contrariarum erit aliquod medium et e converso. Ista regula habet instantiam, sicut patet, quando plures species continentur sub uno genere quam sub alio, et ideo intelligenda est quando utrumque genus habet species aequales. Similiter intelligenda est quando species unius generis non est medium inter duas species alterius generis. 3so Trigesima quarta regula est: quando tam genus quam species sunt contraria, si habent medium debent habere medium eodem modo, ut scilicet quod si inter species sit medium positivum, inter genera debet esse medium positivum et e converso; et si inter species sit medium per abnegationem, inter genera debet esse medium per abnegationem et e 385 converso. Trigesima quinta regula est: si extrema contraria sint in aliquo genere non habente contrarium, medium inter illa extrema erit in eodem genere. Trigesima sexta regula est: si genus habet contrarium, species habet39o contrarium. Sciendum quod istae tres ultimae regulae intelligendae sunt sicut quarta praecedens. Trigesima septima regula: si species habens contrarium sit in aliquo genere non habente contrarium, species opposita erit in eodem genere. 395 Trigesima octava regula est: si medium inter cxtrema sit in aliquo genere non habente contrarium, extrema contraria sunt in eodem genere. Trigesima nona regula est: si species contraria est in contrario genere, et species opposita est in opposito genere; sicut si iustitia est species virtutis, iniustitia est species vitii. 400 371 reliquum] contrariorum add. A 1 , contrarium add. E sicut] et idco CV 4 , om. A 1 375 aliquod] aliquid A^BDI 376 aliquod] aliquid DI 378 ideo] regula add. E 379 genus om. C V 4 i; quando] quod A B 381 Trig. quarta] Alia (hic et fere constanter infra) ABDE est] quod add. V 4 ' genus] genera CI species] plures add. K 382 m e d i u m 1 ] contrarium add. A 1 dcbent habere] 4 4 X habent C V : u t ] ita C V 383 quod om. A BDI species... genera trp. CVAGem. 38S-84 debet esse] erit (etiam infia) CV*Gem. 385 abn. 1 ] et add. A^CV 4 385-86 et e conv. om. A C 387 regula est om. A^BD 388 extr.] contraria E 390 est om. A J C V 4 contr.] et add. A X CI 392 istae tres] omnes istae K 393 quarta praec.] quatuor (aliae K) praecedentes BCKV 4 Gem. 395 species] sibi add. A C V 4 396-97 T r i g . . . . genere om.CV 4 397 generc 1 om. A J BDI 398 est 1 om. A X CV 4 399 species] sibi add. E opposita om. A J B C D I V 4 est 1 ] crit AE opposito] contrario E, om. A^BCDIV 4

DE GENERE

665

Istae txes regulae intelligendae sunt sicut praecedentes. Quadragesima regula est: si principale sit species principalis, et coniugatum erit species coniugari, et casus casus; sicut si iustitia sit species disciplinac, iustus erit species disciplinati et iuste species disci405 plinate. Sciendum est quod hic accipitur 'species' large pro omni illo quod est per se superius sive secundum praedicationem sive secundum consequentiam. Et isto modo 'virtuose' est superius et genus ad 'iuste', quia quamvis haec non sit vera 'iuste est disciplinate', tamen ista conse410 quentia est bona 'iste iuste agit, igitur virtuose agic' et non e converso; et pro tanto dicitur 'disciplinate' esse superius ad 'iuste'. Et ideo regulae p r i u s datae de praedicatione generis de specie et consimiles, intelhgendae sunt quando genus natum est praedicari, quia videhcet est nomen, sive in conceptu sive in voce; quando autem non est nomen, non ^15 sunt regulae intelligendae de tah genere. Quadragesima prima regula est: demonstratis quatuor, et primo se habente ad secundum sicut tertium se habet ad quartum, si secundum sit genus primi, quartum erit genus tertii; sicut si homo se habet ad animal sicut albedo ad colorem, si animal sit genus hominis, color erit 420 genus albedinis. Ista regula est intelhgenda quando simihter se habent secundum praedicationem et ordinem consequentiae, vel quando illa simihtudo est causa quare unum illorum est genus alterius. Quadragesima secunda regula est quod in nominibus et verbis cor425 ruptivis et generativis, et aliis simihtudinem ahquam secundum derivationem vel inflexionem seu declinationem habentibus, si unum est genus unius, et rehquum erit genus alterius; sicut ista habent simihtu401 Istac] Et cst notandum praem. AE, Nota quod praem. D tres] ultimae add. EK 402 cst om. A^CV 4 403 erit] cst B C V 4 , sit I 404 disciplinae] et add. CIV 4 disciplinati] disciplinate V 4 iuste] erit add. AE , species" om. BCIV 4 406 est om. A^BCI 407 superius] subicitur E 408 virtuosc] disciplinate A 1 ct 1 ... iuste] ad iuste ct (est add. C) genus eius CV 4 , et genus iuste Gem. 409 est] genus add. C V 4 410 igitur] iste add. DK virt.] disciplinate BDKI non e conv.] disciplinate C V 4 411 et 1 ... iustc om. A dicitur] virtuosc add. A^CV 4 , sive add. (ultra) A 1 disc.] virtuose Gem. esse om. CV 4 Gem. iuste] et non e converso add. C V 4 413 quia] quando E 414 in*] scripto sive in add. C 417 se habet om. C V 4 ad quartum om. V 4 — Hic e codice D fasciculus, probabiliter 12 foliorum, excidit; loco eius usque ad Partem III-4, c. 3, litt. 52 lectiones codicis F (seu Flor., Laur., Pl. XII s., 4) notabimus. si] tantum add. V 4 418 tertii] secundi CE 419 albedo] album C V 4 422 et] vel B ord.] ordinationem I 423 u n u m ] una B, nullum I illorum]. illarum B, om. A^CFV 4 424 quod] quando add. B nom. et] omnibus CEFV 4 verbis] rebus CEFV 4 (3fm. 424-25 corr. ct gen.] correlatis et genetivis A, corruptis et generatis EI 425-26 deriv.] determinationem K 426 seu decl.] seu determinationem EIK, om. AF , hab.] secundum determinationem add. A 427 unius] alterius BCFIKV 4 om. E . et om. A 1 !.

PARS III—3 CAP. 10

666

dinem secundum derivationem 'dissolvi', 'dissolutio' et similiter ista < corrumpi\ et ideo si 'dissolvi' est species 'corrampi', 'dis501^110' est species
Cf. supra, Pars I, cap. 40-62.

DE GENERE

667

positivo praedicabili in quid de pluribus positivis; et sic quantitas, relatio et huiusmodi sunt genera. Quarto accipitur large pro omni praedicabili in quid de pluribus praedicabilibus, sive sit positivum sive negativum. Et sic accipit P h i l o s o p h u s hic genus. Illud autem dicitur praedicari in quid per quod contingit respondere ad quaestionem factam per quid. Nunc autem si quaeratur, quid est caecitas, potest responderi quod est privatio, et ita, large, aliquod privativum est genus. Alia regula est: si affirmatio est genus affirmationis, et negatio speciei erit genus negationis generis; sicut si animal sit genus hominis, nonhomo erit genus non-animalis. Alia regula est: si negatio est genus negationis, affirmatio opposita negationi, quae est species, erit genus alterius; sicut si non-suave sit genus non-boni, bonum erit genus suavis. 470 Sciendum est quod hic accipitur genus largissime, sicut p r i u s Alia regula est: si species est ad aliquid, et genus est ad aliquid et e converso. Sciendum quod hoc est verum quando genus praedicatur in quid de specie; quando autem genus praedicatur de specie et non in quid, non oportet quod si species sit ad aliquid, quod genus sit ad aliquid, 475 nec e converso. Et sic solvendae sunt instantiae quas ponit A r i s t ot e 1 e s circa istam regulam 21 . Alia regula est: si tam genere quam specie exsistente ad aliquid species non dicitur ad idem secundum se et secundum idem genus, non est species illius generis. 480 Alia regula est: si non dicitur ad idem secundum se et secundum genus et secundum omnia superiora ad illud genus, non est species ipsius. Istae regulae intelligendae sunt quando genus praedicatur in quid de specie. Alia regula est quod species et genus, quando sunt ad aliquid, di485 cuntur ad tertium secundum eundem casum, scilicet vel secundum casum 457 quant.] quantum CV 4 , om. F 458 accip.] genus add. AXE 459 praed.] supponentibus pro aliquo add. A 1 i| sive 1 ] illud add. A 1 460 autem] quod BF 464 Aiia^ 45 BCI, 46 A 1 (iquidam codd. etiam infia numeros scribunt, quod tamen amplius non notabimus). est] quod A et om. AXFI 465 sit] est A C V 4 466 homo erit] animal est F genus] animalis vel add. A non om. B animalis] hominis C 467 est 1 om. AA^CV 4 469 boni] bonorum A C V 4 470 Sciendum] Et praem. AXE i l est om. ACFI hic] similiter add. BI 471 est 1 om. AA X V 4 471-72 et a e converso om. A X BCI 472-73 Sciendum... specie 1 om. E 472 Sciendum] est add. BFI hoc est verum om. A X BFI 472-73 in... specie 1 om. F 473 specie 1 ] semper si species est ad aliquid (et om. I) genus est ad aliquid ct c convcrso add. A X BI 474 quod 1 ... aliquid om. BI 475-76 Arist.] Philosophus ACFV 4 478 idem 1 ] illud A^BI 480 est om. AA X V 4 •• non] unum E 485 scil. om. B C 20

Hic supra, lin. 458-63.

21

Aristot., Topica, IV, c. 4 (124b 15-22).

668

PARS iii—3 CAP. 10

genirivum vel dativum et huiusmodi. Ahquando tamen est instantia, sicut patet de 'contxario' quod est species 'diversi'. Aha regula est: si tam species quam genus est ad ahquid et dicuntur secundum eosdem casus, si simihter non convertuntur secundum eosdem casus, tunc non est unum genus alterius. 490 Aha regula est quod si species dicitur ad suum correlativum secundum plures casus quam genus vel e converso, non est species ipsius. Ista regula non est generahter vera, sicut nec priores. Alia regula est: si oppositum correlative non est genus oppositi correlative, nec propositum propositi. 495 Alia regula est: si quibusdam relativis necessario exsistentibus in ihis ad quae dicuntur, quibusdam non necessario exsistentibus in ihis, possunt tamen in ihis exsistere, et quibusdam nuho modo valentibus exsistere in illis ad quae dicuntur, si species contineatur sub uno istorum membrorum et genus sub rehquo, non est species ipsius. 500 Alia regula est quod si species est actus, genus non est habitus; et similiter e converso: si genus est habitus, species non est actus. Aha regula, quod posterius non est genus prioris. Notandum quod frequenter loco nominum primae intentionis pommtur nomina secundae intentionis et e converso; simihter loco nomi-sos num primae impositionis ponuntur nomina secundae impositionis et e converso. Et ideo quod dicitur hic quod (si species est actus, genus non est habitus', et similiter de aha regula, debet sic intehigi quod ihud nomen vel illa intentio quae est praecise communis actibus non est genus ihius nominis vel intentionis quae est praecise communis habitibus, nec 510 e converso. Et sic de regula sequente. Alia est regula quod species et genus sunt in eodem, sicut albedo et color. Notandum quod hic ponuntur nomina secundae intentionis pro nominibus primae intentionis; vel hic ponitur actus exercitus loco actus 515 signati. Unde debet sic intehigi quod de specie et de genere vere prae486 vel] secundum add. A 1 et huiusm.] etc. A X BI , tamen] a u t e m F 488 est 1 ] quod A C V 4 , quod add. EF, om. A 1 est 1 ] sint A, sunt E dic.] quod add. C V 4 489 simil.] simpliciter E 490 tunc om. A X BEI 491 quod om. A X BEI 492 q u a m ] suum add. A 1 496 si] quod BI, om. A 1 • exs.] coexsistentibus V 4 497 exs.] coexsistentibus A C V 4 498 ct] in A C V 4 501 quod om. A X BEI 503 reg.] est add. BEF 504 Not.] est add. EI quod] hic add E 505 conv.] et add. A X B 507 ideo] hoc CFV 4 , om. B ;; est] sit ACFV 4 508 et om. ACFV 4 ;; sic] similiter I 509 actibus] habitibus A 510 vel] illius add. BI habit.] vel actibus add. A 512 est] sit A C V 4 || genus] genera CFV 4 515 vcl] et ACFV 4 exerc.] pro actu significato veladd. I 516 signati] significati BE

DE GENERE

669

dicatur esse in eodem, non tamen pro se sed pro re importata. Et ideo actus exerciti correspondentes sunt isti 'albedo et color sunt in eodem'; 'scientia et musica sunt in eodem' et huiusmodi. 520 Sciendum quod P h i l o s o p h u s , IV Topicorum exemplificat de verecundia et timore, amicitia et voluptate et huiusmodi, quae non se habent sicut genus et species, quia non sunt in eodem. Sed hoc non ponit ut ita sit, sed ut sentiant qui addiscunt, vel secundum opinionem aliorum, sicut frequenter facit in hbris suis. 525 Alia regula est quod illud quod primo competit ahcui secundum partem ipsius, non est genus ilhus; sicut quia homo vel animal non est visibile nisi quia corpus suum est visibile, ideo 'visibile' non est genus animahs. Aha regula est: illud quod praedicatur de parte solum, non est ge530 nus totius; sicut si corpus praedicetur praecise de parte animahs, non est genus animahs. Ex istis patet quod genus non importat partem praecise nec est pars speciei; quia si esset pars speciei, non posset vere praedicari de specie, cum pars non praedicctur de toto, secundum P h i 1 os o p h u m,

I V Topicorum

23

.

535

Aha regula est quod nulla potentia est genus vituperabihum vel fiigiendorum, quia potestas est eligenda. Intelhgendum quod nullum nomen importans praecise rem quae potest male agere, est genus ahcuius vituperabihs, quia res quae potest male agere, non est mala; sicut secundum opinionem a l i q u o r u m 2 4 Deus potest male agere, et tamen 540 non est malus. Alia regula est quod nihil praecise commune ehgibihbus propter se 517 tamen om. A A l ; imp.] significau E ; Et ideo] unde ACF 522 et species om. CV 4 523 sed... addiscunt] nam aliqua illorum (non add. E) sunt in eodem (subiecto om. E) sed hoc (tantum A 1 ) ponit gratia exempli A^BIK 523-24 op. aliorum] opiniones famosas E 524 alior u m ] Aristotelis AB, famosam A 1 , quae fuerunt tempore suo add. E freq.] multotiens A 1 525 est om. A X CV 4 quod 1 om. A J F 526 genus] Deus E 527 visibile 1 ] visibilis ACFV 4 529 est 1 ] quod add. E, om. A^CV 4 530 praecise] de corpore sive E „ parte] corpore A 1 532 nec] etiam X add. A B, add. mg. K 535 quod om. AA X FV 4 536 quia] omnis add. AXBIK potestas] potentia BE ii elig.] elicienda AIV 4 538 quia] illa add. A^BEK 53&-40 sicut... malus om. AXBIK 541 est om. A^CV 4 ; quod om. AXF 22 Aristot., Topica, IV, c. 5 (126a 3-16). 28 Aristot., Topica, IV, c. 5 (126a 24 Cf. Aristot., Topica, IV, c. 5: "Potest enim et deus et studiosus 27-28). prava agere, sed non sunt huiusmodi; nam omnes pravi secundum appetitum dicuntur" (126a 34-36); cod. Gem. hic in ima pagina sic habet: "Sicut secundum aliquos Deus potest m a 1 u m agere et tamen non est malus". Hoc admittit etiam Ockham, infra Parte III-4, c. 6.

670

PARS m - 3 CAP. 18

est genus alicuius potentiae vel effectivi boni, quia unumquodque tale est eligendum propter aliud. Alia regula est quod illud quod importat plura genera non est in uno genere collocandum. 545 Alia regula est quod passio alicuius non est genus ipsius; sicut immortalitas non est genus vitae. Alia regula est quod illud quod importat accidens primo, non est genus illius cui accidcns importat; sicut album non est genus nivis. Alia regula est: quod dicitur de omnibus, non est genus; et propter 550 hoc ens non est genus, et propter idem non est differentia. Alia regula est quod quando tam genus quam species habent contrarium, melior species est in mehori genere. Notandum quod ista regula habet veritatem de specie optima et non de aha. Unde bene contingit quod uno genere exsistente mehori 555 aho genere, ahqua species peioris generis est mehor ahqua specie mehoris generis, sed nuha est melior optima specie mehoris generis. Sicut si scientia speculativa et practica sint duo genera scientiarum et scientia speculativa sit mehus genus quam scientia practica, non est possibile quod optima species scientiae practicae sit mehor optima specie scientiae 56o speculativae. Tamen possibile est quod ahqua species scientiae practicae sit melior ahqua specie scientiae speculativae; sicut scientia practica de Deo est melior quam speculativa de triangulo. Sciendum quod imum genus non est proprie mehus aho, sed dicitur mehus, quia est genus nobihoris subiecti. 565 Alia regula est: ahqua specie aequahter se habente ad duo genera, si cohocetur sub genere peiori, male assignatur. Notandum quod quando ahquid aequahter se habet ad duo genera, vel sub utroque est vel sub neutro; et si sit sub neutro, plus erratur

542 cffccrivi] effectus A, cffectiva C, effectivus FI, effecti Gem. u n u m q . ] numquam K 543 elig.] eliriendum ACV*, eligibile A 1 544 est 1 ... illud om. A^CV 4 544-46 quod 1 ...quod om. F 544 importat] habet A^BE, om. I 545 genere] solo A X BEK 546 est 1 om. A^CV 4 548-49 Alia... nivis trp. p. sequentem regulam A^BEIK 548 est 1 om. AA^CV 4 i| primo] alicuius A^BEI 549 cui... nivis om. E ;; cui... importat om. A^BIK ;; cui AV 4 Gem., quod C, cuius F 553 est om. AA^CV 4 554 quod om. A^BF 555 alia] qualibet B || quod om. A C V 4 556 aHo] altero A X BE ;j aliqua 1 ] alia BF, om. I I1 peioris] prioris et add. est B ;; aliqua 1 ] alia EF 557 sed... generis om. (hom.) A X C 558 et 1 ] scientia add. A C V 4 560 specie] possibili add. K 563 q u a m ] scientia BI, scientia add. A 1 564-65 Sciendum... subiecti om. BEIK 564 Sc.] etiam add. A 1 ; est] dicitur F 1. propric] loquendo add. A 1 565 nob. subiecti] nobiliorum A, mcliorum A 1 566 est] quod add. BEI, om. A A 1 567 peiori] priori B 568 N o t . ] est add. BEI 569 et... neutro 1 om. (hvm.) BI

DE PROPRIO

671

570 collocando eam sub peiori quam sub meliori. Et hoc est verum de specie nobili. Alia regula est quod si genus suscipit magis et minus, et species suscipit magis et minus. Alia regula est: si illud quod magis videtur esse genus ahcuius speciei 575 non est genus ipsius, nec illud quod minus videtur esse genus erit genus illius. Sciendum quod ista regula valet ad arguendum et opponendum et disputandum contra respondentem, non autem multum valet ad rem, quia aliquando iilud quod minus videtur multis esse genus, est genus, et tamen 580 illud quod magis videtur esse genus eiusdem, non est genus. Et similiter de specie est dicendum, quod si illud quod magis videtur esse species ahcuius non est species illius, nec illud quod minus videtur erit species.

[CAP. 1 9 . DE REGULIS PER QUAS INFBRTUR ALIQUID ESSE PROPRIUM ALTERIUS]

Post haec dicendum est de regulis deservientibus consequentiis per quas infertur aliquid esse proprium alterius. Et primo videndum est de 5 quibusdam distinctionibus proprii, quia aequivoce accipitur hoc nomen 'proprium' in diversis locis Est autem una distinctio talis quod proprium quoddam est per se et quoddam ad aliud. Proprium per se dicitur quod non est respectivum, sicut 'immortale', 'susceptibile disciplinae' est proprium; proprium io ad aliud est aliquid respectivum, sicut est proprium animae respectu corporis. 570 coll.] ponendo A 1 eam [scilicet speciem] om. A C V 4 j, sub 1 ] tali add. A peiori] priori BEI quam... meliori om. A X BI ; sub 1 ] scilicet add. A 572 est om. A^CV 4 quod om. AXF „ minus] similiter add. E ; et 1 om. A X BI 574 Alia] 69 E, 70 A^BI . est] quod A C V 4 , quod add. E, om. A 1 575 genus 1 ] ipsius add. F, om. A C V 4 575-76 erit genus om. A X BI 577-78 et 1 disp. om. A^BEI 579 tamen] aliquando add. FGem. 580 eise genus 1 om. BFI ;, e i u s d e m j j n j d e m V 4 , om. A X BI 581 si] scilicet F 582 alic.] ct add. C V 4 ;, illius] alicuius AXEI, om. F .; erit] esse A A J B I species 1 ] alicuius (illius B) est species alicuius (illius) add. A X B, illius add. IK CAP. 19. - 3 haec] hoc A B ,, dic.] videndum A 1 4 Et p r i m o ] Primo tamen AXBEI ,, vid.] dicendum BE 5 quia] quod E 5-6 quia... locis om. A 1 7 autem] ergo AXE, om. B ; una] vera E, prima F ,; dist.] divisio I 8 et om. A X BI quoddam] est add. A^E, per accidens add. F ad] per A 1 „ dicitur] cst BE, om. AH 9 sicut] ut CFV 4 , esse add. A^BIK, est add. E , i m m . ] esse add. A 1 i est proprium om. A A 1 10 aliquid] aliquod BEI , imper.] importativum AA X V 4 , sed corr. V 4

CAP. 19. - 1 Cf. Aristot., Topica, V, c. 1 (128b 14 - 129a 35); videsis etiam supra, Parte I, cap. 24 et 37.

PARS iii—3 CAP. 10

672

Alia divisio est quod proprium quoddam est quod semper praedicatur, quoddam quod non semper praedicatur sed quandoque. Alia divisio quod quoddam proprium est per se et semper, quoddam quod non est per se et semper. Proprium per se et semper est quod 15 inest omni contento sub illo cuius est proprium et semper. Quod est intelligendum quando de subiecto verificatur esse exsistere. Alia divisio est quod quoddam proprium est quod soli competit et semper, aliud est proprium per quod evidenter illud cuius est proprium separatur ab omni alio, hoc est per quod tamquam per notius 20 potest inferri distinctio ilhus ab onrni aho. Primimi est sicut 'risibile'; secundum est sicut 'animal rationale susceptibile disciplinae'. Ponatur hoc esse proprium hominis. Aha divisio est quod proprium idem est quod 'converribile', et sic potest vocari definitio proprium. Ahud est proprium quod praedicatur 25 secimdo modo dicendi per se de subiecto, et vocatur propria passio subiecti. Ahae distinctiones possent poni, sed ad praesens istae sofficiant. Est autem primo sciendum quod proprium non est ahqua res realiter inhaerens subiecto, sed est quoddam praedicabile de subiecto; et 30 ista est distincta animae intentio vel terminus distinctus a subiecto. Secundo sciendum quod P h i l o s o p h u s i n l V Topicorum 2 non accipit proprium pro illo quod distinguitur a definitione, sed in multis locis accipit proprium pro illo per quod evidenter, tamquam per notius, potest inferri illud cuius est proprium distingui ab omni aho, sive tale 35 proprium sit definitio exphcans quid nominis sive quid rei, sive sit ahqua oratio includens definitionem et proprias passiones, sive quodcum-

12 div.] distinctio A J E 1 3 q u o d d a m ] aliud A 14 Alia] Adhuc cst praem. A ; div.] distinctio A 1 , est add. FI quod... cst] proprium quoddam est quod pracdicatur AK7V 4 [[ proprium om. FI ;! est] quod est add. E : semper] et add. AF 14-15 quoddam] est add. BI 15 quod 1 ] autem A X C, om. A ; cst 1 ] illud add. A^EIK ; quod 1 ] quando F 17 csse om. BCFIKV 4 18 div.] distinctioE 18-19 quod 1 ... proprium om. E 19 aliud] quoddam A X BI est 1 om. A C V 4 20 quod] aliquid A 22 est om. AA^CFV 4 i animal om. A C V 4 susc.] sensibile C 23 hoc om. EF li hominis om. A C V 4 24 divisio] distinctio AA X BV 4 ' proprium] uno modo add. A^B, quoddam add. FK !i sic om. A C F V 4 25 proprium om. AFI 26 subiecto] aliquo ACF et] quod AAHDV4 || vocatur] pcr sc add. C V 4 27 subiecti] hominis B 28 dist.] divisiones BI, multae add. A 1 , ctiam add. E ,! suff.] sufficiunt A C V 4 29 aliqua] alia A 31 distinctus] discretus KV 4 32 IV] II B, V EK, libro I 33 a def.] contra definitionem CF 34 per 1 om. EI 35 dist.] distinctum C i; tale] talis definitio vel A, om. F 36 expl.] cxprimens I sive 1 ] sit definitio cxplicans add. BIK i| rci] nominis BI 37 oratio] dictio B incl.] orationcm C 2

Aristot., sed non libro IV, verum libro V, ubi supra.

36^37 aliqua] alia E

DE PROPRIO

673

que aliud. Et de tali proprio loquuntur multae considerationes P h i1 o s o p h i. 40 Sciendum tamen quod aliquando proprium accipitur magis stricte, pro oratione scihcet composita ex genere et diflferentiis accidentahbus, per quam evidenter et sufficienter potest inferri differentia ilhus cuius est proprium ab omni aho. Et de tali proprio intelliguntur multae considerationes P h i l o s o p h i i n V Topicorum 8 , sicut patebit in prosequendo.

[CAP.

20.

D E REGULIS PER Q U A S INFERTUR A I I Q U I D VEL NON ESSE PROPRIUM

ESSE

ALICUIUS]

Istis visis ponendae sunt ahquae regulae quibus potest probari ahquid esse proprium vel non esse proprium alicuius. Et primo ad pro5 bandum proprium de ahquo, accipiendo proprium pro illo quod convenit omni et soh et semper et distinguitur ab omni genere, difFerentia et definitione et accidente et composito ex his; secundo circa proprium quod componitur ex genere et differentia etc. Est igitur una regula ad probandum ahquid non esse proprium io ahcuius, tahs: quod non est convertibile cum ahquo, non est proprium ilhus; sicut sequitur 'posse movere se non est convertibile cum homine, igitur posse movere se non est proprium hominis , . Sciendum quod in isto consequente 'posse movere se non est proprium hominis , subiectum non supponit personahter, sed supponit pro is uno praedicabih, sive illud sit intentio animae sive v o x vel ahud signum ad placitum institutum, ideo vel supponit simphciter vel materiahter. Potest tamen inferri ex antecedente in quo omnes termini supponunt personahter et significative, sic 'aliud ab homine potest movere se, igitur 41 pro] aliqua add. AXE j: scil.] non I, om. A 1 43 alio] propric add. E 43 proprio] loquuntur vcl add. A 44 in om. A X BI !j V ] II B, libro I Top.] Physicorum I 1 patcbit] apparebit I CAP. 2 0 . - 4 proprium 1 om. ACFV 4 ;j alic. om. BF 4-5 ad prob.] probanilo AFV 4 , praedicando C 5 proprium 1 om. C V 4 6 omni ct om. ACFV 4 6 - 7 et*... his trp. p. etc. (Jin. 8) BE 8 diff. om. BEI || etc.] et accidcnte A 1 , accidcntalibus F 9 regula] talis add. A 1 10 alicuius om. AA X B !i talis] tale AH 11 illius] ahcuius F, om. C V 4 • movcre] moveri AA^CV 4 12 posse om. CEV 4 ii movere] moveri A, om. CE II se om. A X CE .; hominis] eius C 13 movcre] moveri A C 14 subi.] dictum A 15 uno] conceptu add. ACFV 4 ;; illud om. ACFV 4 ; vel] sive et add. quodcumquc A 1 16 inst.] et add. A^BEF ; mater.] ut dictum est add. A 18 sic] sicut A X BE 18-19 igitur... sc om. AI 8

Aristot., loco cit.

OCKHAM, SUMMA LOGICAB

43

674

PARS iii—3 CAP. 10

posse movere se non est proprium hominis,; et sic 'non omnis homo potest movere se, igitur posse movere se non est proprium hominis'. Et etiam potest inferri ex antecedente in quo idem supponit simphciter vel materiahter, sicut dictum est, [sic] 'posse movere se non est convertibile cum homine, igitur posse movere se non est proprium hominis,. Et tenet quaehbet praedictarum consequentiarum per istam regulam 'quod non est convertibile cum ahquo, non est proprium ipsius'. Et sicut est de ista regula, ita est de omnibus ahis circa proprium, quod quaehbet potest descrvire uni consequentiae in qua omnes termini antecedentis supponunt personahter et significative, et alteri in qua idem termini supponunt simphciter vel materiahter in consequente sicut in antecedente. Aha regula est: ihud quod significat vel consignificat vel connotat pauciora non est proprium ihius quod significat vel connotat plura; sicut sequitur 'homo connotat vel significat pauciora quam risibile, igitur homo non est proprium risibilis\ Ratio istius regulae est quod semper proprium magis natum est praedicari de iho cuius est proprium quam e converso et est magis propria praedicatio iha quam e converso. Nunc autem ihud quod pauciora significat, - accipiendo 'significare' communiter, scihcet pro significare principahter vel connotare vel consignificare -, magis natum est subici quam ihud quod plura significat. Et ideo ihud quod pauciora significat numquam est proprium ihius quod plura significat; et propter hoc est proprium Dei, 'creabile' est proprium creaturae, et sic de aliis. Aha quae simt necessaria in scienths speciahbus circa naturam proprii sciri possunt per ihas regulas quae dictae sunt, ubi dictum est de reguhs deservientibus consequenths in quibus omnes termini suppo-

20

25

30

35

40

45

19 posse om. A^CFV 4 19-20 et... hominis om. A*EK 19 non 1 ] solum add. F 20 igitur... 4 4 hominis om. A ! posse om. CFV 21 i d e m ] terminus add. A C V 22 sicut... est 1 ] sic A 1 est 1 ] et i u F 24 praed.] istarum A 1 26 sicut] dictum add. E ,J cst 1 ] dicendum E omnibus] multis B 27 potest] poterit E 28 signif.] licet termini consequentis supponant simpliriter vel materialiter add. E 28-29 idem... supponunt] idem terminus supponit A X BEI 29 sicut] et F 31 est] quod add. A C , om. A X V 4 I; cons. vcl* om. A A 1 ;i vel 1 ] sive B 33 sicut] unde AXE j vel] sive I |j sign.] consignificat C V 4 34 proprium] passio A^BEI, propria passio K 35 quod] quia EFI 37 propria om. AXI 37-38 pau4 ciora] plura N ( = Neap., VIII.E.12) 38 scil. om. A C F V 39 vel 1 ] et A^BEI, pro add. BE vel 1 ] sive BEI, om. F || cons.] significare E, om. F 40 subici] praedicari A X BEIKN |; plura] pauciora A X BEIN 42 Dei] et add. EF 44 spec.] speculabilibus A, spe-bus C V 4 |j naturam] m a teriam V 4 , illius add. B, ipsius add. E, istius add. I 45 dictuxn] tactum AEFI, tractatum K 46 in quibus] ubi A C F V 4

DE PROPRIO

50

55

6o

65

70

75

675

nunt personaliter et significative Ideo ista ad praesens de proprio, isto modo dicto, sufficiant ad probandum aliquid non esse proprium alicuius. Sed ad probandum aliquid esse proprium sufficit probare quod propositio in qua praedicatur de subiecto sit necessaria, et quod non sit per se primo modo dicendi per se, et quod sit convertibile cum subiecto, et quod praedicatum importet plura quam subiectum. Ut sic ista possit esse descriptio proprii: proprium est praedicabile necessario de subiecto per se secundo modo, plura importans quam subiectum convertibile cum eodem. Per primam particulam excluditur accidens, quod vocatur contingenter praedicabile; per secundam excluditur tam genus quam differentia; per tertiam excluditur quodlibet subiectum respectu proprii; per quartam excluditur proprium communioris. Et est notandum quod proprium hic defmitum et propria passio convertuntur, et tamen proprium alicuius et passio eiusdem non convertuntur. Unde aliquid est passio hominis, et tamen non est proprium hominis; sicut propria passio animalis est etiam passio hominis, et tamen non est proprium hominis. Et si d i c a t u r quod tunc divisio universahum non est sufficiens in genus, differentiam, speciem, proprium et accidens, quia ahquid cst praedicabile de homine quod neque est accidens homini, neque propium, neque genus, neque species, neque differentia ipsius: D i c e n d u m quod ista divisio bene intellecta est sufficiens. Unde omne praedicabile de homine, commune omnibus hominibus, est genus vel differentia vel species vel proprium vel accidens; non tamen ex hoc sequitur quod omne tale sit genus hominis vel species hominis vel differentia hominis vel proprium hominis vel accidens hominis, quia proprium animalis praedicatur de homine, et est proprium, quamvis non sit proprium hominis, est tamen passio hominis. Et ita proprium et passio convertuntur, et tamen proprium hominis et passio hominis non 47 et] vel E 48 non om. K 49 propr.] alicuius add. E 50 qua] ipsum add. B i; praed.] ponitur A 1 , proprium add. AXE 51 primo modo om. A C [| dicendi per se 1 om. A C V 4 conv.] convertibilis CFV 4 52 U t ] Undc I i sic om. A X BI 55 vocatur] dicitur E 56 cont.] contingens C V 4 57 cxcl. om. A C F V 4 58 c o m m . ] subiecti add. A 59 cst] hic add. F 60 tamen] tunc I, om. F 61 et] quod EI 62 et tamen] scd E 62^63 et... hominis del. B d J ^ i o m . ] ipsius A, eius V 4 64 est] esset AXE 65 diflf.] et add. A C V 4 66 neque 1 ] nec (etiam infra) non F i; proprium] sicut add. B, ci add. E, sibi add. IK 68 U n d c ] etiam add. A X BE 69 homine] nisi sit add. A X B, si sit add. E, dcterior est nisi sit add. K ; omnibus om. C V 4 ,j hominibus om. A X BI 70 vel spccies om. B C 70-72 non... hominis* om. (hom.) ACFV 4 73 et] hoc add. F .! est proprium om. E 1

Supra, cap. 2.

676

PARS HI-3 CAP. 20

convertuntur. Aliter potest dici quod ibi accipitur proprium large pro passione praedicabili per se secundo modo. Ex praedictis potest patere quod omnia talia sunt propria Dei 4creativum', 'gubernativum', 'redemptivum', 'beatificativum' et huiusmodi. Simihter omnia talia 4posse peccare', 'posse meieii\ 'posse recipere bea- so titudinem,, 'posse damnari' et huiusmodi sunt propria creaturae rationalis. Est autem notandum quod ista non dicuntur propria rerum extra, sed sunt propria intentionum seu conceptuum animae vel vocum seu ahorum signorum ad placitum institutorum, quia cum tahbus terminis convertuntur et de eis convertibiliter praedicantur, et de quocumque 85 dicitur unum et reliquum. Et hoc est verum quando omnes termini istarum propositionum supponunt personaliter et significative. Ultimo sciendum quod proprium incomplexum ahquando sumitur large, et tunc non requiritur quod necessario praedicetur de suo subiecto, sed sufficit quod non sit possibile simul esse exsistere verificari de suo subiecto et ipsum negari a suo subiecto. Et sic 'creari' potest dici proprium entis ut ens est praecise commune creaturis, quia quamvis haec non sit necessaria 'ens creatur', tamen ista non stant simul 4ens est* - accipiendo ens praecise pro creaturis sive aliis a Deo - et 'ens non est creatura'. Sic etiam 'maius sua parte' potest dici proprium 'totius', quia 95 quamvis haec non sit necessaria omne totum est maius sua parte', quia si nullum totum esset, - quod est possibile per potentiam divinam -, nullum totum esset maius sua parte; tamen ista non stant simul 'siiquod totum est' et 'totum non est maius sua parte\ Simihter, chabere tres angulos aequales duobus rectis1 dicitur esse passio trianguh, et tamen haec ioo non est necessaria 'triangulus habet tres' etc. Unde breviter dicendo: frequenter per tales propositiones quae ponuntur necessariae intelliguntur propositiones condicionales vel propositiones de possibih vel aequivalentes eis, quae necessariae sunt. Ah76 conv.] vel add. AXE 77 per se om. ACEIV 4 80 mereri] et add. C V 4 81 propria] propriae passiones E, respectu add. ACFV 4 83 seu 1 ] vel AA 1 , sive EI 85 praed.] non tamen pro se add. A C F V 4 86 u n u m ] dicitur add. A 1 |! E t ] quod AXE, om. C V 4 hoc om. A X B 87 istarum prop. om. A C V 4 ' prop.] neque (?) add. K, om. F 88 U l t i m o ] Universaliter I ;; sumitur] accipitur A^BEI 89 tunc] tamen B 90 non] hoc A ] cxsistere om. A^BEFI 91 a ] de A X B 1 creari] creare A, causare C 92 u t ] ct F est] sit B I ; quia] et B 93 creatur] est creativum A, est creatura F 'i ens 1 ] creatum add. A C V 4 94 creaturis sive om. A X BEIK 94-95 est creatura] creatur A^BIK, est creatum E, et add. BF 95 maius] sit add. C V 4 96 omne om. AXF 97 quod] sicut A 1 |i div.] tunc add. A 1 98 parte] sed add. I || non om. A 1 99 et] aliquod add. K ;; Simil.] sicut AXE 101 necess.] omnis add. A X BEI tres] angulos aequales add. BI, duobus rectis add. (ultra) I •• etc. om. CFIV 4 102 dicendo] dico quod cst AXE, om. BI per om. A C V 4 ;; tales] particulares A 1 , om. A C F V 4 103 vel] et A 1 104-06 vel... etc. om. I 104 necess.] non add. A 1

DE PROPRIO

677

105 quando autem accipitur proprium stricte, et sic definitur prius2, quod est 'necessario praedicabile' etc. Et si q u a e r a t u r an proprium sive passio possit esse sine suo subiecto, d i c e n d u m est quod de virtute sermonis debet concedi quod subiectum potest esse naturaliter sine sua propria passione et si110 militer propria passio potest esse sine suo subiecto, quia passio non est nisi intentio sive conceptus animae vel signum ad placitum institutum. Et similiter est de subiecto. Et manifestum est quod haec intentio potest esse sine illa et e converso et similiter hoc signum ad placitum institutum potest esse sine illo et e converso. Sed quod a u c t o r e s dicunt8 quod 115 subiectum non potest esse sine sua propria passione nec e converso, debet sic intelligi, quod scihcet propositio non potest esse falsa in qua praedicatur proprium vel passio de suo subiecto, omnibus terminis supponentibus personaliter et significative, si sit passio primo modo dicta 4. Si autem sit passio secundo modo dicta, tunc non poterit tahs propositio 120 esse falsa si esse exsistere verificetur de suo subiecto supponente personaliter. Sicut quamvis haec intentio 'rudibilis' possit esse in anima nullo asino exsistente et etiam hac intentione 'asinus' non existente in anima et e converso, tamen impossibile est quod haec sit falsa 'omnis asinus est rudibihs' dum haec est vera 'asinus est\ Et isto modo debent glossari 125 omnes auctoritates quae dicunt quod subiectum non potest esse sine proprio vel sine sua propria passione et e converso.

105 prius] proprium E 106 praed.] de subiecto add. A 1 107 an] si ACFV 4 108 est om. X 109 subi.] passio A esse] etiam add. A IK, et add. E 109-10 sua... sine] et e converso (p. subiecto) A 109 propria om. C V 4 111 intentio] passio A 1 animae om. CF 112 haec] una A, illa C, om. IV 4 113 illa] alia A et om. A C V 4 ,, inst. om. A C V 4 114 Sed quod] sed quando E, et quia F ,| auct.] auctoriutcs K 116 scil. om. ACFV 4 117 vel] propria add. FK 118 sign.] et hoc add. B 119 secundo] tertio C V 4 tunc om. ACFV 4 ;; talis] etiam E 120 esse 1 ] esset E, om. BDIV 4 • exsist.] exsistcntiae C verif.] vere praedicatur A 121 int.] passio A, passio add. C V 4 rudib.] rudibile A^BE, risibilis C, risibilc K possit] potcst AE 122 asino] homine C et... anima om. A C F 123 o m nis om. F 123-24 asinus... rud.] homo risibilis C 124 rudib.] vel impossibile est ad minus quod haec sit falsa add. A J EI . asinus] homo C glossari] intelligi A^BEI 12S^uct. quae] auctores qui BI subiectum] proprium ACFV 4 126 proprio] subiecto ACFV 4 , suo vel su^iiectum add. (iultra) F 'i propria om. A C F K V 4 ct... conv. om. ABEI AAJCEV4

2 Supra, lin. 53. 8 Cf. supra, Pars I, c. 37, lin. 32-37. 4 Scriptor cod. Gem. (f. 103rb) hic notat in margine: "Crcdo quod textus male stet, quia videtur dicere totum oppositum eius quod dixit superius, scilicet de distinctione quam posuit ibi 'ultimo, [lirt. 88] etc., quia hic dicit 'primo modo dicta' ubi deberet dicere 'secundo modo dicta' et e converso". Sed Ockham hic cogitavit de proprio quod descripserat prius, lin. 52-58.

PARS iii—3 CAP. 10

678 [CAP.

21

DB

PROPRIO Q U O D

ET DIFFEBENTITS

COMPONITUR BX

GENBRB

ACCIDENTALIBUS]

Circa proprium quod componitur ex genere et differentiis accidentalibus, de quo principaliter tractat P h i l o s o p h u s V Topicorum \ est sciendum quod tale proprium destruitur si non detur per no- s tiora. Secundo, destruitur si non detur per notiora inesse suo subiecto. Et ratio istius est quia tale proprium datur causa innotescendi, quod non potest fieri nisi per notius et per illud quod est magis notum inesse suo subiecto. io Item, destruitur si subiectum vel tota oratio vel ahquod nomen in oratione sit multiplex, quia quocumque istorum dato, non est proprium ilhus. Item, destruitur si habeat ahquam superfluitatem. Item, destruitur si in proprio ponatur ahquid quod est commune 15 omnibus, quia nihil debet poni in proprio nisi quod separat suum subiectum ab ahquo. Item, destruitur si eiusdem ponantur plura propria. Istud est intelligendum de descriptione quae indicat sufficienter omnes proprietates incomplexas de suo subiecto, quia de propriis com- 20 plexis non est verum quin eiusdem possint esse plura propria etiam non ordinata, quamvis frequenter propria eiusdem habeant ahquem ordinem et diversa diversum ordinem, sicut proprietates creaturae rationahs simt 'posse mereri' et 4posse demereri'. Et ista habent ordinem ahquo modo in perfectione, pro tanto quia 'posse mereri' importat 25 ahquem actum qui est perfectior quam sit ille actus qui importatur per 'posse demereri'. Simihter 'esse susceptibile disciphrLae' et 4esse susceptibile actus liberi' habent ordinem, quia unum importat rem priorem naturahter re importata per ahud. CAP. 21. - 4 Philos.] in add. BEI jj V ] libro I 5 proprium] primo add. F 7 Sec.] Et praem. AXEI 8 istius] huius A 1 9 suo om. BI 12 oratione] ratione F 15 aliquid] aliquod B V 4 16 quod om. A A 1 17 aliquo] alio F 19 Istud] etiam add. F 20 omnes] esse F 20-21 complexis] incomplcxis BEIK 21 etiam] quae ACFV 4 , ct I 22 non] nec A C V 4 , erunt add. A C F V 4 24 sunt] sicut AE || ista om. ACFV 4 25 in perfectionc] imperfectionis A^BFIK, pcrfectionis E tanto quia] quanto A X BEK 26 aliquem] unum ACFV 4 quam... actus] illo actu BEI 27 possc om. ACFV4 28 libcri] important vel add. F 28-29 natur.] natura F

CAP. 21. - 1 Aristot., Topica, V (128b 14 - 139a 20), unde illa quae sequuntur summatim collecta sunt.

DE DEFINITIONE

30

35

40

«

so

679

Item, destruitur proprium si aliquod contentum sub subiecto ponitur in proprio. Item, destruitur si oppositum ipsius subiecti vel aliquid simul natura cum illo sive posterius eo ponitur in proprio. Item, destruitur si defuiitio ponitur in proprio. Item, si genus non ponatur in proprio. Item, si differentia essentialis ponitur in proprio. Item, si subiectum sumatur cum suo accidente. Item, si non determinetur qualiter sit proprium illius, utrum scilicet competat ei primo vel non primo. Item, si idem ponatur proprium sui ipsius. Item, in homogeneis, si non competat tam toti quam parti et e converso. Item, si contrarium non est proprium contrarii. Item, si e diverso divisum non habet ahquod proprium e diverso divisum. Item, si casus non est proprium casus vel coniugatum non est propriiun coniugati. Ista et multa alia possimt ehci ex V Topicorum, quae ideo breviter et sine exemphs pertransivi, quia ista non simt in scientiis speciahbus multum usitata; et quae de ipsis theologiae et ahis scientus speculabihbus sunt necessaria, per dicta prius et dicenda patere possunt. [CAP. 2 2 . DE DEFINITIONE: QUID SIT ?]

Ad sciendum de ahquo an sit defmitio ahcuius vel non, oportet primo videre quid sit defmitio et quot modis dicatur Secundo videndum est de principah proposito. 30-31 Item... proprio trp. p.proprio (lin. 33) E, om. F 30 proprium om. A C V 4 jj aliquod] aliquid AXI 32 oppos.] vel add. I 33 illo] subiecto add. C : post.] prius A 34 in] pro A^B, om. B 35 non del. A 36 ess.] non add. K 37 acrid.] antecedente B 38 non om. E :j qualiter] quomodo A, qualibet E, illud add. A 1 utrum scil.] debet poni si E " scil.] si I 39 ci] sibi A X BEI 40 prop r i u m ] respectu add. E 41 tam om. ACFV 4 q u a m ] et ACFV 4 41-42 et... conv. om. A C F V 4 44-45 Item... divisum om. A 44 diverso 1 ] diviso I divisum] d i v e n u m CE aliquod om. CFV 4 \\ diverso 1 ] diviso C 46 vel] nec E, om. ABFV 4 48 Ista] Et ita E ' V ] II B 49 spec.] speculativis A C V 4 , speculabilibus F 50 ct 1 ] quia FV 4 , ea add. (ultra) F quae] quia A, om. B ., theol.] theologis A 1 , theologicae B spcc.] specialibus EIK 51 dicta] nota I et] per add. E j| possunt] studioso add. AXE CAP. 2 2 . - 2 def.] eius sive (sic C) add. ACFV 4 prius E

alicuius] actus A C V 4

non] termini A

3 primo]

CAP. 22. - 1 Cf. Aristot., Topica, VI, per totum (139a 24 - 151b 24); videsis etiam supra, Parte I, cap. 26-29.

PABS M - 3 CAP. 22

680

Circa primam sciendum est quod omnis definitio vel est conceptus 5 mentis vel oratio ad placitum significativa; ita scilicet quod omnis definitio vel est oratio in mente, hoc est imum compositum ex multis naturaliter significativis, vel est oratio ad placitum instituta. Hoc patet per A r i s t o t e l e m in diversis locis2, scilicet in I Topicorum etin VII, et in VIII Metaphysicae, et in II Posteriorum, qui ubique, defmiens de- 10 finitionem, dicit quod est oratio indicans quidditatem rei. Ex isto sequitur quod definitio non est idem reahter cum defmito, quia sicut vox, quae est oratio ad placitum instituta, non est reahter imum nomen, sicut haec oratio 'animal rationale mortale' non est hoc nomen 'homo', ita unum compositum in mente ex multis conceptibus 15 sive intentionibus quarum una est communis omnibus illis quibus definitum est commune et pluribus, non est reahter illa intentio quae est praecise communis omnibus ilhs quibus est tota defmitio communis. Tamen non obstante quod defmitio et definitum non sint idem realiter, tamen significant idem realiter. 20 Similiter, de definitione et definito, supponentibus personaliter et significative, vere praedicatur 'esse idem realiter'. Unde quamvis haec defmitio 'animal rationale' et hoc defmitum 'homo' non sint idem reahter, tamen haec est vera 'homo et animal rationale sunt idem realiter'; sed per istam 'homo et animal rationale sunt idem reahter' non deno- 25 tatur quod haec defmitio et hoc defmitum sint idem realiter, sed denotatur quod eadem res importatur per istam defmitionem et per illud definitum. Et sic intelhgendae sunt omnes a u c t o r i t a t e s 8 quae dicunt 5 primara] p r i m u m EI 6-7 ad... mentc om. B C 7 est om. EF ; hoc] ct V 4 , om. CEF ! est 1 om. CIV 4 8 sign.] signis B, significantibus E ; Hoc] autem add. F, et praem. I 9 Arist.] Philosophum A C F ;; in 1 ... scil. om. AXE . scil. om. CFV 4 1] VI K ; et om. A X C VII] ciusdem add. I 10 in 1 om. BE !! ubique] videlicet A C V 4 , scilicet F 12 idem] cadem AEV 4 13 quae... inst.] ad placitum instituta, quac est oratio A X BEI inst.] quae est oratio add. C V 4 14 oratio om. FV 4 m o r tale om. A^BEIK 15 mente] mediantc E 15-16 conc. sive om. A^BEIK 16 illis] aliis A 16-17 def.] tota definitio B 17 et] in add. B, cum hoc add. E 21 Sim.] Etpraem. BI 22-26 U n de... realiter] U n d e ista est vera 'homo et animal rationale sunt idem realiter*. Et per istam non denotatur quod haec definitio 'animal rationale' et hoc definitum 'homo' sunt idem realiter A 1 24 tamen] significant idem realiter et add. A ,, rat.] mortale add. A 25 sed... realiter mg. B, om. A realiter om. CV4 26 haec om. A C V 4 ;; definitio] animal rationale add. E ; hoc om. A C definitum] homo add. E 27 imp.] significatur B || istam] eandem C V 4 per 1 om. AI illud] idem BC, istud V 4 , om. A

Aristot., Topica, I, c. 5; VII, c. 3 (102a4-5; 153a 15-22); Metaph., VIII, c. 6, 3 Cf. Aristot., Topica, t. 15 (1045a 12-14); Anal. Poster., II, c. 13 (97a 23-26). VII, c. 2 (153a 21-22); Averroes, In Aristot. Metaph., VII, t. 21 (ed. Iuntina, VIII, f. 80vb). s

DE DEFINTnONE

681

30 quod defmirio et definitum sunt idem realiter; quia semper per talem propositionem, quae secundum proprietatem sermonis est actus exercitus, intelligunt unum actum signatum, scilicet quod de definitione et de definito vere praedicatur esse idem realiter; quae non debet sic exerceri 'definitio et defmitum sunt idem realiter', sed debet sic exerceri 35 'homo et animal rationale sunt idem realiter' et 'animal et substantia animata sensibihs sunt idem reahter', et sic de aliis. Sic igitur patet quod definitio est oratio. Et sicut triplex est oratio, scihcet concepta tantum, sive exsistens in mente tantum, et prolata et scripta, sic triplex est defmitio: una exsistens in mente tantum, quae prae40 dse componitur ex intentionibus sive conceptibus mentis; alia prolata, scihcet composita ex vocibus; tertia scripta, composita ex scriptis. Sed differentia est inter istas definitiones, quia definitio exsistens in mente tantum est naturaliter defmitio, sicut naturaliter importat quidditatem rei; aliae definitiones non sunt definitiones nisi ad placitum, sicut nec 45 significant quidditatem rei nisi ad placitum. Ahud est sciendum: quod definitio, quamvis sit oratio, tamen non est propositio vel enuntiatio. Est etiam sciendum quod cum dicitur 'definitio est oratio indicans quidditatem rei\ h defmitio non supponit pro se, scihcet pro uno com50 muni omnibus defmitionibus, sed supponit pro ipsis definitionibus, quarum nulla est hoc commune 'definitio', sicut nullus homo est hoc commune 'homo'. [CAP. 2 3 . QUOT MODIS DICITIIR DEFINITIO]

Viso in generah quid est definitio, videndum est quot modis dicatur, ponendo scihcet ahquas distinctiones de definirione 30 quod... sunt] dcfinitioncm ... essc A^BEIK |[ realiter om. BI 31 sec. ... serm. om. A propr.] virtutem AXE 31^32 exerc.] exercitatus B 32 sign.] significatum AF, om. I 33 de om. A^EFI 33-34 real. ... real.] quod requiritur F 33-34 quae... real. om. A 1 J 34 sunt] unum add. E sed] et tunc A 1 , et B jj debct om. BI |j exerc. om. BI 35 et 1 om. C V 4 z rat.] mortale add. A et* om. BI 35^36 et 1 ... aliis om. AXE 36 animata om. AV 4 37 quod] quid sit C, om. B est 1 ] quia C 38 concepta] mentalis A 1 ;| tantum 1 ... mente om. A 1 tantum 1 ] vocalis A 1 , om. A : et 1 ] sive A 1 , om. BEI 39 est] potest esse BI !j def.] scilicet add. BIK 39^-40 praecise om. A C V 4 40 alia] aliqua CV 4 , est add. A 1 41 scil. om. A X BI !! scripta] scilicet add. EF scriptis] scripturis EF 44 rei] sed B 44-45 sicut... placitum om. A C F V 4 45 rei om. A 1 48 dicitur] quod add. E 49 rei] etc. B, om. E i| scil.] sed BI, vcl EF 50 def. 1 ] definibilibus C CAP. 23. - 2-3 dicatur] accipiatur A 1

CAP. 23. -

1

3 scilicet om. A C V 4

Vide etiam supra, Parte I, c. 26.

dist.] divisiones BI

682

PARS iii—3 CAP.

10

Est autcm una distinctio talis, quod defmitionum quaedam exprimit quid rei et quaedam quid nominis. 5 Defmitio exprimens quid rei non potest competere nisi definito quod importat veras res, cuiusmodi sunt defmitiones hominis et asini et sic de aliis. Definitio exprimens quid nominis est quando exprimitur significatum vocabuh, quid scihcet debemus per vocabulum intelhgere. Et talis de- 10 finitio potest competere definitis de quibus nihil vere praedicatur; et isto modo Vacuum', 'infinitum', 'chimaera' et huiusmodi definiuntur. Et non solum taha, sed etiam illa quae ahquid significant et ahquid connotant, cuiusmodi sunt 'motus', 'tempus', 'pater', 'album', 'populus', 'exercitus' et huiusmodi. 15 Aha divisio definitionum est quod quaedam est proprie dicta, illa scihcet quae datur per genus et differentiam essentialem, sive illa quae datur per talia quorum nullum importat vel connotat ahquid extrinsecum ilh quod importatur per definitum. Aha est definitio data per additamentum, quae scihcet habet ahquam 20 partem importantem ahquid extrinsecum illi quod importatiu: per definitum; sicut definitur anima2, quod est 'actus corporis' etc. Patet enim quod corpus importat ahquid extrinsecum animae. Ita etiam est de ista definitione albedinis8 'albedo est color disgregativus visus\ Alia divisio est quod definitionum non indicantium aliquid extrin- 25 secum rei quaedam datur per genus et differentias essentiales, quaedam per genus et nomina exprimentia partes essentiales, quaedam per genus et nomina exprimentia partes integrales. Exemplum primi 'animal ratiorLale, est definitio hominis; exemplum secundi 'substantia composita ex corpore et anima intellectiva' est definitio hominis; exemplum tertii 30 Tigura tribus lineis contenta' est definitio trianguli. Aha divisio, quod definitionum quaedam data est per ahqua quo4 dist.] divisio BI, om. ACFV 4 ; quod om. AXF 5 quid... quid] quidditatem... quidditatem [' quaedam] exprimunt add. I 7 cuiusm.] sicut F 8 sic... aliis] talium A 1 10 debcmus] dcnotatur A, dctur CFV 4 intcll.] intelligi F 10-11 defin.] non add. K 13 aliquid 1 ] aliud A, om. E 14 cuiusm.] alii I 14-15 pater... exerc. om. A 1 15 cxerc.] numerus add. ACV 4 1 16 divisio] distinctio A , distinctio seu divisio I, seu differentia add. B, seu distinctio add. E j| est1 om. AXE || est"] definitio add. E 17 essent.] et dc esse quidditativo add. I 18 nullum] nomen A " vel] nec I 20 data] quac datur A 21 ext.] exterius A 22 quod] quae B 24 visus om. ACV 4 25 est X 4 1 J 1 om. AA CV 26 quaedam ] datur add. A F 27-8 genus ct om. A 28 ct] per add. A 1 : primi] ut add. E, sicut add. F 32 quod] est add. F, om. AXC ACV 4

2 Definitio ista est Aristotelis, De anima, II, c. 1, t. 6 (412a 27-28). definit album Aristot., Topica, III, c. 5 (119a 30).

8

Ita

DE DEFINITIONE

35

40

45

50

683

rum uniim cst magis commune et aliud minus commune; ita tamen quod imum illorum sit convertibile cum definito, sicut hic 'animal rationale'. Quaedam est definitio data per ahqua quorum quodhbet est in plus quam ihud defmitum, et nuhum est superius ad rehquum, et ahqua ihorum sunt taha quod nuhum eorum est sub rehquo et tamen totum est convertibile cum defuiito. Sicut si homo definiatur sic 'homo est animal intehigibile', ut videhcet 'intelhgibile' sit commune homini et angelo, nam hoc totum 'animal intelhgibile' est convertibile cum homine et tamen nec 'animaT nec 'intelligibile' est convertibile cum homine. Ex omnibus praedictis patet quod quando ahquid concluditur esse definitio vel non esse definitio ahcuius, subiectum talis propositionis non supponit personahter et significative sed simpliciter vel materiahter. Sicut si probetur quod 'substantia animata sensibilis' non est definitio hominis, hoc subiectum 'substantia animata sensibihs' non supponit pro re sed pro intentione animae vel pro signo ad placitum instituto. Similiter si probetur ista propositio 'animal rationale est defmitio hominis', subiectum non supponit personahter sed simphciter vel materiahter, et hoc si consequentia sit bona. Tamen de virtute sermonis quaehbet propositio talis est distinguenda penes tertium modum aequivocationis.

[CAP.

24.

DE

REGULIS DESERVIENTIBUS

CONSEQUENTHS

INFERTUR ALIQUID ESSE DEFINITIONEM

QUIBUS

ALICUIUS]

His visis ponendae sunt quaedam regulae deservientes consequentiis quibus infertur aliquid esse definitionem ahcuius vel non esse. Et primo, s quibus infertur ahquid esse definitionem ahcuius indicantem quid rei, datam per genus et differentias essentiales, vel non esse. Est igitur una regula tahs: si definitum sit commune ahcui rei simphci per carentiam compositionis ex materia et forma, non definitur tah definitione. Unde sequitur: angelus est simplex, 'igitur animal rationale' 33 magis... minus trp. A^BEI ; aliud] est add. AE 34 hic] haec A C 36 quam... def. om. A 1 q u a m ] quod E illud om. BI | n u l l u m ] nomen A, illorum add. E 37 eorum] illorum A J E, om. B ; tamen] illorum add. E 39 intelligibile 1 ] intellcctuale (ctiam infra) A X BE ut] vel I videlicet om. A X BEI 40 n a m ] tunc AXE 45 sed] supponit add. BI : vel] et BI mater.] naturaliter I 48 re] se A 1 ; animae om. A C V 4 , pro om. BEI 49 propositio] definitio ACFV 4 51 T a m e n ] 4 4 J non A C V , sed corr. V 52 penes] secundum A E CAP. 2 4 . - 3 His] Istis C V 4 ; ; quaedam] aliquae A^BEI essent.] difierentiam essentialem A^BEI 8 et] vel F

5 quid] quidditatem E, quod I 9 U n d e ] Non add. I

6 diff.

PARS iii—3 CAP.

684

10

non est talis definitio angeli. Et hoc est, quia nullum simplex habet 10 diflferentiam essentialem, cum semper differentia essentiahs indicet partem essentialem ilhus cuius est. Ex isto sequitur quod nullum accidens defmitur tah definitione, sicut probat P h i l o s o p h u s , VII Metaphysicae \ et ideo sola species communis praecise substantiis compositis ex materia et forma definitur tah defuiitione. is Aha regula est: illud in quo ponitur pro genere ahquid commune omnibus, vel etiam pro differentia ahquid commune omnibus eiusdem generis, non est defmitio. Et ideo sequitur 4ens ponitur in ista oratione: ens sensibile rationale; igitur ens sensibile rationale non est defuiitio hominis', eo quod ens est commune omnibus et ponitur loco generis. 20 Simihter sequitur 'unum ponitur in ista oratione: animal unum rationale; igitur animal unum rationale non est defmitio hominis', quia unum, quod est commune omnibus substantiis, ponitur loco differentiae. Ratio primae partis istius regulae est, quia omne positum in defmitione tah debet separare defuiitum ab ahquo; hoc est, debet esse 25 medium concludendi negationem alicuius de defuiito, tale autem non potest esse ahquid commune omnibus. Ratio secundae partis est, quia nihil commune omnibus eiusdem generis potest esse differentia essentialis alicuius, quia nullum genus praedicamentale est in quo omnia sint composita ex materia et forma. 30 Tertia regula est ista: oratio cuius pars indicat totam essentiam rei, non est defuiitio ipsius, quia in tali ponitur aliquid superfluum quod non debet poni in defmitione. Sciendum quod quaedam defuiitio data per genus et diffcrentiam indicat exphcite et complete essentiam rei; ita scilicet quod nihil est 35 pars essentiahs rei quin distincte exprimatur per ahquam partem, scilicet per ahquam differentiam positam in defuiitione. Et tahs defmitio debet componi ex genere et tot differentiis essentialibus quot sunt partes es10 talis del. B, om. A X CE hoc csc] ratio huius cst A X BEIK 11 c u m ] quia A l diff.] definitio V 4 12 isto] etiam add. AE 14 communis] correspondens A V 4 17 vel... omnibus om. (hom.) B C F vel] illis A , pro om. A V 4 19 igitur... rationale 1 om. (hom.) A 1 ;; rationale 1 om. C V 4 20 ponitur] pro genere vel add. A 1 21 seq.] ista E 22 animal... rationale mg. B, om. I 24 istius] huius A 1 , om. E 1 quia] quod BI 26 negat.] negativam A C V 4 27 aliquid om. CI 28 quia] quod BI ; nihil] nullum B 30 praed.] praedicabile A C V 4 i quo] quibus A 1 , om. I omnia] contenta sub eo add. A 1 sint] sunt A C V 4 31 ista] i l b add. CEI oratio] definitio A C V 4 ! cuius] quaelibet add. A C V 4 1 totam] aliquid extra E, om. B 33 poni] ficri A^BEI 34 diff.] differentias A X BEK 35 compl.] t o u m add. AXF 36 distincte] detcrminate K 36-37 partem... aliquam om. (hom.) A C F V 4 ;; scil. ... diff. om. A 1 38 tot] toto E 1

Aristot., Metaph., VII, c. 4, tt. 12-14 (1029b 22 - 1030a 17).

DE DEFINITIONE

685

sentiales rei; ita scilicet quod si sint duae partes essentiales, puta materia 40 et forma, debent poni duae differentiae cum genere; si sint plures formae et materiae, debent poni tot differentiae quot sunt formae cum una differentia exprimente materiam, et ista est completissima definitio. Et quando est aliqua oratio cuius aliqua pars sic indicat essentiam rei, non est illa oratio definitio. Et talis defmitio hominis, si in homine sit materia 45 et duae forrnae substantiales, scilicet sensitiva et intellectiva, est ista "substantia materialis, sensibihs, rationalis'. 'Substanria' enim est genus, 'materiale' exprimit materiam, 'sensibile' autem exprimit animam sensitivam et 'rationale' animam intellectivam. Alia est defmitio quae non distincte et exphcite indicat essentiam 50 rei sed imperfecte, quahs est ista definitio hominis ccorpus rationale>; et similiter ista 'animal rationale'. Nam per neutram istarum habctur exphcite an in homine sint plures formae vel non. Et quando est ahqua oratio cuius aliqua pars isto secundo modo accipiendo 'indicare essentiam rei' indicat essentiam rei, bene poterit esse definitio. Et ideo primo modo 55 accipit P h i l o s o p h u s 'indicare essentiam rei' et non secundo modo 2. Ahqua autem dicta A r i s t o t e l i s , quae videntur esse contra ista VII Metaphysicae, solventur ibidem 8. Quarta regula est quod convertibile, non indicans essentiam rei, non est defmitio ipsius, isto modo accepta definitione. 6o Quinta regula est quod illa oratio in qua ponitur ahquid importans ahquid extrinsecum rei, non est defmitio ipsius, isto modo accepta definitione. Sexta regula est quod si differentia praeponatur generi, non est definitio ipsius. 65 Septima regula est: si definitio ^on convertitur cum defmito, non 39 puta] scilicet A l 40 et] vel CV 4 41 diflf.] essentiales add. A 1 43 quando] aliquando A 1 i| non om. E 44 talis] est add. E ;; materia] et forma add. ACV 4 45 est] ut E 46 mater.] animata A enim] non (mg.) I, materialis sive corpus add. K 47 materiale] materialis ACFV 4 , et add. s. lin. B, autem add. I , materiam] et add. A X BE ; autem om. AXBE ;; exprimit om. A A 1 animam] materiam I 48 et om. ACV 4 , rationale] autem add. C 49 distincte] determinate K 50 qualis] sicut A est om. AI :i hominis] homo est ACFV 4 , rationale] passibile A 1 51 et sim.] vel A 53-55 indicare... indicare om. I 53-54 indicare... rei 1 ] et tunc F 54 indicat... rei a om. A 1 |i ess. rei om. A 55 accipit Philos.] accipitur pro F 56 autem] tamrn AXE, om. ACIV 4 58 quod om. A X B 59 isto... def. om. A^BEFI 60 quod om. BEFI illa] si F ,j importans A C V 61 aliquid] aliquod E, om. A C V 4 63 praep.] praeponitur ACFV 4 65 Septima] Alia CV 4 .; est] quod add. C, om. BI ;, definitio] alicuius add. E 8 Scilicet Aristot., Anal Poster., II, c. 10 (93b 29); Topica, I, c. 5 (lOlb 39). in expositione Metaphysicae Aristotelis, quam perficere Ockham in animo habebat. 2

686

PARS iii—3 CAP.

est definitio ipsius, poterit tamen esse defmitio alicuius inferioris vel superioris. Notandum quod secunda regula et tertia et quinta et septima valent ad destruendum quamcumque defmitionem, quocumque modo accipiatur. Ex praedictis potest elici descriptio definitionis isto modo dictae, quia definitio isto modo dicta est 'oratio composita ex genere diviso per differentiam indicantem materiam cum differentia vel differentdis indicante vel indicantibus formam vel formas\ Aliae autem definitiones quae componuntur ex genere proximo et differentia ultima, non sunt ita completae definitiones. Praeter istam definitionem est alia definitio, non importans aliquid extrinsecum rei, quae non differt ab ista definitione nisi in hoc quod in defuiitione, de qua dictum est, ponuntur differentiae in concreto, quae in recto sunt de definito praedicabiles. In aha autem definitione ponuntur abstracta in obhquo, correspondentia differentiis essentdahbus. Et tahs est defuiitio ista 'substantia composita ex materia et anima sensitiva et intellectiva\ Ista enim est definitio hominis, in qua ponuntur abstracta correspondentia istis concretis 'materiale', 'sensibile', 'rationale'. Sciendum est tamen quod ista abstracta non correspondent secundum vocem illis concretis, nec hoc requiritur, sed sic correspondent quod sunt synonyma cum abstractis eorum, vel essent synonyma si abstracta secundum vocem correspondentia ilhs concretis essent imposita. Et utrumque istorum sufficit ad definitionem illo modo dictam. Ex isto sequitur quod ex praedictis patere potest quid sentiendum est de definitione isto modo dicta per ea quae dicta sunt de prima defmitione. Est autem notandum quod quamvis per differentias essentiales exprimantur omnes partes rei quoad primam definitionem, et per abstracta in obliquo exprimantur etiam omnes partes rei quoad secundam definitionem, tamen praeter differentias et praeter talia abstracta oportet ponere genus, quia de ratione definitionis est quod per eam convenienter 69 quoc. m o d o ] quantumcumquc B, quomodocumque CIV 4 71 dictac] dicto BI, dicta E, scilicct A 1 72 quia] quod AE 73 c u m ] et A C F V 4 j; diflcrentia] differentiam C V 4 73-74 indicante] indicantem C 77 Praeter] autem add. I \[ istam def.] istas dcfinitiones AXE 79 diff.] et A C V 4 80 alia autem] ista etiam F 83 est om. B C 87 eorum] illorum A 1 , istorum B, om. B C 88 imposita] ad significandum add. AXE 89 illo] isto A X BI ;j isto] istis AXE 90 praedictis] dc prima definitione add. BI 90-91 quid... dcfinitione 1 ] dc prima definitione quid senticnd u m cst de dcfinitione illo modo dicta per ea quae dicta sunt de prima definitione E 91 per... definitione om. A X BI 93 exprim.] exprimentcs E 93-94 primam... quoad om. (hom.) BI 95 praoter 1 ] tales add. A 1

10

70

75

so

85

90

95

DE DEFINmONE

687

respondeatur ad quaestionem factam per quid de defmito; hoc autem non potest fieri convenienter sine genere, cum nuha differentia, nec ahquod tale abstractum, praedicetur in quid de ahquo tah defmito. 100 Notandum etiam quod eiusdem possunt esse plures defuiitiones tales, quando scihcet omnino idem significant, quamvis diverso modo, quia scihcet una pars unius dcfmitionis significat ahquid in recto et aha pars alterius definitionis significat idem in obliquo. Simihter, quod eiusdem sunt plures definitiones, quarum una sit completissima et alia non comlos pletissima, non est inconveniens; sed quod eiusdem sint plures definitiones completissimae, habentes partes quae habent eundem modum significandi, puta quod omnes partes utriusque definitionis sumantur in recto vel utriusque ahquae in recto, aliquae in obhquo, est inconveniens. Et isto modo et non aho negat P h i l o s o p h u s eiusdem uo rei esse plures definitiones4. Praeter istas defmitiones est aha defmitio quae componitur ex nominibus exprimentibus partes integrales. Et definitio isto modo dicta datur communiter in mathematica. Et est sciendum quod numquam tahs definitio datur nisi quando ns nomen convenit toti et non cuihbet parti, cuiusmodi est hoc nomen 'triangulus'; nam tres lineae sunt partes integrales trianguh, et tamen totum vocatur triangulus et nuha pars, scilicet nuha linea, est triangulus. Et propter istam rationem ista defmitio magis indicat quid nominis quam quid rei; nam definitio quae proprie indicat quid rei non potest 120 competere ahcui nisi conveniat omnibus quae sunt eiusdem speciei speciahssimae, dictae in quid de eis; tahs autem definitio non sic competit omnibus eiusdem speciei speciahssimae, dictae in quid de eis. Verbi 97 hoc autem] quod A C V 4 , habeant E 99 aliquod] aliud add. I ;; aliquo om. AXE 1 tali om. B C I V 4 100 eiusdem] rei add. AXE 101 quando] quamvis A „ omnino] orationes A, omnes I ,; i d e m ] termini I , modo] numero C 102 alia] altera AI, om. F , j pars 1 om. F 102-03 aliquid... signif. om. B 103 alxefius] eiusdem C ,; signif.] illud add. AA A I „ idem om. AE j eiusdem] rei add. AA X E 104-06 quarum... def. om. (hom.) A X B 104 compl.] completa A, complexa C V 4 , sed corr. V 4 , completiva F 104-05 non compl.] incompleta A |i non] sit add. CFV 4 !l compl.] incomplexa C, complexa sed corr. V 4 , completiva F 105 eiusdem] rei add. E 106 compl.] completive F 107 puta quod] quamvis F ;j sumantur] significent A 1 108 recto 1 ] et add. AI 109 non] nullo E alio] modo add. E 111-12 n o m . ] vocibus A 115 convenit] competit A J FI ,j cuiusm.] tale I 116 lineae] anguli A 1 116-17 tamen... vocatur] tota ista figura est B 117 nulla 1 ] non C ; pars] linea A . nulla 1 ... est] ut pars vocatur A 118-19 magis... rei 1 ] non ita proprie indicat quid rei sicut alia definitio BI 118 magis] proprie add. E 118-19 quid... rei 1 ] non tamen improprie [pro: i u proprie ?] indicat quod quid rei sicut alia definitio A 1 121-22 talis... eis om. (hom.) A X CE 121 def. om. AV 4 4

Cf. Aristot, Anal Poster., II, c. 4 (91a 12-32).

688

PARS iii—3 CAP.

10

gratia si definiatur mare sic 'mare est congregatio aquarum', ista definitio non competit omnibus eiusdem speciei specialissimae cum illa re quae est mare; nam 'aqua', quae est species specialissima, dicitur in 125 quid de illa re quae est mare, et similiter de qualibet sui parte, et tamen 'mare' non competit illis omnibus. Et propter hoc ista definitio non ita proprie indicat quid rei sicut praedictae definitiones.

[CAP.

25.

DB

DEFINITIONE D A T A PER

ADDITAMBNTUM]

Sequitur videre de definitione data per additamentum1. Et est sciendum quod semper in tah definitione debet poni genus definiti cum ahqua differentia accidentah. Ahquando tamen ahqua differentia accidentahs in ea posita est propria sibi et ahquando nulla differentia acciden- 5 tahs est propria sibi. Exemplum primi: si albedo definiatur sic 2 'albedo est color disgregrativus visus', nam 'disgregativum visus' est differentia accidentahs propria albedini et secum convertibihs. Exemplum secundi: si ternarius definiatur sic 8 'ternarius est numerus impar utrobique primus'; nam 10 'impar' non convertitur cum ternario; nec 'utrobique primus', quia convenit binario. De tah definitione dantur ahquae regulae 4. Una est quod non debet dari tahs definitio per ignotiora, quia tahs definitio datur causa innotescendi, nihil autem notificatur per ignotius. 15 123 def. ... sic] definitio maris sit E 124 omnibus] cuilibet I 125-26 nam... mare om. (ihom.) ABF, trp. p. parte (lin. 126) C 125 n a m ] quia C aqua] aliqua E 127-28 non... def.] magis indicat quid nominis quam quid rei K 128 sicut] aliae add. A definitiones] Notandum quod nomina figurarum multilaterarum interdum important latera ambientia, interdum autem angulos; dum ergo nomen angulos importat, nomen definiendum est per nomina importantia angulos qui sunt partes embadorum [ = arearum]; quando autem sunt nomina importantia latera, ponenda sunt nomina later u m quae sunt partes linearum ambientium et non embadorum add. E CAP. 2 5 . - 3 definitione] definibile V 4 7 albedo] album A 1 9 albedini] coloris CV 4 , colori AF, sed corr. (mg.) V* ;; secum] a i m ea E 10 numerus om. A C V 4 || impar... primus] importat... prius E 11 primus] convertitur cum ternario add. BK jj quia] sed ACFV 4 12 bin.] quinario E 13 tali] ista A jj U n a ] regula add. A 1 ;; est] talis add. A 1 , om. B C V 4 15 notif.] noscitur A C V 4

CAP. 25. - 1 De quo cf. Aristot., Metaph., V n , c. 5, tt. 17-19 (1030b 14 - 1031a 2 Aristot., Topica, III, c. 5 (119a 30); vide supra, cap. 23, nota 3. 8 Ari14). stot., Anal. Poster., II, c. 13, versio Iacobi: "Ut trinitati inest omni numerus, impar, primum utrobique (et sicut quod est non mensurari numero et sicut non com4 Aristot., Topica, VI, per totum (139a 24 poni ex numeris)" [96a 35-37]. 151b 24).

DE DEFINITIONE

689

Ex isto autem sequuntur aliquae regulae. Una est quod unum contrariorum non definitur per reliquum; quod est verum de contrariis positivis. Et ratio est, nam licet unum contrariorum aliquando sit perfectius alio, et ita aliquo modo notius secundum naturam, non est ta20 men tale notius quoad nos; quod tamen requiritur ad definitionem, ex quo definitio datur ut nobis innotescat definitum. Alia regula sequitur, scilicet quod habitus non definitur per privationem, quia semper privatio praesupponit notitiam habitus; et ita privatio non est notior habitu, et per consequens non definit ipsum. 25 Alia regula sequitur, quod permanens non definitur per successivum, quia semper successivum praesupponit notitiam permanentis. Alia regula sequitur, quod oppositum non definitur per oppositum. Quod est verum de oppositis contrarie et de omnibus oppositis absolutis, sed de oppositis privative non est verum, nam semper privatio per ha30 bitum definitur. Aliae regulae multa ponuntur V Topicorum 5 circa istam materiam, de quibus ad praesens supersedeo.

[CAP. 26. DE DEFINITIONE BXPRIMENTB QUID NOMINIS]

Sequitur videre ahqua pauca de definitione exprimente quid nominis. Et est primo sciendum, sicut t a c t u m e s t 1 , quod omnia quae ponuntur in aho praedicamento quam in praedicamento substantiae vel 5 quahtatis, solum talem habent definitionem secundum principia A r i st o t e 1 i s. Et ideo quantitas, relatio et cetera praedicamenta, ac etiam per se contenta in eis, non habent nisi definitionem exprimentem quid 16 autem] etiam E, om. A^BFI . aliquae] aliae C, aliae add. IK est om. BFI 18 licet] quamvis A*BE 19 alio] reliquo AXE ita] ideo A C V 4 19-20 est... tale] taliter esse notius B 20 quod] et B 20-21 ex... datur] cum... dctur A 1 21 definitio om. A C V 4 22 regula] quae add. A^C i i scil.] est haec A 1 , est C, etiam I 23 notitiam habitus] habitum E 25 Alia] Quarta B 26 pracs.] supponit A C V 4 28 contrarie] contrariis I, om. F > oppositis] contrariis positivis A 1 , positivis universaliter et B, positi\aj I, positivis add. K 29 privative] privatione B, privativis CIV 4 31 V ] VI K , circa] tracfantes E 32 supers.] transeo F CAP. 2 6 . - 3 sciendum] quod add. E j i est*] prius add. AXE 4 alio] aliquo A X BC li vel] et E 5 solum] solummodo A 1 , solam I 5-6 sec. ... Arist. om. AXFK 6 et*] vel B |! cetera] alia A 5

Aristot., Topica, sed libro VI, ut in nota praecedenti.

CAP. 26. -

1

Cf. supra, Pars I, cap. 40-62.

OCKHAM, SUMMA LOGICAB

44

690

PARS iii—3 CAP.

nomiiiis. Nomina etiam connotativa non habent aliam definitionem; et ideo talia 'album', 'nigrum', et universaliter omnes passiones praedicabiles secundo modo dicendi per se de suis subiectis, talem definitionem habent. Omnes etiam privationes et negationes habent tales definitiones et non ahas. Nomina etiam quae non significant ahquid per se imum, habent tales definitiones. Et simihter nomina de quibus impossibiliter praedicatur esse; cuiusmodi sunt talia Vacuum', < inflnitum , , 'chimaera' et huiusmodi. Hoc supposito videndum est de diversis definitis in speciah, et primo de relativis. Et est sciendum quod relativum potest defmiri vel complete vel incomplete. Incomplete potest definiri sine suo correlativo; sicut si definiatur pater incomplete, debet sic definiri 'pater est substantia sensibihs quae aham substantiam genuit\ vel ahquid huiusmodi. Sed complete non potest definiri sine suo correlativo; ut definiatur sic 'pater est substantia sensibihs habens filium' vel 'est animal habens fihum'. Et tali definitione relativa mutuo se definiunt. Nec est hoc inconveniens, quia sicut relativa sunt simul in intellectu, ita simul imponuntur, et propter hoc non est inconveniens si mutuo definiant se. Unde sciendum est quod ista definitio non est per notiora, sed sufficit quod sit per aeque nota. Et ideo loquendo de definitione quae est per notiora, - quae est magis proprie definitio, quamvis non sit semper ita completa numquam relativum definitur per suum correlativum, sed definitur per suum subiectum in recto et per subiectum sui correlativi sumptum in obhquo; sicut simile debet sic definiri 'simile est quale, correspondens alteri quali, habenti quahtatem eiusdem speciei speciahssimae'. Et ideo si esset ahquod nomen relativum speciale impositum albo, ita quod non praedicaretur de aliquo nisi de albo, sicut de nullo praedicatur simile nisi de quah, illud deberet sic definiri 'album simul exsistens cum aho albo'.

10

10

15

20

25

30

35

8 n o m i n u ] omnia add. A 1 jl N o m i n a ] omnia BEIGcm. 8-9 Nomina... nigrum om. C 8 etiam] autem F || habent] aliquam add. £ I! aliam] aliquam I 9 ideo] omnia add. K || n i g r u m ] solam habent definitionem exprimentem quid nominis add. A, et huiusmodi add. A 1 , exprimentem quid nominis add.W4 9-10 praedic.] pcr se add. K 11 tales] etiam V 4 , om. C || def. om. A C V 4 12 N o m i n a ] omnia E 13 simil.] universaliter A 14 talia] nomina add. £ || chimacra] dii add. BI 16 supp.] viso C !! vid.] dicendum F 18 vel 1 om. A B V 4 19 Inc. 1 ] si praem. C, scd praem. V 4 , inconsequentc B, om. A 20 definiri] dici AFI 21 aliam] aliquam FV 4 jj gcnuit] et cum hoc secum actu cxsistit add. E 22 u t ] si add. B || sic] scilicet add. A 1 24 tali] scilicet add. A 25 ficut] si add. B j| simul] natura add. A 1 j| i n ] et A 1 , om. BI j| i m p . ] ad significandum add. A 1 27 cst 1 om. AXE || est 1 ] data add. A 1 28 est 1 ] non (5. lin.) est per aeque nota sed C 31 sumptum om. AF 32 corr.] coexsistens A X B || quali om. A C V 4 34 n o n ] n u m q u a m AXE 35 aliquo] alio A 36 a l b u m ] est add. C, add. s. lin. V 4 , exs.] cocxsistcns A 1 alio] aliquo F

DE SPEOE

691

Et sic definitur causa, quia 'causa est res ad cuius esse sequitur aliud ens\ Et sic de aliis. Et ista defuiitio, et quaelibet talis, est magis proprie definitio, quamvis non sit ita completa sicut iik quae datur per sua correlativa. 40 Connotativa definiuntur per sua subiecta sumpta in recto et per nomina connotatorum sumpta in obliquo, vel per verba; sicut quantitas definitur sic 'quantitas est res habens partes'. Continua quantitas et permanens potest sic definiri 'quantitas permanens continua est res una habens partem extxa partem'. Album autem defuiitur sic 'album 45 est corpus habens albedinem'. Et sic de aliis. Privationes et negationes definiimtur per positiva eis opposita; sicut caecitas definitur per visum, non-homo per hominem, sic 'res quae non est homo\ Et ista ad praesens de definitione suflGiciant.

[CAP.

27.

DE

REGULIS PER Q U A S POTEST PROBARI ESSE SPEOES

ALIQUID

ALICUIUS]

Post regulas per quas probari potest ahquid esse genus vel definitio vel proprium ahcuius, videndum est de regulis per quas potest pro5 bari ahquid esse species ahcuius Et est una regula tahs: quod non praedicatur in quid de ahquo, non est species ilhus. Et ideo sequitur 'album non praedicatur in quid de homine, igitur album non est species hominis\ Notandum est quod multae sunt species quae non praedicantur in io quid de quibuscumque nominibus propriis rerum quarumcumque, nec de pronominibus demonstrantibus res quascumque; sicut quantitas non praedicatur in quid de quibuscumque nominibus, nec de pronomine 37 sic] similitcr E 38 Et 1 ] ita add. I j ista] ita E 39 ita om. C V 4 j| sua corr.] suum corX relativum A BEI 40 Connot.] autem add. B£IK 41 connotatorum BCK, connotativorum AFV 4 , connotativa AXE 43 quant. ... condnua] quod C >! perm. 1 ] et add. K 46 pcr] sua add. A 1 47 nox>-homo] definitur add. BEI CAP. 2 7 . - 3 per quas] quibus A 1 || probari] demonstrari (etiam infra) E 4 per quas] quibus AXEI 5 alictiius] vel non esse add. BI 7 illius] alicuius C 8 hominis] eius A C V 4 , Sortis K, vel Sortis add. B 9 est om. A^EFI 11 dem.] denotantibus BIV 4 12 praed.] secundum principia Aristotelis add. EI 12 quibusc.... de 1 om. A X BI || n o m . ] propriis add. E 12-13 pron. dem.] pronominibus denotantibus C

CAP. 2 7 .

-

1

Cf. supra, Pars

I,

cap.

21-22.

PARS iii—3 CAP.

692

10

demonstrante quamcumque rem. Unde quacumque re demonstrata haec non est in quid 'haec est quantitas'. Et ita est de multis, quia de omnibus speciebus connotativis et relativis. 15 Aha regula est: quod praedicatur de omnibus, non est species ahcuius. Et ideo ens et unum et huiusmodi non sunt species ahcuius. Aha regula est: illud de quo non praedicatur in quid ahquod praedicamentum, non est species alicuius. Intelligendum est quod sicut genus multiphciter dicitur, ita et 20 species multipliciter accipitur. Et ideo ista regula non est intelligenda de omni specie, sed de illa quae non est per se communis partibus essentiahbus aliarum rerum; sicut unum commune omnibus formis ignis non recipit praedicationem in quid ahcuius praedicamenti, et tamen potest vocari species, eo quod est praedicabile in quid respectu omnium for- 25 marum particularium. Species igitur, ad praesens, accipitur dupliciter: uno modo pro omni praedicabili in quid de pluribus differentibus numero, et hoc sive significata per ista differentia numero sint nata esse partes essentiales ahcuius sive non. Et isto modo materia est species et similiter anima intellectiva, 30 et ita de multis aliis. Aho modo accipitur pro illo quod est praedicabile de pluribus tahbus in quid, et importata non sunt nata esse partes esseritiales ahcuius. Et ita anima intellectivn non est species. [CAP.

28.

D E REGULIS PER Q U A S PROBARI POTEST ALIQUID ESSB DIFFERENTLA

ALICUIUS]

Circa differentiam dantur ahquae r e g u l a e U n a est talis: quod praedicatur in quid de ahquo, non est differentia illius. Et ideo sequitur 13 dem. 1 ] denotante AIV 4 rem] secundum principia Aristotelis add. B, in quid add. seu rep. ACFV 4 13-14 Unde... haec 1 ] Haec enim ACFV 4 14 haec 2 ] hoc ABEGem., homo F quant.] quantum FGem., et haec est quantitas add. C V 4 ita] hoc A multis] aliis add. A 1 16 quod] illud quod add. BI 16-17 alic. om. A^BI 18 est] quod add. BEIV 4 18-19 de... praed.] quod praedicare de omnibus de quibus non praedicatur aliquod E 18-19 praed.] praedicatum A X B, in quid add. E 20 est] tamen add. E, om. A^BI et] etiam CV 4 , om. BF 21 accip.] dicitur E 22 sed] est intelligenda (intelligendum B) add. BEFI de om. AXI illa] specie BE, om. AXFI 23 sicut] undc A 1 24 praedicamenti] praedicati A X B 25 est praedicabilc] potest praedicari A^E, est praedicabilis BFI 28 diff.] demonstrantibus E {. sive] ista add. B 29 per] pro A 1 : ista] illa BEI ;l n u m . ] sic add. A 1 30-31 et«... aliis om. E 30 et 1 om. BI • simil. om. ACFV 4 • intell.] est species add. BFIK 31 ita] est add. A X B , aliis] et add. CFV 4 :; accip.] species add. AXE 32 pluribus om. A X BEI i! et] quae F 32-33 essent.] matcriales I CAP. 28. - 3 est om. BI i! talis om. ACFV 4

CAP. 28. -

1

Cf. supra, Pars I, c. 23.

4 est] dicitur E

DE DIFFERENTIA

693

5 'anima intellectiva praedicatur in quid de animabus intellectivis, ergo anima intellectiva non est differentia\ Intelligendum est quod ista regula est intelligenda de illo quod praedicatur in quid de aliquo pronomine denotante rem unam; sicut haec est in quid 'haec est anima intellectiva,; et haec simihter 'haec est 10 forma,> denotando formam. Sed non est intelhgenda regula de illo quod praedicatur in quid de pronomine sumpto cum eodem communi; unde haec est praedicatio in quid 'hoc rationale est rationale\ sicut haec est in quid 'hoc quantum est quantum'. Alia regula est: illud quod non importat partem rei essentialem, 15 videhcet materiam vel formam, non est differenria ahcuius. Et ideo sequitur 'disgregativum visus non importat partem rei talem, igitur non est differenria\ Intelhgendum quod ista regula est intelhgenda de differentia essentiali et non de differentia accidentah, nam ahquid poterit esse differentia 20 accidentalis, quamvis non importet partem essentialem rei, sed sufficit quod importet accidens vel causam vel effectum vel ahquid huiusmodi. Alia regula est quod illud quod non dividit ahquod genus, non est differentia ahcuius, nam omnis differentia est ahcuius generis divisiva. Et hoc est verum tam de differentia essentiah quam de differentia acci25 dentah. Et ideo sequitur 'creativum non dividit aliquod genus, ergo creativum non est differentia Dei\ Ex isto sequitur quod aliquae passiones sunt differentiae accidentales suorum subiectorum et ahquae non. Illae enim passiones quae sunt propriae ahquibus speciebus contentis sub genere, sunt differentiae acciden30 tales earum, sicut 'disgregativum visus' est tam passio quam differentia accidentahs albedinis. Aliae auten^, cuiusmodi sunt passiones Dei et entis et huiusmodi, non sunt differentiae sed passiones tantum; et si ahquando in a u c t o r i b u s vocentur passiones differentiae, multum extensive loquuntur de differentia. 7 Intell. ... intell.] Ista regula intelligenda est AXE est 1 om. BIV 4 intelligenda] vera B, om. I 8 aliquo] de add. C V 4 den.] demonstrante EF 9 haec 1 ] praedicatio add. AXE , haec'] ista E 10 den.] demonstrando EFIV 4 , om. A formam mg. V 4 , om. A 11 pron.] demonstrante add. C 11-12 unde haec 1 ] haec enim C 12 praed.] species I 12-13 haec«... quid om. ACFV 4 12 haec 1 ] praedicatio add. E 13 est] hoc add. mg. B 14 est] quod C, quod add. BE, om. A 1 ;! non om. K ;; partem rci] rem B 15 videl.] vel A C V 4 , sicut A 1 , scilicet F, aliam add. C V 4 diff.] essentialis add. B 16 talem] essentialem A J EF 18 Intelligendum] Sciendum C 19 de om. CEV 4 differentia 1 om. CEFV 4 21 vel 1 ] sive C 23 alicuius] illius A, generis add. E, om. F n a m ] quia A^BI, om. A 24 hoc... v e r u m ] haec est vera E tam om. B C 24-25 essentiali... accidentali] accidentali quam de substantiali vel essentiali F 24 differentia* om. ACEIV 4 25 ideo] non K 26 creativum om. CFV 4 27 aliquae] quaedam (etiam infra) A 1 31 Aliae autem] Sed ahquae E, passiones add. AXE 33 auct.] auctoriutibus BE 1 pass. om. A^BEI 34 diff.] et non proprie add. AXE

694

PARS HI-3 CAP.

20

Alia regula est quod illud quod non habet differentiam condividen- 35 tem, non est differentia, et ideo sequitur 'unum non habet differentiam condividentem, ergo unum non est difFerentda entis'. Notandum quod ista regula non est intehigenda de differentia essentiah. Ahquando enim contingit quod differentia essentialis non habet differentiam essentialem condividentem; sicut 'materiale' est differentia
DB EODBM ET DIVERSO

70

75

695

non est differentia alicuius; sicut album non constituit speciem hominis, ideo album non est differentia hominis. Intelhgendum est quod differentia, proprie loquendo, non constituit speciem ahquam, quia differentia non est pars nec de essentia ahcuius speciei, sed quando dicitur 'differentia constituit speciem' accipitur 4consrituere' improprie pro illo quod definit speciem. Et sic verum est quod illud quod non constituit speciem, hoc est quod non definit speciem, non est differentia ilhus. Et istud est verum tam de differentia essentiali quam dedifferentia accidentah, sed diversimode. Nam illud quod non constituit speciem, id est non definit speciem definitione proprie dicta, non est differentia essentialis, sicut illud quod non constituit speciem, hoc est non definit speciem definitione data per additamentum, non est diffe^ rentia accidentalis.

[CAP. 2 9 . D B BODEM ET DIVBRSO]

5

10

A r i s t o t e l e s , VII Topicorum \ tractat de 'eodem' et 'diverso', tamquam de annexis problemati de definitione, ideo post definitionem, genus, speciem et differentiam sunt de istis ahqua pauca dicenda. Sed primo videndum est quo modo in proposito accipitur 'idem', ex quo patebit quo modo accipitur 'diversum\ Et est sciendum quod non accipitur in proposito 'idem' pro nondistincto, sed 'esse idem' in proposito est idem quod habere eandem definitionem. Unde ahqua in rei veritate sunt plura, et tamen quia habent eandem definitionem dicuntur 'idem'; sicut nomina synonyma in rei veritate sunt multa et non unum, nec indistincta, immo in rei veritate sunt distincta, et tamen dicuntur 'idem\ quia habent eandem definitionem et quia significant idem, vel quia unum est definitio alterius, et ita

69 71 73 nit

66 alic.] ipsius BI, om. A 1 67 ideo] igitur AA^E i album om. ACFV 4 68 cst om. BIV 4 pars] spccie add. E ; nec] cst add. A 1 , ctiam ct add. V 4 • dc] ctiam C, om. V 4 " alic. om. A C F V 4 illo] scilicet add. K ;| v e r u m ] nullum I 72 i l l u d f l u o d 1 om. A C F V 4 ' hoc] id A 1 H quod 1 om. BIK Et] idco add. K 74 non om. C V 4 75 id] hoc BEFI 76 sicut] ct A^F, sed BEI ;| const.] dcfiACK 76-77 hoc... speciem om. C V 4 76 hoc est] scilicet A, quod add. E 77 non... speciem om. A

CAP. 29. - 2 VII] quarto E 3 probl.] problematibus C V 4 3-4 definitionem... differentiam] problemata de definitione et diflferentia ACFV 4 4 istis] nunc add. E 9 U n d e ] sicut A 1 , ct B, ut (?) I 'i aliqua] tamen B 10 dic.] esse add. A 1 11-12 i m m o ... distincta om. (hom.) BE 13 ct 1 ] 1 4 vel A , om. A ' vel... alterius om. ACFV ita] ideo B

CAP. 29. -

1

Aristot., Topica, V n , per totum (151b 28 - 155a 38).

PARS iii—3 CAP.

696

10

hoc nomen 'idem' verificatur de illis, sive supponant pro se ipsis sive pro suis significatis. Sed aequivoce accipitur 'idem' in illis propositionibus; nam in ista propositione 'tunica et vestis sunt idem', si termini supponant personahter et pro re, tunc importatur quod illa res quae significatur per tunicam et illa quae significatur per vestem sunt una res et non plures. Si autem termini supponant mareriahter vel simphciter, timc importatur quod termini sunt idem; non quidem quod sint unum et non pluia, quia in rei veritate sunt plures termini, sed denotatur quod habent eandem definitionem. Et ita patet quod 'idem' aequivoce accipitur in diversis locis a P h i l o s o p h o 2 . Est tamen advertendum quod ex hoc ipso quod de ahquibus verificatur 'idem', accipiendo sicut accipitur in proposito et VTI Topicorum 8, sequitur quod de illis verificatur 'esse idem' accipiendo 'idem' aliter, quando scilicet ista supponunt personaliter. Sed e converso non sequitur. Non enim sequitur 4homo et album sunt idem numero, hoc est, sunt unum numero et non multa, ergo isti termini habent eandem definirionem'. Et ideo non sequitur 'homo et album sunt idem, sumptis terminis significative, igitur homo et album sunt idem si homo et album non supponunt personahter sed materiahter vel simpliciter', quahtercumque accipiatur 'idem'. E converso autem bene sequitur; nam sequitur: isti termini 'tunica' et Vesris' habent eandem definitionem, igitur tunica et vestis sunt idem numero. Quod autem haec sit intentio A r i s t o t e l i s patet, nam accipiendo 'idem' pro 'eodem numero', manifestum est quod terminare problema de accidente, est terminare problema de eodem et diverso. Nam sequitur convertibihter 'homo est albus, igitur homo et album simt idem numero', et e converso. Et sequitur 'homo non est albus, igitur 14 sc ipsis] eisdcm E sive 1 ] supponant I 17 pro re, txmc] significative tantum A signif.] importatur C 18 tunicam... vestem trp. BI una... plures] idem A plures] plura CFV 4 X 1 20 termini] illi add. A B " sunt] sint C, significant E plura] plures K quia] nam E 22 quod] ly add. E 25 idem] numero add. E accip.] idcm add. BE et] in add. BEF 26 esse om. CV 4 idem 1 ] add. realiter B 28 idem] unum E 29 sunt om. A X CV 4 unum] idem A numero om. AA X E 30-31 homo... signif. om. F 30 album] albus AV 4 30-31 sumptis terminis] si termini supponunt A 31-32 si... sed] terminis supponentibus A 31 homo 1 et album] termini A 1 32 non om. K 33-35 nam... numero] sicut exemplificatum est A 33 nam] sicut A, bene add. CFV 4 35 tuncia et vestis om. CFV 4 idem] eadem CFV 4 , unum E 36 Quod autem] Et quod AE, Quare autem B autcm om. C V 4 38 probl. 1 ] problemata (etiam infra) A C V 4 accid.] necessitate A 39 est albus] et album et add. sunt idem A 40 et 1 ... conv.] et e contra E, om. F Et 1 ] etiam B, om. E 2

Cf. Aristot., Topica, I, c. 7 (103a 6-39).

8

Vide notam 1.

15

20

25

30

35

40

DE EODEM ET DIVERSO

697

homo et album non sunt idem numero', et e converso. Et ita eaedem regulae quae deserviunt uni propositioni, et alteri. Accipiendo autem 'idem' pro 'eadem specie', regulae deservientes speciei deserviunt 'eodem' tahter accepto. Et manifestum est quod de 45 isto non loquitur P h i l o s o p h u s in VII Topicorum, nam secundum e u m, ibidem 4, quando unum potest esse sine altero, non sunt idem; et tamen manifestum est quod talia sunt idem specie. Simihter, accipiendo 'idem' pro 'eodem genere', manifestum est quod regulae deservientes generi deserviunt 'eidem' sic accepto. Et ideo 50 remanet quod 'esse idem' in proposito est 'habere eandem definitionem', ut regulae deservientes definitioni deserviant huic termino 4idem', quamvis non omnes. Propter quod P h i l o s o p h u s , I Topicorum,5 problema de 'eodem et diverso' reducit ad definitionem, et vult quod ostenso quod ahquid est definitio, ostenditur quoniam est 'idem', sed 55 non e converso. Et tamen definitio non est eadem res cum definito; igitur praedicto modo accipitur ibi 'idem'. Et iste est unus modus 'eiusdem numero', quia scihcet de tahbus, supponentibus significative, praedicatur 'idem numero'.

[CAP.

30.

D E REGULIS DESERVIENTIBUS DB EODBM ET

CONSEQUENTIIS QUAE

SUNT

DIVERSO]

Istis visis ponendae sunt aliquae regulae A r i s t o t e l i s de 'eod e m ' E t est una tahs: si principale est idem principah, et coniugatum 5 est idem coniugato, et casus casui. Ista regula tenet e converso sicut sic, quamvis ista regula non sit ita generahs sicut 'si coniugatum de coniugato et principale de principah'. Nam non sequitur 4album est dulce, 43 Accip. autem] Similiter accip. E 44 deserv.] et add. CV 4 , etiam add. F taliter] isto modo AA 1 , totaliter B 45 in om. AB nam] quia AXE 47 talia] tales B, om. A C V 4 48 idem om. AFV 4 49 eidem] ad idem E 51 ut] pnde E 52-58 Propter... numero om. FK 52 Proptcr quod] Ideo A C V 4 1] VII C 55 ^t om. CIV 4 58 idem] unum C CAP. 3 0 . - 3 aliquae] quaedam FV 4 3-4 eodem] et diverso add. F 4 una] regula add. A^E 5 est] erit AXE, om. I idem om. AXI coni.] coniuncto BF casus] est idem add. BI sicut om. CEI ;; sic om. CE 6 ita mg. A 1 , regula F, om. AEI sicut om. AXB si om. CEI coniugatum] coniunctum ABF de om. C V 4 6-7 coniugato] coniuncto ABF 7 de om. C 4 Aristot., Topica, VII, c. 1 (152b 34-35). (103a 25-27); Vn, cap. 2-3 (152b 36 - 153a 22).

5

Cf. Aristot., Topica, I, c. 7

CAP. 30. - 1 Regulae quae sequuntur elicitae sunt ex Aristot., Topica, VII, c. 1 (151b 28 - 152b 35).

PAas m - 3 CAP. 30

698

igitur albedo est dulcedo', sed bene sequitur 'album et dulce sunt idem, hoc est, habent eandem definitionem vel unum est definitio alterius; igitur albedo et dulcedo sunt idem, hoc est, habent eandem definitionem'. 10 Sciendum est tamen quod ista regula non valet nisi quando coniugatum non mutat significationem principalem. Aha regula est: si oppositum est idem opposito, et propositum est idem proposito. Aha regula est: si sint eaedem generationes et corruptiones, eflfectiva 15 et corruptiva sunt eadem, hoc est, nomina eis correspondentia habent eandem definitionem. Aha regula est: si ahquid dicitur de duobus per superabundantiam, oportet iha esse idem numero vel oportet unum contineri sub altero. Sciendum quod ahter accipit hic P h i l o s o p h u s 'idem nu- 20 mero' et in I Topicorum. Accipit enim 'idem numero' hic pro synonymis, ibi 2 autem accipit 'unum numero' pro uno quod non est multa. Pro quo est intelhgendum quod ahqua esse idem, hoc est, ahqua habere eandem definitionem, contingit duphciter: vel quod habeant eandem definitionem convertibilem cum utroque, et iha dicuntur esse 'unum numero' 25 in proposito, et simt synonyma. Vel possunt aliqua habere eandem definitionem, ita tamen quod est convertibihs cum uno et non cum reliquo; sicut 'homo' et 'animaT habent eandem definitionem, ita tamen quod est convertibihs cum uno et non cum reliquo, et taha simt ordinata se30 cundum superius et inferius. Aiia regula est: quae non sunt eadem eidem, non sunt eadem inter se. Aha regula est: quando iha quibus ahqua accidunt non sunt idem vel e converso, ipsa non sunt eadem inter se. Aha regula est: quae non sunt in eodem praedicamento, ipsa non 12 princip.] principalis BI 13 est] talis add. A 1 15 si] aliqua add. A^BIK ; eaedem] eadcm A^CIK, om. F 16 eadem] idem BI 18 est om. AXI 19 i d e m ] u n u m E j; altero] alio AE 20 Sciendum] Tamen praem. A^E, est add. BI j| aliter om. A1! 21-22 et... multa] pro synonymis AXI 21 et] quam B jj hic om. CFV 4 22 ibi... multa om. A X BI jj u n u m numero om. E !| u n u m ] idem F j uno] eo A, illo E, aliquo K .! quod] est unum et add. A j j non om. C V 4 23 int.] sciendum A " aliqua 1 ] ista A 23-24 hoc... def. 1 om. A 23 aliqua 1 om. CFV 4 24 cont.] est A 25 illa] i u AE ' dic.] debent E ;; u n u m ] idem B 26 aliqua om. AEI 28-29 ita... reliquo om. A J BEI 31 Alia] 5a (numerat etiam sequentia) A1 , est] illa A 1 , quod ista add. B ji eidem] illa 1 add. A , vel c converso add. F 32-33 Hanc regulam ponit post sequentem E, om. I 32 est om. A^CV 4 34 est om. A^CV 4

Forsitam dicere voluerit 'ibi... hic'; dicit enim Aristot., Topica, I, c. 7: "Aut enim numero aut specie aut genere idem solemus appellare; numero quidem quorum nomina plura res autem una, ut tunica et vestis" (103a 8-10). 2

DE EODEM ET DIVERSO

699

35 sunt eadem; sicut 'homo' et 'albedo' non sunt idem, quia non sunt in eodem praedicamento. Notandum est hic quod quamvis illa quae sunt in diversis praedicamentis de se mutuo praedicentur, sicut tales sunt verae chomo est pater', 'animal est quantitas', 'Sortes et Plato sunt duo\ et sic de aliis, 40 tamen numquam taha sunt idem, hoc est, numquam habent eandem defuiitionem. Quamvis enim homo sit pater et simihter paternitas, si paternitas supponat pro ahqua una re, tamen aha est definitio hominis et patris sive paternitatis. Et ita ista regula est generahs, quod numquam illa quae sunt in diversis praedicamentis sunt idem, non obstante quod 45 unum tahum vere praedicetur de reliquo et universaliter sumpto. Ex quo sequitur quod ex ista regula non potest argui quod unum praedicamentum non praedicetur de rehquo. Unde sicut homo et album non sunt idem, loquendo de 'eodem' sicut accipitur in proposito, et tamen hoc non obstante homo vere est albus, nec album est aha res 50 ab homine, ita non obstante quod substantia et quantitas non sunt idem accipiendo 'idem' sicut hic accipitur, quia scihcet non habent eandem definitionem, tamen substantia vere et reahter est quantitas, secundum principia A r i s t o t e 1 i s 8 . Ita est etiam de linea, superficie et corpore quod non sunt idem, et tamen vere linea est corpus et superficies et e 55 converso. Notandum est etiam quod ista regula intelhgenda est de illis quae sunt in praedicamento. Si enim aliqua non sunt in praedicamento, tunc non sequitur 'non sunt in eodem praedicamento, igitur non sunt idem\ Alia regula est: illa quae non habent idem genus proximum, non 6o sunt idem. Et debet ista regula intelhgi sicut prior. Alia regula est: illa quae non habent eandem differentiam, non sunt idem. Et intelligitur sicut duae praecedentes. Alia regula est: illa quorum unum suscipit magis et minus et reliqutun non suscipit magis et minus, non sunt idem. 35 eadem] idem BEI 35-36 sicut... praed. om.C , non 1 ... praed. om. AFV 4 35 idem... sunt 1 om. A 1 37 hic. om. A 2 BEI 38 tales] istae ACFV 4 39 quant.] secimdum opinionem Aristotclis ct add. BI 40 hoc est] sicut A 41 Quamvis enim] sicut quamvis (quando F) ACFV 4 41-42 si pat.] et A 45 et] etiam F, om. AA 1 46 quod 1 ] quin E 47 praedicamentum om. AXF |: non om. AXE 48 eodem] idem E accip.] sumitur et add. idcm K 49 ct... non] hoc tamcn E 52-53 sec. ... Arist. mg. A 1 , om. ACEFIV 4 53 ctiam] autcm V 4 , om. A 60 prior] prima I 61 eandem om. A X BI 62 intell.] haec rcgula add. E 63 illa om. A X CEV 4 63-64 ct... minus om. C 64 susc. ... minus om. ACEF 8

Cf. supra, Pars I, cap. 44-45.

700

PARS iii—3 CAP. 10

Notandum quod ista regula intelligenda est sicut praecedentes, videlicet quando unum suscipit magis et minus et non reliquum non sunt idem, hoc est, non habent eandem defmitionem. Hoc tamen non obstante unum poterit vere praedicari de reliquo. Nam album suscipit magis et minus et homo non suscipit magis et minus, et tamen homo vere est albus. Simihter ignis non suscipit magis et minus et cahdum suscipit magis et minus, et tamen omnis ignis est cahdus; sed ignis et cahdum non sunt idem, hoc est, non habent eandem definitionem. Per istud patet quod talia argumenta non valent 'homo non est magis et minus substantia et est magis et minus quantus, igitur homo est aha res a quanto'; sed sequitur 'igitur homo et quantum non sunt idem, hoc est, non habent eandem definitionem\ Aha regula est: quando ahqua suscipiunt magis et minus sed non simul, non sunt idem; sicut album et simile suscipiunt magis et minus sed tamen non simul, quia ahquando ex hoc quod ahquid fit albius, fit minus simile minus albo, ideo album et simile non sunt idem. Et est ista regula intelligenda sicut priores, scilicet quod non habent eandem definitionem; tamen cum hoc stat quod unum vere praedicetur de reliquo et quod nulla res importetur per unum quin importetur per rehquum. Sed in tah casu requiritur quod ahquid significetur vel consignificetur per unum quod non eodem modo importetur per rehquum; sicut se habent 'album/ et <simile, sive 'quale' et 'simile'. Nam nihil importatur per 'quale' quin importetur per 'simile' et e converso. Non tamen eodem modo; nam 'quale' importat omne subiectum qualitatis praecise in recto, 'simLile, importat subiectum tam in recto quam in obhquo, et hoc saltem aequivalenter. Quod patet per definitionem 'similis'. Nam 'simile' definitur sic, vel est definitio aequivalens suae definitioni: simile est quale coexsistens, hoc est simul tempore exsistens, cum aho habente quahtatem eiusdem speciei speciahssimae. Hoc patet, quod 65 Not. quod om. A^E 65-66 videl.] quod add. F 66 rel.] quod add. BEI 67 est] quod add. A*BE 68 rel.] alio BI album] vere add. BI 70 ignis] vere add. A 70-71 et 1 ... minus mg. B, om. A X CV 4 72 calidum] calidus A J C V 4 74 et 1 ] sed B et*] homo K quantus] quantum A X BIK 75 quanto] quantitate K quantum] quantitas F 77 est] quod add. C, om. A J I sed] et tamen B non] sunt add. s. lin. B 77-78 simul] illa add. A*B, tunc add. E 79 sed] et BEFI tamen om. A C V 4 non] sunt add. B 81 priores] prior AEI, praecedens B 82 cum hoc] adhuc E 82-83 unum... res] id quod A 83 rel.] altero B, alio E nulla] una I res] vere add. F quin] vere A, quod non B, eodem modo add. B 84-85 Sed... rel. om. (hom.) A X BF 86 sicut] sic F sive] sic CFV 4 nihil] in tali B, nihil add. I 88 omne om. EF 89 simile] autem add. A 1 , vero add. E 93 qual. eiusdem] eandem q u a l i u t e m ACFV 4 , et add. eiusdem F quod] quia AEF

65

70

75

so

&

DE EODEM ET DIVERSO

701

in ista definitione ponitur unum nomen in recto, significans subiectum 95 qualitatis, et aliud in obliquo, similiter significans subiectum qualitatis. Ex isto patet quod per istam regulam non potest probari quod 'simile' importet aliam rem a re importata per 'quale', et ita non potest probari per istam regulam quod relatio est alia res ab absoluto. Per idem etiam patet quomodo linea, superficies et corpus sunt 100 idem realiter, hoc est, quod reahter linea est superficies et corpus et e converso. Et tamen ahquando eadem linea est maior et superficies minor et corpus minus, sine additione omnis novae rei inhaerentis vel facientis unum cum priori, et e converso contingit simihter. Unde si ahqua res, puta corpus, trahatur in longum et non in latum, linea est modo 105 maior quam prius et superficies non est maior, sed poterit esse minor, et tamen eadem res est linea et superficies. Nec ahqua res est addita, nec ahqua res quae fuit pars est deperdita, sed solum dicitur ista linea maior quia illud corpus modo coexsistit corpori longiori, vel coexsisteret si ahud corpus illud ambiret. iio Dicitur autem superficies minor, quia coexsistit corpori minus lato; nam quamvis sequatur 'latitudo a est minor latitudine b, igitur latitudo a non est latitudo b\ non tamen sequitur 'latitudo a fuit minor latitudine b, igitur latitudo a non firit latitudo b\ quia eadem latitudo ahquando fiiit maior, ahquando minor. Et ita patet quod idem ahquando est latius, ii5 ahquando brevius et quandoque longius, et tamen longitudo non est aha res a latitudine; sed non habent eandem definitionem, et ad hoc sufficit diversitas connotatorum. Et ideo notandum est quod A r i s t o t e l e s etalii philosophi et etiam Sancti frequenter quando ditrunt ahqua non esse idem vel distingui 120 vel esse distincta, non intendunt unum removere ab aho, ita quod unum non praedicetur vere de rehquo, sed intendunt dicere quod habent diversam definitionem et quod frequenter vere poterit unum removeri 94 ista om. BI ; def.] similis add. B 95 aliud] nomen add. F 98 est] sit CF , alia res] una res alia E 99 et om. A C V 4 101 minor] et superficies maior add. C 102 minus] maius I, et (vel I) e converso BEK i; vel] et B, tamen F, om. C 103 et... simil. om. A^BEK : cont. simil. om. E 1! simil.] aliter A 105 et] sed A 1 non... maior 1 ] minor A ; est maior" om. CFV 4 106 aliqua] nova BEI 107 fuit] est AC, sit FIV 4 est] sit C ;i dep.] perdita A J EI i dicitur] pcr hoc est B, est I 108 coexs.] longiori add. A^BEI, corpori add. (ultra) E 109 aliud] aliquod AXEF illud] ipsum AXBEI, aliud F 110 autem] etiam A 1 quia] quae B, in quantum E 111 n a m ] et ideo A^BEI 113 latitudo 1 ] magnitudo F 114 aliq. 1 ] fuit add. AF 115 brevius] a l i a l i t t e r a : etiam quando est longius add. mg. A 1 jj et 1 ] etiam BCIV 4 , om. A 1 , quandoque] aliquando A^F, quando BIf est add. EI 115-16 non... latit.] et latitudo (non om. B) distinguuntur A J BEI 116 et] sed AE 117 conn.] connotativorum A 1 118 est om. A X BI 119-20 distingui vel om. CFV 4 122 quod om. AF | vere om. EI

PARS HI-3 CAP. 20

702

a reliquo. Quod potest frequenter contingere sine mutatione ipsius de quo praedicatur, propter mutationem alicuius alterius. Et etiam potest hoc ahquando contingere propter solum motum localem, per quem nihil 125 adquiritur inhaerens, quamvis frequenter locus ambiens adquiratur. Et sic dicit P h i l o s o p h u s quod motus et tempus non sunt idem 4, nec punctus et linea, nec homo et album, nec Deus et creare sunt isto modo idem; et ita est de multis aliis auctoritatibus, quae praedicto modo glossari debent. 130 Aha regula est: illa non sunt idem quae non faciunt idem ex hoc quod apponuntur eidem5. Aha regula est: illa non sunt idem quando remanent idem quocumque istorum ablato. Aha regula est: si ex quacumque positione sequatur interemptio 135 unius et non alterius, illa non sunt idem reahter. Verbi gratia posito quod nihil esset albedo, sequeretur quod albedo non esset, et tamen non sequeretur ex hoc quod homo non esset, et ideo homo et albedo non sunt idem. Et est ista regula intelligenda sicut priores. Nam ex hoc quod 140 aliqua positione facta sequitur quod esse negatur ab uno et non ab alio, non sequitur quod unum vere negetur a reliquo, sed sequitur quod non sunt idem defmitione. Verbi gratia per hoc quod aliqua positione facta sequitur quod quantitas non sit, et tamen ex eadem positione non se123 rel.] alio AF . potest] etiam add. BEI 124 prop.] per E ;: Et] hoc add. EI etiam] propter hoc B 125 hoc om. BI pcr] propter CEI , q u e m ] quod F 127 idem] et quod linea et supcrficies non sunt idem add. B 128 et 1 ... et 1 ] nec... nec B | creare] creatio E, crcat(iv?)um K 129 praed.] etiam dicto A 130 debent] possunt B 131^32 Alia... eidem trp. p. regulam se~ quentem F, om. A 131 quae] quando BI 132 app.] opponuntur CFV 4 133 remanent] remanet A^BC, non sunt E 134 istorum] eorum A 1 , illorum CF 135 est om. A X BI jj posit.] specie A 136 non 1 ] interemptio add. A ii idem] eadem C 137 quod 1 ] homo esset et quod add. E i| albedo 1 ] album AXE j, non 1 ] nullo modo A 138 ex hoc om. CEFV 4 140 quod] ex add. AKZFTV4 141 pos.] privatione A ; £wta om. FI 142 a ] de C, ab F | rcl.] alio F 144 pos.] £icta add. A non 1 om. F

De motu et tempore cf. Aristot., Physica, III-IV (200b 11 - 224a 17); videsis etiam The Tractatus de Successivis attributed to William Ockham (ed. Ph. Boehner, Franciscan Institute Publications, Philosophy Series 1, St. Bonaventure, 5 Haec reN. Y. 1944). De puncto, linea etc. vide supra, Parte I, cap. 44-45. gula et sequens sic habentur apud Aristot., Topica, VII, c. 1: "Amplius ex appositione, si idem ad utrumque appositum non facit totum idem. Aut si eodem ab utroque ablato quod reliquitur est alterum, ut si duplum dimidii et multiplex dimidii idem dixit esse. Ablato enim ab utroque dimidio reliqua idem oporteret significare; nam duplum et multiplex non eadem significant" (152b 10-16). 4

DE EODEM ET DIVERSO

703

146 quitur quod substantia non sit, et tamen ex hoc non potest inferri quod substantia non sit quantitas, sed potest inferri quod substantia et quantitas non habent eandem defmitionem. Et si hoc sequatur ex positione possibih, potest inferri quod haec sit possibihs 'substantia non est quantitas', cum quo tamen stat quod substantia vere et reahter sit quantitas, 150 sicut ex ahqua positione sequitur quod creans non sit, et tamen ex tah positione non sequitur quod Deus non sit. Et propter hoc potest inferri quod aha est definitio Dei et creantis, sed ex hoc non potest concludi quod Deus sit aha res a creante. Sed quia hoc potest inferri ex positione possibih, puta ponendo quod nuha creatura sit, ideo bene contingit 155 inferre quod haec est possibilis 'Deus non est creans' et e converso. Similiter ex hoc quod ahqua positione facta sequitur formahter quod Deus non est iustus, et tamen ex eadem positione non sequitur ita formahter quod Deus non est intehigens, non potest inferri quod iustitia Dei non est intehigentia Dei; nec etiam potest inferri quod i6o iustitia Dei non sit formahter intehigentia Dei sive sapientia Dei, sed bene potest inferri quod iustitia et sapientia non sunt idem, hoc est, quod isti termini non habent eandem definitionem. Quod verum est. Et tamen iustitia et sapientia Dei, sumptis terminis personahter et significative, sunt idem omnibus modis. 165 Aha regula est: si unum praedicetur de ahquo et non ahud, vel e converso, iha non sunt idem. Alia regula est quod iha non sunt idem quorum unum potest esse sine altero sive altero non exsistente. Sciendum quod ista regula valet semper ad probandum ahqua non 170 esse idem, hoc est non habere eandem definitionem, sed non valet semper ad probandum unum vere negari ab aho, ipsis terminis personahter et significative acceptis. Pro quo sciendum quocFquamvis tahs modus arguendi valeat 'omne a est; b non est; igitur b non est a\ et simihter tahs modus arguendi valet 175 'hoc a est; hoc b non est; igitur hoc b non est hoc a\ arguendo sic ex 145 sit... non 1 om. I ;; t a m m . . . non 1 om. B 146 sed] bene add. K scd potest] quamvis possit E 147 non om. K 148 possibilis] quod add. F 149 quo] hoc F 150 aliqua] ista I, om. E 151 hoc] non add. If om. E 152 creantis] creaturae F 153-54 quia... ideo om. E 153 quia hoc] bene A ;; inf.] quod add. A V 4 154 possib. om. C V 4 154-55 puta... possib. om. I 154 ponendo] posito C V 4 154-55 ideo... quod om. A 155 et e conv. om. A C V 4 158 ita om. AE || intell.] intellectus A A J C V 4 161 quod 1 om. A J E 162 Quod] et hoc A, ct C V 4 163 iust.] Dei add. A 1 165 est] quod add. F, om. A X B aliquo] reliquo C, alio I 167 quod om. A^BEI 168 sine... sive om. B j: altero 1 ] alio AEFI 173 quamvis] licet C 174 arg.] e z singularibus add. EK ;; valet] arguendo ex singularibus add. I 175-76 hoc 1 ... arg. om. (hom.) B

704

PARS III—3 CAP. 30

singularibus. Tamen talis modus arguendi non valet possibile est quod haec sit vera: hoc a est, dum haec est vera: hoc b non est; igitur hoc b non est hoc a\ Sicut non sequitur, posito quod Sortes sit albus, 'possibile est quod haec sit vera: Sortes est, dum haec est vera: hoc album non est; igitur hoc album non est Sortes'. Sed bene sequitur ista conclusio iao quod 'haec est possibilis: hoc album non est Sortes'; quod est verum, quia posito quod Sortes non sit albus, tunc haec est vera 'hoc album non est Sortes'; et bene sequitur etiam quod 4hoc album' importat sive connotat ahquid quod non est eodem modo connotatum vel importatum per 'Sortes' vel e converso. i»5 Per ista patet quod tahs modus arguendi non valet possibile est quod album sive albedo sit, et tamen quod nulla simihtudo sit, igitur simihtudo est aha res ab albedine'. Immo etiam non sequitur ex hoc quod simihtudo non sit albedo; sicut non sequitur 'possibile est quod album sit et tamen quod simile non sit, igitur simile non est album'. »o Eodem modo non sequitur 'possibile est quod substantia exsistente quantitas vel figura triangularis non sit, igitur quantitas vel figura triangularis non est substantia'; sed bene sequitur quod 'haec est possibihs: quantitas non est substantia'. Et tamen in rei veritate quantitas est substantia, secundum principia A r i s t o t e 1 i s. 195 Sed n u m q u i d ista forma arguendi v a l e t : quandocumque ahqua sic se habent quod imum illorum manet altero non exsistente, illa sunt distincta realiter; sed albedo potest manere simihtudine non exsistente sive non manente; igitur album et simihtudo distinguuntur reahter? D i c e n d u m quod tahs forma arguendi non valet generahter. 200 Unde non sequitur: quandocumque ahqua sic se habent etc.; sed Deus potest manere sive exsistere chimaera non exsistente; igitur chimaera et Deus distinguuntur realiter. Sed n u m q u i d ex tahbus praemissis s e q u i t u r quod non sunt idem realiter ? D i c e n d u m quod non sequitur, quia non se-205 arg. ... sing. del. A 1 , om. F, habuerunt prius EIK 178 non om. A 1 179 Sortes] hoc a C V 4 180 Sortes] non sequitur add. A C V 4 181 quod 1 ] et hoc A 1 , et haec add. B || v e r u m ] vera B 183 quod] quia A 1 , om. C V 4 ii album] non add. I 184 est om. A X BEI ;i conn.] connotat A X BEI i! vel om. BI 184-85 i m p . ] importat A^E, om. BI 185 per om. A^BEI j i Sortes] Sortem A C V 4 189 non 1 ] nec A C V 4 191 Eodem modo] sicut A 1 193-94 sed... subst. mg. V 4 , om. A 196 arg.] non add. A 1 197 aliqua] duo add. C 198 albedo] album A^BEIK potest manere] manet B 198-99 exsist.] manente E 199 sive non manente om. AEF !j a l b u m ] albedo A C ii dist.] sunt distincta B 201 sic se habent om. BI 201-03 sed... real. om. B 202 manere sive om. C 202-03 sive... rcal.] non exsistente creante etc. E 202 exsistente] manente V 4 204 n u m q u i d ] numquam A X B 205 sunt] sit CE, sint FV 4 205-06 quia non seq. om. ABEI

DE EODEM ET DIVERSO

705

quitur: quandocumque aliqua sic se habent etc.; sed Deus potest esse creante non existente; igitur Deus et creans non sunt idem realiter. Sed n u m q u i d adhuc ex tahbus praemissis s e q u i t u r quod possunt distingui vel non esse idem reahter ? D i c e n d u m quod nulla 210 tahs conclusio de inesse vel de possibih sumpta in sensu divisionis vel ahqua aequivalens ei sequitur ex tahbus praemissis generahter. Ahquando tamen sequitur tam conclusio de inesse quam conclusio de possibih, et ideo in tah modo arguendi ahquando est figura dictionis et ahquando non. Pro quo sciendum quod quandocumque sub tah maiore accipiuntur 215 sub in minore ahqua non connotativa, nec relativa, nec duo ordinata secundum superius et inferius, semper sequitur conclusio de praesenti: quod non sunt idem reahter, et per consequens quod possunt non esse idem reahter. Et ideo bene sequitur: illud absolutum quod est scientia ilhus conclusionis potest esse sine absoluto quod est scientia alterius con220 clusionis; igitur illud absolutum quod est scientia istius et illud absolutum quod est scientia alterius non sunt idem reahter. Sed si sumantur sub connotativa vel relativa vel ordinata secundum superius et inferius, est frequenter fallacia figurae dictionis. Patet in exemplo de relativis; nam hic est fallacia figurae dictionis: quandocumque 225 ahqua sic se habent quod unum potest esse aho non exsistente, illa sunt distincta reahter; sed Deus potest esse creante non exsistente, - istae enim duae possunt esse simul verae 'Deus est' et 'nullum creans est' - ; igitur Deus et creans possunt non esse idem reahter. Quia praemissae sunt verae conclusione exsistente falsa, sicut manifeste patet. De con23onotarivis etiam patet exemplum, quia non sequitur: quandocumque ahqua sic se habent etc.; sed homo potest esse musico non exsistente; igitur homo et musicus possunt distingui reahter vel non sunt idem reahter. De aliis ordinatis secundum superius et inferius patet exemplum; nam posito quod nullum animal sit nisi homo, non sequitur: quando235 cumque ahqua sic se habent etc.; sed animal potest esse nullo homine 206 sic se habcnt oyS ABI 208-09 Scd... real.] Unde E 208 praem.] principiis (etiam infra) A 209 non om. I 213 fig. dic.] fallacia fignrac dictionis A*K, fallacia F 215 duo] etiam add. E 216 de] inesse et dc add. BE ,; praes.] scilicet add. E 218 scientia] subiectum (etiam infra) F 219 illius] alterius A 1 , istis BFI : sine] illo add. K alt.] illius A 220 istius] conclusionis add. FK 221 alterius] istius C, conclusionis add. AXFK 222 sub] in minori add. F || vel 1 om. A B 223 dic.] ut add. F 223-24 in ex.] exemplum A1! 225 u n u m ] est vel add. ABK || alio] altero A 226-27 istae enim] quia istae A V 4 227 enim om. A J C !] et om. BI 228 creans] non sunt vel add. A, distinguuntur realiter vel add. E ' Quia praem.] praemissae enim BI 229 sicut... patet om. AXE 230 quia] nam A, quod A J E 231 aliqua... habent om. BI j| sic se habent] quod unum est vel potest esse alio non exsistentc add. K, om. A 233 real.] similiter add. E |j aliis] autem add. F | patet] etiam add. F 235 sic se habent om. BI

OCKHAM, SUMMA LOGICAE

45

PARS HI-3 CAP. 20

706

exsistente; igitur homo et animal non sunt idem realiter vel possimt distingui reahter. Sciendum est quod ahquando sequitur conclusio de possibih, sumpto subiecto pro eo quod potest esse, vel altero termino sumpto pro eo quod potest esse, et hoc respectu huius 'non esse idem reahter' et ah- 240 quando respectu huius 'distingui reahter'. Sciendimi quod ista propositio 'quandocumque' etc. potest habere bonum intellectum et malum. Accipio tamen eam in proposito secundum bonum intellectum, sive ille intellectus sit de virtute sermonis sive non, non curo ad praesens. 245 Sciendum est etiam quod ahquando sumendo sub connotativa vel relativa, est fallacia figurae dictionis et ahquando non. Quando autem hoc sit et quo modo praedicta propositio debeat intelhgi, et quando sequitur una conclusio et non aha, o s t e n d e t u r quando tractabitur de fallacia figurae dictionis8. Hoc autem suffinat scire ad praesens quod 250 tahs modus arguendi non valet: possibile est quod album sit et quod nulla simihtudo sit, igitur album et simihtudo distinguimtur reahter; possibile est quod substantia sit et quod nulla quantitas sir, igitur quantitas et substantia distinguuntur reahter; possibile est quod absolutum sit et quod nulla relatio sit, igitur relatio et absolutum distinguuntur 255 reahter; possibile est quod Deus sit dum haec est vera: creatio non est, igitur Deus et creatio non sunt idem reahter. Sicut non sequitur, secundum o m n e s: possibile est quod album sit dum simile non est, hoc est dum haec est vera: simile non est, igitur simile non est album; et per consequens non sequitur: igitur simile et album distinguuntur rea- 260 liter. Verumtamen ista conclusio sequitur: haec est possibilis 'album non est reahter simile' vel e converso quod 'simile non est reahter album\ Quod dico propter c a v i l l a t i o n e m quae posset fieri. Et eodem modo ex antecedentibus aharum consequentiarum sequuntur istae conclusiones, videhcet quod: haec est possibilis 'simihtudo 265 238 est] etiam add. B 239 termino] non B 240 huius] quod est add. A*B, praedicati add. E j: esse*] est AE 241 huius] illius B, quod est add. A*B 242 Sciendum] est add. E, est etiam add. FI prop.] etiam add. B ;j quand.] aliqua add. A J C E 243 Accipio] accipiendo A C , accipitur E !| cam om. A*BEI 244 illc] iste A V \ om. CF 246 est om. A C F || etiam] autem A, om. AKTV 4 247 fall. fig.] figura BI 248 hoc] non C || et 1 ] quando non et add. F jj praed.] dicta F 250 H o c ] Hic V 4 j; suflf.] sufficit AA X B 252 real.] similiter add. A 254 absolutum] album (etiam infra) I 256 d u m ] cum A 1 , dcum E 257 seq.] etiam add. AXE 258 d u m ] dcum E 265 vidcl.] id cst A, scilicet E 6

Infra, Parte HI-4, c. 10.

DE INDUCTIONE

707

non est album, vel e converso; et quod haec est possibilis 'quantitas non est substanria' vel e converso; et quod haec est possibihs 'relatio non est absolutum' vel e converso; et quod haec est possibihs 'creatio non est Deus' vel e converso, saltem si propositiones possunt esse tahbus rebus 270 non exsistentibus. Et sicut ex isto antecedente 'possibile est quod haec sit vera: album est, dum haec est vera: nuhum simile est\ sequitur quod 'simile' ahquid connotat vel significat quod non eodem modo connotat vel significat 'album' vel e converso, - nam 'simile' connotat tam quahtatem quam 275 subiectum et 'album' non connotat eodem modo ihud subiectum et iham quahtatem; quod potest patere ex definitionibus exprimentibus quid nominis ipsius 'albi' et ipsius 'simihs' ita ex isto antecedente 'possibile est quod substantia sit et quod nuha quantitas sit, hoc est, possibile est quod istae duae sint simul verae: substantia est, et: nuha 280 quantitas est' sequitur quod iste terminus 'quantitas' aliquid significat vel connotat vel consignificat quod non significat hoc nomen 'substantia' vel non consignificat eodem modo. Quod verum est; nam hoc nomen 'quantitas' connotat partes, quod non connotat <substantia, nec 'qualitas'. Et propter hoc ista^habent diversas definitiones; cum hoc tamen stat 285 quod unum vere priedicatur de aho, sicut 'homo' et 'album' diversas habent defuiitiones et 'album' ahquid connotat vel significat quod non connotat vel significat 4homo\ [CAP. 3 1 . DE SPECIE ARGUMENTI QUAE DICITUR INDUCTIO]

Circa inductionem, quae ponitur una species argumenti sive consequentiae, est primo sciendum quid est inductio. Et est sciendum quod "inductio est a singularibus ad universale progressio" l . 5 Ad hoc autem quod fiat inductio requiritur quod tam in singularibus 268 vcl c convcrso om. A*CEIK 271 Et sicut] Est sciendum B 272 est 1 ] sit ABI 273 vel] sivc A ;; sig.] consignificat A C V 4 |; connotat» om. A C V 4 || vcl 1 om. ABCIV 4 j| sign. 1 om. BI 274 vcl] non significat album vel add. BCIV 4 275 m o d o ] vel non connotat add. C V 4 H illud] aliud E 276 qual.] vel non significat add. B, vcl non connotat add. mg. I 277 ipsius 1 ] corum et add. scilicet C, om. E l| ipsius 1 om. CE 280 quantitas*] substantia C 281 vel 1 cons. om. EI 283 quod] quas A^BEIK ;; conn. 1 ] nec add. A C V 4 j| nec] vel AXE 284 hoc 1 om. A C V 4 286 def.] significationes et add. ACFV 4 j| sign.] consignificat AV 4 , hoc nomen add. A l 287 h o m o ] deficit unum capitulum notat alia manu Gem., sed deceptus est eo quod initium cap. 30 non erat indicatum. CAP. 31. - 1 In codd. A 1 et B hic legitur cap. 37. primo add. I

CAP. 31. -

1

3 sciendum 1 ... est 1 om. (hom.) AXE |j est*]

Definitio Aristotelis, Topica, I, c. 12 (105a 13-14).

708

PARS iii—3 CAP.

10

quam in universalibus sit idem praedicatum et solum sit variatio a parte subiectorum. Potest autem tripliciter fieri variatio a parte subiectorum: uno modo, ponendo praecise pronomen demonstrativum in singularibus a parte subiecti, sic arguendo: iste currit et ille currit, et sic de singulis, 10 igitur omnis homo currit. Aliter fit variatio, ponendo a parte subiecti pronomen demonstrativum cum subiecto propositionis universalis, sic arguendo: hoc album currit et illud album currit, et sic de singuhs, igitur omne album currit. Ahter fit variatio, ponendo nomina propria in singularibus pro subiectis, si nomina sint imposita, sic arguendo: Sortes 15 currit, Plato currit, et sic de singulis, igitur omnis homo currit.

[CAP. 3 2 . Q u o MODO IN PROPOSITIONIBUS DE INESSE FIT INDUCTIO]

His visis videndum est quomodo diversae propositiones universales inducuntur ex suis singularibus et quomodo universales inferunt singulares. Et primo de illis de praesenti et de inesse. Et est sciendum quod quandoque tahs universalis habet singulares 5 et quandoque non habet singulares. Quando enim subiectum verificatur de ahquo, tunc habet singulares, quando autem non verificatur de ahquo, tunc non habet singulares. Et ideo si nullus homo esset albus, ista 'omnis homo albus est homo' non haberet ahquam singularem; quando autem ahquis homo est albus, tunc habet singularem. Et ita est de aliis. Et ideo io ahquando etiam eadem universalis potest inferri ex suis singularibus, quando scilicet habet singulares, et quandoque non potest induci ex suis singularibus, quando scilicet non habet singulares. Sunt autem istae regulae. Una est quod quaehbet universalis vera, affirmativa, de praesenti, non aequivalens propositioni de futuro, et is 8 Potcst... subi. mg. V 4 , om. EI 9 pron.] nomcn F 10 subi.] sicut add. BI !l sic dc sing.] istc currit E 11 Aliter fit var.] aut B, Aliter fit E, Tcrtio modo F 11-16 a... currit 1 ] nomcn proprium; tertio modo ponendo pronomen demonstrativum cum termino communi F 11 a... subi.] in singularibus A 12 prop.] singularis vel add. A || univ. om. B 14 Aliter] Similiter E |ifitom. BI i| var. om. BEI 15 sint] eis add. A, om. E !i arg.] dicendo C V 4 16 sing.] aliis E CAP. 32. - 1 Codd. BI et Editiones hic non indicant novum capitulum. 2 vid.] dicendum A X BFI || div.] diversimode C V 4 3 e x ] in A C V 4 , de E || quomodo] propositiones add. C |! univ.] singulares C, tales E, om. A 1 4 primo] dicendum est add. K 5 talis... habet] tales universales habent AXE || sing.] singularem (etiam infra) ACFV 4 6 sing.] singularem AFV 4 , om. A^C !! enim] scilicet A 1 10 a l bus] ista, omnis homo albus est homo add. I ; tunc om. AI j; habet] aliquam add. A ! ideo] ita A 1 11 potest] verificari vel add. B 1 suis om. BI 12 et quand.] quandoque autem BI 13 suis om. BI 14 aut e m ] igitur A ^ B E I r e g u l a e ] tales add. K i univ.] propositio A 1 , ringularis C 15 non om. K

DB INDUCTIONE

709

de inesse habet aliquam singularem veram. Si autem sit falsa, non oportet quod habeat ahquam singularem falsam, sed sufficit quod nullam singularem habeat, et tamen quod denotetur habere; sicut per istam 'omnis chimaera est' denotatur quod habeat ahquam singularem veram, et nullam 20 habet, ideo est falsa. Aha regula est: si omnes singulares ahcuius propositionis universahs sint verae, universahs est vera. Et ista regula est generahs tam de affirmativa quam de negativa. Alia regula est: si universahs negativa sit falsa, oportet quod ahqua 25 singularis sit falsa; sicut si haec sit falsa nullum animal est asinus', oportet quod ahqua eius singularis sit falsa. Sed ad veritatem universahs negativae non oportet quod ahqua singularis sit vera, quia non oportet quod habeat ahquam singularem; sicut si nihil sit album, haec est vera nullum album est coloratum', et tamen nulla singularis eius est vera. 30 S i d i c a t u r quod hoc posito haec est vera 'hoc album non est coloratum', demonstrato quocumque, d i c e n d u m quod quamvis tahs sit vera 'hoc album non est coloratum', demonstrato quocumque, ista tamen non est singularis huius universahs 'nullum album est coloratum'. Nam ad hoc quod ahqua singularis sit singularis ahcuius uni35 versahs, requiritur quod subiectum universahs vere praedicetur de subiecto singularis. 5*ic autem non est in proposito; haec enim non est vera, illo posito, 'hoc album est album', demonstrato quocumque. Et si d i c a t u r quod quaehbet singularis est singularis ahcuius universahs, d i c e n d u m quod hoc non est verum. Unde ista 'iste 40 homo est animaT, demonstrando asinum, non est singularis ahcuius universahs. Sed quaehbet singularis, in qua non demonstratur ahquid de quo falsificatur terminus communis sibi additus, est singularis ahcuius universahs. Non sic autem est hic: hoc album non est coloratum. Circa universalem de praeterito intelligendae sunt regulae sicut de 45 universah de praesenti.

17 sing. om. B ; £dsam om. BI 21 omnes] propositiones add. K ;; univ. om. EF 22 vcrae] ipsa add. BIK 24 negativa] affirmativa CEV 4 , sed corr. V 4 25-26 sicut... falsa om. (hom.) B C 25 n u l l u m ] omnc E 26 eius om. EI 26-27 Sed... vcra om. I 26 Sed] similitcr F 27 aliqua... quod om. A ; sit] falsa, nec oportet quod aliqua singularis sit add. B 28 sing.] veram add. A , nihil] nullum C 29 eius om. EI 30 Si] Et praem. BEFI j hoc] isto B, illo I 32 hoc... quoc. om. AXE 33 huius] ahcuius A*EF, ilhus B || univ.] quia non (est add. E) huius universalis add. AXEF ' n u l l u m ] omne A 1 34 ahc.] huius C 39 dic.] est add. ABE 41 non del V 4 , om. EI 42 quo] subiecto K, non add. E || fals.] verificetur A C K V 4 43 hoc om. C V 4 || non s. lin. C, om. EF

PABS m - 3 CAP. 32

710

Sed 1 circa inducrionem proposirionis universalis de fiituro est primo sciendum quod dicendum est eodem modo de inductione propositionis universalis de futuro necessariae et impossibilis sicut de illis de praesenti et de praeterito. Sed circa inductionem propositionis universalis de fiituro in materia contingenti aliter dicendum est secundum veritatem et aliter secundum intentionem A r i s t o t e l i s . Et oritur ista diversitas ex hoc quod aliter sentiendiuii est de veritate propositionis contingentis de fiituro secundum veritatem et fidem et aliter secundum intentionem A r i s t o t e l i s . N a m A r i s t o t e l e s ponit quod nulla propositio contingens tahs de fumro est vera vel £lsa, ita quod secundum intentionem A r i s t o t e l i s una pars contradictionis in tahbus non est magis vera quam aha a . Et propter hoc, secundum e u m, una pars contradictionis non est magis scita a quocumque intellectu quam aha, quia quod non est magis verum, non est magis scibile. Et propter hoc A r i s t o t e l e s non posuisset ahquod fiiturum contingens esse scitum a Deo, cum nullum tale, secundum e u m, sit verum, et nihil est scitum nisi verum. Sed veritas fidei ponit quod futura contingentia sunt scita a Deo, ita quod una pars contradictionis est scita a Deo et aha non est scita a Deo. Sicut Deus ab aeterno scivit istam 4 Beata Virgo est salvanda' et n u m q u a m scivit istam 'Beata Virgo non est salvanda', sicut nec imquam scivit istam 'Beata Virgo est damnanda'. Et propter hoc una pars contradictionis est scita et non aha; ideo una pars est vera, puta illa quae est scita, et aha non est vera, quia non est scita a Deo. Secundum igitur intentionem A r i s t o t e l i s universahs affirma-

50

55

60

65

70

47 quod] idcm add. A 48 univ. om. A^BEFI 1 necess.] ncgativae F ;; imp.] de futuro dicendum est add. F 50 in mat. om. BI et] fidem et add. E 51 int. Arist.] Aristotclem ACV 4 ista] haec CV 4 , om. A !! divers.] difficultas K 52 sent.] dicendum E 53 et fidem] fidei A 1 ;j int.] opinionem AE 55 vel falsa om. BI !i vel] nec aliqua contingens de futuro est E 55-56 sec. ... Arist.] non plus cst BI 56-58 in... contr. om. E 56-57 in... magis om. BI 56 talibus] propositionibus A 1 57 magis] plus A 1 ;; Et... hoc] et ideo quia I 59 magis 1 ] scitum vel add. ACV 4 61 sec. cum om. BIK ii sit] possit esse BI, poneret csse K 63 quod] omnia B 66-67 non... Virgo om. AB 66 non] numquam A 1 l[ nec unq.] numquam EF 68 scita] a Deo add. A 1 ' est 1 ] scita vel add. A j| vera] e t n o n alia add. A 1 69 quia] quae A 1

Reliquam partem capituli edidit ad fidem 11 codicum manuscriptorum Ph. Boehner, The Tractatus de Praedestinatione et de Praescientia Dei et de Futuris Contingentibus of William Ockham (Franciscan Institute Publications, Philosophy 2 Aristot., Periherm., cap. 9 Series 2, St. Bonaventure, N. Y. 1945, 114-117). (18a 33 - 19b 4). Textum Aristotelis fusius exponit Ockham in sua Expositione in Periherm. Aristot., cap. 6 (ed. Bononiae 1496); et in Tractatu de Praedestinatione etc., in nota 1 citato. 1

DB INDUCTIONE

75

80

85

90

95

711

tiva de futuro poterit esse vera, quamvis nulla singularis sit vera. Sicut ista universalis, secundum e u m, est vera omne futurum contingens erit'; i m m o , secundum e u m, est necessaria. Et tamen, sectmdum e u m, nulla singularis eius est vera, quia demonstrato quocumque, haec non est vera, secimdum e u m, 4hoc futurum contingens erit', quia infert istam 'hoc est fiiturum contingens', quae nec est vera nec falsa, secundum e u m. Simihter, secundum e u m, universahs de fiituro poterit esse falsa, quamvis non habeat ahquam singularem falsam. Sicut haec universahs est falsa 'nuhum fiiturum contingens erit'; et tamen non habet ahquam singularem falsam, quia quocumque demonstrato, haec non est eius singularis 'hoc futurum contingens non erit', secundum e u m, propter causam praedictam. Et sicut ahquando tahs universahs affirmativa est vera, et tamen nuha singularis, ita ahquando particularis affirmativa est vera, et tamen nuha eius singularis est vera, secundum e u m. Et per hoc s o l v e r e t taha a r g u m e n t a : probatur enim quod haec est vera 'Sortes erit cras', sic 4haec est vera: in ahquo instanti Sortes erit'. Et ista propositio debet concedi, secundum e u m, si Sortes sit, quia ponit quod nonVst dare ultimum rei permanentis in esse 8 . Si igitur haec sit vera 'in ahquo instanti Sortes erit\ sit ihud instans a. Tunc haec est vera 'Sortes erit in a\ et ultra 'igitur erit in ahquo instanti post a . Detur ihud et sit b; et ultra arguetur, ut prius, 'igitur erit in ahquo instanti post b\ quia aliter b esset ultimum eius, quod non est possibile. Detur etiam ihud et sit c. Et sic tandem devenietur ad diem crastinum: Diceret ad hoc P h i l o s o p h u s quod haec est vera 4in aliquo instanti erit Sortes', sed nuha eius singularis est vera, et ideo non est 74 quia dem.] demonstrato enim B 76 est 1 om. A X B \\ nec 1 ] est add. AE 77 e u m ] sicut nec illa quam infert 'hoc est futurum', secundum eum add. A X BI 81-82 haec... sing. om. E 81 est] erit A 1 , om. C 83 praed.] dictam A^EI, non est falsa add. E 84 univ. om. AA^BE j| tamen om. A^BEI 85 nulla] talis add. E ;; sing.] eius add. C V 4 , est vera add. A^E, falsa add. K 85-86 ita... sing. om. (hom.) C V 4 86 eius om. A^BEI 87 pcr] propter CIV 4 i| hoc] ipse add. A solv.] solverentur EF \\ enim om. BI 88 haec... vera 1 om. A X BI ; cras] et hoc add. A J| sic] sicut C, si E 89 Et ista] quae A^BEI, ct ita C i prop. om. E j debet conc.] cst vera A X BI ;! si] posito quod E ! si... sit om. A X BI 90 in esse om. AXE 91 illud om. ACFV 4 || haec 1 om. CBIV 4 92 est vera om. BI ;; et] tunc C, om. AI " ultra om. I 92-94 a 1 ... b 1 om. (hom.) I 93-94 et 1 ... b 1 om. F 93 arg. om. A X BE 94 quia... possibile om. A^CE j eius] instans B V 4 i| possibile] Eodem modo sequitur 'Sortes erit in b, igitur erit in aliquo instanti post b* add. FV 4 Gem. 95 ctiam om. AA J BEI , crast.] crastinam C V 4 96 ad hoc om. BI 97 eius om. BI 8

Aristot., Physica, VIII, c. 8, t. 69 (263b 20 - 264a 6).

712

PARS HI-3 CAP. 20

dandum illud instans in quo erit Sortes. Unde, secundum e u m, ista est vera cin aliquo instanti erit Sortes', et tamen nulla istarum est vera 'in a erit Sortes', 'in b erit Sortes', et sic de singulis. Et ideo nulla istarum est danda. Et eodem modo dicendum est, secundum e u m, ad consimilia argumenta. Sed secundum veritatem fidei talis universalis affirmativa, si sit vera et scita a Deo, habet aliquam singularem veram, et hoc quia semper 105 altera pars contradictionis est vera et scita a Deo. Tamen advertendum est quod ahquando aliter est universalis vel particularis vera et ahter singularis. Ahquando enim, secundum unam o p i n i o n e m , universahs est necessaria et tamen nulla singularis est necessaria, immo quaehbet singularis sic est vera quod quaehbet illarum potest esse falsa et potest numquam fiiisse vera. Haec enim est necessaria no 'quodlibet verum fiiturum contingens est verum\ et tamen nulla singularis est ita vera quin potuit numquam fiiisse vera. Similiter poterit esse quod pardcularis sit inevitabiliter vera et tamen quaehbet singularis sit evitabiliter vera. Et in hoc est aliquahs simihtudo inter opinionem A r i s t o t e l i s et veritatem fidei. ns Et sicut dictum est de propositionibus de futuro, ita dicendum est de propositionibus de praeterito et de praesenti, aequivalentibus propositionibus de futuro. Unde sicut ista est vera 'iste salvabitur', et tamen possibile est quod numquam fuerit vera, quia sequitur 'iste peccabit finahter, igitur damnabitur,; et ultra 'igitur iste non salvabitu^,; et ultra 120 'igitur ista numquam fiiit vera: iste salvabitur'. Et antecedens est possibile, manifestum est, igitur consequens est possibile. Ita ista est modo vera 'iste fiiit praedestinatus ab aeterno', et tamen possibile est quod numquam fiierit praedestinatus; et hoc est, quia ista 'iste fiiit praedestinatus ab aeterno' aequivalet isti de fiituro 'iste salvabitur', et ideo sicut una potest 125 numquam fiiisse vera, ita possibile est quod alia numquam fiierit vera. Et ista est differentia inter veritatem propositionum de fiituro et eis aequivalentium et veritatem propositionum de praeterito et de prae98 dandum] dare AXE ista] haec F 100 ist.] eanim BI 101 danda] in anima I 103 fidei om. A^C ;| univ.] vel particularis add. A 1 106 aliq.] ad veritatcm add. C vel] aliter A 1 , et ABF 109 quod] tamen add. A, non add. C !. illarum] earum B, om. AXE 110 potest] poterit F 111 est] esse A, erit A 1 | ^011^1*] est necessarium add. A 112 potuit] poterat C, potuerit F, possit I ; n u m q u a m ] unquam A 1 113 inev.] evidenter E, demonstrabiliter I 114 sit] est A J E ,; evit.] inevidenter E i| vera] falsa A 1 117 et] vel B 120 igitur 1 ] iste add. BK istc om. AA X E 121 salv.] salvatur A C V 4 [1 poss.] et add. A 122 igitur] quod A C V 4 Ita] similiter E 123 est om. AI quod] iste BEI 124 est om. BI ; ista om. BE 125 potest] potuit C, om. B 126 alia] altera B 127 ista] ita EIV 4 ver. prop.] propositiones verae E 128 verit. om. A X BI

DB

INDUCTIONE

713

senti, quae non aequivalent illis de futuro: quia si aliqua propositio sit 130 vera de praesenti, necessario semper postea erit verum dicere quod illa propositio fiiit vera. Sicut si haec sit modo vera 'Sortes sedet', haec semper erit postea necessaria 'haec firit vera: Sortes sedet', ita quod impossibile est quod ista tota propositio 'haec fiiit vera: Sortes sedet' sit unquam postea falsa. 135 Et simihter est de propositione de praeterito: nam si haec sit modo vera 'Sortes fiiit albus', haec semper erit postea necessaria 4haec fiiit vera: Sortes fiiit albus'. Sed secus est de propositione de fiituro: nam quantumcumque haec sit modo vera 'Ioannes salvabitur', tamen haec erit postea contingens 140 'haec fiiit vera: Ioannes salvabitur'. Et per hoc potest patere quod praedestinatio vel reprobatio vel ahquid huiusmodi non potest esse relatio realis inhaerens creaturae praedestinatae vel reprobatae, sicut a 1 i q u i dicunt 4 . Nam si esset talis res, sequeretur quod iste qui est praedestinatus non posset damnari. Nam 145 si praedestinatio sit tahs res, tunc ista erit vera 'iste est praedestinatus propter talem rem sibi inhaerentem,; sicut ista est vera 'Sortes est albus propter albedinem sibi inhaerentem', et per consequens haec erit postea necessaria 'ista fiiit vera: iste est praedestinatus\ Et si hoc, sequitur quod ista sit modo necessaria 'iste salvabitur'. Nam sequitur 'ista fiiit vera: 15oiste est praedestinatus; igitur ista fiiit vera: iste salvabitur'. Et antecedens est necessarium, igitur consequens est necessarium, et ex hoc sequitur quod ista est modo necessaria 'iste salvabitur\ Per ista etiam pdtest patere quod propositione ahqua contingente exsistente vera in ahquo instanti, nullo modo potest esse falsa in eodem 155 instanti. Sicut si haec sit modo vera 'iste habet actum bonum', impos129 illis] uni E !! quia] quod AF 130 illa] hacc A 132 fuit] modo add. A 133 ista] hacc BE ij haec] quae B |j fuit] crit I 134 unquam] numquam AEI 136 fuit 1 ] est F ;j neces.] si add. I 137 Sortes] homo A ;; fuit] est F 138 secus] aliter A 139 Ioannes] Sortcs (etiam infia) A^I, Boinensis cito add. K 140 haec... salv.] Ioannes praedictus salvabitur K 141 repr.] salvatio A 142 rel.] respectus (mg.) B ; realis] realiter E 144 iste] Ioannes Boinensis K II est] esset AA^CE 145 erit] est B ' est] ille Ioannes add. K 146 propter] per A 1 146-47 sicut... inh. om. (hom.) A A 1 147 alb.] talem rem C inh.] scilicet albedinem add. C 148 est] fuit ACFV 4 149 ista] haec A C V 4 ; fuit] est BEI, necessaria illa fuit add. BEI vera] necessaria A 150 est] fuit C ! est praed.] salvabitur E ista... vera om. BEI vera] necessaria A 151-52 et... salv. om. BI 155 habet] modo add. F

Cf. Liber sex principiorum, c. 4, § 33: "Quando vero est quod ex temporis adiacentia relinquitur" (ed. L. Minio-Paluello, Aristoteles Latinus, I, 6-7, Bruges-Paris 1966, 42); Ps.-Richardus de Campsall, supra, Parte I, c. 59, nota 4 citatus. 4

714

PABS m - 3 CAP. 32

sibile est quod in isto instanti sit haec falsa 'iste habet actum bonum'. Cuius ratio est quia propter positionem possibihs in esse n u m q u a m neg a n d u m est necessarium. Sed posito in esse quod iste peccet, negandum est hoc necessarium post illud instans 'ista fiiit vera: iste habet actum bonum in a ; et per consequens a exsistente, et illo habente bonum actum 160 in a, haec est impossibihs 'iste non habet bonum actum in a\ et tamen ante fiiit possibihs, sed ex quo positum est in actu non est amphus possibihs.

[ C A P . 3 3 . D E INDUCTIONE PROPOSITIONUM UNIVERSALIUM DE M O D O ]

Circa inductionem propositionum universahum de modo est primo sciendum quod si propositiones universales accipiuntur in sensu divisionis vel aequivalentes eis, eodem modo inducuntur sicut universales de inesse. Et ideo omnes tales inductiones sunt bonae: iste homo contingenter est animal, et ille homo contingenter est animal, et sic de singuhs, igitur omnis homo contingenter est animal; iste homo non de necessitate est animal, ille homo non de necessitate est animal, et sic de singulis, ergo nullus homo de necessitate est animal. Et est ahud intelhgendum, quod sicut in illis de inesse, ita in tahbus de m o d o ad veritatem inductionis non refert in singularibus ponere pro subiectis vel pronomina demonstrativa praecise, vel pronomina demonstrativa cum subiecto propositionis universalis, vel nomina propria significatorum illius termini communis. U n d e sicut omnes istae tres inductiones sunt bonae: iste homo currit et ille homo currit, et sic de singuhs, igitur omnis homo currit; iste currit et ille currit, et sic de singuhs, igitur omnis homo currit; Sortes currit, Plato currit, et sic de singuhs, igitur omnis homo currit; - et eodem modo est de quacumque universah de inesse - ; ita omnes tales inductiones sunt bonae: iste contingenter est animal, denotato ahquo homine, et ille contingenter est

5

io

is

20

156 isto] eodcm AXE 157 prop.] pcr A 1 \\ posit.] propositioncm AIV 4 , positum A 1 ' possib.] possibilem CV 4 , impossibilis F, dc add. A 158 ncg. om. A 159 habet] habuit A 160 cons.] ipso add. EI 161 imp.] possibilis F 162 ante] aliquando AXBEFK j: est 1 ] fuit E 162-63 poss.] possibilc A^BI CAP. 3 3 . - 3 prop.] modales add. I " univ.] modales BK \\ accip.] sumantur A^BI 6 homo... animal 1 om. AI ; ct 1 ] illc ct add. BCV 4 10 Et... aliud] Aliud cst A^B, est autem I ;; aliud om. AEI illis] sumptis in sensu divisionis add. A 1 11 verit.] talium add. C 12 praecisc] solum E 13 cum] pro CV 4 14 illius] istius AF, ipsius BI Undc om. CV 4 15 currit 1 om. IV 4 17 currit 1 ] ct add. CV 4 19 iste] homo add. A 1 20 den.... homine om. A^EFI „ illc] homo add. A 1 20-21 cont.... animal om. BI

DB INDUCTIONE

715

animal, et sic de singulis, igitur omnis homo contingenter est animal; iste homo contingenter est animal et ihe homo contingenter est animal, et sic de singnhs, igitur omnis homo contingenter est animal; Sortes contingenter est animal, Plato contingenter est animal, et sic de singuhs, 25 igitur omnis homo contingenter est animal. Ex isto patet quod omnes tales inductiones sunt bonae: hoc per se est animal, demonstrato ahquo albo, et ihud per se est animal, et sic de singuhs, igitur omne album per se est animal. Et ex isto et ista regula, quae vera est, 'quando singulares sufficienter 30 sumptae inferunt ahquam universalem, una singularis per se sumpta infert particularem vel indefinitam ihius universahs' sequitur quod omnes tales consequentiae sunt bonae: iste per se aedificat, demonstrato ahquo qui in rei veritate est albus, igitur album per se aedificat; iste, demonstrato Deo, necessario est Deus, igitur creans de necessitate est Deus, 35 et hoc quando Deus est creans; iste, demonstrato Fiho Dei, per se est Deus, igitur homo per se est Deus. Immo, generahter, ex tah singulari in qua subicitur pronomen demonstrativum vel pronomen demonstrativum sumptum cum quocumque termino communi, qui praedicatur de iho pronomine demonstrante ihud quod prius, vel etiam in 40 qua subicitur nomen proprium, ad talem particularem est bona consequentia. Et ideo omnes tales consequentiae sunt bonae: haec res per se aedificat, demonstrato ahquo quod in rei veritate est album, igitur album per se aedificat; iste homo non est aggregatum per accidens, demonstrato ahquo homine qui in rei veritate est albus, igitur homo 45 albus non est aggregatum per accidens; iste homo albus est aggregatum per accidens, ergo homo est aggregatum per accidens. Et sic de multis aliis. Hic tamen est advertendum quod tales consequentiae non sunt semper simphces, sed fiequenter sunt ut nunc solum. Unde ista con50 sequentia 'Sortes per se est animal, igitur album per se est animaT non est consequentia simplex sed tantum ut nunc, quia n u m q u a m valet 21 a n g . ] hominibus add. K 22-25 iste... animal otn. A C 22-24 iste... animal 1 om. V 4 22 iste... animal 1 om. B cont. 1 ... animal 1 om. BI 24 animal 1 ] et add. BI et] Sortes et add. V 4 27 animal 1 ] et illud add. I 27-28 et 1 ... animal om. C V 4 29 et 1 ] ex add. C est] scilicet add. F 29-30 suff. sumptae om. BI 31 vel] et FI, om. BE 31-32 omnes tales] istae A 32 aliquo] albo add. A C V 4 , homine add. E 34 nec. 1 ] de necessiute B de nec.] necessario AA^EV 4 , vel per se add. E 37 dem.] per se add. E 37-38 vel... dem. om. A^BI 38 termino] subiecto A qui] quod A, om. CE 39 prius] est filius K 43 aedif.] similiter add. A 44 dem. ... albus om. A 44-45 dem. ... accidens om. A 1 45-46 iste... accidens 1 om. A C 46 ergo... accidens 1 om. BI 48 Hic] hoc A X BI 49 sunt om. A A 1

PARS iii—3 CAP.

716

nisi d u m Sortes est albus; quando enim Sortes non est albus, tunc non valet consequentia. Similiter ista consequentia 'Filius Dei de necessitate est Deus, igitur homo de necessitate est Deus* est solum bona ut nunc, quia non valet nisi d u m Fihus Dei est homo. U n d e ante incarnationem consequentia non valuit; similiter, si Fihus Dei deponeret naturam assumptam, non valeret. Similiter tahs consequentia est bona 'haec res potest assumi a Verbo, denotando naturam humanam quae est Ioannes, igitur homo potest assumi, immo, igitur suppositum potest assumi', quia per istam c suppositum potest assumi' non plus denotatur nisi quod illa res, quae est modo suppositum, potest assumi. Et hoc est verum, sicut est verum quod 'album potest esse nigrum'. Et ideo sicut haec est vera 'album potest esse nigrum', non obstante quod haec sit impossibilis 'album est nig^um , , sic haec est vera 'suppositum potest assumi', non obstante quod haec sit impossibihs 'suppositum assumitur'; ita si haec sit vera 'aedificator per se aedificat', haec est vera 'album per se aedificat', si idem sit aedificator et albus, non obstante quod haec esset per se 'aedificator aedificat' et haec per accidens 'album aedificat'. Ahud etiam est advertendum quod omnes praedictae consequentiae et consimiles sunt verae quando termini accipiuntur personahter et significative; quia si aliquis terminus acciperetur simpliciter vel materiahter, possent deficere, sicut frequenter dictum est p r i u s 1 de aliis regulis. Et ideo tales consequentiae non valent 'iste homo albus significat aggregatum per accidens, igitur homo significat aggregatum per accidens', quia antecedens non est verum nisi sumpto subiecto antecedentis materialiter vel simphciter. Simihter non sequitur 'de isto albo praedicatur per accidens aedificare, igitur de homine vel de aedificatore praedicatur per accidens aedificare'. Et ita est de multis aliis. Et ista de inductione propositionum universahum de modo sumptarum in sensu divisionis et eis aequivalentium ad praesens sufficiant.

10

55

60

65

70

75

ao

52 nisi] solum add. B 56 cons.] ista add. F, om. AXBEI 58 talis] hacc A C V 4 i, bona] ut nunc add. E 59 den.] istam add. BI 60 immo om. C V 4 ! supp. 1 ] hoc add. C V 4 62 supp.] ipsa add. A 1 , quod ipsa add. FIV 4 66 supp.] est assumptum vel add. A, humanum add. E ; ita] etiam add. B, quod add. C 67 haec... aedif. 1 om. (hom.) C V 4 1 est] erit AF 67-68 idem... albus] album sit aedificator A 68 albus] album AXE ! esset] sit A X B 70 omnes] istae I 71 verae] bonae B quando] si A, omnes add. A 1 accip.] supponunt E 73-74 sicut... regulis om. A 1 73 freq. om. A*CE ;; prius om. AE 74 ideo] omnes add. K 76 antecedens] et consequens add. E ; nisi] nec B ;; antecedentis om. AA 1 77 simpl.] personaliter K 78 homine... de om. A v e l . . . aedif.] vel albo K, om. CE 1

Supra, cap. 2, lin. 60-61.

DE INDUCTIONE [CAP.

34.

QUOMODO

717

SINGULARES DE M O D O IN SENSU

SE HABENT A D UNIVERSALES DE M O D O IN SENSU

COMPOSITTONIS

COMPOSITIONIS]

His visis videndum est quomodo singulares de modo sumptae in sensu compositionis et eis aequivalentes se habent ad universales de 5 modo sumptas in sensu compositionis et eis aequivalentes. Et quia aliter est de diversis, ideo dicendum est de eis separatim. Et primo circa illas de necessario. Et est sciendum quod non semper singulares de necessario tales inferunt tales universales de necessario, nisi in singularibus subiciantur io pronomina demonstrativa sumpta cum subiecto propositionis universalis. Unde posito quod quaelibet persona divina assumpsisset naturam humanam et quod nullus alius homo esset exsistens, ista consequentia non valeret 'istum esse Deum est necessarium, demonstrando Patrem, qui in rei veritate esset homo; et illum esse Deum est necessarium, demon15 strando Fihum; et illum esse Deum est necessarium, demonstrando Spiritum Sanctum; igitur omnem hominem esse Deum est necessarium', quia antecedens esset verum, illo casu posito, et consequens falsum. Et tamen, illo posito, ista consequentia esset bona 'istum hominem esse Deum est necessarium', denotando Patrem; 'et illum hominem esse 20 Deum est necessarium', denotando Fihum; 4et illum hominem esse Deum est necessarium,> denotando Spiritum Sanctum; 'igitur omnem hominem esse Deum est necessarium', ex inductione. Et hoc, si non possent esse plures homines. Quandocumque enim possunt plura contineri sub subiecto universalis quam continentur in inductione, non valet talis 25 consequentia virtute talis inductionis. Sic igitur patet quod raro vel numquam singulares de necessario, habentes praecise pronomina demonstrativa pro subiectis, sumptae in sensu compositionis, inferunt universalem sumptam in sensu compositionis. Et hoc, quia ista regula non est generahter vera 'omnes singulares 30 sunt necessariae, igitur universahs est necessaria\ Simihter, tahs universahs de necessario non infert tales singulares; et hoc, quia ista regula non est generahs 'universalis est necessaria, igitur singulares sunt necessariae\ Unde ista universalis est necessaria omne verum contingens est verum', et tamen nulla singularis est necessaria, immo quaehbet est contingens, CAP. 3 4 . - 3 quom.] quando B, omnes add. E 8 Et] Circa quas A X B ;! non om. E 11 posito] opposito E , persona] natura A divina] aliquando add. K 17 quia] quando C casu om. BI 18 illo] casu add. C 22 ex ind. om. BI 23 Quand.] ubicumque E 24 talis om. ACEV 4 25 talis om. A 1 ! 32 gen.] gencraliter vera F 34 sing.] singularia et add. eius E i, quael.] singularis add. A 1

718

PARS iii—3 CAP.

10

quia quocumque vero contingenti demonstrato haec est contingens 35 'hoc verum contingens est venun', quia eo ipso quod est verum contingens, potest esse falsum, et per consequens potest non esse verum, et ita non est illa prima necessaria. Simihter, secundum intentionem P h i l o s o p h i , haec est necessaria omne album est coloratum', et tamen quaehbet singularis est 40 contingens; quociurique enim demonstrato haec est contingens 'hoc album est coloratum', quia poterit esse falsa illo destructo. Tamen sciendum est quod ahquahs diversitas est inter universalem afl&rmativam et negativam, nam ex hoc quod universahs affirmativa est necessaria non potest inferri quod singulares, sive de subiectis quae 45 sunt pronomina demonstrativa sive ahae, sint necessariae. Sed si universahs negativa sit necessaria, quamvis non oporteat quod illae singulares quae habent pro subiectis pronomina demonstrativa tantum vel nomina propria sint necessariae, tamen oportet quod illae singulares quae habent pro subiectis pronomina demonstrativa sumpta cum subiecto propo- 50 sitionis universahs sint necessariae. Sicut haec est necessaria 'nullum album est nigrum', et tamen nulla tahs singularis est necessaria 'hoc non est nig^um,, denotato quocumque albo, nec ahqua tahs 'Sortes non est niger', 'Plato non est niger'; sed quaehbet tahs est necessaria 'hoc album non est nigrum', 'illud album non est nigrum , , et sic de aliis. 55

[CAP. 3 5 . D E INDUCTIONE UNIVERSALIUM DE POSSIBILI]

Circa inductionem universahum de possibih est sciendum quod ex singularibus non sequitur universahs, quia ista regula non valet 'omnes singulares sunt possibiles, igitur universahs est possibilis'. Sicut non sequitur 'haec est possibihs: haec propositio contingens est vera; et haec 5 est possibihs: ista propositio contingens est vera, et sic de singulis; igitur haec est possibihs: omnis propositio contingens est vera'. Et ita firequen35 vero om. C V 4 contingens] hoc album est coloratum add. A 43 univ. om. A C F V 4 44 et] univ. add. BFI 45 sive] sint add. A, om. E ;; quae] non add. E 46 aliae] nomina propria A 47 quamvis] licet V 4 , om. C 48-51 tantum... neccssariae] tamcn illac sumptac cum pronomine demonstrativo cum termino etc. sunt neccssariae E 50 dem.] relativa K 51 hacc] non add. A 1 52 talis mg. B, om. A J C E ;; sing. om. FI 52 nccess.] haec enim non est necessaria add. AXE 53 nig r u m ] illud non est nigrum add. E |j albo] non est nigrum add. B, illud non est nigrum add. I 55 aliis] singulis I CAP. 35. - 2 est om. A X BI 3 univ.] passibilis K 5 vera] necessaria C om. (hom.) A A 1 7 haec] univcrsalis A 7-8 omnis... imposs. om. A

5-6 et... vera

DE INDUCTIONE

719

ter universalis est impossibilis, et tamen quaelibet singularis est possibilis. Et ideo talis consequentia non valet 'secundum illud signum continuum 10 esse actu divisum est possibile, et secundum illud signum continuum esse actu divisum est possibile, et sic de singulis, igitur secimdum omne signum continuum esse actu divisum est possibile'. Et hoc, accipiendo omnes propositiones in sensu compositionis; nam si acciperentur in sensu divisionis, conclusio esset vera, quia ista est vera 'secundum omne 15 signum potest continuum dividi'. Et si d i c a t u r quod sicut ex possibih non sequitur impossibile, ita ex possibihbus non sequitur impossibile, d i c e n d u m est quod ex possibhibus et compossibihbus non sequitur impossibile, tamen ex possibihbus et incompossibihbus bene sequitur impossibile. Et ita est 20 in proposito, quia singulares talium propositionum universalium impossibihum etsi sint possibiles sunt tamen simul cum hoc incompossibiles. Est tamen hic notandum quod quandoque unius universahs sunt infinitae singulares. Et quando sic est, possibile est quod universahs sit impossibilis et quaehbet singularis possibihs, et tainen nuhae duae singu25 lares sunt incompossibiles, immo nuhae singulares finitae sunt incompossibiles, sed quaehbet una accepta est incompossibihs omnibus aliis simul sumptis. Quandoque autem unius universahs singulares sunt finitae; et tunc si universahs sit impossibihs, necesse est quod ahqua singularis sit im30 possibihs vel quod ahquae singulares in numero certo sint incompossibiles. Notandum est etiam quod ista regula non est vera 'universalis est possibihs, igitur suae singulares sunt possibiles'; sicut si nuhus homo sit albus et multi asini sint albi, haec universahs est possibihs omne album 35 est homo', et tamen nuha singularis est possibihs, quia quocumque albo 8 possib.] et universalis impossibilis add. A 9 signum] lignum (etiam injra) E 10 esse] est BEI, in add. B 10-11 et... possib. om. (hom.) A*E 10-12 et... possib. om. (hom.) I 11-12 sec. ... signum] omne lignum (etiam infia) E 12 esse] est B C V 4 13 omnes] istas A 1 17 possib.] impossibilibus (mg.) K j est om. A X BCI 18 possib.] propositionibus F !! e t ] ex add. B, om. F \\ non] numquam A 19 et inc. om. E 20 quia] quod A X BI || prop. om. BEFI 21 etsi] licet A, si BEI . sint] sunt FI inc.] impossibiles I 22 Est... not.] Oportet autem scire BI, debet autem sciri K || not.] advertendum AXF 23 quando] quandoque A, quandocumque B ,; est 1 om. AAH 24 ct 1 ] tamen add. CFV 4 ,; tamen om. EI 25 inc. 1 ] impossibiles BGem. 25-26 immo... inc. 1 om. BCE 25 nullae] nec I, nec duae Gem. , £nitae] infinitae AV 4 , om. I 26 sed] si B, tamen add. E i; inc. in compossibilis F 28 Quandoque] quando BI ; autem] enim B || finitae] infinitae et add. multae A 29 i m p . ] possibilis (etiam infia) A 1 30 vel] ita I ;| quod om. A C E V 4 32 etiam om. BE 33 suae] duae A, duae add. C V 4 \\ possibiles] impossibilcs AV 4 , sed corr. V 4 34 omne album] omnis homo vel albus A COTT.

720

PARS iii—3 CAP.

10

demonstrato haec est impossibilis c hoc album est homo\ Tamen si universalis sit possibilis, oportet quod possit habere omnes singulares possibiles; sicut, illo posito, ista omne album est homo' nullam habet singularem possibilem, et tamen potest habere, quia posito quod nihil esset album nisi homo, tunc istius omne album est homo' omnes sin- 40 gulares essent possibiles.

[CAP. 3 6 . D E INDUCTIONE ILLARUM DE CONTINGENTI]

Circa illas de contingenti est sciendum quod singulares de contingenti non inferunt universalem de contingenti, quia ista regula non valet 'singulares sunt contingentes, igitur universahs est conringens'; quaehbet enim singularis istius universalis est contingens omne verum contingens est verum\ et tamen universahs est necessaria. Similiter ista est impossibilis 'nullum verum contingens est verum\ et tamen quaehbet singularis est contingens; et ita talis inductio non valet 'hanc proposition e m veram contingentem esse veram est contingens, et illam, et sic de singuhs, igitur omnem propositionem veram contingentem esse veram est contingens\ Simihter non sequitur e converso, quia hacc regula falsa est 'universalis est contingens, igitur quaehbet singularis', sicut p r i u s dictum est. Per ista patet quod ambae istarum regularum sunt falsae 'omnes singulares sunt impossibiles, igitur universalis est impossibilis'; 'universahs est impossibilis, igitur omnes singulares sunt impossibiles', sicut patet per praedicta. Et eodem modo raro ahae propositiones modales sumptae in sensu compositionis inferunt suas singulares sumptas in eodem sensu; sicut non sequitur o m n e m hominem esse risibilem est primo verum, igitur hunc hominem esse risibilem est primo verum\ Et tamen firequenter

add. E

36 i m p . ] possibilis I li hoc] sive hoc add. BIK j| h o m o ] et add. B C E 40 istius] in illa C, universalis add. E

5

10

15

20

38 illo] isto AXF, casu

CAP. 3 6 . - 2 Circa... quod om. BI 3-4 non valet] fidsa est BIK 5 istius] illius CEV 4 |j univ. om. ABI 5-6 omne... v e r u m ] omnis propositio vera contingens est vera BEIK 6-7 et... et mg. V 4 , om. A 7 nullum... v e r u m ] nulla propositio contingens est vera BIK || v e r u m 1 corr. in contingens A 1 9 illam] istam BE et add. propositionem veram contingentem etc. E 11 quia] nam BI 12 sing.] cst contingens add. K 13 sicut... est om. AXE |j dictum est] patet B 14 istarum reg.] istae regulae A^BF 16 omnes om. A ij sing.] vel etiam aliquae add. A 1 j; impossibiles] vel etiam aliquae sunt impossibiles add. B 17 patet] prius add. DC ,i praed.] excmpla BIK 18 modales] materiales I, universales add. E 21 esse] primo add. A 1

DE AEQUTVOCO

721

est bona inductio ex singularibus ad universalem; unde bene sequitur 'hunc h o m i n e m esse animal est per se verum, et illum hominem, et sic de singuhs, igitur o m n e m h o m i n e m esse animal est per se v e r u m \ 25 Et ita est de multis aliis. Quando autem hoc sit et quando non, potest facihter sciri per ea quac dicta sunt et sciendo quid requiritur ad hoc quod tahs propositio modahs sit vera, et ideo ad praesens ista de inductione sufficiant.

[CAP.

37.

DE

REGULIS PER Q U A S POTEST PROBARI A L I Q U I D ESSE

AEQUIVOCUM]

Post haec v i d e n d u m est de regulis quibus potest probari ahquid esse aequivocum. Et p r i m o ponendae sunt regulae quas ponit A r is s t o t e l e s I Topicorutrt Est autem regula sua prima tahs: quod contrariatur diversis, est aequivocum. Pro ista regula et aliis sequentibus est p r i m o n o t a n d u m in generah quod aequivocatio, c u m non sit nisi n o m i n i s 2 , - quod est v o x ad placitum significativa, et per consequens non est ahqua aequivocatio nisi ad placitum - , non potest sciri quae v o x est aequivoca et quae non, nisi coniciendo ex dictis auctorum an imposuerint vel utebantur una impositione nominis vel pluribus. Hoc a u t e m non potest sciri nisi per hoc quod in uno loco attribuebant ahquod praedicatum n o m i n i et in 15 alio loco attribuebant eidem aliquid ahud, repugnans primo. Et per hoc potest haberi aequivocatio. Et ideo quando aliquid contrariatur pluribus, ita quod invenitur in ahquibus locis u n u m contrariari illi universahter sumpto et in ahis r e h q u u m contrariari eidem universahter sumpto, tunc manifestum est illud aequivoce accipi. Et ideo si ahquando 20 inveniatur ista propositio 'omni acuto contrariatur grave' et aliquando 23 h o m i n e m 1 ] esse animal est per se verum add. A 1 , etc. add. E, om. B C V 4 24 per se] primo V4 26 Quando... quando] quomodo... quomodo B 28 ind.] dicta add. AJK CAP. 37. - 1 Hoc cap. scribunt post cap. 30 AXB 3 Post haec om. A X BI vid.] dicendum AXE J| quibus] per quas A 9 quod 1 ] quae BEI 11 v o x ] vcl scriptura add. E 12 conic.] convincendo ACEFV 4 :; dictis] sanrtorum aut add. A an imp. vel] qui E , i m p . ] imposuerimt AKII, posuerint B JJ uteb.] utcrentur F 14 attr.] sibi add. A praed.] ahcui add. A 1 j| et om. C V 4 15 loco om. BI aliud om. A^BEF

CAP. 37. - 1 Aristot., Topica, I, c. 15 (106a 9 - 107b 37). Omnes regulae et omnia 2 Cf. supra, Pars I, c. 13. exempla quae sequuntur ex hoc capitulo desumpta sunt.

OCKHAM, SUMMA LOGICAS

46

PARS iii—3 CAP.

722

10

ista 'ornni acuto contrariatur obtusum', manifestum est quod taliter utentes hac voce 'acutum' aequivoce utebantur, quia si Cacutum' esset univocum, manifestum est quod utraque propositionum praedictarum esset falsa. Si enim 'acutum' esset univocum acuto in voce et acuto in magnitudine, haec esset falsa 'omni acuto contrariatur grave' pro multis 25 singularibus, sicut manifeste patet. Et simihter patet manifeste quod aha esset falsa. Et ita ex hoc quod auctores tales universales concesserunt, oportuit eos vel mentiri vel uti aequivoce eadem voce. Si autem posuissent tantum indefinitas, quae non inferunt universales praedictas, non posset concludi illam vocem esse aequivocam. 30 Ahud est etiam notandum quod P h i l o s o p h u s vult hic 8 quod illud quod est aequivocum, habet contrarium. Ex quo patet quod cum sola vox sit aequivoca, ipsamet vox habet contrarium; et ex quo vox tahs non contrariatur voci alteri tamquam sibi incompossibih in eodem subiecto, non plus quam alteri, oportet necessario quod A r i s t o t e l e s 35 aequivoce utatur hac voce 'contrarium'. Quod verum est. Quomodo autem hoc nomen 'contrarium' est aequivocum, dictum est ahbi, scihcet in libro Praedicamentorum 4.

Secunda regula est talis, et est regula A r i s t o t e l i s 5 : si nomini proposito sint plura contraria, quamvis contenta sub ahquo uno nomine, 40 illud nomen erit aequivocum; sicut 'album' est aequivocum, nam sibi contrariatur 'nigrum', quod est aequivocum ad vocem et ad colorem. Quod autem ista sint aequivoca patet, quia sensibus diversis apprehenduntur. Notandum quod non ex hoc praecise quod ahqua apprehenduntur 45 a diversis sensibus contingit inferre quod nomen commune eis est aequivocum; tunc enim 'qualitas' esset nomen aequivocum, quod falsum est. 22-23 essct univ.] non esset aequivocum (etiam infia) E 24 enim] autem B . acuto 1 om. A J B I 26 Et om. BF ;; manif. om. A C 26-27 quod... falsa] de alia A 27 Et ita] non B ;; ita... quod] ex quo E i; univ.] regulas add. I 29 tantum indef.] infinitas A 30 concl.] concedi I 31 etiam om. EF 32 c u m ] quandoque B, om. A l 33 v o x 1 ] vel scriptura add. E cx quo] hoc quod A C V 4 34 non del. C 36-37 Quom. autem] Sed quomodo A^E, Et quomodo BI 37 alibi om. AXE : scil. om. AXEF 39 Sccunda] Alia E est 1 ... Arist.] Aristotelis A 1 , Aristotelis cst ista BI, et est Aristotelis E, est talis FK 41 nomen] non A 1 42 est] ctiam add. I ad 1 .. col. om. A . ad 1 om. A^BCV 4 45 N o t a n d u m ] Scicndum et add. tamen A 1 , est add. BEFI 46 a ] om. AE j! est] nomen add. B 47 qualitas] quantias C 4 Guillelmus de Ockham, Expositio Aristot., Topica, I, c. 15 (106a 9-22). libri Praedicamentorum Aristot., cap. 9, ad textum: Inest autem substantiis nihil illis esse contrarium (ed. Bononiae 1496); cf. etiam supra, Pars I, c. 43, lin. 181-213. 6 Aristot., Topica, I, c. 15 (106a 23-32). 8

DE AEQUIVOCO

50

55

6o

65

70

75

723

Sed quando aliqua apprehenduntur a diversis sensibus, tunc nomen commune eis, cui ahquando universahter sumpto attribuitur apprehendi ab uno ihorum sensuum et ahquando eidem universahter sumpto attribuitur apprehendi ab aho sensu, est aequivocum eis. Ita est de exemplo A r i s t o t e l i s . N a m ahquando auctores dicunt quod omne album est apprehensibile a visu, sicut n a t u r a l e s ; ahquando autem dicunt quod omne nigrum est apprehensibile ab auditu, sicut m u s i c i. Et ita oportet quod aequivoce utantur hac voce 'album' et hac voce 'nigrum\ Non sic autem invenitur ahquando quod omnis quahtas apprehenditur a visu et ahquando quod omnis quahtas apprehenditur ab auditu vel aho sensu. Tertia regula est: si nomen propositum ahquando habeat contrarium et ahquando non, est aequivocum; sicut delectationi in potu est ahquid contrarium, delectationi secundum scientiam nihil est contrarium; similiter amare secundum animam est aliquid contrarium et amare secundum corpus nihil est contrarium; igitur tam 'delectario' quam 'amare' est aequivocum. Notandum quod non ex hoc praecise quod unum contentum habet contrarium et non rehquum potest ostendi quod ihud commune nomen est aequivocum; tunc enim 'qualitas' esset nomen aequivocum; sed ex hoc quod ahqui attribuunt aliquando 'habere contrarium' ihi nomini universaliter sumpto et ahquando negant, sequitur quod aequivoce utantur hoc nomine. Aliud notandum est quod illa quae dicit A r i s t o t e l e s de delectatione et amare, dicit gratia exemph, et ideo non est multum curandum de eis. Quarta regula est: si ahqua contenta sub nomine communi habeant ahquod medium, et ahqua non habent medium, vel si habent medium non tamen idem medium, tunc ihud nomen commune est aequivocum; sicut 'album' et 'nig^um , habent medium in colore, manifestum est, 50-51 uno... ab om. A X B 51 alio] nullo B, aliquo I \ sensu] illud add. A 54 n i g r u m ] album A 55 et] etiam add. BEFI 56 qualitas] quantitas B C V 4 57 a... appr. om. (hom.) A 1 j| quod... appr. om. E i; qualitas] quantitas A B C V 4 58 vel] ab add. A 59 prop.] proprium A B C V 4 , propositionis F 60 non] non add. B ; est 1 ] aliquando add. C 61-62 simil.] sicut A X CV 4 62 amare 1 ] amarum (etiam infra) I 65 Notandum] Aliud est I, est add. BEF j! quod 1 ] termini add. K 66 illud om. AXF j; comm. om. A J FI nomen om. AXEF 66-67 nomen est trp. K 67 qualitas] quantias A C V 4 69 negant] cui ncuter I, neutri K, ct add. C V 4 70 hoc] illo BI 72 a m a re] amaritudine B, amarum I : dicit] tantum add. A 1 , tantummodo add. E 72-73 ct 1 ... eis om. AXE 72 ideo] tunc I 74 est] quod add. E 75 m e d i u m 1 om. ACIV 4 76 tamen] habent add. B

724

PARS iii—3 CAP.

10

sed in voce vel non habent m e d i u m vel habent ahud medium, scilicet 'raucum', ideo tam 'album' q u a m 'nigrum' est aequivocum. Ista regula est intelhgenda sicut praecedentes, quando scihcet tahbus ao universaliter sumptis attribuitur ahquod m e d i u m habere et ahquando negatur ab eis medium vel attribuitur ahud medium. Quinta regula est: si ahqua contenta habeant plura media et ahqua non, tunc nomen commune est aequivocum; sicut 'album' et 'nigrum' in colore habent plura media, in voce non, ideo 'album' et 'nigrum' 85 sunt aequivoca. N o t a n d u m quod quando P h i l o s o p h u s dicit album colorem non loquitur proprie sed improprie, ponendo concretum pro abstracto, hoc est album pro albedine, quae est color. Sexta regula est: si u n u m contrariorum dicitur multiphciter, re- 90 h q u u m dicitur multiphciter; sicut 'non videre' est aequivocum, scihcet ad non habere potentiam visivam et ad non uti potentia visiva, ideo 'videre' est aequivocum. Sciendum est quod ista regula, sicut quaehbet tahs, 'si u n u m contrariorum est aequivocum, rehquum est aequivocum , - > 'si u n u m pri- 95 vative oppositorum est aequivocum, reliquum est aequivocum', est intelhgenda quando sibi opponuntur tah genere oppositionis in utroque sensu; si autem non, tunc non oportet quod si u n u m oppositorum est aequivocum quod rehquum sit aequivocum. Septima regula est una quae dicta est, scihcet: si u n u m privative 100 oppositorum est aequivocum, reliquum est aequivocum; sicut si 'sensibile' sit aequivocum, quia aliquid dicitur sensibiie secundum animam, puta quod habet animam sensitivam, et ahquid dicitur sensibile secundum corpus, puta quod potest sentiri, oportet quod 'insensibile' sit aequivocum. Et qualiter ista regula intelligenda sit, dictum est p r i u s. 105 Octava regula est: si casus est aequivocum, et coniugatum est aequivocum et e converso; sicut quia 'iuste' dicitur aequivoce, etiam 78 vel 1 ] non add. CV 4 scil.] secundum B, sicut F 81 aliquod om. AXBEI 82 medium 1 ] habere add. A 83 aliqua 1 ] aliam A, alia CEV 4 84 commune] eis add. K 88 sed] loquitur add. A 1 89 album om. AXB ,; pro om. A J BI ;| albed.] albedo A^B, om. I 90 contr.] contradictorium B 90-91 rel. ... multipl.] et reliquum non, nullum est aequivocum A 91 sicut] multis add. E 94 Sciendum] Notandum A C | talis] similis BI 95 aeq. 1 ] si unum relative oppositum est aequivocum add. A 1 96 aeq. 1 ] unde add. A, si unum relative oppositorum est aequivocum, reliquum est aequivocum add. K, si unum relativonim etc. add. C, add. mg. V 4 96-97 intell.] concedenda ACV 4 97 tali] in eodem E, om. B 98 quod om. ABCIV 4 ;i oppos.] contrariorum A 1 j; est] sit AXBEF 99 aeq. 1 ] privative B, vel quod si unum oppositorum sit aequivocum add. A 1 || quod] et A 1 || sit aeq. 1 om. A 1 100 Septima] Alia ACI 104 ins.] etiam add. AXB 105 dictum est] patet AXBEI 106 est 1 ] erit ABI 107 etiam] et ABF, similiter E

DB AEQUIVOCO

725

'iustum' dicitxir aequivoce. Et similiter, si 'sanarivum' dicitur aequivoce^ et 'sanative' dicitur aequivoce. Qualiter autem debeat cognosci quod 110 casus vel coniugatum dicitur aequivoce, non potest sciri nisi per auctores, quia aliquando attribuunt aliquid universaliter casui vel coniugato et aliquando dicunt contrarium. Nona regula est: quando aliqua contenta sunt in diversis praedicamentis, nomen commune eis est aequivocum. U5 Sed est sciendum quod ista regula, sicut praecedentes, debet intelligi quando aliquando illi nomini sumpto universaliter diversa praedicamenta non ordinata attribuuntur. Sicut delicati dicunt quod omnis cibus bonus est efFectivus voluptatis, medici dicunt quod omnis cibus bonus est effectivus sanitatis; et ideo cum aliquid sit effectivum voluptatis quod non 120 est effectivum sanitatis et e converso, manifestum est quod isti et illi aequivoce utuntur hoc nomine 'bonus\ Simihter morales dicunt quod ille est bonus quia est iustus, castus vel fortis. Et ita patet quomodo hoc nomine 'bonus' diversi utimtur aequivoce. Ita estde hoc nomine 'album^ et de hoc nomine 'acutum', et sic de aliis. 125 Decima regula est: si nomen propositum sit in diversis generibus non subalternis, erit aequivocum. Notandum quod istae duae regulae sunt intelhgendae sicut praecedentes, et simul cum hoc sunt intelhgendae quando illa genera non subalterna sic non subalternantur quod i m u m necessario removetur a 130 rehquo universahter sumpto. Si enim u n u m praedicetur de reliquo particulariter sumpto, non oportet. Et per hoc patet quod per istas regulas non potest probari quod idem non potcst esse in diversis praedicamentis, c u m ahquando unum praedicamentum praedicetur de reliquo. Nec potest probari quod idem non possit esse in diversis generibus non 135 subalternis nisi u n u m removeatur universahter a reliquo, et hoc necessario. Undecima regula est: si unum contrariorum sit aequivocum, rehquum est aequivocum. 108 dic. aeq. 1 om. AE similiter om. A C 109 et] eriam A \ om. I s a n a t i v e ] sanabileK 113 est] quod add. E, om. A 1 j cont.] concreta E 115 Sed est] Similiter F, om. AXBI 116 aliq. om. AE | nomini] non E . praed.] praedicata A J E 117 ord.] subordinau AE 118 medici] autem add. EK 119 et om. A X CV 4 119^-20 ideo... conv. om. EF 119 cum... sit] aHquid est A C V 4 122 ille] castus A castus om. AEF ; quom.] quod A J B 123 aeq.] et add. AXEF 125 est] quod add. C, om. A X I.. prop.] proprium BF sit] est CEV 4 , om. A 126 sub.] ipsum add. E 127 duae om. ACFV 4 128 genera] generalissima add. C 130 sumpto] sumptum C V 4 it praed.] pracdicaretur A X B 131 part.] univesalitcr A 1 132 non 1 om. A 1 133-34 cum... esse] aut E 134 Nec om. B possit] potest AA X BI 137 aeq.] et add. AXE 138 est] erit A B

PARS HI-3 CAP.

726

20

Duodecima regula est: quando aliquid attribuitur multis, defmienda sunt composita ex illis multis et illo uno; et si illis multis ablatis non 140 remanet idem nomen, illud erit aequivocum. Sicut 'album' convenit et voci et corpori, et ista duo composita 'album corpus' et 'alba vox' sunt defmienda, sic 'album corpus est res informata tali colore', vox alba definitur sic 'qualitas bene audibilis'; et manifestum est quod istae duae 145 defuiitiones non sunt eaedem, et ideo 'album' est aequivocum. Aliter potest dici, et melius, quod illud commune est defuiiendum, ita tamen quod illa quibus convenit ponantur ibidem; et tunc, si illis ablatis quod remanet non est idem, illud nomen erit aequivocum. Sicut n a t u r a l i s si definiat album, dicet sic 'album est corpus habens talem colorem', m u s i c u s definiet sic 'album est vox bene audibilis\ Et 1 5 0 manifestum est quod ablatis istis duobus 'corpus' et 'vox', quod remanet non est idem, ideo 'album' est aequivocum. Decima tertia regula est: si contenta non sunt comparabiha secundum magis et minus nec secundum aeque, nomen commune eis est 155 aequivocum. Et intelligenda est ista regula sicut praedictae. Decima quarta regula est: illud nomen quod est differentia diversorum generum non subalternatim positorum, est aequivocum; sicut 'acutum' est differentia vocis, quia dividit vocem, et est differentia magnitudinis, ideo 'acutum' est aequivocum. Sciendum est quod quamvis de eadem differentia possint praedicari 160 diversa genera non subalternatim posita, non tamen idem potest esse differentia divisiva diversorum generum, sicut dicit hic A r i s t ot e 1 e s6. Decima quinta regula est: illud quod dividitur per differentias diversas in diversis locis, est aequivocum; sicut 'color' aliter dividitur in naturah 165 philosophia et in musica et in rhetorica, ideo 'color' est aequivocum. Intelhgendum est quod non accipitur hic differentia praecise pro differentia essentiah, sed etiam pro differentia accidentah. 139 aliquid] unum E 140 uno] modo AF |i illis] primis add. BI 141 rem.] illud add. B | illud] nomen add. EI, om. A J B 142 et 1 om. A X BE . et»] ideo add. BI i| album] et add. AA^C alba v o x ] aliqua vox ACV 4 , non add. B, om. E 144 duae om. A*EFI 145 et om. AA X EI 147 si] ab add. E 148 abl.] id add. F Sicut] aliquis add. A 149 corpus] hominis add. A 150 mus.] autcm add. A ,, bene om. ACFV 4 152 ideo] unde I album] non add. I 153 contenta] concreta E 154 nec] aut A 156-57 divers.] nominum add. C 158 et] etiam E 158-69 m a g n . ] nigredinis A 1 159 acutum om. ACFV 4 160 est om. AA X BI 161 non 1 om. I j| non» om. A 1 162 generum om. A C V 4 il hic om. A A J C V 4 166 et 1 ] aliter add. A , et 1 ] aliter add. A, etiam add. V 4 167 est] hic add. F, om. BI 168 diff. 1 om. EF 6

Aristot., Topica, I, c. 15 (107b 19-26).

DE REGULIS GENERALIBUS

727

Decima sexta regula est: si idem nomen aliquando ponitur species unius et aliquando differentia alterius, illud nomen est aequivocum. Notandum est etiam quod, generaliter, quando aliquod nomen vel dictio quaecumque secundum usum recte loquentium et intelligentium attribuitur alicui universaliter sumpto, et alibi secundum usum recte loquentium et intelligentium, sive in illa scientia vel arte sive in alia, 175 sive etiam in illo idiomate sive in alio, invenitur aliquid aliud secundum vocem sibi attribui, vel ipsum alteri, ex quo sequitur aliquid repugnans priori, illud est aequivocum vel saltem accipitur aequivoce. Pro quo sciendum est quod aliud est 'esse aequivocum' et aliud 'sumi aequivoce'. Nam illud est aequivocum quod significat plura ae180 quivoce, sed illud accipitur aequivoce quod vel significat plura aequivoce vel stat pro pluribus aequivoce. Sed ista distinctio declarabitur i n f e r i u s, cum tractabitur de fallacia aequivocationis 7 . 170

[CAP 38. DE REGULIS GENERALIBUS ET COMMUNITER USITATIS]

5

Regulae generales simt multae Una est quod ex vero numquam sequitur falsum; et ideo quandocumque antecedens est verum et consequens falsum, consequentia non valet. Et haec est ratio sufficiens ad probandum consequentiam non valere. Sciendum est quod antecedens est totum quod praecedit conclusionem; et ideo aliquando antecedens est tantum una propositio et aliquando conrinet plures propositiones, sicut patet in syllogismo. Et tunc, 169 ponitur] ponatur A^EV 4 , nomen, aliquando add. B 173 sumpto] vel aliquid sibi attribuitur universaliter sumpto add. FGem. ; alibi] illi A, alicui C V 4 174 loq.] imponitur aliud add. A ' et int. om. AA X BEI 175-77 sive 1 ... aequivocum] dicitur aequivocum, dato scilicet quod ex secundo sequitur aliquid repugnans priori A 175 etiam om. AXF sive] vel CEV 4 aliud om. AXF 175-76 sec. vocem trp. p. priori (lin. 117) BI 176 aliquid] aliquod EV 4 om. (hom.) BI 182 inf. om. C V 4 : cum] ubi A 1 , quando E

180-81 sed... aequivoce 1

CAP. 38. - 4 ratio] regula E 6 Sciendum... quod] Item A 1 est 1 ] illud add. A 1 totum] solum B, illud add. IK | praec.] consequens vel add. AlE 6-7 concl.] consequens B 7 tantum una prop.] una propositio categorica E 8 sicut] illud CV 4 , ut E 7

Infra, Parte III-4, c. 2, lin. 15-36.

CAP. 38. - 1 Cf. Petrus Hispanus, Tractatus Syncategorematum, cap. De dictionibus consecutivis et De modo syllogizandi ex condicionalibus (Copulata Tractatuum Petri Hispani, Coloniae 1489, ff. 46vb-48rb); Gualterus Burlaeus, De consequentiis (cod. cit., ff. 18vb-22rb); De puritate artis logicae tractatus brevior, pars 1, particula 1 (ed. cit., pp. 199-219).

PABS i n - 3 CAP. 38

728

quamvis una illarum propositionum sit vera, conclusio poterit esse falsa; sed si quaelibet illarum fuerit vera, non poterit conclusio esse falsa si sequatur ex eis. Alia regula est quod ex falsis potest sequi verum. Et ideo ista consequentia non valet 'antecedens est falsum, igitur consequens est fUsum'; sed ista consequentia est bona 'consequens est falsum, igitur et antecedens', ita quod si consequens sit falsum, oportet quod totum antecedens sit falsum vel quod aliqua propositio quae est pars antecedentis sit falsa. Sed non oportet quod quaelibet propositio quae est pars antecedentis sit falsa, quia aiiquando ex una propositione vera et alia falsa sequitur conclusio falsa, sicut patet hic 'omnis homo est animal; lapis est h o m o ; igitur lapis est animaT. Alia regula est: si ahqua consequentia sit bona, ex opposito consequentis sequitur oppositum antecedentis. Notandum quod quando antecedens est una propositio, semper si sit consequentia bona, ex opposito consequentis sequitur oppositum totius antecedentis. Sed quando antecedens continet plures propositiones, tunc non oportet quod ex opposito consequentis sequatur oppositum cuiushbet propositionis quae est pars antecedentis, sed oportet quod ex opposito consequentis cum una propositionum sequatur oppositum alterius propositionis. Sicut bene sequitur 'omnis homo est albus; Sortes est h o m o ; igitur Sortes est albus\ et tamen non sequitur 'Sortes non est albus, igitur Sortes non est homo', sed bene sequitur 'omnis homo est albus; Sortes non est albus; igitur Sortes non est homo\ Et ita ex opposito conclusionis et maiore sequitur oppositum minoris et non ex solo opposito conclusionis. Simihter bene sequitur 'omnis homo est animal; asinus est h o m o ; igitur asinus est animal\ et tamen ex solo opposito conclusionis non sequitur oppositum maioris, nam non sequitur 'nullus asinus est animal, igitur non omnis homo est animal\ Sed ex opposito conclusionis et minore sequitur oppositum maioris; n a m bene sequitur

9 vcra] falsa A 1

10 scd si] si autcm A 1

concl.] conscqucntia K

10

15

20

12 idco] ita BI

12-13 cons.] regula C 13 est" om. BEI falsum 1 om. CFV 4 14 cons. 1 ... bona] regula tenet C 14-15 antec.] antecedens est verum, igitur (et add. A) consequens add. A C V 4 15 ita] scilicet add. BEI •» quod*] vel add. A 1 16 est] sit ACI 19 animal] omnis add. A 1 20 igitur] omnis add. A 1 21 Alia] Tertia B 22 opp.] totius add. A B 23 N o t . ] est add. FIV 4 una] categorica add. E 23 semper om. C 24 bona] semper add. A X C totius om. CE 28 c u m ] et BIK . prop.] propositione ACEFI 32 non 1 om. E 33 concl.] consequentis B maiorc corr. in m i nore A 1 " minoris corr. in maioris A l 34 S i m . ] sicut E 38 et] cum E , nam... seq.] sic A C

25

so

35

DE BEGULIS GENERALIBUS

40

45

so

55

729

'nullus asinus est animal; asinus est h o m o ; igitur non omnis homo est animaT. Aha regula e s t 2 : quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens; sicut si sequitur omne animal currit, igitur omnis homo currit', quidquid sequitur ad istam 'omnis homo currit' sequitur ad istam omne animal currit'. Ex ista regula sequitur aha, scihcet: quidquid antecedit ad antecedens, antecedit ad consequens; quia ahter ahquid sequeretur ad consequens quod non sequeretur ad antecedens. Sed istae regulae falsae sunt: quidquid sequitur ad antecedens, sequitur ad consequens; n a m sequitur omne animal currit, igitur omnis homo currit' et tamen non sequitur 'omnis homo currit, igitur omnis asinus currit'. Similiter ista regula est falsa 'quidquid antecedit ad consequens, antecedit ad antecedens', propter idem. Ex istis sequuntur ahae regulae. Una est: quidquid stat cum antecedente, stat cum consequente; sicut quidquid stat cum ista omne animal currit' stat cum ista 'omnis homo currit'. Sed non quidquid stat c u m consequente stat cum antecedente; nam cum isto consequente 'omnis homo currit' stat ista 'aliquis asinus non currit', sed tamen non stat cum ista omne animal currit\ Et hoc quando antecedens non sequitur ad consequens nec consequentia simphci nec consequentia ut nunc. Aha regula est: quidquid repugnat consequenti, repugnat antecedenti; sicut quidquid repugnat isti 'omnis homo currit' repugnat etiam isti omne animal currit'. Sed non e converso, quia ahquid repugnat antecedenti quod non repugnat consequenti; quia ista repugnant 'tan39 animal] omnis add. C asinus 1 ] non add. s. lin. A 1 h o m o 1 ] asinus CV 4 , non add. F 40 animal] Tamcn disiunctiva opposita copulativae quac antcccdit potcst sequi cx opposito consequentis, sicut sequitur: omnis homo currit; Sortes est homo; ergo Sortes currit. Et sequitur: Sortes non currit, crgo Sortes non est homo vel non omnis homo currit add. E 41-42 cons. ... antec. trp. K 43 seq.] etiam add. V 4 45 E x ] Et praem. A C E V 4 reg. om. BEI alia scil.] ista regula BI, haec add. A 1 , quod add. F 46-47 cons. 1 ... antec. trp. K 48 Sed... sunt] Non tamen E 50 homo 1 FN 1 (= Neap. VIII. G. 9&), Gem., asinus alii 50-51 omnis asinus] omne animal C N 1 51 asinus FN 1 V 4 Gem., sed corr. in homo V 4 , homo alii currit] sivc omnis homo currit add. N 1 51-52 cons. ... antec. trp. K 53 Una est] scilicet EF, quod add. AIV 4 , om. A 1 55 ciun ista] etiam cum isto consequentc E 57 aliquis a. non] nullus asinus BI 57-58 tamen... currit] cum isto antecedente 'omne animal currit' (non om. I) stat ista 'nullus asinus currit* BIK 58 ista] isto et add. antecedente ABI 58-59 Et... nunc om. EFGem. 58 non] minime A C V 4 60 regula om. BI 61 etiam om. AA X FI 62 omne animal] aliquis homo F ; quia al.] aliquid enim BI 63 non om. A '' quia] sicut A 1 , ut E 2

11-19.

Fere eadem, sine exemplis, apud Burlaeum, De puritate cit., p. 200, lin.

730

PARSiii—3CAP.

10

tum h o m o currit' et 'aliud ab homine currit', sed ista non repugnant 'homo currit' et 'aliud ab homine currit'. Et ideo tales consequentiae « sunt bonae: oppositum consequentis stat cum antecedente, igitur consequentia non valet; oppositum consequentis non stat cum antecedente, ergo consequentia est bona. Sed sciendum quod consequentia poterit esse bona ut nunc, quamvis oppositum consequentis possit stare cum antecedente; sed si oppositum 70 consequentis stet vel possit stare cum antecedente, non poterit esse consequentia simplex. Aha regula est quod ex necessario non sequitur contingens. Alia regula est quod ex possibili non sequitur impossibile. Istae duae regulae intelligendae sunt de consequentia simphci, quia 75 ex necessario non sequitur contingens consequentia simphci, nec ex possibih impossibile, tamen consequentia ut nunc bene poterit sequi; sicut bene sequitur omne ens est, igitur omnis h o m o est', et tamen antecedens est necessarium et consequens contingens. Simihter bene sequitur omne coloratum est homo, igitur omnis asinus est homo', et tamen ao antecedens est possibile et consequens impossibile, et consequentia solum est bona ut nunc. Et notandum est etiam quod quamvis ex possibih non sequatur impossibile consequentia simphci, tamen ahquando propter positionem possibihs concedendum est impossibile et negandum est necessarium; ss sed hoc numquam est faciendum nisi in arte obhgatoria et durante tempore obhgationis, de qua arte ahquid i n f e r i u s dicetur 8. Ahae regulae dantur 4, quod 'ex impossibih sequitur quodhbet' et 64 homo... homine] animal... animalis A ' sed ista] et tamen istae duae (ista duo I) BI 65 homo] animal AF ; homine] animali A cons.] regulac AXF 67 valet] cst bona BE non... antec.] repugnat antccedenti E 69 quamvis] quia ut nunc A 73 cont.] consequentia simplici add. ACV 4 74 Alia... quod] Et praem. EF, nec (et om. non) ACV 4 75 Isue] Et praem. ACEF : quia] similiter A, nam BI 76 non] numquam BI cont.] in add. BF 77 tamen] in add. BF sicut] unde I, (in F) consequentia ut nunc add. AFI 78 bcne om. ACV 4 78 omnis homo] Sortes EFGcm. 79 bcne om. ACV 4 80 omnis asinus] omne cns A l asinus] homo albus K 81-82 et 1 ... nunc om. BI 83 Et om. AXBI not.] sciendum F 84 pos. corr. in propositionem B 85 possibilis] impossibilis BI, possibilem CV 4 imp.] possibile I 86 arte] argumentatione E et om. BI 87 dc qua] et de isu BI i inferius] postea B, posterius I, post K | inf. dic.] superius dictum cst A dic.] docetur B 88 ex imp.] ad impossibile E quodl.] quidlibet AV 4 4 Cf. Gualterus Burlaeus, De consequentiis (cod. Infira, cap. 41, lin. 96-103. cit., ff. 19vb-20ra); De puritate artis logicae tractatus longior, tract. 2, pars 1, c. 1: "Consequentia accidentalis est quae tenet per locum extrinsecum, ...ut 'Si homo est asinus, tu sedes'; haec consequentia est bona et tenet per hanc regulam: Ex impossibili sequitur quodlibet. Et regula innititur loco a minori, quia impossi8

de obligationibus

731

quod 'necessarium sequitur ad quodlibet'; et ideo sequitur 'tu es asinus, 90 igitur tu es Deus', et sequitur 'tu es albus, igitur Deus est trinus et unus\ Sed tales consequentiae non sunt formales, et ideo istae regulae non sunt multum usitatae.

[CAP. 3 9 . D E REGULIS PERTINENTIBUS AD ARTEM OBLIGATORIAM. ET PRIMO DE INSTITUTIONE]

Quoniam

1 o g i c i circa obligationes et insolubilia speciales £a-

ciunt d i f f i c u l t a t e s i d e o ad istius Summae completionem, quae de omni 5

modo arguendi generalem tradit notitiam, sunt aliqua brevia perscrutanda. Et primo disserendum est de obligationibus. Est autem primo sciendum quod obligatio sic definitur a m u 189 quod om. BFI " quodl.] quidlibet A 1 90 albus] asinus E 91 et... non] nec A^BI 1 istae] tales F 92 multum] usitandae nec add. A1, om. BI usit.] usitandae BI CAP. 39. - 1 Capitula 39-46 codex A habuit etiam in Jine Partis II1-2; notamus lectiones textus hoc loco scripti. — Incipit tractatus quintus, qui est de obligationibus praemittit; in summis vero paginis scribit: De syllogismo obligatorio F 3 logici] logicus E, om. A1 3-4 spec. ... diff.] spccialem... difficultatem CIV4 3-4 faciunt] sunt A1, facit E, tractatus sive add. B 4 Summae] Scntentiae B 5 modo] syllogizandi et add. F ;, brevia] breviter AB, om. E 6 Et primo] Primo autem AB 7 primo om. AXF

bile videtur minus esse verum quam quodcumque aliud" (ed. cit., p. 61). Sed cf. Petrus Hispanus, Tractatus Syncategorematum, cap. De modo syllogizandi

ex condi-

cionalibus: "Ex dictis patet falsitas duarum regularum ab antiquis positarum. Prima est: ex impossibili sequitur quodlibet... Secunda regula quod necessarium sequitur ad quodlibet" (ed. cit., f. 47vb). Ratio autem quare istae regulae sunt falsae, est "quia in omni consequente antecedens se habet ut causa consequentis; vel ut causa essendi vel ad minus ut causa consequendi respectu alterius, nisi ad ipsum habeat habitudinem includentis vel continentis" (ibidem). CAP. 39. - 1 Cf. Aristot., Topica, VIII (155b 3 - 164b 19), ubi Aristoteles instruit interrogantem et respondentem quomodo in disputationibus se gerere debeant. De obligationibus optime scripsit, sed opus suum nondum typis mandavit, R. Green, An Introduction to the Logical Treatise "De

Obligationibus",

with Critical

Texts of

William of Sherwood (?) and Walter Burley, I: Introduction; II: Critical Texts. (Thesis ad lauream in Universitate Lovaniensi, 1963). Textum Guillelmi de Sherwood (?) restituit fide codicum: Erfordiae, Amplon., Q. 259; Paris, Nat. lat. 16.130 et 16.616; Venetiis, S. Marci, X, 204. Pro textu vero Burlaei restituendo adhibuit codices: Brugis, Bibl. civit. 500; Cantabr., Gonville et Caius 434; Londinii, Mus. Britann. Royal 12 F. XIX; Venetiis, S. Marci, XI, 12. — Burlaeus multa mutuatus est a Guillelmo de Sherwood (?), Ockham vero prae oculis habuisse videtur tractatum Gualteri, anno 1302 redactum. Infra, textus a R. Green restitutos citabimus.

732

PARS m - 3 CAP. 43-44

t i s 2 : « Obligatio est praefixio enuntiabilis secundum aliquem statum ». Quando enim aliquis ex consensu proprio obligatur ab opponente ad aliquid in disputatione ad quod prius non erat obligatus, tunc fit sibi io obligatio. Obligationis autem multae species assignantur, scilicet institutio, petitio, positio, depositio, dubitatio et 'sit v e r u m ' 8 . Institutio est nova alicuius vocabuli impositio pro tempore disputationis et non ultra duratura. Et potest ex tali insritutione accidere utili- is tas, quia per talem institutionem quandoque fit brevior disputatio et locutio; quandoque debet fieri disputatio de re innominata, et tunc utile est disputantibus pro tempore disputationis sibi certum nomen imponere; quandoque autem fit talis institutio a s o p h i s t i s

ad decipien-

dum respondentem. Et ad obviandum eis, rationabiliter respondendo, de 20 ista specie dantur ahquae regulae. Una est quod numquam pars potest significare totum cuius est pars 4 . Sed ista regula capit

instantiam,

nam in ista propositione

'omiiis propositio est vera' subiectum significat totam propositionem. Simihter, idem potest significare se; igitur pars, eadem ratione, potest 25 significare totum. Antecedens patet, nam hoc nomen ' v o x ' significat omnem vocem, et per consequens se ipsam; simihter hoc nomen 'nomen' significat omnia nomina, quia omni nomini competit definitio nominis, igitur significat se ipsum. Ideo d i c e n d u m est quod quamvis pars possit significare totum 30 cuius est pars, tamen talis institutio non est semper admittenda. Quando enim per unicam institutionem partis, habentis eandem suppositionem, totum significatum mutaretur a veritate in falsitatem et e converso, tunc non est talis institutio admittenda. 8 praef.] alicuius add. A 1 : enunt.] alicuius add. F ; sec. ... statum] ad sustinendum (aliquem statum add. F) tamquam verum vel ad sustinendum tamquam falsum AXFIGem. 9 cons.] sensu AF 'j opp.] arguente E 10 sibi om. AXE 12 autem] enim A, sunt add. AAXBF , assig.] assignandae A, awignatac B, om. AXF 13 depositio] dispositio E 14 imp.] petitio I 15-16 accid. util.] accipi utilitas E, accipere utilitatem I 16 quand.] aliquando C, om. A disp. et om. AXBE 17quand.] quando ACI, scilicet add. A, enim add. E, ctiam add. F ;; disp.] et locutio add. I . inn.] ignota A^CEIV4 19 inst.] impositio A 1 , soph.] sophisticis CIKV4Gem. 20 rat. resp.] respondendum rationabiliter F 20-21 de... specic mg. A, om. AXB 25 pars om. AXB 26 Antec.] sicut I 29 nominis] vocis ABCV 4 30 dic.] sciendum F 32 supp.] institutionem E 33 et] vel AA 1

Eisdem verbis definiunt obligationem tam Sherwood (?) quam Burlaeus 3 Similis divisio, fusius explicata, legi(R. Green, op. cit., II, pp. 1 et 34). 4 tur apud Burlaeum (ed. cit., p. 35). Eadem regula habetur apud Burlaeum (ed. cit., p. 36). 2

db obligationibus

35

Et per hoc solvitur hoc

733

s o p h i s m a: significet a praecise istud

totum 1a significat falsum'; et tunc quaeratur an a significet verum vel falsum. Si verum, igitur cum a non sit aequivocum, haec est falsa 'a significat falsum'; et institutum est quod a significet hoc totum 'a significat falsum'; ergo a significat falsum. Si autem a significat falsum, 40 ergo haec est vera la significat falsum'; et a significat hoc; igitur a significat verum. Respondendum

est quod ista institutio non est admittenda,

pro eo quod haec oratio 'a significat falsum', quae est falsa quando a nihil significat, mutaretur in veritatem si praecise imponeretur a ad 45 significandum hoc totum et nihil ahud. Et s i d i c a t u r

quod hoc est possibile quod a significet hoc to-

tum; sed omne possibile est ponibile; igitur potest poni. Ponatur igitur, et redit argumentum: D i c e n d u m est quod differentia est inter institutionem et posi50 tionem. Unde quia possibile est quod a significet hoc totum 'a significat falsum', ideo est ponibile, et ipso posito in esse nullum accidit impossibile. U n d e quando accipis 'aut a significat verum aut falsum', respondendum est quod neque significat verum neque falsum. Et potest responderi quod significat tam verum quam falsum, quia isto posito stante potest 55 utrumque esse verum. N a m isto posito stante poterit a significare praecise homines, et tunc dico quod a neque significat verum neque falsum, sed tunc a habebit suppositionem personalem et supponet praecise pro hominibus. Poterit etiam a significare idem quod 'propositio', et tunc dicendum est quod a significat tam verum quam falsum. Q u o d non est 60 inconveniens. Et s i

d i c a t u r : omnia ista stant simul *a significat hoc totum:

a significat falsum', et la nihil ahud significat quam hoc totum'; et omnia compossibiha possunt simul esse vera; igitur possunt poni si possunt simul esse vera: 65

Potest

dici

quod ista stant simul, et ideo possunt poni; sed

ipsis positis negandum est omne repugnans eis. 35 soph.] quia add. CEIV4 ,; istud] hoc EFI 36-38 ct... falsum om. (hom.) I 36 an] utrum A, aut A*B |! vel] aut AA^F, om. E 37-38 Si... falsum om. (hom.) A 1 39 ergo... falsum 1 om. BCV 4 39-40 Si... falsum] Igitur haec est vera 'a significat (falsum* om. B) BFI, om. A 1 39 Si autcm] igitur hoc totum C, Si igitur E 43 falsa] consequentia add. I 44 a om. AXEI 46 poss.] impossibile I 47 poss.] impossibile F ;• igitur... poni om. A^E 50 poss.] impossibile F 51 et] idco add. AXE || in esse] stante A1, om. E 52 accipis] accipit AA^F, arguis C jj aut] vel A^C, significat add. F 53 neque 1 ] significat add. F 55 Nam] quia AXE isto] illo A^CV4 56 a om. CE 57 pro] omnibus add. E 58 hom.] omnibus I 59 quod1 om. AXE 62 falsum] verum B || a om. EI 63-64 possunt] possint AV 4 , poni add. F

734

pars m-3

c a p . 43-44

Et ideo istis positis si arguatur 'aut a significat verum aut falsum', respondendum est nec concedendo nec negando nec dubitando, sed respondendum est quod propositum nec est verum nec falsum. Sicut aliquo posito, si proponatur 'homo - asinus', et petatur responsio, responden- 70 d u m est quod non est respondendum nec concedendo nec negando nec ahquo aho modo, proprie accipiendo responsionem. Et s i d i c a s quod istis positis haec est vera la significat verum vel falsum', igitur ipsa propositio est concedenda, et per consequens altera pars est concedenda:

75

D i c e n d u m est quod ista 'a significat vermn vel falsum' nec est vera nec falsa, istis positis. Unde in isto casu ad quamhbet talem orationem respondendum est ac si non esset propositio vel oratio significativa. Et per consimilem m o d u m posset responderi ad multa aha sophismata quae difficilia sunt, nisi exercitatis multum in arte obligatoria; quae, quia so non sunt multum usitata in theologia, pertranseo.

[CAP. 4 0 . D E SECUNDA SPECIE OBLIGATIONIS, QUAE DICITUR PETITIO]

Aha species obhgationis assignatur petitio, quae obhgat ad ahquem actum pertinentem ad officium respondentis exercendum ab eodem. Sicut si opponens dicat 'peto quod concedas primam propositionem proponendam a me esse veram'; quae petitio recipienda est, quia non obli- 5 gat ad impossibile respondentem. Et potest esse regula in ista specie obhgationis quod nulla petitio est admittenda nisi cui respondens satisfacere potest durante petitione, et quaehbet tahs est admittenda. Unde in ista specie potest concedi falsum impossibile, etiam bene respondendo; sicut si petas quod conce- 10 67 arg.] a significat A, sic add. AXF aut 1 ] vcl BE 68 dub.] distinguendo A, dividcndo F, nequc distingucndo add. E 69 aliquo] modo add. A 1 70 prop.] ponatur AXCFV4 || homo-asinus FIN (= Neap., VIII. E. 12), 0 (= Val., Ottob. 2071), Gem., homo est asinus AA^BCEV4 71 nec1] dubitando ncc add. A 1 negando] nec distinguendo add. AAXFK, nec dubitando ncc distingucndo neque add. E 72 aliquo E alio om. AM 73 dicas] dicatur AAXF 74 vcl] aut B, et E 77 in... casu] isto casu posito E 77-78 orat.] propositioncm E 79 modum] rationem CV 4 80 nisi... multum] non excrcitatis E |; multum om. A 1 !'. quac] ct AF, om. EI I! quia] talia add. F 81 theol.] ideo add. AEF CAP. 40. - 2 ass.] est A 1 3 pert.] particularem IGem., opponentcm add. B 4 propos.] vcram add. AAXB, propositam I 5 esse veram om. AA^BE 6 resp.] rcspondenti AXB 8 resp.] a satisfactore et add. mg. defcndere B, om. ACFV4 i potest] potes F i| pet.] tempore petitionis F 9 specie] obligationis add. E || concedi] condudi CV 4 10 falsum] et add. F, add. s. lin. A ;; etiam om. AAXBE !! bene] verum A 1 10-11 conc.] concedat et add. tibi F

db

obligationibus

735

dam hominem esse bovem et proponas istam 'homo est irrationalis', in tempore obligationis est concedenda, quia petita est, consequenter saltem. Et hoc sufficiat de ista petitione, pro eo quod non habet magnum locum in scientiis particularibus.

[CAP. 4 1 . D E TERTIA SPECIE OBLIGATIONIS, QUAE DIOTUR POSITIO. QUOMODO DIFFERT A C A S U ? ]

Tertia species obligationis vocatur positio. Circa quam est primo sciendum quod positio differt a casu, quia casus non obligat ad susti5 nendum aliquid tamquam verum. Unde et quandoque casus et positio sunt respectu oppositorum. Sicut sit Sortes in rei veritate albus, et ponatur ista 'Sortes est niger'. Tunc enim est casus quod Sortes est albus, et positum est quod Sortes est niger; et ita positio obligat ad sustinendum istam tamquam veram 'Sortes est nigei', et casus tunc non obligat io ad sustinendum istam tamquam veram 'Sortes est albus'. Item, casus semper debet esse de re, et de re particulari, positio autem potest esse unius propositionis indefinitae vel particularis. Sicut si velim tibi ponere casum, non debeo dicere 'ponatur quod homo currit', sed oportet certificare, puta quod iste h o m o currit vel ille, ita quod a i5 currat. Sit a nomen proprium illius. Sed in positione possum tibi ponere istam 'homo currit' vel istam 'aliquis h o m o currit'. Circa casum igitur sunt ahquae regulae. Una est quod casus numquam est recipiendus ad sustinendum nisi fiat certificatio de aliquo particulari. Alia est quod numquam casus est recipiendus ad sustinendum nisi 20 possibile. Aha regula est quod numquam est casus recipiendus ad sustinendum 11 homo... irr. om. AXB irr. corr. s. lin. in risibilis A 12^13 quia... saltcm om. B „ cons. saltcm om. AJK 13 hoc suff.] haec sufficiant CEF 1 pet.] specie obligationis A1 14 part.] specialibus A1 CAP. 4 1 . - 3 voc.] ponitur CV 4 4-5 sust.] suscipicndum E 5 et1 quand.] etiam quando B 6 Sicut] si dicatur AXI sit] si EF vcrit.] est add. E, sit add. F 7 ista] positio add. I 8 est1] sit AI, fit A1 ita] illa E, ista FI 8-9 sust.] suscipiendum (etiam infra) AB 9 et] sed A 1 „ obligat] pro tempore positionis add. AXI 11 et de re 1 s. lin. A, mg. V4, om. EF positio] petitio C 11-12 pos. autem] sed positio AXE 12 ind.] infinitae A ;; vel] et A^B 13 ponere] proponere I, formaliter add. A 1 14 oportet] debeo AAJE, quia B , cert.] respondentem add. E ij puu] respondentem A1, om. F ;; ille] homo currat add. A1 ita] vel AIGem. . quod] accipiatur add. CV4Gem. 14-15 a currat] dicam F, ttrnc add. s. lin. A, ita quod add. E 15 a] scilicet add. F ii pos.] propositione CV 4 , impositione E 17 igitur om. AAJBE 18 rec.] admittendus A1, accipicndus F 19 Alia] regula add. E \\ 1 est quod] regula A „ est*] admittendus vel ad. A 1 19-21 nisi... sust. om. (hom.) CIV4 20 possibile] possibilis K 21 Alia] Tertia AB ,, casus om. AB ,, rec.] admittendus AXE

736

PARS m - 3 CAP. 43-44

qui repugnat actui responsionis. Unde si aliquis velit tibi ponere istum casum quod tu sis mortuus et velit quod tu sustineas istum casum, non debes eum recipere, quia repugnat actui responsionis. N o n enim stant simul quod tu sis mortuus et quod tu sibi respondeas, et ideo talis casus 25 non est admittendus, tamen tale ponibile est admittendum. Positio igitur obligat ad sustinendum aliquam propositionem eo m o d o quo propositio vera debet sustineri a respondente. Et consistit ars ista in hoc quod in principio debet ahqua propositio poni, deinde debent propositiones proponi secundum quod placet opponenti, ad 30 quas debet respondens respondere concedendo vel negando vel dubitando vel distinguendo. Quibus responsionibus datis debet opponens, quando sibi placet, dicere: cedat tempus. H o c est, cesset tempus obligationis. Et tunc videndum est an respondens bene responderit vel non. Sicut pono tibi istam propositionem 'animal currit', deinde propono 35 'homo currit'; si eam concedas, dico: cedat tempus. Et probo quod male respondisti, quia concessisti falsum et impertinens, - sit ita quod nullus h o m o currat

ergo male respondisti.

Sed iste modus opponendi et respondendi non servatur quando p o nitur casus, propter quod differt casus a positione. Scito tamen quo- 40 m o d o respondendum est facta ahqua positione, potest leviter sciri quom o d o respondendum est posito ahquo casu, et ideo sufficiat pro nunc de positione tractare. Circa quam sciendum est quod positio quaedam est possibilis et quaedam impossibihs. Positio possibilis est quando ponitur propositio 45 falsa contingens vel propositio contingens dubia. Et circa istam positionem dantur

multae

regulae1.

Una est quod omne positum in tempore positionis propositum, sci-

22 qui] nisi B, quod E, quoniam I | resp.] respondentis FGem. 23 tu* om. AB 24 rec.] suscipere CIV 4 || resp.] respondentis F , enim] ista add. K 25 tu a om. AXF j| sibi om. AXE !1 eta om. AXE 26 ponibile] possibile E 27 igitur] autem B, casus add. F j| aliquam] illam (J. lin.) A, talem CV 4 29 poni] proponi F 30 prop.] poni CIV 4 32 dist.] sustinendo A 1 |j resp.] omnibus dictis vel add. A i' debet] potest A*E 34 an] talis add. E 35 propono] vel istam add. A 1 , tibi istam: nullus add. E, istam add. F 36 eam] eas CV 4 ,1 dico] starim add. AEI i! cedat] cesset F tempus] obligationis add. B , male] multe E 37 conc.] respondisti A , sit ita quod] scilicet istam E 40 tamen] autem CF, om. V 4 41 leviter] evidentcr E 42 pro om. AXBE 44 positio] positionum CIK 46 £ilsa cont.] affirmativa contingentis I 47 multae] tales C, om. I 48 tempore] forma A 1 \\ prop.] et tempore positionis add. A 1 48-49 scitum... tale om. ABCK

Eaedem, et plures aliae, regulae leguntur in tractatibus Guillelmi de Sherwood (?) et Gualteri Burlaei (ed. cit., pp. 2s. et 46-63). 1

db

obligationibus

737

tum esse tale, est concedendum absolute si ipso proposito non habeat 50 plures sensus quam quando per se profertur. Et per hoc solvitur hoc s o p h i s m a : ponatur ista 'alterum istorum est verum', demonstxatis istis duobus 'Ioannes est episcopus', l o a n nes sedet'. Deinde proponatur ista 'unum istorum est verum'; haec est concedenda, quia sequens. Deinde proponatur ista copulativa 'unum 55 istorum est verum et alterum istorum est verum'. Si neges istam et concessisti istam partem 'unum istorum est verum', igitur oportet te negare alteram partem, et ita negas positum. Si concedas, concedis tibi dubium. Dicendum

est quod ista copulativa non est concedenda, sed est

distinguenda, eo quod in secunda parte h alterum potest esse nomen infini6o tum, et tunc est copulativa vera et concedenda; vel potest esse relativum, et tunc cst neganda. Et est hic tertius modus amphiboliae, quia oratio per se posita non est multiplex et posita cum aha est multiplex. Alia regula est: omne sequens ad positum vel bene concessum vel bene concessa, vel oppositum vel opposita bene negatorum, scitum esse 65 tale, cst concedendum si proponatur. Verumtamen ista propositio omne sequens ex posito est concedendum' non est semper concedenda; sicut si ponatur ista 'nihil est tibi positum' et proponatur ista omne sequens ex posito est concedendum', neganda est tamquam repugnans posito. 70

Alia regula est: omne repugnans posito vel bene concesso vel bene concessis, vel opposito bene negati vel bene negatorum, in tempore positionis propositum est negandum, si non sit multiplex quando proponitur. Aiia regula est: ad omnem propositionem impertinentem, hoc est

75 quae nec est sequens nec repugnans posito vel ahcui bene concesso vel 49 ipso proposito] illud positum quando ponitur A^EFI 51 ponatur ista om. CV 4 52 duobus] casibus add. K . Ioannes1] de Boina add. K 52-53 Ioannes1... sedet] Ioannes sedet, Ioannes non sedet A 53 ista] copulativa add. I u verum] concedendum ABCKV 4 , sed corr. V4 53-54 haec... ista om. I , copul.] et I, mg. V 4 , om. ABC unum] alterum AI 55 et... verum 1 mg. B, om. CI alterum] unum A, non add. E 56 unum corr. in alterum V4 " igitur EF 58 est1 om. AXCIV4 ;; ista... conc.] illud sophisma ibi propositum non est concedendum E ista] rcgula add. A jj copul.] ctiam proposita add. A1, proposita add. C, propositio add. IGem. 59 li om. EI 60 vera et om. AAXBK i| esse] pronomen add. A 1 61 tertius] secundus K |! oratio] dictio A 62 et] sed E 65 si] in tempore obhgationis add. Gem. prop.] infra tempus obligationis add. A J I 66 V&rumt.] ahquando add. AXI ! cx posito] ex proposito etc. A1, ad positum C, ex opposito F 66-67 concedendum] alias add. F 67 concedenda] non enim in tempore obligarionis est concedenda add. F j| ponatur] tibi add. IV4 68 prop.] tibi add. I \\ posito] opposito AF 69 est] ista add. A 1 70 rep.] vel add. I ;; vel 1 ] cum C, positis cum add. A, posito cum add. BK || vel 1 ] cum add. B 71 oppos.] vel oppositis add. A 1 72 mult.] vera (mg.) V 4 j; quando] ante A 72-73 prop.] positum A, profcrtur F

OCKHAM, SUMMA LOGICAB

47

738

PARS

m-3

CAP. 43-44

bene negato, respondendum est secundum sui qualitatem. Hoc est, si sit vera, concedenda est; si falsa, neganda; si dubia, respondendum est dubie; si sit multiplex, distinguenda est. E x praedictis regulis sequitur quod idem uno loco propositum est concedendum et si alio loco proponeretur esset negandum; sicut posita » ista propositione 'Sortes currit', et proponatiu: ista 'tantum ista propositio est tibi posita', haec est concedenda, quia vera est et impertinens. Si autem primo proponeretur ista 'aliqua propositio falsa est tibi posita', ista esset concedenda, quia vera est et impertinens. Et si postea proponeretur ista 'tantum ista propositio est tibi posita', esset neganda, quia re-

85

pugnat posito et bene concesso. Et ita ordo propositionum propositarum in arte obligatoria est necessario attendendus. E x praedictis etiam patet quod concessa una indefinita, non oportet concedere aliquam singularem primo loco propositam.

Sicut posita

ista 'homo currit', non oportet ahquam singularem concedere primo

90

loco propositam; immo omnes ordinate propositae negari possunt praeter unam, scihcet praeter ultimam, quia illa concedenda est, eo quod sequitur ex posito et oppositis bene negatorum. Sic etiam disiunctiva est concedenda, et tamen neutra pars eius primo loco proposita est concedenda.

95

A h a regula est quod posito possibih numquam est necessarium negandum nec impossibile concedendum. Quae intelhgenda est de necessario quod semper fiiit necessarium ante tempus obhgationis et de impossibih quod fiiit impossibile ante tempus obhgationis et non de illo quod devenit necessarium vel impossibile infra tempus obhgationis, quia

100

tale necessarium potest negari et impossibile concedi, eo quod durante tempore obhgationis est uniformiter respondendum ad eandem propositionem postquam semel est responsum ad eam.

79-80 loco... loco] modo... modo I 81 ista1 om. BE 82 haec om. CEFI ji et] quia add. F 83 primo] post E, om. A 1 j; prop.] ponatur et add. tibi E j| aliqua] alia A, om. I 84 postea] post ABEIV4 85 posita] haec add. A 1 86 Et ita] quia E, patet quod add. AB 88 etiam om. BE || una] aliqua AA^BEF 89 aliquam] aliam AI jj loco om. AB 89-91 Sicut... propositam] non oportet negare, ut prius, nec concedcre add. A, om. (hom.) A^BEI 92 unam... praeter om. A^EFI |j quia] et AXEF || eo quod] quia A 1 93-95 Sic... concedcnda mg. V 4 , om. CI 94 neutra pars] negatur per A j; eius... proposita] si... proponatur AXEF 101 potest] debet et add. aliquando A 1 ; ct] etiam add. F 1Q2~03 prop.] positam add. I

db

obligationibus

739

[CAP. 4 2 . QUID EST POSITIO IMPOSSIBILIS ?]

Positio impossibilis est quando ponitur aliqua propositio impossibilis. Et sciendum est quod multum refert ponere unam propositionem impossibilem et accipere unam consequentiam in qua unum impossibile 5

infertur ex alio impossibili. Sicut multum refert ponere istam propositionem 'homo est rudibilis' et inferre istam consequentiam *si homo est asinus, h o m o est rudibilis'. Simihter multum refert ponere istam propositionem 'Deus non est Deus' et inferre istam consequentiam 'si Deus non est, Deus non est Deus'; propter quod ista condicionahs sive

10

consequentia concedenda est et positio non est recipienda, et quandoque positio est recipienda tamquam impossibihs et sustinenda est in positione impossibih. Et tamen consequentia seu condicionalis bona est; sicut ista consequentia bona est 'Deus non est tres personae, igitur Deus non est Deus'; et tamen antecedens potest recipi in positione impossibih et debet

15

negari consequens. Similiter ista consequentia est bona 'Spiritus Sanctus non procedit a Fiho, igitur Spiritus Sanctus non distinguitur a Filio', et tamen in positione impossibih debet recipi antecedens et negari consequens. E x quo patet quod multae consequentiae seu condicionales verae sunt et tam antecedens quam consequens est impossibile, et tamen

20

antecedens potest recipi et sustineri et consequens negari. Unde circa istam positionem impossibilem est sciendum quod non quaehbet propositio impossibihs est admittenda, quia illa propositio impossibilis quae manifeste apud omnem intellectum infert contradictoria non est admittenda. Unde illa sola propositio impossibihs ex qua per

25

regulas et propositiones per se notas, de quibus nullus intellectus dubitare potest, non possunt inferri contradictoria, est recipienda in positione impossibih.

Unde

tales propositiones

'Deus non est Deus',

'Deus non est sapiens'; 'homo non est risibilis' et huiusmodi possunt recipi in positione impossibih.

CAP. 42. - 1 Codices A 1 et F hic nott indicant capitulum. 2 Pos. imp.] Circa positioncm impossibilem quae A l 3 Et om. AXBF 4 unam] aliquam E 5 Sicut] sed I || multum om. CFIV4 6 inferre] affirmare AA^B, auferre I 8 propos. om. A*C ;: inferre] assumere A, affirmare A1 cons. om. CV 4 9 non est1] est asinus A 1 || cst1] Deus add. BCV 4 || propter quod] quia AXF £-10 sive cons. om. AXEI 10-12 et1... imposs.] in positione possibili, et positio (prima F) non est recipienda nisi in positione impossibili A^FCem. 12 est] neganda add. E 13 cons.] condicionalis AB est1 om. AV 4 1] Deus1 praem. si ABI 15 consequens] consequentia CEIV4 || est bona] si A 17 recipi] admitti A 1 18-20 Ex... negari trp. p. Unde (lin. 34) A 1 19 et1] tamen add. E 23 apud... int.] cuilibet intellectui AAXBE omnem] quemlibet F 24 Unde] Sed AXEF 25 regulas et] regulam vel IV4, om. ABC 26 non om. A1

740

PARS

m-3

CAP. 43-44

E x isto patet quod regulae datae de positione possibili \ scilicet 30 quod omne sequens est concedendum et omne repugnans est negandum, non sunt generaliter servandae in positione impossibili, sed sunt magis restringendae. U n d e ista regula potest dari: omne sequens ex posito consequentia naturali et simplici, tenente virtute propositionis vel regulae per se notae, & est concedendum. E x quo sequitur quod in positione impossibili quod sequitur ex positis vel bene concessis syllogistice, est concedendum. Similiter quod sequitur virtute talium regularum debite circumstantionatarum 'ab universali ad exclusivam de terminis transpositis est bona consequenria' 2 , 'ab affirmariva de praedicato infmito ad negativam de prae-

40

dicato finito est bona consequentia' et huiusmodi, est concedendum. Si enim tales consequentiae negarentur, nulla posset esse disputatio. Illud autem quod sequitur consequentia ut nunc vel consequentia materiah vel alia consequentia quam tah, potest negari, quantumcumque veraciter sequeretur ex posito. Et simihter, proportionaliter, dicendum

45

est de negatione repugnantis. E x isto patet, sicut tactum est p r i u s 8, quod quandoque ahqua consequentia vel condicionalis est concedenda et tamen potest antecedens sustineri sine consequente, etiam quando antecedens includit contradictionem. U n d e si quaeratur sic 'utrum Spiritus Sanctus non distin-

50

gueretur a Filio si non procederet ab eo\ respondendum est quod sic, quia per istam quaestionem non quaeritur nisi de veritate istius condicionahs 'si Spiritus Sanctus non procedit a Fiho, Spiritus Sanctus non distinguitur a Filio', quae vera est, quamvis non sit evidenter vera. Unde multae consequentiae bonae sunt et multae condicionales verae, quamvis non sint evidentes nobis.

32 imposs.] possibili I 34 Unde] multoriens accidit quod... negari add. (ut lin. 18-20) A^I, deinde: In (Unde I) ista (igitur om. I) positione impossibili add. AXI li ista] talis AXI i| dari] pro positione impossibili add. E jj posito] opposito E 35 et] vel BE i; vel] et A 36 seq.] patet CEFV* 37 vel] et BC 39 ab... excl.] ab exclusiva ad univemlem CEV4 43-44 materiali] naturali ACEV 4 , simplici sed corr. in materiali A 1 44 alia] aliqua CV 4 45 posito] opposito CE 47 patet] quod add. B 48 conc.] sustinenda F 50 utrum] an I, scilicet add. A 2 B i; non om. AFI 52 verit.] virtute CFI 53 si] scilicet add. B, om. A*OV 4 j| Filio] igitur add. A^CIV4 55 et] tamen add. A 1 ; multae] consequentiae add. C 56 non... evid.] hoc non sit evidens A 1 2 Cf. supra, cap. 1, lin. 48-49, ubi CAP. 42. - 1 Supra, cap. 41, lin. 66-73. habetur e converso: "Ab exclusiva ad universalem de terminis transpositis est 8 Cf. supra, lin. 15-20. bona consequentia".

55

db

obligationibus

741

Similiter, si quaeratur 'an si Deus sit, Deus sit trinus et unus', respondendum est quod sic, quamvis infidelis errans aliter responderet, quia illa condicionalis vera est, quamvis non sit evidens. 60

Si autem quaeratur, an posito tamquam impossibili quod Spiritus Sanctus non procedat a Filio, concedendum sit tamquam sequens quod Spiritus Sanctus non distinguitur a Filio, dicendum est quod non. Quia enim ista condicionalis non est evidens nec potest evidenter sciri 'si Spiritus Sanctus non procedat a Filio, non distinguitur a Filio', ideo

65 quamvis ista ponatur

tamquam impossibilis

'Spiritus

Sanctus

non

procedit a Filio', non est ista concedenda 'Spiritus Sanctus non distinguitur a Filio'. E x istis patet quod multae propositiones includentes contradictionem, hoc est inferentes contradictoria, possunt poni positione impossibih, 70 nec propter hoc sunt contradictoria concedenda, quia facta positione tah non omne sequens ex posito est concedendum, sed multa sequentia sunt neganda vel non concedenda. Omnia enim quae non sequuntur evidenter, ita quod consequentia tahs non potest fieri evidens ex naturahbus, non sunt concedenda propter positum; et hoc sive positum sit una propositio 75 categorica sive sit copulativa ex multis categoricis. Quandoque enim una propositione impossibih posita et non aha, ahqua propositio est neganda; et si aha esset posita cum prima, illa esset concedenda. Sed numquid tahs positio impossibihs est utihs ? Dicendum quod quandoque tahs positio est utihs. Per talem enim positionem aperitur 8o via ad sciendum quae consequentiae sunt bonae et evidentes et quae non sunt evidentes, ex quibus potest cognosci distinctio terminorum et ordo eorum, et quandoque potest per talem m o d u m investigari ahquarum rerum distinctio.

57-67 Similiter... Filio om. I 57 an] utrum A\ om. EF ,| si om. AA 1 ; sit1] est AXBFV4 || Deus1 om. AA 1 i! sit1] est B, et F, om. AA 1 59 cond.] consequentia CFV4 i vera] bona F || est] cum consequens sit necessarium add. AXE 60 autem] enim B, vcro CV 4 63 enim] ex illa E, om. AXF || non... nec] est vera A j| nec] non BE 64 Filio1] igitur Spiritus Sanctus add. AB non* om. A |J idco] undc B, om. A 66 non 1 ] tamen add. F 69 hoc est] licct sint A 1 ,; possunt] tamcn add. A 1 [' poni] in add. ACV 4 , om. A 70 tali] impossibili A 72 vel... non 1 ] quia nulla sunt concedenda nisi quae A^FGem. ;; Omnia... non] nisi quac E ,; cvid.] propter positum add. E 73-74 non 1 ... positum om. E 74 propos. om. AXE 75 sit] una add. F, om. AAXE copulativa] categorica A, compositum A1, hypothetica F || ex... cat.] propter multas categoricas A 76 aliqua] alia I, om. A j| neg.] concedenda A 77 et... alia] si autem E, ct si aliqua F ; illa] ita CV 4 , om. EF 78 numquid] numquam ABI \\ talis om. AB ;; utilis] inutilis ABEK 79 om. AA 1 " Pcr... enim] quia quandoque per talem AXEI |j apcr.] adquiritur F 81 dist.] dcfinitio A, demonstratio B 82-83 aliquarum] aliqua A1, aliarum CETV4 83 rerum] regularum AF

742

PARS m - 3

CAP. 4 3 - 4 4

[CAP. 4 3 . D E QUARTA SPECIE OBLIGATIONIS, QUAE DICITUR DEPOSITIO]

Quarta species obligationis ponitur depositio. Et est depositio obligatio ad sustinendum aliquam propositionem tamquam falsam. Sicut si haec sit vera 'rex sedet', et deponas, hoc est sustineas istam tamquam falsam.

5

U n d e circa istam obhgationem istae sunt regulae: omne depositum sub forma depositi, propositum in tempore depositionis, est negandum; omne antecedens ad depositum est negandum; omne contradicens deposito est concedendum; ad sequens et ad omne impertinens et ad repugnans, quod non est contradictorium nec convertibile cum contra- 10 dictorio, respondendum est s e a m d u m sui quahtatem.

[CAP. 4 4 . D E QUINTA SPECIE OBLIGATIONIS, QUAE DIOTUR DUBITATIO]

Quinta species obhgationis ponitur dubitatio. Et est dubitatio obhgatio ad sustinendum ahquid tamquam dubium. U n d e regulae sunt istae: ad omne dubitatum, tempore dubitationis propositum, respondendum est dubie; simihter ad convertibile cum 5 dubitato, scitum esse tale, respondendum est dubie; simihter ad contradictorium dubitati respondendum est dubie; ad consequens falsum respondendum est dubie; ad consequens verum respondendum est concedendo; ad antecedens falsum respondendum est negando; ad antecedens verum respondendum est dubie; ad repugnans non contradicto- 10 rium nec convertibile respondendum est secundum sui quahtatem; ad impertinens respondendum est secundum sui quahtatem.

CAP. 43. - 2 ponitur] dicitur cssc A, vocatur A 1 || Et om. ACV 4 jj cst om. AC || depos.1 om. A 3 tamquam] sicut A 1 4 si om. CV 4 , hacc] dicitur sic add. EFlGem. !j sit] haec add. EFIGem. j| deponas] deponatur AA^BE, ista add. A^BE, istam add. CV 4 jj sust.] sustinenda AXV4, sustineatur E |j istam] eam F, om. AKIEV4 5 falsam] falsa AXE 6 Unde] sciendum quod add. CV 4 7 negandum] Aha regula est add. FI 8 omne1... neg. om. E 8-9 omne1... conc. om. A1 8 negandum] Alia regula est (quod om. E) add. FEI 9 conc.] Alia regula add. A1, Alia regula est quod add. EFI 9 imp.] pertinens I 11 sui om. CIV4 jj qual.] quantitatem CV 4 CAP. 4 4 . - 2 ponitur] vocatur A 1 4 regulae] ilhus speciei add. A1, deservientes isti (huic) speciei add. EFI || istae] Prima (est add. F) quod add. FI j; dub. 1 ] in add. AA^BE 5 simihter] Alia regula est quod (etiam infra) F 5-6 similiter... dubie om. (hom.) CEIV4 5 simil. om. A 1 6 simihter] Alia regula est quod (etiam infra) E 6-7 simil. ... dubie om. (hom.) F 7-8 ad... dubie mg. V4, om. (hom.) A1! 8 dubie] et add. F || dubie... ests om. A 8-9 dubie... est om. E 9 neg.] et add. AXF 9-10 antec.] consequens C 10 non] nec BCIV4 11 resp. ... qualit.] cum contradictorio A1 jj sec.] ad CIV4 !! qualit.] et add. AA1, et similiter add. E, et consimihter add. F jj ad] omne add. AXE

db o b l i g a t i o n i b u s

743

[CAP. 4 5 . D E SEXTA SPECIB OBLIGATIONIS, QUAE PONITUR 4SIT VERUM']

Sexta species obligationis ponitur 4sit verllm , . Et est qua obligatur aliquis ad respondendum ad aliquam propositionem eo modo quo responderet si haberet determinatum actum circa illam propositionem; puta, 5 illo m o d o quo responderet si sciret eam esse veram, vel eo modo quo responderet si sciret eam esse falsam, vel eo m o d o quo responderet si dubitaret eam. Sicut si dicat opponens sic 'sit verum te scire Sortem currere', hoc est, respondeas ad istam eo m o d o quo responderes si scires istam 'Sortes currit'. io

Et mihi videtur quod ista obhgatio non potest multum diflferre tam a positione quam a petitione

A u t enim per talem obhgationem

ponitur ista 'tu scis Sortem currere', vel 'scis Sortem non currere', vel 'dubitas Sortem currere\ V e l per talem obhgationem petitur quod eodem modo respondeas ad istam quo modo responderes si scires eam esse i5 veram, vel scires eam esse falsam, vel dubitares eam. E t si isto secundo modo intelhgatur ista obhgatio, dico quod aut obhgat ad istam propositionem expressam tantum, aut ad omnia antecedentia, sequentia, repugnantia et impertinentia. Si primo modo, est obhgatio recipienda Si secundo modo, non est universaliter recipienda, maxime quando cadit 20 super propositionem contingentem, quia non est in potestate respondentis satisfacere petitioni. Si enim ahquis nesciat Sortem currere et petatur ab eo quod respondeat eodem modo ad omnia ac si sciret eam, uno tempore responderet uno m o d o ; puta, si sciret eam quando Sortes est R o mae responderet uno modo, et si sciret eam quando Sortes est Londinii CAP. 45. - 2 est] species add. AXE ji qua] quando B, quo C, quod I 3 aliquis] quis AB, qui I !| ad] suscipiendum vel add. A aliquam] veram CIV4Gem. 3-4 resp. ... haberct] respondens habet CEV4 5 veram] £dsam AEF vel] forte add. F ; quo] forte add. A 6 si1... resp. om. A |j falsam... si1 om. F ; falsam] veram E l| modo] forte add. B ; quo] non add. I si 1 ] sciret vel add. C 7 dubitaret eam] dubiam F j sic om. ABF |: te scire om. AXF 8 est] sic add. AXE '; eo... quo] sicut A 1 |J responderes] ad istam add. CIK, ad eam add. F 9 istam] eam A^EF, esse veram add. AXEF, scilicet istam add. (ultra) F 13 Sortem] non add. I 1 talem] huiusmodi AB 14 istam] istas CIV4 !| quo modo] quo ABE " esse om. CV 4 15 secundo om. CEFIV4 16 ista] facta E 22 omnia] eam AA 1 ;| ac] sicut CFIV4 eam] cum si sciret eam add. AA1 23 modo] ut add. C, et add. V4, et alio tempore alio modo add. F 24 resp. ... modo om. E 24-25 uno... resp. om. (hom.) AF 24 si om. CIV4 jj Londinii] Lundunis A1, Parisius E, Parisiis K, in Francia I

CAP. 45. - 1 Differentiam Burlaeus, loco cit., p. 95, hoc modo assignat: "Quae[dam] enim obligationes cadunt immediate super enuntiabile obligatum, ut patet hic: ponatur Socratem esse album; et: deponatur Socratem esse album. Sed obligatio facta per 'sit verum' non immediate cadit super enuntiabile obligatum, sed mediante verbo sciendi, dubitandi, vel ignorandi, ut: sit verum te scire te currere".

744

PARS m - 3 CAP. 43-44

responderet alio modo ad multa impertinentia. Nec est in potestate sua

25

- ex quo nescit eam - respondere eodem m o d o ad omnia quae possent proponi quo responderet si sciret eam.

[CAP. 4 6 . D E INSOLUBIIIBUS]

Circa insolubilia sciendum est quod non ideo dicuntur a s o p h i st i s ahqua insolubilia quia nullo m o d o possunt solvi, sed quia cum difficultate solvuntur U n d e sciendum quod insolubilia sophismata sunt quando per con-

5

sequentias apparentes, quae videntur regulari per regulas necessarias, ex propositione ahqua contingenti infertur sua opposita; quae ideo dicuntur insolubilia, quia difficile est tales consequentias impediri. Et talia argumenta non possunt fieri nisi quando actus humanus respicit istum terminum 'falsum', vel ahquem consimilem, affirmative; vel hunc ter-

10

minum Verum', vel ahquem consimilem, negative; sicut est de ista 'Sortes dicit falsum' et de ista 'Sortes non dicit verum'. Et fit hoc m o d o insolubile. Incipiat Sortes sic loqui 'Sortes dicit falsum', ita quod nihil ahud loquatur; et t u n c dicit verum, aut Sortes dicit

felsum.

Si

quaero:

aut Sortes

d i c a s quod Sortes dicit

15

verum, et non dicit nisi istam propositionem 'Sortes dicit falsum', igitur haec est vera 'Sortes dicit falsum'; et per consequens Sortes dicit falsum; et ita si dicit verum, dicit falsum. 25 Nec] non AA^B, enim add. A 1 quomodo A J F ;i eam] ea A

Si

26 eam] ad aliqua Gem.

dicas

quod Sortes

27 quo] alio modo A,

CAP. 4 6 . - 1 Haec medietas chartae est superflua, nec pertinet ad perfectionem huius libri notat in margine (J. 127v) scriptor ultimae partis cod. Gem.; De modo arguendi penes insolubilia praem. A; Tncipit tractatus sextus, qui est de insolubilibus praem. F 2 non om. I 2-3 a soph.] sophismata E, sophistica F, a sophismatibus I, a sophisticis K 2-3 a... aliqua om. A^C 8 cons.] solvere vel add. A 1 | impediri] impedire AXE 10 aliquem] terminum add. F 10-11 affirm. ... cons. om. (hom.) BF 12 et... verum om. BF 14 ita quod] et ita AXE || quaero] quacratur EF ;; aut] an BE 15 Sortes dicit® om. AXE 17-18 et... &lsum1 om. EI 18 et ita] ergo E, igitur F , et... falsum1 om. (hom.) A 1

CAP. 46. - 1 Cf. Aristot., De sophist. elenchis, cap. 25: "Similis autem ratio est et de eo quod est mentiri eundem simul et verum dicere, sed propter id quod non est facile inspicere utrum quis assignet simpliciter veracem esse, vel medacem difficile apparet" (180b 2-5); M. L. Roure, "La problematique des propositions insolubles au XIII® siecle et au debut du XIV e , suivie de Tedition des traites de W . Shyreswood, W . Burleigh et Th. Bradwardine", Archives d'histoire doctrinale et littbaire du Moyen Age, XXXVII (1970), 205-236. Ockham probabiliter prae oculis habuit tractatum Gualteri Burlaei, editum ibidem, pp. 262-84.

de insolubilibus

745

dicit falsum, igitur haec est vera 'Sortes dicit falsum'; et Sortes dicit 20 hoc, igitur Sortes dicit hoc quod est verum; et per consequens Sortes dicit verum; et ita si Sortes dicit falsum, dicit verum, isto casu posito. Istud argumentum dicitur insolubile, quia de difficih solvitur. Et ad solutionem istius et aliorum omnium est sciendum quod tahs propositio contingens, ex qua debet inferri sua repugnans, vel habet hunc ter25 minum Talsum' vel ahquem consimilem, vel hunc terminum V e r u m ' vel ahquem consimilem. Si primo modo, oportet quod sit affirmativa, et debet dici quod sit falsa; unde si Sortes incipiat sic loqui ( Sortes dicit falsum', dicendum est quod ista propositio est falsa. Si autem inciperet sic loqui 'Sortes non dicit falsum', non posset fieri tale argumentum 30 apparens. Si autem propositio contineat hunc terminum Verum' vel ahquem consimilem, oportet quod sit negativa, et tunc est concedendum quod illa propositio est vera. Sicut si Sortes incipiat sic loqui 'Sortes non dicit verum', concedendum est quod haec est vera. Et s i

arguitur:

si haec sit vera 'Sortes non dicit verum', et

35 Sortes dicit hanc propositionem, igitur Sortes dicit propositionem veram, dicendum

est quod ista consequentia non valet 'Sortes dicit hanc

propositionem, et haec propositio est vera, igitur Sortes dicit propositionem veram'. Et ratio huius negationis est, quia in ista propositione 'Sortes non dicit verum' praedicatum non potest supponere pro ista 40 tota propositione cuius est pars, quamvis non propter hoc praecise quod est pars eius. Et ideo ista propositio 'Sortes non dicit verum' aequivalet isti 'Sortes non dicit aliud verum ab isto: Sortes non dicit verum'. Et ideo sicut non sequitur 'haec est vera, et Sortes dicit istam, igitur dicit aliam propositionem veram ab ista', ita non sequitur 'Sortes dicit istam 45 propositionem: Sortes non dicit verum; et haec est vera; igitur Sortes dicit verum', et hoc, quia sicut d i c t u m

e s t , istae duae aequivalent

19 igitur.. falsum 1 om. (hom.) AA J B 20 hoc 1 ] verum I igitur] aut A hoc 1 ] istud A, illud A^B, om. V 4 21 ita] patet quod add. K Sortes om. CI falsum] verum CIV4, Sortes add. AA^BEK |i CIV4 || isto] hoc F 22 Et] idco A1, idco add. E 25 aliquem] alium terminum A 1 25-26 vel 1 ... cons. om. E 26 aliquem om. CV 4 27 et] tunc univertaliter add. AXE i| quod] ipsa add. A, propositio add. A^E, tunc universaliter propositio add. I sit] est AAXEK falsa] supcr quam fundatur talc insolubile add. AXI 28 falsum] et nihil aliud dicat add. EFIGcm. 2S-29 dicendum... falsum om. A 1 28 felsa] vcra B 29 sic] aut si B, ita CIV 4 30 verum vel] fiilsum sed F 31 quod] propositio super quam fundatur (tale add. A1) insolubile add. AXEI 34 arg.] arguatur EF, quod add. CV 4 , sic add. F 35 Sortcs om. CI i! dicit 1 ] hanc add. E 36 dic.] respondendum AXB ; est om. CIV4 40 quod] quia A1! 42 isti] propositioni add. I 43 ct om. AXI I istam] propositionem add. I 1 igitur] Sortes add. AXK 44 aliam] istam A, aliquam BF veram] aliam add. F 45 Sortes1... verum om. AAXB 46 duae] propositiones add. A 1

746

PARS m - 3

CAP. 43-44

'Sortes non dicit verum' et 'Sortes non dicit aliud verum ab isto: Sortes non dicit verum'. Eodem modo, proportionaliter, respondendum est ad argumentum praecedens. Quia quando Sortes incipit sic loqui 'Sortes dicit falsum', so et quaeritur 'aut Sortes dicit verum aut falsum', dicendum est quod Sortes neque dicit verum neque falsum; sicut concedendum est quod neque dicit verum neque dicit falsum aliud ab isto. Et tunc non sequitur 'haec est vera: Sortes dicit falsum; et Sortes dicit hanc; igitur Sortes dicit falsum', sicut non sequitur 'Sortes dicit hoc, et hoc est falsum, igitur 55 Sortes dicit ahud falsum ab isto'. Et hoc, quia istae duae aequivalent 'Sortes dicit falsum' et 'Sortes dicit ahud falsum ab isto', propter hoc quod in ista 'Sortes dicit fclslml, praedicatum non potest supponere pro ista proposirione. Et

si

dicatur:

hic arguitur ab inferiori ad superius sine ne-

gatione et sine distributione, igitur est consequentia bona, d um

60

d i c e n-

est quod consequentia non valet, nisi quando illud superius in

illo consequente potest supponere pro illo inferiori. U n d e si in ista 'homo est animaT h animal non posset supponere pro homine, haec consequentia non valeret 'Sortes est homo, igitur Sortes est animal'.

65

In ista autem 'Sortes dicit falsum' praedicatum non potest supponere pro tota ista proposirione, ideo non sequitur 'Sortes dicit hoc falsum, ergo Sortes dicit falsum\ Per praedicta potest studiosus respondere ad omnia insolubiha, si solvendo ea veht naturam insolubihum diligenter advertere et inquirere. Q u o d relinquo ingeniosis, quia ista de obligationibus et insolubihbus non inserui nisi propter istius Summulae complementum et ne tanta pars logicae totahter dimitteretur intacta. 47 non 1 mg. V 4 , om. AAXBIK ij non" om. AXBIK 47-48 Sortes*... verum AXI, et Sortes non dicit aliud verum ab isto add. (ultra) I, om. alii 49 resp.] dicendum CB 50 Quia] Scilicet quod E 51 aut 1 ] an AE 1! aut 1 ] dicit add. F 52 neque 1 ] dicit add. A 52-53 sicut... falsum om. (hom.) BF 52 quod] Sortes add. K 53 dicit 1 ] aliud E tirnc] ideo AA^BE 54-55 haec... sequitur om. (hom.) A 1 54 vera CFV4G«m., corr. in falsa V4, falsa ABEI ;; Sortes1] non add. C, add. sed del. V 4 ,j hanc] propositionem add. EK 56 Sortes om. AE jj ab] a et add. falso A 56-57 Et... isto om. A 1 57 Sortes1... falsum1 om. A Sortes*] non add. CIV4 jj hoc] igitur prima consequentia non valet add. AXE 58 quod] quia AXE jj pro] tota add. F 60 Et om. AXI |j dicatur] quod add. AA 1 jt hic] vel V 4 61 est] haec add. F, om. CIV 4 62 quod] illa add. E 63 illo om. AXF jj ista] propositione add. E 64 homine] Sorte AB 66 autem] propositionc add. E 67-68 hoc... dicit om. (hom.) B 68 Sortcs om. FI jj dicit] hoc add. A jj falsum] ergo Sortes dicit £ilsum add. seu rep. A 70 solvendo] servando AXBIK j| ea] quae dicta sunt add. AXI jj naturam] regulam F adv. et om. AAXB 71 rel.] studiosis et add. I ;: ing.] studiosis EF Gem. jj quia] et E ;j obl. et om. E 72-73 non... intacta] pro nunc sufficiant E 72 non et nisi om. I jj Summulae] Summac A J F jj compl.] completionem A 1 tanta] ista CFIGem. 73 Videantur subscriptiones codicum familiae I n t a c t a in Introductione.

70

SUMMA

LOGICAE

PARS III TRACTATUS QUARTUS

DE FALLACIIS

[CAP. 1 . D E SPEOEBUS FALLACIARUM]

C u m dictum sit de argumentis et speciebus argumentorum, restat nunc dicere de defectibus argumentorum et consequentiarum 1 . Huiusmodi autem defectus vocantur fallaciae, penes quas peccant argumenta 5 falsa. Et ideo de fallaciis est nunc dicendum; circa quas primo sunt aliqua generalia praemittenda, secundo de eis tractandum est in speciali. Est autem primo sciendum quod quamvis a P h i l o s o p h o a 1i i s

8

2

et

ponantur tredecim fallaciae, cum omne argumentum apparens

et sophisticum peccans in forma peccet vel per aequivocationem vel io per amphiboham vel compositionem et divisionem vel accentum vel figuram dictionis vel secundum accidens vel secundum quid et simphciter vel secundum consequens vel secundum ignorantiam elenchi, sicut tractando de fallaciis in speciah ostendetur, verumtamen praeter fallacias enumeratas sunt tres ahae quibus peccat opponens in arguendo contra is respondentem. Et quia P h i l o s o p h u s

docet vitare et deprehendere

defectus opponentis in arguendo, ideo tredecim fallacias enumerat 4 . Secundo sciendum quod istarum fallaciarum quaedam pommtur in dictione, quaedam extra dictionem. Sex autem fallaciae ponuntur in dictione et septem extra dictionem. Et est notandum quod 'dictio' hic

CAP. 1 . - 4 voc.] sunt A 1 ; pcncs] proptcr (etiam injra) K ;; pcccant] sunt I 5 fall.] cis E 7 et] multis add. E 8 cumj tamcn A^BFI 9 et] vel E, om. B i, peccet] peccat A^BEFI 10 per om. AXFI 10-12 comp. ... elenchi] pcr aliqua istarum tredecim E 10 et] vel A 1 12 elenchi] et sic de aliis add. C ' sicut] sic E, in add. BCIK 13 fcllaciis] eis E 14 aliae] fallaciae add. ACF, add. mg. K 15 depr.] reprehendere AE 16 arg.] respondendo E 18 quaedam] ponuntur add. K fall. om. BEK 19 septem] fallaciae add. V4 „ not.] sciendum BE

CAP. 1. - 1 Ockham, antequam Summam Logicae scriberet, librum Aristotelis De sophisticis elenchis exposuit. Editio critica huius expositionis, a Francisco del 2 Aristot., De sophist. elenchis, Punta parata, brevi tempore typis mandabitur. cap. 4 (165b 27-30; 166b 22-29); cf. etiam Topica, Vffl, c. 11 (161a 16 - 162a 34). 8

Petrus Hispanus, Tractatus seu Summulae Logicales, tr. VII: De fallaciis, § 2 3 (ed.

L. M. de Rijk, p. 96); Ps.-Rogerus Bacon, Summulae Dialectices, cap. De syllogismo sophistico (ed. R . Steele, Opera hactenus inedita Rogeri Baconi, fasc. X V ,

Oxonii

1940, 3 3 0 ) ; Thomas Aquinas (?), De fallaciis ad quosdam nobiles artistas, cap. 3 et 9

(ed. Parmae 1864, 378s., 382s.). 23-33); vide etiam notam 2.

4

Aristot., De sophist. elenchis, cap. 1 (165a

750

PARS

iii—3 CAP. 10

accipitur non solum pro v o c e sed pro omni signo ad placitum instituto, 20 sive sit v o x sive scriptura sive quodcumque aliud. E t dicuntur fallaciae in dictione illae penes quas peccant argumenta quae non haberent defectum nisi essent ahqua signa ad placitum instituta, ita quod ille qui praecise facit argumenta in mente, sine omni idiomate et o m n i signo voluntarie instituto, non deciperetur penes illas fallacias. 25 Talia autem argumenta non potest facere penes omnes m o d o s tahs fallaciae, quamvis in casu possit penes ahquem m o d u m . Aliae autem fallaciae quae possunt reperiri in argumentis positis ex propositionibus habentibus tantum esse in mente,

cometiamsi

nullum signum esset voluntarie institutum, quantumcumque argumenta 30 prolata vel scripta possint habere consimiles defectus, vocantur fallaciae extra dictionem. E t ideo falsum est quod dicunt a 1 i q u i 5 quod fallaciae in dictione sunt a parte vocis et fallaciae extra dictionem simt a parte rei vel ex natura rei, quia n o n plus sunt istae ex natura rei quam illae. Sed sic debet dici 35 quod fallaciae in dictione sunt illae penes quas secundum omnes modos peccant omnia argumenta et sola argumenta composita ex signis v o l u n tarie institutis, fallaciae extra dictionem sunt illae penes quas peccant argumenta tam composita ex signis voluntarie institutis quam etiam argumenta composita ex sohs signis naturaliter significantibus.

40

Tertio notandum est quod logicus et non sophista habet cognoscere istas fallacias, ita scihcet quod habet cognoscere quasdam regulas generales applicabiles ad omnes scientias, per quas, simul c u m aliis scitis in

aliis

scientiis particularibus, potest deprehendere omnes

defectus

o m n i u m falsorum argumentorum peccantium in forma, in quacumque 45 materia fiant. E x quo patet utihtas istius notitiae, n a m per istam notitiam deprehenditur de quohbet argumento peccante in forma quod non valet, et 20 ted] etiam add. BEDC 21 scr.] scriptum K 24 arg.] argumentum CEFV4 25 non... X X fiill. om. A BEIK 26 autem om. A BEI 27 penes] aliquos vel add. A 28 autem om. AXBI || possimt] habent F 29 prop.] compositis vel add. A 31 possint] possunt CVF4 33 est] illud add. I 34 a] ex BIK 34-36 a 1 ... dictione mg. AV 4 , om. (hom.) C 34-36 sunt1... dictione om. I 37 omnia arg. om. AXBEI li sola] sophistica E, tam I 38 fidl.] autem add. F 38-39 £dl. ... inst. om. (hom.) BI 39 tam om. AV 4 ;j comp. om. AK 40 solis] solum C, om. E |J signis om. ACFV 4 41 not.] sciendum C |j log.] etiam add. F 42 scil. om. CV 4 47-48 depr.] apprehenditur AC 48 quol.] quocumque BI, omni E

Cf. Thomas Aquinas (?), De fallaciis, cap. 3: "In dictione quidem locus sophisticus sive fallacia est, quando principium motivum sive causa apparentiae est ex parte vocis; extra dictionem vero quando est ex parte rei" (ed. cit., p. 378). 6

Db FALLACiiS IN

DICTIONb

751

sine ista notitia impossibile est hoc scire. Propter quod impossibile est 50 ahquam scientiam naturalem vel moralem vel quamcumque aham sine ista notitia perfecte habere. Et ideo ignorantes istam artem et aliis scientiis intendentes, sive intendant philosophiae naturah sive morali, sive etiam iuri civih vel canonico, sive theologiae sive scientiae cuicumque, si velint ex capite proprio multa docere vel scribere praeter illa quae 55 inveniuntur expresse in sacra Scriptura et praeter ista quae vocahter inveniuntur in hbris scientium logicam, necessario in multos errores prolabentur. Unde non dubito quin multitudo et contrarietas opinionum tam in theologia quam in philosophia modernis temporibus ex hoc provenit 6o quod multi ignorantes logicam novas opiniones, praeter vocahter expressas in Scriptura sacra et dictis S a n c t o r u m

et

Aristotelis,

pubhce docuerunt et - replendo quaternos non paucos - in scriptis rehquerunt. Quarto sciendum est quod penes istas fallacias non tantum peccant 65 paralogismi strice sumpti, qui scilicet sunt ex duabus propositionibus et una conclusione, sed etiam omnes falsae consequentiae peccant penes has fallacias, sive istae consequentiae sint enthymemata sive inductiones sive exempla, quae ideo vocari possunt paralogismi quia in syllogismum reduci possunt.

[CAP. 2 . D E AEQUIVOCATIONE ET PRIMO EIUS MODO]

His visis dicendum est de fallaciis in speciah. Et primo de aequivocatione. Circa quam primo videndum est quid sit aequivocatio 1 ; secundo 5 de m o d o et forma respondendi ad paralogismum aequivocationis; tertio quot modis fit aequivocatio. 50 quamc.] imaginabilem add. A 1 || aliam] imaginabilem BIK 51 et 1 ] in add. EI 53 vel] sive E, om. CV 4 56 scientium logicam] scicntiae E 57 prol.] prolabuntur ABCV 4 58 et contr.] contrarietatum A, contrarietatis F |j opin.] erronearum add. mg. B 59 mod.] novis E 61 et1] ex E || et1] scriptis add. E 62 quat.] libros E |l non paucos om. AXBIK 66 pcnes] contra E 67 sive1] vel CV 4 68 syllog.] paralogismos E 69 possunt] habent F CAP. 2 . - 2 d e ] istis add. F I K V 4

4 v i d . ] s c i c n d u m B j| sec.] v i d c n d u m cst add. A C E F

6 mo-

dis] dicitur vel add. E CAP. 2. -

9-32).

1

Aristot., De sophist. elenchis, cap. 4 et 1 9 (165b 3 0 - 166a 23, 177a

752

PAJLS n i - 4 CAP. 2

Circa primum dicitur quod aequivocatio est diversa significatio alicuius termini positi in oratione, ita quod secundum

i s t o s 2 causa

non-exsistentiae est diversitas significationis. Sed istud non est bene dictum, nam non semper ubi est aequivocatio ibi est diversitas signi- io ficationis.

Bene enim potest esse aequivocatio in pure univoco; sicut

ista propositio 'homo est nomen' est distinguenda penes aequivocationem, etiam si hoc nomen 'homo' non significaret nisi unum, nec proprie nec improprie, et tamen hic non est diversa significatio. Et ideo dicendum est quod aequivocatio magis proprie definitur sic: aequivocatio est multorum vocatio sub eadem voce vel sub eodem signo. U t Vocatio' non accipiatur hic pro significatione tantum sed magis pro suppositione seu pro ahcuius positione. Et debet intelligi quod sit 'multorum vocatio' praedicto modo, vel quod denotetur fieri multorum vocatio vel non fieri, quia non semper quando est aequivocatio stat ibi 20 terminus pro diversis, sed ahquando denotatur stare pro diversis et ahquando non denotatur stare pro diversis. Verbi gratia si dicam sic 4 homo

est species', ista est distinguenda, quia iste terminus 'homo' potest

stare pro multis, scihcet pro intentione animae et pro homine extra. Sed si dicam sic 'homo albus fiiit homo', posito quod numquam ahquis 25 h o m o fiierit albus, subiectum non stat pro multis, - scihcet pro ilhs qui fiierunt albi vel pro his qui sunt albi

quia numquam fiiit ahquis

tahs, sed denotatur stare pro tahbus in ista negativa 'homo albus non fuit'. Denotatur enim stare pro tahbus saltem sub disiunctione. Sciendum tamen quod 'stare pro diversis' non facit aequivocationem, 30 sed 'stare pro diversis, ita quod pro uno et non pro aho' facit aequivocationem. Sicut in ista 'omnis h o m o est animal', 'homo' stat pro diversis, et tamen non est aequivocatio; sed in ista 'homo est species' potest sic 7 dicitur] cst sdendum E, dicendum F 8 oratione] conclusione K |; istos] aliquos E, sic dicentes add. A 1 9 istud] illud ABCV 4 10 nam] quia CEV4 11 pure] genere K 13 hoc nomen om. AXBI i| non] nullo modo AXBI 15 Et om. AXBI ;; Et... dic.] dicendum est igitur K j! proprie om. CV 4 16 eodem signo] eadem significatione B 17 Ut] et E, vere I, significatio vel add. A ii magis] etiam E 18 seu] vel ACE jj alic.] aliqua E !| dcbet] sic add. F 20 vocatio] variatio K 21 den.] non add. B 21-22 et... divcrsis om. (hom.) BEK 25 dicam] d>catur ACF, dicas E , albus] non add. E numquam] unquam A jj aliquis] nullus A, om. E 26 scilicet] sed ABCIV4, vel A 1 27 his] illis AXBI 28-29 sed... stare] dicendum est quod licet numquam fuerit aliquis talis, tamen denotatur stare pro talibus in illa negativa 'homo albus non fuit' E 28 den.] notatur A*BI,! pro] multis add. B 29 fuit] homo add. B u enim] non AA^BIKV4, sed corr. V 4 n saltem] tamen Gem. 30 aequiv.] fallariam aequivocationis F 31 alio] altero A^EFDC 33 tamen] tunc E 2 Cf. Guillelmus de Shyreswode, Introductiones in logicam, cap. De equivocatione: "Est ergo equivocatio eiusdem dictionis diversa significatio" (ed. cit., p. 87).

Db FALLACiiS IN

35

40

45

50

55

6o

DICTIONb

753

stare pro diversis, quia potest stare pro intentione et non pro re extra, vel potest stare pro re extra et non pro intentione, ita scilicet quod aliquis utatur hac voce pro uno et non pro aho. Ex hoc patet quod causa apparentiae istius fallaciae est identitas vocis vel signi, causa non-exsistentiae est diversitas usus, quia scilicet contingit ea uti uno modo vel aho. Circa secundum est sciendum quod forma respondendi ad talem paralogismum debet esse ista: quod posita ahqua propositione in qua ponitur ahqua una dictio qua contingit sic diversimode uti, ista propositio est distinguenda, eo quod contingit uti tah dictione sic vel sic. Et sic respondendum est vel concedendo argumentum vel negando, vel in uno sensu concedendo et in alio negando, vel in utroque concedendo vel in utroque negando. Circa tertium sciendum est quod tres ponuntur modi aequivocationis8. Primus modus est quando ahqua dictio est aequivoca a casu. Vocatur autem 'aequivocum a casu' quando dictio aeque primo - non semper quidem aeque primo tempore sed intentione - pluribus impositionibus, vel una aequivalenti pluribus, imponitur ad significandum, ita scilicet quod una impositione imponitur ad significandum ac si non esset prius imposita. Sicut contingit quando eadem dictio est eadem in diversis idiomatibus, sicut haec dictio me' et est Latinum et est Anghcum, ideo est aequivocum a casu. Ita etiam est in eisdem dictionibus eiusdem idiomatis frequenter. Et est sciendum quod non solum dictio quae proprie ahquid significat, cuiusmodi est dictio categorematica, sed etiam dictio quae nihil per se et proprie significat sed tantum consignificat, cuiusmodi sunt dictiones syncategorematicae, possunt esse aequivocae, sicut p a t eb i t 4 de adverbiis, coniunctionibus et aliis signis. Secundo notandum est quod quaelibet propositio in qua ponitur 34 non om. E ; re] hominc E 35 vel... int. om. E 36 non om. A1! 37 patet] apparet AC ident.] istius add. ACV 4 , ct multiplicitas add. mg. A1 38 signi] significationis B, et add. E \\ causa] autem add. I , div.] diversus E, om. CFV4 39 uno] illo E, isto F „ vel] et AA1, modo add. CV 4 alio] illo F, modo add. E 41 paral.] syllogismum A ista] ita CKV4, scilicct add. E, om. B |j posita] proposita BEIK j, aliqua] oratione vel add. E 42 aliqua om. EI 42-43 prop. om. AE 43 tali] hac A, om. I 44 vel 1 om. AJE || arg.] ambo A, om. C 45 et] vel C 48 modus om. BE ;; est1] imponitur B 50 tempore] re F ;; sed] vel E 53 eadem1] dictio add. F 54 haec om. AXI || dictio om. A^BI 59 ct om. CEFV4 60 possunt] sic add. AXBI 60-61 patebit] patet I 62 prop.] oratio E 8 Aristot., De sophist. elenchis, cap. 4 (166a 14-20). lin. 84-85.

OCKHAM, SUMMA LOGICAE

4

Cf. infra, cap. 4,

48

754

pa&s n i - 4 c a p . 2

talis dicrio aequivoca semper de virtute sermonis est distinguenda, eo quod potest accipi sic vel sic, et hoc sive sit in uno sensu vera et in alio sensu falsa, sive in utroque sensu falsa sive in utroque vera. Tamen aliquando disputantes possunt illos terminos arctare ad certum sensum vel ad certam significationem, et tunc non est distinguenda. Potest autem hoc fieri vel per consuetudinem vel per certam ordinationem inter eos. Potest etiam hoc fieri per additionem ahcuius; sicut si opponens dicat: volo quod quandocumque addo huic dictioni 'canis' a, quod stet praecise pro animah latrabili. Tunc si opponens proponat istam propositionem 'omnis canis a est latrabihs', non est distinguenda; si autem proponat istam 'omnis canis est latrabihs', est distinguenda. Potest etiam fieri sine additione tah; sicut si opponens dicat sic: volo in tota ista disputatione accipere hoc nomen 'canis' praecise pro animali latrabih. Tunc quandocumque in ista disputatione proponatur propositio in qua ponitur haec dictio 'canis', non est distinguenda. Et si q u a e r a t u r an tahs propositio distinguenda sit vera vel falsa, d i c e n d u m est quod vocando Verum' omne illud quod est signum subordinatum verae propositionis in mente, tahs propositio distinguenda est; si habeat unum sensum verum et ahum falsimi ipsa est tam vera quam falsa, quia sibi correspondet tam vera propositio quam falsa in mente. Vocando autem Verum' illud cui correspondet praecise una propositio in mente vera et non falsa, sic accipiendo hoc vocabulum tahs propositio nec est vera nec falsa. Et ideo quod a l i q u a n d o d i x i 5 quod eadem propositio est vera et falsa, necessaria «t impossibihs, et a l i q u a n d o quod eadem propositio non est vera et felsa, aequivoce accepi Verum' et

65

70

75

ao

85

65 scnsu1 om. AA^BF sive1] vel E, sit add. CFV4 || utroque 1 ] sensu add. IV4 ;J vera] cum add. CV 4 , et add. I 66 illos tcrminos] illum tcrminum A, se ipsos A^BIK, tales terminos Gem. 67 est] illa propositio add. A 68 vel1 om. AB : per 1 ] secundum A^BIK, alicuius add. ACV 4 ;; cons.] consilium A j| per 1 ] secundum BK 69 etiam] autem AAXBK 71-72 prop. om. AXBEI 72 latr. ] tunc add. mg. B j autem om. AU 73 latr.] haec add. CV 4 , illa add. E, tunc add. F |j etiam] autem ABCV 4 74 fieri] hoc add. AB 76 quand.] quantumcumque FOm. 77 haec dictio] iste terminus A, om. IK ij non] nulla talis E 78 an] si add. A 1 ;, prop.] sic add. A 1 79 est1 om. CEFI j, omne] esse AI 80 signum om. AV 4 ; propositionis] propositioni E 81 falsum] sensum add. B, vel add. E jj ipsa] et ACFV4, propositio K, sic add. F 82 quia] scilicet add. E 83 falsa] propositio add. BF j! mente] ideo tahs propositio est distingucnda add. E ; corr.] propric et add. E 85 talis] ista A |j nec1] non AXBFK j| nec 1 ] neque A*If om. B 88 et 1 ] nec C 5

Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 8 (ed. St. Bonaventure,

N . Y . , II, 288), ubi nota additionem lin. 9 - 1 1 ; Expositio libri Periherm. Aristot., I, c.

6, ad textum: Una autem affirmatio est (ed. cit.); supra, Parte II, c. 1, lin. 206-10.

Db FALLACiiS IN DICTIONB

755

in uno loco et in alio. Quam aequivocationem tunc intellexi, quamvis 90 non expresserim, sicut nec aliqui scribentes semper exprimunt aequivocationes quas advertunt in dictis suis. Penes istum primum modum peccant talia argumenta 'omnis canis est animal; caeleste sidus est canis; igitur caeleste sidus est animaT, nam tam maior quam minor est distinguenda, eo quod li canis in utraque 95 potest stare pro animali latrabili, et tunc valet syllogismus, sed minor est falsa, ista scilicet 'caeleste sidus est canis'. Vel potest stare tam in maiore quam in minore pro caelesti sidere, et tunc etiam valet syllogismus, sed maior est falsa, ista scilicet 'omnis canis est animaT, quia timc denotatur quod caeleste sidus est animal. Vel potest 'canis' in maiore stare 100 pro animali latrabili et in minore pro caelesti sidere, et tirnc non valet syllogismus sed est fallacia aequivocationis, quia 'canis' aequivoce accipitur in maiore et in minore. Similiter talis consequentia peccat secundum fallaciam aequivocationis 'omnis canis est animal, ergo caeleste sidus est animal', nam illud 105 antecedens 'omnis canis est animar est distinguendum, eo quod 'canis' potest stare pro animali latrabili; et tunc non valet consequentia, quia tunc arguitur a termino stante pro uno significato ad eundem terminum stantem pro alio significato quam pro illo pro quo stat in antecedente, sicut manifeste patet. Si autem li canis stet pro caelesti sidere in anteceiio dente, tunc est consequentia bona, quia arguitur a termino stante pro uno significato ad illud idem significatum, vel magis proprie loquendo ad eundem terminum stantem pro eodem significato; et ita tunc consequentia est bona, sed antecedens est falsum. Et iste modus respondendi vel consimilis debet servari in respondendo ad quodcumque argumenii5 tum in quo ponitur aliqua propositio distinguenda penes quamcumque fallaciam. Penes istum modum peccant tales paralogismi 'tantum aqua est in vase; color est in vase; igitur color est aqua', nam li in diversimode et aequivoce accipi potest: uno modo ut denotet aliquid esse in aliquo loco, 89 et] non add. IK ij Quam] tamen add. AXBI | intell.] adverti AXBIK 90 aliqui] aliquando E jj semper om. AXBE !! exprimunt om. AXB 92 primum om. BFI 95 anim.] cane E J| sed] et E 97 etiam om. FIK 98 ista om. ABV 4 98-99 scil. ... animal] quia tunc sequeretur quod sidus caeleste curreret E, om. F 98 quia] ct B tunc om. AAXI 100 ct1 om. CV 4 101 syllog.] con1 X sequentia E 102 in om. AA CEI 103 scc.] pcr A, pcnes CV 4 , contra E 108 illo om. AXBI |! pro 1 om. A J I 109-10 in antec. om. A^BIK 111 uno] suo AIK , ad... loquendo om. ACEFV4 112 eundcm om. A^BEIK ii tcrm.] syllogismum K ;; tunc om. A^BEIK 115 aliqua om. AE jj prop.] quae est add. E 116 fall.] figuram K 117 Penes] autem add. B peccant] etiam add. AEF 119 aliquo loco] rc aliqua E

756

PARS

iii—3 CAP.

10

sicut locatum dicitur esse in loco, et sic est maior vera; aliter accipitur 120 in minore, ut denotet aliquid esse in aliquo tamquam accidens in subiecto. Et sicut accidit aequivocatio propter hanc dictionem 'in', ita frequenter accidit aequivocatio propter alias dictiones syncategorematicas. Quando autem hoc contingat, scitur per usum et exercitium in diversis scientiis.

[CAP. 3 . D E SECUNDO MODO AEQUIVOCATIONIS]

Circa secundum modum aequivocationis est sciendum quod tunc est secundus modus aequivocationis quando eadem dictio primo et principaliter imponitur ad significandum vel consignificandum ahquid vel ahqua, et secundario propter ahquam attributionem alterius rei ad primum significatum imponitur ad significandum ahud vel aha, ita quod in ahquibus propositionibus utimur illo vocabulo aliter quam primo erat institutum, et non in omnibus. Sicut est de isto nomine 'homo', quod primo erat impositum ad significandum animalia rationaha et secundo propter simihtudinem statuae ad hominem utimur hoc nomine 'homo' pro statua in ahquibus propositionibus, sicut in tahbus 'homo depingitur', 'homo est aureus vel argenteus', quando statua fit ex auro vel argento. In multis autem aliis propositionibus non utimur illo vocabulo pro tah secundario significato; sicut in tahbus propositionibus 'homo currit', 'homo est animal' et consimihbus non utimur hoc nomine 'homo' nisi pro primario significato et non pro secundario significato. Ex hoc oritur una regula tahs, quod numquam est propositio distinguenda penes secundum modum aequivocationis nisi quando illud vocabulum quod potest sic aequivoce accipi comparptur ahcui verificabih de secundario significato vel pro ahquo consimili. Et ideo ista est distinguenda 'homo depingitur' et non ista 'homo currit' nec ista 'homo 120 dic. esse] est AAXBK, om. I vera] aliquando autem add. A, et add. E 121 in1... aliquid om. A j| minore] ista B '! ut] scilicet add. E ut den. om. CV 4 aliquo] loco A, alio E !i tamquam] sicut AXBK, ut E i; subi.] ct sic est minus vera add. B 122 sicut] sic AA^CFV4, sed corr. F i| propter] inter A1, penes B, frequenter per I 123 propter] penes B li alias] istas K CAP. 3. - 4 vel cons. om. ABCV 4 7 illo] hoc E aliter quam] pro illo quo E 9 imp.] institutum E ! sign.] omnia add. B 11 aliq.] pluribus E 12 fit] fiierit CV 4 14 prop.] homo currit add. I 15 currit] est albus AXBI et] sic de add. E !' cons.] ibi add. A, ubi add. F !| non om. B 15-17 non... sign.] sed tantum pro primario significato E 16 homo om. A^BI |j prim.] suo add. A ! et om. CV 4 16-17 sign. om. BFIK 20 accipi] sumi AXB 21 sec.] necessario B, vel pro secundario add. E j pro] primario (secundario I) significato vel add. A 1 ! 22 et] sed AXBEIK

5

10

15

20

DB FALLACiiS IN

25

30

35

40

45

50

DICTIONb

757

est animaT, et sic de aliis. Et huius ratio est quia semper terminus, ubicumque ponatur, potest stare pro suo primario significato, scd non potest semper stare pro suo secundario significato, sed tantum in propositione ubi comparatur ahcui verificabih de suo secundario significato. Et ideo tantum tahs propositio est distinguenda penes secundum modum aequivocationis. Et si q u a e r a t u r causa et ratio huius, d i c e n d u m est quod principahs ratio istius est voluntas utentium, et ideo si placeret utentibus, posset utraque distingui, hoc tamen usus non habet. Penes istum modum peccant tales discursus 'quidquid currit, habet pedes; aqua currit; igitur aqua habet pedes'; 'omnis homo est animal rationale; ista imago est homo; igitur ista imago est animal rarionale'; 'petra erat Christus, igitur ahquod irrationale erat Christus' et huiusmodi. Et simihter non sequitur 'omne sanum est animal; urina est sana; igitur urina est animal', 'diaeta est sana, igitur diaeta est corpus animatum', et sic de multis tahbus. Et universahter quando aliqua dictio potest sumi metaphorice et transumptive, potest causare fallaciam aequivocationis. Sicut in tahbus 'subiectum scientiae est materia scientiae, igitur scientia componitur ex materia et forma'; nam antecedens istius consequentiae est distinguendum ex eo quod hoc nomen 'materia' potest accipi proprie, et sic est falsa 'subiectum scientiae est materia scientiae,; vel potest accipi metaphorice et improprie, et sic non valet consequentia. Simihter est hic 'figura est forma aeris, igitur aes et figura distinguuntur reahter'; nam Torma' potest accipi proprie, et sic est antecedens falsum, vel potest accipi improprie, et sic consequentia non valet. Simihter est hic 'statua componitur ex aere et figura, igitur aes et figura distinguuntur reahter'; nam 'componi' potest accipi proprie, et sic est antecedens falsum, vel metaphorice et improprie, et sic consequentia non valet. Et sicut est de istis, ita est de innumerabilibus aliis, quia vix est ahqua dictio, 23 aliis] singulis E ! terminus] communis add. CEV4 26 alicui] suo F verif.] sibi simili E, verisimili I , de ... sign.] scilicet primario significato suo E 27 sec.] tertium B 29 est om. AAXBE 30 ratio] ct causa add. E ;; istius] huius F, om. ACEV4 32 istum] secundum add. E .; disc.] et consequentiae add. A^BIK 33 pedes1] sed add. A 1 aqua1 ] Secana A aqua 1 ] Secana A, om. BF 33-34 animal rat.] rationalis ACV 4 , et mortale add. I 34 ista1] haec CV 4 , om. AEF :; igitur... rat. a ] ergo etc. E, etc. V4 . ista1 om. ACF ; ista imago 1 om. K animal om. AC rat.*] rationalis A, et mortale add. I 35 aliquod om. CV 4 35-36 et huiusm. om. CEI 36 Et om. AXBI Et... animal om. E ,; omnc... animal om. BCFI 38 multis] aliis add. B l talibus] similibus A, aliis F . univ.] ideo CV 4 39 trans.] translative AA J B caus.] talem add. E 42 ex om. ABEI .; hoc nomen] subiectum A 43 est1] haec add. EF 44 et 1 ] vel F 45 est hic] ista E 46 forma] figura I, compositum K 47 potest accipi] motaphorice et BK ;j non valet] non est bona AXE, est bona I 51 innum.] multis E, multis add. B ; aliis om. AXIK

758

PARS

iii—3 CAP.

maxime multum usitata, quin aliquando accipiatur improprie et metaphorice. Et ideo summe necessarium est inspicienti dicta auctorum scire quando accipiunt vocabula proprie et quando improprie, quia ahter facihter decipitur. Et propter hoc scriptores veteres, quia tam profunditate scientiae quam splendore eloquentiae praepollebant, necesse fiiit eos propter ornatum eloquii per diversa vocabula et varias dictionum et orationum formas suam intentionem exprimere, ipsas voces frequenter a significatione propria ad impropriam transferendo. Cuius translationis et locutionis metaphoricae g r a m m a t i c i 1 diversas species in auctoribus usitatas txadunt, quarum aliquae fiunt quando dictio transfertur a significatione propria ad impropriam, et illae deserviunt secundo modo fallaciae aequivocationis; ahquae autem accidunt ex hoc quod una oratio transfertur a significatione propria ad impropriam, et illae deserviunt fallaciae amphiboliae, de quarum ahquibus est nunc breviter transcurrendum. Unde una translatio est quando nomen totius ponitur pro nomine partis vel e converso; sicut si dicatur 'hoc corpus est Sortes', demonstrando cadaver quod fuit pars Sortis. Aha est quando unum contrariorum ponitur pro rehquo. Aha quando ponitur causa pro causato vel e converso. Quandoque autem continens pro contento vel e converso. Et quandoque nomen inventoris pro nomine inventi vel e converso. Et quandoque nomen unius speciei pro nomine alterius speciei, ratione ahcuius proprietatis convenientis individuis utriusque speciei. Quandoque ponitur nomen materiati pro nomine materiae et e converso. Quandoque ponitur nomen temporis pro effectu temporis et e converso. Quandoque nomen antecedentis pro nomine consequentis et e converso. Et quandoque nomen efficientis pro nomine effectus et e converso. Et

10

55

60

65

70

75

52 maxime om. AE j; accip.] sumitur A — Cetera leguntur etiam in codice D 54 quando1 om. ACV 4 55 fac.] quis add. A^BEIK " dec.] deciperetur A, decipietur A, decipiuntur D, et est hic notandum quod tale aequivocum vocatur a Boethio aequivocum a consilio (v. lin. 97-95) add. I \\ Et... hoc] quia enim AXBIK, quia add. A ij quia] qui EGem., om. AA^BI 56-57 praep. ... eloquii mg. A, om.C 57 orn.] sermonis sive add. A1 • eloquii] eloquentiae AEV4 i diversa] cloquia et add. A !! vocabula] eloquia (J. lin.) A, eloquia CV 4 59 transl.] transumptionis E 62 illae] istae ACEV4 63 una] ahqua B 65 de om. ACV4 68 si] sic add. AD " dicatur] dicam A^BI i Sortes] Sortis A^BDEV4 69 pars] corpus B j! Alia] regula add. A 72 Et om. AXBEI ;! quand.] autem add. EI !| conv.] et add. CDE 73 Et om. A J BI i! quand.] ahquando AAXV4 74 specici] et add. DE 75 et] vel A*B 76 et] vel B |j conv.] et add. ADE 77 et e conv. om. AXE 78 Et1 om. (etiam infia) AXBI || et 1 ] vel C 7&-81 Et*... conv. om. E

Alexander de Villa Dei, Doctrinale, cap. XII, lin. 2497-2526 (ed. D. Reichling, Monumenta Germaniae Paedagogica, XII, Berlin 1893, 167ss.). 1

Db FALLACiiS IN

80

85

90

95

DICTIONb

759

quandoque nomen commune appropriatur uni. Quandoque ponitur nomen concretum pro abstracto et e converso. Et quandoque nomen passionis humanae attribuitur Deo et e converso. Et quandoque verbum unius temporis ponitur pro verbo alterius temporis. Et quandoque unus casus ponitur pro aho casu. Et quandoque proprietas unius partis attribuitur alteri parti seu nomini alterius partis. Quandoque singulare ponitur pro plurah et e converso. Et quandoque proprietas animahs attribuitur non animah et e converso. Et quandoque una propositio ponitur pro aha. Et quandoque dictio unius partis orationis ponitur pro dictione alterius partis orationis. Istis modis et multis aliis possunt dictiones a propria significatione transferri ad impropriam 2 , cuiusmodi translationis g r a m m a t i c i diversas docent species. Inter quas continentur istae: metaphora, synecdoche, metonymia, antonomasia, emphasis, catachresis, metalempsis, anthropopathos, onomatopoeia, phantasia, paralange et multae aliae, quarum notitiam in grammatica, quae omnibus scientiis subministrat, perfecte traditam omni volenti studere in hbris auctorum et in Scriptura sacra puto multum necessariam, sine qua frequenter accidet error, pervertendo intentionem scribentium. Et nota quod aequivocum tale, iuxta istum secundum modum, vocatur a B o e t h i o 8 aequivocum a consilio.

[CAP. 4 . D E TERTIO MODO AEQUIVOCATTONIS]

Circa tertium modum aequivocationis est primo sciendum quod tunc est tertius modus aequivocationis quando ahqua dictio non accipitur pro diversis significatis, sed ex hoc solum quod ahcui comparatur 5 quod non plus pertinet ad primarium significatum quam ad secundarium. Et iste modus non accidit ex hoc quod vox potest significare di80 nomen1 om. A^BDIK et 1 ] vel I 81 et 1 ] vel A 82 ponitur om. BE 83 ponitur om. ACV 4 ; pro] altero vel pro add. K 87 alia] et e converso add. AV4 89 aliis] modis add. C 90 cuiusm.] cuius CEIV4 91 cont.] connumerantur E istae om. CV4 92 catach.] aprochalempsis (!) add. B 93 phantasia om. ACV4 94 omnibus] aliis E 95 traditam] tradita est quam E 98-99 Et... cons. habuit prius (lin. 55) I 98 nota] est hic notandum AXBI iuxta... modum om. AXBIK 99 cons.] casu A 1 CAP. 4 . - 2 aequiv. om. AXBI 2

3 aequiv.] non E, om. CDV 4 ,; non] scmper add. K

Vide hic supra, notam 1.

8

Cf. Pars I, c. 13, nota 4.

760

PABS

ni-4

CAP.

7

versa, sicut condngit in duobus primis modis, sed ex hoc quod eadem vox potest supponere pro diversis. Et ideo pro isto modo dantur diversae regulae, quibus potest cognosci. Est autem una regula quod quando unum extremum propositionis 10 est nomen primae intentionis, sumptum sine signo universali et particulari, et ahud extremum est nomen secundae intenrionis, illa propositio est distinguenda penes tertium modum aequivocationis, eo quod nomen primae intentionis potest supponere simpliciter vel personaliter, et secimdum hoc potest accidere in argmnento fallacia aequivocationis. 15 Et secundum istum modum peccant talia sophismata 'attributa non sunt idem essentiae divinae; sapientia est attributum, et simiiiter iustitia est attributum; igitur sapientia et iustitia non sunt idem essentiae divinae\ Respondeo: ista propositio est distinguenda 'sapientia est attributum', eo quod 'sapientia' potest supponere simpliciter vel personahter. Si primo 20 modo, tunc est fallacia aequivocationis, quia in minore accipitur simphciter et in conclusione personahter, et per consequens aequivoce. Si supponat secundo modo, sic minor est falsa, quia tunc non denotatur quod ille conceptus qui attribuitur et concluditur de Deo sit attributum, sed quod illa res quam significat tahs conceptus est attributum. Quod 25 falsum est, quia non plus est illa res quae est sapientia divina attributum quam illa res quae est essentia divina. Et per consequens accipiendo terminos personaliter et significative non plus est haec vera 'sapientia est attributum, quam ista 'essentia est attributum'. Accipiendo tamen terminos simpliciter et pro intentionibus animae, est una vera et alia falsa. 30 Similiter accidit hic 'unum est passio entis; unum est idem realiter cum ente; igitur idem est passio sui ipsius'. Similiter hic 'rationale et homo sunt idem realiter; sed "rationale" est differentia et "homo" est species; igitur species et sua differentia sunt idem realiter'. Similiter hic 'homo et risibile sunt idem reahter; sed "risibile" est passio hominis et 35 7 hoc] co ACV 4 8 pro 1 ] dc ACV 4 10 rcg.] talis add. EIK 11 int.] non add. E ; sine] cum AE |; et] vel AAXE 12 nomen om. CV 4 12-13 prop.] oratio E 13 tertiiim] alium K 17-18 et... attrib. om. AA*CV4 18 et iust. om. ACV 4 . sunt] est AAXCV4 div.] et ita de iustitia add. ACV 4 19 Resp.] nam A^BEK ;, prop.] oratio E, om. A 1 20 sapientia] subiectum B, om. A 1 . simpl.] vel materialiter add. A 20-21 vel... modo] et I, om. AXBK 21 quia] tunc add. A J BI ;! min.] antccedenteE 22 et 1 ] ut E, tunc add. B 22-23 per... minor om. B Si... minor] vel potest sumi personaliter et timc A*IK 23 supponat om. A sic om. AE non om. A 23-30 non... falsa] denotatur quod illud quod significatur per sapientiam est attributum, quod falsum est, immo ille terminus est attributum A 24 attribuitur] Deo add. A*K sit] est AXI 25 talis conc. om. AJBIK ;; est] sit CD 26 div. om. A J E 30 et1 om. BC alia] altera A^BI 31 Sim.] idem add. A 32 ipsius] et add. DE 32-34 rationale... hic] Sortes et K, om. (hom.) A*B 34 realiter om. CDV 4 35 realiter om. ACDV 4

db fallaciis in dictionb

761

"homo" est subiectum; igitur passio et suum subiectum sunt idem realiter'. Responsio ad omnia ista patet: nam istae propositiones 'unum est passio entis', 'rationale est difFerentia hominis,, 'risibile est passio homi40 nis', 'homo est subiectum risibilis', non sunt verae nisi subiectis supponentibus simpliciter. Ahae autem praemissae non sunt verae nisi eisdem terminis acceptis personaliter. Et ideo manifestum est quod in illis est fallacia aequivocationis penes tertium modum. Simihter est hic 'homo et animal rationale sunt idem realiter; homo 45 et animal rationale differunt ratione; igitur ahqua quae differunt ratione sunt idem realiter'. Simihter est hic 'sapientia et essentia differunt ratione, quia sunt distincti conceptus; sapientia et essentia sunt idem reahter; igitur ahqua quae sunt idem reahter differunt ratione'. Simihter hic 'homo et animal rationale sunt idem realiter; homo et animal ratio50 nale sunt definitio et definitum; igitur definitio et definitum sunt idem realiter'. Similiter hic 'homo et animal sunt eadem res; homo est species, animal est genus; igitur genus et species sunt eadem res\ Unde in istis et in infinitis consimihbus aliquae propositiones non possunt esse verae nisi terminis sumptis simpliciter et ahae non possunt 55 esse verae nisi eisdem terminis sumptis personahter. Et ita patet quod si propositiones sunt verae, termini aequivoce accipiuntur, et per consequens nullam inferunt conclusionem. Aha regula est quod quando unum extremum propositionis est nomen primae impositionis et ahud extremum est nomen secundae im60 positionis, si nomen primae impositionis non sumatur cum signo universali vel particulari ista propositio est distinguenda, eo quod nomen primae impositionis potest accipi personahter vel materiahter. Sicut ista propositio est distinguenda 'homo est nomen', eo quod 'homo' potest accipi personaliter et significative, et sic est falsa, vel materiahter pro 65 ista voce, et sic est vera. Et sic solvuntur taha sophismata: 'Deus et deitas sunt idem realiter; 36 suum om. AA^BIK 38 Resp. ... patet] si autem istae propositiones realiter K, om. A J BI ; ista] argumenta E 39 rat. ... hominis om. AXBI 46 est om. A^BCI 49-50 idem... et 1 ] deiinitio homo est A 50 definitum 1 ] subiectum BCV 4 defmitum*] subiectum BCV 4 51 res] et A J B 52 res] realiter CV 4 53 in" om. ABCV 4 non om. K 54 aliae] aliquae ACV 4 55 essc] simpliciter add. CV 4 56 sunt] sint AAXDE tcrmini om. ACV 4 57 concl.] consequentiam K 58 est1] isu add. B propos. om. ACDEV4 59 impos. 1 ] sumptum sine signo add. A^BIK 60-61 si... partic. om. A^BIK 61 quod] illud add. A J I 62 primae] secun1 1 dae A 64 accipi] sumi C et ] id est DI sic] tunc E mat.] scilicet add. E 65 ista voce] isto conceptu A

762

PABS

ni-4

CAP.

et Deus et deitas sunt concretum et abstractum; igitur concretum et abstxatctum sunt idem realiter'. Responsio: ista est distinguenda 'Deus et deitas sunt concretum et abstractum', eo quod isti termini 'Deus' et 'deitas' possunt supponere materialiter, et sic est vera; et tunc aequivoce accipiuntur in maiore et in minore, et per consequens nullam inferunt conclusionem. Vel possunt supponere personaliter, et tunc est ista propositio falsa. Eodem modo fallit hoc argumentum 'homo et risibile sunt idem reahter; homo et risibile sunt convertibiha; igitur convertibilia sunt idem reahter'. Et eodem modo est solvendum. Aha regula potest dari quod quando nomen primae intentionis comparatur alicui nomini communi praecise intentionibus animae et nominibus secundae impositionis, illa propositio est distinguenda, eo quod illud nomen potest supponere simphciter vel personahter vel materialiter, sicut patet in ahquibus exemphs praeadductis. Et ista exempla adducta sunt tantum gratia exemph. Taha nomina, communia praecise intentionibus animae et nominibus secundae impositionis, sunt ista 'universale', 'commune', praedicabile', 'subicibile', 'nomen' et huiusmodi multa. Est etiam sciendum quod praecedentes regulae non tantum sunt intelligendae de nominibus sed etiam de omni parte orationis. Quarta regula est quod quando terminus communis supponit personahter et subicitur respectu verbi de praeterito, illa propositio est distinguenda, eo quod terminus subiectus potest supponere pro his quae sunt vel pro his quae fiierunt. Sicut haec est distinguenda 'aliquis puer fiiit senex', eo quod h puer potest supponere pro eo qui est puer, et tunc aequivalet isti 'aliquis, qui modo est puer, fuit senex'; vel potest supponere pro eo qui fiiit puer, et tunc est sensus 'aliquis, qui fiiit puer, fiiit senex'. Et per istam distinctionem solvuntur taha sophismata 'aliquod album fuit Sortes, igitur Sortes fiiit albus', quia si subiectum ante67 et 1 ] sed BE, om. DIV4 " et 1 ... et 1 ] est concretum et deitas E 68 Resp.] nam A^BDC 70 sed AXBI • tunc] sic E 71 in 1 om. A^BDI 72 cond.] consequentiam K Vel] et B, illi tcrmini add. E ; tunc] sic A 1 73 prop. om. AXE falsa] deitas, Deus et sunt concretum et abstractum add. E 75 Et... solv. om. AXBIK 76 Alia] Tertia AlBl 77 et] non add. I 80 praeadd.] primo adductis BK, antedictis C, praedictis E, productis I 81 exempli] et add. CEV4 82 sec.] intentionis vel add. K ' sec. impos. corr. alia manu in institutis ad placitum V 4 ista om. AXBIK 83 praed.] particulare K 85 etiam] autem A^BI 87 Quarta] Alia K 87-88 supp. ... et] supponens personaliter A^BEI 91 qui] quod ADEI 91-93 et... sensus] vel pro eo quod (qui C) fuit puer. Primo modo aequivalet isti... secundo modo aequivalet isti CDE 92 aliquis] omnis A 1 [\ modo] nunc A, om. E senex] et hoc est falsum add. A 93 est] iste add. A^BI ; est sensus] sequitur K, quod add. A ;; aliquis] ille A 94 senex] et haec est vera add. E 95 Sortes... Sortes] homo... homo A 1 || albus] album AE et 1 ]

7

75

80

85

90

95

db

fallaciis in

dictionb

763

cedentis stet pro his quae sunt, consequentia non valet; si pro his quae fiierunt, consequentia est bona. Quinta regula est quod quando terminus communis supponens personahter subicitur respectu verbi de futuro, illa propositio est distin100 guenda penes tertium modum aequivocationis, eo quod subiectum potest supponere pro his quae sunt vel pro his quae erunt. Sexta regula est quod quando terminus communis supponens personahter subicitur respectu verbi de possibih vel de contingenti, illa propositio est distinguenda, eo quod terminus subiectus potest stare pro 105 his quae sunt vel pro his quae possunt essc vel pro his quae contingunt esse. Aha regula est quod quando eadem dictio potest esse diversorum casuum, generum vel numerorum vel ahorum accidentium grammaticahum, illa propositio est distinguenda penes tertium modum aequivocationis. Sicut ista 'isti asini sunt episcopi', eo quod h episcopi potest uo esse nominativi casus vel genitivi. Verumtamen in tah paralogismo potest firequenter assignari primus modus aequivocationis; sed quando hoc habeat fieri et quando non, propter brevitatem omitto. Et est notandum quod iste tertius modus aequivocationis potest reperiri in propositione pure mentah, quamvis duo primi modi non haU5 beant locum nisi in signis ad placitum institutis. Unde ista propositio mentahs 'homo est species' distingui potest, eo quod subiectum potest supponere significative vel pro se ipso. Et sic de consimilibus est dicendum.

[CAP. 5 . D E FALLACIA AMPHIBOLIAE]

Post fallaciam aequivocationis sequitur fallacia amphibohae Circa quam primo sciendum est quod sicut fallacia aequivocationis accidit ex hoc quod aliqua dictio potest diversimode accipi, ita fallacia amphibohae s accidit ex hoc quod aliqua oratio potest diversimode accipi, absque hoc 96 stet] supponit E 98 Quinta] Alia C quod] quia V4, om. C 101 supp.] vel add. A 104 prop.] oratio E terminus om. AJBIK subi.] subiectum A^B, om. IK stare] supponere E, vel add. AD 105 possunt... quae1 om. E ; pro*... quae* om. BI esse1 om. AI 106 Alia] Septima K 107 casuum] vel add. A^BI, om. ACV 4 108 prop.] oratio E 109 eo quod] quia AB, om. CE .; li om. ACKV 4 110 genit.] casus add. AEI , paral.] syllogismo E 111 freq. om. ACV 4 112 propter brevit.] causa brevitatis A 113 Et... not.] Oportet autem scire A^BI, nota E ; aequiv. om. AXBI 117-18 cons. ... dic.] aliis E CAP. 5. -

1

Aristot., De sophist. elenchis, cap. 4 (166a 6-14).

764

PARS

iii—3 CAP.

10

quod aliqua dictio primo diversimode accipiatur; ita quod sicut dictio est multiplex, ita tota oratio est multiplex. Secundo sciendum est quod sicut aequivocationis sunt tres modi, ita amphiboliae sunt tres modi 2 . Primus modus est quando ahqua oratio aeque primo et aeque proprie per se posita potest habere multos sensus. 10 Quando autem hoc contingit, pro diversis casibus sunt diversae regulae dandae. Potest autem una regula esse tahs: quando ahqua nomina eiusdem casus praecedit verbum quod potest regere utrumque casum et inter illa ponitur ahquod ahud verbum infmitivi modi, illa oratio est ambigua 15 et potest habere diversos sensus. Sicut accidit hic 'audio Graecos vicisse Romanos'; nam unus sensus est iste 'audio quod Romani vicerunt Graecos', et ahus sensus est iste 'audio quod Graeci vicerunt Romanos'. Et ideo quando una dictio potest esse unius casus vel alterius, non est amphiboha, sicut dicunt a 1 i q u i 8 , sed aequivocatio. Sed in tah casu 20 quando in omni sensu est eiusdem casus, est amphiboha, sicut est in exemplo proposito. Alia regula est quod oratio in qua ponitur ablativus casus absolutus est multiplex secundum amphiboham, quia tahs propositio potest aequivalere condicionali, temporah vel causah. Sicut ista est distinguenda 'nullo 25 currente crescunt tibi cornua fronte'; unus sensus est iste: si nullus currit, crescunt tibi cornua fronte; alius sensus est iste: quia nullus currit, crescunt tibi cornua fronte; tertius sensus est iste: dum nullus currit, crescunt tibi cornua fronte. Et quihbet istorum est falsus. Similiter ista est distinguenda 'nullo homine exsistente homo non est animal'; unus sensus 30 est iste: si nullus homo exsistit, homo non est ammal. Et iste sensus est 6 primo... accip.] potest... accipi E ii sicut] tota add. E 7 est1] in aequivocatione add. BGem. est1] in amphibolia add. BGem. 8 est om. A^BCEI ; ita] ct add. A, etiam add. E 9 sunt... modi om. AEI |! modus om. AXBE ;j oratio] dictio I 10 proprie] et add. B multos] plures E 13 Potest... esse] Una est E 14 praec.] praecedunt A1, aliquod add. B 16 accidit om. AA^BEEK 17 iste om. ACDEV4 18 et] om. A^BCI ; sensus om. AXEI 21 quando] dictio add. E 22prop.] praedicatio ACV 4 24 prop.] oratio E 24-25 aeq.] aequipollere E 25 vel] et A1 ista] haec ACV 4 26 coraua] in add. (etiam infra) EGem. currit] non add. A 28 sensus om. AA^BI 29 quil falsus] quaelibet illanim est falsa E istorum] sensus AXBI ;; ista] haec ACV 4 30 non om. A 31 homo* non] nullus homo (etiam infra) E 2 Aristot., ibidem (166a 14-23). 8 Petrus Hispanus, Tractatus seu Summulae Logicales, tr. VII § 48: "Quod autem deceptio ex diversitate casus faciat amphiboliam, et non equivocationem, patet, quia casus datus est dictioni ad hoc ut una dictio ordinetur cum alia dictione. Ergo deceptio ex diversitate casus est deceptio ordinationis dictionis ad dictionem; ergo orationis; non ergo equivocationis" (ed. L. M. De Rijk, p. 108).

DB FALLACiiS IN DICTIONB

35

40

45

50

55

765

verus. Alius sensus est iste: quia nullus homo exsistit, homo non est animal. Et iste sensus est falsus. Tertius sensus est iste: dum nullus homo exsistit, homo non est animal. Qui similiter est falsus. Notandum quod eadem regula est quando ponitur gerundivum cum ahqua propositione, sicut est hic: neutrum oculum habendo potes videre. Ista enim habet istos sensus: si neutrum oculum habes, potes videre; quia neutrum oculum habes, potes videre; dum neutrum oculum habes, potes videre. Ahus sensus posset esse iste 'quamvis nullum oculum haberes, posses videre\ hoc est dictu, istae duae stant simul 'nullum oculum habes' et 'tu vides'. Ex isto patet quod tales consequentiae non valent 'isto currente non crescunt tibi cornua fronte, illo currente non crescunt tibi cornua fronte, et sic de singulis, ergo nullo currente crescunt tibi comua fronte'; 'istum oculum non habendo potes videre, illum oculum non habendo potes videre, igitur neutrum oculum habendo potes videre', quia sicut hypotheticae non possunt sic induci, ita tales aequivalentes hypotheticis non possunt sic induci. Unde sicut non sequitur *si iste homo currit, non crescunt tibi cornua fironte, si ille homo currit non crescunt tibi comua fronte, et sic de singuhs, igitur si nullus homo currit, crescunt tibi cornua fronte', sic non sequitur 'isto currente non crescunt tibi cornua fronte, et illo currente non crescunt etc., et sic de singuhs, igitur nullo currente crescunt etc.\ Et eodem modo de consimihbus est dicendum. Alia regula est: quando dictum exclusivae accipitur cum modo, illa propositio est distinguenda, eo quod potest denotare modum verificari de tota exclusiva vel potest denotare modum illum verificari de prae32 vems] unus BI 33 Tertius] Alius AXIK • sensus om. AXDI j| iste om. BCE 35 Not. quod] Et nota quod D, om. AXIK eadem] alia A^B 36 est om. A^BEIK ;i hic] istum A^I, ista BK i; habendo] habens B, tu add. E ; potes] potcst B 37 Ista om. A J BI i| enim om. AA J BI [i istos] duos A i sensus] primus est add. A 37-38 videre] secundus add. A 38 videre] et tertius add. A 39 posset esse] est E nullum] neutrum BE 40 haberes, posses] habes, tu potes E 44 ct om. AA J BI sing.] consimilibus B, aliis E tibi... fronte om. CDEV4 1 1 45 potes ] tu add. (etiam injra) A i! videre] et add. AE i; illum] secundum add. CV 4 46 neutrum] nullum E 47-48 ita... induci om. (hom.) BCK 48 sic om. DIV4 j sicut om. CV 4 i; homo] non CV 4 , sed del. V 4 , non add. A1, om. A 49-50 si... fronte om. BC 49-53 non... etc.] etc., ergo si nullus homo currit (crescunt tibi add. Gem.) etc.; sic (sicut Gem.) non sequitur: isto non currente crescunt tibi cornua in fronte et isto non currente et sic de singulis, ergo nullo currente etc. EGem. 49 homo] non add. A1, om. A 49-50 crcscunt... singulis] etc. V 4 \\ tibi... 1 fronte] etc. A 1; tibi... singulis] etc. D 50-52 si... etc. om. C 50-51 tibi... fronte] etc. A j cornua fronte] etc. A 1 51 fronte] etc. DV 4 51-52 sic... etc. om. A^BEK 51 isto] nullo V 4 52 et1... etc. om. DV 4 etc.] crescunt tibi cornua in frontc Gem. i; et 1 ... sing. om. A || et 1 ... igitur] ita nec tales inferunt istam AXB 52-53 nullo currente om. V4 53 crescimt om. AXBD Et om. ACV 4 54Alia] Tertia BI 55 prop.] oratio E ;, modum] istum add. A

766

PABS

ni-4

CAP.

7

iacente exclusivae et de nullo alio. In primo sensu dictio exclusiva deservit primo subiecto praeiacentis, in secundo sensu facit exclusionem circa totam praeiacentem. Sicut ista est distinguenda secundum amphiboliam 'tantum hominem esse Sortem est verum'; in primo sensu de- » notatur quod haec sit vera 'tantum homo est Sortes', et iste sensus est verus. Et ita patet quod haec dictio 'tantum' exercet exclusionem circa hoc subiectum 'homo'. In secundo sensu denotatur quod tantum ista propositio sit vera 'homo est Sortes', et ita exercet exclusionem circa istam propositionem 'homo est Sortes', et denotatur quod haec propo- 65 sitio sit vera et nulla aha. Quarta regula est quod quando accipitur modus cum dicto, illa propositio est distinguenda, eo quod potest denotari modus competere toti propositioni cuius est dictum, vel propositioni de inesse in qua supponit pronomen demonstrativum vel nomen proprium ahcuius pro quo 70 supponit subiectum respectu eiusdem praedicati mediante hoc verbo 'est' de praesenti. Sicut ista est distinguenda secundum amphiboham 'contingit tacentem loqui'; unus sensus est iste 'haec est contingens: tacens loquitur', et iste sensus est falsus. Ahus sensus est iste 'aliqua talis 75 est contingens: iste loquitur', demonstrando ahquem qui tacet. Intelligendum est quod tales propositiones de quibus dantur duae regulae immediate praecedentes, communiter distinguuntur secundum compositionem et divisionem, qua distinctione frequenter u s u s s u m loquendo de eis4. Cum hoc tamen stat quod possint distingui secundum amphiboham. Et mihi videtur quod facihus est distinguere eas secundum 80 amphiboliam quam secundum compositionem et divisionem, quia a multis non potest videri quomodo in tahbus propter solam punctuationem diversam, retentis eisdem dictionibus et eodem ordine, diversi sensus causantur. Sed si tales orationes distinguuntur secundum amphiboham, facihter sensus deprehenduntur, servata arte B o e t h i i in 85 libro Divisionum 5 in assignatione orationum ambiguarum, quia tahs 57 exclusivae om. DE ,i exclusiva] primo add. CDV 4 59 sec.] pcnes B 62 Et... patet] In secundo E 63 hoc... homo om. E 64 ita] dictio exclusiva add. D !l circa] totam add. DEI 66 vera] homo est Sortes add. B 67 est] haec add. AV\ ista add. E 68 prop.] oratio E i| potest... modus] denotatur quod modus potest A1 , den.] denotare AE modus] modum AEI 70 pro] illo pro add. E 71 hoc om. AXBIK 72 cst1 om. AXBIK 74 sensus*"1 om. BI 75 dem.] denotando CV 4 j; qui] nunc add. A^BK, non add. I 82 potest] facihter add. B j; quom.] an B 84 caus.] correspondent E

Supra, Parte II, cap. 9, 24 et 37. 890 C). 4

5

Boethius, Liber de divisione (PL 64,

Db FALLACIiS IN

DICTIONb

767

assignatio facienda est aut per adiectionem aut per diminutionem aut per divisionem aut per aliquam transmutationem. Et iste modus servandus est in talibus propositionibus, ut proposita ista oratione ambigua 90 'album esse nigrum est possibile', determinantur sic sensus 'haec est possibilis: album est nigrum', 'album potest esse nigrum\ Et ita patet quod tales orationes sive distinguantur secundum compositionem et divisionem sive secundum amphiboHam, sensus non variantur. Secundo sciendum est quod duae praedictae regulae non tantum 95 sunt intelhgendae de quatuor modis famosis, sed etiam intelligendae sunt de omnibus modis. Unde omnes tales sunt distinguendae omnem hominem esse animal est scitum a te'; 'album aedificare est per se verum'; omnem triangulum habere tres etc. est demonstrabile', et ita de aliis. 100 Tertio est sciendum quod ultima regula non tantum intelhgenda est quando ponitur modus cum dicto propositionis, sed etiam locum habet quando coniungitur modus cum propositione mediante ahquo verbo et hac dictione 'quod'. Unde omnes tales sunt praedicto modo distinguendae 'scio quod omnis homo est animaT, 'possibile est quod 105 album sit nigrum', et huiusmodi, puta tales 'quod quihbet homo sit Sortes, est possibile', 'quod nullum album sit homo, est necessarium. Nam prolata tah propositione possibile est quod album sit nigrum,> potest unus apprehendere talem sensum 'haec propositio est possibihs: album est nigrum\ ahus autem potest intelligere talem sensum 'pos110 sibile est quod ahquid, quod modo est album, fiat postea nigrum\ Et ita tales propositiones simt distinguendae. Et quia tales sensus diversi possunt haberi sine diversitate punctuationis, ideo est ibi amphiboha, non obstante quod esset ibi compositio et divisio. Quarto notandum est quod ad istum modum habet reduci distincU5 tio istius propositionis 'quicumque dicit te esse animal, dicit verum', ut unus sensus sit iste: quicumque dicit hanc propositionem 'tu est animaT, 87 aut1 om. A^BE , adi.] additioncm ACEV4G*m. ,i aut 1 ] vcl E 88 div. ... pcr 1 om. ACIV4Gcm. 89 proposita] posita ACV 4 90 det.] determinatur ACEV 4 91 nigrum 1 ] vel add. A ;j ita om. AXB || quod] per CV 4 92 orat.] propositioncs A ,; sec.] pcr CV 4 93 sive] vel A ,| var.] variatur BI 94 est om. ACEV 4 95 quatuor] tribus AC ctiam om. AXBI 98 trcs] angulos add. AXDIK |j est] per se add. A, de sc add. A 1 ;, ita] sic A^BEDC 100 cst om. AAXBEI 103 quod] quia B 105 puta] sicut A^I, sunt B, sciendum est quod K : tales om. ACV 4 ;j puta tales] Scitur E 106 homo] et hoc E 107 prop.] orationc A^BIK 108-09 hacc... scnsum om. CV 4 108-10 hacc... nigrum] possibilc est quod aliquid quod modo est album, fiat postea nigrum; et alius AE, deinde quod hacc cst possibilis: album est nigrum A, deinde potest apprehcndere: possibilc est quod illud quod modo est album sit modo (!) nigrum E 112 amph.] et add. AXB, etiam add. IK 113 et] vel E 114 est om. AXBDEI H habet] debct CV 4

768

PARSiii—3CAP.

10

dicit verum. Et iste sensus est verus. Alius sensus est iste: quicumque dicit aliquam propositionem ex qua sequitur quod tu es animal, dicit verum. Et iste sensus est falsus, quia omnes tales propositiones 'tu es asinus', 'tu es bos', 4tu es capra' et consimiles, inferunt istam 'tu es ani- 120 maT, et tamen non quicumque dicit eas, dicit verum. Et si q u a e r a t u r quare tales propositiones sunt distinguendae, de quibus dantur praedictae regulae, d i c e n d u m est quod sicut non potest dari ratio quare aliqua dictio est aequivoca nisi voluntas utentium, ita non potest dari aliqua ratio quare oratio est aequivoca nisi 125 voluntas utentium. Et ideo quia diversi ex tali oratione prolata diversos sensus tales concipiunt, ideo talis oratio est distinguenda secundum amphiboliam, secundum doctrinam B o e t h i i, in libro Divisionum8, dicentis: In ambiguis uterque auditor rationabiliter se ipsum intellexisse arbitratur, ut cum dicit quis 'audio Graecos vicisse Romanos', unus potest 130 intelligere quod Graeci Romanos vicerunt, alius e converso. Ita est de tahbus propositionibus, quod prolata hac propositione 'scio quod omnis homo est animaT, unus potest intelligere quod 'scio istam propositionem: omnis homo est animar, ahus potest intelhgere 'scio de quohbet homine quod ipse est animaT. 135 Quinta regula est 7 : quando haec coniunctio 'vel' ponitur inter duos vel plures terminos, illa est distinguenda, eo quod potest esse disiunctiva, et tunc disiungit inter propositiones, vel potest esse de disiuncto extremo, et tunc disiungit inter terminos, et est categorica. Unde ista 'omnis homo est sanus vel aeger' est isto modo distinguenda, quia unus sensus est iste 140 'omnis homo est sanus vel omnis homo est aeger', qui est falsus; ahus 118 quod om. ABCV 4 120 tu cs capra om. AXB 121 cas] istas ACV 4 124 volun1 4 tas] institucntium vel add. A 125 aliqua om. BCV , ratio om. CV 4 quarc] aliqua add. CV 4 |j acq.] ambigua (rectius) E, dividcnda NO 127 tales om. AE j; conc.] colligimt I 129 uterque] utraque Boeth. |! auditor] auctorum B, auditorum CDV4 se ipsum AXK Boeth., se A, om. BCDEIV4 130 quis] aliquis A J BE Rom.] vel Troianos add. AXE 131 Rom.] Troianos AXD \\ alius e conv.] alius (alii A1, aut I) quod Troiani (Romani B, sivc Romani add. E) Graecos A^BDEIK 132 propositione] voce K 134 potest] per hoc add. D ;, potest intelligere] quod A^BIK ;; intell.] quod add. CV 4 136 est] quod add. AXBE ,| quand.] quandocumque E !! coni.] dictio K 137 illa] oratio add. A^BIK 139 et*] tunc add. E ; Undc ista] sicut haec est distinguenda A*BIK || homo] vel add. K 140 vel] omnis homo est add. I, cst add. K est1... dist. om. A^BIK 141 homo1] vel add. K |; qui... £dsus] quae est falsa A^CDIV4

Boethius, Liber de divisione: "In ambiguis enim uterque auditor rationabiliter seipsum intellexisse arbitratur, ut cum quis dicit, audio Graecos vicisse Troianos, unus putat quod Graeci Troianos vicerint, alius quod Troiani Graecos, et haec 7 De hac uterque dicentis ipsius sermonibus auditor intelligit" (PL 64, 889 C). et de quinque regulis quae sequuntur videsis supra, Parte II, c. 37. 8

db

fallaciis

in

dictionb

769

sensus est iste 'de quolibet homine dicitur hoc praedicatum: sanus vel aeger', qui verus est. Sexta regula est: quando haec coniunctio c et' ponitur inter duos terminos, illa propositio est distinguenda, eo quod potest esse copulativa vel de copulato extremo. Sicut haec est distinguenda 'isti sunt Sortes et Plato', demonstratis Sorte et Platone; unus sensus est iste 'isti sunt Sortes et isti sunt Plato', et iste sensus est falsus; ahus sensus est iste 'isti sunt isti homines', et iste sensus est verus. 150 Septima regida est: quando haec coniunctio 'si' ponitur inter duos terminos, illa propositio est distinguenda, eo quod potest esse condicionalis vel de condicionato extremo. Sicut haec est distinguenda omne animal, si est rationale, est homo'; unus sensus est iste 'si omne animal est rationale, omne animal est homo', et iste sensus est verus. Alius 155 sensus est iste: de quocumque dicitur hoc totum 'animal si est rationale', de eodem dicitur hoc praedicatum 'homo'; et iste sensus est falsus, nam de asino praedicatur hoc totum condicionatum 'animal, si est rationale', et tamen de asino non praedicatur 'homo'. Et per hoc possunt solvi taha sophismata 'omne verum, si est necessarium, est verum; te esse 1 6 0 asinum est verum, si est necessarium; igitur te esse asinum est verum', quia maior est distinguenda, eo quod potest esse condicionalis, et tunc est vera, sed discursus non valet, quia ex tah condicionah et tah categorica non sequitur conclusio categorica. Vel potest esse maior de condicionato subiecto, et tunc est consequentia bona, sed tunc maior est falsa. 165 Octava regula est quod quando haec coniunctio 'quia' ponitur inter duos terminos, illa est distinguenda, eo quod potest esse causahs vel de causah extremo.

170

Nona regula est quod quando ahquod adverbium temporale ponitur inter duos terminos, illa oratio est distinguenda, eo quod potest esse temporahs vel de temporah extremo. Decima regula est quod quando ahquod adverbium locale ponitur 143 qui verus] quae vera CDV 4 147 Sorte et Plat.] duobus C 148 iste1] hic A^IK, qui B sensus1 om. AXI ; iste1 om. BE 149 homines] Sortcs et Plato add. K t; iste sensus] hic A*BIK 150 Septima] Alia ACV 4 , est] quod add. BK • coni.] dictio I 151 prop. om. AXE 154 sensus om. AH 155 iste] quod add. A 156 hoc] illud A^BDI, istud E et iste] qui A1, ct hic BI 157 de] hoc add. C ,i praed.] dicitur A 158 pcr... solvi] sic solvuntur AXBIK 159 soph.] argumenta E 161 et tunc] vel de condicionato cxtremo. Primo modo A 162 et] ex add. CV 4 163 seq.] talis add. IK 164 tunc om. AAXIK ;j maior] manifeste B 165 quod om. AXDEI 166 duos] diversos V4, diversos add. C illa] alia et add. propositio I, oratio add. K 168 quod] ista B, om. AXI 169 term.] ita est etiam add. D ; oratio] propositio (etiam infia) E, om. B \\ est om. D 171 quod om. BEI

OCKHAM, SUMMA LOGICAB

49

770

p a r s iii—4 c a p . 5

inter duos terminos, illa oratio est distinguenda secundum ampliiboliam, eo quod potest esse localis vel de locali extremo. Sciendum est quod orationes de quibus dantur sex ultimae regulae a m u l t i s 8 ponuntur esse distinguendae secundum compositionem et 175 divisionem; et sive dictum eorum sit verum sive falsum, non obstat quin sint distinguendae secundum amphiboliam. Et quidquid sit de illo dicto, dico quod distinctio ilhrum secundum amphiboliam est manifestior quam distinctio secundum compositionem et divisionem, quia difficile vel impossibile est in tahbus concipere diversos sensus propter iso solam diversam punctuationem earundem dictionum sub eodem ordine prolatarum. Secundo sciendum est pro isto modo amphiboliae et pro sequentibus quod in assignando diversos sensus ahcuius orationis multiplicis secundum amphiboliam, non debcnt assignari illi sensus sub eisdem dic- i85 tionibus sed sub diversis, et hoc vel per additionem vel per diminutionem aut per divisionem aut per transmutationem, sicut docet B o e t h i u s in hbro Divisionum 9. Per additionem, ut cum dicitur 'audio Troianos vicisse Graecos' sensus potest sic assignari per additionem 'audio Troianos vicisse, Graecos vinci'; 'audio Troianos vinci, Graecos vicisse'. Per 190 diminutionem sic 'audio Graecos vicisse'. Per divisionem sic ut 'Graeci vicerunt, Troiani victi sunt'. Per transmutationem sic 'audio quod Graeci vicerunt Troianos* vel 4audio quod Troiani vicerunt Graecos'. Et sicut sensus istius propositioiiis multiphcis 'audio Graecos vicisse Troianos' possunt diversis modis praedictis assignari, ita aliae orationes multiplices 195 secundum amphiboliam possunt omnibus praedictis modis vel aliquibus illorum assignari. Et ideo non semper eiusdem orationis multiplicis ambiguae sensus sub eisdem verbis assignantur, quamvis diversae assignationes idem significent. Hoc addidi de B o e t h i o propter aliquas c a v i l l a t i o n e s 2 o o 173 esse] vel add. A 174 quod] illae add. A 175 esse mg. V*, om. AB 176 et] sed A, om. B , sive] vel B 178 dico] tamen add. AXI 180 in] de AXBIK 181 ear.] diversarum K 183 Sec.] Ideo E ; est] quod BI, quod add. K 186 add.] adiectionem BD vel] et B, aut I • per1 om. AV 4 187 div. aut 1 om. ACV 4 trans.] transpositionem E 188 add.] adiectionem BDK 189 sic om. A J B | per add. om. AXB 189-90 Troianos... vicisse] quod Graeci vicenmt Romanos A 191 dim.] additionem CV 4 , std corr. V4, vero add. E ,i Graecos] Troianos E i! div.] diminutionem CV 4 j; sic1 om. AE 194 istius] talis I || Troianos] Romanos A l BV 4 , sed corr. V4 196 aliquibus] aliquo ACV 4 198 quamvis] licet CV 4

Cf. Petrus Hispanus, Tractatus seu Summulae Logicales, tr. VII, § 75 (ed. L. M. 9 Cf. supra, nota 5. De Rijk, p. 126). 8

Db FALLACIIS IN

DICTIONb

771

quae possunt fieri contra aliqua dicta hic et contra ahqua quae dixi in diversis opusculis. Praeter istas etiani decem regulas possent dari ahae multae deservientes primo modo amphibohae, de quibus propter brevitatem per205 transeo.

[CAP. 6 . D E SECUNDO MODO AMPHIBOLLAE]

5

io

i5

20

Circa secundum m o d u m amphibohae est sciendum quod tunc est ahqua oratio multiplex penes secundum m o d u m amphibohae quando ahqua oratio proprie et ex sua primaria significatione seu impositione tantum uno modo accipitur, sed improprie et secundario potest aliter accipi et ahum sensum habere. Sicut ista oratio l u p u s est in fabula' primo et proprie significat quod fabula est de lupo, sed improprie et secundario significat quod inimicus accedit. Simihter ista oratio 'iste vendit oleum' primo et proprie significat quod iste vendit talem liquorem, sed improprie et secundario significat quod iste adulatur. Et ita frequenter una oratio ponitur pro aha, quae si acciperentur proprie, nullam haberent convenientiam nec quantum ad significationes dictionum nec quantum ad significationes totahum orationum. Et tahs sensus non contingit nisi ex usu loquentium, ponentium unam orarionem pro aha. Contingit autem iste modus, secundum opinionem Aristotehs frequenter in orationibus in quibus ponuntur nomina verbaha, quae secundum usum multorum loquentium non supponunt pro eisdem pro quibus supponunt participia vel abstracta formata a nominibus svncategorematicis et a pronominibus, adverbiis, participiis, coniunctionibus, praepositionibus, interiectionibus, pluribus dictionibus simul iunctis et in quibus ponuntur verba infinitivi modi loco nominis. Unde omnes tales propositiones in quibus ponuntur taha, possunt distingui eo quod possunt accipi uniformiter aliis orationibus compositis ex nominibus pure cate201 aliqua... aliqua] ea E 204 de quib.] quae C, quas K

203 etiam] autem E, om. A^BCI 204-05 pertr.] omitto K

multae] regulae ACV 4

CAP. 6 . - 2 est1 om. A^CDI 4 primaria] prima BDI, propria E 5 sec.] secundo modo E, secundaric I 9 proprie] principaliter I 10 sign. om. AXD 11 ponitur] accipitur A |j quae] quia B accip.] acciperetur AAXBEI , hab.] haberet AA^BEI 12 sign.] significationcm AA^CV4 13 orat.] dictionum K 16 in 1 ] omnibus add. AV4 || orat.] propositionibus A 19 et] vel A^BE, om. I 19^-20 coni. mg. A, om. CV 4 20 et om. ACEV4 21-22 prop.] orationes E

CAP. 6. -

1

Vide notam sequentem.

PARS IH-4 CAP. 6

772

gorematicis et verbis vel possunt accipi difformiter pro aliis orationibus non habentibus nomina consimiha. Et ita ista propositio 'calefactio est 25 in agente' potest distingui. Unus sensus est quod ahquid distinctum ab agente est in agente, ad modum quo per istam propositionem 'albedo est in albo' denotatur una res esse in alia, et sic est falsa 'calefactio est in agente'. Ahus sensus est iste 'agens calefit', ut ista propositio 'calefactio est in agente' ponatur loco istius 'agens calefit', et hoc falsum est; sed 30 sub tah sensu haec est concedenda 'calefactio est in calefacto'. Tamen ahter posset accipi ista propositio 'calefactio est in agente', ut ponatur pro ista 'calefaciens est agens', et tunc haec esset vera. Consimihter sunt tales propositiones distinguendae 'motus est in mobih'. Unus sensus est iste 'aliquid importatum per motum, de quo 35 verificatur motus, est in mobih sicut res distincta in re distincta,, et hoc falsum est secundum opinionem A r i s t o t e l i s 2 . AJius sensus est iste 'mobile movetur', et hic sensus est verus. Consimiliter haec est distinguenda 'creatio est in Deo\ Unus sensus est quo denotatur una res distincta esse in aha. Alius sensus est quod 40 'Deus creat'. Similiter ista est distinguenda 'totalitas Sortis est in Sorte'. Unus sensus est quod totahtas est una res exsistens in Sorte, ahus sensus est quod Sortes est quoddam totum. Simihter ista est distinguenda 'haecceitas Sortis est aliquid'. Unus 45 sensus est quod haecceitas, quae est res distincta ab aliis, est aliquid; ahus sensus est iste 'Sortes, qui est hic vel haec creatura vel hoc ens, est aliquid'. 24 diff.] uniformiter BK 25 prop.] oratio E 26 distingui] accipi duplicitcr K jj est] iste add. A 1 „ aliquid] unum est add. E 28 esse] quod... est ACV 4 , sic] illa add. E 29 istc om. A^BDEK ';! calefit] calcfkcit AA^CIKV4, sed corr. K, calcfecit B 30 calefit] calefkcit AA^CIV4, calefecit B || sed] quia A1, si I, om. C 31 calcfacto] calefactivo I 32 posset] potest CV 4 !! ista prop.] hoc B, hic I, om. E 33 pro ista] loco istius E , haec om. AI 34 prop. om. BE 35 iste om. CE imp.] importatur AA^CEV4 36 in a ... distincta1 om. CV 4 39 Cons.] Similiter AXBEI 40 est1] iste add. AV 4 quo] quod AE, quibus B j! dist. om. AXCIK ; esse] est ABEK • alia] et est falsus add. E est1] iste add. BEIK quod om. AXBEIK 41 creat.] et est verus add. E 42 Simil.] et K 43 total.] Sortis add. E 44 quod om. DI 45 ista] haec A X CV 4 , haecceitas] humanitas B, haectitas D, haecentitas (etiam infia) E 46 est1] una add. B, aliqua AXI 47 iste] quod add. A, om. E \\ hic] haec ABE

Cf. Aristot., Physica, III, c. 3, t. 18: "Et quod dubitatur etiam manifestum est, quod motus est in ipso mobili. Actus enim est huius et ab ipso motivo" (202a 13-14); Averroes, in hunc locum: "Necesse est enim ut motus sit eadem perfectio utriusque, scilicet motoris et moti, et non quod movere sit aliud a moveri omnibus modis, scilicet aliquod exsistens in essentia motoris, quemadmodum motus est in essentia moti" (ed. Iuntina, IV, 43v). 2

Db FALLACIIS IN

50

55

60

65

70

DICTIONb

773

Consiiniliter ista est distinguenda negatio est in re vel a parte rei\ Unus sensus est quod negatio est quid distinctum ab omnibus aliis et est quaedam res. Alius sensus est iste 'aliquid vere negatur ab alio', vel iste: per hoc quod una propositio negativa est vera, non ponitur ahquid esse in rerum natura, sicut per hoc quod haec est vera 'homo non est asinus', non sequitur quod homo sit nec quod asinus sit. Simihter ista potest distingui 'aditas est aliquid', ut unus sensus sit iste 'aditas, quae non est ahquid absolutum, est aliquid'; alius sensus est iste 'aliquid est ad aliquid\ Similiter ista potest distingui, si ahquis utatur tah propositione, 'aquoeitas est aliquid'. Unus sensus est quo denotatur esse exsistere vere praedicari de illo pro quo supponit haec dictio 'aquoeitas'; alius sensus est iste 'aliquid est, a quo est ahud\ Consimihter est de tahbus 'perseitas est aliquid'. Unus sensus est quo denotatur 'esse' praedicari de ahquo pro quo supponit hoc nomen 'perseitas'; alius sensus est quod ahqua propositio est per se. Simihter est de ista 'necessitas propositionis est ahquid\ Unus sensus est quod ahquid verificetur de illo pro quo supponit hoc nomen 'necessitas proposirionis'; ahus sensus est ista 'aliqua proposirio est necessaria\ Et consimihter est de omnibus tahbus. Tamen intelhgendum est quod secundum usum a u c t o r u m frequenter taha abstracta ponuntur pro concreris et e converso. Simihter, secundum opinionem a l i q u o r u m 8 ista est distinguenda 'Deus facit peccatum', eo quod potest accipi proprie, et tunc non plus denotatur nisi quod Deus facit ahquid quod est peccatum. Et sic concederent eam, quia ponunt quod ahquis actus positivus est 49 Cons.] Similiter AAXE ,. ista] haec CV4 50 quid] quaedam res A, quiddam A J B j| dist.] distincta A 51 est1] sic A1, sunt B, sit EI vere om. ACV 4 alio] aliquo ACV 4 52 una] aliqua A 55 ista] haec AE potest dist.] est distinguenda E aditas] additas AIV4, aliquiditas CGem., quiditas K, aliqualitas vel aliquiditas sivc cntitas E ut om. AE 56 aditas] additas AV4, aliquiditas CGem., aliquiditas vel aliqualitas E, quiditas K est8] sit AJDI 57 ad del. Gem., om. ACEI 58 ista] propositio add. CV 4 59 est8] iste add. A quo] quod A^BDEI 60 praed.] pracdicatur ACV 4 hacc dictio] hoc nomen CV4 61 aliud] aliquid A J CKV 4 62 Cons.] conscquentcr B, similitcr E ;j quo] quod A^BDE 63 dcn.] aliquid add. E esse] exsistere add. K 64 est1] iste add. A || est1] sit A J B 65 cst1 om. BE i, de om. AB 66 de] pro B 69 Tamen] Unde ACV 4 ., auct.] antiquorum B 71 aliq.] auctorum ACV 4 ista] propositio add. A 73 denot.] importatur BIK 74 sic] tunc E : quia] qui BIK . actus... est] est vere positivus et add. qui est A

Hanc opinionem "quae posset esse aliquorum, sive sit vera sive falsa, sive erronea sive catholica sive haeretica" recitat Ockham, Scriptum in I Sent., d. 47, q. unica (ed. Lugduni 1495). Cf. etiam supra, Pars III-3, c. 18, nota 24. 8

774

pars

iii—3

cap.

10

vere peccatum, sicut odire aliquem contra praeceptum divinum est pec- 75 catuni. Aliter potest accipi illa oratio improprie, secundum e o s, et tunc aequivalet isti 'Deus facit aliquid quod non deberet facere' sive isti 4Deus peccat', quae est simpliciter falsa. Et tenentes istam opinionem assignarent fallaciam amphiboliae in isto discursu: hoc est peccatum, demonstrando ahquod peccatum commissionis; Deus facit hoc; igitur so Deus facit peccatum. Dicerent enim quod conclusio est distinguenda, quia potest habere multos sensus. Unus est iste 'Deus facit ahquid, et illud est peccatum', et istum sensum concederent, et sic concederent discursum. Ahus sensus est iste 'Deus facit ahquid quod non deberet facere', et tunc est conclusio falsa et non valet discursus. Sicut non se- ss quitur 'Deus facit hoc; et hoc est peccatum; igitur facit aliquid quod non deberet facere', sed magis sequitur quod facit ahquid quod ipse vel ahus non deberet facere. Consimihter in isto discursu assignarent failaciam amphibohae 'hoc est peccatum; Deus non facit peccatum; igitur Deus non facit hoc', 90 quia minorem distinguerent sicut prius, et in uno sensu dicerent eam esse veram et discursum bonum, in aho sensu dicerent eam esse falsam et discursum non valere propter fallaciam amphiboliae. Et si d i c e r e t u r contra eos quod secundum omnes Deus non facit peccatum, sicut Deus non peccat, r e s p o n d e r e n t quod ista 95 'Deus peccat' in omni sensu est neganda, simihter ista 'Deus male agit', 'Deus facit quod non deberet facere' et consimiles. Et pro tali oratione semper S a n c t i et a l i i utuntur ista oratione 'Deus non facit peccatum', 'Deus non facit malum', quae tamen secundum e o s possunt habere unum sensum verum. Et sicut dicerent de ista, ita dicerent de 100 ista 'Deus vult malum\ Dicerent enim quod ista habet unum sensum verum, istum scilicet 'Deus vult illud quod est malum', hoc est 'Deus vult ahquid, et tamen illud est malum'. Sed ahum sensum habet falsum, scihcet istum 'Deus vult ahquid quod non deberet velle' vel 'Deus vult 75 div.] Domini D, Dci E 76 potcst accipi] accipitur A J BI impr. om. ACDV 4 79 in] toto add. CV 4 80 dcm pecc. om. E aliquod om. ACV 4 comm.] omissionis CIKV4 81 concl.] oratio B 82 istc om. ACEV 4 83 et 1 ] secundum add. A 1 sic om. BI 85 et 1 ] sed tunc AXBIK 86 igitur] Deus add. AE 87 quod 1 ] ipse CV 4 , ipse add. A 89 Cons.] Similiter AA 1 91 min.] minor ACV 4 , maiorem DK |j dist.] distingueretur A, est distinguenda CV 4 ;, in] ideo CV 4 92 disc.] esse add. ACV 4 , non esse add. E !| bonum] ct add. ABEI 93 non om. E 94 dic.] dicatur AXB !] quod] quia CV 4 , om. B 95 sicut] igitur AXK ; resp.] dicerent A^BIK ista] haec A^BIK % in om. BDI :i agit] et ista add. E 98 oratione om. AXI 99 tamen] omnes add. CV 4 , orationes DE 100 unum] bonum E M sensum] et add. E '! dicerent] dicunt AXDEI 102 istum scil.] si tamen K 104-05 quod... aliquid 1 om. (hom.) A^BIKV4 , quod... aliquid 1 om. (hom.) C

Db FALLAcIiS IN

DICTIONb

775

105 aliquid male\ Unde ista 'Deus vidt aliquid male' est omni modo falsa. Et per istum modum assignarent fallaciam amphiboliae in isto discursu 'quidquid Deus intelligit, vult vel potest velle; Deus intelligit malum; igitur Deus vult vel potest velle malum', quia conclusio est distinguenda. Unus sensus est iste 'Deus vult vel potest velle aliquid quod est malum' no hoc est quod male fit ab aliquo aho, puta a creatura, et tunc concederent conclusionem sub illo sensu. Ahus sensus est iste 'Deus vult vel potest velle ahquid male', et tunc manifeste patet quod discursus non valet. Penes istum secundum modum amphibohae possunt distingui omnes propositiones ubi actus signatus ponitur pro actu exercito vel e converso, quia quaehbet tahs oratio potest accipi proprie vel improprie. Unde ista propositio 'definitio et definitum sunt idem' potest distingui, quia potest accipi proprie sicut sonat, et tunc importatur quod definitio et defuiitum non distinguuntur, sed quod definitio est definitum et e converso. 12° Aliter potest accipi improprie pro ista propositione 'definitio et definitum important idem vel sunt convertibiha', hoc est praedicantur de se invicem convertibihter, et sic est vera. Simihter ista potest distingui 'aliqua distincta ratione sunt una res', quia si accipiatur proprie, falsa est; si improprie, pro actu signato, ut 525 aequivaleat isti cde ahquibus habentibus distinctas definitiones praedicatur hoc praedicatum: idem realiter', sicut de homine et albo, habentibus distinctas defmitiones, praedicatur hoc praedicatum 'idem reahter', sic dicendo 'album et homo sunt idem realiter', et sic est vera. Simihter ista potest distingui 'substantia praedicatur de substantia 130 extra animam'. Unus sensus est iste 'aliqua propositio est vera ubi ahqua substantia extra animam subicitur et substantia praedicatur', et tunc est falsa. Ahus sensus est iste 'talis propositio est vera: substantia extra animam est substantia', ubi tamen substantia extra animam non subicitur nec praedicatur sed signum eius. 105 aliquid* om. AXBD 106 Et om. CV4 108 concl.] oratio B, consequentia K dist.] quia add. E 109 iste om. BE vult] aliquid add. B 110 male fit] malum sit ACV 4 !! puta] scilicet A^BI, alio si K 111 conc.] minorem add. I sub... sensu om. AXBI 114 Penes] etiam add. D omnes] tales add. A 1 115 sign.] significatus BCEIGem. 116 oratio] conclusio K 117 prop.] oratio E 118 accipi] ibi add. CV 4 118-19 definitum] simt idem, hoc est add. E 122 invicem om. AJBIK conv.] universaliter E 124 ut] non enim K 125 aliq.] terminis add. E 126 hoc praed.] esse K 126-27 sicut... realiter om. (hom.) CI 126 et] dc add. A 127 idem] esse add. AlB 128 dic.] aliquod add. A^BIK 130 iste om. BI aliqua 1 ] ista BI, vera add. A 1 131 praed.] de substantia (subiecto A) extra animam add. ACV 4 134 eius] huius CV 4 , e converso E

776

PARS

iii—3 CAP.

10

Consimiliter tales sunt distinguendae: color est primum obiectum 135 visus; homo primo est ribilis; Deus sub ratione deitatis est subiectum theologiae; subiectum non potest esse sine passione; species non potest esse sine genere, sed e converso; species componitur ex genere et differentia; differentia constituit speciem; ens est idem realiter cum suis passionibus; subiectum et passio sunt idem reahter; et huiusmodi pro- 140 positiones innumerabiles in logica et metaphysica sunt distinguendae. Et simihter in philosophia naturah, secundum opinionem A r i s t ot e l i s , tales propositiones sunt distinguendae: tantum sunt tria principia rerum naturahum 4; potentia corrumpitur per adventum formae; artificialia distinguuntur a naturalibus5; aes est materia statuae 8 ; statua 145 componitur ex aere et figura 7 ; motus est actus entis in potentia 8 ; motus et tempus differunt 9 ; actio et passio sunt unus motus 10 ; materia est subiectum generationis11; alterabile est subiectum alterationis12; album per accidens aedificat 18 ; potentiae animae distinguuntur 14 ; anima habet plures potentias; et innumerabiles tales propositiones quas A r i s t o - i s o t e 1 e s ponit pro aliis propositionibus, quae si essent explicitae nulla foret difficultas ubi nunc m u 11 i, qui se reputant magnos, magnam patiuntur perplexitatem. Isti autem secundo modo amphibohae deserviunt multi tropi grammaticales in Scriptura sacra et in libris S a n c t o r u m et philosophorum 155 saepius usitati15, videlicet allegoria, quae continet sub se septem species, quae sunt: ironia, antiphrasis, charientismos, aenigma, paroemia, sarcasmos, astismos. Item 16 , homozeuxis, cuius tres species assignantur, 136 jubiectum] obiectum AHK 137 sine] sua AEV4 141 et] in add. AV4 met.] et in theologia add. E 143 prop. om. EI 147 unus] idem E 150 prop. om. BI 151 expl.] expliritae D ;| nulla] nulli A 1 152 diflf.] frequenter add. AXBIK multi] et add. ACD, etiam V4 qui... magnos] qui se reputant magistros E, om. A^BEK 153 pat.] faciunt I perpl.] prolixitatem EK 154 secundo] tertio K 158 astismos om. BCV 4 158-65 Item... pertranseo] ut patet in Alexandro, ideo pertranseo E (cum ed. Paris. 1488). 4 Aristot., Physica, I, c. 6, t. 56 (189b 16-18); Metaph., XII, c. 2, t. 12 (1069b 5 Aristot., Metaph., XII, c. 3, t. 13 (1070a 5-10). 8 Aristot., Metaph., 32-34). 7 8 VI, c. 3, t. 7 (1029a 4-5). Aristot., ibidem. Aristot., Physica, III, c. 1, t. 6 9 Cf. Aristot., Metaph., XII, c. 6, t. 29: "Et motus ergo sic est (20la 10-11). continuus ut tempus: aut enim idem, aut motus est aliqua passio" (1071b 9-10). 1 0 Cf. Aristot., Metaph., XI, c. 9 (1066a 26-34). 1 1 Cf. Aristot., De gener. et 1 2 Aristot., ibidem, c. 4, t. 23 (319b corrupt., I, c. 3, t. 20 (318b 34 - 319a 3). 1 8 Aristot., Physica, IV, c. 7, t. 1 (1017a 8-20). 1 4 Aristot., De anima, 5-14). 15 II, c. 2, tt. 19-23 (413b 13-33). Cf. Alexander de Villa Dei, Doctrinale, cap. 18 Idem, ibidem, lin. 2560-63 (p. 172). XII, lin. 2542-2545 (ed. cit., pp. 170s.).

DB FALLACIIS IN

DICTIONb

777

scilicet icon, parabola et paradigma. Item 17, hypallagium; et ad illum i6o tropum possunt reduci omnes orationes de quibus exemplificatum est immediata a n t e et de quibus p o s t dicetur. Item 18, hyperbole et endiadis, ad quam reduci possunt multae illarum orationum. Et etiam aliae figurae et tropi docentur in grammatica, quae isti fallaciae deservire possunt, de quibus ad grammaticum principaliter tractare pertinet, 165 propter quod causa brevitatis de eis pertranseo. Volo tamen de aliquibus orationibus multum usitatis a theologis exemphficare, et declarare quomodo penes istam fallaciam sunt multiphces. Unde dico quod omnes tales: Deus habet iustitiani; Deus habet sapientiam; Deus habet intellectum et voluntatem; Deus habet essen170 tiam; et omnes consimiles, in quibus ponitur ahqua dictio notans distinctionem inter illud pro quo supponit subiectum et pro quo supponit praedicatum, distinguendae sunt, eo quod possunt accipi proprie, et tunc sunt falsae; vel possunt accipi improprie, ut ponantur loco tahum 'Deus est iusriria', 'Deus est sapientia' et huiusmodi, et tirnc sunt verae. Et 175 disrinctionem talium innuit A n s e 1 m u s, Monologio, cap. 16 1 9 , ubi vult quod non proprie dicitur quod 'sumrna natura habet iustitiam', sed 'exsistit iustitia'. Et ita cum tales propositiones frequenter inveniantur in hbris authenticis, oportet quod accipiantur improprie. Et propter eandem rationem tales orationes 'sapientia est in Deo', iso 'iustitia est in Deo', 'intelligere et velle sunt in Deo' et huiusmodi distinguendae sunt, eo quod possimt accipi proprie, et tunc falsae sunt, quia tunc important ahquam distinctionem inter Deum et sapientiam et inter Deum et velle et intelligere. Si accipiantur improprie, ut per eas intelhgantur tales propositiones 4Deus est sapientia', 'Deus est intel185 ligere et velle', et sic de aliis, verae sunt. Et istam distinctionem innuit

162 quara] criam add. A^BIK Et etiam] pluresque A J BI 164 gramm.] grammaticam K tract.] determinarc C 166 tamen] autem K multum] multumque CV 4 , quoque add. AB 167 exempl.] explicare C 167-68 sunt mult.] peccant E, deceptiones add. mg. B 168 omnes om. AE 171 et] inter illud add. A 173 ut pon.] et (tunc add. B) ponantur BE 174 iust.] iustus E et huiusm. om. ACV 4 175 Monol.] monachus I 176 quod1 om. EI 177 exsistit] cx tunc B, cx istis I, est E inv.] nominantur B 178 quod] ut ACV 4 183 et l om. A1! Si] sed praem. DE, autem add. C 184 sap.] et huiusmodi add. DV4 185 et 1 ] Deus est E

Idem, ibidem, lin. 2581 (ed. cit., p. 174). 2524 et 2586 (ed. cit., pp. 167, 169 et 174). (ed. F. S. Schmitt, I, 30). 17

Idem, ibidem, lin. 2501, Anselmus, Monol., cap. 16

18 19

778

PARS

beatus

Augustinus

iii—3 CAP.

in libro De

10

Trinitate

20,

ubi vult quod magis

proprie dicitur 'Sapientia est Deus' quam 'sapientia est in D e o \ Et similiter, secundum unam

opinionem

2 1

quae ponit quod

personae divinae sunt penitus indistinctae ab essentia et a relationibus, istae sunt distinguendae 'Pater habet paternitatem\ 'paternitas est consti- 190 tutiva Patris', Tdiatio est proprietas Filii',

'essentia et spiratio passiva

constituunt Spiritum Sanctum', et innumerabiles tales, eo quod possunt accipi proprie, et tunc sunt falsae secundum illam

opinionem,

eo quod denotatur ex prima significatione earum Patrem distingui a paternitate et ab essentia et Fihum distingui a filiatione. Quia si hoc n o n 195 denotaretur, ita proprie posset dici quod Pater habet paternitatem et quod Pater est constitutivus Patris sicut quod paternitas est constitutiva Patris. D e virtute igitur sermonis tales propositiones videntur falsae m u 1 1 i s sic opinantibus. Aliter possunt tales accipi improprie, puta pro tahbus 'Pater est paternitas', 'Pater est essenria', 'Fihus est filiatio\ et^oo sic de aliis, et sic sunt verae. U n d e breviter, secundum o p i n i o n e m illam, omnis propositio per quam secundum proprietatem

sermonis

denotatur Patrem distingui ab essentia et intellectione et vohtione vel sapientia vel paternitate, vel Fihum distingui a deitate vel filiatione, vel Spiritum Sanctum distingui ab essentia vel spiratione, falsa est de virtute 205 sermonis, quamvis possit esse vera si accipiatur improprie. Et

si

dicatur

veniuntur in hbris

contra eos quod tales propositiones multae inqui proprie loquebantur,

igitur

secundum proprietatem sermonis concedendae sunt, isti faciliter

r e s-

ponderent

Sanctorum

quod tales propositiones sumendae sunt in sensu in 2 1 0

quo fiunt, n o n in sensu quem faciunt. Et quod sic sint accipiendae, e x dictis

Sanctorum

probari potest, ut videtur. In aliis enim locis

186 beatu*] etiam D, om. AXBIK ' in libro om. A*BK Trin.] cap. add. ACDV 4 187 proprie] improprie A quam] dictio add. E 188 Et om. AXBI , unam] veram B 189 a om. BEI 191 passiva] passio BDIV4, om. K 194 quod] tunc add. AXB ;; earum] orationum AJBDEI 196 ita om. AH ;| proprie] improprie AA1! 197 Patris] sicut Pater add. C 198 vid.] esse add. E 199 Aliter] similiter K ;; tales] orationes sic add. E 201 aliis] singulis ACV 4 203 et1] vel A^I, om. C et 1 ] vel A^DIK vol.] voluntate AI vel] et C 204 vel»] et B, a C vel 4 ] et CE 205 vel] et C spir.] passiva add. E 209 sec. propr.] de virtute A isti om. A^BEI 209-10 resp.] dicerent A^BDC, potest dici E 210 prop.] sanctorum et auctorum add. ACV 4 ' sumendae] admittendae E, servandae I 211 fiunt] ab auctoribus add. A^BIK, et add. AEIV4 212 locis] doctores add. mg. B

August., De Trinit., VII, c. 1, n. 2 (PL 42, 935; Corpus Christ., 50-1, 248). Opinio ipsius Inceptoris, Scriptum in I Sent., d. 26, q. 2; d. 27, q. 1 (ed. Lugduni 1495). 20

21

Db FALLACIIS IN

DICTIONb

779

ponunt quod non est distinctio in divinis nisi inter ingenerationem, generationem et processionem, et quod tres personae sunt una essentia, 215 una deitas, una sapientia22. Ex quibus et multis aliis videtur multis quod intentio Sanctorum est quod Pater non distinguitur a paternitate vel ab essenria. Nec videtur inconveniens dicere quod Sancti frequenter loquebantur improprie. Hoc enim asserit beatus A u g u s t i n u s in libro Confessionum ubi dicit quod multa loquimur improprie, pauca autem 220 proprie. Et ita sic opinantes dicerent quod omnes propositiones quae sonaut aliquam distinctionem inter personam divinam vel personas et essentiam vel deitatem, vel inter personas et relationes quae sunt realiter essentia, falsae sunt secundum proprietatem sermonis, quamvis verae sint si accipiantur secundum quod sunt de mente Sanctorum. Et consimiliter 225 dicerent quod omnes tales falsae sunt secundum proprietatem sermonis: velle et intelligere divinum sunt operationes elicitae; operatio elicita in divinis praesupponit suppositum; essentia divina est intellectui divino principium cognoscendi; intellectus divinus prius intelligit essentiam suam quam creaturam; essentia est prior productione Filii; Pater prius 230 intelligit essentiam quam producat Filium; et multae tales propositiones falsaesunt, quamvis multae illarum ad bonum intellectum exponipossent. Item, talis propositio 'Deus per suam potentiam absolutam potest aliquem acceptare sine gratia sed non per suam potentiam ordinatam' multiplex est. Unus sensus est quod Deus per unam potentiam, quae est 235 absoluta et non ordinata, potest acceptare aliquem sine gratia, et per unam aliam potentiam, quae est ordinata et non absoluta, non potest acceptare eum, quasi essent duae potentiae in Deo per quarum unam posset hoc et non per aliam. Et iste sensus est falsus. Aliter accipitur improprie, ut ponatur ista propositio pro ista oratione: Deus potest ac213 ingen. mg. A, intellectum K, om. BCEV4 215 vid. multis] in multis (aliis A) locis patet ACV 4 216 a om. BI 218 libro] quinto add. I, undecimo add. K 219 autem om. A*BDI 221 et] inter add. E 222 vel 1 ] et CV4 et] vel AE 223 quamvis] licet ACV 4 224 sec. quod] ut ACV 4 225 quod om. CV4 226 oper.1] actiones C 227 intell.] in intellectu E 230 propos. om. A^BEIK 231 illarum] tales AA^BI, propositiones add. A ad] secundum A^BI bonum] Bocthii BI exp.] reduci E possent] possunt AEI 232 Item] Unde E 234 est*] istc add. E 235 et1 om. CV4 potest] posset E 236 et om. CDV4 237 acceptare eum om. AXBI quasi] i u quod E 239 ista1] ulis DE, om. AJI propos. om. AJBI orat.] propositione E

Cf. Ioannes Damasc., De fide orthodoxa, I, c. 2 (PG 94, 791 D); versio Burgundionis, cap. 2, § 2: "...et quoniam Pater et Filius et Spiritus Sanctus secundum omnia unum sunt, praeter ingenerationem et generationem et processionem" (ed. E. M. Buytaert, Franciscan Institute Publications, Text Series 8, St. 23 August., Conjessiones, XI, c. 20 (PL 32, 819). Bonaventure, N. Y. 1955, 14). 22

780

PARS

iii—3 CAP.

10

ceptare aliquem sine gratia informante, quia hoc non includit contra- 240 dictionem, et tamen ordinavit quod hoc niunquam est facturus. Et iste sensus verus est. Simihter tales propositiones: creamra, ut in Deo, est eadem Deo; asinus, ut in Deo, est vita; lapis, secundum esse suum in Deo, est aeternus; lapis in esse obiectivo est aeternus, et huiusmodi d i s t i n g u e n d a e 245 sunt, quia si accipiantur proprie, falsae sunt, nam creatura nullo modo est Deus, ubicumque fiierit. Impossibile enim est quod idem sit Deus et creatura. Et sic est dicendum de aliis proportionahter. Si autem accipiantur improprie, videlicet pro talibus orationibus: causa efficiens creaturae est eadem Deo; causa creativa asini est vita; cognitio qua Deus 250 cognoscit lapidem est aeterna; cognitio qua lapis cognoscitur a Deo est aeterna, verae sunt omnes. Unde nec creaturae sunt in Deo nisi quia Deus cognoscit creaturas et est auctor earum, sicut dicit M a g i s t e r S e n t e n t i a r u m , hbro I, dist. 36 24, ubi ex sententiis suis ehci potest quod creaturae non sunt sic in Deo nec in cognitione Dei quasi quaedam 255 media inter Deum et cognitionem Dei et illas creaturas extra productas, quasi primo sit Deus vel cognitio Dei, deinde sint quaedam ahquo modo distincta, eadem tamen reahter cum Deo, et postea creaturae distinctae reahter a Deo, sicut multi25 imaginantur. Sed quidquid imaginabile est vel esse potest vel est Deus simphciter et nullo modo creatura nec distinctum260 ahquo modo a Deo vel est creatura Dei vel potest esse creatura Dei, sicut Antichristus, qui quamvis modo non sit creatura, tamen esse potest. Simihter tahs propositio 'quodhbet attributum est idem reahter cum essentia divina' est distinguenda, quia si proprie accipiatur, falsa est, quia nihil est attributum nisi quoddam praedicabile, quod non est265 240 quia] ct B ;j hoc om. AXBI 241 tamen] numquam add. E ; hoc... est] csset E ,j est] esset B, om. I 247 Deus1] in dco AA 1 248 Si autcm] sed si E autem om. ACDV4 249 impr. vid. om. AXBIK 252 omncs om. ABIK ; nec] nulbe DEI 253 earum] eius CDV4, om. IK 254 sent.] dictis C 255 sic om. BEI 256 et1] vel D ; illas] ipsas AXBI 257 primo] priX mum A B '( vel] et B sint] cognitio E, cognitio add. AE, sicut add. E quaedam] res add. E, media add. K 260 dist.] distinguitur CDV4 261 vel 1 ] nec C creat. Dei1 CV4 262 qui om. AXBDEI ;i crcat.] Dei add. A^BEIK 264 est dist. om. BCDEKV4 265 nihil] aliud add. K . quoddam] aliquod E, om. A^BDIK praed.] potentiale vel formalc I, possibile K

Petrus Lombardus, Sententiae in IV libris distinctae, I, d. 36, c. 1 (Spicile25 Cf. Scotus, Ordinatio, gium Bonaventurianum IV, Grottaferrata 1971, 259). I, d. 35, q. unica, n. 32 (ed. Vaticana, VI, 258); Henricus de Harclay, Quaestio de ideis (ed. A. Maurer, "Henry of Harclayfs Questions on the Divine Ideas", Mediaeval Studies, XXIH [1961], 163-93). 24

db fallaciis in

dictionb

781

Deus; si improprie, concedi potest, quia illud quod significat attributum est divina essentia. Similiter tales propositiones 'quaecumque sunt separabilia, non sunt idem realiter'; 'quando aliqua sic se habent quod unum illorum potest 27oesse aho non exsistente, illa sunt disrincta' et huiusmodi; quia possunt sumi proprie, et tunc sunt verae, quia ex hoc ipso quod sunt ahqua, sive possint separari sive non, sive unum illorum possit esse sine altero vel altero non exsistente sive non, sunt distincta. Aliter possunt accipi improprie pro istis orationibus quando de ahquibus terminis significative 275 sumptis potest istud praedicatum significative sumptum verificari 'separari' vel 'sunt separata', tah modo exercendo 'albedo et dulcedo sunt separata', de ilhs verificatur non esse idem\ Quando autem ahqui termini sic se habent quod esse exsistere potest verificari de uno significative sumpto, esse exsistere vere negato a rehquo significative sumpto, de 280 ilhs significative sumptis verificatur hoc praedicatum 'non esse idem' vel 'esse distincta\ Et tunc sunt in parte verae et in parte falsae, quia ahquas singulares habent veras et ahquas falsas. Sic enim se habent 'homo' et 'homo albus\ quia ista potest esse vera 'homo est\ hac exsistente falsa 'homo albus est'; et tamen haec nunc est falsa 'homo et homo albus sunt 285 distincta' sive 'homo et homo albus non sunt idem\ Quando tamen omnes termini sunt mere absoluti, habent tales propositiones veritatem; tamen quaelibet tahs est possibihs, sicut haec est possibihs 'homo et homo albus non sunt idem'. Item, tales propositiones 'una potentia habet diversos modos ope29orandi\ 'diversi modi essendi possunt eidem competere sine variatione rei' et huiusmodi; quia si accipiantur proprie, intelligendo per 'modum' ahquid distinctum a re, sic tales propositiones sunt falsae. Quando enim dicimus quod anima respectu intellectionis et vohtionis habet diversum modum operandi, non intelhgimus quod sint ahqui modi distincti ab 266 si] sed E impr.] accipiatur add. B 268 tales] istae I 269 quando] quandocumque B 270 alio] reliquo CE i huiusm.] sunt distinguendae add. BE 270-71 quia... proprie om. D H possunt sumi] si accipiantur E 271 sumi] accipi AXBK ; tunc] non add. CEV4 272 possint] possunt BIV4 j| sive 1 ] etiam add. A^BIK • altero] alio BE 272-73 vel... non1 om. A^BI 273 non1 om. ACV 4 275 verif.] scilicet add. E 275-76 separari] scilicet add. B 277 autem om. AXBDEI 278 esse om. K uno] istorum add. K 279 sumpto1] et quod add. E ; esse] vere A ;; exs.] exsistentiae C jj vere om. A ,, vere... sumpto 1 ] potest vere negari de reliquo E 281 sunt] falsae, tamen sunt add. D, adhuc falsac add. EGem. in ... falsae om. EIGem. 282 veras et aliquas om. E 283 quia] quod EI 284 haec] utraque E nunc] non AXI falsa] vera I 285 non om. A 1 J; Quando] quandoque ACIV 4 , umen] quando add. AD 286 termini] illi add. K 288 homo om. AXC || albus] sunt distincta, et homo et homo albus add. E 290 sine om. DI 291 rei] in re C i| quia] sicut quod A

782

pars

iii—3

cap.

10

anima et ab actibus productis, quasi essent quaedam media; hoc e n i m 295 simpliciter falsum est, et ideo sub tah intellectu tales propositiones sunt falsae. Ahus sensus est iste 'eadem res diversimode operatur', puta necessario ehcit intellectionem et contingenter et hbere ehcit vohtionem. Similiter, si dicatur quod alius modus essendi competit corpori Christi in caelo et in sacramento Altaris, non est imaginandum quod 300 modus essendi qui competit corpori Christi in caelo sit ahquid adveniens corpori Christi, distinctum ab uno aho quod advenit corpori Christi in sacramento. Sed per talem propositionem non intelhgimus nisi quod corpus Christi est circumscriptive in loco in caelo et non in sacramento Altaris. 305 Et s i q u a e r a s , quid est illa circumscriptivitas, d i c o quod est vox non-significativa, sicut bu-ba. Unde fingere talia abstracta de tahbus adverbiis, verbis, praepositionibus et huiusmodi, est simphcibus multorum errorum occasio; tamen ahquando utihs potest esse intelligentibus, quia per tales fictiones frequenter brevius loqui possunt. 310 Item, omnis oratio in qua ponitur modus infinitivus pro supposito, sicut sunt tales 'legere est bonum', 'currere est moveri', 'calefacere est agere' et huiusmodi, distingui possunt, quia unus sensus potest esse per quem denotetur quod praedicatum tale competat ahcui quod nec est agens nec patiens nec effectus, quasi tales modi infmitivi importarent 315 res distinctas ab agente et patiente et effectu et ceteris rebus quae possunt esse agentia et patientia et effectus producti. Et talis sensus simpliciter falsus est secundum principia A r i s t o t e l i s 2 8 . Ahus sensus potest esse ut tales propositiones ponantur loco orationum in quibus participium praedicatur de participio vel verbum de participio vel duo verba 320 correspondentia de eodem, ut talis oratio 'calefacere est agere' habeat istum sensum 'quod calefacit, agit' sive 'calefaciens est agens'; et ista 'legere est bonum' habeat istum sensum 'legens facit bonum opus' sive 295 prod.] praedictis CV 4 296 ct om. CV 4 298 ct 1 ] sed A 300 est] etiam add. DV« 301 Christi om. BC ; adv.] conveniens vel add. K 303 sacr.] Altaris add. EK 305 Altaris om. AXIK 307 sicut] ut ACV 4 ;i talibus om. DEIK 309 tamen] unde A 1 ; aliq. om. AXBI utilis] utile A, in talibus A 1 309-10 intell. DEFKG^n., in talibus AA^BCIV4 310 fic.] signi4 ficationes ACV , dictiones E brevius] breviter ACV 4 311 supp.] subiecto A 312 calcf.] facere CV 4 314 denot.] dinoscitur B 315 eflectus] efficiens A l I ;; quasi] quia DI, ita quod E 316 effectu] producto add. K 317 agentia] producentia add. AE 318 princ.] opinionem A 1 1 1 1 319 prop.] orationes A 320 vel ... partic. om. (hom.) ADI j; verbum] praedicatum K 323 opus] vel lectio est bona add. E

Cf. Aristot., Metaph., V, c. 7, tt. 13-14 (1017a 8 - 117b 9); c. 15, t. 20 (1020b 26 - 1021a 11). s«

db

fallaciis in

dictionb

783

'qui legit, fccit bonum , et huiusmodi. Et per istum modum evacuantur 325 multae difficultates. Item, frequenter propositiones hypotheticae sunt distinguendae, quia frequenter in auctoribus una ponitur pro alia, sicut frequenter temporalis ponitur pro condicionah; sicut ista omne quod est, quando est, necesse est esse\ Ista enim de virtute vocis est temporalis, et tamen ponitur pro 33oista condicionah 4si ahquid est, ipsum est\ quae est necessaria. Et ita est de midtis. Et ista exempla ad praesens de amphiboha causa brevitatis sufficiant. Est etiam sciendum de isto secundo modo quod nulla certa regula dari potest per quam regulariter possit cognosci sufficienter an sit iste 335 modus amphibohae, quia iste modus dependet totahter ex voluntate et usu loquentium, sicut secundus modus aequivocationis.

[CAP. 7 . D E TERTIO MODO AMPHIBOLIAE]

Tertius modus amphibohae est quando oratio per se prolata tantum habet unum sensum et ex hoc quod coniungitur alteri orationi potest habere plures sensus. s Vel propter p r o t e r v o s potest dici quod tertius modus amphiboliae est quando oratio per se prolata caret ahquo sensu, quem tamen habere potest ex adiunctione ipsius ad aham orationem. Sicut ista propositio 'scit saecuIum, non habet nisi unum sensum, scihcet quod saeculum scit ahquid; et tamen si praeponatur ista propositio 'Plato viio det Sortem', ut dicatur sic 'Plato videt Sortem et scit saeculum', potest habere ahum sensum, scihcet istum 'Plato habet scientiam de saeculo'. Est autem sciendum quod modus iste frequenter contingit in oratione in qua ponitur pronomen relativum. Ahquando enim pronomen positum in ima oratione sine adiunctione alterius orationis non potest 15 esse nisi demonstrativum, si tamen ahqua oratio praecedat, potest esse relativum, sicut est de isto pronomine 'iste\ Unde ista non est distin324 et] vel DI 326 prop. om. ACV 4 hypoth. om. K 328 ista] oratio add. A 1 329 vocis] sermonis E 331 multis] aliis AXE causa brev. om. AXE 333 etiam] autem ABI 1 de... modo om. A*BIK 334 quam] quando DIK 336 sicut] et add. A*B CAP. 7. -.6 quando] ahqua add. K caret] careret D 7 ipsius] eius A*B, sui ipsius C 8prop.] oratio AXB, om. E 9 praep.] componatur A, postponatur Gem., isti propositioni add. AVE4Gerru || ista prop. om. AGem. 10 ut... Sortem1 om. AXBI 15 nisi] pronomen E ;| ahqua] alia AXBD 16 est1] dicendum add. I || iste] ille AXD

784

pabs ni-4 cap.

7

guenda penes amphiboliam 'illa salvavit', sed si ista propositio praecedat 'mulier damnavit' et sic dicatur 'mulier damnavit et illa salvavit', modo distinguenda est, eo quod potest esse relatio personalis vel simplex, secundum modum loquendi g r a m m a t i c o r u m 1 , hoc est dictu, eo quod potest referre antecedens pro eodem numero vel pro eadem specie. Primo sensu est falsa, secundo sensu est vera. Est etiam sciendum quod potest contingere talis multiplicitas ex tah relativo eo quod potest referre pro eodem numero vel pro eadem specie; ahquando autem relatio potest ferri ad significationem, ahquando ad vocem tantum. Et penes istum modum possunt distingui istae orationes 'homo albus est homo et iste differt ratione ab homine', nam si relatio referatur ad vocem vel conceptum, vera est, sed si ad rem significatam, falsa est. Et simihter, sicut tales propositiones ubi ponittu: hoc relativum 'iste' possunt distingui, ita propositiones multae in quibus ponitur hoc relativum 'qui' possunt distingui. Utrum tamen ista distinctio sit penes aequivocationem vel penes amphiboham, et si penes amphiboham, penes quem modum sint distinguendae, causa brevitatis omitto prolixe discutere. Hoc tamen sufficiat scire pro nunc quod tales propositiones sunt distinguendae 'aliqua quae differunt ratione, sunt idem reahter'. Unus sensus est iste 'aliqua differunt ratione et illa eadem numero sunt idem reahter', et iste sensus est falsus, nam quae differunt ratione, sunt diversa defmibilia vel sunt diversae rationes, sed nec diversa defmibiha nec diversae rationes sunt una res. Ahus sensus est iste 'aliqua differunt ratione, et tamen de ilhs significative sumptis praedicatur esse idem reahter' vel 'illud quod importatur per utrumque et pro quo supponit utrumque est idem reahter', et ita fit relatio ad rem, non ad signum. Sed in ista 'aliqua sunt idem reahter, quae differunt ratione' sub illo sensu in quo est vera fit relatio ad voces vel ad signa, sicut in tah propositione

20

25

30

35

45

17 penes amph. om. A^BIK , prop.] oratio A1, propositioni B, om. I 18 et sic dicatur] sic dicendo BI j| sic... et 1 om. AXC 19 modo om. A^BEI 22 specie] in CE ji sensu1 om. EI 23 etiam] autcm A^BCEI 27 iste] ille A^BI 28 refcratur] fiat AXBI, fcratur DE jl vel] sive ad C, om. B j, sed om. A^BEI 30 similiter om. AXBEIK 31 ita prop.] sic etiam A !i prop.] orationes K 32 tamen] autem E 34 sint] sunt ADEV4 ; causa] gratia ACD 35 Hoc] hic CV 4 40 sunt] cadem res ncc add. E 41 sumptis] frequcnter add. CV 4 42 et] vel A^BE, om. I 43 fit] est B, sit AXI ad 1 ... signum] non ad rem sed ad signum C n signum] significatum K 45 tali prop.] ista oratione A 1 1

p. 92).

Alexander de Villa Dei, Doctrinale, cap. DC, lin. 1449-1450 (ed. cit.,

db

50

55

6o

65

70

fallaciis

in

dictionb

785

'dat Deus aureolam, quod habetur ab auro\ Sic possent tales distingui chomo est musicus, quod dicitur a musica\ Et sicut tales propositiones possunt distingui ubi ponitur hoc relativum 'qui\ sic etiam possunt propositiones distingui ubi in secunda oratione supprimitur pronomen relativum sed subintelligitur, scihcet tales: homo et homo albus sunt idem reahter et differunt ratione; materia et privatio sunt unum numero et difFerunt ratione; subiectum ct praedicatum sunt unum numero et differunt ratione; intellectus et voluntas sunt idem reahter et differunt ratione; et multae consimiles distinguendae sunt penes amphiboham. Et universahter omnis oratio de qua diversi capiunt diversos sensus, quae diversitas sensuum non oritur ex una dictione praecise posita in una oratione, nec ex diversa punctuatione earundem dictionum sub eodem ordine, nec ex diverso accentu, distinguenda est penes amphiboham, et hoc penes primum modum, secundum vel tertium. S i d i c a t u r quod ista multiphcitas in ista oratione 'Sortes et Sortes albus sunt idem reahter et ista differunt rarione' oritur ex hac dictione 'ista', igitur hic est aequivocatio: Similiter, multiplicitas istius 'ahqua quae sunt idem reahter distinguuntur rarione' oritur ex hac dictione cquae\ igitur hic est aequivocatio et non amphibolia: D i c e n d u m est quod non est magna cura pro nunc sive assignetur ibidem aequivocatio vel amphiboha, quia forte potest esse ibi tam amphibolia quam aequivocatio, nec est inconveniens quod fallaciae istae concurrant. Unde in prima est amphibolia pro tanto quod nulla est ibi multiphcitas nisi una oratio alteri coniungatur. In secunda autem est amphiboha eo quod oritur diversitas sensuum ex hoc quod eadem 46 quod] quae E, nomen add. ACV 4 | hab.] dicitur E Sic] nec I 47 dicitur] habetur AC 49-50 orat.] propositionc A 50 suppr.] non ponitur ACEV 4 , supponitur K jj relat.] demonstrativum E I; scil.] sicut A 1 50-51 tales] talis CV 4 51 ratione] definitio et definitum sunt idem realiter et differunt ratione add. A*D, (et) homo ct musicus (musicum E) sunt distincta (ratione add. EK) et sunt idem realiter; ens et unum sunt idem realiter et diffenmt ratione add. EIK, definitio et definitum sunt idem realiter et diffenmt ratione add. (ultra) I 52-53 subi. ... ratione om. (hom.) AXB 52-53 praed.] oppositum D, obiectum FIGem., proprium E 54 idcm] unum B j; multae] tales add. C 56 ex] aliqua add. Kf 57 posiu] apposita E 58 dict.] orationum A 1 59 pcnes... pencs] sesecundum... secundum K h hoc] vcl add. AA 1 |; modum] vel add. A 61 Si] et praem. AXBE 62 ista] Ula A^EI, ita CV 4 , om. B , hac] ista A^BI 63 ista] illa AXBDEI j| 4 hic] ibi A 64 istius] illius ACV , orationis add. E ;; real.] differxmt ratione sivc add. A 1 65 quae] qui BD ;; hic] ibi A, hoc B est] etiam add. BD 67 cura] vis B 68 ibidem] ibi AAXE j| vel] sive BE 71 mult.] talis add. A^BIK || nisi] quia add. E j! alteri] aliquando add. CV 4 |j autem om. ABE 72 est] etiam add. B ;! eo] pro eo A, ex hoc E hoc] eo EI

OCKHAM, SUMMA LOCICAB

50

786

10

p a r s iii—3 c a p .

orario diversis orarionibus exprimi potest, quamvis illud non sufficiat ad multiplicitatem amphiboliae. Potest tamen dici quod in talibus est secundus modus amphiboliae, 75 quia proprie per tales orationes importatur quod illa eadem et non alia quae diflferunt ratione sunt una res. Quod est impossibile. Improprie autem importatur per hoc quod illa eadem quae habent distinctas definitiones verificantur de eodem pro eodem, non tamen pro se, sed pro illo eodem quod significant; sicut isti termini 'album' et 'musicum' ha- so bent diversas definitiones exprimentes quid nominis, et tamen significant eundem hominem et supponunt pro eodem homine, sic dicendo 'album est musicum\ Et ita illa quae distinguuntur ratione sunt termini, sed illud quod est idem realiter est aliqua res importata per terminum. Quod non est ahud quam dicere quod signa sunt distincta et significa- 85 tum est idem.

[CAP. 8 . D E FALLACIA COMPOSITIONIS ET DIVISIONIS CONIUNCTIM]

Post haec dicendum est de compositione et divisione coniunctim Et est primo sciendum quod tunc est ahqua oratio multiplex secundum compositionem et divisionem quando ahqua oratio prolata vel scripta propter solam diversam punctuationem dictionum potest habere di- 5 versos sensus. Sicut ista oratio 'quidquid vivit semper est' si punctuaretur sic 'quidquid vivit semper, est' habet unum sensum, si autem punctuaretur sic 'quidquid vivit, semper est' habet ahirni sensum. Ita quod causa apparentiae istius fallaciae est identitas earundem dictionum in oratione composita et divisa, causa non-exsistentiae est diversitas 10 punctuationis. Istius autem fallaciae sunt duo modi principales. Primus est quando tota oratio, sive sit composita sive divisa, remanet in utroque sensu 73 orationibus] sensibus A 1 74 mult.] duplicitatem I 75 tamen] autem AXBI 76 orat.] propositiones B 77 Quod] et hoc E j| est] simpliciter add. A 78 per hoc om. AAXBIK 80 eodem om. AXBDEI 82 eundem hominem om. A^BIK 85-86 sign. est] significata sunt CV4K, unum et add. E CAP. 8 . - 5 diversam om. ACV 4 5-6 diversos] plures A 1 7-8 si... sic om. CV 4 12 est] modus add. B 13 sit om. AXEI CAP. 8.

33 - 177b 35).

-

1

6 oratio] sic prolata add. E

Aristot., De sophist. elenchis, cap. 4 et 2 0 (166a 2 3 - 2 8 , 177a

db

15

20

25

30

35

40

fallaciis in

dictionb

787

categorica vel hypothetica. Secundus modus est quando sensus compositionis est propositio categorica et sensus divisionis est propositio hypothetica. Et secundum hoc posset poni distincrio inter compositionem et divisionem, ut illae orationes dicantur multiphces secundum compositionem quando uterque sensus est propositio categorica vel uterque sensus est propositio hypothetica; et illae orationes dicantur multiphces secundum divisionem quando unus sensus cst propositio categorica et ahus sensus est propositio hypothetica. Utrum tamen isto modo sit accipienda distinctio istarum fallaciarum non multum curo, quia hoc scire non reputo multum utile scientiis speciahbus, quamvis notitia distinguendi tales orationes magnam habeat utihtatem. Iuxta primum modum sunt tales orationes multiphces quas ponit P h i l o s o p h u s in libro Elenchorum 2 possibile est sedentem ambulare' et 'possibile est non scribentem scribere'; nam si proferantur sic 'possibile est sedentem, ambulare', possibile est non scribentem, scribere' verae sunt, quia tunc denotatur per eas quod ille qui est modo sedens potest nunc vel postea ambulare et ille qui est modo non scribens potest nunc vel postea scribere, et sic verae sunt. Aliter possunt proferri sic 'possibile est, sedentem ambulare\ 'possibile est, non scribentem scribere'; et timc denotatur quod possibile est quod non scribens scribat tunc et quod sedens tunc ambulet, et sic sunt falsae. Et eodem modo possunt distingui omnes propositiones in quibus ponitur aliquis modus cum dicto propositionis, quamvis etiam possunt distingui secundum amphiboham. Et mihi videtur quod apertius et manifestius possint distingui in lingua Latina penes amphiboham, quamvis forte in idiomate A r i st o t e l i s vel in lingua Graeca manifestior sit talis multiphcitas talium orationum penes compositionem et divisionem quam penes amphibo14 sensus] in sensu ACV 4 14-15 comp.] composito A, compositus AXEI 15 sensus] in sensu ACV 4 j, div.] diviso A, divisus A J I j: prop. om. AC 16-17 comp. et div.] inter fallariam compositionis et divisionis A 17 orationes om. AV 4 18 quando] quarum B IJ vel] et AB |j sensus1 om. AEIK 19 et om. AA^BEI j1 orationes] autem AXBEI 21 alius] reliquus AXBEI |j sensus om. AAXBEIK 23 spec.] spcculabilibus AB, speculativis CV 4 24 orat.] propositiones A 25 primum] praedicatum K : mult.] distinguendae add. I 29 modo] nunc BC 30 et] quod add. A2BI ;; modo] nunc E 32 est1 om. CDV 4 33 tunc] sunt falsae et tunc add. E |S scribens] nunc, nunc add. E 34 tunc1 om. AE , tunc 1 ] nunc AE, nunc add. E 36 possunt] possint A^CIK 39 penes] secundum A 1 40 vel... Graeca] forte add. I, om. AXBIK || talis om. AXBI 2

Aristot., loco cit., cap. 4 (166a 24-31).

788

pars

iii—3

cap.

10

liam. Sive tamen distinguantur penes unam fallaciam sive penes aliam, dico quod sensus non variantur. Unde sic habent distingui tales orationes multiplices possibile est suppositum esse assumptum a Verbo'. Unus sensus est per quem deno- 45 tatur quod aliquid quod nunc est suppositum potest nimc vel postea assumi a Verbo. Et hoc est verum, quia illa natura quae modo est natura inteUectuahs completa et non est plura supposita nec ab aho supposito sustentata, et per consequens est suppositum, potest postea assumi, sicut potest ab aho supposito sustentari. Ahus sensus est per quem 50 denotatur quod possibile est quod ahquid sit simul suppositum et assumptum a Verbo. Quod est impossibile, sicut haec est impossibihs 'aliquod suppositum est assumptum a Verbo'. Simihter haec est distinguenda 'possibile est substantiam quantam non esse quantitatem'. Unus sensus est iste 'possibile est quod substantia 55 quanta, quando est quanta, non sit quantitas', et iste sensus est falsus secundum illam o p i n i o n e m quae ponit quod substantia quanta est quantitas8. Ahus sensus est iste 'possibile est quod illa substantia quae nunc est quanta, postea non sit quantitas', et iste sensus est verus. Simihter ista est distinguenda 'possibile est istum hominem non 60 esse Deum', demonstrando Christum. Unus sensus est per quem denotatur quod possibile sit quod haec sit vera 'iste homo non est Deus1, et haec vera est, quia haec est possibihs. Si enim Fihus Dei dimitteret naturam humanam haec esset vera 'iste homo non est Deus', quia haberet istam causam veritatis 'iste non est homo\ Ahus sensus est per 65 quem denotatur quod possibile sit quod iste qui nunc est homo, postea non sit Deus. Et hoc est impossibile, quia iste Filius Dei qui nunc est homo, semper et necessario erit Deus. Et consimihter sunt tales propositiones distinguendae: possibile est creantem non esse Deum; possibile est praedestinatum damnari; possi- 70 43 var.] variatur ACV 4 44 sic... dist.] sunt IK, om. DE orat.] sunt ctiam add. D, sunt sic add. E 46 nunc 1 ] non K || nunc* vel postea del. B | postea] post A1, poterit I 47-48 natura] esscntia B 48 completa] composita E 49 est] vera quod add. mg. B 52-53 Quod... Vcrbo om. (hom.) B 52 imposs. ... imposs.] possibile... possibilis E |j sicut] si AXBI 54 subst.] aliquam add. B 55 quant.] quantam B 56 sit] est ACV 4 56-58 et... quant. om. (hom.) A 1 57-58 sec. ... quant. om. E 59 nunc] modo ACV 4 quantitas] quanta CEV 4 , vel quanta add. A 61 est] istc add. A 1 62 Deus] Christus et add. tunc E 63 dimitteret] divideret E 64 haec... vera] tunc esset vera haec propositio A1, tunc haec propositio esset vera B || iste] hic C |j est] essct CV 4 ;! quia] haec add. C 65 verit.] vcram add. E || est] iste add. A 1 66 iste] ille DEI, om. A 1 69 Et om. BI !| cons.] similitcr AXE jj prop. om. AE 8

De hac opinione videsis supra, Parte I, c. 44.

db

fallaciis in

dictionb

789

bile est praescitum salvari; possibile est verum esse impossibile. Similiter tales: verum est album per se aedificare; hominem esse Deum est necessarium; creantem esse Deum est necessarium, et huiusmodi. Et in quo sensu sunt verae et in quo sensu falsae, potest patere ex prioribus. 75 Simihter plures orationes distinguendae sunt ex hoc quod una dictio potest copulari cum una vel cum alia, sicut ista 'quod quis scit nunc didicit', quia hoc adverbium nunc' potest determinare h scit, ut sit sensus 'quod quis scit nunc, didicit', et hic sensus est verus, quia quod nunc scit, ahquando didicit. Vel potest determinare hoc verbum 'didicit', 80 ut sit sensus 'quod quis scit, nunc didicit', et iste sensus est falsus. Simihter est in istis orationibus quas ponit P h i l o s o p h u s 4 : ego posui te servum entem hberum; quadraginta virorum centum reliquit dives Achilles. Simihter tales quas ponit P h i l o s o p h u s 5 , quas, quamvis non exprimat, supponit esse distinguendas: baculo vidisti hunc percus85 sum; oculis vidisti hunc percussum. Similiter, ut frequenter, orationes in quibus ponitur adiectivum cum substantivo disdnguendae sunt, sicut tales 'iste est bonus sutor', demonstrando malum hominem. Si sit oratio divisa, falsa est, quia tunc denotatur quod est bonus et quod est sutor; si sit composita, tunc vera est, quia 90 tunc denotatur quod habet perfecte talem artem suendi. Et quamvis tales orationes possunt distingui secundum compositionem et divisionem, tamen mihi videtur quod possunt etiam distingui secundum amphiboham, et sensus non variabuntur. Simihter tales propositiones 'iste est albus monachus' possunt distingui; in uno sensu denotatur quod est 95 albus et quod est monachus, in aho sensu denotatur quod est monachus talis professionis. Iuxta secundum modum sunt propositiones distinguendae in quibus 72 pcr sc trp. p. tales AA^BI 73 creantem... necess. om. ACEV 4 ; Et om. ABE 74 sensunt add. ADI 76 quod om. I ; quis] aliquis CV 4 , qui I ' nunc] non add. 1. 77 potest] copulare vel add. CDV 4 ut] et tunc E 78 hic... verus] hoc verum est A1, haec est vera E 78-79 quia... didicit 1 ] Alius sensus potest esse ut 'nunc' componatur cum isto verbo 'didicit' vel determinet ipsum K 78-79 quod 1 ... scit om. AA^BEI 79 verbum] adverbium DI 80 sensus1 om. AB 82 entem] errantem B, eimtem E ;! dives] divus A, om. E 83 Achilles] in bello add. AV4 :] quas om. AA^BEI 84 supp. ... dist.] sunt distinguedae A^BI 85 oculis... perc. mg. A, om. CV 4 86 Sim.] et tales B || X 1 1 X ut om. A BI 89 est ... est ] sit... sit AA BI sutor] sed add. E tunc] sic CV 4 ji quia] ct CV 4 90 tunc om. ABE 91 poss. dist.] distinguantur E 93 var.] variantur ACV 4 ;i prop.] orationes BI, otru E 94 in om. ACV 4 ,i den.] denotabitur (etiam infra) ABI 95 mon. 1 ] et add. ACV 4 95-96 mon.] et monachus add. A 1 97 prop.] orationes E su 1 ]

4 Aristot., loco cit. cap. 4 (166a 31-38). (177a 37-39).

5

Aristot., loco cit., cap. 20

790

paks m - 4 cap. 9

ponuntur dictiones facientes propositiones hypotheticas inter duos terminos, et in uno sensu erit propositio categorica et in aho sensu erit propositio hypothetica. Et eodem modo distinguuntur quo dictum 100 est p r i u s 8 de fallacia amphiboliae. Unde ista est distinguenda 'quinque sunt duo et tria\ quia in uno sensu denotatur quod quinque sunt duo et quod quinque sunt tria, in aho sensu denotatur quod quinque sunt ista, demonstratis duobus et tribus. Simihter ista est distinguenda 'iste potest ferre unum lapidem et alium'; in uno sensu deno- 105 tatur quod iste potest ferre unum lapidem et quod potest ferre ahum lapidem, et iste est sensus divisionis; in aho sensu denotatur quod iste simul potest ferre istum et ahum lapidem. Sic igitur ista propositio est distinguenda quae est una praemissa in paralogismo quo concluditur ista conclusio 'quod potest unum solum ferre, potest plura ferre'. Quae 110 non est distinguenda secundum compositionem et divisionem, sed potest distingui secundum amphiboham, quia unus sensus potest esse iste 'qui potest ferre unum lapidem, quamvis non ferat plures lapides, potest plures ferre', et hoc est verum; alius sensus est iste 'qui potest ferre unum lapidem et non plures, potest ferre plures', et hic sensus est falsus. 115 Et est hic amphiboha, sicut hic 'omnis homo est unus solus homo\ quia unus sensus est iste 'omnis homo est unus homo et non sunt plures homines quam unus', ahus sensus est 'omnis homo est unus homo et nullus homo est plures homines'. Simihter est ista distinguenda 'tantum unum est\ 120

[CAP. 9 . D E FALLACIA ACCENTUS]

Circa fallaciam accentus1 est primo sciendum quod ex hoc accidit deceptio penes fallaciam accentus quod eadem vox sub diversis accentibus prolata diversa significat. Et hoc potest triphciter contingere. Uno 99 in 1 ... scrnu1] alius scnsus CIV4 102 in om. IV4 103 in om. CDIV4 104 tribus] simul X add. A BI 105 ct alium] quia B uno scnsu] sensu divisionis AXBI 107 et... divis. om. AXBIK 108 istum] lapidcm add. AAXE ; et] vel B .j Sic igitur] et praem. CV 4 , et ita DI, et illa EGem., et K n ista om. CEIV4 ,j prop. om. AXB 109 quae] quod CV 4 :; in] uno add. B 110 conclusio] consequentia K 111 non] solum add. K 1 potest] enim add. K 113-14 potest] tamen add. DE 114 plures] lapides add. DE 115 plures] lapides add. E < hic] istc E 117 sensus] istius AXB || homo om. ACV 4 118 est1] iste add. AH homo 1 om. AXB 119 est] sunt E CAP. 9 . - 3 penes] circa B 8

4 prolata] pronuntiata AXI | Et hoc] hoc autem AXBIK

Supra, cap. 6.

CAP. 9. -

1

Aristot., De sophist. elenchis, cap. 4 et 21 (166b 1 - 9 , 1 7 7 b 36 - 178a 4).

db

fallaciis in

dictionb

791

5 modo quia eiusdem dictionis aliqua syllaba potest habere diversos accentus; aho modo quia eadem dictio potest pronuntiari cum aspiratione et sine aspiratione; tertio modo quia eadem vox potest esse dictio vel oratio. Primus modus magis est idoneus ad decipiendum in scripto quam 10 in prolatione, eo quod tahs dictio non scribitur nisi uno modo, profertur tamen modis diversis. Et penes istum modum distinguenda est ista oratio 'bonum est iustos viros pendere', eo quod media huius dictionis pendere' potest corripi vel produci. Secundus modus numquam decipit in scripto sed tantum in prola15 tione, propter hoc quod in scripto oportet quod aspiratio simphciter et sensibiliter ponatur vel quod nullo modo ponatur. In prolatione autem quandoque nec bene nec facihter discernitur an dictio proferatur cum aspiratione vel sine aspiratione. Tertius modus potest decipere tam in scripto quam in prolatione. 20 Et secundum istum modum est tahs oratio distinguenda 'Deus facit frondes et foha invite', quia 'invite' potest esse una dictio, scihcet adverbium, et tunc est falsa, quia significat quod Deus facit ahquid coacte; vel potest esse duae dictiones, scihcet haec praepositio m' et ablativus casus huius nominis 'vitis', et sic est vera. 25 Penes istam fallaciam non sunt magnae difficultates in scientiis particularibus, et ideo iam dicta de ista fallacia sufficiant.

[CAP. 1 0 . D E FALLACIA HGURAE DICTIONIS]

Post fallacias in dictione, iuxta quas sunt ahquae orationes multiphces, dicendum est de fallacia figurae dictionis \ quae non oritur ex ahcuius orationis mulriphcitate, sed oritur magis ex ahquarum dictio7 et] v c l A E q u i a ] eo quod A l B K ;• vox] dictio I, om. B 8 vel] et I 9 Primus] et praem. CV 4 10 dictio] vox A^BEK 11-12 oratio] et consimiles add. AXBIK 12 eo quod] quia ACKV4 |! media] syllaba add. EK , media... dict. om. CV4 13 vel] et E 15 asp.] vel add. AJBIK \\ et] vel A1! 16 vel] ct I 17 nec1] non A^BEI ; an] sive A, aut I 19 Tertius] etiam add. AXDKV4 20 modum om. AKDV4 j| oratio] propositio ACV 4 21 quia] ly add. E ; invite] in vite DE 22 quia] tunc add. C |! quia... coacte om. A^BIK 24 huius] istius AXB 25 Penes] autem add. AXB 26 et om. AXI !j iam dicta] praedicta AXBIK, isu E , isu fall.] ea K, ad praesens add. A CAP. 10. - 3 oritur] accipitur I tionum AA^BDI, vel dictionum add. A

CAP. 10. -

179a 10).

1

4 aliquarum] quadam C, aliqua V4

4-5 dictionum] ora-

Aristot., De sophist. elenchis, cap. 4 et 22 (166b 10-21, 178a 5 -

792

PARS m - 4 CAP. 10

num similitudine. Ita quod fallacia figurae dictionis est deceptio prove- 5 niens ex aliqua similitudine dictionis, ita quod causa apparentiae est similitudo dictionis ad dictionem et causa non-exsistentiae est diversitas significatorum vel modorum significandi vel accidentium grammaticalium dictionum. Et accipio hic 'significata' largissime. Unde generalis modus solvendi paralogismos penes istam fallaciam 10 est ostendere aliquam diversitatem inter significata vel modos significandi vel accidentia dictionum propter quam non valet argumentum. Ista enim fallacia semper ex hoc accidit quod quia ahquis modus arguendi tenet in ahquibus dictionibus creditur ex hoc quod tahs modus arguendi valeat in aliis consimihbus dictionibus, in quibus tamen non 15 valet propter hoc quod illae dictiones diversae, quamvis videantur similes, habent diversa significata, large accipiendo significata, vel diversum modum significandi vel diversa accidentia grammaticalia. Verbi gratia: videmus enim quod iste syllogismus est bonus 'omnis substantia corporea est colorata; capra est substantia corporea; igitur capra est co- 20 lorata', ita quod nulla est variatio inter praedicatum maioris et praedicatum conclusionis. Si propter hoc credatur quod in consimih modo arguendi ex aliis terminis non sit ahqua variatio facienda inter praedicatum maioris et praedicatum conclusionis, sicut sic arguendo 'omnis substantia corporea est colorata; patriarcha est substantia corporea; 25 igitur partriarcha est colorata', deceptio fiet per fallaciam figurae dictionis. Unde generahter quandocumque est fallacia figurae dictionis, contingit invenire consimilem modum arguendi bonum ex aliis terminis, et hoc propter diversitatem accidentium grammaticahum vel modorum significandi vel propter diversitatem significatorum, largissime acci- 30 piendo 'significata'. Iuxta praedicta possunt accipi tres modi istius fallaciae. Quorum p r i m u s est quando accidit defectus in arguendo propter diversitatem accidentium grammaticahum diversaram dictionum. Et talis modus arguendi sophisticus vel semper vel frequenter ducit ad soloecismum. 35 Unde si arguatur sic omne animal est coloratum; homo est animal; igitur homo est coloratum', dicendum est quod hic est fallacia figurae 6 dict.] dictionum DEIK 8 vcl... vcl] ct... et B 11 vel] et AE 12 vcl] etiam add. A C 13 Ista enim] quia ista E 13 quod om. CDI 14 cx hoc om. AXIK 17 largc... sign. om. A C K V 4 17-18 div. m o d . ] diversos modos E 22 concl.] minoris AV 4 , sed corr. V 4 23 e x ] in A C V 4 tcrminis om. A X B 32 accipi] sumi C 32 modi] principalcs add. A X BK 33 primus] unus A J B K , modus add. CIV 4 34 dictionum] vcl modorum significandi add. E 36 si] quandoque B 36 color.] omnis add. E 37 igitur] omnis add. E , fall. fig.] figura D

DB FALLACIIS IN DICTIONB

793

dictionis. Quia enim 'homo' non est neutrius generis sicut 'animaT est neutrius generis, ideo non debet inferri ista conclusio 'homo est colo40 ratum' sed ista 'homo est coloratus'. Et quandoque variatio vocahs ahcuius termini debet fieri in diversis propositionibus propter variationem accidentium diversorum terminorum. Simihter hic potest assignari fallacia figurae dictionis omne album est corpus; omnis homo est album; igitur omnis homo est corpus'. 45 E t s i d i c a t u r quod semper in omni fallacia debet esse ahqua apparentia, hic autem nulla videtur, igitur etc., d i c e n d u m est quod non requiritur in omni fallacia tanta apparentia quae decipiat sapientes, sed sufficit tanta quae ahquos simphces fallere possit. Et sic est in proposito, quia ahqui simphces possent in consimihbus decipi. 50 S e c u n d u s m o d u s p r i n c i p a l i s istius fallaciae accipitur ex diversitate significatorum diversarum dictionum. Verumtamen ahqua diversitas talis est sufficiens ad istam fallaciam in ahquo modo arguendi et ahqua non sufficit. Sed ad sciendum in speciah quando sufficit et quando non sufficit, per logicam sciri non potest, sicut nec per lo55 gicam sciri potest in speciah de quahbet dictione an sit aequivoca vel non sit aequivoca, sed hoc debet sciri per speciales scientias. Penes istum modum peccant talia argumenta sophistica 'calefacere est agere, igitur videre est agere', 'calefieri est pati, ergo videri est pati\ Causa apparentiae istarum consequentiarum sophisticarum est si60 mUis terminatio istorum verborum 'videre-calefacere',
PARS m - 4 CAP. 10

794

liter quando dictiones habent eadem accidentia grammaticaha et eosdem modos significandi, et propter hoc quod habent consimiles terminationes et consimiles modos significandi creditur quod illud commune praedicabile quod verificatur de uno verificetur de rehquo, et tamen propter 70 hoc quod significant diversa non est sic, sed est fallacia figurae dictionis. Et accidit frequenter iste modus figurae dictionis quando arguitur per locum a simih vel per ahquem locum consimilem. Puta: quia enim 'visum' est participium verbi passivi, secundum g r a m m a t i c o s 2 , ideo potest credi quod sicut 'calefactum', quod est participium verbi passivi, non 75 potest verificari nisi de passo, sic quod 'visum' non possit verificari nisi de passo. Et tahs sic credens, nesciens naturam significatorum per istos terminos vel nesciens quid et quomodo significant, decipitur per fallaciam figurae dictionis. Si enim credat quod sicut 'calefactum' significat illud quod patitur, et in quo est calor, in recto et illud a quo patitur in so obhquo, sic 'visum' significet illud in quo est visio in recto et illud a quo est visio in obhquo, decipitur. Et ideo ad istum modum figurae dictionis perfecte sciendum necesse est scire naturas rerum et etiam necesse est scire grammaticam per quam scitur quid vox significat trno modo et quid aho modo significandi. Nec tamen iste modus est ex ss diversitate modorum significandi ahquarum dictionum, ex hoc scilicet quod una dictio habet unum modum significandi, et aha dictio non habet illum modum significandi, sed est ex diversitate significatorum. Quia enim diversa, quamvis eisdem modis significandi, significantur per istum terminum 'visum' et per istum terminum 'calefactum' ideo est 90 ibi fallacia. Oportet autem scire quod iste modus non contingit tantum quando propter consimiles terminationes et consimiles modos significandi creditur quod illud quod est commune uni est commune alteri, sicut sic arguendo 'albedo est quahtas, igitur hirundo est quahtas', 'quahtas dif- 95 67 et] diversos add. mg. A 68 term.] casus terminantes A C V 4 69 cons. om. A C V 4 69-70 praed.] praedicamentale AXEI 70 rel.] alio CK 71 sed om. AXI jj est 1 om. A 1 72 m o dus] fallariar add. A J E 73 Puta om. A X BI ' enim] ly (etiam infra saepe praemittit hoc articulum) E, om. I 74 ideo] non B 75 calef.] calefactivum B V 4 76 de] pro A X B 76-77 sic... passo om. (hom.) I 76 quod] l y E, om. A 77 nesc.] perfecte add. B, per add. I 78 et] vel BE, om. A X DI 79 calef.] calefactivum B V 4 80 et 1 ] illud add. A 81 visio] visum A A 1 82 visio] visum A !| m o d u m ] &llaciae add. AXE 85 quid] significat add. C V 4 86 aliq.] aliarum AA*C 87 non del. V 4 , om. C 88 i l l u m ] istum A^BI, alium C V 4 !! signif.] vel alium add. A 90 istum term.*] l y E jl calef.] calefactivum A B V 4 93 et] propter add. E ;; sign.] ut add. A 93-94 cred.] propter hoc add. A 2

94 est] sit A C V 4

Cf. Priscianus, Instit. grammat., XI, c. 5, n. 22 (ed. A Krehl, I, 529s.).

DE FALLACIIS IN DICTIONE

795

fert realiter a substantia, igitur quantitas differt realiter a substantia', 'musica est feminini generis, igitur propheta est feminini generis', et sic de multis aliis, sed etiam iste modus reperiri potest quando propter naturam rei significatae ahquis discursus vel consequentia valet et tamen 100 aho termino posito in praedicto discursu vel consequentia loco ahcuius termini ibi positi non valeret. Verbi gratia secundum opinionem A r i st o t e l i s 8 hoc est bonum argumentum 'iste dabit bovem coloratum; iste non habet bovem coloratum; igitur iste dabit bovem quem non habet', et tamen sic arguendo 'iste dabit bovem album; iste non habet 105 bovem album; igitur iste dabit bovem quem non habet' non valet, quia praemissae possunt esse verae conclusione exsistente falsa. Simihter tahs discursus est bonus 'iste est modo albus; iste cras non erit albus; igitur iste amittet ahquam rem quam modo habet'. Et tamen iste discursus secundum principia A r i s t o t e l i s non valet 'iste aer iio est nunc bicubitus; iste aer cras non erit bicubitus; ergo iste aer amittet cras ahquam rem quam nunc habet', et tamen idem modus arguendi videtur utrobique. Et ideo si propter hoc credatur, quia alicubi tenet tahs modus arguendi quod ubique valeat, fiet deceptio per fallaciam figurae dictionis. U5 Et s i q u a e r a t u r quare magis est fallacia figurae dictionis in uno discursu quam in alio, d i c e n d u m est quod hoc est propter hoc quod medium intrinsecum per quod tenet unus discursus est necessarium et medium intrinsecum per quod tenet ahus discursus non est necessarium. Ad cuius evidentiam est sciendum quod quaedam consequentiae, 120 etiam formales, tenent per medium intrinsecum et quaedam tenent per medium extrinsecum. Illae tenent per medium intrinsecum quae tenent virtute unius propositionis formatae ex eisdem terminis, sicut ista consequentia 'omnis homo est animal, igitur Sortes est animaT tenet per medium intrinsecum, quia tenet virtute unius proposirionis formatae ex 97 musica] musa E || proph.] poeta E 98 sed etiam] et C V 4 100 alio] aliquo I ; ahc.] alterius ABE 102 hoc] hic D 103 iste 1 ] et A C V 4 iste* om. A C V 4 104 tamen] non B 105 iste om. AEI 105-06 quia... falsa om. A a BI concl.] consequentia K 107 modo om. AXBI t albus] et add. CI ; iste 1 ] et A A l 108 iste] homo add. C, onu E ;; aliq.] albam A 1 modo] nunc A^BD, non I 109 valet] est bonus E 110 bic.] et add. AA*CV 4 111 cras om. A^BI nunc] iam E, non I ! idem] consimilis A X BI 112 utr.] esse simihs add. E ! cred.] videtur A J BI , quia] quod A X BV 4 113 arg.] credatur AXBI 116 est1 om. DIV 4 117 intr.] extrinsecum A, om. DE 118 intr. om. AXBEI 119 est om. AA X BDV 4 120-21 et... intr. om. (
796

PARS m - 4 CAP. 10

eisdem terminis, puta ex istis terminis 'Sortes' et 4homo', quia tenet vir- 125 tute istius medii 'Sortes est homo'. Si enim ista propositio esset &lsa, consequentia prima in nullo valeret. Illae autem consequentiae vel discursus tenent per medium extrinsecum quae tenent sufficienter virtute ahcuius regulae generalis non formatae ex terminis tahs consequentiae vel discursus, vel si formetur ex ilhs hoc accidit, quia ahae consequentiae 130 et discursus tenent aeque bene per hoc medium vel per tale medium extrinsecum ex quorum terminis non formatur tahs regula generalis. Sicut patet de ista consequentia 'omnis homo est animal, igitur tantum animal est homo', quae tenet per istud medium 'ab universah ad exclusivam de terminis transpositis est bona consequenria'. Et ista conse-135 quentia 'omnis homo est animal, igitur ahquod animal est homo' tenet per istam regulam 'universahs affirmativa convertittu: per accidens'. Et ideo quandocumque accipiuntur ahquae consequentiae vel discursus quae non rectificantur vel regulantur per ahquam regulam generalem, videndum est si possint rectificari per ahquam propositionem veram forma- 140 tam ex eisdem terminis. Et si sic, consequentia erit bona; si non, consequentia non valebit. Sic autem est in proposito. Nam tales consequentiae 'iste non habet bovem coloratum; iste dabit bovem coloratum; igitur iste dabit bovem quem non habet', 'iste dabit bovem album; iste non habet bovem al- 145 bum; ergo iste dabit bovem quem non habet' non possunt regulari per ahquam regulam generalem; igitur si valeant, oportet habere ahquod medium verum ex eisdem terminis. Nunc autem ita est quod prima consequentia tenet per medium verum et necessarium, secundum principia A r i s t o t e l i s , quod est istud 4si ahquid est bos, ipsum est co- iso loratum'. Unde quia secundum principia A r i s t o t e l i s impossibile est quod ahquid sit bos et non sit coloratus, ideo ista consequentia est bona 'iste dabit bovem coloratum; et iste non habet bovem coloratum; 125 puta] scilicet EI, om. B " cx... tcrm. 1 om. BE !; ct] cst A^BE, om. I 125-26 quia... homo om. (hom.) E 125 quia] quac C V 4 ; tcnct om. A X BI 126 medii om. A X BI ; ista prop.] haec A X BI 127 prima] illa BI, primo facta E in om. AXEI nullo] non AXI, modo add. E i Illae] Aliae E 127-28 vel disc. om. E 128 quae] scilicet add. E 129 e x ] eiusdcm add. E 130 formetur] formaretur A V 4 ;; illis] eis A C V 4 quia aliac] quod aliquac E 131 et] aliqui add. E \\ aeque bene] ita bene E, om. A ;; hoc] idem A ; hoc... pcr 1 om. A X BI 132 extr. om. A X BI 133-36 tantum... igitur om. E 135-36 cons. om. A X BI 138 quac] qui DEI 139 non] tcnent add. A ;j vel] nec A 1 ;! rectif. om. E reg. om. CDIV 4 140 rectif.] vcrificari K 141 erit] est A*BD ;; bona] ct add. CDE 142 valebit] valet A C D 143 autem om. E ;; tales] istac E 145 habet 1 ] Similiter ista add. E 145-46 iste* ... habet] etc. A^BI 146 istc om. C D V 4 148 v e r u m ] formatum E 151 quia om. BEV 4 j| Arist.] sua E 152 aliquid... color.] aliquis bos sit non coloratus A J B I 153 dabit... non habct trp. A 1 ! ;| iste 1 om. AA*CEV 4

DE FALLACIIS IN DICTIONE

797

igitur iste dabit bovem quem non habet\ Sed quia possibile est quod 155 idem bos numero sit primo non albus et postea albus, ideo illud medium intrinsecum per quod tenet alia consequentia 4si ahquid est bos, ipsum est album', est simpliciter falsum. Et ideo iste discursus non valet 'iste dabit bovem album; iste non habet bovem album; igitur dabit bovem quem non habet', quia iste poterit dare bovem quem habet, qui i6o nunc non est albus, sed poterit esse albus quando dabit eum. Simihter ista consequentia est bona 'iste nunc est albus; iste cras non erit albus; ergo iste carebit aliqua re quam nunc habet', et tenet virtute istius medii 'album significat ahquam rem distinctam secundum se totam ab illo quod est album\ Sed ista consequentia secundum principia i 6 s A r i s t o t e l i : non valet 'iste aer est nunc bicubitus; iste aer cras non erit bicubitus; igitur iste aer carebit ahqua re quam nunc habet', quia secundum principia A r i s t o t e l i s 4 ista est falsa 'bicubitum significat ahquam rem secundum se totam distinctam ab illo quod est bicubitum et a parte eius\ Et ita, universaliter, quando ahqua consequentia 170 tenet in aliquibus terminis virtute medii necessarii intrinseci et ahqua consequentia habens terminos habentes consimiles modos significandi, quamvis non significent eadem eodem modo quo alii termini significant illa vel alia, propter defectum talis medii intrinseci non valet, potest ibi assignari fallacia figurae dictionis. Unde hic est fallacia figurae dictionis 175 'iste est pater; iste non fiiit pater; igitur iste est mutatus', 'iste est simihs; iste non erit simihs; ergo iste mutabitur', et sic de multis aliis. Est autem sciendum quod iste modus fallaciae figurae dictionis numquam habet locum quando accipiuntur duae praemissae mere categoricae et mere de inesse et mere de praesenti, dispositae vocahter in ISO modo et figura. Et ideo accidit frequenter iste modus arguendi ex ah154 poss.] impossibilc A 1 155 bos] scilicet add. A i| illud] ista A^B, istud I 155-56 medium... cons. om. A^BI 156 alia] illa E 157 fiilsum] fidsa A l B || Et ideo] propter quod A X BI 158 dabit 1 ... non habet trp. BI 159 quem 1 ] non add. C |j q u e m 1 habet om. E 160 nunc] licet A j| sed... esse] tamen postea erit A 162 iste] cras add. BDE, om. A C V 4 163 medii] n&cessarii add. A X BI 164 Sed] similiter A X B 165 nunc om. A X B j| iste agr om. A C V 4 166 carebit] cras add. E 170 virtute] alicuius add. A X BE || aliqua] alia A A 1 172 quo] modo add. C 173 talis om. C V 4 j| medii] necessarii add. A^BI, add. mg. A 174 Unde... dictionis om. (hom.) A C V 4 175 mutatus] iste est filius, iste non fuit filius, igitur ille est mutatus add. K 175-76 similis... mutab.] filius, iste non fuit filius, ergo iste est mutatus A C V 4 , iste est similis (filius A), iste non est (erit A) similis (filius A), igitur add. A C V 4 176 multis] singulis A C V 4 177 fiill. om. A B C V 4 178 accip.] sumuntur E ii duae] aliquae A C V 4 , aliae K j; praem.] propositiones E, scilicet add. A || mere] pure K 180 et 1 ] in add. A C 4

Principia Aristotelis de quantitate videsis supra, Parte I, c. 44.

PARS m - 4

798

CAP. 10

qua proposirione de praeterito vel de fiituro vel de modo. Unde hic est fallacia figurae dictionis 'iste potest esse albus; iste non est albus; igitur iste potest esse aliquid quod nunc non est\ Similiter hic 'Filius Dei non fiiit homo ab aeterno; Filius Dei fiiit homo ex tempore; ergo Fihus Dei fiiit ahquid ex tempore quod non fiiit ab aeterno'. iss Tamen in istis potest assignari non tantum iste modus sed etiam tertius modus, de quo statim post dicetur, sicut in simih patebit ibidem. T e r t i u s m o d u s p r i n c i p a l i s figurae dictionis est habens ortum ex diversitate modorum significandi diversarum dictionum quae videntur similes inter se, propter quod quandoque deceptus credit 190 quod simihter est arguendum ex una dictione et ex aha. Et potest iste modus subdividi. Ad cuius intellectum sciendum quod modi significandi non sunt ahquae res additae ipsis dictionibus, advenientes eis 5, sed est metaphorica locutio, dicendo quod dictiones habent diversos modos significandi, quia 195 per talem orationem intelligitur ista oratio 'diversae dictiones diversimode significant illa quae significant'. Quia ahquae dictiones proprie non significant, sed magis adiunctae aliis consignificant vel dant aliis supponere vel determinato modo stare, cuiusmodi sunt syncategoremata, videhcet coniunctiones, praepositiones et huiusmodi. Ahquae autem 200 significant determinate res et finita significatione, secundum modum loquendi B o e t h i i 8 , sicut nomina categorematica et pronomina et participia et huiusmodi; et illorum quaedam sunt nomina mere absoluta et quaedam connotativa, sicut dictum est prius in primo tractatu 7. Similiter, quaedam sunt propria, sicut pronomina et nomina pro- 205 pria, et quaedam sunt communia, quae ideo habent diversum modum 183 iste om. CVA 184 Dei 1 om. DI 186 istc] primus A 1 188 Nouum cap. indiamt BIK j, princ.] fallaciac E 188-89 cst... ortum] habct ortum A, oritur A X BI 190 vid.] cssc add. A C K V 4 191 simil.] ita K 193 int.] evidentiam B, est add. BE 194 res] absolutae add. A jj additae s. lin. et add. eis A j| sed] non add. I 195 dic.] dicere A C V * 196 ista] talis A || div. 1 ] orationes vel add. A C K V 4 200 videl. om. A X BEI 201 fin. sign.] signa K 202 cat.] aliqua CV« 206 ideo] non B

Modus significandi sic definitur a Thoma de Erfordia, Grammatica speculativa, cap. 1, n. 3: "Modus significandi activus est modus sive proprietas vocis ab intellectu sibi concessa, mediante qua vox proprietates rei significat. — Modus significandi passivus est modus sive proprietas rei prout est per vocem significata" 8 Cf. Boe(ed. M. F. Garcia, Lexicon Scholasticum, pars I, Quaracchi 1910, 1). 7 Supra, Parte I, thius, In librum De interpretatione, ed. 2a, IV (PL 64, 553 B). c. 10. 5

DE FALLACIIS IN DICTIONE

799

significandi quia unum significat unum et non plura et reliquum significat plura vel potest significare. Et secundum praedicta sub isto tertio modo principali possunt accipi 210 tres modi speciales istius fallaciae. P r i m u s m o d u s potest esse secundum dictiones quae habent finitas significationes et quae non habent finitas significationes. Et penes istum modum peccant consequentiae in quibus commutatur unus modus supponendi in ahum; sicut si arguatur sic 'omnis homo est animal, ergo animal est omnis homo'. 215 Et ad evidentiam istius exemph et sibi simihum est primo sciendum quod hic potest assignari fallacia figurae dictionis propter hoc quod eadem dictio in antecedente habet unam suppositionem et in consequente habet aham, quamvis hoc non sit sufficiens, sicut o s t e n d e t u r 8 . Et simihtudo dictionum est causa istius deceptionis; quia enim in multis 220 non refert sic transponere dictiones, - bene enim sequitur 'homo albus est homo, ergo homo est homo albus', simihter sequitur 'animal rationale est homo, ergo homo est animal rarionale' - propter hoc potest ahquis deceptus credere quod tahs modus arguendi valeat in omnibus, et decipitur per fallaciam figurae dictionis. Et oritur haec fallacia ex 225 diversitate modorum significandi. Propter hoc enim quod 'omnis' non habet talem modum significandi qualem habet 'album' vel ahqua dictio tahs, sed tantum consignificat sive facit terminum cui additur stare pro omnibus suis significatis, et facit terminum mediate sequentem stare confuse tantum, quahter non stat in consequente, ideo est fallacia fi230 gurae dictionis et oritur ex simihtudine dictionis ad aham dictionem. Et est sciendum quod non quaehbet variatio suppositionis causat fallaciam figurae dictionis. Tunc enim in demonstratione potissima esset fallacia figurae dictioriis. Sed generahter quando arguitur a termino stante confuse tantum ad terminum stantem determinate, saltem enthy235 mematice, est fallacia figurae dictionis, si circa ahum terminum et dispositiones eius nulla sit penitus facta variatio; quamvis simul cum hoc sit ibi fallacia consequentis, sicut est in exemplo proposito. Si tamen ar207 unum 1 ] nisi add. K t add. et trp. sig. un. 1 CV 4 , del. B, om. D 208 vcl] saltem add. A 1 209 accipi] contineri E 210 spec. om. AE 1 fall.] figurac B 215 sibi sim.] consimilium A C V 4 217 cadem] una E 218 hoc] haec... causa E 222 hoc] quod AV 4 225 omnis] antecedens A 1 , homo add. C V 4 226 ahqua] alia A, om. A J BDEI 228-29 et... tantum] confuse tantum, quahter fecit stare mediate consequentem C 230 et 1 ] quae A C K V 4 || sim.] unius add. E 233 fall. fig.] figura IV 4 234 itante om. AXD ;; ad] eundem add. A^BI 237 ibi] etiam add. A 1 8

Infira, lin. 262-67.

PARS m - 4 CAP. 10

800

gueretur sic 'omnis homo est animal, igitur animal est homo', quamvis in antecedente supponat confiise tantum et in consequente determinate, quia tamen signum additum homini in antecedente non additur sibi in 240 consequente, non est ibi fallacia figurae dictionis. Penes istum modum peccant omnia taha sophismata 'omni parte continui est ahqua pars minor, igitur ahqua pars est minor omni parte continui\ Antecedens est verum, quia quaehbet singularis est vera, et consequens est falsum, quia quaehbet singularis est falsa. Sed conse-245 quentia non valet, quia 'pars* in antecedente supponit confiise tantum et in consequente supponit determinate. Sed quia evidentius est in tahbus fallacia consequentis quam fallacia figurae dictionis, ideo quando de fallacia consequentis agetur, diversa exempla adducentur 9. Simihter, arguendo a termino stante determinate vel confiise tan-250 tum ad eundem terminum stantem confiise et distributive, est fallacia figurae dictionis, quamvis etiam sit ibi fallacia consequentis, sicut hic 'tu dubitas ahquod verum, igitur tu nescis ahquod verum\ Unde si arguatur sic 'illud quod tu dubitas, tu non scis; tu dubitas aliquod verum; igitur tu non scis ahquod verum' est fallacia figurae dictionis, 255 quia in antecedente stat Verum' determinate et in consequente stat confiise tantum. Simihter hic 'illud quod non est ahquid, ab illo differt; Sortes non est omnis homo; igitur Sortes ab omni homine differt', nam in antecedente 'homo' stat determinate, propter negationem praecedentem, et in con- 260 sequente stat confiise et distributive. Oportet autem scire quod non tantum contingit facere fallaciam figurae dictionis propter varium modum supponendi eiusdem termini sed etiam propter varium modum supponendi diversorum terminorum, ita quod ahus terminus correspondens non mutetur. Unde hic est fal- 265 lacia figurae dictionis 'omnis homo est animal, igitur substantia est omnis homo', et ita est de consimihbus. 238 est 1 ] omnis add. A jj quamvis] animal add. £ 240 homini] a d l y h o m o E 241 cons.] idco add. K 242 soph.] a r g u m c n u sophistica B 245 Sed] ergo E, ideo add. B 248 fall. 1 om. A C V 4 250 S i m . ] Sic etiam A C K V 4 251 terminum om. A C D I K V 4 || et] vel AE j| et distr.] tantum K, om. C V 4 253 tu 1 om. A C V 4 d ncscis] non scis A*DI || si om. C V 4 254 illud quod] quidquid C 255 non scis] nescis C V 4 256 et] sed B, ortu C 257 tantum C K O V 4 , et distributivc add. A, om. A^BDFIGem. 258 aliquid] aliud AA X E 260-61 cons.] conclusionc A C V 4 262 facere £ilL] sic fallacia A X BI 264 v a r i u m ] diversum E 265 non om. K 267 est om. CETV 4 9

Infira, cap. 11.

DE FALLACIIS IN DICTIONE

801

Non solum autem tertius modus accidit ex vario modo significandi, qui frequenter accidit ex modo significandi termini categorema270 tici et syncategorematici, sed etiam accidit ex diversis modis significandi incomplexorum in diversis praedicamentis. Quando enim propter hoc quod si arguatur ex omnibus terminis eiusdem praedicamenti erit bonum argumentum creditur propter hoc quod simihter arguendo ex terminis diversorum praedicamentorum sit conveniens argumentum et 275 tamen non est, tunc accidit fallacia figurae dictionis. Creditur enim propter simihtudinem dictionum quod consimihter contingit arguere ex istis terminis sicut ex illis, et tunc fiet deceptio per fallaciam figurae dictionis. Est autem primo sciendum quod non semper quando arguitur ex 28oterminis diversormii praedicamentonmi est fallacia figurae dictionis, quia universahter quando praemissae sunt mere de inesse et de praesenti et categoricae et in recto, et dispositae in modo et in figura, non est fallacia figurae dictionis, qualescumque sint termini. Nec plus refert quod omnes termini sint eiusdem praedicamenti quam diversorum. 285 Unde ita valet iste syllogismus 'omnishomo est animal; album est homo; igitur album est animaT sicut iste 'omnis homo est animal; Sortes est homo; igitur Sortes est animaT. Et ita, universahter, est de consimihbus. Et ideo ad assignandum fallaciam figurae dictionis non sufficit dicere quod commutatur unum praedicamentum in rehquum, sed 290 oportet dicere rationem magis specialem. Est igitur sciendum quod quamvis syllogistice arguendo ita contingit arguere ex terminis diversorum praedicamentorum sicut ex terminis eiusdem praedicamenti, tamen non syllogistice frequenter contingit arguere ex terminis eiusdcm praedicamenti et non ex terminis 295 diversorum praedicamentorum. Et hoc multiphciter contingere potest, nam trno modo potest contingere propter diversitatem signorum distributivorum. Ad cuius evidentiam sciendum est quod sicut diversis praedica268 Rubrua: Secundus modus tertii modi fallaciae figurae dictionis A, novum cap. indicant BDCV4 || autem] iste A^BI, om. A C V 4 269 qui... sign. 1 om. (hom.) EI 270 et] vel A C K V 4 270-71 sign.] tcrminorum add. K 272 pracd.] non add. I 273 propter hoc om. A X BI , sim.] consimiliter A J BI 275 est] ct add. A C V 4 275-78 Cred. ... dictionis om. K 277 e x ] in A C V 4 282 categ.] categorematicae ABI ' in ... ct 4 om. DE 284 sint] tam de praesenti quam de futuro add. K || q u a m ] vcl C ; div.] pracdicamcntorum add. C 286 sicut] valet add. A 1 288 ass.] significandum BI 289 rel.] alium K 291 igitur] autem E 293 non om. C K V 4 293-94 non... praed.] interdum tenet ex terminis eiusdem praesenti (!) modus arguendi E 296 potest] hoc add. A X BD 298 est om. A^BCI

OCKHAM, SUMMA LOGICAE

51

802

PABS i n - 4 CAP. 10

mentis congruunt diversa interrogativa, ita quod ad diversa interrogativa per incomplexa diversorum praedicamentorum fit responsio, - nam 300 si quaeratur quid est homo, convenienter respondetur quod est animal; et si quaeratur quahs est homo, convenienter respondetiu: quod est albus vel musicus, et non quod est animal; et si quaeratur ubi est homo, convenienter respondetur quod est in foro vel in campis, et sic de aliis -, sic diversis praedicamentis correspondent diversa distributiva, sicut prae- 305 dicamento substantiae correspondet 'quilibet', 'quidquid' et huiusmodi. Hoc tamen est sciendum quod talia distributiva aequahter conveniunt omnibus nominibus mere absolutis, sive illa nomina significent substantias sive quahtates sive res quascumque. Praedicamento autem quantitatis correspondent ista distributiva 'quantumcumque' et 'quotcumque', loco 310 quorum nonnumquam ponuntur 'quantum' et 'quot\ Praedicamento quahtatis correspondet hoc signum 'qualecumque'. Et praedicamento 'ubi' hoc signum 'ubicumque'. Et praedicamento 'quando' hoc signum 'quandocumque', et sic de aliis, nisi forte nomina nobis deficiant. Differt autem distributivum substantiae sive distributivum corre-315 spondens nominibus mere absolutis ab aliis, quia quandoque aequaliter contingit assumere sub nomina connotativa vel respectiva sicut nomina mere absoluta. Unde aequahter valet iste modus arguendi 'quidquid est homo, est animal; bicubitum est homo; igitur bicubitum est animal' sicut iste 'quidquid est homo, est animal; Sortes est homo; ergo Sortes 320 est animai\ et hoc quia tahs maior aequivalet isti 'omnis homo est animal\ Sed de aliis distributivis non est sic, quia sub aliis distributivis numquam contingit - servando modum debitum arguendi - sumere sub nisi incomplexa convenientia tah distributivo et propria sibi. Propter quod arguendo ex tahbus necesse est scire naturas praedicamentorum, 325 scilicet quid significant et quae significant et quomodo significant et quod non omnia praedicamenta significant unum, sed multa eorum 301 quaeratur] quacras A*DEI 302 quacratur] quacras A X BDI jj est 1 om. ACIV 4 303 et 1 8 X 4 non] non autcm C ;et ] Similiter A BI j quaeratur] quaeras A C V 304 campis] campo A^BI, choro C aliis] etiam add. A, et add. C D K V 4 306 corr.] respondet C, mg. V 4 , om. DI j; quil.] quidlibet A^B, quaelibet E, om. I 307 Hoc] hic CE || talia] huiusmodi A 1 aeq.] essentialiter D, aequivalenter E 310 ista] talia AC, signa add. A j! et om. A X BDEI;; quotc.] quodcumque B C 311 nonn.] nominum E |j quot] quod B C jj Praed.] autem add. BE 312 corr. ... qualec.] correspondent haec distributiva: qualecumque, qualiscumque etc. E , hoc signum om. A C V 4 qualec.] talecumque add. A || Et om. (etiam injra) A 2 BI 315 autem] signum add. A 1 316 aeq.] essentialiter B D 317 ass.] sumere A C K V 4 318 aeq.] essentialiter B, aeque bene E 319 animal] aliquod add. I, aliquid add. K, add. mg. V 4 ;; i g . ] aliquod add. CIV 4 , aliquid add. K 322 aliis 1 ] istis I ii non... distr.* mg. A, om. C K V 4 . aliis 1 ] illis A 323 numq. om. E 323-24 sub nisi inc. conv.] solum illa incomplexa aequivalentia E 326 q u o m . ] quando B 327 non om. K

DE FALLACIIS IN DICTIONE

803

significant plura, quamvis non omnia univoce nec eodem modo significandi. Et qui hoc scit, est prope videre verum in multis, secundum 3 3 o P h i l o s o p h u m in libro Elenchorum 10. Sciendum est igitur quod quandocumque sumpta maiore habente hoc signum distributivum 'quantumcumque' vel 'quotcumque', si sumatur sub ahquod incomplexum nisi per quod contingit respondere ad quaestionem factam per 'quantum' vel 'quot', est fallacia figurae dic335 tionis propter distinctionem praedicamentorum. Et hoc, quia si assumeretur sub ahquod incomplexum per quod convenienter respondetur ad talem quaestionem, non esset ahqua fallacia. Et ideo si ahquis credat quod propter hoc contingit assumere sub in minore unum terminum sicut ahum, secundum quod hoc contingit in multis aliis, decipietur per 34ofallaciam figurae dictionis; sicut hic 'quantum est a tantum est b\ a est hgnum; igitur b est lignum\ Et tamen si loco istius termini 'hgnum' poneretur iste terminus 'tricubitum', esset bonum argumentum, sic arguendo 'quantum est a tantum est b\ tricubitum est a\ igitur tricubitum est b\ 345 Simihter, si post hoc signum 'qualecumque' in maiore, accipiatur sub in minore ahquod incomplexum per quod non respondetur ad quaestionem factam per 'quale', est fallacia figurae dictionis. Et si accipiatur sub incomplexum per quod convenienter respondetur ad quaestionem factam per 'quale', erit bonum argumentum. Sicut hic est fal35olacia figurae dictionis 'qualecumque currit, disputat; Sortes currit; igitur Sortes disputat', et tamen non hic 'qualecumque currit, disputat; nigrum currit; igitur nigrum disputat'. Simihter hic est fallacia figurae dictionis 'quandocumque est accidens, tunc est suum subiectum; accidens est inhaerens; igitur subiectum 328 univoce] aequivoce ACDIV 4 Gfm., sed corr. A 329 sec.] sicut dicit A 330 lib. El.] Elenchis A X BI 331 igitur] ctiam A 1 , om. A ;; quand.] quandoquc D V 4 332 distr. om. ADE quant.] quandocumque B, om. DI ; vel om. ACDIV 4 quotc.] quotiescumquc ACEKV 4 , om. DI \\ si] non (mg.) B, et E, om. A*DI 333 aliquod] aliquid K ;j nisi... quod] per quod non E 335 dist.] distantiam C, distributionem E, diversitatem I 335-36 ass.] sumeretur A X BC 336 sub] solum E ahquod om. AH \ conv. om. A X BI 338 proptcr hoc] i u A^BI, scmperDE h ass.] accipere E || in minore om. A B C K V 4 339 sicut] u n u m A C V 4 i sec. ... hoc] sicut E 341 lignum 1 ] longum (etiam infra) B 344 b ] esset bonum argumentum add. DI 345 post] postponitur K j| hoc] illud E || mai.] minore C 346 sub om. A X BI in min. om. A*C jj non] convenientcr add. K 348 sub om. BI 351 tamen om. A C K V 4 h non hic] hic est bonum argumentum E 352 nigrum... nig r u m ] album... album E 354 tunc om. A X BEI !| i g . ] suum add. A

10

Aristot., De sophist. elenchis, cap. 7 (169a 32-34).

PARS III—4 CAP. 11

804

est inhaerens', et non hic 'quandocumque est accidens, est suum subiec- 355 tum; accidens est in hoc tempore; igitur subiectum est in hoc tempore'. Simihter hic est fallacia figurae dictionis 'ubicumque est substantia, ibi est quantitas; angelus est substantia; igitur angelus est quanritas', sed non hic 'ubicumque est substantia, ibi est quantitas; substantia est in hoc loco; igitur quantitas est in hoc loco\ Et sic contingit arguere in 360 aliis ubi ponitur signum distributivum correspondens interrogativo ad quod contingit convenienter respondere per incomplexa ahcuius praedicamenti et non per aha. Tamen de distributivis substantiae est difficultas speciahs. Pro quo sciendum quod quando distributivum substantiae ponitur in proposi- 365 tione mere de praesenti et mere de inesse, non refert quodcumque accipere sub in minore. Et ideo tahs modus arguendi valet 'quidquid emis, comedis; carnes crudas emis; igitur carnes crudas comedis', 'quidquid est substantia corporea, est quantitas; corpus Christi est substantia corporea; igitur corpus Christi est quantitas', et sic de aliis. Ita tamen quod 370 in minore non accipiatur ahqua determinatio compositionis quae non accipiebatur in maiore et simul cum hoc quod non commutetur unus numerus in ahum numerum, quia si alterum iUorum fiat, accidet fallacia figurae dictionis, sicut o s t e n d e t u r 1 1 . Unde pluribus modis, quando non accipiuntur praemissae dispositae in modo et in figura nec aequi- 375 valentes tahbus, accidit fallacia figurae dictionis: vel sumendo ahud nomen quam per quod respondetur ad quaestionem factam per 4quid est' de re una; quandoque enim hoc accidit arguendo ex propositionibus de praescnti, quandoque ex propositionibus de praeterito vel de fiituro, quandoque ex propositionibus de modo. 3so Si arguatur ex propositionibus de praesenti et de inesse, hoc potest contingere vel addendo ahquam determinationem per quam potest, partiahter saltem, responderi ad quaestionem factam per ahud interrogativum de re una quam per cquid est\ Sicut si arguatur 'quidquid currit 355 et non hic] sed hic est bonum argumentum DE accid.] tunc add. D 356 hoc 1 om. ACKV* ; ig.] suum add. ADI :; hoc" om. ACKV« 357 subst.] corporca add. D 357-58 subst. ... quant. 1 trp. K 359 quant.] sed add. ADE 366 quodc.] quocumquc et add. subiectum E 370 sic dc] ita in E 373 accidet] tunc cst K 374 fig. dic. om. AXBI 375 et] nec E 376 vel] etiam E, om. AXBI aliud] aliquod E 377 quam] quod nomcn D, om. E 378 enim] vero E !i enim... arg. om. ACV 4 379-80 vel de fut. om. E 380 modo] futuro E 381 Si] autem add. E 383 part.] particulariter BCV 4 384 per] quaestionem add. DEV 4 arg.] sic add. E 11

Hic infra, lin. 381-443.

DE FALLACIIS IN

DICTIONE

805

385 est corpus; homo velociter currit; igitur homo velociter est corpus', quia in minore additur Velociter', per quod respondetur ahquo modo ad aham quaestionem quam ad quaestionem factam per 'quid est', ideo est fallacia figurae dictionis. Et tamen si poneretur haec determinatio 'realiter', esset bonum argumentum, sic arguendo 'quidquid cm:rit est 39ocorpus; homo reahter currit; ergo homo reahter est corpus'. Unde universaliter quando in tah modo arguendi additur in minore ahqua determinatio quae potest competere et non competere eidem, causatur fallacia figurae dictionis, et aha non causat fallaciam figurae dictionis. Tale tamen signum posset accipi in minore quod non foret ibi fallacia 395 figurae dictionis. Sicut ponatur quod 'quahter' sit adverbium interrogativum ad quod convenienter respondetur per taha 'cito', 'velociter', 'tarde\ 'violenter' et huiusmodi, et sibi correspondeat hoc signum 'quahtercumque'; quo posito iste modus arguendi erit bonus 'quahtercumque ahquid currit, est corpus; homo velociter currit; igitur homo 400 velociter est corpus'. Simihter hic est fallacia figurae dictionis 'omnis substantia materiahs habet partem distantem a parte; corpus Christi in sacramento Altaris est substantia materiahs; igitur corpus Christi est in sacramento Altaris habens partem distantem a parte\ 405 Simihter hic omne corpus est quantum; corpus Christi est corpus in sacramento Altaris; igitur corpus Christi est quantum in sacramento Altaris'. Simihter hic omne corpus est circumscriptum loco; corpus Christi est corpus in sacramento Altaris; igitur corpus Christi est circumscrip410 tum loco in sacramento Altaris'. Simihter hic, secundum unam o p i n i o n e m 12, 'omnis substantia materiahs est quantitas; corpus Christi est substantia materiahs in sacramento Altaris; igitur corpus Christi est quantitas in sacramento Altaris\ Simihter hic 'quidquid est substantia, est quantitas; corpus Christi 415 est substantia in sacramento Altaris; igitur corpus Christi est quantitas 385 homo... h o m o ] Sortcs... Sortcs A 386 quia] enim add. A X BDI 387 ad... fiictam om. A X BI ' est om. A B V 4 j| ideo s. lin. V 4 , om. A^BDI 389 sic om. A B C V 4 394 minore] maiore K 395 adv. om. A^BEI 396 ad] per A^B, per quod vel ad D resp.] debeat responderi A^BI, respondetur D ! per talia om. A C K V 4 397 tarde om. BI viol.] naturaliter B, naturaliter add. All, om. K 398 qual. 1 ] qualecumque C V 4 ; quo... iste] tunc ille E 403-04 cst 1 ... habens] habet AE 408 circ. loco] circumscriptive in loco (etiam infra) E corpus] substantia corporis (etiam infra) A J BI 414 quant.] sed add. E 12

Cf. supra,

Parte I, c. 44.

806

PABS m - 4 CAP. 10

in sacramento Altaris'. Et tamen sic arguendo Cubicumque aliquid est substantia, ibi illud est quantitas; corpus Christi est substantia in sacramento Altaris; igitur corpus Christi est quantitas in sacramento Altaris', est bonum argumentum. Et ita patet quod ponendo hoc signum 'ubicumque' loco istius signi 'quidquid' non est ahqua fallacia sumendo sub 420 ahquid per quod respondetur ad quaestionem factam per 'ubi'. Propter quod summe necesse est scire qualia et quae significant praedicamenta et quomodo ad hoc quod sciatur de multis an sit ibi fallacia figurae dictionis. Ex praedictis patet quod hic nulla est fallacia 'ubicumque ahquid 425 habet quantitatem inhaerentem sibi, ibi est quantum; substantia corporis Christi habet quantitatem inhaerentem sibi in sacramento Altaris; igitur substantia corporis Christi est quanta in sacramento Altaris'. Nec hic 'ubicumque ahquid habet longitudinem, latitudinem et profiinditatem inhaerentem sibi, ibi est longum, latum et profundum; sed substantia 430 corporis Christi habet longitudinem, latitudinem et profunditatem inhaerentem sibi in sacramento Altaris; igitur substantia corporis Christi est in sacramento Altaris longa, lata et profunda>. Nec hic 'ubicumque ahqua substantia habet extensionem inhaerentem sibi, ibi est extensa; substantia corporis Christi habet extensionem inhaerentem sibi in sacra-435 mento Altaris; igitur substantia corporis Christi est extensa in sacramento Altaris'. Aliter contingit peccare per fallaciam figurae dictionis in tah modo arguendi, commutando unum numerum in ahum, puta numerum singularem in pluralem, sic 'quidquid est scitum, est scitum per inventio-440 nem vel per doctrinam; ista sunt scita, - demonstrando unum scitum per inventionem et ahud per doctrinam - ; igitur ista sunt scita per inventionem vel per doctrinam'. Simihter hic 'quaehbet persona divina est Deus; Pater et Fihus simt 445 personae divinae; igitur Pater et Fihus sunt dii\ Simihter hic 'quaehbet persona divina producens personam est principium Spiritus Sancti; Pater et Fihus sunt personae divinae producentes personam; igitur Pater et Fihus sunt principia Spiritus Sancti\ Hoc tamen est sciendum quod vix aut numquam potest impediri 417 ibi illud om. A X B 418 igitur... Alt. om. C V 4 419 ponendo] sumendo E 420 quidquid] aliquid CKV* 426 habet] aliquam add. E 430 ibi] illud add. A, om. CV< ,, sed om. A*BI 434 ext.] quanta C 435 ext.] quantitatem C sibi] vel extensionem add. C 440 sic] verbi gratia A*B, om. I 442 aliud] alterum E, scitum add. A X BI ; scita] vel add. A 1 444 quaelibet] quidqirid est E 446 personam om. DE 447 divinae om. A*D 448 personam om. DE 449 Hoc] hic ACEV 4 |j cst om. A^BCI potest] contingit A 1

DE FALLACIIS IN

DICTIONE

807

450 talis modus arguendi ex talibus duabus propositionibus nisi ubi arguitur disiunctive et ubi accipitur terminus significans aliquam rem unam quae est plures personae, quo modo est de Deo, qui unus Deus est, et tamen est plures personae. Similiter unum principium Spiritus Sancti est duae personae. Tamen, frequenter, arguendo enthymematice et commutando 455 numerum singularem in numerum pluralem est fallacia figurae dictionis in aliis casibus quam in illis. Et hoc ubicumque terminus non significat plura; sicut non sequitur 'sol est corpus, igitur soles sunt corpora'; nec sequitur phoenix est animal, igitur phoenices sunt anima1ia,> et hoc propter falsam imphcationem in consequente. Et ideo hic est tantum 46o consequentia ut nunc 'homo est animal, igitur homines sunt animaha'. Et tales falsae consequentiae possunt reduci ad primum modum, in quo oritur deceptio propter diversa accidentia grammaticaha diversarum dictionum. Aliter peccat tahs modus arguendi penes fallaciam figurae dictionis, 465 arguendo ex propositionibus de praeterito et de fiituro, et hoc vel arguendo ex omnibus de praeterito vel ex una de praeterito et una de praesenti. Et eodem modo, proportionahter, dicendum est de ilhs de fiituro. Si primo modo, aut assumptum in minori ponitur a parte subiecti aut a parte praedicati. Si primo modo, resolvendae sunt proposi470 tiones in propositiones aequivalentes quae possunt disponi in modo et in figura, et tunc utendum est arte quae data est de modo syllogizandi ex propositionibus de praeterito et de fiituro. Verbi gratia si arguatur sic 'quidquid heri emisti, hodie comedisti; carnes crudas heri emisti; igitur carnes crudas hodie comedisti' resolvenda est maior in istam sibi aequi475 valentem omne heri emptum firit hodie comestum a te' et minor in istam aequivalentem sibi 'carnes crudae fuerunt heri emptae' et conclusio in istam sibi aequivalentem 'carnes crudae fiierunt hodie comestae a te\ Et subiectis in omnibus istis acceptis pro his quae fiierunt, tenet syllogismus. Sed si subiectum conclusionis sumatur pro his quae sunt, 480 non valet, sed est tam fallacia accidentis quam fallacia figurae dictionis. Si autem ponatur assumptum a parte praedicati, semper est fallacia fi450 ubi om. A C V 4 ] a r g . ] arguatur C V 4 451 tcrm.] communis add. B unam] c o m m u nem E 452 quo m o d o ] sicut A B Deo] eo K tamen] ibi add. C K V 4 445 n u m . 1 ... sing.] terminum numeri singularis D , n u m . 1 om. A X BEI 461 Et tales] tales enim A X BI 464 peccat] accidit E 466 omnibus] propositionibus A una 1 ] alia add. K 467 dic.] distinguendum AA^CV 4 , sed corr. A 1 468 m o d o ] arguatur add. BI | minori] maiore ABCDEIKV 4 , sed. corr. V 4 471 tunc om. EI 476 sibi om. A A 1 i emptae] a te add. B D 476-77 concl.] resolvenda est add. D 477 sibi om. A C V 4 478 tenet] consequentia sive add. A 1 479 Sed om. A^BI || sunt] fuerunt C, syllogismus add. I 480 fallacia 1 om. BI

808

PABS m - 4 CAP. 10

gurae dicrionis. Unde hic est fallacia figurae dictionis 'quidquid heri emisti, hodie comedisti; tu emisti heri carnes crudas; ergo hodie comedisti carnes crudas'. Et multo magis erit fallacia figurae dictionis si maior sit de praesenti et minor de praeterito vel de fiituro. Propter quod hic est fallacia figurae dictionis, secundum illam o p i n i o n e m quae ponit quod quantitas non est aha res a substantia et quahtate, 'quidquid fiiit heri, est hodie; Sortes fiiit heri bicubitahs quantitatis; igitur Sortes est hodie bicubitalis quantitaris'. Simihter hic 'quidquid fiiit, adhuc est; Sortes fiiit triangularis figurae; igitur Sortes cst triangularis490 figurae>. Similiter hic 'quidquid fiiit, est; ignis produxit vel calefecit; ergo ignis producit vel calefacit'. In omnibus enim talibus est fallacia figurae dictionis. Et tamen accipiendo sub nomina mere absoluta non est ahqua fallacia. Sicut hic est bonum argumentum 'quidquid fuit, est; homo fiiit;495 igitur homo est\ Et simihter hic 'quidquid fuit est; albedo fiiit; ergo albedo est\ Et simihter hic 'quidquid fiiit, est; Sortes fiiit homo; igitur Sortes est homo\ Et simihter hic 'quidquid fiiit, est; haec albedo fiiit color; igitur haec albedo est color'. Et tamen secundum illam opinionem quae ponit quantitatem non esse aliam rem a substantia et qua- 500 htate hic est fallacia figurae dictionis 'quidquid fiiit, adhuc est; haec substantia fiiit quantitas; ergo haec substantia adhuc est quantitas\ Sed hic est bonum argumentum 'quandocumque aliquid fiiit substantia, tunc fiiit quantitas; haec substantia fiiit substantia; ergo haec substantia fiiit quantitas'. Simihter hic est fallacia figurae dictionis 'quidquid est,505 fiiit prius; a est simul cum b\ igitur a fiiit prius simul cum V. Simihter est hic fallacia figurae dictionis 'quidquid fiiit, adhuc est; hoc corpus fiiit coniunctum ilh corpori; igitur hoc corpus est adhuc coniunctum ilh corpori'. Et tamen hic est bonum argumentum 'quidquid fuit, est; albedo fiiit; igitur albedo est\ Et sicut dictum est de propositionibus de sio praeterito, ita, proportionahter, dicendum est de propositionibus de fiituro. 482 Undc... dic. 1 om. (hom.) ACKV« om. A X B 484 fcll. fig.] figura A C V 4

483 comcdisti 1 ] hodie add. A 1 , illud add. BDI i tu 486 quod] hoc A 487 et] a add. A J D 489 fiiit]

trungularis figurae add. B 490 Sortcs*] adhuc add. CKV* 491-92 Similitcr... calefacit om. A C E K V 4 491 fiiit] adhuc add. mg. B 492 prod. vel cal.] adhuc cst B 494 sub nomina] subiecta E || mere] non connotativa sed K abs.] non connotativa AV 4 , connotativa CDI, absoluta add. mg. V 4 495-96 Sicut... est 1 om. A B C K V 4 502 subst. ... subst.] herba... herba E ,. subst. 1 ] nunc vel add. A 5024)3 Sed hic] Similitcr hoc B 502-05 Sed... quantitas trp. p. est 1 (lin. 496) K, om. A C V 4 505-06 quidquid... b 1 ] quidquid est fuit post a. est post cum b. ergo a. post fuit simul cum b. E 506 c u m 1 ] quam C 508 fuit om. C V 4 511 prop. om. BI

DE FALLACIIS IN DICTIONE

809

Aliter contingit fallacia figurae dictionis ex diversitate praedicamentorum in propositionibus modalibus, sicut sic arguendo 'quidquid potest 515 Deus facere mediante causa secunda, potest facere se solo; sed Deus potest facere actum meritorium mediante causa secunda; igitur potest se solo facere actum meritorium'. Responsio: hic est fallacia figurae dictionis, quia si acciperetur sub nomen mere absolutum, esset bonum argumentum; sicut hic est bonum argumentum 'quidquid potest Deus facere mediante 52ocausa secunda, potest facere se solo; sed Deus potest facere ignem mediante causa secunda; igitur etc.\ Et ideo si propter simihtudinem dictionum credat quis quod unum argumentum est bonum sicut ahud, decipietur per fallaciam figurae dictionis. Verumtamen sciendum est quod si 'actum meritorium' poneretur 525 a parte subiecti, non esset fallacia figurae dictionis. Unde hic non est fallacia figurae dictionis 'quidquid Deus potest facere mediante causa secimda etc.; sed omnem actum meritorium potest Deus facere mediante causa secunda; igitur omnem actum meritorium potest Deus facere se solo\ quia conclusio est vera si praemissae sunt verae, sive subiectum ac530 cipiatur pro his quae sunt sive pro his quae possimt esse. Simihter hic est fallacia figurae dictionis omnem rem potest Deus fecere sine alia re distincta totahter; album est res aha ab albedine; ergo Deus potest facere album sine albedine'. Et tamen ista conclusio bene sequitur 'album Deus potest facere sine albedine', quia illam rem quae 535 est alba potest Deus facere sine albedine; et tamen haec est impossibihs 'album facit Deus sine albedine'. Simihter hic est fallacia figurae dictionis 'Deus potest causare omnem rem possibilem quae non est Deus; veritas istius propositionis "Deus nihil causat" potest esse; igitur Deus potest causare veritatem huius 540 proposirionis', propter hoc quod iste terminus 'veritas istius propositionis' non est incomplexum mere absolutum. Oportet autem scire quod non solum iste modus fallaciae figurae dictionis est in tahbus discursibus compositis ex pluribus praemissis, sed etiam accidit in consequentiis et enthymematibus; quia iste modus non 515 sec.] efficiente add. A*BI;; potest] creare vel add. A 1 , causare et add. I 516 facere] vel causare add. B '; sec.] cfficiente add. A J BEI 517 facere] causare A X BI , Resp. om. A J BEI 520 causa sec.] igne A X BI 521 etc.] potcst Dcus se solo facere ignem A X BI 524 actum merit.] actus meritorius K 526 facere om. A X BDI 527 etc.] potest facere a se solo E 527-29 med. ... soloom. (hom.) A*B 530 possunt esse] fuerunt A^BI 532 dist.] realiter et add. C V 4 tot.] realiter A 533-35 ista... tamen om. (hom.) A X C 536 facit] potest facere B 539 huius] istius AA X I 540 prop. 1 ] Dcus nihil causat add. D , ist. prop. om. A C K V 4 541 inc.] et add. E 542 fall. om. AA X CDI 543plur.] talibus E 544 ct] in add. AE , cnt.] particularibus A

PABS m - 4 CAP. 10

810

est tantum ex hoc quod unum praedicamentum commutatur in aliud, 545 hoc est ex hoc quod primo in maiore accipitur signum distributivum correspondens uni praedicamento et postea accipitur sub incomplexum alterius praedicamenti. Quia numquam dicit P h i l o s o p h u s quod figura dictionis est ex commutatione unius praedicamenti in ahud 18, sed dicit quod est ex hoc quod diversa sunt praedicamenta et easdem res 550 diversimode significant, ideo frequenter non valent consequentiae ex incomplexis ahquorum praedicamentorum. Et tamen si loco illorum ponerentur incomplexa alterius praedicamenti, essent consequentiae bonae; sicut hic est consequentia bona 'homo fiiit animal, igitur animal fuit homo\ Similiter 'albedo fuit nigredo, ergo nigredo fiiit albedo'. Simihter 555 'albedo potest esse color, ergo color potest esse albedo'. Simihter tales consequentiae sunt bonae 'albedo cessat esse albedo, igitur albedo cessat esse'; 'homo desinit esse homo, igitur homo desinit esse' et huiusmodi. Quae ideo bonae consequentiae sunt quia termini ex quibus componuntur non significant ahquid in recto et ahquid in obhquo, nec signi- 56o ficant ahquid primo et principahter et ahquid secundario, nec significaut ahquid affirmative et ahquid negative, sed eodem modo significant omnia sua significata. Quod secundum principia A r i s t o t e l i s 1 4 non est verum nisi de incomplexis in genere substantiae et de abstractis in genere quahtatis quibus correspondent concreta supponentia pro distinctis rebus 565 ab illis pro quibus supponunt abstracta, et ideo tales consequentiae ex tahbus terminis bonae sunt et non ahae. Propter quod si ahquis credat quod consequentiae consimiles valent ex aliis terminis sicut ex tahbus, decipietur per fallaciam figurae dictionis. Unde hic est fallacia figurae dictionis penes istum modum 'album 570 desinet cras esse album, ergo album desinet cras esse'; 'motus cessabit esse motus quando quiescet mobile, igitur motus cessabit esse quando quiescet mobile', sicut hic est fallacia figurae dictionis 'forma partibiliter adquisita cessabit esse partibihter adquisita quando quiescet mobile, ergo forma partibihter adquisita cessabit esse quando quiescet mobile'. 575 546 hoc 1 cst] sed cst A C V 4 549 fig.] fallacia figurac I 550 pracd.] unde quia diversa sunt praedicamcnta add. DIGem., add. mg. B 551 valent] sunt... bonae E 555 Simil. 1 ] hic add. A X B !j Simil. 1 ] hic add. AXE 556 albedo 1 ... Simil. om. {hom.) A B 559 cons. om. A^BEI 560 aliquid 1 ] aliud A B 561 aliquid 1 ] aliud A C 565 qual.] quantitatis AV 4 , quod corr. in quodditatis (!) V 4 quibus] cui A C D I 566 abstracta EG*m., concreta AA^BCDIKV 4 , sed corr. V 4 568 aliis] illis E 574 part. adq.] forma K, om. A C V 4 574-75 partib. ... partib] particulariter... particulariter BIGem.

Cf. Aristot., De sophist. elenchis, cap. 4 (166b 10-19). Pars I, cap. 42-62. 18

14

Cf. supra,

DE FALLACIIS IN DICTIONE

811

Similiter hic 'actum meritorium potest Deus facere sine voluntate efficiente, igitur Deus potest facere actum meritorium sine voluntate efficiente'. Similiter hic 'istam veritatem potest Deus facere, - demonstrando veritatem istius: Deus nihil facit -, ergo Deus potest facere hanc 580 veritatem,. Simihter hic 'homo ab aeterno fiiit Deus, igitur Deus ab aeterno firit homo\ Et pro isto exemplo et pro aliis praecedentibus est sciendum quod quamvis hoc nomen 'homo' secundum usum p h i l o s o p h o r u m sit nomen mere absolutum, non plus significans unum significatum in 585 recto quam ahud, tamen secundum usum t h e o l o g o r u m 1 5 non est ita mere absolutum, quia si sic, esset convertibile cum hoc nomine 'humanitas\ Et tunc sicut haec est neganda 'Filius Dei est humanitas,, ita esset haec neganda 'Filius Dei est homo\ quod falsum est. Et ideo secundum usum t h e o l o g o r u m hoc nomen 'homo' connotat vel 590 consignificat, potentiahter saltem, suppositum divinum, quod quamvis non esset homo, posset tamen esse homo. Et propter hoc quando posui multa exempla de hoc nomine 'homo\ locutus sum secundum usum philosophorum. Similiter hic est fallacia figurae dictionis 'Filius Dei potest non esse 595 homo, igitur homo potest non esse Fihus Dei\ propter eandem rationem. Scire autem quare in praedictis est fallaciafiguraedictionis non spectat ad logicum, sed spectat ad illum qui perfecte novit tam logicam quam ahas artes sive scientias speciales, et ideo qui in omnibus argumentis novit artificiahter assignare fallaciam figurae dicrionis est prope videre verum 6oo in omnibus scientiis16. Est etiam sciendum quod quamvis tales consequentiae habeant talem defectum generalem, tamen quandoque ahquae gratia materiae possunt tenere. Et tunc ad ostendendum quod ahquae tales consequentiae tenent gratia materiae et ahquae non, oportet recurrere ad secundum modum 605 principalem istius fallaciae et ad artem traditam ibi17. Nec est incon579 Deus 1 om. BCIV 4 580 verit.] Deus nihil fcrit add. A 582 pro om. BD j| aliis] sequentibus et add. A 1 : praec.] sequentibus A 584 non om. E 585 aliud] in obliquo add. ACEKV 4 586 est] nomen add. A , esset] esset add. D 588 haec] i s u ADV 4 Et om. B C V 4 590 cons.] significat B 591 propter hoc] ideo AXI 592 locutus sum] usus fui A J BI 596 praed. est] ibi sit K !; spectat] pcrtinet A C 597 logicum] logicam ABDEV 4 spectat] pertinet CE quam] omnes add. B 598 artes sive om. A X BDI ; arg. om. A^BDIK 599 artif. om. ACEKV 4 601 etiam] autem A, u m e n A*BI 603 tales om. AAXE 604 aliquae] quaedam C 605 Nec] hoc add. B 15

Cf. supra, Pars I, c. 7.

18

Vide supra, notam 10.

17

Supra, lin. 50-187.

812

PARS III—4 CAP. 11

veniens quod in eodem argumento concurrant aliquando duo modi eiusdem fallaciae. Ad istum etiam modum habent reduci omnes paralogismi in quibus arguitur a praemissis habentibus ahquam determinationem ad conclusionem sine illa determinatione, quamvis nonnulli tales possent reduci 610 ad secundum modum principalem. Unde hic est fallacia figurae dictionis ctu non habes denarium cum tristitia; et tu das denarium cum tristitia; ergo das quod non habes'. Simihter hic 'tu non habes unum solum denarium; et das unum solum denarium; ergo das quod non habes'. Et causa quare in tahbus 6is est fallacia figurae dictionis est ista, quia si in tahbus praemissis loco istorum terminorum 'denarium cum trisriria', 'unum solum denarium' ponerentur termini mere absoluti non esset ahqua fallacia respectu eiusdem conclusionis. Sicut hic nulla est fallacia 4tu non habes animal rationale; tu das animal rationale; igitur tu das quod non habes'; nec hic 620 ctu das bovem et non habes bovem, igitur das quod non habes'. Sed n u m q u i d est hic fallacia figurae dictionis 'tu das bovem album; et non habes bovem album; igitur das quod non habes' ? D ic e n d u m est quod hic est bonum argumentum, quia non semper dimissio determinationis in conclusione facit fallaciam figurae dictionis, 625 sed quando determinatio illa est in uno praedicamento tunc causat et quando est in aho tunc non causat fallaciam figurae dictionis. Unde bene sequitur 'tu das unum denarium; et non habes unum denarium; igitur das quod non habes'; et tamen non sequitur 'tu das bovem in isto loco; et non habes bovem in isto loco; igitur das quod non habes'. 630 Nec potest dari regula generahs quando tahs consequentia valet et quando non valet. Simihter potest accidere fallacia figurae dictionis propter hoc quod ahqui termini significant ahquid negative et ahquid affirmative, sicut in isto exemplo 'tu das unum solum denarium; et non habes unum solum 635 denarium; ergo das quod non habes'. Unde propter hoc quod 'unum solum' significat plura negative, ideo tahs consequentia non valet. 606 aliq. om. A^BI 608 etiam] autem A 614 non habes] das AEKV 4 |; et] tu add. DI i[ das] non habes AEKV 4 616 fall. fig.] figura AXBD 617 term. om. BI 618 pon. ... abs.] poneretur nomen mere absolutum et add. vel termini mere absoluti A 1 619 Sicut... fall. om. AI 620 tu om. AD !' habes] similiter add. A " hic] est aliqua fallacia add. A 621 et] tu add. A*C 622 numq.] numquam AK 625 fall. fig.] figuram B 627 alio] praedicamento add. CKV 4 631 valet] tenet E 632 valet om. CE 633 Sim.] autcm add. A . accid.] contingcre AXBI " propter] ex C 634 tcrmini om. DI , aliquid 1 om. ACKV 4 ,; aliquid 1 ] aliqui ACDIV 4 ;; sicut] patet add. A 1 636 ergo... Undc om. A J BI;, hoc] enim add. BI 637 solum] denarium add. E

DE FALLACIIS IN DICTIONE

813

Non solum autem accidit fcllacia figurae dictionis propter hoc quod incomplexa categorematica et syncategorematica diversimode significant 640 et propter hoc quod diversa praedicamenta significant diversimode et propter hoc quod ahqui termini significant ahquid negative et aliquid affirmative et ahquid affirmative et negative, sed etiam ex hoc quod ahqui sunt termini communes pluribus et ahqui sunt proprii, inter quos computanda sunt nomina propria et pronomina demonstrativa et relativa. 645 Et est iste modus quando ahquod argumentum teneret si loco termini communis, vel loco termini habentis terminum communem pro parte, poneretur nomen proprium vel pronomen demonstrativum vel relativum; et tamen quia ponitur ahus terminus quam pronomen demonstrativum vel relativum vel nomen proprium non valet argumen650 tum, vel quando accidit e converso. Verbi gratia si arguatur sic 'Marcus potcst esse alter a Tulho; Marcus est Tulhus; igitur Marcus potest esse alter a se', hic est bonum argumentum si 'Marcus' sit nomen proprium istius hominis et simihter 'Tullius'. Si tamen loco istius nominis 'Tullius' poneretur hoc commune 'musicum' vel sibi adderetur idem commune, 655 argumentum non valeret; sicut non sequitur 'Marcus potest esse alter a musico, vel a Tulho musico; Marcus est musicus, vel Tullius musicus; igitur Marcus potest esse alter a se\ Simihter hic est bonum argumentum 'Marcus est tertius a Sorte et a Tullio, ergo Marcus est tertius a se'; et tamen hoc argumentum non 660 valet 'Marcus est tertius a Sorte et ab homine, ergo Marcus est tertius a se\ Et tamen non est difFerentia ahqua nisi in hoc quod in uno accipitur nomen commune et in aho loco termini communis accipitur nomen proprium. Propter hoc si ahquis credat quod illud argumentum valet ubi ponitur nomen commune sicut valet illud in quo ponitur nomen 665 proprium, decipitur per fallaciam figurae dictionis, dum credit propter simihtudinem dictionum unum valere sicut rehquum. Simihter hic est bonum argumentum 'Marcus non est tertius a se et a Sorte; Marcus est Tulhus; ergo Marcus non est tertius a Sorte et a Tullio'. Et tamen si loco istius nominis proprii 'Tulhus' poneretur hoc 638 Nouum cap. indicant A X BIKV 4 639 et] hypothetica add. B 641-42 et... negative] et aliqui negative et aliqui affirmative A 1 , et aliquid negative et affirmative et aliqui affirmative B, et affirmative et aliqui affirmative I 641 aliquid 1 ] D 642 aliquid] aliqui DGem. 646 termini om. A^BDIK 648 quia] quando E 652 hic] hoc AA X BE 653 et... istius" om. (hom.) I .: et sim.] sim. et CEV 4 , om. A 654 idem] nomen ACEKV 4 , illud B 655 arg. om. A X BI 656 m u sicus 1 vel om. A X BE 659 a om. A J B D I ; Tullio] Platone K 661 aliqua] alia A !; in hoc] haec ACV4 662 termini om. A X BI nomen] non E 663 quod] hoc A 1 i| illud] idem A 1 j arg.] non add. I 664 sicut] videlicet add. A 1 , videt quod add. I in quo] ubi AK 669 a om. BDI |j Tullius 1 ] Tullii CEV 4

PARS III—4 CAP. 11

814

nomen commune 'homo', argumentum non valeret, quia non sequitur STO 'Marcus non est tertius a se et a Sorte; Marcus est homo; ergo Marcus non est tertius a Sorte et ab homine\ Et ita patet quod ahquando ponendo nomen proprium est argumentum bonum et ponendo loco illius nomen commune non valet. Et iste est unus modus tertii modi principalis. 675 Nec tamen est dicendum quod semper accipiendo nomen proprium loco nominis communis vel e converso est fallacia figurae dictionis. Unde e r r a n t d i c e n t e s 1 8 quod hic est fallacia figurae dictionis 'Coriscus est alter a Corisco musico; Coriscus est Coriscus musicus; ergo Coriscus est alter a se\ si Coriscus sit nomen proprium et non aequi- 6so vocum; quia si esset nomen aequivocum, esset ibi fallacia figurae dictionis. Quod autem non sit ibi fallacia figurae dictionis, patet; nam sequitur 'Coriscus est alter a Corisco musico, ergo Coriscus non est Coriscus musicus', et sequitur 'Coriscus non est Coriscus musicus, ergo Coriscus musicus non est Coriscus'. Simihter sequitur 'Coriscus est Coriscus 685 musicus, ergo Coriscus musicus est Coriscus'. Ex istis duobus sequitur conclusio principahs, sic 'Coriscus musicus non est Coriscus; Coriscus musicus est Coriscus; ergo Coriscus non est Coriscus', et ultra 'ergo Coriscus est alter a se\ Nec valet dicere quod non sequitur 'Coriscus est alter a Corisco 690 musico, igitur Coriscus non est Coriscus musicus', quia sequitur 'Coriscus est alter a Corisco musico, ergo Coriscus musicus est alter a Corisco'; et ultra 'ergo Coriscus est alter a Corisco'; et ultra 'ergo Coriscus non est Coriscus musicus'; igitur a primo ad ultimum. Dicendum est ergo quod tahs discursus est bonus ex propositionibus 695 mere de inesse et mere de praesenti. Sed iste discursus non valet 'Coriscus potest esse alter a Corisco musico; Coriscus est Coriscus musicus; igitur 672 Sorte] se A C V 4 i ab om. BI h o m . ] huiusmodi I 673 illius] nominis proprii add. E 679 Coriscus* om. C K V 4 681 aeq.] non add. E !; ibi om. BE 682 autem] enim A X BI -i non om. ACIK ! ibi om. BE 685 Coriscus 1 ] non add. B 686 ergo... Coriscus 1 om. K l| istis] autem add. A X BI || duobus] tunc C 687 sic] scilicet et add. quod E 691-92 non... Coriscus om. B 692 musicus om. A C E K V 4 692-93 Corisco] et musicus est alter a musico Corisco add. A, ergo C o riscus musicus est alter a Corisco musico add. C V 4 692-94 totum conjundit K 693 est... C o risco] non cst Coriscus E, musico add. Gem. 694 Coriscus] et ultra: igitur Coriscus non est Coriscus musicus add. DI 695 est om. A C V 4 ;; ergo om. A C E V 4 696 mere 1 om. AA X E

Aegidius Romanus, Expositio supra libros Elenchorum, II, c. 5: "Dicendum quod in illo paralogismo est tam accidens quam figura dictionis. Extraneum enim est a Corisco quod sit musicus in quantum est diversus a musicoM (ed. Venetiis 1496, f. 54vb). Cf. etiam Aristot., De sophist. elenchis, cap. 22 (178b 41 - 179a 4). 18

DE FALLACIIS IN DICTIONE

815

Coriscus potest esse alter a se'; et tamen si loco istius termini 'Coriscus musicus' poneretur aliquod pronomen demonstrativum vel relativum 700 vel nomen proprium esset discursus bonus. Et si quaeratur causa istius, dicendum est quod causa est quia affirmativae multae, in quibus ponuntur termini communes vel pronomina sive nomina propria cum terminis communibus, possunt habere plures causas veritatis quam si loco illorum poneretur nomen proprium vel 705 pronomen. Ista enim 'Coriscus potest esse alter a Corisco musico' potest habere omnes istas causas veritatis 'Coriscus potest esse alter a Corisco,; 'Coriscus potest esse alter a musico'; 'Coriscus potest non esse Coriscus musicus'. Et non omnes istas causas veritatis potest habere ista 'Coriscus potest esse alter a se', nec ista 'Coriscus potest esse alter a Corisco'. 710 Et s i d i c a t u r quod tunc est ibi fallacia consequentis, d i c e nd u m est quod non est inconveniens ibi accidere fallaciam consequentis. Si tamen quis decipiatur propter hoc quod videt quod tahs modus arguendi tenet in consimihbus dictionibus, decipietur per fallaciam figurae dictionis. 715 Penes istum modum peccant taha sophismata 'quandocumque ahqua sunt idem reahter, ubicumque ahquid est unum illorum, ibi illud est rehquum illorum; sed substantia corporis Christi et substantia corporis Christi habens partem distantem a parte sunt idem reahter, et corpus Christi est in sacramento Altaris substantia corporis Christi; igitur cor720 pus Christi est in sacramento Altaris habens partem distantem a parte', quia si loco istius termini 'substantia corporis Christi habens partem distantem a parte' poneretur nomen proprium vel pronomen demonstrans illam rem quae est substantia corporis Christi habens partem distantem a parte, esset bonum argumentum. 725 Simihter hic est fallacia figurae dictionis 'haec substantia est substantia habens partem distantem a parte; haec res est substantia in sacramento Altaris; ergo haec res est substantia habens partem distantem 700 proprium] non add. E 701 quia] quod A C V 4 704 q u a m ] quia A A 1 705 Ista enim] unde ista D 706 Corisco] musico AEK, musico add. A 1 707 Coriscus 1 ] non add. A || alter... non om. A i a ] Corisco add. C !; potest 1 non] non potest A^CKV 4 708 Et] sed A || causas verit. om. A X BI 710 tunc... ibi] hic est E ,! cst] esset B C I 711 quod] hoc add. E 712 videt] putet I 715 soph.] argumenta I i! quand.] quando A X BEI 716 idem] unum K , ahquid est om. A C E V 4 !i illorum] est add. ACEV 4 , om. A n ibi om. A C E V 4 ii illud om. A B C E V 4 • est] erit B, et add. C 717 illorum om. A C E V 4 717-18 et... Christi om. ACEIKV 4 718 parte] ct corpus Christi add. C, add. mg. V 4 71^-20 subst. ... Alt. om. (hom.) K 720 Altaris] substantia corporis Christi add. DIGem. 721-22 quia... parte mg. V 4 , om. B 721 quia] nam AXI 722 pon.] tamen si praem. B 726 res] enim K

PARS III—4 CAP. 11

816

a parte in sacramento Altaris'. Et tamen si in conclusione poneretur loco istius termini 'substantia habens partem distantem a parte' nomen proprium vel pronomen demonstrativum, esset bonum argumentum. 730 Et propter hoc est ibi fallacia figurae dictionis penes modum ahum prius positum. Simihter hic est fallacia figurae dictionis 'quando aliqua sunt idem reahter, unum non potest esse sine rehquo; sed Sortes et simile sunt idem reahter; ergo Sortes non potest esse nisi simile sit', quia si loco istius735 termini 'simile' poneretur nomen proprium ilhus simihs vel pronomen demonstrans ipsum simile, esset bonum argumentum. Simihter in talibus est fallacia figurae dictionis 'mobile quando exsistet, potest non esse motus, igitur motus reahter distinguitur a mobili'. Simihter hic 'ipsa substantia exsistente potest non esse quanta, 740 igitur substantia distinguitur reahter a quanritate'. Simihter hic, secundum principia A r i s t o t e l i s 1 9 , 'substantia, quamvis non desinat esse, potest non esse quantitas, ergo substantia non est eadem reahter quantitati'; 'albedo, quamvis non desinat esse, potest non esse simihtudo, igitur albedo non est eadem res cum similitudine\ Et tamen in omnibus 745 istis si loco termini communis poneretur nomen proprium vel pronomen demonstrativum, esset bonum argumentum. Sciendum est tamen quod quamvis praedictae consequentiae non teneant ponendo terminos communes a parte praedicati in propositione categorica, tamen si ponerentur a parte subiecti in copulativa, essent75^ consequentiae bonae. Sicut sequitur 'mobile potest esse in a\ et tunc motus potest non esse, quamvis mobile sit tunc; ergo motus non est idem reahter cum mobih\ Simihter sequitur 'substantia potest esse in ahquo tempore; et tunc quantum potest non esse, quamvis substantia tunc exsistat; ergo quantum non est idem reahter cum substanria'. Sed755 altera praemissarum tunc erit falsa. Et causa quare imus modus arguendi tenet et non ahus, est quia 729 termini om. A X BI 730 dem. om. A X BI 731 dictionis] quando aliqua sunt eadem realiter etc. add. A C K V 4 , quamvis sit ibi fallacia figurae dictionis add. A}*DGan., quando aliqua sunt idcm realitcr etc. add. (iultra) Gem. 736 simile om. A^BI 738 quando] non add. K 739 exs.] exsistit AA X CE 740 Simil. hic om. A X BI,, subst.] non add. A 1 741 quant.] quanto BI 742 dcsinat] cessct C 743CSSC1] quantitas add. E !• quant.] quanta A C K V 4 , sine quantitate add. A, sive quantitas add. C V 4 743 eadem] aliud B 744 desinat esse] destruatur A X BI 745 res] realiter K, om. AA*BE 746 loco] istius add. A l 747 dcm. om. A1! 748 cst om. A C E V 4 749 pon.] talcs add. A 1 |J prop. om. A^BI 750 i n ] propositione add. E j. cop.] csset bonum argumentum ct add. E 754 timc om. A X B 754-55 quamvis... exsistat om. AE 757 arg. om. A C E V 4 19

Cf. supra, Pars I, c. 44.

DE FALLACIIS IN DICTIONE

817


potest esse substantia quando ipsa substantia non erit quanta, sicut 'album' erit Sortes quando Sortes non erit albus. Ponatur quod 760 Sortes sit modo albus et quod fiet niger cras: tunc haec est vera 'album cras erit Sortes' et haec falsa 'Sortes cras erit albus\ Et ista est causa quare tenet unus modus arguendi et non ahus. Et unde oritur ista causa ? Dicendum est quod oritur ex hoc quod ahum modum significandi habet hoc nomen 'Sortes' et hoc nomen 765
OCKHAM, SUMMA LOGICAE

52

PARS III—4 CAP. 11

818

sunt dispositae in modo et in figura, secundum regulas quae datae sunt in p r i n c i p i o istius tractatus de syllogismis tam uniformibus quam mixtis22, numquam est failacia figurae dictionis.

[CAP.

11.

DE

FALLACIA

ACCIDENTIS]

Post fallacias in dictione dicendum est de fallaciis extra dictionem, inter quas primo ponitur fallacia accidentis Circa quam sciendum quod hic non accipitur 'accidens' illo modo quo accipitur p r i u s 2 , ubi determinatur de accidente quod ponitur imum quinque universalium, sed accipitur hic 'accidens' pro omni termino qui potest esse subiectum vel praedicatum distinctum ab aho. Unde omnis terminus qui potest esse subiectum vel praedicatum propositionis potest esse et est accidens respectu ahcuius, quia est distinctum praedicabile vel subicibile ab aho praedicabih. Causa apparentiae istius fallaciae est identitas praedicationis unius termini cum alio, hoc est, causa quare decipit: quia videmus unum terminum de aho praedicari affirmative vel negative, credimus quod quidquid dicitur de uno, dicetur de rehquo. Causa non-exsistentiae est, quia quamvis unus terminus praedicetur de aho, non est necesse quod quidquid dicitur de accidente, hoc est de uno illorum, quod propter hoc dicatur de rehquo; vel non est necesse eodem modo dici de rehquo quo unum illorum dicitur de aho. Et ideo responsio generahs ad omnes paralogismos accidentis est dicere quod non est necesse sequi conclusionem ex praemissis8, hoc est, non est necesse praedicatum conclusionis dici de subiecto conclusionis propter unionem illorum in praemissis cum ahquo uno. Sicut non est 788 princ.] prima parte A X BI •; tam om. CIV 4 dictione add. K

5

io

15

20

789 dict.] et haec suffiriant de fallariis in

CAP. 1 1 . - 3 primo] prima D 4 q u a m ] quod AA^E, quas B || sriendum] est add. ADEI 5 accip. ... ponitur om. A C K V 4 ponitur] est E 6 quinque] quodque E, om. A C K V 4 8 praed.] obiectum K 12 causa om. DI :j quia] quando add. A 13 terminum om. A X BI 13-14 crodimus... reliquo om. A X BDI 14 dicetur] quod dicatur etiam K 15 Causa] autem add. B 16 non] tamen add. I i quod om. A X B 17 quod om. A*B propter hoc om. A X BI ! dic.] diri A X B 18 rel.] uno A 19 omnes om. A J B I 21 non... nec. om. A X BI 21-23 praed. ... nec om. (hom.) K 21-23 c o n c l . 1 . . . asinus om. I

CAP. 11. - 1 Cf. Aristot., De sophist. elenchis, cap. 5 et 24 (166b 28-36, 179a 2 Supra, Parte I, c. 25. 8 Cf. Aristot., De sophist. elenchis, 27 - 180a 22). cap. 24 (179a 27-32).

DE FALLACIIS EXTRA DICTIONEM

819

necesse ista extrema ['homo - asinus'] coniungi per praedicationem, sic dicendo 'homo est asinus', quamvis isti duo termini 'homo' et 'asi25 nus' coniungantur per praedicationem cum hoc medio 'animaT, sic dicendo 'asinus est animaT, 'homo est animal,. Et ista est responsio generahs ad omnes paralogismos accidentis. Sed praeter istam responsionem generalem oportet, secundum A r i s t o t e l e m 4 , proferre 'ut', hoc est oportet assignare ahquam ao regulam evidentem specialem quare non sequitiu:, et pro diversis oportet diversas regulas speciales assignare. Ad cuius evidentiam est sciendum quod duo sunt modi principales istius fallaciae. Unus modus est quando ahqua quae per praedicationem coniunguntur in praemissis cum tertio, concluduntur coniungi inter se 35 in conclusione. Secundus modus est quando ahqua coniuncta cum ahquo uno per propositiones diversas concluduntur per unicam propositionem coniungi cum eodem tertio. Et est sciendum quod fallacia accidentis non est assignanda ex variatione medii, quia non oportet medium in fallacia accidentis variari. 40 Hic enim nulla est variatio medii 'Sortes est homo; Plato est homo; ergo Plato est Sortes'. Sed semper vel frequenter accidit fallacia accidentis ex identitate medii; quando enim propter hoc quod ahqua coniunguntur per praedicationem in medio non variato creditur quod coniungantur per praedicationem inter se, et tamen non oportet, est fallacia accidentis. 45 Sed hic non potest dari ahqua regula generalis suflSciens, quia nec per variationem medii, sicut dictum est, nec per reduphcationem minoris proposirionis super maiorem extremitatem, quia frequenter talis reduphcativa est impossibihs, et tamen syllogismus est bonus. Sicut hic est bonus syllogismus 'omnis homo est lapis; omnis albedo est homo; 50 ergo omnis albedo est lapis', et tamen ista reduplicativa est impossibihs 'omnis albedo est homo in quantum est lapis'. Non potest igitur dari regula generahs pro omnibus paralogismis per quam sufficienter sciatur fallacia accidentis in quolibet casu. 23 homo - asinus E, om. codd. | pracd.] cum hoc medio: animal add. E 25 hoc] uno add. A^DIGem. 26 animal] igitur asinus est homo add. 11 est s om. A X B : resp.] etiam add. A 1 29 proferre ut om. A C E V 4 32 est om. A X BI 34 concl.] dicuntur E 35 Sec.] ahus I ,i aliqua om. A*BD 36 per»] aliquam add. A C K V 4 i unicam] unam A 37 eodem] modo add. E |[ tertio] termino A, om. A X B 42 propter hoc] propositio haec A 1 44 est] quod sit C, essc IV 4 45 hic] huius ADE 47 prop.] cxtremitatisE ;, super] supraE 47-48 red.] reduplicatio A 1 , reductio B 50 ergo... lapis] etc. A C D E V 4 51 albedo... homo trp. E j, dari] certa add. E 52 omnibus] propositionibus et add. et E 53 quolibet casu] quo casu tenet E 4

Aristot., De sophist. elenchis, cap. 24 (179a 31).

PARS III—4 CAP. 11

820

Est igitur sciendum quod primus modus fallaciae accidentis est quando praemissae disponuntur in figura et non in modo. Et hoc potest 55 accidere vel quando praemissae sunt simpliciter categoricae et de praesenti et de inesse, vel quando sunt de modo, vel una est de modo et aha de inesse, vel de praeterito vel de fiituro. Unde penes istum modum fallaciae accidentis peccant onmes coniugationes inutiles, sive uniformes sive mixtae, de quibus loquitur 60 P h i l o s o p h u s I Priorum 5 et de quibus dictum est p r i u s 8 . Et ideo ad sciendum quando est iste modus fallaciac accidentis, oportet scire omnes regulas illas et oportet scire penes quam illarum regularum peccat paralogismus, et ideo pro diversis oportet diversas regulas assignare. Unde hic est fallacia accidentis Veniens cognoscitur a te; Coriscus 65 est veniens; igitur Coriscus cognoscitur a te'. Et in assignando debes proferre 'u t' 7 , et dicere quod hic est fallacia accidentis, quia maior est particularis vel indefinita in prima figura in syhogismo affirmativo; quae maior si esset in proposito universahs, non esset ahqua fallacia. Unde hic nulla est fallacia 'omnis veniens cognoscitur a te; Coriscus 70 est veniens; igitur Coriscus cognoscitur a te', quia maior est universalis. Simihter hic est fallacia accidentis 'omnis homo est animal; omnis asinus est animal; igitur omnis asinus est homo'. Et assignatio generahs debet esse ista, quod hic est fallacia accidentis, quia quamvis animal praedicetur de homine, non oportet quod de quocumque dicitur 'animar 75 quod de eodem dicatur 'homo' tah modo quo animal dicitur de homine. Et proferendo 'ut', debes dicere in speciah quod hic est fallacia accidentis, quia arguitur ex omnibus affirmativis in secunda figura. Et ita pro diversis debent diversae regulae assignari, et sine illis reguhs non potest sciri universahter quando est fallacia accidentis et quando non. so Quando8 igitur accidit fallacia accidentis penes istum modum arguendi ex propositionibus mere categoricis et mere de inesse et mere 57 vel 1 ] et CV 4 , quando add. A 60 sive 1 om. ACEV 4 mixtae] mixtiones et add. quae vocantur coniugationes inutiles D 60-61 loquitur... quibus om. C K V 4 63 oportet om. AXI reg. om. ABE 64 paral.] ille syllogismus A reg.] rationes E 66 Cor.] veniens A Et] ideo add. DE 67 ut om. ACEKV 4 et] debes add. I 68 in... aff. om. A^BI 69 maior om. AH 71 C o r . ] veniens A 1 , etc. DV 4 , omnis add. I, om. C cogn. a te om. C D V 4 72-73 homo... homo] asinus est animal, igitur omnis asinus est homo A 74 quod... accid. om. A C K V 4 77 ut] non Gem., om. AE debes] debet A C K V 4 ;; dicere] dici K . spec.] generali A C K V 4 78 omnibus] puris A 1 , propositionibus E 79 reg. a om. BI 81-82 arg.] arguendo A J E, om. I 82 cat.] absolutis (mg.) B mere 1 om. A A J E 6 Supra, Parte ffl-1, cap. Aristot., Anal. Poster., I, c. 4 (26a 30 - 26b 28). 7 8 1 4, 5 et 10. Vide notam 4. In codice A , in imo f. 120r, legitur locus parallelus ex Expositione in De sophist. elenchis: "Ockham super libros Elenchorum. 5

DE FALLACIIS EXTRA DICTIONEM

821

de praesenti facile est scire per regulas A r i s t o t e l i s , traditas in I Priorum 9, de uniformi generatione syllogismorum de inesse, praeter85 quam in uno casu, scilicet in divinis, ubi concedendum est quod una res simplex est plures personae, quae inter se sunt distinctae realiter, de quibus tactum est p r i u s 10 , quia in talibus terminis est frequenter fallacia accidentis et non in aliis. Unde hic est fallacia accidentis 'omnis essentia divina est Pater; Filius est essentia divina; ergo Filius est Pater\ 90 Et debet specialis regula assignari talis: quia una essentia est plures personae, quae personae sunt distinctae inter se, non oportet quod omne nomen personae de quo praedicatur nomen essentiae praedicetur de nomine alterius personae. Similiter hic est fallacia accidentis 'haec essentia est Pater; haec 95 essentia est Fihus; ergo Fihus est Pater\ Et isti deservit consimihs regula; quia enim una essentia est plures personae, ideo non sequitur quod quamvis de nomine proprio illius vel de pronomine demonstrante illam essentiam praedicentur nomina illarum personarum quod propter hoc unum nomen unius personae praedicetur de rehquo. Sicut propter hoc quod iste ioo terminus 'homo', qui significat plures homines, praedicetur de nominibus singulorum hominum, non oportet quod illa nomina quae praedicantur de hoc nomine 'homo' sine signo universah, praedicentiu: de se invicem. Simihter hic est fellacia accidentis, propter similem regulam 'haec spiratio est paternitas; haec spiratio est fdiatio; ergo fihatio est paternitas\ Siniihter hic 'liaec essentia est Pater; haec essentia est Fihus; ergo Filius est Pater\ Simihter hic 'haec essentia est Pater; Fihus non est Pater; 83 trad.] positas E, om. A C V 4 85 scil.] puta E 86 plures] tres ACEV 4 87 quibus] quod BDI quia] quod AEV 4 , sed I, om. C 90 talis] quod add. I quia] quod AA 1 , quae C ; ess.] divina add. E 91 se] et ideo add. ACEKV 4 95 reg.] talis add. B 98 propter hoc om. ABI i unum om. A J B 99-100 iste term. om. ABI 100 qui om. A X BI 100-01 praed. ... hom. om. AXBI 102 sine A^DIGem., cum A B C K V 4 10S-04 haec spir. ... haec spir.] vis spirativa... vis spirativa ACEKV 4 104 fil. ... fil.] Filius... Filius K 105 Pater] paternitas A 1 105-06 haec 1 ... Pater 1 om. DKI

Dicit Philosophus quod paralogismi fiunt secundum accidens quando quodlibet assignatum fuerit rei subiectae et accidenti inesse... id est omni ei de quo animal praedicatur". Hic vero, seu f. 119r, habetur in margine: "Illud quod est in margine sequentis folii habet hic locum, sed ideo hic non ponitur quia bono modo non potui". Ratio autem quare f. 119 scribere non potuit, est quia pars inferior illius folii erat fissa, deinde consuta. Pars citata Expositionis legitur ad verba: Eorum vero quae extra dictionem (c. 4, 166b 21). Cf. cod. Londin., Lambeth 70, f. 273vb. 9 Aristot., Anal. Priora, I, cap. 4-7 (25b 27 - 29b 29). 1 0 Supra, Parte III-l, c. 16.

PARS m - 4 CAP. 10

822

igitur Filius non est essentia'. Similiter hic 'omnis Deus est Pater; Filius est Deus; igitur Filius est Pater'. Et si d i c a t u r quod hic non est fallacia, quia haec est falsa 'omnis Deus est Pater', c o n t r a hoc potest argui, quia si haec sit110 falsa 'omnis Deus est Pater', ergo sua opposita est vera 'aliquis Deus non est Pater'. Et manifestum est quod haec est vera 'aliquis Deus est Pater'; igitur sunt plures dii, quorum unus est Pater et ahus non est Pater, sicut sequitur 'aliqua essentia divina est Pater; et aliqua es115 sentia divina non est Pater; igitur sunt plures essentiae'. Simihter hic est fallacia accidentis 'contradictoria verificantur de essentia et Patre; et essentia et Pater sunt idem; igitur contradictoria verificantur de essentia et Patre pro eodem'. Simihter hic est fallacia accidentis 'essentia est Pater; Pater non est Fihus; igitur essentia non est Filius'. Et pro omnibus tahbus non potest assignari nisi tahs regula:120 essentia divina, quae est unus Deus et unica essentia, est plures personae. Propter quod ubi non obviat relationis oppositio quod conceditur de una persona concedendum est de alia; ubi autem obviat relationis oppositio non est concedendum de quahbet persona quod de una conceditur. Et ad hoc est semper aspiciendum in respondendo ad discursus125 ex terminis importantibus divinas personas. Et ideo quamvis in tahbus discursibus, in quibus exemplificatum est, sit fallacia accidentis, tamen in tahbus discursibus compositis ex terminis importantibus creaturas numquam est fallacia accidentis. In terminis tamen et discursibus compositis ex terminis importantibus divinas personas est fallacia accidentis. 130 Et ideo secus est de discursibus compositis ex terminis importantibus creaturas et de discursibus de quibus exemplificatum est. Propter quod dico quod in terminis importantibus creaturas, ubicumque sunt praemissae dispositae vocaliter in modo et in figura, secundum regulas traditas s u p e r i u s 1 1 de syllogismis uniformibus et 135 mixtis, numquam est fallacia accidentis, quamvis ahquando possit esse 107 est 1 ] haec add. E 109 quia... falsa om. B 110 hoc... argui] hic ponit argumentum et add. mg. tale B !| quia] quod A X B 111 vera] scilicet add. A, i s u scilicct add. E 115 essentiae] divinae add. E 116 accid.] Pater est incommunicabilis, sed essentia est communicabilis, ergo add. E 117 Patre] pro essentia et (pro add. I) Patre add. DI 118 essentia... eodem] eodem, scilicet de essentia et Patre AXI, pro eodem add. (ultra) I ,! fallacia om. DI 119 accid.] haec add. CEV 4 , om. ADI 120 talibus om. A X B 122-23 quod... persona] non... persona quod B 124 p e n . ] divina add. A 1 125 in mg. V 4 , om. AA X BC 127 in] de AI 127-28 in... disc. om. C D 128 talibus om. BE 129 est] fit AD, sit C V 4 129-32 In.. est om. A X BEI 132 de] cx AV 4 , om. C 134 in 1 om. A*BI 135 et om. A C V 4 136 aliq.] ibidem A X BI • possit] poterit BI 11

Supra, Parte HI-1.

DE FALLACIIS EXTRA DICTIONEM

823

fallacia aequivocarionis et amphiboliae et compositionis et divisionis et accentus et in uno casu fallacia secundum quid et simphciter, nisi ahqui termini includant aequivalenter ahqua syncategoremata vel ahquas ahas 140 determinariones, de quibus dictum estin p r i m o t r a c t a t u istius Summae ia . Propter quod omnes tales syllogismi sunt boni 'omnis intellectus humanus est anima intellectiva; omnis voluntas humana est anima intellectiva; ergo ahqua voluntas humana est intellectus humanus'. 'Omnis creatura est creata; omnis creatio est creatura; igitur omnis crea145 tio est creata\ et innumerabiles tales, quos nonnulli i g n o r a n t e s logicam negant, propter quod in errorcs varios elabuntur. Sicut autem nonnunquam accidit fallacia accidentis propter hoc quod praemissae de inesse et de praesenti non ordinantur secundum regulas debitas in modo et in figura, ita etiam accidit fallacia accidentis propter iso hoc quod praemissae de praeterito vel de fiituro vel de modo non ordinantur secundum veras regulas in modo et figura. Propter hoc hic est fallacia accidentis 'Filius Dei firit Deus ab aeterno; Fihus Dei non fiiit homo ab aeterno; igitur homo non fuit Filius Dei ab aeterno'. Simihter hic 'Deus non potest facere actum meritorium sine voluntate; actus i55 meritorius est ahquid; igitur ahquid non potest fieri a Deo sine voluntate\ Simihter hic naturaliter potest sciri quod omnis Deus est immortahs; tres personae sunt Deus, vel Pater est Deus; ergo naturahter potest sciri quod tres personae sunt immortales, vel quod Pater est immortahs'. Simihter est hic, secundum unam o p i n i o n e m 18, 'scio quod omnis i60anima intellectiva est substantia; intellectus est anima intellectiva; ergo scio quod intellectus est substantia'. Et sicut est de tahbus, ita est de multis aliis, quae tamen possunt sciri evidenter, scitis reguhs datis de generatione syllogismorum uniformium et mixtorum, propter quarum ignorantiam multi decipiuntur per fallaciam accidentis. 165 S e c u n d u s m o d u s p r i n c i p a l i s fallaciae accidentis est 138 et 1 ] etiam (mg.) V 1 , om. B C '' et 1 ] ad E 138-39 nisi... term.] aliqui termini non K 139 alias om. A X C 141-42 intellectus... intellectiva] anima intellectiva est intellectus humanus A X B 142-43 anima intell.] intellectus humanus AE 143 aliqua] omnis A . intell. h u m . ] anima intellectiva AE 145 tales] consimiles D quos] quod A 1 , consequentias I 146 logicam om. A D n varios] vanos C, om. B ;] elab.] dilabuntur A 1 147 autem] etiam E 151 et] in add. AE || hoc] quod D, et add. A X B, enim add. E 153 Sim.] est add. CDI 161 scio quod om. A C ;; sicut... tahbus om. A X BI 162 tamen] tantum B, om. A 1 cvid. om. A^B 163 unif.] de uniformi A C V 4 4 165 Nouum cap. indicant A^BIKV 1 8 Scilicet secundum opinionem quae tenet Supra, Parte I, cap. 7 et 45. potentias animae non distingui nec realiter nec formaliter a substantia animae, quam etiam Ockham tenet, In II Sent., q. 24 K (ed. Lugduni 1495). 12

824

PARS m - 4 CAP. 10

quando aliqua per praedicationem coniunguntur cum tertio non variato in diversis propositionibus et in conclusione coniunguntur illa eadem cum illo tertio non variato; sicut sic arguendo 'iste canis est tuus; iste canis est pater; ergo iste canis est tuus pater'. Verumtamen non semper quando sic arguitur est fallacia accidentis. 170 Hic enim nulla est fallacia accidentis 'iste homo est albus; iste homo est animal; ergo iste homo est animal album\ Et ideo ad cognoscendum quando in tah modo arguendi est fallacia accidentis et quando non, videndum est an ex propositione in qua illa duo praedicantur coniunctim de ahquo contingat inferre praedicationem unius de altero et an tahs 175 oratio sit propria. Et si sic, non est ibi fallacia accidentis. Propter quod hic non est fallacia accidentis 'Sortes est rationahs; Sortes est animal; igitur Sortes est animal rationale'. Si autem tahs oratio sit impropria, tunc non valet, sicut non sequitur 'Sortes est animal; Sortes esthomo; ergo Sortes est homo-animal\ Nec sequitur 'Sortes est lapis; Sortes iso est homo; ergo Sortes est homo-lapis\ Similiter si ex tah praedicatione propria non contingat inferre praedicationem unius illorum coniunctorum de reliquo, est fahacia accidentis. Et ideo quia ista consequentia non valet 'iste est pater tuus, ergo est tuus\ ideo hic est fallacia accidentis 4iste canis est tuus; iste canis est pater; ergo iste canis est pater tuus\ iss Similiter, quia non sequitur 'iste est monachus albus, igitur est albus', ideo hic est fallacia accidentis 'iste est albus; iste est monachus; ergo iste est albus monachus', et ita est de consimilibus. Verumtamen sciendum est quod semper in tali argumento est fallacia figurae dictionis, et ita semper in tah modo arguendi concurrunt 190 fallacia accidentis et fallacia figurae dictionis. Tamen quando quis credit quod sequitur conclusio propter hoc quod illa coniungebantiu: eidem tertio in praemissis, decipitur per fallaciam accidentis. Si autem credat conclusionem sequi propter simihtudinem illarum dictionum ad ahas dictiones, in quibus scit tenere talem modum arguendi, decipitur per 195 fallaciam figurae dictionis. Et in isto casu potest assignari ahqua multi167-68 cum illo] illi A C V 4 169 canis om. CEV 4 17S-76 talis oratio] praedicatio A J B 176 accid.] et si non, est fallacia accidentis add. C V 4 176-77 Propter... accid.] sicut hic A, ut hic E 177 est 1 ] animal add. A i: rat.] rationale AV 4 179 tunc] talis oratio add. K seq.] valet A C V 4 181 tali] propositione add. CV 4 praed.] propositione DGem. 183 est] ibi add. E 184 valet] sequitur E iste] canis add. E : ergo] iste add. A 1 ideo... accid.] ista consequentia non valet E 185 iste canis 1 ] et ACEKV 4 iste canis* om. ACEDKV 4 tuus 1 ] scd est fallacia accidentis add. E 186 Sim.] Item C quia om. AA J E igitur] iste add. A^B, monachus add. I 187 hic] ibi C V 4 188 ct... est] sic K 189 arg.] modo arguendi A^BI 190 conc.] concurrit A J B C V 4 192 eidem] uni A 193 tertio] termino A J EI, om. C . autem] aliquis add. C K V 4 , credat] huiusmodi add. E

DE FALLACIIS EXTRA DICTIONEM

825

plicitas in fallacia figurae dictionis, pro eo quod unus terminus aliter accipitur in una propositione et in alia; quia tamen nulla una oratio est multiplex, ideo non est ibi nec aequivocatio, nec amphibolia, nec 200 compositio et divisio, nec accentus. Unde sciendum est quod si scmper quaelibet dictio in tah modo arguendi uniformiter acciperetur, non esset ibi ahqua fallacia dictarum; immo, si servaretur forma syllogistica, non ponendo medium terminum in conclusione, non esset ibi fallacia accidentis. Sicut hic non est fallacia 205 accidentis 'iste canis est tuus; iste canis est pater; ergo ahquis pater est tuus'; sicut nec hic 4iste est albus; iste est monachus; igitur aliquis monachus est albus'. Sed in tah modo arguendi ahqua dictio diversimode accipitur in diversis propositionibus. Unde in ista 'iste canis est tuus' h tuus significat possessionem, in ista autem 'iste canis est tuus pater' 210 h tuus non significat possessionem sed significat patrem istius hominis; propter quod aliter accipitur in una propositione et in aha. Nulla tamen oratio est multiplex. Et si q u a e r a s , unde est hoc quod aliud significat in una propositione et in aha, d i c e n d u m est quod causa quare ista vox si215 gnificat ahud in una propositione et in aha non potest esse nisi voluntas utentium, qui sic volunt uti. Sed ex hoc v i d e t u r quod hic est praecise fallacia in dictione. P o t e s t d i c i quod hic non est praecise fallacia in dictione, quia non est inconveniens ponere quin tahs modus arguendi possit servari 220 in propositionibus mentahbus. Unde non est inconveniens quin sicut ahqua dictio ad placitum significativa significat unum quando per se ponitur et ahud quando adiungitur alteri ita idem signum naturale naturahter significat unum quando per se ponitur et ahud quando coniungitur alteri, sicut posset exemphficari de multis naturahbus. 225 Sciendum est autem quod non tantum contingit sic arguere ex omnibus affirmativis, sed etiam contingit arguere ex una affirmativa et aha negativa. Unde hic est fallacia accidentis 'iste non est albus, iste est mo197 pro eo] propter hoc E 199 nec 1 om. AE 200 et] nec CEV 4 , vel D 202 esset ibi] committerctur E dictarum] fallaciarum add. A, om. AXBI 203 i m m o ] propter quod A J BI serv.] ibi add. CK 205 pater 1 est] canis est pater A 206 sicut] sed CV 4 , Similiter E 208 prop.] dictionibus C ! tuus] patcr add. A C V 4 209 in... autem] sed in ista C D 210 li tuus om. C K V 4 211 et] quam E 213 unde] quare C hoc om. A J B 214 ct] quam (etiam infra) A 216 utentium qui] instituentium quia A 1 217 fall.] dictionis vel add. A 218 in dic.] dictionis A 219 inc.] conveniens B quin] quia I servari] salvari A C K V 4 220 est] videtur AXBI quin] quando E sicut] sit A C D V 4 , om. E 221 aliqua] una E significativa] quae add. A C V 4 223 u n u m ] aliquid A, idem C K V 4 :i et] ctiam add. D 223-24 coni.] adiungitur BI 224 multis] motibus I 226 sed] i m m o A ,; etiam non add. K 227 iste 1 ] non add. A 1

PARS III—4 CAP. 11

826

nachus; igitur iste non est monachus albus'. Simihter hic 4hoc nonest tuum; hoc est opus; ergo hoc non est opus tuum\ Et consimiliter est in aliis. 230

[CAP.

12.

DE

FALLACIA

CONSEQUENTIS]

Quia secundum A r i s t o t e l e m fallacia consequentis est pars accidentis, ideo post fallaciam accidentis sequitur videre de fallacia consequentis Et est fallacia consequentis quando creditur antecedens sequi ad consequens sicut consequens sequitur ad antecedens. Ita quod causa apparentiae istius fallaciae provenit ex simihtudine consequentis ad antecedens; et causa non-exsistentiae est diversitas inter antecedens et consequens. Fit autem fallacia consequentis vel arguendo ex propositionibus quarum una sequitur ad aliam et non e converso; vel arguendo ex una condicionali ad aliam condicionalem in qua oppositum antecedentds primae condicionalis ponitur antecedens et oppositum consequentis primae condicionalis ponitur loco consequentis. Sicut sic arguendo csi homo currit, animal currit; igitur si nullus homo currit, nullum animal currit'. Hic enim est fallacia consequentis. Et est regula generalis pro omnibus tahbus quod quando arguitur ex condicionali una ad aliam condicionalem, in qua oppositum antecedentis primae ponitur loco antecedentis et oppositum consequentis loco consequentis, est fallacia consequentis. Et hoc propter istam regulam: quamvis ahqua consequentia sit bona, non oportet oppositum antecedentis inferre oppositum consequentis, quamvis ahquando gratia terminorum ex opposito antecedentis sequatur oppositum consequentis. Et ideo de isto non oportet plus loqui, quia evidenter potest sciri quando iste modus accidit et quando non, scita ista regula data nunc, et scito quando est ahus modus istius fallaciae. 229 hoc 1 om. A C K V 4 , cons.] similiter ACEV 4

230 in] de E

CAP. 12. - 3 ideo... accid. om. ACIKV 4 7 istius fall. om. A*BI i prov.] est A*BDI 8 et om. A X BI ; et causa] causa autem A 9 vel] ut B, in E, om. I 12 antec.] loco antecedentis E 14 nullus homo... nullum animal trp. I 16 est] prima add. I 17 e x ] a E, aliqua add. BDI :I una] prima B, vera DV 4 18 primae] primo BD, om. ACEKV 4 , condicionalis add. FGem. 19 fall.] figurae dictionis vel add. A ii cons." corr. irt compositionis I non om. D ;i non om. I

20 cons.] non add. I

24 et...

CAP. 12. - 1 Aristot., De sophist. elenchis, cap. 5, 6 et 24 (167b 1-20, 168b 2-20, 168b 27 169a 5, 181a 23-31).

5

10

15

20

25

DE FALLACIIS EXTRA DICTIONEM

827

Unde sciendum est quod quandoque committitur fallacia consequentis arguendo enthymematice et quandoque arguendo ex pluribus propositionibus. Si arguatur ex pluribus propositionibus, ad hoc quod sit consequens requiritur quod consequens inferat quamhbet propositionem 30 positam in antecedente, et non e converso. Et si arguatur in figura, semper simul cum hoc erit fallacia accidentis. Et universahter quando est fallacia consequentis etiam in enthymemate, et illa consequentia reducitur in figuram debitam, si remaneat fallacia consequenris in illo discursu composito ex propositionibus dispositis in figura, erit non solum fallacia 35 consequentis, sed etiam erit fallacia accidentis. Et pro tanto dicit P h il o s o p h u s 2 quod consequens est pars accidentis, quia ubicumque est dispositio propositionum in figura, si sit ibi fallacia consequentis, erit etiam ibi fallacia accidentis, sed non e converso. Unde hic est fallacia consequentis 'omnis homo est animal; omnis asinus est animal; ergo 40 omnis asinus est homo', quia utraque praemissa sequitur ex conclusione et non e converso; et est etiam hic fallacia accidentis, sicut patet per praedicta. Sed hic 'omnis homo est albus; omnis homo est visus; ergo omne visum est album' est fallacia accidentis, sed non est hic fallacia consequentis, quia conclusio nullam praemissam infert. Et ideo falsum 45 est quod a 1 i q u i dicunt quod semper arguendo ex omnibus affirmativis in secunda figura est facere fallaciam consequentis8. Videndum est ergo de fallacia consequentis arguendo enthymematice, quo viso scietur faciliter quando generahter est fallacia consequentis, sive arguatur ex pluribus praemissis sive non. 50 Unde sciendum quod ad assignandum fallaciam consequentis non sufficit dicere quod sequitur e converso et non sic. Quamvis enim ista sit generahs solutio, tamen praeter istam solutionem generalem oportet dare aham regulam specialem quare sequitur e converso et non sic. Et 26 cst om. A X BEI 28 arguatur] autcm est E 29 req.] oportet B consequens] conclusio A^BDI 32 etiam om. A^BEK ' in ent.] arguendo enthymematice K 33 fig. deb.] formam debitam figurae A^B i disc.] debito ct add. A 34 in] modo add. A 1 erit... solum] si sic ibi cst E 35 Et] i m m o C 35-36 dicit Phil.] dicitur E 36 accid.] anteccdentis (etiam infra) IK 38 ibi om. AA X BI sed] et E 39 cons.] accidentis A^B, sicut patct per ostensa add. E, sicut patet per praeostensa, et etiam fallacia consequentis add. A X B est 1 ] asinus vel add. A omnis 1 mg. V 4 , om. A C 41 et 1 ] undc CV 4 , om. I 1 X 41-42 et ... praed. om. (hic, sed v. lin. 39) A BE 42 albus... visus] album... visum A 43 album] hic add. seu rep. A C V 4 hic om. A C E V 4 48 viso] scito K gcner. om. AlE 4&-49 cons.] et hoc add. K 50 sc.] cst add. ABDI ass.] significandum B, affirmandum I 52 solutionem] regul a m A 1 , om. BI 53 dare] aliquam add. E aliam om. A^BI 8 Cf. supra, Parte III-l, c. 13. Nota Aristot., loco cit., cap. 6 (168b 27). tamen quod exemplum Inceptoris est in tertia figura. 2

828

PARS III—4 CAP. 11

hoc est in assignando duas regulas speciales, per quarum unam declaratiu: quod sequitur e converso et per aliam quod non sequitur sic. Et 55 ita generahter in assignatione fallaciae consequentis oportet duas regulas speciales assignare et pro diversis sophismatibus oportet diversis reguhs uti, de quibus ahquae gratia exempli subicientur. Unde sciendum quod quando arguitur ab inferiori distributo ad superius distributum est fallacia consequentis. Sicut hic est fallacia con- 60 sequentis 'omnis homo currit, igitur omne animal currit\ Tenet enim e converso per istam regulam 'a superiori distributo ad inferius distributum est bona consequentia'; non tenet autem sic, quia ab inferiori ad superius cum distributione non valet consequentia. Simihter quando arguitur a termino stante confiise tantum ad ter- 65 minum stantem determinate, nulla variatione facta circa ahos terminos, est fallacia consequentis. Sicut hic est fallacia consequentis 'omnis homo est animal, igitur animal est omnis homo\ Tenet enim e converso, per istam regulam 4a termino stante determinate ad terminum stantem confiise tantum, nulla variatione facta circa ahos terminos, est bona con- TO sequenria', eo quod contingit ascendere ad terminum stantem confiise tantum. Non tenet autem sic, propter istam regulam quae mmc dicta est, scihcet quod 4a termino stante confiise tantum ad terminum stantem determinate non valet consequentia'. Unde per istum modum peccant omnia talia sophismata: omni parte TS istius continui est ahqua pars eius prius terminata, ergo ahqua pars istius continui est prius terminata omni parte istius continui; inter omne instans fiiturum et hoc instans est ahquod instans medium, ergo ahquod instans est medium inter omne instans futurum et hoc instans; omni quantitate potest fieri ahqua quantitas maior, igitur potest fieri ahqua 80 quantitas maior omni quantitate; post omnem diem potest esse aliqua dies, ergo ahqua dies potest esse post omnem diem; omni parte continui potest dari ahqua pars minor, ergo ahqua pars minor omni parte continui potest dari. In omnibus enim istis et consimihbus praedicatum in antecedente supponit confiise tantum, propter hoc quod sequitur signum 85 mediate, et in conclusione supponit determinate, quia praecedit signum, 54 est] erit A X BI 59 quando] quandociunque D 62 distr. om. A X BI 62-63 distr.] cum distributione A X BI 63 quia] per istam regulam (quod add. E) A^BEI, quod C K V 4 66 term.] vel distributionem add. E, om. A X B 67 est... cons. om. A C E K V 4 70 terminos om. A X B 70-71 cons.] pro add. A J B I 71 asc.] dcscendere A 7 2 a u t e m ] tamen A 1 nunc] iam E 74 det.] tantum add. A 1 75 omnia om. AXE 76 istius del. V 4 , om. C 81 post] praeter (etiam infia) I aliqua] aliquis (etiam infra) BDI 82 omnem diem] omnes dies C V 4 86 concl.] consequentc A^BD, antecedentc B

DE FALLACIIS EXTRA DICTIONEM

829

ideo est fallacia consequentis. [Similiter est hic]: utrumque istorum potest esse verum, [demonstratis duobus contradictoriis dubitabilibus], ergo aliquod verum potest esse utrumque istorum. 90 Item, arguendo a termino stante determinate vel confiise tantum ad terminum stantem confiise et distributive, est fallacia consequentis. Sicut hic: tu ignoras ahquam propositionem, ergo tu nescis ahquam propositionem; tu dubitas ahquid, igitur tu nescis ahquid; Sortes videt non-hominem, ergo Sortes non videt hominem. 95 Item, quando obhquus et rectus sequuntur signum universale affirmativum, primo ponendo rectum post signum et obhquum, et post praeponendo rectum signo et obhquo, est facere fallaciam consequentis. Sicut sic arguendo omnem hominem videns est asinus, ergo videns omnem hominem est asinus'; quia ponatur quod quihbet asinus videat 100 ahquem hominem et nullus asinus videat omnem hominem, tunc est antecedens verum et consequens falsum. Item, quando alicuius universalis quaelibet singularis per se sumpta est vera, tamen simul sumpta sunt incompossibiha, et tamen quaehbet est compossibihs alteri, tunc arguendo ab universah de possibih, aequi105 valenti sensui compositionis, ad propositionem de possibih in qua subiectum cum eodem signo ponitur a parte praedicari, est fallacia consequentis. Sicut sic arguendo 'secundum omne signum potest continuum dividi, igitur continuum potest dividi secundum omne signum\ Nec sequitur 'continuum potest dividi secundum hoc signum et continuum iio potest dividi secundum illud signum, et sic de singuhs, ergo continuum potest dividi secundum omne signum\ Tamen frequenter in auctoribus una tahum propositionum ponitur loco alterius, quamvis de virtute sermonis non aequivaleant. Propter quod in tahbus est fallacia consequentis, secundum principia A r i s t o t e l i s 4 , 'omni forma potest haec 87 Similiter est hic EO ( = Vat. Ottob. 2071), om. alii 88 dem. ... dub. E, dem. duobus contradictoriis S ( = Matr., Univ. 117.Z.8), om. alii 90 tantum s. lin. V 4 , om. A^CDI 93 propos.] Similiter hic A X BI 94 non 1 ] omncm add. AE ,i non 1 ] o m n e m add. E, om. A 96-97 post... signo om. A C K V 4 96 et 1 ] post add. B 96-97 post... rectum] postponendo praedicatum A l 97 et] in A K V 4 ;j cons.] accidentis A 99-100 quilibet... hominem 1 ] omnem homincm videat asinus E 102 quaelibet sing.] omnia singularia A^BI 102-03 per... tamen om. A J BI 103 sumpta] omnia add. E 104 comp.] in compossibilis E, impossibilis B ;; tunc om. A X BI \\ ab] sub E 108 omne] illud A 106 ponitur] sumitur B 107 Sicut om. C D 109 sequitur] omnc add. C K V 4 110 sing.] aliis E 111 frequenter] sunt falsae communiter I 114 haec] hac A, om. E

4

Cf.

Aristot.,

Metaph., VIII,

c.

1,

t.

3 (1042a 28-29).

PARS III—4 CAP. 11

830

materia privari, igitur haec materia potest privari omni forma\ Per istam 115 enim 'omni forma potest haec materia privari' non denotatur nisi quod quaehbet tahs sit possibihs 'hac forma privatur haec materia', quacumque forma demonstrata. Et manifestum est, secundum principia A r i s t ot e 1 i s, quod quaehbet tahs est vera. Sed per istam 4haec materia potest privari omni forma' denotatur quod haec sit possibihs 'haec materia 120 est privata omni forma\ Sed haec est impossibihs, secundum principia Aristotelis. Similiter hic est fallacia consequentis 4in omni instanti fiituro potest iste peccare, - demonstrato ahquo qui nunc est sub actu meritorio igitur iste potest peccare in omni instanti fiituro\ Nam antecedens est 125 verum et consequens falsum, eo quod non est dare ultimum rei permanentis in esse 5, et per consequens si iste actus meritorius est, erit post hoc instans. Simihter hic est fallacia consequentis 'ante omne instans futurum potest Sortes non esse, ergo Sortes potest non esse ante omne instans 130 futurum'. Item, quando ahqua propositio modahs non potest converti transponendo praecise terminos sequentes et praecedentes verbum vel verba, arguendo a tah modah indefinita vel universali ad conversam singularem vel ei aequivalentem est fallacia consequentis quantum est ex forma 135 arguendi, quamvis in ahquibus terminis teneat. Propter quod in tahbus est fallacia consequentis 4actum meritorium potest Deus facere se solo, ergo Deus se solo potest facere actum meritorium\ Verumtamen sciendum est quod in omnibus praedictis potest assignari fallacia figurae dictionis. 140 Multae aliae regulae possent dari deservientes isti fallaciae. Sed sciendum est quod ad sciendum generahter quando est fallacia consequentis et quando non, oportet scire omnes regulas, datas p r i u s 8 , 115 haec om. A X BE forma] demonstrata add. C K V 4 115-16 Per... enim] quia per istam D 117-18 hac... d e m . ] quacumque forma privatur haec materia K 117 privatur] potest... privari EFGem. || haec om. A^BEI privari (v. var. paenult.)] illa forma potest materia privari add. E 118 forma om. A B E V 4 dem. om. A C I V 4 119 Sed... istam] per istam autem A X BI 121-22 Sed... Arist. om. A X BI 123 instanti] actu meritorio C 124 nunc] non K || sub] aliquo CV4 125 inst.] tempore E 126 cons.] est add. D V 4 ;; ult.] instans add. E 127 iste om. A^BI est, crit] esset C 128 inst. om. AI 129 est... cons. mg. V 4 , om. A 133 vel] non A 134 vel] modali add. A, dc add. B 136 quod] hoc E 138 se... facere] potest se solo facere E 139 est om. A B C V 4 141 Multae] autem add. B jj aliae] autem A 1 143 r e g . ] categoricas add. B 6

Vide supra, Parte II, c. 22, nota 4.

8

Supra, Parte m-3.

DE FALLACIIS EXTRA DICTIONEM

831

deservientes consequentiis, et universaliter omnes quae possunt deservire 145 cuicumque enthymemati. Et ideo nisi sciantur omnes regulae consequentiarum non potest universaliter sciri quando est ista fallacia et quando non accidit huiusmodi fallacia.

fCAP. 13. DB

FALLACIA S E C U N D U M Q U I D ET

SIMPLICITER]

Sequitur videre de fallacia secundum quid et simphciter, quae est quando arguitur sophistice ab ahquo sumpto cum determinatione ad ahquid per se sumptum, vel e converso 5 Causa apparentiae istius fallaciae est simihtudo ahcuius per se sumpti ad ipsum sumptum cum aho. Causa non-exsistentiae est eorum diversitas. Oportet autem scire quod 'secundum quid' vocatur hic ahquis terminus sumptus cum addito, 'simpliciter' autem vocatur terminus per se sumptus, sine tah addito. 10 Sunt autem huius fallaciae duo modi principales. Unus est quando arguitur ab esse quod est secundum adiacens ad ipsum quando est tertium adiacens, sive affirmative sive negative. Secundus modus est quando a parte eiusdem extremi arguitur ab ahquo sumpto cum addito ad ipsum, vel ad suum superius vel convertibile, sine addito vel e converso. 15 Penes p r i m u m m o d u m peccant talia sophismata 'Antichristus non est, igitur Antichristus non est possibihs'; 4Antichristus non est, ergo Antichristus non est cognitus a te\ Hic in secundo argumento nulla est fallacia consequentis, quia non sequitur e converso, quamvis in primo argumento simul sit fallacia consequentis et fallacia secundum quid et 20 simphciter. Est autem ibi fallacia secundum quid et simphciter, quia arguitur ab esse per se sumpto ad ipsum cum praedicato sequente, quod praedicatum ita potest competere termino supponenti pro non ente sicut pro ente. Et quandocumque sic arguitur, est fallacia secundum quid 145 idco om. AI

146 univ. mg. V 4 , om. AE

147 accidit... fall.] ideo etc. K, om. A*BEI ||

huiusm.] ista A C CAP. 13. - 2 de fall.] fidlaciam E et] ad (etiam infia, per totum cap.) E 5 Causa] Et praem. A^BI || simil.] distinctio B 6 alio] vel e converso add. E M Causa] autem add. A X BDE 7 quod] l y add. E 8 c u m ] aliquo add. I 10 Unus] modus add. A 11 quando] quod CEKV 4 13 c u m ] aliquo add. EK 14 ipsum] infcrius add. I ad om. BI ;; vel 1 ] ad suum add. A C E K V 4 sine] cum B, tali add. E 17 Hic] cnim add. AXDI 18 cons. om. A 1 19 arg. om. A^BI 20 sec.... simpl. mg. V 4 , om. AXI 21 arg.] ibi add. BDI || ipsum] sumptum add. E ; praed.] addito A, alio E !i scq. om. E i| quod] quia E

CAP. 13. -

1

Aristot., De sophist. elenchis, cap. 5 (166b 36 - 167a 20).

832

PARS III—4 CAP. 11

et simpliciter arguendo negative, et e converso arguendo affirmative. Sicut hic est fallacia secundum quid et simphciter sa est producibile 25 a Deo, igitur a est', et simihter hic 'a non est, igitur a non est producibile a Deo\ Simihter hic 'Antichristus non est, igitur Antichristus non est praescitus a Deo\ et e converso 'Antichristus est praescitus a Deo, igitur Antichristus est\ Unde quia illud quod non est, potest praesciri sicut illud quod est, ideo in tahbus est fallacia secundum quid et simphciter. 30 Et ista est una regula generahs pro isto modo istius fallaciae. Sed scire in particulari quando praedicatum potest competere termino pro non ente sicut pro ente ad praecise logicum scire non pertinet, sed hoc pertinet ad scientem logicam et ahas scientias particulares. Alia regula pro isto modo est quod quando praedicatum non est 35 commune omnibus, semper est fallacia secundum quid et simphciter, vel affirmative vel negative arguendo. Sicut hic est fallacia secundum quid et simphciter 'Sortes non est asinus, igitur Sortes non est'; 4homo est, igitur homo est asinus'. Unde generahter quando arguitur negative, est fallacia secundum quid et simphciter. Simihter arguendo ex conse- 40 quente, est fallacia secundum quid et simphciter affirmative. S e c u n d u s m o d u s principahs est quando a parte eiusdem extremi arguitur ab ahquo sumpto cum addito ad ipsum, vel suum convertibile vel superius, per se sumptum, vel e converso. Et tunc videndum est an illud additum et illud cui additur se habent sicut adiectivum et 45 substantivum vel non. Si primo modo, aut praedicatio unius de aho est impossibihs, aut praedicatio unius de aho universahter sumpto est necessaria aut contingens. Si sit impossibihs, semper arguendo affirmative a tah sumpto cum aho ad ipsum, vel convertibile, est fallacia secundum quid et simphciter, non tamen semper arguendo ad quodhbet suum 50 superius. Sicut hic est fallacia secundum quid et simphciter 'Sortes est homo mortuus, igitur Sortes est homo\ quia haec est impossibilis 4homo est mortuus'. Similiter, propter idem, hic est fallacia secundum quid et simphciter 'Sortes est homo mortuus, igitur Sortes est rationahs vel 24 simpl.] ct simpliciter add. A C V 4 24-25 et 1 ... simpl. om. A V 4 25 Sicut] similiter I 26 et] item C, om. A V 4 ,; hic om. B C 27 Sim. hic mg. V 4 , om. AE 28 ct e conv. mg. V 4 , om. A C D E 29 quia om. AI ;; pracsc.] sciri BDK, corr. in sciri V 4 31 ista om. A X B || gen. om. A X BDI H isto] uno D 32 comp.] stantc add. A || tcrmino] tam A 1 , supponente add. C 33 praec. om. A X BEI |! scirc om. AE 35 isto] aho K ,j quod om. A C V 4 38 est 1 ] homo add. KGem. „ est"] animal add. AKV*Gan. 39 gcn.] universaJiter K ii arg.] arguendo A X BD 40-41 ex cons.] ex opposito consequentis E 41 simpl.] et add. B 43 vel] ad add. K 44 Et tunc] Item K 45 habent] habeant I 46 subst.] subiectum K 47 alio] altcro E 48 i m p . ] possibilis B 49 aho] addito B, aliquo I \\ vel] suum add. K 51 Sicut] sed A, sic C 52 Sortes om. A C E V 4 54 homo mortuus trp. E || v e l ] et E

DE FALLACIIS EXTRA DICTIONEM

833

55 risibilis'. Similiter hic 'a est syllogismus sophisticus, igitur a est syllogismus', quia haec est impossibihs 'aliquis syllogismus est sophisricus'. Simihter hic 'hoc est falsum argumentum, igitur hoc est argumentuni'. Simihter hic 'iste est bonus latro, igitur iste est bonus'. Simihter hic 'iste est perfectus latro, igitur iste est perfectus'. 60 Verumtamen quamvis ad unam partem sit fallacia sectmdum quid et simphciter, non tamen semper arguendo ad aham est fallacia secundum quid et simpliciter. Sicut hic nulla est fallacia 'Sortes est homo mortuus, ergo Sortes est mortuus'. Nec hic 'Sortes est perfectus latro, igitur est latro\ Nec hic 'iste est bonus sutor, ergo iste est sutor\ Nec hic 'a est 65 syllogismus sophisticus, igitur a est sophisticus\ Ad sciendum autem ad quam partem arguendo est fallacia secundum quid et simphciter et ad quam non, oportet definire totum compositum, vel ahquod nomen cum eo convertibile, defmitione exprimente quid nominis. Et si in illa definitione ponatur una pars affirmative, vel ali70 quod convertibile cum una parte et non cum altera, semper arguendo ad illam partem est bonum argumentum et arguendo ad aham est 61lacia secundum quid et simphciter. Verbi gratia definiatur hoc totum 'homo mortuus' vel ahquod nomen cum eo convertibile. Et dabitur talis definitio 'quod non est homo, sed fiiit homo\ Hic ponitur 'homo' 75 negative, ideo ad hominem arguendo est fallacia secundum quid et simphciter, et ad aliam partcm est bonum argumentum. Simihter defmiatur hoc totum, vel aliquod nomen cum eo convertibile, 'perfectus latro', et dicetur sic 'latro, sciens perfecte artem latrocinandi\ Hic ponitur 'latro' et non 'perfectus', nec ahquod convertibile cum perfecto, et 80 ideo hic non est fallacia secundum quid et simphciter 'iste est perfectus latro, igitur est latro', sed hic est fallacia secundum quid et simphciter 'iste est perfectus latro, igitur iste est perfectus\ Similiter, bonus sutor est sutor habens perfecte artem suendi, ideo hic non est fallacia secundum quid et simpliciter 'iste est bonus sutor, igitur est sutor\ sed hic 55 ris.] ct sic dc aliis add. C !; hic om. AXBI 56 aliq. om. AXB j, soph.] impossibilis A 1 57 hic 4 1 4 om. II hoc om. ACV 58 hic om. ACDV jj istc» om. ACEIV* j| hic 1 om. ACIV 4 59 latro] ncquam (etiam infia) K || istc om. ABCEV 4 62 nulla] non E I: cst] crit A 1 ji homo mort. trp. E 63 Sortcs1 om. ACV* || Sortcs 1 ] istc AXBI jj igitur] istc add. A^BI, Sortes add. D 64 iste 1 om. A*CEV || a] iste AXBI 65 soph. ... soph.] bonus... syllogismus C || igitur] iste add. A 1 |j a om. ABCV 4 67 et ad quam] aut E 68 aliquod] aliud add. EGem. j| nomen] simplex D, simul add. B, simplex add. V 4 69-70 una... una] altera... altera AXBI 70 cum 1 om. ABDI || altera] alia E 71 et] tunc add. A 1 || aliam] partem add. AE 73 homo mort. trp. E || nomen] singulare add. I 76 et om. A1! || est... arg. om. AXBI 77 cum eo om. BDI 79 perfecto] ly perfectus E || et 1 om. AXBEI 80 non om. AE 81-82 latro 1 ... est 1 om. E 81 sec. ... simpl. om. AXBI 82 iste 1 ] hic AH || iste 1 ] hic I 83 artem] notitiam AXBDI -j suendi] et add. A 84 igitur] iste add. AAXD || hic] est add. CV 4 AXBI

OCXRAIf, SUMMA LOGICAE

53

834

PAES III-4 CAP. 13

'iste est bonus sutor, igitur iste est bonus\ Et sicut dicitur de istis, ita 85 dicendum est de aliis. Nam si esset aliquod nomen convertibile cum hoc toto 'albus monachus', deberet taliter definiri 'monachus utens ex professione alba veste\ Et propter hoc hic non est fallacia secundum quid et simpliciter 'iste est albus monachus, igitur iste est monachus', sed hic 'iste est albus monachus, igitur iste est albus\ 90 Si autem praedicatio unius partis vel totius de aha sit necessaria, semper ad utramque partem est bonum argumentum sine fallacia, saltem in creaturis. Forsan in divinis propter ahquid proprium Deo, qui est una essentia simplex et tres personae, talis modus arguendi non valet 'essentia est Pater generans, igitur essentia est generans'. Si autem prae- 95 dicatio unius partis vel totius de alia sit contingens, tuno utendum est illa arte quae exprimit definitionem ahcuius nominis convertibilis cum illo toto. Et si in illa definitione ponitur utraque pars, vel cum utraque parte ahquod convertibile, semper tunc a toto ad utramque partem est bonum argumentum sine fallacia. Sicut si esset ahquod nomen conver- 100 tibile cum hoc toto 'homo albus' et deberet definiri ultimata definitione exprimente quid nominis, deberet tah modo definiri 'homo habens albedinem\ Et hic ponitur 'homo', et hic ponitur 'habens albedinem' quod convertitur cum 'albo\ et ideo sequitur 'Sortes est homo albus, igitur Sortes est homo et Sortes est albus'. Si autem non utraque pars 105 vel ahquod convertibile ponitur in tah definitione ultimate exprimente quid nominis sed una tantum, ttrnc ad unam esset fallacia secundum quid et simpliciter et non ad aliam. Et per istam regulam patet quod talia argumenta non peccant per fallaciam secundum quid et simphciter 'homo albus est aggregatum per 110 accidens, igitur homo est aggregatum per accidens'; 'lapis intellectus est ab aetemo, igitiu: lapis est ab aeterno'; 'Caesar opinabilis est, igitur Caesar est' et huiusmodi. Potest tamen in tahbus et consimihbus assignari ahqua multiplicitas penes aequivocationem vel amphiboliam, et in uno sensu erunt consequentiae bonae et in aho non valebunt. us Ista quae dicta sunt intelligenda sunt quando ex tahbus arguitur 85 iste 1 om. A^BCE 86 hoc] isto A X BI 87 toto] termino I || taliter] totaliter A X B 87-88 prof.] sua add. K 89 iste 1 om. BE i; hic] est add. C V 4 90 iste 1 om. BCE 91 alia] alio ABCDV4 92 sine 611. om. A X B 93 Forsan] forte A^BI aliq.] aliquod K 94 una... et om. A X BI 95 autem om. A X B 96 alia] alio A 97 quae... def.] qua exprimitur definitio A X BEI 100 aliquod om. AH 103 et 1 ... ponitur om. BE 104 et om. A X B 105 non] sicut add. A 1 , sit add. BI 106 aliquod om. A X BI |j expr.] exprimens B C D V 4 109 reg. om. BI || quod] omnia add. A X BI ii non om. B |i per] secundum A, om. A X BCEV 4 110 611. om. A*BCEV 4 115 lensu] casu K ,i alio] sensu add. AI

DE FALLACIIS EXTRA DICTIONEM

835

affirmative. Ex quibus faciliter patere potest quid de eis est dicendum quando arguitur negative, quia quando affirmative arguendo est fallacia secundum quid et simpliciter, arguendo negative ex opposito con120 sequentis erit similiter fallacia secundum quid et simpliciter. Si autem additum et illud cui additur non se habent sicut adiectivum et substantivum, tunc vel totum ex addito et illo cui additur potest esse indifferenter praedicatum et subiectum propositionis, - cuiusmodi sunt talia 'album secundum dentes', 'intellectio lapidis', 'servus hominis' 125 et huiusmodi -, vel non. Si sic, videndum est an pars praedicetur de toto necessario posita constantia subiecti - quod potest sciri per defmitionem exprimentem quid nominis - vel non. Si sic, semper a toto ad illam partem est bonum argumentum, et ideo bene sequitur 4intellectio lapidis est prior Fiho, igitur intellectio est prior Filio'. Simihter 130 bene sequitur 'intellectio qua Deus intelligit lapidem est posterior Patre, igitur intellectio creaturae est posterior Patre'. Simihter ista consequentia est bona 'intellectio qua Deus intelhgit creaturam est posterior Patre, igitur intellectio qua Deus intelhgit est posterior Patre'. Et ideo sicut consequens est falsum, ita antecedens est falsum. Propter quod tales 135 propositiones sunt falsae 'intellectio creaturarum praesupponit suppositum divinum*; 'intehectio creaturarum praesupponit emanationem personarum'; 'persona praesupponit intellectionem creatiurarum'; persona praesupponit essentiam' et huiusmodi. Si autem non oportet quod totum praedicetur de parte nec e con140 verso, etiam posita constantia subiecti, semper a tah cum addito ad ipsum per se sumptum est fallacia secundum quid et simphciter. Sicut hic 'album secundum dentes currit, igitur album currit'; 'iste est pater tuus, igitur est tuus'; 'hoc est opus tuiun, ergo est tuum\ Ad sciendum autem quando est tahs fallacia et quando non in tah 145 modo arguendi, utile est resolvere propositiones in propositiones priores, quantum possibile est, vel exprimendo definitiones exprimentes quid nominis terminorum, vel ahquo aho convenienti modo, et videre an 120 sim.] simpliciter C, om. A 1 122 illo] illud B C V 4 124 talia om. CIKV 4 || servus] goneratio CE, et add. servus C 126 toto] modo B " cons.] con. et add. et a parte I 128 bene] non A 1 129^31 lapidis... Patre] creaturae est posterior Patre, igitur intellectio est posterior Patre A^DIGcm., intellectus cst postcrior Patrc, igitur intellectus est posterior B 129-31 Simil. ... Patre] intellectio creaturac cst postcrior Patre, ergo intellectio cst postcrior Patrc E 133 igitur... Patre] ergo etc. E, om. ACI [ idco] quia B, ita C 134 ita] ct add. B C E || est fidsum om. CE 135 prop. om. A X BI 136 div. om. A J BI 137 penona 1 ] intcllectio crcaturarum A 139 oportct quod om. E 142 igitur 1 ] iste add. A X BDI 143 ergo] hoc add. DI j| t u u m ] et huiusmodi add. E 144-45 in... arg. om. A C E K V 4 145 in prop. 1 om. A*E 147 aliquo om. AXBI |J alio] simili add. E

836

PABS i n - 4

CAP. 10

ex proposirionibus in quas fit resolutio valeat talis modus arguendi. Verbi gratia ista proposirio 'Aethiops est albus secundum dentes' aequivalet isti 'aethiops habet dentes albos'; et ideo sicut manifestum est quod iso non sequitur 'Aethiops habet albos dentes, igitur est albus', ita non sequitur 'Aethiops est albus secundum dentes, igitur est albus'. Oportet autem scire quod praedicta intelhgenda sunt de proposirionibus mere categoricis quae non aequivalent condicionahbus, quia in tahbus non semper valent tales consequentiae, quamvis pars praedicetur 155 de toto. Propter quod tahs modus arguendi ex ahquibus verbis non valet et ex aliis valet. Unde bene sequitur 'Sortes est in luto cum centum marcis, igitur Sortes est in luto\ Et tamen non sequitur 'Sortes vellet esse in luto cum centum marcis, igitur Sortes vellet esse in luto\ Nam ista 'Sortes est in luto cum centum marcis' non aequivalet ahcui condicio- 160 nali, sed ista 'Sortes vellet esse in luto cum centum marcis' aequivalet isri condicionah 'Sortes vellet esse in luto si deberet per hoc lucrari centum marcas\ Simihter ista consequentia est bona 'nonvendo tibi equum, igitur non vendo ribi equum pro centum marcis'; et tamen non sequitur nollem tibi vendere equum, igitur nollem tibi vendere equum pro i65 centum marcis\ Si autem illud quod additur et illud cui additur non possunt esse indifferenter subiectum vel praedicatum propositionis, tunc est adverbium illud quod additur, vel praepositio cum suo casuah, vel ahquid simile tahbus. Quantum ad talia et in tahbus est difficile vel impossibile 170 dare regulam generalem propriam ilhs, quia ahquando negative est fallacia secundum quid et simpliciter arguendo a determinabih cum addito ad ipsum per se sumptum, et ahquando est fallacia secundum quid et simphciter arguendo affirmative. Sicut liic est fallacia secundum quid et simphciter 'homo non est necessario animal, igitur homo non est 175 animaT; 'Deus non fuit semper creans, igitur Deus non fiiit creans'; 'homo non ciurrit velociter, igitur homo non currit\ Simihter affirmative arguendo est fallacia secundum quid et simpliciter, arguendo in ta148 ex] in ACEV 4 || quaa] quibus ACEKV 4 149 ista prop. om. ABE 151 habet albos] est albus et add. secundum C || igitur] Aethiops add. AXBD || ita] sicut A 1 152 est1... »ec.] habet albos C 154 non mg. V 4 , om. A^CDKI 156 non om. AXB 157 aliis] non add. A^DI 161 led ista] ista autem AXBI 162 deberet] posset AXB, haberet C || per hoc] inde A, om. E 163-66 non... marcis] vendo tibi equum (pro add. E) centum marri»t igitur vendo tibi equum; et tamen non tequitur: vellem tibi vendere equum (pro add. E) centum mairis, igitur vendo (tibi equum add. E) AE 167 illud" om. ACDIV 4 168 tunc est] ri sit B 170 simile] consimile AXE || et] vel AE, om. B 171 quia] quando AD || neg.] ahquando affirmative arguendo add. mg. B 176 animal] simihter add. B 178 simpl.] quando add. AXBI

DE

FALLACIIS E X T R A D I C T I O N E M

837

libus ab aliquo per se sumpto ad ipsum sumptum cum determinatione lao tali, sicut hic 'homo est animal, igitur homo necessario est animaT. Oportet autem scire pro ista fallacia quod quando arguitur ab ahquo sumpto cum determinatione ad ipsum per se sumptum, vel e converso, accipienda est propositio qua expressa tahs consequentia in syllogismum reducitur, et videndum est an illa propositio, vel condicionalis 185 ilh categoricae correspondens, sit necessaria vel non. Si sic, non est fallacia secundum quid et simphciter. Si nec illa categorica nec condicionahs sibi correspondens est necessaria, est fallacia secundum quid et simpliciter. Verbi gratia si arguatur sic 'Sortes est albus secundum pedem, igitur Sortes est albus' addenda est ista propositio omne album i9o secimdum pedem est album', qua expressa completur forma syllogistica, sic arguendo omne album secimdum pedem est album; Sortes est albus secundum pedem; igitur Sortes est albus'. Et si ista propositio, vel ista condicionalis, 4si ahquid est album secundum pedem, ipsum est album' sit necessaria, prima consequentia erit bona. Sed quia neutra 195 illarum propositionum est necessaria, ideo est ibi fallacia secundum quid et simphciter. Et consimiliter est de aliis.

[CAP.

14.

DE

FALLADA

SECUNDUM

IGNORANTIAM

ELENCHL]

Nunc restat dicere de fallacia secundum ignorantiam elenchi, quae est deceptio proveniens ex defectu ahcuius illarum quatuor parricularum 4ad idem', 'secundum idem', 'simihter', et 'in eodem tempore' s Ad cuius evidentiam sciendum est quod istae particulae non debent poni in elencho, sed debent assumi tales propositiones ex quarum forma non denotetur quod fiat verificatio respectu diversorum, vel secundum diversa, vel non simihter, vel non in eodem tempore; et quando aliter denotatur per formam propositionis, est fallacia secundum ignoio rantiam elenchi. 180 homo 1 ] non add. C 181 ab] cx B 183 prop.] cconverso add. E [I qua] quia E 185 illi corr.] illius categoricae BI 186-88 Si.. simpl.] si non, est fallaria secundum quid et simpliciter A, om. DE 189 Sortes om. ACEV 4 194 prima om. A*E 195 illarum prop. om. A*BI || ibi] hic A 1 , om. B 196 cons.] similiter A*C | est om. A C V 4 || de] in ACEKV 4 CAP. 14. - 2 Nunc om. A X B 4 sim.] simpliciter I 5 est om. A X BV 4 citer CI 9 prop.] propositionum AXBI || sec.] quid et simpliciter add. C

CAP. 14. -

1

Aristot., De sophist. elenchis, cap. 5 (167a 20-35).

8 sim.] simpli-

838

PA&S m - 4 CAP. 14

Et potest fieri ista fallacia quatuor modis, secimdum istas quatuor particulas. Uno modo ex hoc quod referuntur ad diversa, sic 'hoc est duplum respectu a\ et hoc non est duplum respectu b\ ergo hoc est duplum et non duplum'. Similiter 'Sortes est simihs Platoni; Sortes non est similis Ioanni; ergo Sortes est simihs et non similis\ Simihter 15 hic 'Sortes cst fihus Platonis; Sortes non est fihus Ciceronis; ergo Sortes est fihus et non filius'. Penes secundum modum, scilicet 'secundum idem', fiunt tales paralogismi 'Sortes est simihs Platoni secundum albedinem; Sortes non est simihs Platoni secundum musicam; ergo Sortes est simihs Platoni et 20 non est simihs Platoni'. Similiter hic 'a est duplum respectu b secundum longitudinem; a non est duplum respectu b secundum latitudinem; ergo a respectu b est duplum et non duplum'. Potest etiam fieri sic ignorantia elenchi 'a est duplum respectu b\ a non est latius b\ ergo a respectu 25 b est duplum et non duplum'. Secundum tertium modum fiunt tales paralogismi 'Sortes ciurrit velociter; Sortes non currit necessario; igitur Sortes currit et non currit\ Simihter hic 'iste disputat scientifice; iste non disputat invite; igitur iste disputat et non disputat'. Secundum quartum modum fiunt tales paralogismi 'iste curret 30 cras; iste non curret post cras; igitur iste curret et non curret'. Simihter hic 'Christus fiiit Deus ab aeterno; et fuit homo ex tempore; igitur fiiit homo et non fiiit homo'. Et peccant omnia praedicta sophismata, quia in praedictis fit verificatio respectu diversorum, vel secundum diversa, vel non similiter, vel 35 non in eodem tempore. Oportet autem scire quod in tah modo arguendi vel infertur contradictio incomplexorum, sicut exemplificatum est, et tunc simpliciter non valet discursus; vel contingit inferre contradictoria incomplexa, et tunc 11 ista fall. om. A^BI 12 sic] sicut B C K V « 13 ct om. AXE 14 non] cst add. A J B C D K ,1 S i m . ] hic add. E 15 Ioanni] Ciccroni CK, Catoni DV 4 16 hic om. CDV* Sortcs 1 ] non add. BI !; non om. BDI , Cic.] Catonis BD, Ioannis E 17 non] est add. DIK 18 Penes] istum add. B || scil. om. BI 21 hic] hoc add. A 1 23 non] est add. DI 23-25 Potest... duplum om. (hom.) AlB 24 a , . . . b i om. E 25 non] est add. DDC 28 S i m . ] aliter B , hic] sic B, om. I ,i scient.] syllogistice A C E V 4 i! invite] in mente E iste om. AA^BCE 31 post cras 1 ] prius C 32 hic] est fallacia add. K, om. B C , igitur] Christus add. A X B 33 h o m o 1 ] Christus fuit homo cx tempore; Christus non fiiit homo ab aeterno; igitur Christus fuit homo et non fuit homo add. I 34 praed.] praemissis A ;| fit] fuit A C V 4 34-35 verif.] variatio ABE, vel add. BDI 35 sim.] simpliciter B C 36 non om. BDI || tempore] et in conclusione non add. A 38 inc.] complexa A, in complexo C, compositum I, complexorum Gem. „ sicut... est om. A C V 4 ii simp.] similiter EV 4 , om. C 39 valet] valent (ietiam infia) BDlGem. !i contr.] contradictio A ,; inc.] complexa E

DE FALLACIIS EXTRA DICTIONEM

839

40 adhuc non valet discursus de virtute sermonis, quamvis secundum usum a l i q u o r u m improprium concedendae essent conclusiones. Aut inferuntur non contradictoria incomplexa de eodem sed aliqua quae sunt contraria relativa, et timc possunt absolute concedi discursus sine fallacia. Sicut bene sequitur 'Sortes est similis Platoni; Sortes est dissimilis 45 Ciceroni; igitur Sortes est similis et dissimilis'. Similiter in quarto modo contingit inferre contradictoria incomplexa, sic arguendo 'Sortes erit albus in a\ Sortes erit non-albus in b\ igitur Sortes erit albus et non albus'. Sed non sequitur 'Sortes erit albus et non albus, ergo Sortes erit albus et non erit albus', propter hoc quod 50 ista consequentia non valet 'Sortes erit non-albus, igitur Sortes non erit albus\ Tamen si argueretur per verbum de praesenti, esset consequentia bona. Et timc potest esse ignorantia elenchi sine fallacia secundtun quid et simphciter; et tamen frequenter ubi est ignorantia elenchi, est fallacia secundum quid et simphciter, quia tunc frequenter arguitur 55 sophistice ab aliquo sumpto cum addito ad ipsum sumptum per se, et per consequens est ibi fallacia secundum quid et simphciter.

[CAP.

15.

D E FALLACIA PETITIONIS PRINCIPIIJ

Post fallacias penes quas peccant argumenta peccantia in forma dicendum est de fallaciis penes quas non peccant argumenta sophistica, sed penes quas peccat opponens in arguendo contra respondentem 5 Quarum prima est petirio principii, quae tunc accidit quando opponens, quamvis inferat conclusionem quam intendit, tamen non potest convincere respondentem, eo quod accipit quod deberet probare. Et dicitur 'petitio principii' non quia accipit ihud idem quod deberet inferre, 40 valet] valeret E 41 impr.] loquendi add. CDK, add. mg. V 4 42 inc.] incomposita I ! aliqua] alia AXBI, aliquae E 43 contraria relativa] relative contradictoria E 44 Plat.] igitur add. D, et add. V 4 ;: Sortes 1 ] et ACEK 45 Cic.] Catoni D 47 erit non trp. ABC 48 et] crit add. D 48-51 Sed... albus om. Gem. 48-49 Sortes 1 ... albus 1 ] ultra D 48 erit 1 ] est B 49 non 1 ... albus"] Sortcs non erit albus et non albus, ergo Sortes erit albus ct Sortcs non erit albus I ergo... albus 1 om. A propter] per A 1 49-51 proptcr... albus om. ADE 51 pracs.] non add. A 52 sine] sive E 53 ubi] non CKV 4 " ign. elcnchi] ibi add. AE, sed ibi add. CIV 4 , om. K 54 quia] ct E 56 cst... fall.] contingit ibi esse fallaciam BI CAP. 15. - 4 pccc. opp.] peccant opponcntes BCV 4

5 Quarum om. AXB ;j prima] una I

CAP. 15. - 1 Aristot., De sophist. elenchis, cap. 5 et 27 (167a 35-39, 181a 16-22); Anal. Priora, II, c. 16 (64b 28 - 65a 38).

PABS m - 4 CAP. 16

840

tunc enim nulla esset apparentia, sed dicitur opponens petere principium quando accipit aeque ignotum vel ignotius illo quod deberet inferre. Et propter hoc semper potest respondens petere probationem assumpti quousque accipiat ahquid notius. Fit autem ista fallacia multis modis. Uno modo fit quando arguitur a nomine synonymo ad synonymum; sicut sic arguendo 'Marcus currit, igitur Tullius currit\ Statim enim accipitur ahquid aeque ignotum cum conclusione inferenda. Ahus modus est quando arguitur a definitione exprimente quid nominis ad definitum vel e converso. Et hoc quia in omni disputatione debent praesupponi significata vocabulorum. Unde patet quod hic est petitio principii 'ignis est productivus caloris, igitur ignis est calefacrivus'. Aiius modus est quando arguitur ab ima convertibih propositione ad aham, quarum neutra est prior vel notior alia; sicut hic 'nullus musicus est grammaticus, igitur nullus grammaticus est musicus'. Unde universahter quando assumitur aeque ignotum vel ignotius ipsi respondenti quam sit conclusio inferenda, est petitio principii. Sciendum est tamen quod quamvis respondens non possit convinci per rationem dum accipitur aeque ignotum vel ignotius, potest tamen convinci per auctoritatem, si veht auctoritatem recipere. Sicut si respondens nolens negare auctoritatem ahquam, neget istam 'Marcus currit', quamvis opponens sic arguat 'Tullius currit, igitur Marcus currit' non convincet eum; si tamen ostendit istam 'Tullius currit' in auctore quem non vult negare, convincet eum sufficienter. Et ita est de aliis.

[CAP.

10

is

20

25

30

1 6 . D E FALLACIA SECUNDUM NON-CAUSAM UT C A U S A M ]

Post petirionem principii sequitur fallacia secundum non-causam ut causam, penes quam non peccat ahquis paralogismus in forma quin 10 ignotius] minus notum E 11 semper om. E 1 potest] debet CKV 4 12 ass.] argumenti AXBI 13 fit] sic A, om. EI 15 aeque] synonymum A 18 ad def. om. CV 4 19 praes.] supponi E || patet quod om. AAXBI 25 ass.] accipitur A 1 , sumitur CE !j ignotum] notum AV 4 26 inf.] tunc add. E || est] sibi add. AXBI 27 tamen] autem A J BI 28 rat.] responsionem A I! ignotum] notum A || ignotius] notius E 29 auct. 1 ] eam AXB !| si 1 ] aliquis add. AXBI 30 nolens om. AXB 33 non om. B || suflf. orru BI !| Et... aliis om. C '! de] multis add. A CAP. 1 6 . - 3 paral.] syllogismui K || quin] quoniam AV 4 , sed corr. V 4 , quando BEI

DE FALLACIIS EXTRA DICTIONEM

841

conclusio sequatur ex antecedente, nisi aliqua alia fallacia illationem 5 impediat1. Ad cuius evidentiam sciendum est quod fallacia secundum noncausam ut causam est tantum in syllogismis ducentibus ad impossibile, hoc est ad falsum, vel secundum veritatem, vel secundum responsionem vel opinionem respondentis. Et accidit in illis syllogismis non-causa ut 10 causa quando ex impossibihtate seu falsitate conclusi infertur ahquid esse falsum, quo posito, hoc est quo exsistente falso vel vero, nihilominus accidit illud falsum conclusum, ita quod sive illud assumptum fiierit verum vel falsum nihilominus conclusum erit falsum, et ideo fallacia secimdum non-causam ut causam coincidit cum 'non propter hoc ac15 cidere falsum', de quo determinat A r i s t o t e l e s i n l l Priorum Sunt autem istius fallaciae duo modi. Unus est quando accipitur ahqua propositio, superflua etiam ad illationem, quae apparet esse causa falsitatis conclusi, et tamen non est propter eam falsum conclusum. Sicut si detur ista propositio 'anima et vita sunt idem reahter', et op20 ponens velit probare eam esse falsam, ducendo ex ista ad impossibile, s i c a r g u e n d o : anima et vita sunt idem reahter; mors et vita sunt contraria, et mors contrariatur generationi; ergo vita contrariatur corruptioni. Ista conclusio est falsa, igitur ista 'anima et vita sunt idem realiter' ex qua sequitur falsum. - Hic est fallacia secundum non-causam 25 ut causam, quia ista conclusio 'vita est contraria co^^uptioni, nihilominus sequitur, sive ista 'anima et vita sunt idem realiter' fiierit vera sive falsa. Secundus modus istius fallaciae est quando non accipitur propositio superflua illationi &lsi, sed propter eius falsitatem non est conclusio &lsa. Sicut si respondens det istam propositionem 'nullum album esse 30 nigrum est necessarium', et opponens veht probare eam esse falsam, 4 seq.] icquitur ABEI 9 vel] secundum add. A 1 !! in... ryll.] talis E 10 concl.] conclusa K 11 vero] non C 12 illud 1 ] idem C !| concl.] inclusum I ij illud 1 ] argumentum add. E, falsum add. K, primum add. sed del. V 4 || ass.] argumentum AAXB 13 vel] sive CDI 14 causam1] tunc add. I !i coincidit] accidit AE, convincit C, incidit I, corr. in convincit V4 ,, cum] tamen AE, eum (mg.) V 4 , om. C 14-15 accidere] accidit AE, aocipitur A1, accidcret I 15 in om. AA^CV4 ! Pri.] Physicorum A, Posterionim C 17 etiam om. BI 18 non om. DI 19 Sicut] hic add. E || idem] eadem AlB 20 ista] ea AXB, illa DI || ad om. AXDEI 21 idem] eadem A l || real. om. E 22 ergo] sicut A1, et add. C 23 igitur] et add. CKV 4 24 Hic] sic A, haec C || sec.] quae (quod D) erit ADV 4 , sed corr. V 4 , erit I 24-25 causam... causam] causa... causa ADI 26 real.] sive add. EI || sive 1 ] vel A1, fuerit add. DI 27 non om. A 1 28 ill. fclsi] illationis falsae E || falsi] veri A1, £dsae IK 28-29 concl. £ilsa] 611acia K 28 concL] consequentia I 29 det] dicat BE 1 Aristot., De sophist. elenchis, cap. 5 et 29 (167b 20-39, 181a 32-36). stot., Anal. Priora, II, c. 17 (65a 39 - 66a 15).

2

Ari-

842

PABS

in-4

CAP. 10

deducendo ex ea impossibile, s i c a r g u e n d o : omne quod movetur ab albedine in nigredinem partim est album et partim est nigrum, quia partim est sub albedine et partim est sub nigredine; nullum album esse nigrum est necessarium; igitur necesse est nihil moveri ab albedine ad nigredinem. Ista conclusio est falsa, igitur ista ex qua sequitur, 'nullum 35 album esse nignrni est necessarium', est falsa. - R e s p o n d e n d u m est quod ista conclusio falsa non accidit propter falsitatem istius nullum album esse nigrum cst necessarium', sed propter falsitatem istius omne quod movetur ab albedine ad nigredinem est partim album et partim nigrum'. 40 Unde sciendum quod in isto casu respondendum est quod conclusio impossibilis concluditur non propter impossibilitatem praeconcessi sed propter impossibilitatem coassumpti. Quandoque autem accidit impossibile non propter impossibilitatem praeconcessi nec propter impossibilitatem coassumpti sed propter incompossibilitatem eorum. Sicut si ar- 45 guens vellet probare contra respondentem impossibilitatem istius 'tu sedes', s i c a r g u e n d o : tu sedes; tu stas, ergo contradictoria sunt simul vera. Ista conclusio est impossibilis, et haec est possibihs 4tu stas', igitur haec est impossibihs 'tu sedes'. - R e s p o n d e n d u m est quod haec conclusio impossibihs non sequitur nec propter impossibih- 50 tatem unius nec propter impossibihtatem alterius, sed propter eorum incompossibihtatem. Et sic solvuntur talia sophismata: si d i c a t r e s p o n d e n s possibile est istum damnari', demonstrando aliquem qui in rei veritate est praedestinatus, et o p p o n e n s probet quod haec sit falsa, sic: 55 si haec sit vera possibile est istum damnari', ponatur in esse. Qua posita in esse sequitur impossibile, sic arguendo 'iste est praedestinatus; iste est damnatus; ergo damnatus est praedestinatus'. Conclusio est impossibihs, et maior est vera vel indeterminate vera, igitur minor est impossibihs, et per consequens haec est falsa 'possibile est istum damnari\ - 60 32 i n ] ad B . ct om. DI quia] et CE 33 est 1 om. A X BCEI 34 ad] in A C E K V 4 35 seq.] scilicet add. E 36 R e s p . ] Sciendum A^B, responsio V 4 37 est om. AA X BI 38 esse... nec.] etc. A C V 4 39-40 ab... n i g r u m ] etc. ACEV 4 , igitur etc. K 42 praec.] non concessi CK, concessi V 4 sed] nec AXE 43 coass.] praeassumpti E 43-44 coass. ... imposs. 1 om. (hom.) B 43-45 Quand. ... coass. om. (;hom.) A 1 45 inc.] impossibilitatem C 45-46 arg.] opponens E 46 vellet] velit BI 1! i m p . ] incompossibiliutem I 47 arg.] dicendo A 1 48 et] tamen add. E 49 igitur] et CE, etiam K " i m p . ] possibilis CE R e s p . ] dicendum A 50 haec om. A C K V 4 nec om. AXE 50-51 nec... alt.] propter imp. alterius earum E 55 haec om. A J BDIK 1 sic] sicut B, iste est praedestinatus add. I 56 sit] est AI 56-60 ponatur... damnari om. I 57 sic arg.] sicut B 58 d a m n . 1 . . . praed. trp. K ! ConcL] igitur B, quod C 59 et... vera 1 om. A^BCEV 4 , igitur] et V 4 ;; minor] haec A X B, ista E 59-60 igitur... imp. om. C 59-60 imp.] iste est damnatus add. A X BE 60 haec] ista E, om. B

DE FALLACIIS EXTRA DICTIONEM

843

R e s p o n d c n d u m est quod sequitur conclusio impossibilis non quia haec est falsa possibile est istum damnari', nec quia liaec ponitur in esse possibile est istum damnari', sed quia in antecedente accipiuntur duae propositiones incompossibiles. 65 Oportet autem scire quod quamvis primus discursus quo concluditur falsum vel impossibile non peccet in forma vel in materia, tamen in posteriori processu quo sic arguitur 'conclusio est falsa, et non illa praemissa, ergo rehqua' vel sic 'conclusio est falsa, igitur illa assumpta concessa est falsa' vel est peccatum in forma vel in materia, ita quod 70 consequentia non valet secundum veritatem vel secundum responsionem respondentis, si recte respondeat, vel ahqua propositio quam accipit est falsa.

[CAP.

1 7 . D E FALLACIA SECUNDUM 'PLURES INTERROGATIONES UT UNAM FACERE']

Ultima fallacia est secundum plures interrogationes ut unam facere K Iuxta quam non peccat ahquod argumentum quantum ad illa5 tionem, sed iuxta eam peccat opponens in arguendo contra respondentem, quia accipit unam interrogationem quae est aequivalenter plures, hoc est quae aequivalet pluribus. Ex qua si postea arguat sophistice, argumentum suum peccabit per ahquam aham fallaciam. Si tamen proposita interrogatione statim respondens unica responsione respondeat, poterit io facihter decipi, et ideo ista fallacia est inter fallacias connumeranda. Intelligendum est autem quod duphciter potest ahqua interrogatio intelhgi plures: vel quia plura enuntiantur de pluribus, vel unum de pluribus, vel e converso, vel quia accipiuntur termini in numero singulari, ita tamen quod propositio, ex qua formatur tahs interrogatio, 15 est propositio una unitate sufficiente ad contradictionem. 62 haec] ista B 63 poss. ... damn. mg. V 4 , om. ABEI antec.] proposito A, ponuntur vel add. E 66 vel 1 ] nec EK vel in mat. om. A^BDIGem. 67 est om. ACV 4 68 vel... falsa om. E • illa] prae1 missa add. A ; illa assumpta] et non assumpta, igitur A 69 vel 1 ] quod CKV 4 quod] illa add. I CAP. 17. - 3 est] fallacia add. E , sec. om. AXDI 3-4 facere] fieri B, om. AE 6-7 hoc... pluribus om. E 8 per] penes B &-9 prop. ... respondeat] ad propositam interrogationem responderes unica responsione E 11 autem] etiam I 11-12 aliqua... plures] intelligi quod a. i. sit plures E 13 quia] quando CEV4, quod I, plura add. B 14 quod] tahs add. E ; ex] in E

CAP. 17. 37 - 181b 25).

1

Aristot., De sophist. elenchis, cap. 5 et 30 (167b 39 - 168a 17, 181a

PABS

844

in-4

CAP. 10

Aliter potest aliqua interrogatio esse plures, quia illa oratio non est una. Sicut sic dicendo 'Sortes est homo asinus' vel 'Sortes est musicus albus cahdus grammaticus\ Ad interrogationem, quae plures est primo modo, potest dari semper una responsio, concedendo vel negando, nec potest ex tah responsione 20 duci ad contradictionem. Cum enim semper altera pars contradictionis sit vera et altera falsa, debet una negari et altera affirmari. Unde demonstratis duobus quorum unum est album et ahud nigrum et interrogetur an ista sint alba vel nigra, debet dici quod nec sunt alba nec nigra. Et eodem modo est de aliis, quod altera pars potest affirmari vel negari. 25 Tamen si quis in multis tahbus vellet affirmative respondere, non debet unam responsionem dare sed multas, dicendo quod hoc est album et illud nigrum, et sic de aliis consimihbus. Ad interrogationem autem quae plures est secimdo modo, non debet dari unica responsio, sed si respondens veht respondere, plures debet 30 dare responsiones; ut si quaeratur an Sortes sit musicus albus, non debet responderi concedendo vel negando. Sed si veht respondere, debet dare plures responsiones, puta si Sortes est albus et non musicus, debet dicere quod est albus et quod non est musicus. Et sic de consimihbus est di35 cendum. [ C A P . 1 8 . QUOMODO OMNES FALLACIAE PECCANT CONTRA SYLLOGISMUM]

Post praedicta restat videre quomodo praedictae fallaciae peccant contra syllogismum et quomodo paralogismi, qui videntur syllogismi completi et non sunt, deficiunt a natura s y l l o g i s m i Et de fellaciis iuxta quas sunt orationes multiphces non est difficile hoc videre. Tales enim paralogismi vocahter similes sunt veris syllogismis, sicut patet de aequivocatione in tahbus paralogismis 'omnis canis currit;

5

17 Sortes1] homo CV 4 || musicus] Henricus A, humidus E 20 nec] donec K II cx... resp.] talis responrio A * B I 2 2 altera 1 ] alia A * C V 4 || et altera 1 ] vel alia B 2 3 aliud] altcrum A 1 2 4 vel] non, vel add. A 2 5 quod] quia B E V 4 || altera] una B 2 6 multis om. A X B || vellet] velit D , multum add. K !! debct] deberet A 27 multas] plures C 28 illud] aliud B 30 dari] unquam A X B I || unica] una E 3 1 Sortes] homo A 1 3 2 responderi] respondere B I V 4 , nec add. C || vel] nec C K V 4 3 3 est] sit A A X B D E 3 4 quod 1 om. C E |i sic] ita A^DI, om. B CAP. 18. - 4 vid.] csse add. C 6 sunt] omnes add. ACK 7 hoc mg. V4, om. ACE || par.] syllogismi ADI, std corr. I 8 in] de BI |j in... par.] unde tales paralogismi E

CAP. 18. -

1

Aristot., De sophist. elenchis, cap. 6 (168a 18 - 169a 22).

DE FALLACIIS EXTRA DICTIONEM

845

caeleste sidus est canis; igitur caeleste sidus currit', 'omnis homo est 10 animal rationale; haec statua est homo; igitur haec statua est animal rationale', nullum animal est species; homo est species; igitur homo non est animaT. Isti enim paralogismi vocaliter eodem modo formantur quo formantur perfecti syllogismi; nec est hic ahquis defectus syllogismi nisi quia in quohbet illorum est aliqua propositio distinguenda penes 15 aequivocationem. Iuxta amphiboliam sic formantur paralogismi 'omnis propositio vera, si est necessaria, est possibilis; te esse asinum est propositio vera si est necessaria; igitur te esse asinum est possibile', 'quicumque vendit oleum, est mercator; iste adulator vendit oleum; igitur iste adulator est mer20 cator', 'quidquid est alterum istorum et rehquum istorum, est utrumque istorum; ahquod verum est alterum istorum et rehquum istorum; igitur ahquod verum est utrumque istorum', demonstratis duobus contradictoriis. In istis paralogismis nullus est defectus a veris condicionibus syllogismi nisi quod in eis est ahqua oratio multiplex secundum am25 phiboliam. Iuxta compositionem et divisionem sic formantur paralogismi 'quicumque vivit semper est; iste vivit; igitur iste semper est'. Iuxta accentum sic formantur nullus iustus debet pendere; iste est iustus; igitur iste non debet pendere'. 30 Iuxta fallaciam figurae dictionis sic formantur paralogismi 'omnis substantia est subiecta accidenti; omne animal est substantia; igitur omne animal est subiecta accidenti', 'quidquid heri emisti, hodie comedisti; tu heri emisti carnes crudas; igitur tu hodie comedisti carnes crudas'. In istis enim non servatur forma syllogistica, sicut patet per regulas prius 35 datas de syllogismo et speciebus eius. Similiter hic est fallacia figurae dictionis, deficiens a condicionibus syllogismi 'quodhbet ahud a Deo potest Deus facere sine alia creatura; equitare est ahud a Deo; igitur equitare hominem sine equo potest Deus facere'. Iuxta accidens sic formantur paralogismi 'homo currit; Sortes est 40 homo; igitur Sortes currit', 'iste canis est tuus; iste canis est pater; igitur 9 cael. 1 ... currit] ctc. ADEV 4 10 rat.] mortalc add. ACEKV 4 Om. 10-11 hacc 1 ... rat.] ctc. ACDEV 4 11-12 spccics1... animal trp. A^BI 13 form. om. AXBI || pcrf.] vcri A 14 quia] quod AXB || in] aliquo et in add. C 17 poss.] impossibilis E 19-20 merc.] similiter add. A 21 istorum 1 ] sed add. E ;j verum] unum AXBE, album I 22 verum] unum AXBEI || istorum] et reliquum illorum add. E 26-27 quic.] quidquid AXB 28 form.] paralogismi add. AXK 32 subiecta] subiectum ABI 33 tu 1 om. ABCE 34 non om. ACEDKV 4 35 datas] tactai CV 4 || et... eius om. A 1 || et] de add. ACE 36 quodL] quidquid A 1 , quidlibet D 37 alia] aliqua C, alio AAXE I! creatura mg. V 4 , om. AAXBEI 39 form. paral. om. ACEKV 4

846

PARS III—4 CAP. 11

iste canis est pater tuus'. In istis enim paralogismis et in omnibus paralogismis accidentis servatur debita forma in praemissis, sed in primo paralogismo non servatur modus, quia praemissae non disponuntur modo convenienti, ideo non est syllogismus. In secundo paralogismo, quamvis praemissae convenienter disponantur, tamen conclusio non 45 convenienter infertur ex praemissis, quia maior extremitas et minor extremitas coniunguntur a parte eiusdem extremi et medius terminus ponitur in conclusione; quonrni utrumque repugnat syllogismo, propter quod forma syllogistica non servatur ibidem. Et ita non sunt completi syllogismi. so Iuxta fallaciam consequentis sic formantur paralogismi 'omnis homo currit; omnis homo est animal; igitur omne animal currit\ Hic enim est defectus syllogismi, quia infertur conclusio universahs quae debet esse particularis. Iuxta fallaciam secundum quid et simphciter formantur sic para- 55 logismi 'nullus prudens vult ditare inimicum suum; iste homo est prudens; igitur iste non vellet propter bonum rei publicae ditare inimicum suum'. Hic non est ahquis defectus, nisi quia ahqua determinatio additur in conclusione quae non erat accepta in praemissis, et ideo est fallacia secundum quid et simphciter. » Iuxta ignorantiam elenchi sic formantur paralogismi: concesso quod Aethiops est niger, arguitur ad probandum quod Aethiops non est niger, sic 'nullum album est nigrum; Aethiops est albus secundum dentes; igitur Aethiops non est niger\ Hic enim est fallacia, quia in contradicendo respondenti accipitur non absolute quod Aethiops est albus, sed quod 65 est albus secundum ahquam partem secundum quam non est niger, sed secundum aliam partem propter quam Aethiops est niger [non accipitur]. Et ita non accipitur secundum idem, propter quod est ibi fallacia secundum ignorantiam elenchi. 41 cnim om. AE 42 forma] figura A 1 43 disp.] in add. ADEI 45 quamvis] licet C E V 4 11 conv.] debitc A C E K V 4 46 conv.] indebite A, debite C E K V 4 47 extremitas om. CEKV 4 49 non om. A 51 cons.] accidentis C 52 enim] non K 53 debet] deberet A X CD 55-56 form. et paral. om. A C E K V 4 56 ditare] iudicare E, ditari I il homo om. ABEI 57 non] vult vel non add. C K V 4 1 b o n u m ] utilitatem C V 4 ; ditare] iudicare E, ditari I 58 Hic] in isto paralogismo DI, enim add. E, om. A J B j: non] nec A X B !' aliq. om. A X B || nisi] rei B 59 et om. A C E V 4 61 form. paral. om. A C E K V 4 62 a r g . ] arguam AE, arguatur AH 64 Aethiops] est albus et per consequens add. B 65 non om. A 65-66 sed... albus] et tamen deberet accipi quod absolute sit albus, sed A, om. K 65 aliq.] determinatam B i! partem] sui add. AGem. 66-67 sec.* ... partem om. (hom.) C i sed... niger om. (hom.) A 66-68 sec." ... ita om. BE 66 niger om. V 4 67 est] dicitur C K V 4 68 ita] sic A, om. C li propter quod] (et A K ) ideo A C E K V 4

DE FALLACIIS EXTRA DICTIONEM

847

70

Iuxta fallacias residuas* non formantur argumenta peccantia in forma, quamvis iuxta eas peccet opponens disputando contra respondentem, ideo non oportet de eis exemplificare. Omne enim argumentum apparens, peccans in forma, iuxta aliquam aliarum peccat. Quarum suflicientia et numerus potest sic accipi: quia omnis pa75 ralogismus vocalis, vel secundum vocem, quantum ad pluralitatem incomplexonun et quantitatem et qualitatem propositionum assimilatur vero syllogismo, cui competunt condiciones p r i u s p o s i t a e 8 i n tractatu de syllogismo; vel non sic assimilantur syllogismo secundum vocem. Si primo modo, impossibile est quod sit ibi aliquis defectus, 80 nisi propter alicuius orationis multiplicitatem vel incongruitatem, vel propter hoc quod idem terminus, sine multiphcitate, pro ahquo supponit in una propositione pro quo non supponit in aha. Ista propositio demonstrari non potest, sed accipitur per inductionem. Si propter primum non valeat syllogismus, quia scihcet est ibi ahqua 85 multiphcitas: sicut isti syllogismi quantum ad numerum incomplexorum et quahtatem et quantitatem propositionum totahter assimilantur 'omnis canis currit; caeleste sidus est canis; igitur caeleste sidus currit', omne animal est substantia; homo est animal; igitur homo est substantia'; sicut enim in secundo syllogismo maior est universalis et minor inde90 finita, et sicut illud idem et non ahud ponitur praedicatum in maiore et in conclusione, et subiectum minoris ponitur subiectum conclusionis, et nulla determinatio ponitur in praemissis quae non ponitur in conclusione et e converso, ita est in primo. Et tamen primus est paralogismus et non secundus, propter hoc solum quod in primo est ahqua oratio 95 multiplex et non in secundo. Quo posito aut ista multiphcitas est ex hoc quod ahqua vox, quae non est completa oratio, multiphciter accipitur, et tunc est fallacia aequivocationis, si dictio non varietur quantum ad modum pronuntiandi. Aut est multiphcitas ex multiphcitate ahcuius vocis quae potest variis modis pronuntiari et remanere dictio, vel quae 70 res.] alias A 71 quamvis] scd A, licet CEKV 4 73 aliarum] illarum ACEV 4 78 syll. 1 om. A X BK 79 ibi om. ACEKV 4 80 v d 1 ] proptcr add. A^BI |j vel 1 ] non add. K 81 proptcr hoc] ideo A C V 4 , om. EK j; quod] quia ACEKV 4 85 numerum] naturam E 87 cael. 1 ... currit] etc. ACDEV 4 88 subst. 1 ] omnis add. AA^E ! igitur] omnis add. E 89 syll. om. BI 90 pon.] vocanturE j| maiore] maiori CEIV 4 91 minoris] maioris K 92 pon.] ponatur CIV 4 93 et 1 ] nec A X BCEI 94 quod] quia A V 4 96 completa] complexa AE 97-98 si... pron.] dico sinc hoc quod varietur q. ad m . proferendi E 98 multiplicitas] multiplex A 99 et... dictio om. A X B 2

De quibus actum est supra, cap. 15-17.

8

Supra, Parte IH-1, c. 2.

848

PABS i n - 4 CAP. 10

potest esse dictio et oratio propter diversum modum pronuntiandi, et 100 tunc est accentus. Vel est tota oratio multiplex sine multiplicitate alicuius partis; et hoc potest esse duphciter: vel quia illa oratio in utroque sensu uniformiter pronuntiatur, et tunc est amphiboha, vel non est uniformiter pronuntiata, et tunc est compositio et divisio. Si autem tahs discursus non sit syllogismus propter solam incongrui- 105 tatem, tunc est fallacia figurae dictionis; sicut hic 'omnis homo est animal; omnis Sortes est homo; igitur omnis Sortes est animaT. Si enim loco istius termini 'Sortes* poneretur iste terminus 'asinus', cui congrue potest addi signum, esset bonus syllogismus. Si autem tertio modo fiat paralogismus, adhuc ibi potest assignari 110 fallacia figurae dictionis, quia si loco istius termini 'Sortes' poneretur ahquis terminus consimihs, potens supponere pro omni eodem in quahbet propositione, nullus esset defectus. Et ita propter similitudinem istius dictionis ad aliam potest quis decipi per fallaciam figurae dictionis. Unde si propter hoc quod iste syllogismus est bonus 'iste est animal; ns iste est homo; igitur animal est homo' crederet ahquis quod iste syllogismus esset bonus 4iste dicit hoc; falsum est hoc, - demonstrando istam: iste dicit falsum - ; ergo falsum dicitur ab isto\ deciperetur per fallaciam figurae dictionis. Si autem paralogismus vocahs non assimilatur quantum ad nu- 120 merum terminorum et quahtatem et quantitatem propositionum in omnibus vero syllogismo: vel est ibi defectus praecise propter dissimilem quahtatem vel quantitatem propositionum praemissarum, vel propter hoc quod plures termini ponuntur in conclusione quam in vero syllogismo, vel est ibi defectus propter excessum terminorum i n c o m - 1 ^ plexorum. Si primo modo vel secundo: vel e converso est bonum argumentum vel non. Si sic, est fallacia consequentis; si non, est fallacia accidentis. Si sit ibi excessus terminorum, quia scihcet plura incomplexa po100 ct 1 ] vcl AXBE || div.] varium A1! 102 dupl.] multiplicitcr CKV 4 || illa om. ABCV 4 103-04 cst a ... pron.] unif. pronuntiatur ACV* 104 ct 1 ] vcl E 105 talis] aliquis B 107 Sortes1] substantia CKV 4 , homo I || cst homo et omnis om. C || Sortes1] instans CV 4 , sol I, substantia K 108 iste] alius I |[ term.] scilicet add. I 111 Sortes om. BI 112 aliquis] alius AXBEI 113 ita] ideo A, om. B 114 aliam] dictioncm add. C || quis] aliquis ACEV 4 115 si om. CV 4 || hoc om. CV 4 115-17 cst1... bonus om. E 117 esset] est AA^CI || est hoc om. A || istam] hanc propositionem E 120 paraL] syllogismus AXBE 120-21 num.] naturam E 122 omnibus] omni BIGem. || vero sylL] veris syllogismis ACEKV 4 123 vel 1 ] et B 123-24 proptcr... quod] idco quia ACEKV 4 124 termini om. CKV 4 || vcro] nullo A 125-26 inc.] quia adL E, om. A 126 modo om. CV 4 126-27 arg.] e convcrso add. Gan.

DE FALLACIIS EXTRA DICTIONBM

849

130 nuntur quam deberent, quia scilicet aliquid additur in praemissa quod non deberet poni; vel aliquid tale additur in conclusione: et timc vel illud cui additur accipitur tam in praemissa quam in conclusione, tamen in una additur sibi et non in alia, et tunc est fallacia secundum quid et simpliciter; vel additur uni in praemissa quod non ponitur in conclusione, 135 et tunc est fallacia secundum ignorantiam elenchi. Haec omnia patere possunt per exempla posita de istis fallaciis. Ex quibus etiam elici potest quo modo istae fallaciae ab invicem distinguuntur, ita quod quamvis fallaciae multae possunt concurrere in eodem paralogismo, tamen possibile est invenire paralogismos in quibus nullae i^o fallaciae concurrunt exceptis fallacia accidentis et consequentis; quia ubicumque praemissae disponuntur in figura, si ibi sit fallacia consequentis, erit etiam ibi fallacia accidentis. Ad cognoscendum autem utrum in argumento facto sit fallacia vel non, inter alia documenta hoc est perutile et necessarium quod respondens ns ad nullum argumentum respondeat nisi opponens arguat ex certis propositionibus sub certis verbis non variatis nec transpositis nec ahquo modo mutatis, quas respondens dihgenter consideret an ahqua illarum sit multiplex per ahquam fallaciam in dictione. Deinde discutiat an tale argumentum per ahquam regulam certam et evidentem reguletur. Et 150 tunc primo respondeat, dihgenter considerans de quohbet an sit consequens vel repugnans praeconcesso, vel antecedens praenegato, ut sic consequenter semper respondeat. Et haec de fallaciis ad praesens dicta sufficiant. [EXPLICIT TRACTATUS LOGICAE DIVISUS IN TRES PARTES 155

ET UNAQUAEQUE PARS

EST DISTINCTA

PER

CAPITULA.]

130 aliquid additur] additum aliquid et add. alteri ponitur A 1 , ponitur add. B, alteri termini (?) ponitur add. I ;! aliquid] alteri add. D 137 etiam om. ACEKV 4 modo] possibile est quod add. AXBI j ab inv. om. AXBI 137-38 dist.] distinguantur A J BDI 138 possunt] ponuntur A, possint E 139 paral. 1 ] syllogismo ACEV 4 j; in quibus] ubi ABI 141 ubic.] sic add. K in fig. mg. B, om. ACKV 4 143 autem] Eillaciam add. E 143-44 utrum... non om. BI 144 intcr] sunt nccessaria CKV 4 , sunt E alia] aliqua EK hoc... necess.] unum est illud scilicet ACEKV 4 ;| cst] unum documentum add. DGem. 145-47 propos. ... mutatis] (terminis vel add. K) verbis (terminis add. E) non variatis nec aliquo modo mutatis, (nec om. C) transpositis (transmutatis AE, terminis add. K) et ex certis propositionibus ACEKV 4 148 fall. om. A \\ in dict.] inductionem A, inductam K, inductive AXE, et add. alii: in dictione A 1 149 reg. 1 ] et add. D 150 primo] post AEKV 4 150-53 dilig. ... sufficiant om. B 151 antec.] aliter I, om. AE : praenegato] et add. A i; sic] si CV 4 152 cons.] confidenter I, convenientcr KGem. semper mg. V 4 , om. AE 154-55 Videantur subscriptiones codicum in introductione.

OGKHAIC. SUMMA LOdCAB

54

INDICES I. Bibliothecae et manuscripta. II. Auctores et scripta ab Ockham et ab editoribus allegata. III. Doctrina. IV. Index generalis.

I

I. — Bibliothecae et manuscripta. Assisii, Bibl. C o m m u n . , cod. 187: 10», 28»-29*, ( ^ F 1 ) : 9», 21*, 40*. — Cod. Conv. soppr. 32*. — Codd. 647 ct 666 ( = Z ) : 9*, 19*-20*, J.II.5 ( = F 1 ): 9*, 12*. 40*. Hcrbipoli (Wtirzburg), Bibl. Fratrum M i n o r u m Avenione, Bibl. Munic. (Mus£e Calvet), cod. Conv., cod. 1.63: 29*, 63*s. 1086 ( = Y ) : 10*. 11», 28*. 31*, 42*. Lauduni (Laon), Bibl. Munic., cod. 431 ( = L ) : Barcinonae, Archiv. Coronae Aragon., cod. Ripoll 10*, 30*. 71: 9*, 11*. 16*. Londinii, Bibl. Lambeth, cod. 70: 48*, 821. Basileae, Bibl. Univ., cod. F.II.24 : 33*. — Cod. — Mus. Britann., cod. Arundel 367: 9*, 12*. 15*. F.n.25 (= B ) : 9*, 16*, 44*, 69*, 75*, 3-849. 42*. — Cod. Royal 12.F.XIX: 296, 731. Beuronae, Bibl. Abbatiae S. Martini, cod. in 4Matriti, Archivum Univ. (Noviciado), cod. 11751: 10*. 29*, 42*. Z-8 ( = S): 9*, 11*. 12*-13*, 33*. Bononiae, Bibl. U n i v . cod. lat. 103: 10*, 29*, Monachii, Bibl. Conventus Fratrum M i n o r u m 40*. — Cod. 2635 ( = C a m p . ) : 51*, 56*-62*, (S. Annae), cod. in 4 2 : 9*, 13*, 14*. 40*. 75*, 85, 86, 124, 145, 190, 192s, 201, 262, 3-238 — Bibl. Status, cod. lat. 276: 32*. — Cod. lat. passim. 23.530: 9*, 13*. Brugis, Bibl. Civit., cod. 497 ( = U ) : 10*, 29V30*. Neapoli, Bibl. Nat., cod. VIII.E.12 ( = N ) : 9*. — Cod. 498 ( = B r ) : 10*, 25*, 27*, 42*. — 22*. — Cod. VIII.G.98 ( = N 1 ) : 10*, 26*, 42*, Cod. 500: 731. 65. Caesenae, Bibl. Malatest., cod. Plut. X s., 6: 9*, Neo-Portus (New Haven, Conn.), Bibl. U n i v . 11*, 16*, 31*. 41*. Yalensis, cod. Marston 240: 9*. 17*-18*. Cameraci (Cambrai), Bibl. Munic. cod. 942: 9*, Oeniponte (Innsbruck), Bibl. U n i v . cod. 490: 9*, 20*. 22*, 41*. Cantabrigiae, Bibl. Coll. Gonvillc et Caius, c o i Oxonii, Bibl. Coll. Merton, cod. 293: 49*-50*, 139. 281 /674: 37*, 52*. 72*. — Cod. 434/434: 731. Parisiis, Bibl. Mazarine, cod. lat. 3521 ( = M ) : — Cod. 464/571 ( = C ) : 9*, 20*, 26*, 44*, 10*, 27*, 42*. 68*-69*, 75*, 3-849. — Bibl. Nat., cod. lat. 6430: 10*, 30*, 42*. — — Bibl. Peterhouse, cod. 102: 9*, 11*. 12*, 13*, Cod. lat. 6431 ( = P): 10*, 27*. — Cod. lat. Cracoviac, Bibl. U n i v . Iagell., cod. 719: 9*. 17*. 6432: 10*, 30*. — Cod. lat. 6441: 9*, 18*, Erfordiae, Bibl. Civit., cod. Amplon. 0.67 ( = A 1 ) : 587, 589-90, 727, 730. — Cod. lat. 15,136: 12. 8*, 10*, 25*-26*, 40*, 68*-69*, 75*, 3-849. — Cod. Amplon. Q. 242: 32*. — Cod. Amplon.

— Cod. lat. 15,886: 37*, 203. — Cod. lat. 15,887: 53*, 58*-61*, 154, 156, 160, 163, 592.

Q. 257 ( = A 8 ) : 9*, 17*. — Cod. Amplon. Q. 259 ( = A ) : 9*. 20*-21*, 31*. 42*, 69*, 75*, 12, 731, 3-849. — C o d . Amplon. Q. 395: 32*. Fabriani, Bibl. C o m m u n . , cod. 95: 9*, 17*. Florentiac, Bibl. Medicea Laurentiana, cod. Conv. soppr. 156: 9*, 2 1 * . — C o d . Plut. XIIs. 2 ( = K ) : 9*, 21*. 33*, 43*, 44*, 70*, 75*, 3-849. — Cod. Plut. XIIs.4(= F): 9*, 11*-12*, 33*, 70*,

— Cod. lat. 15,892 : 39*, 54*. — Cod. lat. 15,904 : 32*. — Cod. lat. 16,130: 731. — Cod. lat. 16,616: 731. Patavii, Bibl. Anton., cod. 173: 3 2 * . — Cod. 537: 10*, 27*, 31*, 40*. — Cod. 544: 9*. 22*. 42*. — Bibl. Univ., cod. 616 ( = I): 9*, 11*. 13*-14*, 16*, 31*, 44*, 68*, 70*, 75*, 3-849. — Cod. 1123 : 9*, 18*. — Cod. 1913: 10*. 27*. 30*-31*.

75*, 304. — Bibl. Nat., cod. Conv. soppr. A.3.508: 5 4 * . — Cod. Conv. soppr. B.4.1618: 58*, 4 2 . — Cod. Conv. soppr. C.5.357: 37*. — Cod. Conv. soppr. D.4.95: 51*-52*. — Cod. Conv. soppr. E.5.802

— Cod. 2092: 9*, 11*. 18*-19*. Philadelphiae, Bibl. Univ. Pennsylvaniae (Rare Books Collection), cod. Xat. 1: 9*. 22*-23*. Remis, Bibl. Munic., cod. 888: 9*, 23*. R o m a c , Bibl. Angelica, cod. 1017: 3 2 * ^ 3 * .

854

INDICES

S. Deodati (Saint Di£), Bibl. Munic., cod. 63: 9*, 24*. S. Gcminiani, Bibl. C o m m u n . , cod. 26 ( = Gem.): 9*, 14* r 40*-42*, 70*, 75*, 65, 106, 162, 304, 669, 677, 3-849 passim. Tarvisii (Treviso), Bibl. C o m m u n . , cod. 376: 31*, 42*. Tuderti (Todi), Bibl. C o m m u n . , cod. 181: 9*, 24*. Vaticana Civitas, Bibl. Apost., cod. Burghes. 68: 67*. — Cod. Burghts. 151 ( = D ) : 9*, 10*, 27*28*, 44*, 67*-69*, 75*, 394, 396, 3-849. — Cod. Burghes. 171:154. — Cod. Chigi E.VIL221 ( = G): 9*, 19*. — C o d . Chigi E.IV.99 ( = V 1 ) : 9*, 14*. — C o d . Chigi E.VII220 ( = C h ) : 9*, 19*. — Cod. lat. 674 : 29*, 32*. — Cod. lat. 947 (= V 1 ) : 9*, 2 4 * . — Cod. lat. 948 ( = V*): 10*, 11*. 31*. — C o d . lat. 949 ( = V 4 ) : 10*,

28*, 44*, 68*-69*, 75*, 134-35, 290, 304, 651-52, 3-849. — Cod. lat. 950 ( = V 5 ) : 9*, 24*. — Cod. lat. 951 ( = V « ) : 9*. 13*, 14*. — Cod. lat. 952 ( = V ) : 9*, 14-15*. — Cod. lat. 953 ( = V 7 ) : 9*, 15*, 16*. — Cod. lat. 955: 7*, 52*, 55*. — Cod. lat. 2119: 9*, 14*, 15*. — Cod. lat. 3048: 32*. — Cod. lat. 3049: 193. — Cod. lat. 4542 : 9*, 24*. — Cod. lat. 5306: 37*, 60*. — Cod. Ottob. lat. 2071 ( = O ) : 9*, 10*, 25*, 33*, 38*, 75*, 170. — Cod. Palat. lat. 998: 32*. Venetiis, Bibl. Nat. S. Marci, cod. lat. CI.V1J92: 9*. 15*-16*. — Cod. Xy204: 731. — Cod. XI,12: 731. — Bibl. Sem. Patr., cod. F.III. 12, v. Philadelphiae. Vindobonae, Bibl. Conv. Fratrum Praedicatorum, cod. 160/130: 32*.

II. — Auctores et scripta ab Ockham et ab editoribus allegata. A d a m de W o d e h a m : 7*, 10*, 25*, 33*, 38*, 40*, 41*, 54*, 55*, 61*, 62*, 70*, 3, 6, 162, 170. — De imlivisibilibus (cod. Florentiac, Conv. soppr. A. 3. 508) q. 2: 54*. — In I Sent. (cod. Gonville et Caius 281/674), d. 2, q. 2: 72*; d. 3, q. 4: 52*; d. 23, q. 1: 37*. — (Cod. Vat. lat. 955), d. 17, q. 5: 55*; d. 33, q. 2: 52*; q. 3 : 53*. — In IV SenL (cod. Paris., Nat. lat. 15, 892),

— Doctrinale (ed. D. Reichling), c. IX: 784; c. XII: 758, 776. Ammonius: 29*, 44*. Amor6s, L., "Series condemnationum": 45*. Andreas de Novocastro (?): 348. Angelus de Barlo: 22*. Anselmus (S.): 44*. — De casu diaboli (ed. F. S. Schmitt), c. 11: 96, 102, 103, 148, 286. — De grammatico (ed. F. S. Schmitt): 16.

q. 5: 39*, 54*, 57*. Aegidius R o m a n u s : 46*. — Expositio supra libros Elenchorum (ed. Venetiis 14%), II, c. 5: 814. — Theoremata de corpore Christi (ed. Venetiis 1502), propos. 36: 134-35; propos. 39: 132.

— Monologion (ed. F. S. Schmitt), c. 16: 28, 777; c. 25 : 82, 94, 169, 650. Antonius dc Ianua: 29*. Antonius dc Johanuzio: 18*. Aristoteles (edd. Bekker, Berolini 1831-1870; Didot, Parisiis 1848-1874; Iuntina, Venetiis

— Theoremata de esse et essentia (ed. E. Hocedez): 553.

1550-1553; Aristoteles latinus, ed. L. Paluello: 44*, 49*, 3-849 passim.

Minio-

Alanus de Insulis, Anticlaudianus (PL 210, 481ss.), lib. m, c. 1: 4. Albertus de Orlamunde (?), Philosophia Pauperum:

— Analytica Posteriora, lib. I, c. 1: 508s.; c. 2: 164, 170, 505, 510, 528, 529, 531; c. 4: 105, 140, 202, 514, 515, 519ss., 820; c. 5: 519; c. 6: 512;

11*. Albertus de Saxonia, Perutilis Logica (ed. Venetiis 1522), tract. III, c. 5: 354. Albertus Magnus: 29*. — De Praedicamentis (Opera omnia, I, ed. A. Borgnet), tract. IH, c. 1: 127, 152, 153. — Uber IIPerihermenias (Ed. A. Borgnet), tract. II, c. 1: 242. Alexander: 44*. Alexander dc Villa Dei: 44*.

c. 7: 527; c. 8: 512; c. 13 : 533, 536, 537, 539, 540, 541; c. 14: 582; c. 15: 276; c. 22: 66; c. 23: 630; c. 25: 528; c. 29: 524; c. 32: 164, 170. — Lib. II, cc. 1-2 : 544; c. 2: 546, 548; c. 3 : 562; c. 4: 687; c. 6: 565; c. 8: 551, 582; c. 10: 555s., 685; c. 11: 576, 580; c. 12: 140; c. 13 : 565, 680, 688; c. 17: 527; c. 19: 511, 522. — Analytica Priora: 4 9 * . — Lib. I, cc. 1-3: 241ss.; cc. 1-7: 362, 365ss.; c. 1: 7, 10, 244, 359ss., 363, 512, 514; c. 2 : 318ss.; c. 3: 327ss.f 334ss.;

INDEX n : AUCTORES

855

cc. 4-7: 821; c. 4 : 263, 363, 366; c. 5: 3 8 7 » . , 392; c. 6: 397; c. 8: 411ss.; c. 9: 439ss., 443; c. 10: 444; c. 11: 450ss.; c. 13: 113, 339ss.; cc. 13-14 : 427ss.; c. 15: 87, 456, 587; c. 16: 487s.; c. 17: 430; c. 18: 459s.; c. 482; c. 2 0 ; 431, 432; c. 21: 460s.; c. 22: 482ss.; c. 24: 413. — Lib. n , c. 839; c. 17; 841. — De anima, lib. II, L 6: 556, 682; tt. 19-23: 776. — De caelo, lib. I, t. 2 : 260. — De gener. et corrupt., lib. I, 20: 776; t. 23: 776; t. 29: 632; tt. 46-55: 186. — Lib. II, t. 56:

678s. — Lib. V I : 84, 679ss.f 688s.; c. 6: 284. — Lib. V n : 563, 695ss.; c. 1: 697ss., 702; c. 2: 680; cc. 2 - 3 ; 697; c. 3: 562, 680. — Lib. VIII: 731 ss.; c. 11: 749ss. Aristotdcs (psendo), Liber de Pomo (ed. M . Ple~ zia): 199. Arno Petri: 8*, 25*, 69*. Arnoldiis de Aquisgrano: 17*. Astasius de M e l l a : 22*. Augustinus (S.), Confessiones (PL 32, 659ss.), lib. XI, c. 20: 779.

515. — De sophisticis elenchis, c. 1: 3, 4, 749ss.; c. 4: 749ss., 763ss., 786ss., 790ss., 810, 817; c. 5: 818ss., 826ss., 831, 837, 839ss.; c. 6: 826ss., 844; c. 7; 803; c. 751ss.; c. 2 0 ; 786ss.; c. 2 1 ; 790s.; c. 22: 791ss., 814; c. 2 4 ; 818ss., 826ss.; c. 25: 604, 744ss.; c . 2 7 ; 839ss.; c. 25>; 841; c. 30; 843s. — Ethica Nicom., Hb. VI, c. 3 ; 537. — Metaphysica, lib. I, c. 1; 511, 522. — Lib. m, t. 4: 163; t. 11: 140. — Lib. I V : 65; /. 29: 627. — Lib. V : 54*; t. 7: 109; tt. 7-12; 109; t. 12: 109s.; t. 13: 107-08; tt. 13-14 : 782; t. 14: 108, 164; c. 9: 55; c. 10: 125; t. 18: 139s., 147s.; t. 20: 158, 170, 173s.; t. 30: 99; t. 31: 99; t. 33: 68. — Lib. VI, t. 8: 113, 168. — Lib. VII: 76; t. 1: 168; U. 2 - 3 ; 133; tt. 12-14 : 684; t. 16: 91; tt. 17-19 : 688; tt. 42-43: 564; t. 44: 51; t. 53: 91. — L i b . VIII, 3 ; 133, 829; tt. 11-16: 561; L 15: 170, 680. — Lib. X, t. 3: 58; t. 6: 52; t. 12: 55. — Lib. X I : 776. — Lib. XII, t. 12 : 776; t. 13: 776; t. 29 : 776. — Perihermenias, c. 1: 8, 41; c. 2 ; 14; c. 7: 627; c. 9: 189, 349, 710; c. 12; 340; cc. 12-13; 273ss.

— De doctrina dirist. (PL 34, 15ss.), lib. II, c. 1: 9 ; c. 31: 3. — De Trinitate (PL 42, 819ss.), lib. V, c. 2 ; 555. — Lib. VII, c. 1: 778. — Lib. X V , c. 10: 7. — Sermones super Psalterium: 25*. Averroes (Commentator), Commentaria in opera ^m/of. (ed. Iuntina, Venetiis 1550-1553): 44*, 49*, 23. — f* Metaphysicam, lib. VI, t. 2: 167; f. 8: 113; t. 14: 116; /. 16: 91; L 21: 680; t. 42 : 543; t. 44: 52; L 45: 52, 59; t. 53: 91. — I i b . VHI, t. 2: 52. — Lib. X, 6: 52. — In Physicam, lib. I. t. 35: 3, 543. Avicenna (ed. Venetiis 1508), Logica, lib. I, cc. 5-6: 38; cc. 5-7: 41. — Metaphysica: 44*. — Lib. I, c. 2 . 41. — Lib. m c. 1: 136. — Lib. V, c. 1; 31, 48, 53; c. 2 ; 48. — Sufficientia, lib. II, c. 2 ; 167.

— Physica, lib. I, cc. 2 ct 3 ; 48*; tt. 13-15: 140; 56: 776. — Lib. II, t. 31: 531. — Lib. m - I V : 702. — Lib. III, t. 6: 776; t. 18: 771s.; tt. 35-36: 158; t. 68: 144. — Lib. IV: 54*; L 1: 776; t. 33: 139; L 84: 132; tt. 121-22: 311. — Lib. V, t. 10: 158, 178. — Lib. Vm, t. 69: 325, 711. — Praedicamenta: 54*. — C. 1 ; 16, 19, 23, 44ss.; c. 3 : 656; c. 4: 115, 117, 162, 187, 188, 191; c. 5: 69, 118, 120ss., 126, 128ss., 320; c. 6:

Bascour, H . : 7*. Baudry, L . : 47*. — "Gauthicr dc Chatton": 53*. — Guillaume d'Occam: 7*, 50*, 62*. — " L e T e x t e " : 20*. — Le Tractatus (ed.): 32*. Beda, Vencrabilis, Historia gentis anglorum: 30*. Bendiek, J., "Die Aussagenlogik": 589. Benedictus Hector Bononicnsis: 34*.

139ss., 149ss., 163, 282; c. 7; 153, 156s., 162s., 172ss., 177, 191, 596; c. 8: 163, 170, 179, 181s., 653; c. 9: 183, 187, 188, 191, 192; cc. 10 et 11; 99, 125; c. 13; 661; c. 15: 192. — Topica: 587ss. — Lib. I, c. 1; 359ss.; c. 2 ; 3; c. 5: 67, 84, 680, 685; cc. 5-6: 93; c. 7; 110, 696ss.; c. 12; 707; c. 15; 721ss., 726. — Lib. II, c. 9: 610. — Lib. III, c. 5 ; 682, 688. — Lib. IV: 651 ss.; c. 1; 95, 655; c. 2 ; 656; c. 4 ; 653, 661, 667; c. 5 ; 669. — Lib. V, c. 1; 671, 672, 673,

Bcrtrandos de Provincia: 21*. Bettoni, E., Le dottrine: 45*. Birch, B., v. G. dc Ockham. Birkenmajer, A., "Marco da Benevento": 35*. Bochenski, I. M . , v. Petrus Hispanus, Summulae Logicales. Boehner, Ph.: 22*, 47*. 67*, 70*s., 73*, 367. — Collected Articles (ed. E. M . Buytaert): 7*. 33*, 38*, 348, 589. — M Der S t a n d " : 33*.

Bandini, A. M . , Catalogus: 12*, 21*. Barth, T., "Die S u m m a Logicae": 31*. — "rranriskanerhandschriften": 16*. Bartholomaeus de Castro Montis: 19*. Bartholomaeus Pisanus: 53*.

856

INDICES

— v. Gualterus Burlaeus. — v. Guillelmus dc Ockham. — Medieval Logic: 348. — "Three Sums of L o g i c " : 62*ss. — " Z u r Echtheit": 38*. Boethius: 41* f 84. — De differentiis topicis (PL 64, 1173ss.): 587ss., 614. — De divisione (PL 64, 875ss.): 44», 64*, 3, 97, 99, 564 f 766 f 768. 770. — De syllogismo categorico (PL 64, 794ss.): 44^, 359ss. — Lib. I: 5 f 92, 318ss. — Lib. II: 414. — De syllogismo hypothetico (PL 64, 831ss.): 44», 241ss. — Lib. I: 345ss. f 349s., 352. — In Categorias Aristot. (PL 64, 159ss.), lib. I: 16, 38, 45, 120. — Lib. II: 99, 156. — In librum De interpretatione (PL 64, 293ss.): 7, 8, 14, 16, 38. 42, 273ss., 287, 628, 798. — In Topica Ciceronis (PL 64, 1039ss.): 347, 522, 587ss. — Introductio ad syllogismos categoricos (PL 64, 761ss.): 15, 100.

da Fanna, F.: 22*. Dahm, I.: 7*. 6 7 7 3 * . Daniel de Placentia: 30*. dc Porter, A. f Catalogue: 25*. 29•. del Punta, F., v. G. de Ockham. De Morgan, A . : 348. Denifle, H., v. Chartularium Universitatis Parisiensis. De R i j k , L. M. f v. Petrus Hispanus. Didot, F., v. Aristoteles. Donatus, Ars Grammatica (ed. H. Keil), lib. m , c. 6: 237. Doucet, V . : 7®, 62», 67•. — "Commentaires sur les Sentences": 37*. — "L'oeuvre scolastique": 3 7 5 6 ^ . Du Cange, Glossarium: 85. Durandus de S. Porciano: 45*. — De relatione (ed. T . Takada): 168.

— Quomodo substantiae... bonae sint (PL 64, 1311ss.): 555. — Quomodo Trinitas unus Deus (PL 64, 1247ss.): 155. Bonagratia de Pergamo: 39*. Bond, W . H., Supplement: 17*, 22*. Borgnet, A., v. Albertus Magnus. Brampton, C . K . : 47*. B r o w n S. F., v. Gualterus Burlaeus. — v. Guillelmus de Ockham. — "Sources of Ockham's Prologue": 53*. — " W a l t e r Burleigh's Treatise": 46*. 193. Buytaert, E. M. f v. Boehner, Ph. f Collected Articles. — v. Guillelmus de Ockham. — v. Ioannes Damascenus, De fide orthodoxa.

Eubel, C., Bullarium: 39*-40*. Expositores (libri Praedicamentorum): 168.

Echard, J., Scriptores Ordinis Praedicatorum: 61*. Emden, A. B., A Biographical Register: 38*, 52*. 53*, 57», 60*. Erhardus de Maturan: 24*. Etzkorn, G., v. G. de Ockham.

Faye, C . U . , Supplement to the Census: 17*, 22*. Felix Angelus: 19*. Felix Bertolomeus de Pissia: 15*. Felix de Ogento: 12*. Forshall, J., Catalogus: 12*. Fortuny B., F. J., "E1 codice R i p o l l e s " : 16*. Franchi dc* Cavalieri, P., Codices Vaticani: 32*. Franciscus dc Mayronis: 50*-53*, 367. Franciscus de Padua: 31*. Franciscus de Signorellis de Bononia: 19*. Frati, L., Indice: 29*.

Camillus Palaeotti: 34^. Carlini, A., Constitutiones Generales O.F.M.: 50*. Carpine, E . : 73*. Cenci, C . : 22*, 73*. — Manoscritti fiancescani: 22*, 26*. Chartularium Universitatis Parisiensis (ed. H. Denifle - Ac. Chatelain): 69*, 213. Chatrlain, Ae., v. Chartularium Universitatis Pa-

Gal, G., "Commentarius in Mctaphysicam": 45* — "Commentarius Pctri de Trabibus": 137, 138. — "Gualteri dc Chatton": 55*. 23, 42, 207. — v. Guillelmus de Militona. — v. Guillelmus de Ockham. — "Henricus de H a r c l a y " : 42, 50, 252. — v. Matthaeus ab Aquasparta. — "Quaestio Ioannis de R e a d i n g " : 53*. Garcia, M . F., Lexicon Scholasticum: 798.

risiensis. Colligan, O . A. f v. Ioannes Damascenus. Conradus Eystet de Ingolstadt: 13*. Conradus de Nipeth: 20*, 68*. Constantius Cancellarius Pistoriensis: 34*. Copingcr, W . A., Supplementum: 33•, 34*. Crostey, I.: 34*.

Garoni, G.: 14*. Gerardus Odo, De syllogismo, De suppositionibus, De principiis scientiarum: 18*. Geyer, B., Peter Abaelard: 44*. Giacon, C . , " U n a nota magistri": 32*. Gibson, S., Statuta Antiqua U. Oxon.: 47*, 56*. Glorieux, P., RJpertoire des mattres: 6.

INDEX n : AUCTORES Godefridus de Fontibus: 46*. Gonsalvus Hispanus, Conclusiones Metaphysicae: 11*. Gottlieb, Th., Mittelalterliche Bibliothekskataloge: 33*. Grabmann, M . , v. G. de Ockham (pseudo). — v. G. de Shyreswode. Gratianus, Decretum (ed. Lugduni 1609), III, De consecrationibus, d. 2, c. 1: 135. Green, R . , " A n Introduction": 731ss., 736. — v. G. Burlaeus. — v. G. de Shyreswode. Grothe, I.: 73*. Gualterus Burlaeus: 15*, 24*, 45*-46*, 201. — Consequentiae: 21*. — De activitate qualitatum sensibilium: 18*. — De causa intrinseca susceptionis magis et minus: 18*. — De consequentiis (cod. Paris., Nat. lat. 6441): 587-90, 727-30. — De dejinitione (ed. H . Shapiro et F. Scott): 84, 564. — De exclusivis (cod. London., Mus. Britan. R o y a l 12.F.XEX): 296. — De insolubilibus (ed. M . L. R o u r e ) : 744ss. — De obligationibus (ed. R . Green): 21*, 731ss., 736, 743. — De regulis consequentiarum: 18*. — De signis distributivis (cod. Paris., Nat. lat. 6441): 258. — De suppositionibus (ed. S. F. B r o w n ) : 193ss., 196, 199, 205, 208, 210, 212, 215, 222, 226, 228, 233, 237. — De puritaU artis logicae tractatus longior (ed. Ph. Boehncr): 18*, 19*, 21*. 46*, 50*, 65*, 69*, 194, 196, 200, 233, 289, 296, 307, 310, 325, 348, 587ss., 730. — De puritate artis logicae tractatus brevior (ed. Ph. Boehner): 18*, 258, 289, 2%, 307, 587ss., 727ss. — De relativis (ed. H. Shapiro et M . J. Kiteley): 168, 176. — In Anal. Poster. Aristot. (cod. Vat. lat. 2146), lib. n, c. 1: 548ss. — In Artem Veterem (ed. Venetiis, 1541): 65*. — In Perihermenias Aristot. (ed. Venetiis, 1541): 66*. — In Physicam Aristot. (ed. Venetiis, 1589), lib. I, t. 5 : 46*. — Lib. IV, t. 42 : 46*. — In Praedicamenta Aristot. (ed. Venctiis 1541): 145, 182. — Regulae supra totum librum Priorum: 21*. — Tractatus de universalibus: 50. — Utrum contradictio sit maxima oppositio: 18*. Gualterus de Chatton, Lectura et Reportatio in I Sent. (codd. Paris., Nat. lat. 15, 886 et 15, 887): 38*, 49*, 53*, 54*, 42, 592.

857

— Lectwa: 37*. — d. 4, a. 1: 203. —Reportatio: 56*, 5 8 * - 5 9 * . — d. 3, q. 1: 60*; d. 3, q. 2 (ed. G. Gal): 23, 207; d. 30, q. 1: 55*, 61*; d. 30, q. 1, a. 1: 163; d. 2: 154; a. 4: 160; q. 2: 53*; q. 3: 188, 190ss. Guillelmus de A l n w i c k : 46*s. — Sophismatum elenchi: 53*. Guillelmus dc C u m l o : 16*. Guillelmus Hentisberius: 13*, 18*. — Sophismata: 11*. Guillelmus de Militona, Quaestiones de sacramentis (ed. G. Gal), tract. IV, pars VI, q. 21: \27, 152. Guillelmus de Moerbeke: 510. Guillelmus dc O c k h a m : 7*-72*, 3, 5, 6, 7, 9, 23, 53, 54, 104, 132, 135, 201, 262, 304. — De corpore Christi (primus tractatus De quantitate; ed. T. B. Birch): 16*, 18*, 29*, 49*, 54*, 62*. — De Juturis contingentibus (ed. Ph. Boehner): 710. — De sacramento Altaris (secundus tractatus De quantitate; cd. T. B. Birch): 9*, 49*, 62*, 67*. — Elementarium Logicae (ed. E. M . Buytaert): 32*, 62ss. — Epistola ad Fratres Minores (ed. H. S. Offler): 50*. — Expositio aurea: 27*, 67*. — Expositio in librum De elenchis sophisticis (ed. F. del Punta, in praepar.; cod. Londin., L a m beth 70): 47*-48*, 56*. 58*, 42, 820s.; c. 4: 193ss., 218. — Expositio in librum Porphyrii (ed. E. A. M o o d y ) : 47*, 56*, 62, 84. — Prooem.: 42, 47; c. 1: 252; c. 3: 107; c. 4: 660; c. 5: 651s.; c. 9: 73. — Expositio in Perihermenias Aristot. (ed. A. Gambatese, in praepar.; ed. Bononiae 1496): 13*. 47*, 48*, 56*, 241ss. — Prooem. (ed. Ph. Boehner): 196. — c. 6 : 42, 349, 353, 710, 754. — Lib. II: 273, 484s. — Expositio in Praedicamenta (ed. G. Gal, in praepar.; ed. Bononiae 1496): 47*, 48*, 56*, 11. — Cc. 1-2 : 42, 44; c. 3: 16; c. 7; 165; c. 8: 252; c. 9: 125, 722; c. 10: 136, 300; c. 12: 162, 165; c. 13: 596; c. 14: 104, 182; c. 17: 99; c. 21: 192. — Expositio Physicorum (ed. V. Richtcr, in praepar.; cod. Oxon., Merton 293): 18*, 47*, 48*. — Lib. III: 50*. 56*. 65*; t. 68: 144. — Lib. IV, t. 33: 139; t. 118 : 354. — Lib. V, 3: 49*. — In IV libros Sent. (In I Sent., Prol. et dd. 1-3, ed. G. Gal ct S. Brown, St. Bonaventurc, N. Y . ; dd. 4-17, ed. G. Etzkorn, in praepar.; reliqua: ed. Lugduni 1495): 15*, 28*, 47*, 48*, 53*, 54*, 65*, 67*. — Lib. I, Prol., q. 4: 525ss., 573; q. 5: 525ss., 581ss.; d. 2, q. 1: 254, 373, 375; q. 2 : 373; q. 4: 46*, 45ss., 203, 207; q. 6:

858

INDICES

32*, 54, 252, 254, 370, 606; q. 8: 42, 47, 754; q. 9: 45s., 106; q. 11: 375; d. 3, q. 2: 551; q. 4: 560, 579; d. 4, q. 1: 193; d. 9, q. 3: 23*, 607; d. 21, q. un.: 296; d. 24, qq. 1-2: 57; d. 26, q. 2: 778; q. 3: 155; d. 30: 162; q. 1:

Hirch, R . , Catalogue: 22*. Hocedez, E., v. Aegidius Romanus. H u g o Kuenemani: 64*.

155; q. 4: 51*, 155; d. 31: 162; d. 47, q. un.: 773. — Lib. II, q. 10: 354; q. 24: 823. — Lib. III,

Iacobus dc Viterbio, Quodlibet (ed. E. Ypma), I, q. 1: 42. — III, q. 4: 127.

q. 9: 316. — Opera Politka (cd. H. S. Offler), III: 50*. — Opus Nonaginta Dierum: 56*. — Quodlibeta (ed. J . W e y , in praepar.; Argentinac 1491): 49*, 55*. — IV, qq. 20-39: 62*. — V, q. 22: 114; q. 24: 57*, 131. — VI: 162. — VII: 162; q. 24: 50*. — Summa Logicae (edd. variae): 7*-72*; ed. Ph. Boehner: 3-502. — Summa Physicorum (ed. R o m a e 1637): 23*. — Pars. I, c. 10: 22. — Pars IV, c. 1: 33. — Tractatus de praedestinatione (ed. Ph. Bochner): 710. — Tractatus Logicae Minor (ed. E. M . Buytaert): 29*, 32*, 62*-64*. Guillelmus de Ockham (pscudo, sec. viam etc.): Defensorium (cod. R o m a e , Bibl. Angelica 1017): 32*. — De principiis theologiae (ed. L. B a u d r y ) : 32*. — Notabilia (cod. Vat. Burghes. 151): 28*. — Quaestio de relatione (ed. G. Mohan): 33*, 153. — Quaestio de universali (ed. M . Grabmann): 32*. — Tractatus de successivis (ed. Ph. Boehner): 18*, 139, 702. Guillelmus de Shyreswode (Sherwood), De insolubilibus (ed. M . L. R o u r e ) : 744ss. — De obligationibus (ed. R . Green): 731ss., 736. — Introductiones in logicam (cd. M . Grabmann): 44*, 64s., 195s., 260s., 271, 587ss., 642, 649, 752. — Syncategoremata (ed. R . 0 ' D o n n e l l ) : 44*, 15, 32, 260, 264, 296, 307, 310.

Iacobus Provostin: 30*. Ioannes II Bentivolus: 34*. Ioannes XXII: 50*. Ioannes a S. Antonio: 33*. Ioannes Antonius de Albcrgatis Bononicnsis: 34*s. Ioannes Balaeus, Ittustrium... summarium: 53*. Ioannes Buridanus: 31*, 42*. Ioannes Damascenus: 44*. — De fide orthodoxa (PG 94, 781ss.; versio B u r gundionis, ed. E. M . Buytaert), lib. I, c. 2: 779. — Dialectica (PG 94, 521ss.; versio Roberti Grossatesta, ed. O. A. Colligan), c. 6: 97; c. 8: 84, 89; c. 10: 195; c. 15: 85; c. 16: 92, 121; c. 36: 187; c. 46: 120; c. 48: 115; c. 50: 176; c. 52: 183, 187; c. 65: 96. Ioannes de Boino: 70*. loannes de R e a d i n g : 46*. — In I Sent. (cod. Florentiae, Bibl. Nat., Conv. soppr. D.4.95), Prol., q. 8: 51*ss. Ioannes de R o d i n g t o n : 37*, 59*. — In I Sent. (cod. Vat. lat. 5306), d. 30, q. un.: 60*. Ioannes de Sassoferrato: 17*. Ioannes Duns Scotus (Opera Omnia, ed. L. W a d ding, Lugduni 1639): 46*, 57*, 60*, 23. — De anima, q. 7: 186. — In IV libros Sent., lib. I (Ordinatio, ed. Vaticana), d. 3, p. 2, q. un.: 105; d. 27, qq. 1-3: 19; d. 35, q. un.: 780. — Lib. II, d. 3, q. 1: 48, 110; qq. 1-6: 54. — Lib. III, d. 7, q. 2: 317. — Quaestiones in Metaph. Aristot., lib. V, q. 11: 154, 177. — Quodlibet, q. 3: 289. Ioannes Duns Scotus (pseudo), Quaestiones in Anal. Priora Aristot., lib. I, q. 3 : 348. Ioannes F. Tarvisinus de Marlengo: 31*. Ioannes H i g m a n : 33*. Ioannes Iustus de Florentia: 21*. loannes Maior, Vita Adae: 39*. Ioannes Nicholai: 46*. Ioannes Quidort, Quodlibet (ed. A. J . Herman), q. 6: 310. Iserloh, E.: 47*.

Hain, L., Repertorium Bibliogr.: 33*s. Henquinet, F r . - M . : 7*. Henricus de Harclay: 46*, 50. — Quaestio de ideis (ed. A. Maurer): 780. — Quaestio de significato cotuxptus universalis (ed. G. Gal): 252. — Quaestiones disputatae (cod. Vat. Burgh. 171), q. 2: 154; q. 3: 42. Henricus Gandavensis: 46*. Henricus Gcyst: 12*. Hcrman, A. J., v. Ioannes Quidort. Hervacus Natalis, De relatione contra Durandum (ed. T. Takada): 168. Heynck, V . : 47*.

Iacobus de Venetiis: 510, 528, 551, 688.

James, M . R . , A descriptive Catalogue... Peterhouse: 11*. — A descriptive Catalogue... Gonville and Caius: 11*, 20*.

INDEX N: AUCTORES Jansen, B . : 45*. — v. Petrus Ioannis Olivi. Josa, A. M . , Codici: 22*, 27*. Kaeppeh, Th., "Antiche Bibhotechc": 31*, 33*. Kalbfleisch, C . , v. Simphcius. Keil, H., v. Donatus. Kiteley, M . J., v. G. Burlaeus. Koch, J . : 45*. — " N e u e Aktenstiicke": 16*. Krehl, A., v. Priscianus. Kristdler, P. O., Iter Italicum: 14*. Labande, L.-H., Catalogue gtnerale: 28*. Laberge, D . : 45*. Lampen, W . : 7*. Laurent, M . H., Fabio Vigili: 33*. Lazarus de Soardis: 34*. Leonardus Jacopus: 21*. Leoni, L., biventari: 24*. Liber sexprincipiorum (ed. L. Minio-Paluello, Aristoteles Latinus, I, 6-7): 44; c. 2: 183; c. 4: 188, 713; c. 5: 191; c. 6: 191; c. 7 : 192. Little, A. G., " T h e Franciscan School": 55*. — v. Thomas de Eccleston. Longpre, E., "Jean R e a d i n g " : 53*. Ludovicus Imperator: 7*. Magister Abstractionum: 45*s., 50*ss., 57*, 60*, 366s., 405. Maicr, A., Codices Burghesiani: 27*s. — "Das P r o b l e m " : 137. — "Handschriftliches": 15*, 24*. — Metaphysische Hintergrunde: 45*. Maier, L., "Aufzeichnungen": 64. Marcus de Benevento: 34*ss., 38*, 48*. 71*. Marius Victorinus, Liber de definitione (PL 64, 891 ss.): 84. Matthaeus ab Aquasparta, Quaestiones disputatae de productione rerum (ed. G. Gal), q. 2 : 292. Matthaeus de Faventia: 22*. Maurer, A., v. Henricus de Harclay. Mauritius de Portu Hibernkus: 51*. Mazzatinti, G., Inventari: 14*, 17*, 19*, 28*. McElrath, D . : 73*. Melissus: 48*. Michael de Caesena: 39*. Michael de Marbasio, Summa modorum significandi (cod. Paris, Nat. Iat. 15,136): 12. Minio-Paluello, L., v. Aristoteles Latinus. — v. Liber sex principiorum. — v. Porphyrius. Mohan, G.: 4. — v. G. de Ockham (pseudo).

859

— "Incipits": 7*. M o o d y , E. A., v. G. de Ockham. — " O c k h a m and Aegidius": 132, 15Z Murdoch, J., " T w o Questions": 55*. Nicholaus de Orbelhs, Logica (ed. Venetiis 1516): 63*. Octavianus Scotus: 34*. 0 ' D o n n c l l , J . R . , v. G. de Shyreswode. — Nine Mediaeval Thinkers: 37*. Offler, H . S. f v. G. de Ockham. Otto de M o r a v i a : 14*. Otto dc Pataria: 16*. Paque, R . , Das Pariser Nominalistenstatut: 69*. Pelkgrin, E., La bibliotheque: 27*. Pelzer r A., Codices Vaticani: 7*, 14*s., 24*, 28*, 31*. — "Les 51 aiticles": 16*. Petrus Abaelardus: 44*. Petrus Aureoli: 55*. — Scriptum in I Sent. (ed. R o m a e 1596), d. 27, a. 1: 186. Petrus de Bevanio: 30*. Petrus de Neapoh: 22*. Petrus de Trabibus: 136«. — In IV Sent. (ed. G. Gal), d. 10, a. 1, q. 3: 138. Petrus Hispanus: 63*, 193, 214. — Tractatus seu Summulae Logicales (edd. I. M . Bochenski; L. M . De R i j k ) : 44*. 64*s. — Tract. 1: 241ss., 318ss. — Tract. IV: 359ss., 362s. — Tract. V : 587ss.f 617. — Tnict. V B : 749ss., 764, 770. — Tract. VIII: 233, 288. — Tract. XII: 32, 258, 261. — Tractatus Syncategorematum (ed. Coloniae 1489): 727ss., 731. Petrus Ioannis Olivi: 45*. — Quaestiones in II Sent. (ed. B. Jansen), q. 8: 553; q. 14: 138; q. 18: 19; q. 25: 185; q.. 28: 161, 171, 180; q. 54: 154, 170; q. 58: 136, 167, 188, 192. — Quodlibeta (cd. Venctiis 1509): 136. — III, q. 2: 154; q. 4: 138. — Tractatus de quantitate (ed. Venetiis 1509): 136, 138, 147. Petrus Lombardus, Sententiae in IV libris distinctae (ed. Grottaferrata 1971): 780. — I, d. 36: 291. — IV, d. 12, c. 1: 135. Piana, C., Ricerche: 35*. Plezia, M . , v. Ps.-Aristotelcs. Porphyrius, Isagoge (versio Boethii; ed. L. MinioPaluello, Aristoteles Latinus, I, 6-7): 44*, 66s., 69, 71, 74, 77s., 81, 204, 320. Prantl, C., Geschichte der Logik: 38*, 44*, 35.

INDICES

860 Priscianus, Institut. grammat. (ed. A. Cm 6: 34. — Lib. II, c. 4: 4, 11, 103, 158; c. 6: 34. — Lib. XI, Lib. XVII, c. 9: 233, 272; c. 23:

Krehl), lib. I, 167; c. 5: 19, c. 5: 794. — 88.

Qu£tif, J . , Scriptores Ordinis Praedicatorum: 61*. Radulphus Pigaz: 52*. R a i m u n d u s Lullus: 6. Reichling, D., v. Alexandcr de Villa Dei. Richardus Billingham: 18*. Richardus dc Campsall: 46*, 55*, 60*, 154. — Contra ponentes naturam generis... (cod. Florentiae, Bibl. Nat., conv. soppr. B.4.1618): 58*, 42, 48, 50. — Quaestiones super lib. Priorum Arist. (Ed. E. A. Synan, The Works of Richard Campsall, I), q. 1: 59*, 41. Richardus de Campsall (pseudo): 40*, 42*s., 46*, 62*, 55, 713. — Logica contra Ockham (cod. Bononiae, Univ. 2635): 37*, 56*ss., 54, 85s.; c. 4: 124; c. 18: 59*; c. 40: 57*; c. 41: 61*; cc. 41-42: 145; c. 43 : 60*; c. 44: 182; c. 46: 190; c. 47: 191; c. 48: 192; c. 49: 193; c. 51: 51*. 59*s.; c. 53: 201; c. 57: 262; totum opus passim 3-238. Richardus dc Conington: 46*. Richardus de Kilvington: 18*, 30*. — Sophismata: 13*. Richardus Feribrigge: 18*. Richardus R u f u s : 45*. Richardus Swyneshead, De obligationibus et insolubilibus: 24*. Richtcr, V . : 32*. Rissc, L., Bibliographia Logica: 34*. Robertus Anglicus, In Summulas Petri Hispani (cod. Vat. lat. 3049): 193. Robertus de C o w t o n : 46*. Robertus Flund: 30*. Robertus Grossatesta: 44*s., 84s., 176. — In Aristot. Anal. Poster. (ed. Venetiis 1521), lib. I, c. 1: 521; c. 2 : 506, 534s., 571; c. 4: 515, 517; c. 12: 540, 541s.; t. 86: 66. — Lib. II, c. 1: 545s., 554; c. 2: 563, 565s., 568, 571; c. 4: 564, 565. — v. Ioannes Damascenus, Dialectica. Robcrtus K i l w a r d b y : 213. R o g e r u s Bacon: 60*. — Summulae Dialectices (ed. R . Steele): 242, 749ss. — Summa de sophismatibus et distributionibus (ed. R . Steele): 264. R o g e r u s Daco: 193. R o t h , B., Franz von Mayronis: 51*. R o u r e , M . L., "La probl6matique": 744ss.

— v. G. Burlaeus. — v. G. de Shyreswodc. — v. Thomas Bradwardine. Salamucha, J . , , , L o g i k a , , : 17*. 589. Sbaralca, H., Supplementum et castigatio: 33*. Schmitt, F. S., v. Anselmus. Schum, W . , Beschreibendes Verzeichnis: 17*, 20*, 25*, 32*. Scott, F., v. G. Burlaeus. Scriptura Sacra: I T i m . 6, 16: 28. — Col. 2, 3: 28. — Ioan. 1, 3: 130; 8, 58: 317. Secretum secretorum: 11*. Shapiro, H., v. G. Burlaeus. Simplicius: 44*. — In Aristot. Categorias (ed. C . Kalbfleisch), c. 7 : 154. Soli, F. de P., " D e sacramento Altaris": 16*. Statuta Universitatis Oxoniensis (ed. S. Gibson): 47*, 56*. Steele, R . , v. R o g e r u s Bacon. Stegmliller, F.: 37*. Synan, E. A., " R i c h a r d of Campsall": 37*. 56*. — v. Richardus de Campsall. — " T h e Universal": 54, 262. — " T w o Qucstions": 55*. Takada, T., v. Hervaeus Natalis. Themistius: 44*. Thomas Aquinas: 46*. — Expositio Anal. Poster. Aristot. (ed. Leonina), lib. I, c. 2: 510; c. 4: 514; c. 8: 534; c. 9 : 568. — In I Sent., lib. I, d. 25, q. 1: 118. — Lib. II, d. 12, q. 1: 153. — Lib. IV, d. 3, q. 1: 568. — Summa theol. I, q. 13: 172; q. 28: 154, 173, 177; q. 41: 35; q. 45: 223; q. 54: 127; q. 76: 76; q. 79: 127. — III, q. 16: 194, 317; q. 77: 127, 152. Thomas Aquinas ?: De fallaciis: 749ss. — De propositionibus modalibus: 242. Thomas Bradwardine, De insolubilibus (ed. M . L. R o u r e ) : 13*, 744. Thomas de B a i l l y : 50*s. Thomas de Eccleston, De adventu Fratrum Minorum (ed. A. G. Littlc): 8*. Thomas de Erfordia, Grammatica speculativa (ed. M . F. Garcia, Lexicon Scholasticum): 798. Thomas dc W y l t o n , Quodlibet (cod. Vat. Burgh. 36), q. 15: 154, 177. Thomas Putquoet: 20*. Valentinelli, J., Bibliotheca: 15*. Van Leuwen, A., "L'Eglise": 62*. Vatasso, M., Codices Vaticani: 32*. Vercellino de Vercellis: 61*.

INDEX m : DOCTRINA W a d d i n g , L., v. Ioannes Duns Scotus. — Scriptores: 34*. W a l k c r , O . : 34», 36*. Wcbering, D., Theory of Demonstration: 505. Weishcipl, J . A . : 45*. Wlodarczyk, T., Suma Logiczna: 36*.

861

Ypma, E., v. Iacobus dc Viterbio. Zacour, P., Catalogue: 22*. Zazzeri, R . , Sui codici: 11®.

III. — Doctrina *. A : significet 'tantum animal* vel € non omnis homo* 375; significct fiilsum 733. Ablativus casus 764. Absoluta, connotativa, relativa, v. Nomina. Abstracta: sunt in gcnere qualit. 117; stant pro rebus vel pro nominibus 222; sunt nomina secundae int. 225; a. accidentis 237; ponuntur pro concretis 773; quaedam includunt syncat. 376; a. ficta cx adverbiis etc. 23, 782. — et concreta 16-35, 686; praed. de invicem 27; synonyma sec. Arist. 222-25; sec. theologos 224; in consequentiis 597, 599, 610ss. Cf Concreta, Nomina, Syncategoremata. Accentus: facit fallaciam 790. Accidens: omne in subiecto cst (Arist.) 127s., 133, 756; intelligiturne sine subierto ? 168; nullum universale est a. 49; non suscipit contraria 132;

A d a m : omni tempore post A. fuit homo 227; A. fuit ct Noc fuit 353. Adiacens 609. Cf. Est. Ad idcm, sec. idem., simil., eodem tcmpore 837. Cf. Fallaciac. Adiectivum et subst. 10. Aditas 773. Adnihilatio 252. Adulator: vcndit oleum 845. Advenire, recedere: id est pracdicari 94. Adverbialis detcrminatio 29-34, 321, 323, 345, 368s., 411. Adverbium: non est terminus stricte 9s.; quomodo significat ? 16; facit propos. modalem 243; positum intcr duos tcrminos 355s.; determinat compositionem 464s., 603s.; fingere ex eis abstracta, cst occasio erroris 23, 782.

respectivum vcl absolutum 138; divisibile vel indiv. 133, 160; cst unum quinque universalium 81-84, 818; est contingenter praedicabile 675; definitur 81, 650, 675, 684. — grammaticalc l l s s . , 763, 792s., 807. — in fallacia accid.: distinctum praedicabile 816-26. Cf Fallaciae. — problema dc accidcnte 649s.p ct de eodem 696. Achilles 789. Actio: quintum praedicamcntum (Arist., Dam.)

— et propos. hypothetica 345s. — in syllogismo 378. — locale 353, 769s. — temporalc 352, 769. Aedificator: per accidens aedificat ? 606. Aegritudo: amittere est bonum 604. Aequalc: ct inaeq. proprium quantitotis (Arist.) 151ss.; si ab aequalibus aequalia demas 510. Aequipollcntia propos. modalium 234, 276, 484, 642^49. Cf. Propositio.

183-86; an res extra animam ? (suppositio) 215, 222s. — et passio: sunt unus motus (Arist.) 776. Actus: ct potcntia 553. Cf. Potcntia. — exercitus ct signatus 123, 202s., 222, 668s., 681, 775. — humanus (resp. falsum, verum) 744.

Aequivoca: sunt univoca 46; fcre omnia nomina 237, 536; contrariantur diversis 721; esse et sumi aequivoce differunt 727. — a casu ct a consilio (Bocth.) 45, 753, 759. — regulae ad probandum aliqua esse aequivoca 721-27. Aequivocatio: multorum vocatio 752; v i x aliquod

— mcritorius (an possit ficri a solo Deo) 277s., 809, 811, 823, 830. Acutum ct grave 72ls., 725. A d aliquid 153-59; aliorum dicuntur (Arist.) 156, 162, 629; subintell. ad quod (Prisc.) 158; tcrminus dicitur ad a. 165; gcnera et specics ad a. dicuntur 667s. Cf. Relatio, Relativa.

vocabulum non aequivoce sumitur 237; i m pedit syllogismum 367, 380s.; potcst esse in terminis substantialibus 399s. — fallaria aequivocationis 198, 299, 302, 321s., 420, 751-63, 844s. Cf. Fallaciae. Agr: condcnsatur sine mut. qualit. (Arist.) 132s.; nunc bicubitus 795, 797.

* Index iste et Tabula Capitulorum invicem complent.

862

INDICES

— et ignis 125. Aes: materia statuae (Arist.) 776. Aeternitas: improprie dicitur tempus 354; non potest probari de Deo 579. Aethiops: albus sec. dentes 603, 836. Affirmatio: complexione fit (Arist.) 115; de quolibet a. vel negatio (Arist.) 284, 510. Affirmatum: modus propositionis 464. Agens: est in praed. relationis 184; differtne a passo ? 498, 604. Agere: est in praed. actionis 184; et facere multipl. dicitur 186. Albedo: color disgr. visus (Arist.) 567, 597, 682, 688; qualitas dist. a substantia 180s.; est species sperialissima 63; manet sine similitudine 178; cognoscitur solum a vidente 550; non est colorata 63, nec alba 280. — et nigredo (non album et nigrum) sunt contraria 128. A l b u m : corpus informatum albedine 36, 280, 556, 691, 726; signif. in obliquo (sed non supponit pro ea) albedinem 85, 95, 184, 280, 652, 797, 817; est in genere substantiae 367; accidens corporis ? 542; nomen relativum ? 690; per accidens 604, 776 (Arist.); per se est in genere 592; per se aedificat 344, 369, 466, 606, 636, 715, 789; per se est animal 369; necessario est coloratum (Arist.) 478, 718; improprie diritur color 724; multum a. est per accidcns quantum (Arist.) 139, 141s.; aequivocum ad vocem et colorem 722-26; an in quantum a. differat a dulci ? 293; Deus potest facere a. sine albedine 809; potest esse nigrum 278, 414. — albe, albescens, albescere 167. — et n i g r u m : de eodcm successive 101; non sunt contraria 128. — in exemplis: iste bis fuit albus 215; a. fuit nig r u m 216s.; a. fuit Sortes 270s., 322, 406s., 762; a. non potest esse homo si nihil sit a. 339; a. scitur csse homo 343, 637; a. fuit currens 409; omnc a. dc necess. non est asinus 448s.; a. est musicum 610; a. secundum dentes 602, 835; a. desinet cras esse 810; a. erit quando Sortcs non erit albus 817. — Et in plurimis aliis exemplis. Algorismus et cifra 15. Aliquis: a. istorum currit propos. partic. 246; g a. non', an idem ac 'non omnis' ? 309. Aliquod album currit: propos. hypoth. 279. Aliud, et suppositio 229. Allegoria: septem species 776. Alter istorum currit: propos. indef. 244s. Alterabilc: subiectum alterationis (Arist.) 776. Alteratum currit veloriter 321.

Alterum: nomen infinitnm aut relativum 737; a. istorum est verum 236. Amare et delectatio 723. Ambulare post cenam 580. Amicitia et voluptas 669. Amitti, id est non vere praedicari 661. Amphibolia 737, 763-86, 845; potest concurrerc cum compos. et divis. 766s., 787-90, et cum aequivocatione 785; secimdus modus ex usu loquentium pendet 783. — propositiones distinguendae per a. 288, 311, 355 (planior), 549. Cf. Fallaciae. Analytica Priora: si contingat me... exponere 497. Angelus: nomen officii 36; subst. incorruptibilis 567; simplex 683; an plures in eadem specie ? 73. — posito quod nullus sit 428, 447; quod tantum a. sciat 431. Anglia: subiectum Romae, praed. in A. 53; pugnat (suppositio) 215, 226. Anglicus 18. Anima: actus corporis physici (Arist.) 556, 682; pars hominis 17; supponit pro parte 613; non est differentia corporis 78; in quantum activa non patitur ? 294; an idem ac vita ? 841. — intellectiva: an indivisibilis ? 144; non est humanitas 251; non est species 692, nec differentia 693; est intellectus 472; causa disciplinae 291, et susceptibilis disc. 577; cst beatificabilis et peccabilis 577; estne peccatum ? 34. — sensitiva 542, 666; an eadem cum intellectiva ? 373s.; quomodo probatur essc 560s. Animal: genus hominis 367s., 542, 590, 655, etiam nullo homine exsistente 653; importat totum hominem 556; aliquod est species ? 549; est quantitas 699; necessario coloratum sec. Arist. 442. — est omnis homo (soph.) 799. — et animalitas: an synonyma ? 20, 22-29. — omne a. si est sensibile (soph.) 383; si est rationale (soph.) 769. — rationale: dcf. hominis 198, 590; vel irrationale 657. — si nullum a. esset nisi homo 72, 655. — Occurrit in exemplis fere infinitis. Cf. Homo. Animatum: diritur ab anima 47; signif. hominem in recto, animam in obliquo 578; supponit pro composito 613. Anselmus attribuit accidens Deo 82; modus eius loquendi (importare negative) 148. Antecedens: totum quod praecedit conclusionem 727; affirmativum vel negativum 590; in propositione causali 351; est tale, ergo consequens tale ? 343; nomen eius ponitur pro nomine con-

INDEX m : DOCTRINA scqucnris 758; oppositum cius non infcrt oppos. consequentis 826. Cf. Consequentiae. Anthropopathos 759. Antichristus: cns in potentia 108, 780; erit (est nihil) 190; non est, igitur non est possibilis ? 831 s. Antiqui: opinio de synonymis 20; de praedicamentis 114s., 120. Antonomasia 237, 759. Apostolus dicit hoc (suppos.) 215, 226, 237. Appellatio: sub suppositione large sumpta 193, 473. Appositio, ablatio, identitas 702. A priori et a posteriori 532ss. Cf. Demonstratio. Aqua: species specialissima 688; calefactibilis (per exper.) 574; tantum a. est in vase (soph.) 755; habet pedes (soph.) 757. Aquoeitas 773. Arbor: incipit florere 311. Arctare terminos 754. Arguere affirmative et negative 834s. Argumenta: ex propositionibus 7; in mente et vocc 750; una species a. est inductio 707-16. — sophistica: mentem nectunt 4; peccant in forma 749s. Argumentatio numquam neganda in creat. (syllog. expos.) 56. Aristotelcs: praecipuus auctor logicae 3, quam artificiose composuit 4; verborum turbator 4, nota 7; difFormiter accipit terminos 123; aequivoce acripit 'per se', 'per acridens* 140s, et 'idem' 696, et contraria 722; posuit concreta et abstracta synonyma 23, 202; non distinguit inter quantum et quantitatem 142; de futuris contingentibus 349, 710ss.; non posuit unam rem esse plures 370, 466s.; poneret hominem necessario esse animal 87, et animal coloratum 484; aha est intentio Arist., alia veritas 442, 516; solum substantia et quahtas habent quid rei sec. eum 689; contrarietates apparentes in dictis suis 443, 460, 562, 582s.; videtur contradicere Inceptori 497; multa dicta eius glossanda 479; loquitur scc. op. aliorum 521; ponit exempla ut sentiant discentes 669; brevitati studuit 243; multa falsa dixit 614. Cf. Aristoteles in indice II. Arithmetica, naturalis sricntia ct geom. 541. Armatum esse (habitus) 192. Ars: docet distinguere qualitates a substantia 180. — definiendi 563-66. Cf Definitio. Articuh fidei: non demonstrabiles 360. Artifices speciales 510. Artificialia: dist. a naturalibus (Arist.) 776; eorum nomina sunt connotativa 571. Ascendere, et suppositio 231, 235.

863

Asini sunt episcopi (soph.) 763. Asinus: an in Deo sit vita ? 780; eo moto corpora caelestia non mutantur 159; cuiuslibet hominis a. currit 213, 227s.; aliquis a. est Sortes 405; te esse a., si est necessarium (soph.) 359. — O o currit in exemphs innumerabilibus. Aspiratio dictionum 791. Astrologus et nauta 540; et eclipsis 583. Attributa Dci: praedicabilia 780s. Cf. Deus. Auctores: mens eorum investiganda 33, 265; usus loquendi 35; frequenter loquuntur non de virtute sermonis 292, 758; per temporalcm intelligunt condicionalem 353; quidam negant syllogismos evidentes 375s. Auctoritates glossandae 376, 399; convincunt respondentcm 840. Audio Graecos vicisse (Boeth.) 764, 768, 770. Auditus: an sonus primum obiectum eius ? 203s. Aureola dicitur ab auro 784. Baculo vidisti (soph.) 789. Baralipton 382. Baroco 389. Beatus: et Deum esse 560, vel esse creativum 579. Bibere est bonum 614. Bicubitum 795, 797. Bipes: an proprium hominis ? 78. Bis: includit negationem 225. B o n u m : convertitur cum ente 38; sec. rectam rationem eligibile 38; naturale et morale 610; aequivoce sumitur 725. Bos: iste dat b. coloratum 795ss., 812. — et equus: genus commune ? 657. Bovinitas 20. Brunellus 385, 486. Bu-ba: vox non significativa 782. Caecitas: non visus (Ans.) 103; defin. per visum 691. Caecus; significat negative 96, lOlss.; carens visu 283; sritur esse sensibilis 465s.; c. a nativitate et colores 560. Caesar opinabilis 834. Calefacere: importat (non signif.) calorem 184; est agere 782s, 793. Calefactio est in agente 172. Calefactivum: quid importat ? 79s.; ad calefactibile diritur (Arist.) 158, 174; passio caloris 578; c. est: idem ac 'aliquid est calefactivum* 552. — et calor 520. Calidum: concretum caloris 578; omne c. est calefactivum 510, 528, 573. Calor: est igneus 17; calefarit (sritur per exper.) 510s., 523, 525, 528, 577s.

864

INDICES

— et frigiditas, species qualit. (Arist.) 181. Camestres 389. Canescere in senect. 79. Canis labrabilis ct sidus 52, 380s., 754s., 845; iste est tuus (soph.) 824s. — Et aliis locis. Cf. Sidus. Carnes crudas emisti 807. Cf. Sophismata. Carpentarius 97. Casus: nominum 13, 39, 667s.; accusativus cum inf. 273; quandoque unus pro alio 759; facit aequivocationem 764. — et adverbia 610. — et coniugatum et principale 697, 724s. — et relativa 156. — in obligationibus 735s. — recti et obliqui 10, 85, 155, 171-76, 206, 272, 283, 616. Catachresis 759. Categorema et suppos. pcrson. 206. Catcgorematici et syncat., v. Nomina, Termini. Caumata 571. Causa: ad cuius esse sequitur aliud 36, 691; nomen aequivocum 539; ponitur pro causato 758. — apparentiae et non-cxsistentiac in fallaciis 752s., 786, 792s., 818, 826, 831, 840-43. — in demonstrationc 538s., 554, 576, 580. — materialis: pars integralis 572. — per se, per accidens 351, 515. — prima, et dependentia ab ea 554. Cavillationes (possibiles, pueriles etc.) 23, 80, 104, 420, 467, 473, 706, 770. Celantcs 382. Cesare 389. Chimaera 88, 284, 482, 507, 709. — et hircocervus, tragclaphus, vacuum etc. 286ss., 568. Christus: penona divina sustentans nat. hum. 28; aequivalet duobus abstractis et duobus concretis 611; potest non esse homo 788; antequam Abraham fieret 317. — corpus Christi in sacram. 782, 804ss., 815s. — in triduo mortis 251. — natura communis salvatur in Chr. et damnatur in Iuda ? 51, 252. — si nullus homo esset nisi Chr. 429, 431, 447, 481. Cifni in algorismo 15. Circulus: cuius latera etc. (Linc.) 541; signif. vinum in taberna 9. — in demonstrationibus 583. Circumscriptivitas: vox non-significativa 782. Cognita evidenter: quatuor genera 544-48. Cognitio (notitia): actualis vel habitualis 9. — definitiva 561. — intellectiva: processus 557; conceptus, intentio, passio 557.

— — — — —

intuitiva 550, 557, 559s., 562s., 567, 577, 583. per demonstrationem 505-84 passim. per experientiam 522, 524s., 549, 583. perfecta: quando nihil latct 561. sensitiva et intell. 557,574s., 577. Cf. Experientia, Intellectus, Sensus. Collectiva, v. Nomina, Tcrmini. Collective et divisive sumi 266. Color: non componitur ex materia et forma 68; prima intentio 111; primum obiectum visus ? 776; est nomcn aequivocum 726. — albus, et vox alba 722. — et albedo (genus et sp.) 62s. — et caecus a nativitate 560. Colorabile 226, 574s. Coloratum: pro quo supponit ? 261; signif. vel connot. omnes colores 652; homo, an per se c. ? 484s.; omne c. est, omne album est etc., est bonum argumentum 367. Combinationes propositionum 364, 389. Cf. Propositiones, Syllogismi. C o m m u n e : repugnat rationi personae 204; nomen secundae impos. 762. Commutarc quid in quale 376. Comparatio, et nomina ad placitum 12. C o m p l e x u m : conceptus compositi 557. — triplex modus oppositionis 100. Componi proprie et impr. 757. Compositio: et divisio 168, 273, 327, 714, 717s. C/. Sensus compos. — a parte praedicati (dcterm. compos.) 297. — principalis 275, 441. Cf Propositio. Compossibilis 733; et £dl. fig. dict. 829. Conceptiones communes animi 528. Conceptus (intentio, passio) 42, 557; naturaliter significat 8, 46; quid est: fictum, qualitas, actus intelligendi ? 42s.; qualitas subiective in anima ? l l l s . ; nec univocus nec aequiv. 44; quando cadit a significato ? 95. — entis: unus omnibus 106s. — scriptura, voces: signa rerum 100. — universalis 47, 84. Cf. Universale. Concessum: modus propos. 464. Concludere directe vel ind. 392, 400, 422. Conclusio demonstrationis 512, 521ss., 525ss.; an praesciatur ? 524s.; a principiis causatur 530s.; an eadem per diversa media ? 524 (Arist.), 580, 583; non potest esse principium 527; quandoque causa principii 531; universalis, et consequentiae 591-95; affirmativa ex affirm. 591-97; negativa ex negat. 598; negat. ex affirm. 623-30; ex opposito c. et maiore etc. 408s.; ex oppos. c. et minore etc. 410; qualiter convertenda ? 422; an eadem in distinctis scientiis ?

INDEX M :

539s; quae ad quam scienriam pertinet ? 542s.; per c. unus demonstrat principium, alius econtra 584; c. non potest esse vera si praemissae sunt falsac 361, nec falsa si illae verae 386. Concreta 16-35; directe in genere qualitatis 117; signif. totum in recto, formam in obliquo 578; pro quibus supponunt ? 194, 222; c. qualitatis 182; sumuntur ab Arist. pro abstractis 202; faciunt propos. aequivalenter hypotheticas 243; primi subiecti 520. — et abstracta 16-35, 520, 686, 762; synonyma sec. Arist. 222-25; in consequentiis 597, 599, 610ss. Cf. Abstracta, Nomina. Condensatio aeris 132s. Condicionalis, v. Propositio. Confundere: negative et distributive. Cf. Suppositio. Congregativum: differentia caloris 659. Coniugatio et figura: accidentia verbi 14. Coniugatum 610, et principale et casus 697. Coniunctiones: non sunt termini stricte 9s.; in nullo praedicamcnto sunt 117; non proprie significant 798; in propos. hypotheticis 345; positae inter duos terminos 355. Connotare 223. Connotativa nomina 35-38, 279s., 442, 690s.; quomodo definiuntur ? 568ss. — et absoluta 35-38. — et relativa 705ss. Cf Nomina. Conscquentiae 585-746 passim; sunt entia rationis 113. — divisioncs: formales 589, 611, 731, 795s.; gratia matcriae (terminorum) 349, 589, 637, 811; materiales 589, 731, 740; naturales 531; simplices vcl ut nunc 446, 450, 453, 587s., 591-95, 600, 608, 618s., 623, 631, 715s., 730, 740, 807. — et inductio 707-16. — et suppositio 590. — in exclusivis 305s.; in exceptivis 309. — inter: propos. ordinatas 208s.; propos. cum exponentibus 315, 497; terminos et propositiones 529s. — negando 'esse' 122, 594. — peccant pcr fallarias 751. Cf Regulae et Index Generalis Partis m - 3 . Consideratio diversa non mutat rem 86, 603. Consonantia dicitur de temperantia 662. Constantia subiecti 627. Constituere speciem (definire) 695. Continens pro contento 237, 758. Continere 72. Contingens 113 (Arist.), 334. Cf. Propositio. Contingentia: possunt sciri 506, 513. Contingit tacentem loqui (soph.) 766.

OCKHAM, SUMMA LOGICAE

DOCTRINA

865

Continuitas: species contiguitatis 659. Continuum: permancns 143; sec. omne signum potest dividi (soph.) 719; omni pazte c. etc. (soph.) 800. Contradictoria: altcrum de quolibet 284 (Arist.), 627, 844. — copulative 348; et disiunctive 350. — ct futura contingentia 710. — incomplexa 103s., 838s. — in eodem passu dicta 264. — non concedenda 741. — verificantur de essentia divina et Patre 822. Cf Propositio. Contradictoric opposita 100. Contraria: accipiuntur acquivoce 128s., 149s., 663, 722; non praedicantur de per se supposito 67; se expellunt 125; non omnes habent subcontr. 309; unum non definitur per reliquum 689; unum pro alio ponitur 758. — et aequivocatio 121-27. — genera c. 663s. — in terminis 165. — mediata, immed. 623s. — positiva 689. — relativa 175, 839. Contrarie opposita 100. Contrarietas: in terminis vel in rebus 125; stricte 663; habet gradus 100; in relatione 165; in actione 186. — et consequentiae 609. Convenientia: realis 57s.; specifica 58; aliqua inquantum conv. diffcrunt ? 292. Conversio propositionum 318-45; de inesse 318-21; de praet. et fut. 321-25; redupl., exclus.,except. etc. 305, 325ss.; modalium 327-41. — per oppositas qualitates 334, 339s. — per se vel per accidens 318ss., 333s., 341s. — reductio per conv. in syllogismis 363, 382, 393, 499. Cf. Propositio. Convertens ct conversa 318, 345. Convertibile 593, 595. Cf. Propositio. — proprium 672-75. Coordinario praedicamcntorum 653. Cf. Praedicamenta. Copula 9, 94, 321. Copulativa, v. Propositio. Coriscus: et musicus (per se, per accid.) 109; veniens cogn. 344, 369, 404, 820; est alter a se 814s. Corpus: pars hominis 16s.; nomen connotativum ? 37; definitur 37, 76; non est alia res a subst. et qualit. 133, 139; est quantitas 142; mixtum 416; omne c. est alterabile 576. — caeleste 83, 148, 184, 481.

55

866

INDICES

— infinitum (connot. impossibile) 568. Corruptibilia 526, 581. Corvus 83, 410.

— exprimens quid nominis vel rei 35s.p 84s., 101, 109, 286s., 505s., 525, 529s., 534, 547, 555-60, 570, 689^-91, 8 3 3 ^ 6 , 840.

Creabile et creari: proprium creaturac 481, 674, 676. Crcans: consignificat creaturam 280; accidens Dci ? 650; omnis pcrsona divina cst c. 376, 440ss., et necessario est et fuit Deus 270, 276s., 321, 324, 329s., 332, 338, 369, 414s., 417, 440ss., 608, 632, 636, 703, 715, 788s. C/. Deus. Creatio: est in Deo 172; estne vera res ? 215, 223; supponit pro Deo 223; est relatio rationis sec. quosdam 223; estne creata ? 823. Cf. Deus. Crcativum: proprium Dci 198, 526, 674, 693; importat rcm natam produci 80; non potcst probari dc Deo pro statu isto 579. Creatura: non necessario est 555; an de sc sit nonens ? 603; una non est plures res 375, 380; non cst in eis distinctio formalis 254. — rationalis: peccabilis etc. 676. — ut in Dco 291, 780. Credere: esse leonem vel struthionem 550. Credibile, opinabile etc.: modi propositionum 464, 486; competit propos. falsae 639. Currcre: conceptus, vox etc. non potest 198. C u r r o : subintelligitur prima pcrsona 32s. Cygnus 430, 448, 459. Cyphus (Cyfus, Scyphus): bibc c., et suppos. 215, 226.

— formalis (a causa finali) 534, 568s., 571. — in mentc, voce, scripto 681. — materialis (a causa mat. vel effic.) 534, 569, 571; dcmonstrari potcst pcr formalem (Linc.) 535, 571. — mathematicorum 582, 687. — metaphysicalis, naturalis, logicalis 85ss. — non est idcm cum dcfinito sed signif. idem 69, 87s., 141, 555s., 680, 761, 775. — per dcf. non syllogizatur 565s. — propriissima: nominum substantiarum 556. — quia cst, praccognoscendum 509. — ultima 834. Deitas: an intelligatur sine personis ? 168; non est humanitas 611. — ct Deus: synonyma 19, 761s. Delectatio ct amare 723. Delicati ct medici 725. Demonstrabile 463, 468, 544. Demonstratio seu syllog. dcmonstrativus 505-84 passim; cst syllogismus faciens scire 505s., 512, 521, 524, 531s., 534ss., 571; est nomen aequivocum 535s.; exigit tres terminos 506s.; est ex primis et vcris etc. 571; mentalis vel vocalis 507s.; ex conceptibus componitur 538s.; sumitur largc ct strictc 535, 552, 559s., 562; non est in eis processus in infinitum 528, nec circulus 583; non est dc singularibus 559; non facit cognoscere orationem dcfinitivam (Linc.) 563; contingit pcr omnes causas 576, 580. — a priori (proptcr quid) ct a postcriori (quia) 527, 532-48, 560s. — mathematica 527. — ncgativa (secunda figura) 507, 538. — potissima 507, 510, 521s., 581s., 799. — principia rcctificantia 575. Dcmonstrator: quae debet praecognoscere ? 508. Dcnarium: das cum tristitia 603, 812; das et non habes 812. Denominans (album) 599. Denominativa (a fortutudine fortis) 47. Cf Termini. Denotari (accipi, supponere, de omni) 218s., 339, 363, 752. Dc omni vel de nullo, v. Dici de. Deponcntia verba 13. Depositio: species oblig. 742. Dcrivatio verborum 665s. Descendere (disiunctive etc.) 210s., 219, 221. Descriptio ct descriptum 89s. (Dam.), 90ss., 169, 171, 582, 592, 678.

Dabitis 382. Damascus 116. Damnatus 356. Decem praeter quinque (soph.) 307, 310. Declarare: exprimcre, importare, signif. 60. Definitio: quid est et quot modis dicitur ? 84-89, 679-83, 686; oratio indicans quidditatcm (Arist.) 680s.; cst ratio 654; conceptus mcntis 680s.; quorum est ? 88s., 91; est cx pluribus praedicabilibus 90, 92, ct ex secundis intcntionibus 566; fit per divisioncm 563s.; differt a subiecto 507; non est propositio 681; datur causa innotescendi 688s.; potest vocari proprium 672; eiusdem plures 687; plus explicat quam dofinitum 530. — a definitione distributa... 592, 595. — cadcrc in definitione 515-19. — connotarivorum 568-72. — data pcr additamentum 76, 556, 566s., 682, 688s. — et consequmtiac 679-88. — descriptiva 90s. — equi non indiget universalitate (Avic.) 31s. — et demonstratio 527 (Arist.), 562-66, 572. — et problema de eodcm ct div. 697-707.

INDEX M : DOCTRINA Desinit et incipit 310-16, 327; et suppositio praedicati 231ss. Destructio logicalis 122. Determinatio: diminuens vel distrahens 56; in consequentiis 593, 601s., 618; in fallaciis 804, 812, 831-37. Deus: una essentia, tres personac 254, 337, 370, 374, 379s., 404, 486s., 637, 741, 806, 821ss., 834; a quo omnia 354; solus pcr se 515; ens 576, in actu 592; non contingens 483s. — agendo nihil recipit 184s. — an generet Deum ? 256. — aeternus et incorrupt. 354, 512. — attributa (passiones): est iustitia (Ans.) 28, 777; an intelhgat per voluntatem ? 31; estne accidens in Deo ? 82 (Ans.); attributa sunt conceptus, nomina et praedicabilia 30s., 105, 164, 780s.; iustitia est intelligentia 703; intellectus cst essentia 373, et voluntas 370; essentia est sapientia 603, et iustitia 760s. — cognitio nostra de Deo: pro statu isto 372ss., 545, 551, 560, 576, 579; a beatis 560; estne subiectum theologiae sub ratione deitatis ? 776. — cognitio quam Deus habet: ab aeterno intellcxit creaturam 338; scit alteram partem contradictionis 712; intelhgit malum 775; nescit futura contingentia sec. Arist. 710ss. — contingenter ct in tempore creat, sed creans necessario est Deus etc. 169, 247, 264, 277, 323, 331, 334s., 338s., 344, 349, 353, 378, 414, 440s., 450, 518, 608, 632, 634, 636s., 676, 706. — cssentia: non est posterior in Filio 601; est persona producta 606; non est formalitcr patcrnitas 621. — et creaturae: relatio ad c. 179; intellectio in Verbo 607; velle divinum et c. 779. — et deitas: idem (synon.) 19, 761s. — et homo assumptus 277, 460, 478, 489s. Cf. Fihus, Verbum. — facit frondes in vite 791. — facit malum, non male 34, 669, 773ss. — immortahs necessario 638. — incipit beatificare, punire 312. — infallibilis solus 614. — 'non est Deus' propos. recipienda in positione impossibih 739. — non est per accidens idem Deo 6211. — potentia (quid potest, quid non): potest esse Deus 330; potest facere plures soles 73, rem priorem sine posteriori 80, 134, auferre accidens a subiecto 81ss., partes substantiae distare sine nova re addita 137, immediate, quod per causam secundam 161, 185, omnia solus producere 416, 421, 845, accideni sine substantia

867

599, ignem sine calore 624, amovere contraria a subiecto 624, acceptare sine gratia 779s., actum mcritorium se solo 277s., 809, 811, 823, 830; an possit creare filiarionem in homine creato ? 161s.; an veritatem vel falsit. propositionis ? 130s.; an lineam sine puncto ? 136; non potcst facere: hominem non risibilem 79, quod facta non fuerint 189i., entitatem sine exsistentia 553; non potest non esse Deus 555. — si esset fatuus, male regeret mundum 59; si non est, propos. 'Deus est* non est vera 275; si nihil essct nisi Deus etc. 434; si homo currit, Deus est 589; si Deus non est, homo est asinus 589; si nihil esset productivus nisi Deus... 475; si nullum totum esset... 676; si quaelibet persona assumpsisset nat. hum. . . . 7 1 7 ; si non est tres personac, non est Dcus 739. — syllogismi (paralog.) quidam de divinis 343s., 369-72, 374, 380, 404, 464, 473, 806s., 809, 811, 821ss. C/. Pcrsona, Verbum. Diaeta est sana 757. Dialectica: utilis et necess. 3s. Cf Logica. Dialectici 620. Dicere assertive vel recitative 614. Dici de omni vcl de nullo 359-502 passim; 263, 363s, 369ss., 377-81, 385s., 396s., 406s., 413, 500; in I Postcr. ct in I Priorum 514. Dictio: est nomen 61, praedicabile de omnibus dictionibus 84; stat pro omni signo 749s.; una aequivalet multis 33, 35; potest aequivalenter includi 21; una ponitur pro aha 30, 88s. (Prisc.), 759; vix est aliqua non improprie accepta 757; divcrsa acceptio facit aequivocationem 763s. — exceptiva, exclusiva, redupl., v. Propositio. Dictum propositionis modalis 273, 411, et exclusivae 306, 765s. Diffcrentia: unum quinque universahum 74-78; communiter, proprie, magis proprie (Porph.) 74; signum partis cssmtiar 18, 64, 560; intentio animae 75; assimilatur formae 76; praedicatur in quale 78, 659, et univoce 123; an sit realiter in ahquo ? 57s.; dividit genus 76s., 693; eadem non potest csse diversorum generum 726; de» monstrari potest de specie 560s. — a d. superioris distributa... 595. — constitutiva 660. — cs*»nha1ii et accidentalis 75, 659, 684, 693, 695, 726. — individualis (si sit aliqua talis) et natura communis 24, 54-58, 370, 391, 466, 606s., 612. — numeralis et specifica 58, 75. — regulae (quod ahquid sit d.) 692-95. Differre 55 (Arist.), 293s.; non esse idem aut esse non idem ? 619s.; ratione 784ss.

868

INDICES

— aliqua inq. conven. differunt (soph.) 292. Cf Distinctio. Differt: includit negationem 214; et suppositio 229. Difficultas vocalis 413, 432. Dignitates non ingrediuntur demonstr. 509. Dii non sunt entia 616. Dimensiones sustentant qualit. (op.) 152. Disciplina: esse suscept. d. et demonstr. 578. Discursus, v. Syllogismus. Disgregativum visus 693. Disiunctive vel per dis. praed. descendere 210s. Cf. Propositio. Dispositio: qualitas de facili mobilis 181. Disputatio: praesupponit significata terminorum (quid nominis) 505, 555s., 840. Dissimilia: an similia ? 292. Distincta: si unum est sine alio 781; ratione, una res 775. Distinctio: quaelibet res per se ipsum disringuitur 55; in creaturis omnis d. est realis 55, ut inter rem et rem 54. — formalis: in creaturis non est ponenda 54-57, 253s., 620s. — rationis: ubi ponenda ? 399, 603, 761, 784ss. 'Distinguitur' et suppositio 229. Distributio pro singulis generum 264s. Distributiva substantiae et quantit. 802ss. Diversum et idem: regulae de eis 695-707. Dividi: octo modi (Dam.) 97s. Divisio: ars definiendi per d. 563-66; sensus div. et compos., v. Sensus compos. — per d. non syllogizatur 565s. Docendus in demonstrativa scientia 510. Doctrina: per d. scitur quid nominis 570. Domus: cooperimentum etc. 571s. Dormire est bonum 614. Dubitabilia: conclusio et principia per exper. nota (Linc.) 521s.; simt demonstrabilia 544; an plus quam quatuor ? 548s. Dubitas aliquod verum (soph.) 800. Dubitatio: species oblig. 742. Dum, quando etc.: adverbia temporis 352. Duo formantes etmdem syllog. 533s. Dupleitas non est alia res a duplo 159s. Duplum: pedalis quant. 596; hoc est d. respectu a... 838. Ebriosus 615. Ecclesia: determinatio E. est regula fidei 380. Eclipsis et luna 530, 544-49, 552, 583. Effectus: naturaliter signif. causam 9; diversi aliter ordinati 166; e. unius, causa alterius 538; idem a diversis causis 524s.; demonstratur per causam 574.

Efficiens: pro nomine effectus 758. E g o : non fui R o m a e 329; posui te servum entem libenim (Arist.) 789. Egredi a quidditate (Linc.) 517. Elementum 416. Emphasis 759. Ens: est terminus 106ss.; nomen aequivocum 107; in actu vel in pot. (Arist.) 108; dicitur sec. se vel sec. accid. (Arist.) 107s., 618; significat positive 109; praedicatur dc omnibus 65; habet passiones non inhaerentes 105, 776; omnc e. est in actu 442; ct unum 576; non est genus nec differentia nec species 65, 670, 684, 692; non est gcnus nec 'unius' nec 'opinabilis' 665; an subiectum metaph. ? 295. — commune: non est substantia (Averr.) 52. — creatum vel incr. 606, 676. — diminutum 598, 601. — divisio in absolutum, relat., reale et rationis, in vel extra animam, cst divisio vocis vel terminorum 113, 167s. — non-ens: an definiatur ? 88; ct consequentiae 594. — p r i m u m : ens per se (Linc.) 554s. — quod contingit essc, cont. non esse 460. — rationis: vera res (op.) 112s. Enthymemata: non habent formam syllog. 587, sed ad eam reduci possunt 605; accidit in eis fallacia fig. dict. 809s., et consequentis 827s. Cf. Consequentiae. Entia multiplicare sec. multit. tcrminorum abusio est 171. Entitas et unitas 622. Episcopi: casus nomin. vcl genit. 763. Equinitas 19s., 31s. (Avic.). Equitare sine equo 845. Equus: nomina dicta de e. 164. — non vendo tibi e. 836. — tibi promittitur (et suppositio) 214, 219ss. Errantes in logica 124, 202, 204, 336, 366, 392, 405. Esse: nihil est 'in se1 28; enti non repugnat 508s.; dicitur de omni 514. — dictum de causa prima (Linc.) 554. — et exsistentia: non differunt 553ss. — exsistere: potest praed. de genere et negari de specie 72s.; et demonstratio 550ss. — habitudinis et operatio entis, nihil est 263s. — in: per praedicationem 666. — intelligjbile creaturae 237s. — omne quod est quando est etc. 783. Essentia divina et personae etc. 254, 284, 337s., 390ss., 399, et alibi saepe. Cf. Deus, Filius, Persona, Verbum. Est: ponitur pro significare 89.

INDEX m : DOCTRINA

869

— in consequentiis 596, 608s. — secundum vel tertium adiacens 609, 639, 831. Et: copulat. 241; in propos. copulativa vel de copulato extremo 355, et in fall amphib. 769. Exceptivae propos. 230, 307-10. Cf. Propositio. Exclusivae: dictiones et suppositio 228, 230, 232; propositiones 296-307. Cf Propositio.

accidentis 827, 849; concurrit cum fig. dict. 799s., et cum fall. sec. quid et simpl. 831. — figurae dictionis 336s., 406s., 705s., 791-818; concurrit cum faJI. accid. 807; accidit in enthymematibus 809s.; non est in syllog. bene disposito 817; non semper est ex commutatione unius praedicamenti in aliud 314, 376, 390; qui

— et univ. de terminis transpos. convertuntur 588. Exempla: philosophica ct theologica declarant regulas logicas 6; logicus utitur eis 543; possunt peccare per fallacias 751; non adducuntur ut res ita sint 434, 448, 533, 569, 580, 659, 664, 723, 762; de eis non est curandum 295. Exercitus sinc equo 609. Experientia: de modo sciendi per eam 360, 522ss.; primorum principiorum 511; passiones notae per eam 567; de calore et calef. 510, 525, 552, 574s., et de eclipsi 547; potcst vocari medium 527; nulla requiritur in mathematica 527. — et notitia intuitiva 577, 583, et visiva 551. Exponentes propositionum 279-304, 310-16, 377, 497-500, 647. Cf. Propositio. Expositio: probatio syllogismi per eam 418. E x t r e m u m : et pars extremi propos. et suppositio 199, 208, 220s., 226, 234s. — copulatum 205. — disiunctum 617. Cf Propositio. Evidentia: per experientiam 522s.; non omnes propos. verae sunt evidcntes 740s. Cf. Cognitio.

scit eam assignare, est prope videre verum (Arist.) 811. — petirionis principii: peccatum opponentis 839s. — secundum ignoranfiam elenchi 336s., 837ss. — secundum non-causam 839-43. — secundum plures interrog. 843s. — secundum quid ct simpliciter 336s., 368, 604, 823, 831-37; concurrit cum fall. cons. 831, et ignorantia elcnchi 839. Falsitas: propositio falsa 131; potestne creari a Deo ? 130s. Falsum: modus negativus propos. 437, 464, 472. — esse f. est verum 274. — ex f. potest sequi verum 728. — impossibile potest concedi 734. — in insolubilibus 744ss. Fapesmo 382. Fcstino 389. Fictiones utiles 782. Fictum: an conceptus sit f. ? 42. Fides: articuli f. non probantur 360; et Aristot. 710ss.

Facere: ut secare (Arist.) 115; praedicamentum actionis 183-86; substantia taliter operans (Dam.) 187. Cf Actio. Fallaciae 749-849 passim; vide Tabulam Capitulorum Partis III—4; tredecim species 749ss.; scx in dictione, septem extra 749s.; omnes peccant contra syllogismum 844-49; in dictione 751818; extra dict. 818-44; plures concurrere possunt 812, 849. — accentus 336, 368, 391, 549, 790, 823. — accidentis 315, 336ss., 377, 390, 392, 406s., 818-26; numquam est in syllog. bene disposito 337, 822, nec in syllog. expositorio 405; male assignatur a Magistro Abstractionum 367; concurrit cum figura dictionis 824s. — aequivocationis 263, 336, 367s., 391, 549, 683, 751-62, 823; occurrit etiam in terminis substan-

Figmenta: termini ficti (connot.) 286ss., et relativi 157. Figura: nomen connot. 37, secundae impos. 39; non est alia res a quantitate 21, 180; aliqua habet tres angulos 573; an sit forma aeris ? 757. — et genus: accidentia nominum 12s. — et tropi grammat. 776s. — syllogismi 357-502 passim. Figura dictionis, v. Fallaciae. Filium dicendo, patrem intelligo (Prisc.) 159. Filius Dei: suppositum div., sustentans naturam humanam 26; filiatione est 163; generatur a Patre (voluntate) 321, 370; necessario est Deus 636; incipit essc homo 315; factus est homo 316s.; est homo, sed non humanitas 25, 27, 811. — creditur a philosophis aeternus 467. — si dimitteret naturam humanam etc. 788. Cf. Deus, Verbum.

tialibus 399. — amphiboliae 336, 368, 391, 411, 549, 763-86, 823. — compositionis ct divis. 336, 391, 411s., 549, 786-90, 823. — consequentis 293, 337s., 348, 350, 815, 826-31; est pars accidentis (Arist.) 826s.; ubi est, ibi et

Fit (propos. cum f.) 316s. Forma: an in instanti generetur ? 33; praesupponit materiam et unitur ei 76, 163; an sint plures in homine ? 561, 685; proprie et improprie 757. — communis: composita ex simpl. 694. — et figura: quartum genus qualit. 181, 183. — gratia formae 397. Cf. Syllogismus.

870

INDICES

— partibilitcr adquisita... 810. — pcccatum in f., v. Argumentum, Fallariac. — substantialis: subiectum 92; contrarietas inter formas 125. Formaliter: quid est esse f. aliquid ? 374s. — distingui 253s., 621. Cf. Distinctio. Fortis: a fortitudine 47. Fortitudo 618. Frisesomorum 382. Frivolc dicta 263. Frustra fit pcr plura... 43. Fumus significat i g n e m 49. Fundamcntum relationis: v o x non-philosophica 177s. Futura contingcntia 189, 710-14.

Grammatica: omnibus scicntiis subministrat 759; ncccssaria cst ad dctegendum falL fig. dictionis 794. — accidentia grammat. l l s s . , 763, 792s., 807. — rcgulae grammat. 272. Grammatici 10, 39, 158, 758s., 794. Grammaticum csse: soli homini convenit 78. Gratia: Deus potest acceptare hominem sine g. 779s. Gravc: in vocc vcl in magnit. 721s. Guillelmus de O c k h a m : pucrulus didicit supposita alicuius tcrmini communis csse duplicia 67; non fuit R o m a c 329; non vidit leonem 559s.; libros Posteriorum 584, et Metaphysicam Arist. exponere intendcbat 108, 685; alias ('in moralibus') intcndit agere de bono ct dc malo 610, 615; memorat 'diversa opuscula* 771; acquivocc accepit V e r u m ' ct 'fidsum* in divcrsis locis 754; frequcnter distinxit propositiones sec. compos. et divis. et non sec. amphiboliam 766; locutus cst dc tcrmino 'homo' sec. usum philosophorum 811; de magno errore accusatur 304, nota 4. Cf. Guillelmus de Ockham in Indicc II.

Gcmitus: signum doloris 49, 53. Gcneratio activa constituit Patrem 373. Gcncrationcs ct corrupt.: sunt perpetuae (Arist.) 516. — regulae de eis 698. Genus: multipliciter accipitur 64s., 67ss., 666s.; pracdicatur in quid dc diffcrentibus specie 67s. (Porph.), 651, 666; importat totum 68, 557; dividitur in species 97; praedicatur de signis rerum 68; intentio in anima (non res extra), 68, 660s; an qualitas in mente ? l l l s . ; nomen sccundac intentionis 40, 43s.; decem genera sunt decem tcrmini 167; accipitur quandoque pro voce 662; cst univocum 662; strictissimc, solum est in praedic. substantiae et qualit. 666; idem potest csse in diversis gencribus 630, 653; diversorum divcrsae sunt differentiae (Arist.) 656s.; aliquod g. non habet differcntias cssentiales 660; idem aliquando est g., aliquando non 651; u n u m non cst (sed dicitur) melius alio 670; an dividatur per differcntias oppositas ? 656s.; cst cormptibile 513. — a ncgatione g. ad neg. speciei est bona cons. 73. — distribucre pro singulis generum etc. 265. — ct dcfinitio 68s., 557, 683-88. — ct species 40, 43s., 59, 62ss., 70-74, 96, 99, 202, 215, 222, 519, 604, 655, 660s., 669. Cf. Species. — gencralissimum et subalternum 70s., 656s., 725s.

Habere: ut calceatus (Arist.) 115; multis modis did t u r 192; nihil habet se 28. Habitus: decimum pracd. 192; est qualitas diflf. mobilis 181, 183; an respectus circa aliud ? 193; opponitur privationi 101, ct definitur per eam 689. Cf. Intellectus. Haecceitas 172. Haeresis in theol. 130; haeretici (propter h.) 256. Hcrba sanat: scitur pcr exper. 522, 524; haec h. crescit in horto 209. Hircocervus 88, 287, 568. Hirundo (non cst qualitas) 794. 'Hoc* ct 'hoc album' non convertuntur 314; hoc animal est canis etc. 336. H o m o : passim, pracsertim in exemplis ferc innumcrabilibus. — Est risibile, erecte ambulativum (Dam.) 89s.; bipes 90, 592; non est sinc anima rat. et corporc 99; substantia animata sensibilis etc. 564; animal rationalc 682; intelligibile 683;

— idem genere 697. — in omni g. cst u n u m p r i m u m (Arist.) 58. — m e d i u m (si sit inter calorcm ct qualit.) 520. — problcma (regulae) de gencrc 651-71. Cf.Spedn. Gcnus grammaticalc 12s., 224, 319. Gcometria, geometer, perspectiva et naturalis scientia 540s. Gcnmdivum ct amphib. 765. Gladius, ensis: synon. 372. Graeca lingua 4s., 170s., 787.

substantia materialis etc. 685; componitur cx corpore et anima 682s., 686; natura humana per se subsistens vel ab alio sustentata 25s.; an plures formae in eo ? 561, 685; intuitivc scitur esse animal 557; estne relatio ? 155; cst patcrnitas 222; est quantitas 653; an eum esse animal sit propos. primo vera ? 520; an sit primo risibilis ? 776; an sit non-ens in quantmn creatura ? 292. — albus: per se est homo (animal, aedificator ctc.)

INDEX m : DOCTRINA

— —

—

— —

—

—

— — —

199, 214, 217, 344, 367, 399, 404, 466, 592, 598, 601, 606, 715, 834. ante usum rationis 624. contingenter (non per se vel necess.) est homo vel animal 276, 330, 376, 442, 446, 513, 516, 592, 608. est nomen (abstractum) 17, 206, 752, 760; significat omnes homines (unus conceptus) 60, 96, 124, 199; primarie signif. compositum, secundario imaginem 45, 297, 756; non signif. primo naturam communem 124; sec. theologos connotat suppositum divinum 811; idem significat ac 'homines', sed non est 139. est species 246s., 257, 542, 549, 752s., 763 etc. et Dcus (Vcrbum, Filius Dei): homo est capax Dei 356; est (per se) Deus 195, 447, 715; homo (non humanitas) supponit pro Filio Dei 25; an factus sit Filius Dei ? 316; potest assumi a Verbo 716; ahquis homo de necessitate est Deus 418, 606, 636, 716s., 789, ab aeterno 811, 823; contingit naturam humanam esse Deum 457; si homo currit Deus est 589; homo est asinus, igitur Deus non est 589. et humanitas (synonyma sec. philos., non sec. theol.) 19, 22-29, 376, 391, 432, 468, 604, 612, 622; contingit omnem hominem esse humanitatem 458, 481, 489s., 496; contingit humanitatem esse animahtatem 483; nunc non omnis homo est humanitas 429, 432, 811; contingit nullam humanitatem esse in actu 459, 482; humanitas est assumpta a Verbo 612; humanitas Christi, si deponeretur a Verbo, esset homo 447; an humanitas possit esse Deus ? 447, 491s. in quibusdam exemplis: videns omnem h. est animal 213, 228; tota die fuit aliquis h. hic intus 227; h. qui est albus currit 288; iste h. est ahus ab omni h. 298; h. contingenter currit, id est contingit hominem currere 340; h. currere est verum 342; omnis h. peccat, quia cst liberi arbitrii ? 351; o.h. salvabitur vel damnabitur 355; o.h. currebat ubi disputabat 356; o.h. qui est albus currit 356, 383; o.h. vcl asinus est rationalis 383; o.h. est asinus (est dc omni ct univ.) 514; h. non est (specifice) asinus 662, 625; h. albus non fuit (denotatur stare pro h.) 752; nullo h. exsistente h. non est animal 72, 87, 764s.; o.h. sanus vel aeger 768; h. est musicus, quod dicitur a musica 785; si nullus h. esset (nisi unus) 446, 513, 616, 627, 708. intellectus: non est ens diminutum 598; an fuerit ab aeterno ? 601. mortuus: fuit homo 602, 832s. naturahs, metaphysicalis, logicalis ? 86.

871

— sinc manu, est homo 597. Homogcnea 597. Homozeuxis: tres species 776s. Humanitas, v. Homo. Hypallagium 777. Hyperbole 777. Hypothetica propositio, v. Propositio. Iacob fuit et Esau 353. Idem: est nomen aequivocum 696; numero 697s.; specie 110 (Arist.), 697; quorum definitio est eadem 695; an eadem realiter, differant ratione ? 761, 775, 784ss.; non potest affirmari et negari de eodem 163 (Arist.), 304; ubi unum, et reliquum 815s.; non est causa convenientiae et differentiae 58; non est superius ad se 61, nec prius vel postcrius 603. — esse idem, non esse idem, esse non idem 619s., 680s. — regulae de eodem et divcrso 695-707. Idioma: propos. mentalis, nulhus est 42; idiomata diversa et aequivocatio 45s., 753. Ignis: contingenter est calidus 80; est calefactivus 573; est calefactio etc. 184s., 222, 291, 295, 300. — et igneus: abstractum et concretum 17. Ignorantes logicam etc. 31, 194, 264, 345, 392, 823. Ignorantia elenchi, v. Fallaciae. Ignoro quod credo 559. Ignotum: non facit scire ignotum 531s.; assumere i. facit petitionem 840. IHiberalitas 609, 663. Illuminabile: passio lunae 575. Imaginatio: virtus phantastica 552. — falsa 300. Imago hominis 297, 757. Immateriale: significat materiam negative 96, 283. Immobilis: suppositio confusa distributiva i. 228s. Cf Suppositio. Immortale: passio negativa 80; an sit differentia animalis ? 659; de necessitate est Deus 486; non potest probari de Deo 579. Impertinens, et obligatio 737s. Cf. Obhgatio. Implicatio 323. Importare seu significare 68. Impositio nominum prima vel secunda 38-41, 60, 753, 761. Cf Nomen, Termini. Impossibile: idem ac non possibile 648; posito possibili in esse non accidit 733; ex i. sequitur quodlibet 730; concedendum est in arte obhg. 730; non est unus mundus ex eis 287. — rcductio syllog. pcr i. 263, 393. — syllog. ducens ad. i. 841ss. Impossibilitas et incompossibilitas propos. 315s., 353, 842.

872

INDICES

In: aequivoc* accipitur 755s. Incaraatio Verbi: ante incarnationem etc. 416, 429, 449, 452, 454, 469, 476, 716. C/ Christus, Deus, Homo. Incipit et desinit (propos. cum) 225, 231ss., 310-16, 327, 377. Incomplexa: sunt termini 9s., sine affirmatione (Arist.) 115; substantiam vel qualit. signif. (Arist.) 115, 164. — mentalia sunt principaliora 116. Cf Tcrmini. Incorruptibile: non dcsinit esse 567. Indefinita et partic. convertuntur 255, 257. C/. Conversio, Propositio. Individuum: idcm ac singulare seu suppositum 66; signum unius 66s.; nihil eius praeexsistit 51; estne mensura omnium ? 58s.; componitur ex materia et forma (Averr.) 52; continetur sub universali (specic) 65ss., 110; potest esse sine anima 73; unum realiter 110s.; an sit primo persona ? 204; quod convenit uni et alteri 523; non potest esse subiectum propos. scitac 94. Indivisibile: an aliquid sit sec. Arist. ? 144. Inductio: species argumenti seu consequentiae 707-21; propos. hypotheticarum 765; potest peccare per fallacias 751, 847. Inductive patet 204, 207, 219, 227, 274, 498, 527, 553, 574, 581, et alibi saepe. Inesse, id est praedicari 653. Infcrius et superius in tcrminis 62, 201, 445, 535, 611; inferius non praedicatur de sup. (Arist.) 320. — ab inf. ad sup. est bona consequentia 255; ab inf. distributo etc., est fallacia consequentis 828. Infideles negant Trinitatem 741. Infinita non sunt in rerum natura 158. Infinitivus modus 273, 782. Infinitum nomen 283-86, 624. Cf. Nomina. Ingeneratio, generatio et processio 779. Inhabilis ad percipiendam veritatem... 263. Innascibilitas 198. In quantum: reduplicat 289-96, 603. Insolubilia 368, 744ss. Instans: non datur ultimum rei permancntis 324s., 711 (Arist.), 830; in actu vel in potentia 188s. Instantia in terminis 365s., 408, 454, etc. Institutio terminorum et vocab. 275, 297, 732ss. Intellectio: signum naturale 53; necessario elicitur 782. — creaturarum a Deo 601, 607, 835. Intcllectus: est anima potens intelligere 38; non est accidens animae 127, 369; cst (et scitur csse) anima intellectiva et substantia 344, 436ss., 466, 641, 823; cst voluntas 223s., 294, 604; specu-

lativus et practicus 399, 607; apprehendit idem quod sensus 522s. — consideratio i. nihil mutat in re 52s. — divinus: producit Filium 390s. — ut conceptus (Boeth.) 42. Intelligcntiae 184, 486, 515. Intentio, v. Nomina, Termini. Intelligibilc: apprehensibile ab intellectu 38. Intentio auctorum investiganda 201, 264. Intentiones animae (conceptus, tcrminus, nomen, passio): primae et secundae (praedicatio, suppositio etc.), 7, 11, 39-44, 47, 83, l l l s . , 155s., 195ss., 200, 205, 222, 251, 542s., 566, 668, 760. Interemptio logicalis 73, 661, 702. Intericctio 10. Interpretatio nominum 593. Interrogadones plures, v. Fallaciae. Interrogativa 117, 145s., 148, 801s. Intuitio, v. Cognitio: intuitiva. Inventor pro invento 758. Invitc vel in vite 791. Ioannes est episcopus 737. Irrationabiliter dictum 263. Isosceles 291, 485, 573. Cf. Triangulus. Iste est angelus: praed. et subiectum diffcrunt 249s. Iste, ille, idem: relativa substantiae 233, 783s. Iste vellet se accipere pugnantes (soph.) 336. Iste vult pendere (soph.) 336. Isti currunt: propos. singularis 244s. Isti sunt Sortes et Plato 769. Iudas et Christus: natura communis ? 51, 252. Iustitia: stat pro qualitate 17. Iustum et iuste: aequivoca 724s. Iustus: supponit pro homine 17; dicitur a iustitia 47; est virtuosus 610; an magis i. magis ? 615. Iuvenes 548. Lapis: si nullus esset, genus 1. esset 122; colorabilis ab igne 575; intellectus a Deo 601s., 780. Latomus 97. Latro 833. Legere: est nomcn 208; est bonum 782s. Legit: indic. modus 206. Leo: credo quod (et quid) sit 550, 559s.; omnis est alterabilis 576. Lex christiana 164. Libcrum arbitrium: causa peccati ? 351. Librac viginti tibi dcbentur 219. Lignum: significatio 95s.; calefactibile 580. Linea: est quantitas, superficies, corpus 133s., 136, 139, 142, 147s., 699, 701. Locus: non est distinctus a quantitate et superf. 132, 139, 146, 147s., 153. — et locatum (ubi) 18, 132, 191, 756.

INDEX M : DOCTRINA Locurio: vulgaris ct philos. 31; ornatus et synonyma 20; de Deo 164; multa loquimur improprie (Aug.) 779. Logica: sermocinalis scientia, ars, instrumentum 3, 6, 543; vocabula in 1. usitata 84-111; quae conclusiones pertinent ad eam ? 542s.; propos. in 1. distinguendae776; docet vitare aequivocationem 793. — eruditi (scientes, ignorantes) in 1. 32, 751. — et metaphysica 541 s. Logicus: agit de signis, non de rebus 86, 204 (Porph.), 543, 832; an in quantum 1. differat a grammatico ? 293s., 498; ipse debet cognoscere fallacias, non sophista 750. — et theologus (de individuo et supposito) 66. Londinium 743. Longitudo, latitudo etc. non differunt a re 701. Lucidum: an omne corpus caeleste ? 416. Luna: corpus cael. luminosum 481. — et eclipsis 522, 533, 536s., 544-49, 573, 575, 583. Lupus in fabula 771. Lutum: esse in 1. cum centum marchis 604. L u x : qualitas sine contrario 182; sine 1. actus humani essent errabundi 4. M a g i et pythones 164. Magis: adv. respectivum 614s. — et minus suscipere 125s., 699. Cf Suscipere. Magister Abstractionum errat 367. Magni (qui se reputant) 776. Magnitudo est mensurabilis (Arist.) 148s. Maior, v. Propositio, Syllogismus. M a l u m : perimendo signif. (Ans.) 102; naturale et morale 610; agens m. non est malus 669. Marcha: esse in luto cum centum 604. Marcus: alter a se ? 813s.; currit, igitur Tullius ? 840. Mare est congregatio aquarum 688. Materia: proprie et mctaphorice 757; estne privatio ? 34; subiectum formarum 92, et genenerationis (Arist.) 776; primum in composito 69; necessario informatur (Arist.) 480; est in generabilibus et corrup. (Arist.) 561; nihil est in mundo nisi m. forma et compos. sec. Arist. 23»., 75; an intelligatur sine forma ? 168; non patitur recipiendo formam 187; potentia eius non est alia res 159; m. et forma, ut potentia et actus (Arist.) 170, sunt partes essentiales 269, et componunt homincm naturalem 86; an m. sit prior forma ? 592, et an de se careat ea ? 603; quid est amittere potentiam ? 661; m. non potcst privari omni forma 830; estne spccies ? 6 9 2 ; anuniatur formae sine relatione rcali ? 169. C/. Forma.

873

— syllogismi tenentcs gratia materiae (terminorum) 397, 602, 637, 826. Cf. Syllogismus. Materiale: differentia corporis 694. — personale, simplex: aequivoca in logica 197. Materiatum: ponitur pro materia 758. Mathematica: demonstrantur a priori 527. — definitio in m. 687. Maximae: non ingrediuntur demonstrationem 509. — quodlibet est vel non est; si ab aequalibus; aliquid cst mobile etc. 510. M e : et Latinum et Anglicum 753. Mechanicus usu artis perficitur 6. Medici et delicati 725. Medicina subaltern. geometriae (Arist.) 541. Medicinale instrumentum (Dam.) 98. Medium: per quod scitur ignotum 545s.; quod ponitur in utraque praemissa 362; intrinsecum vel cxtrinsecum 588s., 591-95, 600, 610-17; propriissimum 545; ordinatum (Linc.) 546; positivum, aut per abneg. 664. — concludendi ncgativam 75, 77. — contrarietatis 609. — et causa idem (Arist.) 546, 548. — habere, et aequivocatio 723s. — variatio medii non facit fall. accid. 819. Melissus 140. Memoriter sunt retinendae regulae logicales 330, 474. Metalempsis 759. Metaphora 757ss., 798. Metaphysica et logica 541, 543, 776. Metaphysicus: quomodo considerat hominem ? 86s. Methodus definitiva (Linc.) 566. Metonymia 237, 759. Minor propositio vel extremitas, v. Syllogismus. Missa: iste incipit missam 311. Mobile: aliquid est m. 510; potest essc in a, vel quando exsistet 816. Mobilis suppositio 228ss. Cf. Suppositio. Moderni (nesciunt logicam etc.) 76, 114, 127, 345, 367, 369, 592, 604. M o d i : propositionum 242s., 273s., 345, 463s., 485s., 490s., 594s., 636s., 639, 641-45, 766. Cf. Propositio. — dicendi, causandi, essendi per se 515. — essendi et operandi (non distincti a re) 781s. — figurarum syllogismi, v. Syllogismus. — infinitivi: sunt etiam nomina 208. — praedicandi 108. — significandi: non sunt res additae etc. 87, 223s. ( 792s., 798; et fall. fig. dictionis 801, 803, 817. — verborum (accid. grammat.) 13. Monachus albus 603, 789, 824s., 834.

874

INDICES

Moralcs philosophi, ct bonitas 725. Mortuus non potcst responderc 736. Motus: actus entis in potentia (Arist.) 776; est in genere quantit. (Arist.) 147; localis, ct qualitates 180; non differt a permanentibus 147; per motum non adquiritur nova res 184, 702; est in mobili (idcm ac 'mobilc movetur') 772; estnc ad relationem ? 198; probat materiam esse 561; definiri potest 682; differtne a tempore ? 702, 776 (Arist.); subiectum motus non est simul sub contrariis 623; non est genus voluptatis 655; non convenit omni animali 78; non est proprium hominis 673; cessabit quando quiescet mobile ? 810; ab albedine in nigredinem 842. Mulier damnavit et illa salvavit 784. Multa sunt si subst. et quantum sunt (Arist.) 140, 144. Multitudo est mensurabilis (Arist.) 148s. Mundus: usque ad finem m . animal crit ? 227. Musca: si volat, propos. non alteratur 130. Musica: delectat per proport. 167. Musicus: iustus sec. accidens (Arist.) 108; ab auditu appellat album 723. — omne musicum est omnis homo 396s. Mutatio localis: suscipit contrarietatem 127; et conservatio prioris sine post. 134. Natura: assumpta a Verbo 178. Cf Filius, Homo, Verbum. — communis (specifica) ct diff. indiv. 24, 26, 51, 54-57, 124, 251s., 370, 466, 604, 606s., 622. Naturalis: philosophus et homo 86s., et musicus 723, 726. — scientia et arithm. et geom. 541. Nauta et astrol. 540. Necessarium: non potest esse falsum 506; et i m possibilc (mixtio) 484; perpetuum, incorruptibile duphciter 512; ex n. sequitur contingens 595; n. sequitur ad quodlibet 731; in arte obhgatoria 730. Necessitas propositionis 511, 773. Negare universaliter (Arist.) 118. Negatio: non est differentia essentiahs 694; estne in re ? 773. — et consequentiae 617-23, 626, 644ss. — et suppositio 213, 228ss., 234. — postposita 600. — praecedens 246, 332. — propositio immediata 521. — termini negativi 283ss. Neuter - uterque 266. Neutrum oculum habcndo... 765. Nigrum, in voce 722-26. Nihil: non ahquid (Ans.) 102.

— est tibi positum 737. Nisi (si non): facit propos. exceptivas 307-10, 347. N o m i n a : definiuntur per vocem (Arist.) 14; omne n. est dictio 61, 732; sunt qualitates 112; significant ad placitum 38s., in recto vcl in obliquo 10, 37. — absoluta, connotativa, respectiva 35-38, 63, 103, 155, 171-75, 279ss., 535, 550, 552, 556, 568-72, 690s., 798, 802; praeter subs. et qualit. omnia sunt connotativa 37s.; solum n. sunt in genere relationis 171, 174. — abstracta et concreta (et suppositio) 16-35, 37, 171s.; sunt synonyma sec. Arist. 221ss.; concreta ponuntur pro abstractis 759. Cf. Termini. — aequivoca, univoca, denominativa 44-47; diversa diversimode significant 154s.; fere omnia sunt aequivoca 536. — a nominis interpretatione... 593. — categorematica finitam habent signif. (Boeth.) 798. — collectiva, et propos. hypoth. 282. — communia 121; significant res singulares 60; appropriantur uni 759. — corruptiva et gener. 665s. — et suppositio materialis 205ss. — infinita 283-86, 624. — mentaha et vocaha 11, 14 (Boeth.). — passionis humanac Deo attributa 759. — penuria nominum 18, 116, 176, 802. — primae et secundae impositionis 38-41, 668, 761s. — primae et secundae intentionis 41-44, 155s., 224s., 668, 760. — privativa 624. — propria 121, 632-07, 798, 813. — substantiarum ab Arist. vocantur substantiac 121. — totius et partis 597, 758. — verbalia 771. N o n : syncat. 613. Non-aliquid: dcstruendo signif. (Ans.) 102. Non-ahquis homo currit: propos. univ. ? 246. Non-ens est ens: propos. vera 104. Non-homo: est ens 103s., 283, 500, 691; non omnis homo currit: propos. partic. 246. Non-idem 619-22, 703. Cf Idem. Non-omnis: non cst idem ac 'aliquis non* 309. Non-vox est vox 104. Notificatio et demonstratio 534. Notitia, v. Cognitio. N o t u m : modus propos. 463. Nugatio et definitio 572. Nullo currente crescunt etc. 764s. Nullus vidcns fuit caecus 324.

INDEX M : DOCTRINA Numenis: est in genere quantit. 69, 146, 282; non est alia res a numeratis 34, 138s.; terminus numeralis et 'praeter' 310. — nomimmi et verborum 13, 804, 806. Nunc: adverb. 311 (Arist.), 789. Obiectiones pueriles 548. Obiectum intclligibilc: an cns diminutum ? 292. Obligatio et sex spccies eius 730-44. Oculis vidisti pcrcussum 789. Odire pcccatum 774. Officium nominum, vcrborum, etc., 15, 297, 307, 554. Oleum vcndcre 771, 845. Omnis (omnc): tcrminus syncat. 15s., 593, 799; requirit terminum consimilis casus 259; exigitne tria appellata ? 260-63; in plurali numero 266; distribuit pro singulis generum vel pro g. s. 264s.; addi potest termino habcnti unum suppositum 267. — dici dc omni, v. Dici dc omni. — essc dc omni 514. — in quibusdam exemplis: omnes isti currunt 245; o. istorum currit 260; o. phoenix est 261 s., 266, 281; o. coloratum est 261; o. album est (si sit unum tantum) 263; o. animal fuit in arca Noc 264; o. apostoli sunt duodecim 266; o. verum contingcns etc. 274, 276; o. homincm videt asinus 320; o. homo praeter Sortem 326; o. album fuit Sortes 326; o. animal practer hominem 591; 'o. animal' compositum 593; o. homo cst unus solus homo 790. Onomatopoeia 759. Opcratio realis 163. Opinabile: praedicatur dc non-ente 654. Opinatum: modus propos. 464. Opinio, ct veritas et falsitas 661. Opinionum contrarietas venit cx ignorantia logicac 751, 770. Opponcns et rcspondens 732, 734, 749, 754, 839^44, 847ss. Cf. Respondcns. Opposita (complexa, inc.; contrarie, contrad.; privativa, relativa) 99-104, 689; non convcniunt eidem in creaturis 55; non definiuntur per o. 689; o. contradictorie copulativae 348. Oppositum et propositum 666, 668, 698. Opus tuum non est tuum 826, 835. Oratio: mentalis, vocalis, scripta 7 (Boeth.), 10, 14; partes (octo) 9, 39, 167; o. est voces prolatae 139; quando est congrua ? 13; vcra vel falsa (Arist.) 129s.; o. et opinio manent rebus m u tantibus (Arist.) 128s.; susripitne contraria ? 129; cst convertibilis cum definito 564. — ambigua 737, 763, 766s. (Boeth.), 777-86.

875

— non significativa 734. Cf. Propositio. Ordinata sec. superius et inf. 705. Ordo propositionum 528; in definitione 563s. Paralange 759. Paralogismi: omncs deficiunt a vero syllog. 844-49. Cf. Fallaciae. Parmenides 140. Pars: tot modis dicitur ac totum 99; non praedicatur de toto (Arist.) 669; supponitne pro toto ? 732; ponitur pro toto 237, vcl proprietas unius p. pro propr. alterius 759. — et totum, in consequentiis 596s., 599. Cf Totum. — extrcmi (propos.) an supponat ? 220s. Partes: similes et dissimiles 97; ligni, an sint actu vel in potentia ? 160. Participarc: idcm ac subici, praedicari 95, 654s., 658, 662. Participium 11, 605, 782. Passio: tcrminus, conceptus, intentio 7, 677; affirmativa vel negat. 79, 106; tertia species qualit. 181, 183; non est res extra 104s.; praedicatur etc. de subiecto per se secundo modo 81, 104ss., 166, 573-76; differt a subiecto 163, 507; potcst esse sine subiecto ct viceversa 105, 677; est respectus in passo 188; habct dcfin. quid nominis 508s., 690; est demonstrabilis de subiecto 525ss., 527 (Arist.), 547, 552, 577-83, ctiam per expericntiam 567; estne differentia ? 693; estne proprium ? 672, 675s. — Dei, entis, hominis 693s., 760s. — generis praedicatur de specie 79. — mathematica et demonstratio 581. — sextum praedicamcntum (Arist., Dam.) 187s. Cf Praedicamenta. Passivum: an careat actu ? 603. Pater: qui genuit filium 690; nomen relativum et species specialissima 629; idem respectu divcrsorum p. ct filius 46; aliquis p. non est filius 337. — et paternitas: sunt synonyma 21, 163, 169, 198, 629, 778. — tuus: non cst tuus 643, 835. Pater, paternitas, Filius, filiatio etc. in divinis (cxempla syllog.) 198, 254, 291 s., 372s., 380, 385, 467, 607, 621, 637, 778s., 823. Pati: ut uri (Arist.) 115; multiplicitcr accipitur 187. Patriarcha (soph.) 792. Peccatum: an Deus faciat ? 773s. — in forma vel in materia 843. Cf. Syllogismus. Pendere: bonum est iustos viros p. 791. Per accidens: aequivocc accipitur 140. — dici 108. — modus propos. 469, 637s. Cf Accidens.

876

INDICES

Permanens: non habet ultimum instans 324s.; non definitur per successivum 689. Per se: multiplicitcr accipitur 140s., 515. — album p. s. est animal 472, 715. — dici (pracdic.) 108, 282, 638; primo modo 342; secundo modo (passio) 105; in quid 65ls., 667; in quale 659. — et consequentiae 603, 636. — propositiones (principia) 360, 463s., 468s., 491, 511, 515-19, 583; cum illis qui cas negant non est disputandum 336. Pcrscitas 773. Pcrsona: substantia intellectualis etc. 204. — divina, sustentans naturam hum. 27s.; unitas essentiae, dist. pcrsonarum; necessitas, i m m o r talitas (scitur esse immortale etc.) 254, 369-74, 414, 418, 606, 608, 778. C/. Deus. — verbi: accidens grammat. 14. Perspectiva 540. Petitio: principii 525, 530, 534, 839s.

Potentia naturalis (species qualit.) 181, 183; corrumpitur adventu formae 776. Potentiae animae: non sunt accidentia 127; distinguuntur (Arist.) 776. Cf Anima. Praeconcessum et praeassumptum 842. Praedestinatio et reprobatio 712s. Praedicabilia: conceptus, voces etc. 90, distincta sunt (sed non res) 139; sunt nomina secundac impos. 762. Cf. Universale. Praedicamcnta 111-193 passim; decem termini, genera, voces, nomina 60s., l l l s s . , 115 (Dam.), 120 (Boeth.); distinguuntur sec. interrogativa 116s., 163, 167, 178, 801s.; numerus eorum 114-17; alia quid, alia quale signif. (Arist.) 164s.; esse in p. dupliciter 112s., 119s.; de se mutuo praedicantur 182, 725; esse in diversis p. 164, 653 (Arist.), 699, 725; diversa de eodem (non in quid) 653s., 656 (Arist.); solum in p. substantiae et qualit. est genus 666, 689s. — et fallaciac: commutatio unius p. in aliud 390;

— species oblig. 248, 734s., 743. Petra erat Christus 757. Phantasia 522, 759. Pharmacum sanat. (Dam.) 98. Philosophi: ignoravenmt Trinitatem sed sciverunt Patrem etc. esse immortalem 343s., 371ss. Philosophia naturalis: multae propositiones distinguendae in ea 776. Philosophus: omms studiosus 593. Phoenix 261s., 807. Pictura 167. Pipcr venditur 205. Placitum utentium verbis 246s. C/ Verba. Planta: non respirat nec scintillat 537s.; non est species animalis 659. Pluralitas: superflua cst in terminis mentalibus 11; sine necessitate non est ponenda 185. — rerum (Pannen. et Meliss.) 140. Ponderositas (sed nihil ponderosum) manet in Eucharistia 135.

non omnia praedicantur univoce, et divcrsa easdem res diversimode signif. 802, 810, 813; an arguere ex diversis p. faciat fall. fig. dict. ? 801-06. — in quo p. est genus, est ctiam species 653. Praedicari (-care): idem ac inesse, subici, verificari etc. 94, 202, 651; dicitur de verbis, adv. etc. 1 1 4 ; significat (non exercet) actum 202, 654; idem de diversis 61; contingenter 694. Cf Actus: cxercitus, Per se, Praedicatio. Praedicatio: concreti de abstracto 17, 21, 29-34; d i r e c t a 9 3 j 5 1 6 ; cxercita 202, 654; in quale 78; p e r accidens 616; per se 515s. f 519, 597, 692s.; superioris de inf. 610ss.; translativa (voluntaria) 662S. Qf Dici, Pcr se, Praedicari. Praedicatum: ut genus, definitio, proprium, accidens (Arist.) 93s.; non est idem subiecto nec i n e s t s . 94s., 249s.; definit subiectum 515ss., concluditur de subiecto 590; praedicandum est , . c sub propna forma 269s., 276. c a-ri — appellat suam formam 216, 271, 330, 473. — supponit in propositione 193s.; non pro tota

Populus: abusive dicitur universale 48; si est, homo yry^ popularis plebs plebeius 34 Positio: nonum praedicamcntum 191s., cst ad aliquid (Arist.) 174. — species oblig. 702s., 714, 730, 733, 735-41; et sit verum 743. •n ., ... .... ... Possibile: non lmposs., opinabile, ponibile 330, 641, 733 — cx p. potest sequi imposs. 595. — praedestinatum damnari ctc. 788s. — si est necessarium (soph.) 355s. Posteriorum libros Ockham cxponerc intendebat 584. Potentia absoluta 779s. Cf Deus.

propos. 745s. ™ l e 519' P r a c i a c c n s : m P r o P o s - modalibus, exceptivis etc. 291, 293s., 297, 304s., 309, 498, 636, 643, 765. Praemissae: materia syllog. 572, sive verae sive 3 D falsae 361; disponcndae sunt in modo et ngura

~

u n i v

82°»

•

— demonstrationis: sunt necessariae 509-12. — e t conclusio: p. sunt causae materiales concl. ( A r i s t 0 531 > c t notiores ea 531s.; si p. verae, etiam concl. 361. Cf Conclusio, Dcmonstratio, Syllogismus.

INDHX m : DOCTRINA Praepositio et suum casuale 9s., 191, 603s., 798. Praescitum non fit scitum 524. Praeter, nisi (exceptivi etc.) 212, 307-10. Primo (Arist.) 202ss.; includit 'non* 613. — notum vel verum 486, 519ss., 863s. — praedicari 618. P r i m u m : omne p. est prius alio 529. Principale et coniugatum 610, 665, 697. Principia: per se vel per experientiam nota 511, 522s., 583; prima, immediata, indemonstrabilia 529s. — demonstrationis 511, 527ss.; dubitabiHa 522; priora et causae concl. 529s.; debent appropriari (Arist., Linc.) 540. Cf Demonstratio. — producendi, est prius producto 607. — rerum naturalium tria (Arist.) 776. Principium non est genus primi 655. Prior-posterior, logice 291, 259s., 599. Prius natura 660. Privatio: nihil est in re 22, 102s. — et habitus 101, 666, 689. — et negatio 224, 283ss., 690s. Privativum: large dicitur genus 667. Probabilia: quae videntur omnibus etc. 359s. Problema de accidente, genere etc. 649-71. C/ Consequentiae. Processus in inf. et demonstr. 528. Prodigalitas 609, 663. Proferibile: modus propos. 485s. Promitto tibi equum 220s. Pronomina: an distinctae intentioncs eis correspondeant ? 11. — demonstrativa (significatio, suppositio etc.) 47, 63, 95, 194, 303s., 632-37, 693, 708, 714s., 717s., 798. — primae personae 32s. — relativa 783ss. Propheta: non est femin. gen. 795. Propositio: in toto opere passim, praesertim in Parte II (pp. 241^356). — Componitur ex conceptibus, terminis, vocibus, scriptis 7, 14, 41s., 53s., 105, 206, 505, 550, non ex substantiis 53s., nec ex non-entibus 104, nec ex rebus 120; est ens rationis 113; potest esse textninus et pars propos. 9; condiciones eius generales 589. — aequipollentia propos. modal. 462s., 642-49. — affirmativa vel negativa 244, 469, 718; primo vera 520s., 590s.; affirm. dicitur de omni 363, et est prior negativa (Arist.) 528; ex affirm. non sequitur negativa 388; negativa dicitur de nullo 363, et pro nullo supponit 255, et destruit 122; negativa habet duas causas veritatis 218; aliqua negativa est immediata 164, 521, 630, et per

— — —

— —

—

— —

—

— —

—

— — —

877

se 518, et prima (Arist.) 528; ex omnibus negativis non arguitur 436. categorica 9, 241; aequivalens hypoth. etc. 243; secundum vocem 279-82. causalis (quia) et de causali extremo 242, 350s., 356, 383, 769. condicionalis 89, 242, 263s., 347, 355, 383, 499, 501s., 508s., 513, 604, 676, 769, 826. C / — hypothctica. contradictoria 393. conversio (quae cum qua ?) 100, 305, 318-45, 393, 400, 402, 416, 422ss., 426, 430, 433s., 447, 449, 455, 458, 461, 466, 471, 499, 840; conv. propos. memoriter est retinenda 474. copulativa et de copulato extremo 205, 232, 241, 288, 347ss., 355, 383, 769; cum incipit et desinit 232, 311; quando vera vel falsa ? 348, 414. credita vel scita 275. c u m : 'uterque', 'neuter' 266s.; 'totus' 267s.; cum obliquo extremo 276; cum figmcntis 286ss.; cum 'qui' 288s.; cum incipit et desinit 310-16; cum 'fit' 316s.; cum adverbiis inter duos terminos 355. de contingenti 274s., 334-41, 427-35, 478-84, 512s., 640, 643, 647s.; non necessaria 427ss., 456-60; importans res corruptibiles 512; potest cvidenter cognosci 523; et inductio 720s. de inesse 108, 149, 338, 385, 441, 444, 471, 480, 590, 594, 637ss., 708-16. de necessario 80, 277, 327-30, 415, 439-52, 444-49, 474-77, 491, 637, 639s., 643, 676. C/ — nccessaria. de possibili et imposs. 419-27, 434s., 454, 461ss., 484, 490s., 516, 628, 637s., 640s., 648, 718ss., 763; de possibili et incomposs. 719. de praeterito et futuro 95,190, 214, 248s., 269ss., 314, 349, 474, 625ss., 710-14, 762s., 807s. de recto vel obliquo 318, 320, 385-93, 627. disiunctiva vel de disi. extremo 241, 347, 349,

355, 383, 647s., 738, 768. — distinguendae sunt ad vitandas fallacias 752-849 passim. — divisio multiplex 241-48. — duae dubiae et una certa 107. — eadem vera et falsa etc. ? 248, 309, 754s. — et demonstratio 509-12. — exceptiva 279, 305-10, 326, 377, 497, 501, 591. — exclusiva 279, 296-307, 326, 377, 497, 500, 765s. — exponentes habcns 171, 497-500. — falsa de virtute sermonis 201, 218s., 250-54, 835. Cj. Sermo. — hypothetica 87, 241, 258, 263s., 345ss., 509,

878

INDICES

765, 783, 790; acquivalentcr h. 260, 279-85, Cf. — condicionalis. — immediata 529s., 630. — importans res corruptibiles 516. — impropria 309. — indefinita et particularis 72, 255-58, 648. — localis 353s., 356, 770. — mentalis, et acquivocatio 763. — modalis 214, 216, 242, 273-79, 341-45, 361, 439-86, 496s., 590, 594, 631-49, 714-18, 766s., 809. Cf. — de contingenti etc. — necessaria 87, 416, 449, 512ss., 516, 644ss. C/ — de necessario. — non alteratur ad volatum muscae 130. — non falsificatur propter genus et figuram 13. — nulla verior... idem de se (Boeth.) 287, 628. — particularis ct indcfinita 72, 100, 244, 255-58, 364, 402, 422, 551, 590, 600-10, 648; part. negativa non convertitur 382. — per se, per accidens 109, 140s., 515-19, 573; nota, vera 141, 558s. Cf. Per se. — praedicans proprium 80. — primo vera 519ss. — quantitas propos. 244-48. — reduphcativa 279, 289-%, 325s., 497-500. — repugnans 646. — resolvenda 175. — si non est, non est vera nec falsa 194, 270s., 275, 588, 707. — singularis 244, 248-54, 401, 600, 709, 719; indefinita ponitur s. 257. — subalterna et subcontraria sunt simul vera 101. — sumenda est in sensu in quo fit 778. — temporalis vel de temp. extremo 242, 352s., 356, 383, 769. — una ponitur pro alia 759. — universahs 100, 244, 258-66, 413 (Arist.), 590s. 708-14, 718ss.; an cadem sit singularis et univ. ? 248. — vera, si est necessaria (soph.) 845. Cf. Oratio. Proprietas sermonis, v. Sermo. Proprium: quadruplex acceptio 78-81; aequivoce accip. 671 s., 675; intentio praedicabihs in quale 80, 593s., 672, 676; necessario praedicabile 64, et secundo modo pcr se 672, 675; est distinctiv u m (Arist.) 672s., ct convertibile 673ss.; convenit omni, soli et semper 673; p. incomplexum 676; estne sine subiecto ? 677; est ex genere et differentiis accidentalibus 678s. — et accidens 74, 83, 678s. — regulae de p. 673-79. Propter quid 532ss. Cf. Demonstratio. Protervi (protervire) 8, 15, 104, 262, 340, 407, 539, 548, 783.

Prudcntia: cst tam sub scientia quam sub virtute 656. Puer erit (fuit) senex 270, 762. Punctuatio et fallacia compos. 766s., 770, 786. Punctus: non est alia res a linea etc. 133s., 136, 139; cst indivisibilis 133s., 140 (Arist.), 144; est in genere quantit. per reductionem 153. — linea, numerus etc. sunt distincta praedicabilia 139. Quadraginta virorum centum... 789. Quaeribilia 544-49. C/. Quacstio. Quaestio: propositio dubitabilis 522; quid, quale etc. dividit praedicamenta 116s.; omnis q. est q. medii 545; quatuor sunt quaeribiles 548s.; diversae qq. diversimode terminantur 550s. — quia est 544, 573ss. — quid est: per pronomen dcmonstrativum 63; quomodo terminatur ? 555s., 583s.; quandoque eadem ac q. 'propter quid' 545s., 548. — si est: quomodo terminatur ? 550s. Cf Dcmonstratio. Quale et simile 700s. Qualecumque 802s. Qualehbet 258s., 269. Qualis: an quaestio demonstrabihs ? 548s. Qualitas: quartum praedicamentum 179-83; ut album (Arist.) 117; respondet ad 'quale* 180; conceptus vel signum 180; est qualitas 61; an sit quantitas ? 151; quatuor species 181; suscipit contraria (magis et minus) 182; non est nomen aequiv. 722s. — conceptus in anima estne q. ? 42. — conversio per oppositas q. 339s. — et substantia: solae sunt genera sec. Arist. 666. — in Eucharistia 135. — nominum 13. — spirituahs 61. Qualiter: adv. interrog. 805. Quandahtas 190. Quando: septimum praedicamentum 188ss.; ut in tempore (Arist.) 115; adverbium temporis 89, 242; non inhaeret rei tempor. 188ss. Quandocumque 802ss. Quanta: sec. se vel sec. accid. 140, 142. Quantitas: secundum praedicamentum 132-39; per quod respondetur ad quaest. 'quantum* vel 'quot* cst in genere q. 145-49; sec. Arist. non est alia res a subst. et qualit. 20, 22, 30, 32s., 37, 61, 64s., 70s., 82, 126ss., 132, 518, 521, 699, 702$., 704, 706s., 788, 795, 808, 816; quomodo impediri potest propositio 'quantitas est substantia* ? 30, 32; est intentio animae 132, et terminus connot. 280 (Arist.), 707; est acridens,

INDEX M : DOCTRINA quia contingenter praedicatur 64s., 82, 94; est res habens partem distantem a parte 137, 691; dicitur aequalis vel inaeq. 151, 153; nihil est ei contrarium 149s., 153; non suscipit magis ct minus 150s., 153; non praedicatur in quid 691s. — abstracta cst in generc quant. 20. — continua ct discreta 138, 140 (Arist.), 142-44, 146, 148. — ct rclatio, sunt in gcnerc strictc 667. — opinio modernorum de q. 139-45. — pcdalis 596. — potcst csse substantia quando subs. non erit quantitas 817. — proprietates q. 149-53; sec. opinionem modern. 152s. Quantum: omne pcr illud est q. cui inest (Arist.) 140, 142; connotat partcm distarc a partc (Arist.) 141; est divisibile (Arist.) 148; quaelibet pars eius est quanta 280; an tantum q. sit in loco ? 300. — et quantitas: sunt synonyma (op.) 20, 224; in sacramento Altaris 805s., 817. Quantumcumque, quotc.: distrib. quantitatis 802s. Quantus: an quaestio demonstrabilis ? 548s. Qui: propos. cum 'qui' 288s.; inter duos terminos 356; relativum 784s. Quia: coniungit propos. causales 242, 350; nota respondendi 544. — et amphibolia 769. — quaestio et dcmonstr. 'quia cst' 508s., 532ss., 573ss.; sicut habemus q. est, sic et quid est (Arist.) 551. Cf. Demonstratio. Quicumque dicit te esse animal (soph.) 767. Quid est: quomodo tcrminatur quaestio ? 583s.; quomodo respondetur ad quaestionem per q. e. ? 804s. Quid rei et quid nominis 171. Cf. Definitio. Quidditas: quid est egredi a q. ? (Linc.) 517. Quidlibet: includit distribuibilc 32; q. cst vcl non est 510, 528. Quidquid: respondet substantiae 802. — vivit, scmper est (soph.) 368, 786. Quilibet: respondet substantiae 802. — qualelibet currit 269. Quinque sunt duo et tria 790. 'Quo est* creatura, est Dcus 555. Quod: est, ct quo est, in creat. diflerunt 555. — ct amphibol. 767. — potest unum ferre etc. (soph.) 790.

R a r u m ct densum dicuntur dc codem 180. Rasorium Ockham: frustra fit per plura 43; pluralitas non est ponenda 185.

879

R a t i o : dicitur intcntio animae (Arist.) 46; id cst consideratio 603s., vel definitio 654. Rationale: est diffcrentia hominis 542, 659, 760; significat hominem 95; importat partem hominis 199, 556; significat in obliquo animam intell. 652; mcdium concludendi negativam 75, 77; contingenter pracd. de hominc 694. — animal mortalc: non cst dcfinitio 563. Realiter: est dcterminatio 56, 805. — idem, est simpliciter idem 604. Rectum et obliquum 36s., 829. Cf. Praedicari. Reductio in modos primac figurae 393ss., Cf. Syllogismus. Reduplicatio 290-94, 497-500, 603s., 819. Cf Propositio. R e g u l a fidei: Scriptura sacra et determinatio Eoclesiae 380. Regulae: consequentiarum etc., pp. 587-746 passim; vide tabulam capitulorum Partis III—3; regulae dc suppositionibus, convcrsionibus, syllogismis etc. quaerantur in capitulis quae de his cx professo agunt. Sufficiat hic indicare initia quarumdam regularum extra Partem II1-3. — a causali ad alteram partem (ct ad copul.) 351; a copulativa ad utramque partem 348; a determinabili cum dct. ad pcr se 56; a superiori ad inf. negative 445; a superiori distributo ad inf. (non semper) 308, 446, 828; a temporali ad alteram partem 353; a termino stante detcrminate (vcl confuse tantum) 828. — ab altera partc disiunctivac 350; ab exclusiva ad universalcm 345s.; ab indcfinita (seu partic.) ad exclusivam 304; ab individuo ad speciem 74; ab inferiori ad supcrius 24, 255, 292, 304, 315, 549s.; ab universali ad singularc 308; ab univ. ad exclusivam 796; ab uno convcrtibilium ad reliquum 314. — dc contingenti infert dc possibili 479; dc necessario infert dc incsse 476. — ex particularibus nihil sequitur ? 397. — falsae: si antecedens est impossibile, etiam consequens 332; si pracmissae sunt possibiles, contingentes, imposs., scitae, etiam conclusio 419, 427, 434, 436s.; ab inferiori ad superius cum 'inapit* 315; quod scquitur ad singulare seq. ad partic. 426. — infallibilis: quod scquitur ad consequens, seq. ad antecedens 434, 479, 486. — omncs sunt sciendae ad vitandam fall. consequentis 830s. — oppositum conscquentis non stat cum antec., igitur 338, 394, 408. — quod sequitur ad antecedens consequentis 426s.; quod negatur necessario particulariter 450.

880

INDICES

— si antecedens est necessarium (verum, possibile), efiam consequens 327s., 331, 342; si consequens est falsum, etiam antecedens 342; si praemissae sunt necessariae, etiam concl. 412s., 415, 417; si praemissae sunt verae (cognoscibiles, etc.), etiam conclusio 436s.; si praemissae sunt possibiles et compossibiles 419, 474, 492; si una praemissa est necessaria et alia possibilis 474; si universalis negativa est necessaria 445; si unum convertibilium est necess. (possib. etc.), ctiam reliquum 327, 33ls., 334, 342. Relatio (ad aliquid): tertium praedicamcntum 153-79; non habet defin. quid rei 689s. ; est res extra sec. theologos 155; Ockham non negat relationem esse extra animam 103; est solum nomen (mentale, vocale, scriptum) sec. Arist.

— absolutae et relativae 99s. — et esse: idem significant 554. — non causata: cst Dcus 185. — permanens, et ultimum instans 711. — una, quac cst plures: Deus 391s., 605s., 616. Respondens et opponens 248, 732, 734, 749, 839-44. R e x sedet (depositio) 742. Ridens: est accidens homini 79, 650. R i d e r e : solum res singularis potest 203; contingenter praedicatur 694. Risibile: quod potest ridere 593; in definitione eius ponitur'homo* 674; est passio vel proprium hominis 79, 582, 590, 760s.; est differentia honiinis large 75; an homo sit 'primo' r. ? 198, 202, 204; pracd. de homine, nullo h. cxsistente 593.

155s., 171; non est distincta a substantia sec. Arist. 127, 159-62; est accidens (praedicabile) 82 (Ans.), 163, 169; advenit rei ipsa re non mutata 94s. (Ans.), 158 (Arist.); estne distincta res ab absolutis ? 21, 154, 159-62, 166, 177ss., 706s.; duplex radix opinionis quae ponit r. rem abs. 170s.; multa falsa dicuntur dc r. 168s.; estne substantia ? 22; quac sunt in genere r. sec. Arist. ? 171-75; suscipit magis et minus 163, 165; inest ei contrarictas 163; supponit pro veris rebus 629. — ad rem vel ad signa 784. — Dei ad creat. (creatio): an vcra res ? 179, 215, 223. — 'fundamentum' relationis: est vox non-philosophica 177s. — matcriae ad formam 169s. — personalis et simplex 289, 784. Relativa: dicuntur tam res quam nomina 103; an sola nomina ? 37, 158, 279s., 442; perempta se perimunt 176s.; mutuo se definiunt 690; licet ea fingere (Arist.) 157; casu differunt (Arist.) 157; dicuntur ad convertentiam 157, 175s., 179; sunt simul natura 163, 165, 176, 179, 596; qui scit unum, ctiam reliquum (Arist.) 172; an suscipiant magis et minus ? 175, 179. — aequiparantiae et disquip. 176. — et connotativa 705s. — in grammatica: ante latae rei record. (Prisc.) 233; et suppositio 233-38. — secundum dici et esse 172s. — similium et dissim. nominum 176. — substantiae et accidentis 233-36. Cf Nomina. R e s : sunt substantia vel accidens 108; omnis r. est vel non est 189; quaedam sunt signa, quaedam non 40s.; res extra non praedicantur 66, sed

Risus: signum laetitiae 49; motus labiorum 582. R o m a : subiectum Romae, praed. in Anglia 53; quando Sortes est R o m a e etc. 743. Sacramentum Altaris: et quantitas 135, 137$.; corpus Christi ibi non est circumscriptive 782. Cf. Christus. Sancti: concedunt 'homo incipit esse Filius Dei* 315, vel 'factus est* 317; negant 'Deus non gcncrat Deum' 256; dicunt Dcum esse ipsum esse 555; tropice vel improprie loquebantur 776-81. Sanitas et voluptas 725. Sanus: ambulans post cenam 580. Sapiens: non mentitur (Arist.) 3; innititur rationi naturali 360; estne malum quod non vult ? 604; solus Deus est infallib. s. 614. Sapientia: estne attributum Dei ? 198, 760s.; Dcus est s. (Aug.) 778. Scholastici 35. Scibilc etc.: modi propos. 485. Sciens: est ens actu 108; qui habet scientiam creatam 459. Scientia: collectio habituum ordinatorum 537, 540; estne unus habitus ? 537 (Arist.); proprie dicta 93s., 513; dupliciter accipitur 537; tot sunt subiecta quot conclusiones 93. — et scibile: non convertuntur 179. — et virtus: sunt habitus 656. — practica ct speculativa: dependent a logica 543; practica de Deo melior quam specul. 670. — propter quid et quia 536-48. Cf Demonstratio. — subalternans et subaltcrnata 539-42. Scire: evidens comprehensio veritatis 506, 532ss.; tribus modis dicitur 505s. Scit saeculum (soph.) 783. Scita: quatuor sunt genera eorum 544-48.

significantur 195; cssent infinitae res si relatio esset alia res a substantia 158.

Scitum etc.: modus propos. 463-68; an idem ac quaeribile ? 548s.

INDEX M :

Scriptores veteres metaphorice loquebantur 758. Scriptura: est signum secundarium 41; improprie dicitur passio 105; s. et vox 8. Scriptura sacra 751, 759; rcgula fidci 374, 380; multi tropi sunt in ea 776. Se, suus etc., et suppositio 234s. Secundum quid 831. Secundum quod 294s. Sensibilc: est diffcrentia hominis 542; s., insensibile: simt aequivoca 724. Scnsus: apprehendit sensibile 552s., non rem communem 203; et cognitio intuitiva 550, et sensitiva coloris 574s. Sensus compos. et divis. distinguendi sunt 273, 288, 327ss., 333ss., 339-43, 355, 415-19, 464s.; multum diffenmt 411-14; si subiectum est pronomen, convertuntur 422. Cf. Propositio. Sensus in quo sermones fiunt et quem faciunt 264. Separabilia et separari 780s. Sermo: de virtute (vi, proprietate) sermonis vel vocis 28, 32, 59, 69, 76, 121, 201ss., 209s., 218-22, 227, 234, 237, 245, 248, 250, 255s., 264s., 274, 279, 284, 287, 312, 315ss., 353, 432, 465, 601, 603, 620, 651, 677, 681, 683, 706, 754, 778s., 783, 829, 839, et alibi saepe; multae propos. in philos. et theol. sunt simpliciter falsac de v. s. 264, 291ss. Sermocinalis scientia (logica) 3. Serra 534, 569. Si: coniungit condic. et hypoth. 242, 347, 355; et amphib. 769. Si est (quaestio) 550s. Siccum: per se calefacit 369. Sidus cacleste: canis 755. Signa: duplex acceptio 8s.; naturalia vel ad placitum 38-41, 44; rerum (conceptus, voces scripta) vel signorum 43, 83, 100. — distincta, significatum unum 786. — distributiva substantiae et accid. 258s., 269, 802ss. — particularia 213, 255, 257. — sumpta 61. — universalia (omnis etc.) 212s., 226ss., 244, 258-67, 593, 645. Cf Syncategoremata. Significare: multipliciter accipitur 95s., 215s.; idem ac connotare, importare, dare intelligere 16s.; solis signis competit 224; conceptus natualiter significat 7; competit actui intelligendi 43. — affirmative, negative 16, 101 (Ans.), 106, 148 ; primario, secundario 35-38, 756; in recto vel in obliquo 35-38, 102, 106; construendo vel destr. (Ans.) 286; hoc aliquid vel quale quid 124; communiter 674; an pars signif. totum ? 732; tam veram quam falsum 733.

OGCHAM, SUMMA LOGICAB

DOCTRINA

881

Significata: tcrminorum praesupponenda 33, 505; primaria ct secundaria 35-38, 756s.; dictionum, largissime 792ss. Significatio propositionum 11-14; et suppositio personalis 193ss., 208s.; mutare a veritate ad falsit. 732s.; finita et recta 798s. Significative sumi 10, 61; et denotari significare 218s. Cf Suppositio. Simile: quid est ? 700; praedicatur de quali 690, 700s.; an sit dissimile ? 292; estne album ? 706s. — et dissimile: sec. qualitatem dicuntur 97, 182. Similitudo: est albedo 704, 706s. — dictionum, et fallaciae 792. Simplices fcciliter decipiuntur 782, 793. Simplicia: non sunt proprie definibilia 76, 684; dicimtur respective 615s.; sunt incorruptibilia 567. Simpliciter: terminus sine addito 831. Singillatim supponere 235. Singulare: idem ac suppositum vel individuum 66s.; unum et non plura 47; estne primo unum ? 204; nihil aliud est a parte rei nisi s. 204; non convertitur cum definitione 91; ponitur pro plurali 759. — et universale 47ss.; cognitio unius s. potest ducere in cogn. univ. 523. Sit verum: species oblig. 743s. Situm esse: ut sedet (Arist.) 115. Sol 49, 73, 158, 519, 807. Soloecismus 792. Solus: vel idem ac solitarius vel syncat. 296ss. Sonus: cstne primum obiectum auditus ? 201, 203s.; non habet contrarium 663. Sophismata quaedam (initia): Aethiops est albus sec. dentes 846; alterum istorum est verum 737; ante omne instans futurum 830; audio Graecos vicisse 764, 768, 770; caeleste sidus est canis 847; Coriscus musicus 109, veniens 344, 369, 404, 820, alter a se 814s.; equitare hominem sine equo 845; haec statua est homo 845; homo est species 845; in omni instanti futuro 830; inter omne instans futurum 828; iste canis cst tuus 845s.; iste dicit hoc, falsum est hoc 848; nullus iustus debet pendere 845; nullus prudens vult ditare 846; omnem hominem videns est asinus 829; omni forma potest materia privari 829; omni quantitate potest fieri maior 828; omni parte continui 828; omnis canis currit 844; omnis Sortes est animal 848; omnis substantia est subiecta acridenti 845; possibile est praedestinatum damnari 842s.; post omnem diem 828; propositio vera, si necessaria 845; quadraginta virorum centum 789; quicumque

56

882

INDICES

dicit te csse animal 767; quicumque vcndit oleum 845; quidquid est alterum istorum 845; quidquid hcri emisti 845; quidquid vivit semper est 368, 786, 845; quinque sunt duo et tria 790; quod quis scit nunc didicit 789; scit saeculum 783; sec. omne signum potest continuum dividi 829; Sortes ab omni homine differt 800; Sortes dicit falsum 744ss.; Sortes videt nonhominem 829; tu dubitas aliquam propositioncm 829; utrumque istorum potest esse verum 829. Cf Animal, Homo, Sortes. Sophismata tractantcs 620. Sophistae 242, 732, 744, 750. Sortes (in quibusdam exemplis): albedo est in S. 354; albus non distinguitur a S. 404; S. albus est prior Platone 607s.; sustentetne naturam ? 26; S. bis fuit albus 215, 225; S. currit vel Plato 346; S. currit vel Deus est 349; S. currit et Plato disputat 347; S. currit dum Plato disputat 352; S. desinit esse albus 231ss.; S. diflert ab omni homine 230, 619; S. erit cras 711s.; S. est albus et est asinus 348; S. est albus et Plato niger 348; S. est albus sec. dentes 337; S. est ahus ab omni homine 230, 620; S. est alter a veniente 404; S. est animal albus 336; S. est bicubitalis 236, 808; S. est caecus 285s.; S. est dum est 353; S. est humanitas 28; S. est homo mortuus 832s.; S. est homo-asinus 844; S. est iste homo 257; S. est omne risibile 3 % ; S. est omnis homo 229; S. est relatio 155; S. et Plato an conveniant et differant ? 57ss.; S. et simile idem 816; S. et sorteitas idem significant 23s.; S. fit albus 316s.; S. fuit homo 214, 217; S. fuit albus 217; S. incipit esse albus 311, 313ss., vel grammaticus 231ss.; S. in quantum albus disgregat 295; S. in quantum habet lib. arb. peccat 295; S. est non idem omni homini 619s.; S. non est h g n u m non-album 626; S. non legit nisi sit magister 347; omnis homo praeter S. currit 230; quaehbet pars S. est alia a S. 299; S., quia est homo, est animal 350; S. sedet et non sedet 348; S., si est asinus, est rudibihs 347; S. est similis (filius) Platoni 838s.; S. vellct esse in luto 836; S. videtur a solo homine 304s. Cf. Sophismata. Species 69ss., 692; praedicatur de differentibus numcro 69 (Porph.), 692; cst intentio animae 70, 198, 660s., 663; signum individui 70; dividitur in individua 97; convertitur cum definitione 91; est totum respectu indiv. 99; est univoca 662; non est nobilior singulari 201; componitur ex genere et differentia 776; large accipitur pro per se superiori 655; nulla est per se sub diversis praedicamentis 658; ali-

quando accipitur pro voce 662; non est necessario ad aliquid 653s.; nomcn unius s. ponitur pro nomine alterius 758. — connotativa et relativa 630, 691s. — et genus 63s., 71-74; s. significat pauciora quam g. 70; praedicaturne s. de genere ? 71 s., 320 (Arist., Porph.); estne s. magis substantia quam g. ? 121 (Arist.); an s. sit genus ? 202, 607; de quo praedicatur s., etiam g. 654; s. potest esse sine g. 660s., 676; si s. est ad ahquid, etiam g. 667. — idem specie 697. — in consequentiis 653-71. — optima 670. — regulac de s. 691s. — simplicium: non habct differentiam esscnt. 76. — specialissima 62ss., 70s., 523, 628s.; et subalterna 70s. C/. Genus. Spiratio activa: ct fihatio 254; et paternitas 821. Spiritus uniuntur corporibus 169s. Spiritus Sanctus 739ss., 807. Cf. Deus, Fihus, Pater. Stare et sedere: sunt positiones 192. Stare (terminum) pro diversis 752. Statua ex aere et figura 757, 776 (Arist.). — hominis, dicitur h. 756. Status viae (pro s. isto): quid possumus probare de Deo ? 579; difficile est probare in homine esse plures formas 561; nescimus utrum syllog. topicus sit topicus 360. Struthio: credo quod sit 550. Studiosus: accipitur pro virtuoso 18; amator sapientiae 593; discutiant studiosi 487. Sub ratione: idem ac 'in quantum* 295. Subici: sumitur pro participare 95. Subidbile: est nomen secundae impos. 762. Subiectum: quod praecedit copulam 92; est terminus 92s.; subicitur accidentibus (Dam.) 92; ad exsistentiam vel ad praed. (Dam.) 92, 121; eo corrupto corr. accidens 133; praecognoscendum est quid significat 508s. — compositum cum f qui est* vel 'quid est' 383. — constantia subiecti 627. — et passio: s. potest esse sine p. 105, 676s.; et demonstratio 507, 525ss. — et praedicatum: sunt termini 517; s. definit p. 515s., 518; supponunt pro eodem 260; quid est subiectum participare praedicatum ? 662. — et suppositio 193s., 216. — primum 519s., 623. — quale nos habemus 562. — reale et propositionis 121. — R o m a e , praedicatum in Anglia 53. — scientiarum 93; cstne materia scientiarum ? 757. Subsistere per se et sustentari 25s.

INDEX m : DOCTRINA Substantia: est primum praedicamentum 118, 232; genus generalissimum 71, 118; non est in subiecto 123, 515; sola materia, forma ct compositum sunt in gcnere s. 56s.p 133, vel abstracta 555; est nomen aequivocum 221; estne qualitas ? 61; dividitur in accidentia (Dam.) 97s.; praedicatur de substantia 775; suscipit contraria 126 (Arist.), 131s., 614, sed non magis et minus 125s. — albedinis 118. — cst quanta et quantitas sec. Arist. 22, 30, 94, 148, 151, 630, 653, 699, 788, sed contingenter 80, 816. — et qualitas: solae sunt genera sec. Arist. 154, 666, 689. — extra: nulla est universalis 49-57, 112; non significat sed significatur 120. — immaterialis abstracta 57. — intellectualis 201. — prima et secunda 118, 224; vocantur nomina ab Arist. 156; destructis primis s. nihil remanet (Arist.) 122; s. secundae dicuntur dc primis (Arist.) 122. Successiva et permancntia 310, 689. Summa Logicae: de omni modo arguendi generalem tradit notitiam 731. Superabundantia (dicta per s.) 698. Superficies: non est alia rcs a corpore sec. Arist. 133s., 136, 139, 300; est quanta 142. Superius et inferius: sec. praedicationem vel consequentiam 114, 256, 611, 665; s. estne de essentia i. ? 58; sunt disparata 62. Supponerc: competit actui intelligendi 43; s. pro nullo ? 218; et significare 9, 95s. C/. Suppositio. Supposita per se, per accid. 63. Suppositio terminorum: ex professo pp. 193-238; videantur tituli cap. 63-77 Partis I. Extra haec capitula: 9, 16ss., 28, 30, 43, 61s., 83, 89, 95s., 104ss., 112, 150, 248, 255, 269ss., 285, 289, 303ss., 308, 313ss., 320, 322, 367s., 384, 400, 402, 408ss., 412, 456, 469, 489, 509, 590-95, 601, 606, 608s., 612, 617-20, 630, 636, 642, 649s., 654, 660s., 673-77, 680s., 683, 696s., 703, 716, 732s., 745s., 752, 759-63, 799, 800, 828s., et alibi saepc, per tangentcm. — ct appellatio 193, 473. Suppositum: est res completa, una etc. 29: Sortes non est s. sustentans nat. hum. 25s.; et singularc et individuum 66s. — et natura assumpta a Verbo 277s., 422, 481, 592, 716, 788. Cf. Deus, Verbum. Susripere: dupliritcr acripitur 128s. — contraria 186. — magis ct minus 150s., 153, 163, 165, 175, 179, 182, 671, 699s.

883

Sustentari ab alio 25s. Sutor bonus (soph.) 789, 833s. Syllogismus: videantur tituli capitulorum Partis III—1 (pp. 359-502). Syllog. tcnet in omnibus terminis 263; s. perfectus de virtute sermonis, potest esse sophisticus sec. intellectum alicuius 248, 265; in primo modo primac fig. non cst iallacia accid. 337; maior in prima fig. potcst esse singularis 384, 405; termini possunt essc substantiales vel accid. 376, 390ss., 399; in duobus casibus sccunda fig. concludit cx omnibus affirmativis 387ss., 396s.; quidam s. tenent gratia matcriae vcl tcrminorum 397p 602, 637. — dcmonstrativus 505-84; idcm s. uni cst demonstratio, alteri non 533, 536. — cxpositorius 335ss., 343s., 396, 403ss., 426, 439, 451, 456, 461, 472, 634; non tcnet in divinis 337s., 370s., 403s. — memoriter rctinendum quomodo fiat s. ex propos. modalibus 474. — sophisticus (fallaciae) 749-849; s. sophis. non cst s. 602, 833. C/ Fallaciac. Syncategoremata: non sunt stricte termini pcr se significativi 9s., 15s., 43, 259, 798; non sunt in praedicamento 117; suntne nomina primae impos. ? 40; non supponunt pcrsonaliter 208; addita in consequente 314; in syllog. uniformiter ponenda 381; sunt aequivoca 753; quidam formant ab cis abstracta 771s.; totus 267ss.; praeter, nisi 307-10. Cf Nomina, Termini. — aequivalenter inclusa impediunt quasdam praedicationes 24, 27, 29-34, 131, 137, 142, 284, 375s., 391, 432, 606, 613, 823. Synecdoche 237, 759. Synonyma: unus conceptus respondct eis 11; ornant scrmonem 11, 19s.; s. de synonymis: propos. per se 141; sec. Arist. 222ss. C/ N o mina, Tennini. Syrupus sanavit (experientia) 524. Talis, tantus, tot: relativa accidentis 233, 236. Tantum: facit propos. cxclusivam 296s.; potcst profcrri continuc et disc. 306. — in sophismatibus: t. alterum istorum est 302; t. animal est homo 215, 225s., 228, 232, 297, 375; t. homo est: risibilis 400, asinus 588, Sortes 766; t. ignis calefarit 300; t. omnis homo currit 299; t. substantia non cst acridens 304; t. quatuor homines sunt hic intus 301; t. unum est 301s., 790. Tcmporale: non est tale pcr aliquid inhaercns 190. Tcmpus: non cst res distincta a rc temporali 132, 139, vcl a motu (op.) 146s.; cst in generc quantit. 146; non est strictc 'quantum' 148s.;

884

INDICES

large sumitur pro aeternitate 354; sumitur pro effectu temporis 758, vel verbum unius t. pro verbo alterius 759. — verborum 13s. Termini (conceptus, intentiones, passiones, voces): passim, praesertim in Parte I (pp. 7-238). Definitio, divisio ctc. 7-47; in logica usitati 84-111; t. est ad quem resolvitur propos. (Arist.) 7; conceptus naturaliter, t. prolatus vel scriptus ad placitum significat 7-14, 38s.; t. est subiectum vel praed. propositionis 9; sunt entia rationis 113; soli t. distinguuntur ratione 786; significatio terminorum praesupponenda est 33, 508s., et cognoscenda ad vitandam fall. fig. dict. 817; omnes ingredi possunt demonstrationem 507; resolvendi sunt in definitionem quid nominis 34. — accidentales et subst. 376, 390ss., 399. — aequivoci, et suppos. 197. — affirmativi vel negativi 283-86, 812s. — a partc praedicati et a p. subiecti 473. — categorematici et syncat. 15s. Cf. Syncategoremata. — communes et proprii 67, 632-37, 813; c o m m u niores dicimtur priores 529. — complexi et incomplexi 199. — consequentiae tenentes gratia terminonim 826. — connotativi 279-83, 286. — discreti 396. — ficti 286. — importantes tinam rem quae est plures 391s. — infiniti 283, 319. — in syllogismo: medius t. non intrat conclusionem 825; obliqui 385ss., 395s.; instantia in terminis 408, 430, 439, 468; conclusio patet per terminos 487, 489»., 493, 495 etc. Cf S y l logismus. — mentales, et suppos. 197. — non sunt colorati 63. — officiales (syncat.) 15. — ordinati sec. inferius et sup. 387, 397, 445, 450. — positivi 613. — privativi 285s. — relativi (dicuntur, non sunt) 165, 280, 283. Cf. Nomina. — suppositio terminorum 193-238; t. supponunt solum pro quibus verificantur 214, 217, 261; idem t. in eadem propos. potest habere triplicem suppos. 248; t. aequivoci et mentales 197; t. aut stant aut denotantur stare pro diversis 752; t. semper possunt stare pro primariis significatis 757. Cf. Suppositio. Ternarius: numerus impar etc. 564s., 688. Theologi: de homine et humanitate 25-29; de supposito 66; de quantitate 136s.; de rrlatione

154s.; de concretis et abstractis 224; quomodo possunt impedire quosdam processus ? 467; quidam negant syllog. expos. 336; ponunt unam rem esse plures 370s.; multis tropis utuntur 776-81. Theologia: vcritas theologica 73; rationes theologicae 134; de relatione 161; de potentia Dei 185; de 'quando* 189; exempla theologica 6, 204; contrarietas opinionum in t. venit ex ignorantia logicae 570; logica servit theologiae 679. Timere: est passivum (Ans.) 103. Totalitas Sortis 172. Totum 74, 97-99, 596s., 599, 602, 676. Totus: includit suum distribuibile 32s.; categ. vel syncat. 267s.; pro partibus integr. 267ss.; totus Deus vel t. Sortes 268; an maneat divisis partibus ? 178. Tragelaphus 286. Transcendens: praedicatio in quid 106. Translatio: Graeci serm. in Lat. 4s. — nominum et dictionum 662s., 756-59. Transpositio propos. (reductio per tr.) 363. Tria et duo 355. Triangulus: figura, habens tres etc. 526, 530, 532, 548s., 552, 573, 676, 682, 687. Tricubitum 803. Trinitas: una essentia etc. 778s. Cf. Deus. Triplum: nihil ei contrariatur 179. Tropi grammaticalcs: allegoria etc. 776. Truffaticum dictum 85. T u es asinus: propos. vera si necess. 336. Tullius musicus 813. Tunica et vestis 696. Tuus pater non est tuus 603, 824s. Tyrus 116. U b i : ut in loco (Arist.) 115; octavum praed. 191. — adverb. loci interrog. 89. Ubicumque 802, 804. Ubitas 191. U l t i m u m instans rei perm. 324s., 711 (Arist.), 830. Unitas: nihil addit rei 138; indivisibilis (Arist.) 140, 144. — minor unitate numerali 110. Universale: quinque praedicabilia 47-84; ut homo vel equus (Avic.) 31; tripliciter dicitur (Avic.) 53; significat plura 48, 96 (Dam.); est genus ad alia universalia 65s., 83s.; una forma relata ad multit. (Avic.) 48s.; non est substantia neque pars subst. 50$., 52 (Averr.), 118, sed declarat substantias (Averr.) 52, 59; non est res extra 50-54, 83; signum naturale vel voluntarium 49, 53, 77; intentio animar (an eadem cum actu

INDEX M : DOCTRINA intelligendi T) 53, 59, 77; estne qualitas mcntii (singulare et unum numero) ? 48s., 60s. 112; quomodo assignatur u. ? 519; cognosci potest per unum singulare 523s.; est nomen secundae impos. 762. — iuxta Scotum 54-57. — sufficientia quinque univ. 62-65, 675. C f . Conceptus, Termini. Univoca: quorum nomen commune etc. (Arist.) 46; large, stricte 46s.; voces uni conceptui subord. 46; significant multa 123, ut 'homo' omnes homines 60, vel ens (conceptus entis) omnia entia 106s.; errant qui omnia vocabula univoce acripunt 237; in univocis potest esse aequivocatio 752. U n u m : est nomen connot. 38; sub quo plura 98; cst passio entis 106, 109ss., 760s.; significat positive vel negative 109, 812; est accidens vel proprium 65; diritur sec. se vel sec. accidens 109 (Arist.); non est difFerentia entis 694. — numero 109s. (Arist.), 253, 698. — realiter 106, 110. — specic (Arist.) 109s.; diritur de individuis 253. Urina: diritur sana 757. Usus loquentium (voluntas utentium) 208, 225ss., 237, 260, 506, 515, 757, 768, 771, 773, 783, 825. U t : sumitur pro 'in quantum' 294s. — oportet proferre 4ut* (Arist.) 819s. Uterque-neuter 259, 266s., 281. — uterquc istorum currit: propos. univ. 245s. Utrumquc istorum est verum (soph.) 278s. Vacuum 88, 286, 568, 682, 690. Vadcns et exsistens 209. Vel (coni. disiunct.) 241, 349, 355, 768. Veniens (cognoscitur, est alter etc.) 344, 369, 374, 391, 404, 420. Verba (grammat.): non sunt stricte termini 9s.; habent accidentia grammat. 13; definiri possunt 89; non possunt esse extrema propos. 208; aequivalent participio cum 'cst' 11. — activa et passiva (relativa) et praedicamenta 174, 184, 187s. — deponentia 13. — infinitivi modi (nomina) 771. — mcntalia: nullius linguae (Aug.) 7. — non sunt ad litteram sumenda 264. — unius temporis, ponitur loco alterius t. 759. Cf Nomina, Termini, Voces. Verbum Dei (secunda persona Trinit.) et natura assumpta etc. 27, 178, 251, 278, 429, 431s., 447, 457, 607, 611, 616, 788. Verccundia et timor 669.

885

Veritas: in eo quod res est vel non est etc. (Arist.) 129; est propositio vera 131; quae propos. est primo vera ? 519ss.; propos. est vera si subiectum et praed. supponunt pro eodem 249-54; v. propositionis potestnc causari a Deo ? 130s., 809; opiniones Arist. non sempcr sunt verae 516. — et falsitas: non inhaerent propositionibus 130; sunt nomina connotativa 131; possunt amitti ab opinione 661. Verum: est nomen connot. 38; aequivoce accipitur ab Ockham 754; modus propositionis 243, 439, 464, 468, 471; quae propos. est primo vera ? 486, vel per se ? 515-19; a n v . d e necessitate sit v. ? 274, 276; v. potest esse (erit) impossibile 217, 332, 789; v. esse falsum est impossibile 462; v. et falsa potest esse eadem oratio s u o cessivc 129; v. contingens potest csse falsum 421; ex v. non sequitur falsum 727; omne v. si est necessarium etc. 769; aliquod v. est utrumque istorum 845. — qui est prope viderc v. ? (Arist.) 803. — sit verum: species oblig. 743s. Viator: potest esse damnatus 331. Videre: est aequivocum 724. Videri: non est pati 793. Virgo beata: est salvanda 710. Virtus et vitium 179, 624, 663. Virtus (vis, proprietas) sermonis, v. Sermo. Visibile et potentia visiva 550. Visio (notitia visiva): est principium expericntiae 551. Visum a remotis 558s. Visus et caecitas: quomodo significant ? 101; iste privatur visu (suppos.) 215, 221. Vita: cstne contraria corruptioni ? 841. Vocabula: eorum significata sunt praesupponenda 505, 535; sriuntur per definitionem quid nominis 530, 556, et pcr doctrinam 570; multa improprie acripiuntur 758. — in logica usitata 81-111. Vocalis difficultas 413, 432. Vocatio: sumitur pro suppositione 752. Volitio libere elicitur 782. Voluntas: an intelligat ? 31; est intellectus 823; scitur esse substantia 472. V o x : est signum subordinatum conceptui (Boeth.) 7s.; nota passionis (Arist.) 8, 41; an naturaliter significet ? 9; prolata vel scripta 8, 196s.; est nomen, verbum vel participium 11; est nomen primae impos. 39; omnes voces sunt sub decem praedicamentis (Dam.) 116, 120; est accidens praedicabilc 81; potest dici universale 49; i m proprie dicitur passio 105; praedicatur de voce pro re 68, 200, 205; aliqua est multarum sub-

886

INDICES

stantianim 60; eadem v. potest de quolibet praedicari 107; v. significat omnem vocem 732; eadem v. supponit pro diversis 760; voces sub diversis accentibus pronuntiantur 790; v. aliquando genus vcl species vocatur 662s.; voces sunt ad placitum 41, 432, 558, 680, et alibi saepe. — aequivoca et univoca 46; sola vox est aequivoca

44, 722; v. aequivoca diversis conceptibus subordinatur 44, et dividitur in significata 97. — alba 722s., 726. — communis: est singularis 48. — ut significatum 195; quando cadit vox a significato ? 95. Vulnera circularia (Arist.) 541.

INDEX

GENERALIS

INTRODUCTIO

1. De codicibus manuscriptis atque de editionibus Summae Logicae 2. De authenticitate Summae Logicae eiusque partium . . 3. De fontibus Summae Logicae 4. De tempore et loco compositionis Summae Logicae . 5. De Logica reali contra Ockham Richardo de Campsall adscripta 6. De Tractatu minori et de Elementario Logicae . . . 7. De ratione editionis et de codicibus collatis . . . .

7* 36* 44* 47* 56* 62* 67*

T A B U L A CAPITULORUM SUMMAE LOGICAE

PARS I : D E TERMINIS

Prologus Fratris et Magistri Adam de Anglia Epistola Prooemialis Guillelmi de Ockham 1. De definitione termini et eius divisione in generali . . 2. De divisione termini, et quod diversimode potest accipi hoc nomen 'terminus' in speciali 3. De divisione termini incomplexi 4. De divisione terminorum in terminos categorematicos et syncategorematicos, quae est communis tam terminis mentalibus quam vocalibus 5. De divisione nominis per concretum et abstractum . . 6. Quod nomen concretum et abstractum aliquando idem significant

3 5 7 9 11

15 16 19

888

INDICES

7. Inquirit per rationem utrum huiusmodi nomina concreta et abstracta 'homo' et 'humanitas', 'animaT et 'animalitas' et huiusmodi sint nomina synonyma 8. De nominibus abstractis quae aequivalenter aliqua syncategoremata vel aliquas determinationes adverbiales coincludunt 9. De nominibus concretis et abstractis quorum abstracta non supponunt nisi pro multis simul sumptis et concreta pro uno solo verificari possunt 10. De divisione nominum in mere absoluta et connotativa . 11. De divisione nominum significantium ad placitum, puta in nomina primae impositionis et in nomina secundae impositionis 12. Quid est intentio prima et quid secunda et quomodo distinguuntur ab invicem 13. De divisione nominum et terminorum in aequivoca, univoca et denominativa, et quid est aequivocum et quot modis dicitur 14. De hoc communi 'universale' et de 'singulari', opposito sibi 15. Quod universale non sit aliqua res extra animam . . . 16. De opinione circa esse universalis: quomodo habet esse extra animam ? Contra Scotum 17. De solutione dubiorum quae moveri possunt contra praedicta 18. De quinque universalibus et eorum sufficientia . . . . 19. De individuo quod continetur sub quolibet universali . 20. De genere: quid est genus ? . . . 21. De specie 22. De comparatione generis et speciei ad invicem . . . 23. De differentia 24. De proprio 25. De accidente 26. De definitione: quot modis dicitur definitio ? . . . . 27. De hoc nomine 'descriptio' 28. De descriptiva definitione 29. De istis terminis < definitum , et 'descriptum' . . . 30. De isto termino 'subiectum'

23

29

34 35

38 41

44 47 50 54 57 62 65 67 69 71 74 78 81 84 89 90 9 1 92

INDHX GENERALIS

31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48.

49. 50. 51. 52. 53. 54.

55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63.

De isto termino 'praedicatum' Quomodo praedicatum dicitur inesse subiecto ? . . . De isto termino 'significare' De isto termino
889

93 94 95 97 98 99 104 106 109 111 114 118 122 132 139 145 149

152 153 159 162 171 175

177 179 182 183 187 188 191 191 192 193

INDICES

890

64. De divisione suppositionis 65. Quando terminus in propositione habere potest suppositionem personalem, simplicem vel materialem . . . . 66. De obiectionibus quae fieri possunt contra praedicta . . 67. De suppositione materiali in speciali 68. De suppositione simplici 69. De suppositione personali 70. De divisionibus suppositionis personalis 71. Ad videndum quando terminus communis habet unam suppositionem et quando aliam 72. De dubiis quae moveri possunt contra praedicta . . . 73. De suppositione confusa tantum et de regulis eius . . . 74. De suppositione confusa et distributiva et de regulis eius . 75. Qualiter supponit praedicatum in propositionibus de 'incipit' et 'desinit' 76. De suppositione terminorum relativorum, accipiendo relativum sicut accipit grammaticus et non sicut logicus . 77. De suppositione impropria

PARS I I : D E

195 197 199 205 207 208 209 212 214 226 228 231 233 236

PROPOSITIONIBUS

1. De divisione propositionum in generali 2. Quid requiritur ad veritatem propositionis quae est singularis et de inesse 3. Quid requiritur ad veritatem propositionis indefmitae et particularis 4. De propositionibus universalibus 5. De propositionibus universalibus in quibus signum distribuit pro duobus tantum 6. De propositionibus universalibus in quibus signum distribuit pro partibus integralibus, cuiusmodi est hoc signum 'totus' ' 7. De propositionibus de praeterito et de futuro . . . . 8. Ad cognoscendum quando propositio cuius alterum extremum est terminus obliquus fuerit vera vel falsa . . 9. Quid requiritur ad veritatem propositionum modalium . 10. De propositionibus modalibus sine dicto

241 249 255 258 266

267 269 272 273 276

INDHX GENERALIS

11. De propositionibus aequivalentibus hypotheticis quae secundum vocem sunt categoricae 12. De propositionibus in quibus ponuntur termini negativi, privativi et infuiiti 13. De propositionibus affirmativis in quibus ponuntur termini privativi qui non sunt aequivalentes infinitis . . . 14. De propositionibus in quibus ponuntur figmenta quibus nihil correspondet ex parte rei: quomodo debent exponi ? 15. De propositionibus categoricis in quibus ponitur hoc pronomen 'qui' 16. De propositionibus reduplicativis in quibus ponitur haec dictio 'in quantum' 17. De propositionibus exclusivis . . . 18. De propositionibus exceptivis 19. De propsitionibus in quibus ponuntur haec verba 'incipit' et 'desinit' 20. De propositionibus in quibus ponitur hoc verbum Tit' et de earum aequivalentibus 21. De conversione propositionum de inesse et de praesenti . 22. De conversione propositionum de inesse, quae sunt de praeterito et futuro 23. De conversione propositionum quae non sunt mere categoricae, cuiusmodi sunt exclusivae, reduplicativae, exceptivae et huiusmodi 24. De conversione propositionum modalium. Et primo de conversione propositionum de necessario 25. De conversione propositionum de possibili . . . . 26. De conversione propositionum de impossibili . . . . 27. De conversione propositionum de contingenti . . . . 28. De conversione propositionum de contingenti per oppositas qualitates 29. De conversione propositionum modalium quae non ab omnibus conceduntur esse modales, cuiusmodi sunt 'omnem hominem currere est verum' et consimilia . . . 30. De propositionibus hypotheticis et proprietatibus earum . 31. De propositione condicionali et aequivalenti ei . . . . 32. De propositione copulativa et quid requiritur ad veritatem eius

891

279 283 285 286 288 289 296 307 310 316 318 321

325 327 330 332 334 339

341 345 347 347

892

INDICES

33. De propositione disiunctiva 34. De propositione causali 35. De propositione temporali et quid requiritur ad veritatem eius 36. De propositione hypothetica, quae potest vocari localis . 37. De propositionibus in quibus coniunctiones vel adverbia ponuntur inter duos terminos

349 350 352 353 355

PARS III—1: D E SYLLOGISMO SIMPLICITER

1. De divisionibus et definitionibus syllogismorum . . . 2. De quibusdam praeambulis quae praemittenda sunt antequam descendatur ad propositum 3. De syllogismis factis in prima figura 4. In quo probantur praedicta in praecedenti capitulo . . 5. Ad videndum quando syllogismus regulatur per dici de omni et de nullo et quando non 6. De sufficientia modorum primae figurae 7. Quomodo solvuntur multa argumenta quae videntur facere contra praedicta 8. Quod maior in prima figura possit convenienter esse singularis et sequetur eadem conclusio quae sequeretur si esset universalis 9. De syllogismo ex propositionibus de inesse sumptis in obliquo 10. De syllogismis faciendis in secunda figura ex propositionibus de recto 11. De reductione syllogismorum secundae figurae in quatuor modos primae figurae 12. De syllogismo ex obhquis in secunda figura 13. Quomodo aliquando ex omnibus affirmativis in secunda figura est bonum argumentum 14. De syllogismis factis in tertia figura et sufficientia modorum 15. De syllogismis ex obliquis in tertia figura 16. De syllogismis expositoriis in tertia figura 17. De syllogismis ex propositionibus de praeterito et de futuro in prima figura

359 361 363 365 377 381 383

384 385 387 393 395 396 397 401 403 406

INDHX GENERALIS

893

18. De syllogismis in secunda figura ex propositionibus de praeterito et de futuro 408 19. De syllogismis in tertia figura ex propositionibus de praeterito et de futuro 409 20. De uniformi generatione syllogismorum ex propositionibus de necessario in prima figura 411 21. De uniformi de necessario in secunda figura . . . . 415 22. De uniformi de necessario in tertia figura 417 23. De uniformi de possibili in prima figura 419 24. De uniformi ex propositionibus de possibili in secunda figura 423 25. De uniformi de possibili in tertia figura 425 26. De uniformi ex propositionibus de contingenti non-necessario in prima figura . 427 27. De uniformi de contingenti in secunda figura . . . 430 28. De uniformi ex propositionibus de contingenti in tertia figura 431 29. De uniformi ex propositionibus de impossibili . . . 434 30. Quo modo contingit syllogizare ex propositionibus modalibus aliis quae non ita usitate vocantur modales sicut praedictae 435 31. De mixtione necessarii et de inesse in prima figura . . 439 32. De mixtione necessarii et de inesse in secunda figura . . 444 33. De mixtione necessarii et de inesse in tertia figura . . 450 34. De mixtione de inesse et possibilis in prima figura . . 452 35. De mixtione de inesse et possibilis in secunda figura . . 454 36. De mixtione de inesse et possibilis in tertia figura . . 455 37. De mixtione de inesse et contingentis non-necessarii in prima figura 456 38. De mixtione contingentis et inesse in secunda figura . . 459 39. De mixtione contingentis et inesse in tertia figura . . . 460 40. De mixtione ex propositione de inesse et de impossibili 461 41. De mixtione ex propositionibus de inesse et aliis modalibus quae modificantur per 'scitum', 'dubitatum', 'per se primo' et huiusmodi in prima figura 463 42. De mixtione talium modalium et de inesse in secunda figura 468

894

INDICES

43. De mixtione talium modalium et propositionum de inesse in tertia figura 44. De mixtione necessarii et possibilis in prima figura . . 45. De mixtione necessarii et possibilis in secunda figura . 46. De mixtione necessarii et possibilis in tertia figura . . 47. De mixtione necessarii et contingentis in prima figura . 48. De mixtione necessarii et contingentis in secunda figura . 49. De mixtione necessarii et contingentis in tertia figura . . 50. De mixtione necessarii et impossibilis 51. De mixtione propositionum de necessario et de aliis modis ab istis quatuor in prima figura 52. De mixtione ex propositionibus de necessario et aliis modalibus in secunda figura 53. De mixtione ex propositionibus de necessario et aliis modalibus in tertia figura 54. De mixtione possibilis et contingentis in prima figura . 55. De mixtione possibilis et contingentis in secunda figura . 56. De mixtione possibilis et contingentis in tertia figura . 57. De mixtione possibilis et impossibilis in omni figura . 58. De mixtione propositionum de possibili et aliarum modalium in prima figura 59. De mixtione propositionum de possibili et aliarum modalium in secunda figura 60. De mixtione propositionum de possibili et aliarum modalium in tertia figura 61. De mixtione propositionum de contingenti et aliarum modalium in prima figura 62. De mixtione propositionum de contingenti et aliarum modalium in secunda figura 63. De mixtione propositionum de contingenti et aliarum modalium in tertia figura 64. De mixtione propositionum modalium aliarum a praedictis quatuor 65. De syllogismo facto ex propositionibus habentibus plures exponentes 66. De syllogismo facto ex exclusivis 67. De syllogismo facto ex exceptivis 68. De syllogismis hypotheticis

471 474 476 477 478 482 482 484 484 486 487 488 489 489 490 490 491 492 493 495 495 496 497 500 501 501

INDHX GENERALIS

PARS

III-2:

DE

SYLLOGISMO

895

DEMONSTRATIVO

1. Quid intelligitur per hunc terminum 'demonstratio' et quot modis dicitur 'scire' ? 2. Qui termini ingrediuntur demonstrationem ? . . . . 3. Quae oportet demonstrantem praecognoscere ? . . . 4. De divisione propositionum requisitarum ad demonstrationem 5. De proprietatibus propositionum ad demonstrationem requisitarum; et quomodo est ex incorruptibilibus . . . 6. Quid est esse de omni et quomodo praemissae et conclusio demonstrationis possunt esse de omni ? . . . 7. Quomodo propositiones requisitae ad demonstrationem dicuntur per se ? 8. Quae est propositio primo vera ? 9. De proprietatibus conclusionum quae non possunt competere omnibus praemissis 10. De modo sciendi per experientiam et qualiter habetur experimentum 11. De praescientia conclusionis in demonstratione . . . 12. Quae propositio potest esse conclusio demonstrationis et quae non ? 13. De proprietatibus principiorum ingredientium demonstrationem 14. Quae propositiones dicuntur esse immediatae et de modis prioritatis 15. Quomodo principia dicuntur esse causae conclusionis ? . 16. De illis quae communiter conveniunt omnibus praemissis demonstrationis 17. De duphci demonstratione: a priori et a posteriori . . 18. De obiectionibus contra iam dicta 19. Quomodo demonstratio propter quid et demonstratio quia differunt in generali ? 20. Quot modis differt demonstratio quia a demonstratione propter quid ? 21. De alia differentia inter demonstrationem quia et propter quid 22. Quae conclusiones ad quam scientiam pertineant . . .

505 507 508 509 511 514 515 519 521 522 524 525 527 529 530 531 532 534 536 537 539 542

896

INDICES

23. De scienria et demonstratione propter quid et quot sunt quaestiones 24. De obiectionibus contra praedicta 25. Quomodo diversae quaestiones diversimode possunt terminari ? 26. Quod propositiones dubitabiles de inesse, habentes pro subiecto nomen connotativum vel respectivum vel huiusmodi, quandoque possunt demonstrari quandoque non 27. Utrum esse rei et essentia rei sint duo extra animam distincta inter se 28. Quomodo terminatur quaestio quid est; et primo de definitione 29. De definitione exprimente quid rei, non data per additamentum 30. Qualiter propositio in qua praedicatur differentia de specie absoluta demonstrari potest 31. Quod definitio non potest a priori demonstrari de definito 32. De definitione data per additamentum: quomodo scitur de definito ? 33. De definitis connotativis: quomodo definiuntur ? . . 34. Quomodo definitiones connotativorum possunt cognosci de definitis ? 35. Quomodo terminatur quaestio 'quia est' et quomodo propositio per se secundo modo, dubitabilis tamen, potest evidenter cognosci ? 36. Quomodo passio est demonstrabilis de subiecto suo primo mediante aliqua determinatione ? 37. Quomodo passio potest demonstrari de inferioribus ad suum subiectum primum sine omni determinatione . . . 38. De passione importante idem in recto quod significat suum subiectum et in obliquo rem aliam: quomodo demonstratur de suo subiecto ? 39. Quomodo per omnes causas contingit demonstrare ? . . 40. D e passionibus quae significant in obliquo partem illius quod significatur per subiectum 41. Quomodo terminatur quaestio 'quid est' ?

544 548 550

552 553 555 557 560 562 566 568 570

573 575 576

577 580 580 583

INDHX GENERALIS

PARS I I I - 3 : D E

897

CONSEQUENTIIS

1. De modo arguendi per consequenrias et argumenta quae non habent formam syllogisticam. Et primo: quot modis dicitur consequentia ? 587 2. De regulis generalibus per quas tenent consequentiae per medium intrinsecum et concludunt universalem . . . . 591 3. De regulis per quas infertur universalis affirmativa respectu determinatorum praedicatorum 596 4. De regulis per quas tenent consequentiae inferentes universalem negativam 598 5. De regulis quae non deserviunt respectu quorumcumque praedicatorum 599 6. De regulis quae deserviunt consequentiis inter particulares sive indefinitas 600 7. De regulis inferentibus affirmativam ex affirmativa per medium extrinsecum 610 8. De regulis per quas tenent consequentiae inferentes negativam ex negativa 617 9. De regulis deservientibus consequentiis inferentibus negativam ex affirmativa vel e converso 623 10. De regulis deservientibus consequentiis ex propositionibus de modo; et primo quando tam antecedens quam consequens sunt de eodem modo 631 11. De regulis per quas tenent consequentiae ex una de inesse et alia de modo 637 12. De regulis per quas tenent consequentiae factae ex propositionibus diversorum modorum 639 13. De comparatione modorum ad invicem 642 14. De aequipollentiis propositionum in quibus ponitur iste modus 'necessarium' 644 15. De oppositione et contingentia propositionum de contingenti 647 16. De aequipollentia propositionum de impossibili . . . 648 17. De regulis deservientibus consequentiis in quibus aliquis terminus supponit simpliciter vel materialiter. Et primo de regulis quibus construitur vel destruitur problema de accidente 649

OCKHAM, SUMMA LOGICAB

57

898

INDICES

18. De regulis quibus construitur vel destruitur problema de genere 19. De regulis per quas infertur aliquid esse proprium alterius 20. De regulis per quas infertur aliquid esse vel non esse proprium alicuius 21. De proprio quod componitur ex genere et differentiis accidentalibus 22. De definitione: Quid sit ? 23. Quot modis dicitur definitio 24. De regulis deservientibus consequentiis quibus infertur aliquid esse definitionem alicuius 25. De definitione data per additamentum 26. De definitione exprimente quid nominis 27. De regulis per quas potest probari aliquid esse species alicuius 28. De regulis per quas probari potest aliquid esse differentia alicuius 29. De eodem et diverso 30. De regulis deservientibus consequentiis quae sunt de eodem et diverso 31. De specie argumenti quae dicitur inductio 32. Quo modo in propositionibus de inesse fit inductio . . 33. De inductione propositionum universalium de modo . 34. Quomodo singulares de modo in sensu compositionis se habent ad universales de modo in sensu compositionis . 35. De inductione universalium de possibili 36. De inductione illarum de contingenti 37. De regulis per quas potest probari aliquid esse aequivocum 38. De regulis generalibus et communiter usitatis . . . . 39. De regulis pertinentibus ad artem obligatoriam. Et primo de institutione 40. De secunda specie obligationis, quae dicitur petitio . t 41. De tertia specie obligationis, quae dicitur positio. Quomodo differt a casu ? 42. Quid est positio impossibilis ? 43. De quarta specie obligationis, quae dicitur depositio . .

651 671 673 678 679 681 683 688 689 691 692 695 697 707 708 714 717 718 720 721 727 731 734 735 739 742

INDEX GENERALIS

44. De quinta specie obligationis, quae dicitur dubitatio . . 45. De sexta specie obligationis, quae ponitur 'sit verum' . 46. De insolubilibus

899

742 743 744

PARS I I I - 4 : D E FALLACIIS

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

De speciebus fallaciarum De aequivocatione et primo eius modo De secundo modo aequivocationis De tertio modo aequivocationis . . De fallacia amphiboliae De secundo modo amphiboliae De tertio modo amphiboliae De fallacia compositionis et divisionis coniunctim . . De fallacia accentus De fallacia figurae dictionis De fallacia accidentis De fallacia consequentis De fallacia secundum quid et simpliciter De fallacia secundum ignorantiam elenchi De fallacia petitionis principii De fallacia secundum non-causam ut causam . . . . De fallacia secundum 'plures interrogationes ut unam facere' 18. Quomodo omnes fallaciae peccant contra syllogismum .

749 751 756 759 763 771 783 786 790 791 818 826 831 837 839 840 843 844

INDICES

1. 2. 3. 4.

Bibliothecae et manuscripta Auctores et scripta ab Ockham et ab editoribus allegata . Doctrina Index generalis

853 854 861 887

CORRIGENDA ET ADDENDA

P. 10. lin. 21-22: itelligibilis lege intelligibilis. P. 19, nota 2, lin. 4: abastracta lege abstracta. P. 42, nota 6:/. 93v lege p. 94. P. 34, nota 7: tract. 6 lege tract. 4. P. 158, lin. 119: celefacta lege calefacta. P. 162, lin. 81: causum lege casum. P. 193, nota 1: XXII lege XXXII. P. 245, lin. 121: semonis lege sermonis. P. 255, lin. 6: sibiectum lege subiectum. P. 256, lin. 48: nis lege nisi. P. 260, nota 4: syncategaremata lege syncategoremata. P. 264, lin. 155: fequenter lege frequenter. P. 300, nota 2: Praedicacamenta lege Praedicamenta. P. 361, lin. 56: fututo lege futuro. P. 364, lin. 29: utties lege utiles. P. 427, nota 1: Priora add. I. P. 656, lin. 164: segula lege regula. P. 777, lin. 161: immediata lege immediate. P. 800, nota 9: cap. 11 lege cap. 12. P. 859a, lin. 20: 44 lege 44*. P. 861b, lin. 21: erroris 23 lege erroris 22. P. 864a, lin. 4: labrabilis lege latrabilis. P. 877a, lin. 18: 259s. lege 529s. P. 879b, lin. 32: 345s. lege 305s. P. 885a, lin. 14: accipunt lege accipiunt.

CODICES MANUSCRIPTI EDITIONE FINITA INVENTI

Bruxelles, Bibl. Regia, cod. 2819-22 (3006). Membr., saec. XIV, mm. 174 X 134, ff. 141. Incipit f. 26v: Quam magnos ... Explicit f. 141v: discursus erit bonus. (P. 397, linea 35 nostrae editionis). Ff. lr-26r legitur index alphabeticus Summae Logicae. Cordoba, Bibl. del Cabildo, cod. 152. Membr., saec. XV, mm. 150 X 227, ff. 115. Incipit: Quam magnos ... Explicit: et tunc primo respondeat.

Finito di stampare il giorno 6 settembre 1974 nella Tipografia Porziuncola Santa Maria degli Angeli, Assisi (Perugia)