Weiser Dawidek

Weiser Dawidek

PAWE£ HUELLE

Weiser Dawidek

s ³owo / obraz terytoria

Juliuszowi

W³aœciwie jak to siê sta³o, jak do tego dosz³o, ¿e staliœmy w trójkê w gabinecie dyrektora szko³y, maj¹c uszy pe³ne z³owrogich s³ów: „protokó³”, „przes³uchanie”, „przysiêga”, jak to siê mog³o staæ, ¿e tak po prostu i zwyczajnie z normalnych uczniów i dzieci staliœmy siê oto po raz pierwszy oskar¿onymi, jakim cudem na³o¿ono na nas tê doros³oœæ – tego nie wiem do dzisiaj. By³y mo¿e jakieœ wczeœniejsze przygotowania, nic jednak o tym nie wiedzieliœmy. Jedyne, co wówczas odczuwa³em, to ból lewej nogi, bo kazano nam staæ ca³y czas, a do tego wci¹¿ powtarzaj¹ce siê pytania, podstêpne uœmiechy, groŸby pomieszane ze s³odkimi proœbami „aby wszystko wyt³umaczyæ raz jeszcze, po kolei i bez ¿adnych zmyœleñ”. Mê¿czyzna w mundurze ociera³ pot z czo³a, patrzy³ na nas têpym wzrokiem umêczonego zwierzêcia i grozi³ palcem, mamrocz¹c pod nosem niezrozumia³e zaklêcia. Dyrektor w rozluŸnionym krawacie bêbni³ palcami po czarnej powierzchni biurka, a nauczyciel przyrody M-ski wpada³ co chwila, dopytuj¹c siê o przebieg œledztwa. Patrzyliœmy, jak promienie wrzeœniowego s³oñca, przebijaj¹c siê przez zasuniête firanki, oœwietlaj¹ zakurzony dywan bordowego koloru, i by³o nam ¿al minionego lata. A oni pytali wci¹¿, niestrudzenie, sto razy od nowa, nie mog¹c poj¹æ najprostszych w œwiecie rzeczy, zupe³nie tak, jakby to oni byli dzieæmi. 7

– To jest wprowadzanie w b³¹d, za to s¹ okreœlone kodeksem kary! – krzycza³ ten w mundurze, a dyrektor przytakiwa³ mu, ³api¹c siê co rusz za krawat: – Co ja z wami mam, ch³opcy, co ja z wami mam – i poluŸnia³ jeszcze bardziej wielki trójk¹tny wêze³, który z daleka mo¿na by³o wzi¹æ za kokardê jakobiñsk¹. Tylko M-ski zachowywa³ umiarkowany spokój, jakby by³ pewny swego, szepta³ na ucho temu w mundurze jakieœ informacje, po czym obaj spogl¹dali na nasz¹ trójkê z jeszcze wiêkszym zainteresowaniem, poprzedzaj¹cym zwykle now¹ seriê pytañ. – Ka¿dy z was mówi zupe³nie co innego – krzycza³ dyrektor. – I nigdy dwa razy to samo, wiêc jak to jest, ¿e nie mo¿ecie ustaliæ wspólnej wersji? A mundurowy wpada³ mu w s³owo: – To jest za powa¿na sprawa na ¿arty, ¿arty siê skoñczy³y wczoraj, a dzisiaj trzeba ca³¹ nag¹ prawdê na stó³! Nie wiedzieliœmy wprawdzie, jak wygl¹da naga prawda, ale ¿aden z nas przecie¿ nie k³ama³, mówiliœmy jedynie to, co chcieli us³yszeæ, i jeœli M-ski pyta³ o niewypa³y, przytakiwaliœmy, ¿e chodzi³o o niewypa³y, gdy zaœ mê¿czyzna w mundurze dodawa³ sk³ad zardzewia³ej amunicji, nikt z nas nie przeczy³, ¿e gdzieœ taki sk³ad na pewno by³, a mo¿e i jest jeszcze teraz, tylko nie wiadomo gdzie, od czego pytaj¹cy dostawa³ wypieków i zapala³ nowego papierosa. By³a w tym jakaœ nieuœwiadomiona metoda obrony, o któr¹ oni rozbijali siê niczym mydlana bañka. Gdyby na przyk³ad zapytali nas, czy byliœmy œwiadkami wybuchów Weisera, ka¿dy przytakn¹³by skwapliwie, ¿e tak, nikt jednak nie potrafi³by powiedzieæ, o jakich porach dnia, a na dodatek jeden z nas doda³by zaraz, ¿e w³aœciwie Weiser robi³ to wy³¹cznie sam, od czasu do czasu zapraszaj¹c tylko Elkê. Czuliœmy doskonale, ¿e na pytania, które nam zadaj¹, nie ma prawdziwych odpowiedzi, a na8

wet gdyby okaza³o siê po jakimœ czasie, ¿e jednak s¹, to i tak to, co zdarzy³o siê tamtego sierpniowego popo³udnia, pozostanie dla nich ca³kiem niewyt³umaczalne i niezrozumia³e. Podobnie jak dla nas równania z dwoma niewiadomymi. Szymek i Piotr stali po bokach, a ja w samym œrodku, z moj¹ bol¹c¹ i spuchniêt¹ od d³ugiego znieruchomienia nog¹. Oni mogli ratowaæ siê spojrzeniami w lewo lub prawo, ja zaœ pozostawa³em sam ze spojrzeniem dyrektora i oprawionym w ciemne ramki bia³ym or³em ponad jego g³ow¹. Chwilami wydawa³o mi siê, ¿e orze³ porusza jednym ze skrzyde³, chc¹c wylecieæ na podwórze, czeka³em, a¿ us³yszymy brzêk t³uczonego szk³a i ptak pofrunie, lecz nic takiego siê nie sta³o. Zamiast oczekiwanego lotu coraz gêœciej pada³y pytania, pogró¿ki i proœby, a my staliœmy dalej, ca³kiem niewinni i przera¿eni tym, jak skoñczy siê to wszystko, bo przecie¿ wszystko musi mieæ swój koniec, tak jak lato, którego ostatnie odg³osy dobiega³y do naszych uszu przez uchylone okno gabinetu. – Cz³owiek nie mo¿e zgin¹æ zupe³nie bez œladu – krzycza³ ten w mundurze. – To jest niemo¿liwe, a ty, Korolewski – zwróci³ siê do Szymka – utrzymujesz, ¿e Weiser i wasza kole¿anka (mundurowy nie móg³ zapamiêtaæ, jak nazywa³a siê Elka) wyszli tego dnia razem z domu, w kierunku Bukowej Górki, i ¿e wiêcej ich nie widzia³eœ, gdy tymczasem widziano was we trójkê na nasypie kolejowym jeszcze po po³udniu. – A kto widzia³? – zapyta³ nieœmia³o Szymek, przestêpuj¹c z nogi na nogê. – Ty mi tu pytañ nie zadawaj, masz odpowiadaæ! – Mê¿czyŸnie w mundurze rozb³ys³y groŸnie oczy. – To siê jeszcze dla was wszystkich Ÿle skoñczy! Szymek prze³kn¹³ œlinê i jego odstaj¹ce uszy zaczerwieni³y siê gwa³townie: 9

– Bo to by³o dwa dni wczeœniej, jak nas widzieli. Dyrektor nerwowo przerzuci³ arkusze papieru, gdzie by³y spisane nasze zeznania. – Nieprawda! Znowu bezczelnie k³amiesz, przecie¿ twoi koledzy powiedzieli wyraŸnie, ¿e szliœcie we trójkê starym nasypem kolejowym w kierunku Brêtowa, a mo¿e – zwróci³ siê teraz do nas – to nie s¹ wasze s³owa, co? Piotr pokiwa³ g³ow¹ na znak zgody. – Tak, panie dyrektorze, ale myœmy nie powiedzieli wcale, ¿e to by³o tego ostatniego dnia, to rzeczywiœcie by³o dwa dni wczeœniej. Dyrektor poluŸni³ swój krawat, który teraz nie przypomina³ ju¿ w³aœciwie normalnego krawata tylko szalik, w¹ski i kolorowy, owiniêty pod ko³nierzykiem. Mundurowy zerkn¹³ w zeznania i jego twarz wykrzywi³ grymas, ale powstrzyma³ siê tym razem od krzyku, by zadaæ nastêpne pytanie z ca³kiem innej beczki, podstêpne i nag³e. Byæ mo¿e chcia³ wiedzieæ, sk¹d Weiser bra³ materia³ wybuchowy do swoich eksplozji, a mo¿e zapyta³ o coœ zupe³nie b³ahego, na przyk³ad jak¹ sukienkê mia³a na sobie Elka, kiedy widzieliœmy j¹ ostatni raz, albo czy Weiser nie odgra¿a³ siê przed znikniêciem, „¿e dokona czegoœ wielkiego, ¿e jeszcze coœ poka¿e”. Wszystko to kr¹¿y³o nieuchronnie wokó³ tych dwojga, ale wiedzieliœmy dobrze, ¿e nigdy nie dotkn¹ prawdy, bo trop, który podejmowali, od samego pocz¹tku by³ fa³szywy. Nie wiem, po jakim czasie M-ski zaproponowa³ nowy sposób prowadzenia œledztwa, zanim jednak to nast¹pi³o, pomyœla³em, ¿e Weiser i Elka musz¹ nas jakimœ sobie tylko znanym sposobem s³yszeæ teraz, stoj¹cych w gabinecie dyrektora i zeznaj¹cych pod dyktando groŸnego cz³owieka w mundurze. I na pewno Weiser cmoka z uznaniem, kiedy s³yszy, jak ci trzej 10

mêcz¹ siê z nami, a Elka œmieje siê g³oœno, ukazuj¹c bia³e, wiewiórcze zêby. Piotr i Szymek pomyœleli pewnie to samo, bo ¿aden nie pisn¹³, kiedy M-ski poleci³ nam wyjœæ do sekretariatu i czekaæ tam na pojedyncze wezwania. Mieli nas teraz przes³uchiwaæ osobno – to by³ ten jego nowy pomys³, po którym spodziewali siê wiêkszego sukcesu. W sekretariacie pozwolono nam wreszcie usi¹œæ i to by³o najwa¿niejsze, ponadto chwila wytchnienia od spojrzeñ M-skiego i krzyków tego w mundurze by³a czymœ wspania³ym i nieoczekiwanym, czymœ, co przyjêliœmy za widomy znak opatrznoœci, ¿e najgorsze jest ju¿ za nami. Trzej w gabinecie dali nam trochê czasu, abyœmy przemyœleli beznadziejnoœæ naszej sytuacji i doszli do odpowiednich wniosków, ale my nie musieliœmy siê nawet naradzaæ w celu ustalenia dalszych zeznañ. Wiadomo by³o, ¿e ka¿dy bêdzie mówi³ tak, jak czuje, i to w³aœnie dawa³o nam najwiêksze szanse na przetrwanie opresji. Na pierwszy ogieñ poszed³ Szymek, nikn¹c w czeluœci gabinetu pokornie i cicho, zostaliœmy wiêc z Piotrem sami, nie na d³ugo jednak. Za chwilê przys³ano woŸnego, ¿eby nas pilnowa³. Odt¹d siedzieliœmy w zupe³nym milczeniu, wype³nionym tykaniem zegara œciennego i przerywanym gongiem wybijaj¹cym pe³ne godziny. W³aœciwie jak to siê sta³o, ¿e poznaliœmy Weisera? Widzieliœmy go wczeœniej nieraz, chodzi³ do tej samej szko³y co my, biega³ po tym samym podwórku i kupowa³ w tym samym sklepie Cyrsona oblepione butelki z oran¿ad¹, które doroœli nazywali krachlami. Nigdy jednak nie uczestniczy³ w naszych zabawach, stoj¹c z boku i najwyraŸniej nie maj¹c ochoty byæ jednym z nas. Kiedy graliœmy w pi³kê na trawie obok pruskich koszar, zadowala³ siê milcz¹cym kibicowaniem, a kiedy spotykaliœmy go na 11

pla¿y w Jelitkowie, mówi³, ¿e nie umie p³ywaæ, i prêdko znika³ w t³umie pla¿owiczów, jakby siê tego wstydzi³. Spotkania te by³y krótkie i beztreœciwe, co odpowiada³o jego fizjonomii. By³ niewielkiego wzrostu, bardzo chudy i lekko przygarbiony, mia³ przy tym chorobliwie bia³¹ cerê, dla której jedynym godnym uwagi kontrastem by³y nienaturalnie du¿e, szeroko otwarte i bardzo ciemne oczy. Dlatego chyba wygl¹da³ tak, jakby siê czegoœ zawsze ba³, jakby czeka³ na kogoœ lub coœ, co przyniesie mu z³¹ nowinê. Mieszka³ ze swoim dziadkiem pod jedenastk¹, a na drzwiach do ich mieszkania widnia³a ¿ó³ta tablica z napisem „A. Weiser. Krawiec”. I to by³o w³aœciwie wszystko, co mogliœmy o nim powiedzieæ, zanim przysz³o lato ostatniego roku, zapowiadane majowymi chrab¹szczami i ciep³ym wiatrem z po³udnia. Wiêc jak to siê sta³o, ¿e poznaliœmy Weisera? Je¿eli cokolwiek ma swój pocz¹tek, to w tym wypadku musia³ to byæ dzieñ Bo¿ego Cia³a, który przypada³ wyj¹tkowo póŸno. W kurzu i spiekocie czerwcowego przedpo³udnia szliœmy w procesji oddzieleni od proboszcza Dudaka grup¹ ministrantów i œwie¿o komunikowanych trzeciaków, œpiewaj¹c jak wszyscy: „Witaj Jezu, Synu Mary-i, Tyœ jest Bóg prawdziwy w Œwiêtej Hosty-i” i patrz¹c na ruchy kadzielnicy z nieukrywanym nabo¿eñstwem. Bo najwa¿niejsza by³a kadzielnica, nie Hostia, nie œwiête wizerunki Matki Boskiej i Boga, Co Zosta³ Cz³owiekiem, nie drewniane figury niesione przez cz³onków Ko³a Ró¿añcowego w specjalnych lektykach, nie sztandary i wstêgi trzymane w d³oniach obleczonych w bia³e rêkawiczki, ale w³aœnie kadzielnica, poruszaj¹ca siê w lewo i w prawo, w dó³ i do góry, dymi¹ca szarymi ob³okami, kadzielnica ze z³otej blachy na grubym ³añcuchu tego samego koloru i woñ kadzid³a, dra¿ni¹ca nozdrza, ale te¿ dziwnie md³a i ³agodna. W nieruchomym powietrzu ob³oki te utrzymywa³y siê, d³ugo nie zmieniaj¹c 12

kszta³tu, a my przyspieszaliœmy kroku, nastêpuj¹c poprzednikom na piêty, by schwytaæ je, zanim rozp³yn¹ siê w nicoœæ. I wtedy w³aœnie zobaczyliœmy Weisera po raz pierwszy w roli dla niego charakterystycznej, roli, któr¹ sam sobie wybra³, a nastêpnie narzuci³ nam wszystkim, o czym, rzecz jasna, nie mogliœmy nic wiedzieæ. Tu¿ przed o³tarzem, wznoszonym rokrocznie obok naszego domu, proboszcz Dudak zamacha³ potê¿nie kadzielnic¹, wypuszczaj¹c wspania³y ob³ok, na który czekaliœmy z dr¿eniem i napiêciem. A kiedy szary dym opad³, zobaczyliœmy Weisera stoj¹cego na ma³ym wzgórku po lewej stronie o³tarza i przypatruj¹cego siê wszystkiemu z nieukrywan¹ dum¹. To by³a duma genera³a, który odbiera defiladê. Tak, Weiser sta³ na wzgórku i patrzy³, jakby wszystkie œpiewy, sztandary, obrazy, bractwa i wstêgi by³y przygotowane specjalnie dla niego, jakby nie by³o innego powodu, dla którego ludzie przemierzali ulice naszej dzielnicy z zawodz¹cym œpiewem na ustach. Dzisiaj wiem ponad wszelk¹ w¹tpliwoœæ, ¿e Weiser musia³ byæ taki zawsze, a wtedy, gdy opad³ kadzidlany dym, wyszed³ jedynie z ukrycia, ukazuj¹c nam po raz pierwszy swoje prawdziwe oblicze. Nie trwa³o to zreszt¹ d³ugo. Gdy rozwia³a siê ostatnia smuga kadzidlanego zapachu i umilk³y s³owa pieœni intonowanej piskliwym g³osem proboszcza Dudaka, a t³um ruszy³ dalej do samego koœcio³a, Weiser znikn¹³ z pagórka i nie towarzyszy³ nam ju¿. Jaki bowiem genera³ pod¹¿a za oddzia³ami po skoñczonym przegl¹dzie? Do koñca roku szkolnego pozosta³y dni liczone na palcach, czerwiec rozszala³ siê w upale i co dzieñ rano budzi³y nas przez otwarte okna g³osy ptaków obwieszczaj¹ce niepodzielne panowanie lata. Weiser znów sta³ siê nieœmia³ym Weiserem, który tylko z daleka patrzy³ na nasze pe³ne wrzasków zabawy. Ale coœ ju¿ siê zmieni³o, czuliœmy teraz w jego wzroku dystans, 13

przenikliwy i piek¹cy, niczym spojrzenie ukrytego oka, badaj¹ce ka¿dy postêpek. Mo¿e podœwiadomie nie mogliœmy znieœæ tego spojrzenia, kto wie, doœæ, ¿e w dzieñ rozdania œwiadectw z religii ujrzeliœmy go znów tak samo jak w Bo¿e Cia³o, albo raczej w podobnej sytuacji. Plebania Ojców Zmartwychwstañców po³o¿ona by³a, jak ca³a zreszt¹ nasza dzielnica, pod lasem i kiedy ju¿ proboszcz Dudak zakoñczy³ swoje modlitwy i ¿yczenia, rozda³ najgorliwszym obrazki i kiedy otrzymaliœmy œwiadectwa wydrukowane piêknie na kredowym papierze, rozpocz¹³ siê szaleñczy wyœcig do lasu po pierwsze chwile prawdziwych wakacji, bo szko³ê porzuciliœmy ju¿ poprzedniego dnia i teraz nie by³o przed nami nic oprócz dwóch miesiêcy cudownej swobody. Biegliœmy ca³¹ chmar¹, wrzeszcz¹c i poszturchuj¹c siê ³okciami. Nic, zdawa³o siê, nie mog³o powstrzymaæ tego ¿ywio³u, nic, oprócz zimnego spojrzenia Weisera, a w³aœnie on sta³ oparty o pieñ modrzewia, jakby tu czeka³ na nas specjalnie. Mo¿e od kilku minut, a mo¿e zawsze. Tego nie wiedzieliœmy ani wtedy, ani póŸniej w gabinecie dyrektora i przylegaj¹cym doñ sekretariacie, oczekuj¹c kolejnych przes³uchañ, a tak¿e teraz, kiedy piszê te s³owa i kiedy Szymek mieszka w zupe³nie innym mieœcie, Piotr zgin¹³ w siedemdziesi¹tym roku na ulicy, a Elka wyjecha³a do Niemiec i nie pisze stamt¹d ¿adnych listów. Bo Weiser móg³ na nas czekaæ od samego pocz¹tku i to chyba w³aœnie jest najistotniejsze w historii, któr¹ opowiadam bez upiêkszeñ. A zatem sta³ i patrzy³. Tak, tylko tyle, wydawa³oby siê – tylko tyle. A jednak powstrzyma³ nadp³ywaj¹c¹ falê spoconych cia³ i krzycz¹cych garde³, zatrzyma³ na sobie i odepchn¹³ na moment, na krótk¹ chwilê, w której ¿ywio³ cofa siê, by uderzyæ ze zdwojon¹ si³¹. „Weiser Dawidek nie chodzi na religiê” – zabrzmia³o gdzieœ na ty³ach, a z przodu podchwycono to has³o 14

w nieco zmienionej formie – „Dawid, Dawidek, Weiser jest ¯ydek!”. I dopiero teraz, gdy zosta³o to powiedziane, poczuliœmy do niego zwyczajn¹ niechêæ, która ros³a w nienawiœæ, za to, ¿e nigdy nie by³ z nami, nigdy nie nale¿a³ do nas, jak te¿ za spojrzenie lekko wy³upiastych oczu, które sugerowa³o w sposób oczywisty, i¿ to my ró¿nimy siê od niego, a nie on od nas. Szymek wysun¹³ siê na czo³o i stan¹³ naprzeciw niego twarz¹ w twarz. – Ty, Weiser, a w³aœciwie dlaczego nie chodzisz z nami na religiê? – i pytanie zawis³o pomiêdzy nami w powietrzu, domagaj¹c siê natychmiastowej odpowiedzi. On milcza³, uœmiechaj¹c siê tylko – jak s¹dziliœmy wówczas – g³upawo i bezczelnie, wiêc z ty³u zaczêto szemraæ, ¿eby spuœciæ mu bu³y. Bu³y polega³y na ugniataniu pleców rozci¹gniêtego na trawie delikwenta piêœciami i kolanami, i ju¿ widzieliœmy jego bia³e, obna¿one plecy, ju¿ jego koszula frunê³a w powietrze podawana z r¹k do r¹k, kiedy nagle w kr¹g oprawców wskoczy³a Elka z roziskrzonymi oczami i rozdzielaj¹c na prawo i lewo kopniaki, krzycza³a: – Zostawcie go w spokoju, zostawcie go w spokoju! A gdy to nie poskutkowa³o, przywar³a do jednego z egzekutorów paznokciami, znacz¹c na jego twarzy d³ugie nitki czerwieniej¹cych gwa³townie bruzd. Odst¹piliœmy od Weisera, ktoœ poda³ mu nawet zmiêt¹ koszulê, a on, nie odzywaj¹c siê s³owem, wk³ada³ j¹, jakby siê nic nie sta³o. Dopiero po chwili zrozumieliœmy, ¿e to nie on, a my wyszliœmy z tego poni¿eni, on zosta³ sob¹, niezmiennie takim samym Weiserem i móg³ na nas patrzeæ jak w Bo¿e Cia³o, spokojnie, ch³odno, bez namiêtnoœci i z dystansem. Trudno wytrzymaæ coœ takiego, tote¿ gdy tylko oddali³ siê, schodz¹c wzd³u¿ zaroœniêtego p³otu koœcio³a, Szymek rzuci³ pierwszy kamieñ, krzycz¹c g³oœno: „Dawid, Da15

widek, Weiser jest ¯ydek”, a inni naœladowali go, krzycz¹c to samo i rzucaj¹c nastêpne kamienie. Ale on nie odwróci³ siê ani nie przyspieszy³ kroku, unosz¹c w ten sposób swoj¹ dumê, a nam pozostawiaj¹c bezsilny wstyd. Elka pobieg³a za nim, wiêc przestaliœmy ciskaæ kamienie. To by³a nasza pierwsza bli¿sza znajomoœæ z Weiserem, jego œmiertelnie bia³e plecy, zmiêta kraciasta koszula i jak ju¿ wspomnia³em – nieznoœne spojrzenie, któreœmy po raz pierwszy poczuli na sobie w Bo¿e Cia³o, kiedy rozwia³ siê kadzidlany ob³ok, wypuszczony ze z³otej puszki przez proboszcza Dudaka. Czy by³ to zwyk³y przypadek? Czy Weiser znalaz³ siê przed budynkiem plebanii z w³asnej woli, podobnie jak w Bo¿e Cia³o na wzgórku obok o³tarza? Jeœli nie, to jaka si³a kaza³a mu to uczyniæ, dlaczego postanowi³ ukazaæ siê nam w³aœnie tak? Te pytania d³ugo nie dawa³y mi zasn¹æ, d³ugo jeszcze po zakoñczeniu œledztwa i wiele lat póŸniej, kiedy sta³em siê kimœ zupe³nie innym. I je¿eli jest jakaœ odpowiedŸ, to tylko ta, ¿e w³aœnie z jej braku zape³niam linijki papieru, niczego nie bêd¹c pewnym. Listy, które wysy³am rokrocznie do Mannheim w nadziei rozjaœnienia kilku innych jeszcze spraw, zwi¹zanych z tamtymi wydarzeniami i osob¹ Weisera, pozostaj¹ bez odpowiedzi. Pocz¹tkowo myœla³em, ¿e Elka, odk¹d sta³a siê Niemk¹, nie pragnie ¿adnych st¹d wiadomoœci, ¿adnych wspomnieñ, które mog³yby j¹ wytr¹caæ z jej nowej, niemieckiej równowagi. Ale teraz ju¿ tak nie s¹dzê, a przynajmniej nie by³bym tego taki pewien. Pomiêdzy ni¹ a Weiserem by³o coœ, czego nigdy nie mogliœmy poj¹æ, coœ, co ³¹czy³o ich w przedziwny sposób i czego ¿adn¹ miar¹ nie da siê okreœliæ mianem dzieciêcej fascynacji p³ci¹ czy podobnymi terminami, jakich wspó³czesny psycholog mia³by pe³ne usta. Jej uparte milczenie to coœ wiêcej ni¿ niechêæ do kraju dzieciñstwa. 16

A tamtego dnia, kiedy koszula Weisera frunê³a w powietrzu z r¹k do r¹k, pojechaliœmy rozklekotanym tramwajem linii numer cztery na pla¿ê do Jelitkowa. Mimo wczesnego popo³udnia na obu platformach wozu panowa³ spory t³ok, s³oñce operowa³o jeszcze silnie, a wewn¹trz pojazdu unosi³ siê charakterystyczny zapach znêkanego upa³em lakieru. Ani nam w g³owie by³o pamiêtaæ o Weiserze i przedpo³udniowej scenie pod lasem. Skoro tylko tramwaj wtoczy³ siê z potwornym zgrzytem na pêtlê obok drewnianego krzy¿a, wybiegliœmy, machaj¹c rêcznikami, w kierunku pla¿y, nie zwa¿aj¹c na rozwieszone pomiêdzy domami rybaków sieci ani na poustawiane w piramidki kosze, cuchn¹ce tranem i smo³¹. Dopiero tutaj rozpoczyna³y siê prawdziwe wakacje, a wraz z nimi nurkowanie po garœæ piachu, wyœcigi do czerwonej boi i gonitwy a¿ do sopockiego mola, sk¹d najodwa¿niejsi popisywali siê straceñczymi skokami. Bo tak naprawdê Jelitkowo nie mog³o istnieæ bez nas, tak samo jak miasto nie mog³o istnieæ bez pla¿y i zatoki. To by³y naczynia po³¹czone i chocia¿ dzisiaj jest zupe³nie inaczej, pamiêæ o tym wydaje siê niezniszczalna. Na przedzie rozhukanej czeredy bieg³ wiêc Piotr, pragn¹cy zademonstrowaæ swój numer pla¿owy, polegaj¹cy na œci¹gniêciu koszuli i spodenek jeszcze w biegu, bez zatrzymywania siê, i wskoczeniu do wody w bryzgach bia³ej piany. Jego bose stopy ju¿ skrzypia³y na piachu, pozostawiaj¹c w tyle piaskowe fontanny, kiedy nagle zatrzyma³ siê nad wod¹ i krzykn¹³, jakby mu wbito w nogê coœ ostrego: – Kolki! ChodŸcie! Ile tego! To, co zobaczyliœmy, przekracza³o zdolnoœæ rozumienia zbrodniczych mo¿liwoœci natury. Tysi¹ce kolek p³ywaj¹cych do góry brzuchami porusza³o siê w leniwym rytmie fali, tworz¹c kilkumetrowej szerokoœci pas martwych tu³owi. Wystarczy³o wsadziæ 17

rêkê do wody, by przyczepione do skóry ³uski migota³y niczym pancerz, ale to nie by³o przyjemne uczucie. Zamiast k¹pieli mieliœmy rybn¹ zupê, w któr¹ mo¿na by³o napluæ z obrzydzenia. Ale to by³ – jak siê okaza³o – dopiero pocz¹tek. Przez nastêpne dni zupa gêstnia³a, staj¹c siê cuchn¹c¹ i lepk¹ mazi¹. W po¿arze czerwca zew³oki gni³y, pêczniej¹c jak nadymane rybie pêcherze, a smród rozk³adu czuæ by³o nawet w okolicach tramwajowej pêtli. Pla¿e pustosza³y gwa³townie, martwych kolek zdawa³o siê przybywaæ, a nasza rozpacz nie mia³a granic. Jelitkowo nie chcia³o naszej obecnoœci. Nad przybrze¿n¹ zawiesin¹, która z godziny na godzinê zmienia³a kolor od jasnej zieleni do ciemnego br¹zu, pojawi³y siê roje much niespotykanej dot¹d wielkoœci, ¿ywi¹cych siê padlin¹ lub sk³adaj¹cych tam swoje jaja. Morze okaza³o siê nieprzystêpne mimo panuj¹cej spiekoty. Wszystko na nic – bezwietrzna pogoda, upa³ i b³êkitne niebo, ³udz¹ce doskona³¹ czystoœci¹. Wreszcie w³adze miasta postanowi³y zamkn¹æ wszystkie pla¿e od Stogów a¿ do Gdyni, co w³aœciwie by³o formalnym potwierdzeniem istniej¹cego stanu rzeczy. Nic gorszego nie mog³o nas spotkaæ, ale kiedy myœla³em o tym, czekaj¹c w sekretariacie naszej szko³y na swoj¹ kolejkê przes³uchania, i kiedy zastanawia³em siê, co te¿ opowiem M-skiemu tym razem, wtedy ju¿ przypuszcza³em, ¿e to nie by³ przypadek. A nawet jeœli by³, to nie taki znów zwyk³y. Gdyby nie zupa rybna, nigdy nie przysz³oby nam do g³owy œledziæ Weisera, nigdy nie ruszylibyœmy za nim w trop przez Bukow¹ Górkê i star¹ strzelnicê, a on nigdy nie dopuœci³by nas do swojego ¿ycia. Ale uprzedzam fakty, tymczasem historia ta, jak ka¿da prawdziwa opowieœæ, musi mieæ swój ustalony porz¹dek. Drzwi gabinetu uchyli³y siê i zobaczy³em Szymka wypchniêtego rêk¹ M-skiego. Zanim zabrzmia³o nazwisko Piotra i zanim 18

woŸny podniós³ siê ze swojego krzes³a, ¿eby go podprowadziæ bli¿ej, zobaczy³em wielkie, czerwone ucho Szymka, nabrzmia³e i nienaturalnie wyci¹gniête. Poczu³em skurcz w ¿o³¹dku i okolicach serca, ale o nic nie mog³em pytaæ, bo w drzwiach ukaza³ siê M-ski i przepuszczaj¹c Piotra do wewn¹trz, nakaza³ woŸnemu, ¿ebyœmy nie zamienili ani s³owa. Szymek usiad³ na sk³adanym krzeœle, spuœci³ g³owê i nie podnosi³ wzroku znad swoich kolan. Przez chwilê zastanawia³em siê, czy mnie te¿ bêd¹ ci¹gn¹æ za ucho, lecz prêdko da³em temu spokój, pamiêtaj¹c, ¿e arsena³ œrodków M-skiego by³ nieograniczony. Tak, udzia³ M-skiego w ca³ej historii do dzisiaj nie zosta³ nale¿ycie przemyœlany, ale jeœli nie uczyni³em tego do tej pory, to czy wtedy, czekaj¹c na kolejne przes³uchanie, mog³em w pe³ni zdaæ sobie sprawê, kim M-ski by³ tak naprawdê albo kim naprawdê nie by³? Za bardzo siê go wówczas obawia³em, póŸniejsze wypadki natomiast odsunê³y mnie od rozmyœlañ na jego temat. Kiedy zaœ drzwi gabinetu obite pikowan¹ derm¹ zamknê³y siê bezszelestnie za Piotrem, przypomnia³em sobie bardzo wa¿ne zdarzenie. Co roku nasza szko³a, jak wszystkie inne szko³y, maszerowa³a równo, w bia³ych koszulach i ciemnych spodenkach na pierwszomajowej manifestacji. M-ski szed³ zawsze na czele, dŸwiga³ transparent i uœmiechaj¹c siê do panów na trybunie, zachêca³ nas do œpiewu swoim piskliwym g³osem: „Na-przód m³o-dzie-¿y œwia-ta, nasz bra-ter-ski roz-brzmie-wa dziœ œpi-ee-e-w!”. A my maszerowaliœmy równo, równiuteñko, uœmiechaliœmy siê tak jak wszyscy dooko³a, i œpiewaliœmy jak wszyscy dooko³a i wiedzieliœmy, ¿e ci, którzy nie przyszli na œwiêto radoœci, m³odoœci i powszechnego entuzjazmu, ci w³aœnie uczniowie nazajutrz, albo najdalej za dwa dni, bêd¹ mieli wizytê M-skiego w domu i M-ski bêdzie pyta³ rodziców, co to siê sta³o, czy to powa¿na 19

choroba i w czym mo¿e pomóc, ¿eby za rok o tej samej porze uczeñ by³ zdrów jak ryba. Rok temu z naszej szko³y jeden jedyny uczeñ nie poszed³ na pochód pierwszomajowy. By³ to w³aœnie Weiser, ale co najdziwniejsze, M-ski nigdy nie z³o¿y³ wizyty w jego domu, ¿eby zapytaæ dziadka, dlaczego wnuk nie przyszed³ maszerowaæ razem z nami. Wtedy nie przywi¹zywaliœmy do tego wagi, ale teraz, gdy nadchodzi³a moja kolej przes³uchania, pomyœla³em, ¿e to bardzo wa¿ne. Tylko w jaki sposób mo¿na by³o po³¹czyæ M-skiego z Weiserem? Do dziœ twierdzê, ¿e absolutnie w ¿aden. Co zatem spowodowa³o, ¿e M-ski nie z³o¿y³ wizyty u nich w domu? Nie lubi³ krawców? A mo¿e zapomnia³? Nie, na pewno nie zapomnia³; jako nauczyciel przyrody i systematyk, by³ przecie¿ szczególnego rodzaju pedantem i wszystko mia³ zapisane w ma³ym notesie, z którym siê nigdy nie rozstawa³. A jeœli M-ski wiedzia³ o Weiserze coœ, czego my nie wiedzieliœmy i czego ju¿ nie dowiem siê nigdy? Jeœli istnia³o coœ takiego, to czemu zdziwacza³y nauczyciel przyrody nie móg³ zrozumieæ, gdzie znikn¹³ nasz kolega? O tak, M-ski by³ prawdziwym dziwakiem, jakich dziœ spotyka siê tylko w ksi¹¿kach i to nie byle jakich. Latem, podobnie jak my, nie wyje¿d¿a³ z miasta na wakacje i czêsto widywaliœmy go na ³¹ce pod brêtowskim lasem albo nad potokiem w Dolinie Radoœci, gdy ugania³ siê za motylami z siatk¹ i atlasem owadów. A kiedy nie polowa³ na fruwaj¹ce stworzenia, szed³ zgarbiony ze wzrokiem utkwionym w ziemiê i co chwila zatrzymywa³ siê, zrywa³ jakieœ zielsko i szepta³ do siebie: „ Menyanthes trifoliata” albo „Viola tricolor”, i wk³ada³ zielska do tekturowej teczki, któr¹ niós³ ze sob¹ zamiast pocerowanej siatki. M-ski przygotowywa³ dzie³o o florze i faunie lasów, które ci¹gnê³y siê wzd³u¿ po³udniowych granic miasta a¿ do Gdyni i w których 20

polowa³ niegdyœ sam Fryderyk Wielki. Pewnie dlatego chwyta³ i kolekcjonowa³ wszystko, co ros³o i rusza³o siê w zasiêgu jego wzroku. Na szczêœcie jednak by³ krótkowidzem i dziêki temu sporo traw, liœci, ¿uków, much i innego drobiazgu ocali³o swoje istnienie. Tak, tego gor¹cego lata, kiedy Weiser dopuœci³ nas do swoich tajemnic albo raczej dopuœci³ nas do swojego ¿ycia, czêœciowo zreszt¹ i na ile chcia³, tego lata M-ski spotyka³ nas wielokrotnie w okolicach strzelnicy, Bukowej Górki, brêtowskiego cmentarza i Doliny Radoœci. Jego wy³upiaste, rybie oczy, oderwane od nieba albo od ziemi, œledzi³y nas ukradkiem i nigdy nie by³o wiadomo, czy nie weŸmie nas za okaz fauny niezbêdny do wiekopomnego dzie³a. Poza szko³¹ i pierwszomajow¹ manifestacj¹ musieliœmy byæ dla niego bez w¹tpienia gatunkiem szczególnie uci¹¿liwych owadów, co da³o siê wyczuæ w jego zimnym, pustym spojrzeniu. Ba³em siê tego spojrzenia, jego w³aœnie siê ba³em, a nie skubania gêsi, wyci¹gania s³onia, grzania ³apki lub innych, jeszcze bardziej bolesnych i wyszukanych kar cielesnych, jakie stosowa³ na swoich lekcjach. W pewnym momencie pomyœla³em te¿, spogl¹daj¹c na zaczerwienione ucho Szymka, ¿e M-ski mo¿e swoim spojrzeniem zamieniæ kogo zechce w owada, i ju¿ wyobrazi³em sobie, jak obrastam w stalowozielony, chitynowy pancerz i jak moje kurcz¹ce siê d³onie rozcz³onkowuj¹ siê w ogromn¹ iloœæ kosmatych odnó¿y. To by³o okropne, stokroæ gorsze ni¿ lêk przed bólem, zaczerwienione ucho Szymka i niewiadoma œledztwa. W pierwszych dniach lipca stê¿enie zupy rybnej w zatoce zdawa³o siê osi¹gaæ apogeum. Nad morzem nie by³o czego szukaæ i musieliœmy nasz¹ uwagê skierowaæ gdzie indziej. I to jest pierwszy rozdzia³ ksi¹¿ki o Weiserze, której nigdy ¿aden z nas 21

nie napisa³ i nigdy nie napisze; bo to, co robiê teraz, to w ¿adnym wypadku nie jest pisanie ksi¹¿ki, tylko zape³nianie bia³ej plamy, zatykanie dziury linijkami na znak ostatecznej kapitulacji. Tak, pierwszy rozdzia³ tej nienapisanej ksi¹¿ki rozpoczyna siê od zupy rybnej w zatoce i od naszych zabaw na brêtowskim cmentarzu, gdzie chodziliœmy odt¹d zamiast na pla¿ê i gdzie w gêstwinie leszczyn i olch, w zaciszu opuszczonych nagrobków i pêkniêtych p³yt z niemieckimi napisami rozgrywaliœmy nasze wojny. Szymek dowodzi³ oddzia³em SS, a jego odstaj¹ce uszy przykrywa³ znaleziony w rowie zardzewia³y he³m wehrmachtowski. Piotr mia³ pod sob¹ oddzia³ partyzancki, który stale œcigany, dziesi¹tkowany, okr¹¿any i wybijany do nogi odradza³ siê wci¹¿ na nowo, by przygotowywaæ nastêpne zasadzki. Kiedy Szymek ze swoimi bra³ nas do niewoli, tak samo jak w filmach podnosiliœmy rêce do góry, tak samo jak w filmach maszerowaliœmy z rêkami za³o¿onymi na karku i tak samo jak w filmach o prawdziwej wojnie, wyœwietlanych w naszym kinie „Tramwajarz”, padaliœmy, rozstrzeliwani seriami karabinów maszynowych, do prawdziwego rowu na skraju cmentarza, tam gdzie zaczyna³ siê las sosnowy. I jeœli przypominam sobie z poczuciem pewnego zdumienia, z jak wielkim upodobaniem i znawstwem padaliœmy do tamtego rowu, z jak wielkim podnieceniem czekaliœmy na moment, kiedy rêka Szymka da znak do rozpoczêcia egzekucji, to wiem, ¿e wszystko to zawdziêczaliœmy w³aœnie kinu „Tramwajarz”, po³o¿onemu niedaleko szko³y, obok zajezdni, gdzie urz¹dzano seanse m³odzie¿owe, maj¹ce zaznajomiæ nas z histori¹ ojczyst¹. Nie pamiêtam ju¿ którego dnia, po której potyczce, bitwie i wziêciu nas do niewoli, staliœmy z rêkami podniesionymi do góry naprzeciwko luf esesmañskich karabinów, oczekuj¹c a¿ spod zardzewia³ego he³mu Szymka padnie komenda „Feuer!”, 22

kiedy ujrzeliœmy Weisera siedz¹cego na soœnie, Weisera, który byæ mo¿e przez wszystkie te dni przygl¹da³ siê naszej zabawie. W³aœciwie to najpierw us³yszeliœmy jego okrzyk – okrzyk, który skierowa³ do Szymka, wstrzymuj¹c wydanie komendy, a dopiero póŸniej zobaczyliœmy go na tej soœnie. Siedzia³, trzymaj¹c stary, zdezelowany schmeiser, którym mierzy³ gdzieœ daleko za wie¿ê ceglanego koœció³ka, i patrzy³ na nas zupe³nie tak samo jak w Bo¿e Cia³o, kiedy wyp³yn¹³ nagle zza szarego ob³oku kadzidlanego dymu. Pod drzewem sta³a Elka, opieraj¹c siê o pieñ. Nie mówi³a nic, ale widaæ by³o, ¿e ona jest z nim, a nie z nami. Wiêc nie us³yszeliœmy tym razem przeci¹g³ego „du-du-du-du-du”, po którym nale¿a³o paœæ najpierw na kolana, a potem ju¿ jak popadnie: na wznak, bokiem albo na brzuch, twarz¹ w trawê – bo Weiser zeskoczy³ z sosny i podszed³ do os³upia³ego Szymka. Dzisiaj, podobnie jak wówczas, kiedy siedzia³em na sk³adanym krzeœle obok Szymka, a potem Piotra, a potem znowu Szymka w sekretariacie szko³y, oczekuj¹c na swoj¹ kolejkê przes³uchania, dzisiaj, tak samo jak i wtedy, da³bym du¿o, ¿eby przypomnieæ sobie s³owa Weisera na cmentarzu, bo to by³y w³aœciwie jego pierwsze s³owa skierowane do nas bezpoœrednio. Szymek, zapytany o to listownie, nie da³ mi ¿adnej odpowiedzi i zajêty swoimi sprawami w dalekim mieœcie, wyraŸnie unika wspomnienia Weisera. Elka, która powinna pamiêtaæ to najlepiej, sta³a siê Niemk¹ i nie odpowiada z Mannheim na ¿adne pytania, a Piotr w siedemdziesi¹tym roku wyszed³ popatrzeæ na ulicê, co siê dzieje, i trafi³a go ca³kiem prawdziwa kula. Tak, jestem przekonany, ¿e od tamtych s³ów powinna siê zaczynaæ nienapisana ksi¹¿ka o Weiserze... A wiêc trzymaj¹c przerdzewia³y i zdezelowany schmeiser, zeskoczy³ z sosny i podszed³ do Szymka, mówi¹c: „zostaw, ja 23

zrobiê to lepiej”, albo „zostaw to mnie”, albo jeszcze krócej: „ja to zrobiê”. Tylko ¿e Weiser nic takiego nie powiedzia³, nie móg³ nic takiego powiedzieæ, poniewa¿ schmeiser powêdrowa³ do r¹k Szymka, a on sam z Elk¹ odszed³ œcie¿k¹ w dó³ ku rozbitej bramie cmentarza, jakby przyszed³ tu tylko po to, ¿eby zostawiæ nam automat i odejœæ do powa¿niejszych spraw. Egzekucja nie odby³a siê. Otoczyliœmy Szymka ko³em i ka¿dy chcia³ choæ przez chwilê potrzymaæ bezu¿yteczny kawa³ ¿elastwa, który robi³ wra¿enie. Tak, w tym momencie Weiser nie by³ dla nas jeszcze najwa¿niejszy, k³óciliœmy siê o to, która strona powinna posiadaæ automat. By³em w oddziale Piotra i oczywiœcie chcia³em, ¿ebyœmy mieli go my, skoro tamci posiadali he³m. Ostatecznie ustaliliœmy nowy, ciekawszy styl gry wojennej. Odt¹d po ka¿dej bitwie Piotr zamienia³ z Szymkiem automat na he³m i tak raz byliœmy Niemcami, gdy nasz dowódca wk³ada³ he³m, a raz przeistaczaliœmy siê w partyzantów, goni¹c miêdzy zaroœniêtymi nagrobkami z karabinem w rêku. Myœlê, ¿e Weiser mia³ od pocz¹tku jakiœ plan opl¹tania nas swoimi pomys³ami, od samego pocz¹tku musia³ wyczekiwaæ odpowiedniej chwili, ¿eby jak w Bo¿e Cia³o albo na brêtowskim cmentarzu zaskoczyæ nas zupe³nie. Bo w pierwszym okresie, kiedy nie wiedzieliœmy nic o piwnicy w starej cegielni ani o eksplozjach przygotowywanych w dolinie za strzelnic¹, ani o jego kolekcji znaczków z Generalnej Guberni – w tym okresie, kiedy nieœwiadomi niczego uganialiœmy siê miêdzy nagrobkami brêtowskiego cmentarza, on pojawia³ siê i znika³, jak znika ktoœ, kto przyœni siê nam przypadkiem i kogo póŸniej nie mo¿emy zapomnieæ, choæ rysy jego twarzy, s³owa i sposób zachowania ulecia³y nam z pamiêci zupe³nie. On ws¹czy³ pamiêæ o sobie ca³kiem niepostrze¿enie i któregoœ z nastêpnych dni, 24

kiedy w kurzu piaszczystej drogi wracaliœmy do domów przez Bukow¹ Górkê, najczêœciej pod wieczór, w czerwonych promieniach zachodz¹cego s³oñca – wtedy w³aœnie zaczêliœmy o nim rozmawiaæ. Z pocz¹tku w³aœciwie przypadkowo i ca³kiem bez zwi¹zku z ob³okiem kadzidlanego dymu i zardzewia³ym automatem, ot tak, zadaj¹c pytania g³oœno i ¿artobliwie: a co on w³aœciwie robi, kiedy nie bawi siê razem z nami? albo – dlaczego ta g³upia Elka ³azi teraz za nim jak pies, a na nas patrzy z góry jak na bandê szczeniaków?, i po co w³aœciwie da³ nam zardzewia³y automat? – bo przecie¿ nikt z ch³opaków tak sam z siebie nie pozby³by siê za ¿adne skarby takiego znaleziska. Ale to jeszcze nie by³o to, co opanowa³o nas póŸniej, kiedy myœl o nim nie dawa³a nam zasn¹æ i kiedy traciliœmy ca³e godziny na wyœledzenie jego i Elki. Na razie zupa rybna w zatoce cuchnê³a coraz bardziej i co drugi dzieñ ktoœ z nas jecha³ do Jelitkowa, ¿eby zobaczyæ, jak sprawy siê maj¹. Spojrza³em na Szymka. Jego odstaj¹ce ucho przesta³o byæ okropnie czerwone i nawet jakby trochê powróci³o do swoich pierwotnych rozmiarów. Pomiêdzy nami siedzia³ teraz woŸny, a przez uchylone okno sekretariatu dochodzi³y leniwe dŸwiêki wrzeœniowego popo³udnia, kroki przechodniów miesza³y siê z okrzykami dzieciarni, a s³oñce oœwietla³o czerwon¹ dachówkê budynku stoj¹cego po drugiej stronie ulicy. Wszystkie domy w naszej czêœci Wrzeszcza mia³y tê czerwon¹ dachówkê, wiêc – pomyœla³em – w takie popo³udnie jak to, u schy³ku lata, kiedy s³oñce ma szczególne w³aœciwoœci, musi to najciekawiej wygl¹daæ z Bukowej Górki, sk¹d oprócz czerwonych, spadzistych dachów widaæ by³o lotnisko po³o¿one ju¿ za torami kolejowymi i zatokê z bia³ym paskiem pla¿y. Ile razy staliœmy tam, na górze, nasze miasto wydawa³o siê nam zupe³nie inne ni¿ to, w którym ¿yli25

œmy na co dzieñ. Wtedy nie wiedzia³em dlaczego, a dzisiaj, kiedy nie ma ju¿ Bukowej Górki, ani Weisera, ani tamtego Jelitkowa, dzisiaj myœlê, ¿e z góry nie by³o po prostu widaæ brudnych, zaœmieconych podwórek, nieopró¿nionych œmietników i ca³ej brzydoty przedmieœcia, której symbolem móg³by byæ szary i oblepiony kurzem sklep Cyrsona, gdzie kupowaliœmy oran¿adê w butelkach nazywanych przez doros³ych krachlami. Zamiast panoramy z Bukowej Górki widzia³em wiêc dach przeciwleg³ego budynku, promienie s³oñca œlizgaj¹ce siê po nim coraz krótszymi zygzakami, i uchylone okno na poddaszu, w którym wiatr wydyma³ ³agodnie firankê. Zegar w sekretariacie wybi³ godzinê pi¹t¹ i w chwilê póŸniej us³ysza³em dobrze mi znane dŸwiêki pianina, na którym nauczycielka muzyki akompaniowa³a popo³udniowej próbie chóru. Najpierw by³a przygrywka, a zaraz potem z piêtra zaczê³y dobiegaæ coraz g³oœniejsze frazy historycznej pieœni masowej lub masowej pieœni historycznej albo ludowej pieœni historii, nie pamiêtam ju¿, jak siê to wtedy nazywa³o: „O czeœæ wam, panowie-ee magnaa-a-ci! Za na-sz¹ nie-wo-lê, kajda-a-ny! O cze-e-eœæ wam, ksi¹¿ê-ta, biskupi-i-i, pra-³a-ci-i-i, za kraj nasz krwi¹ bra-tni¹ zbryzga-a-a-ny!”. To by³ refren, powtarzany wielokrotnie, podobnie jak pocz¹tek pieœni, równie podnios³y i patetyczny – „Gdy na-aród do bo-o-ju wyru-szy³ z orê-¿em pa-no-wie o czyn-szach radzi-i-li”. Nigdy nie mog³em zrozumieæ, ani w czasie szkolnych akademii, ani w czasie lekcji œpiewu, na których pieœñ tê musieliœmy œpiewaæ dziesi¹tki razy a¿ do znudzenia, co mia³y wspólnego kajdany i niewola z biskupami, albo o jakie czynsze chodzi³o, gdy naród wyruszy³ do boju, to znaczy, co maj¹ wspólnego czynsze z bojem. I w ogóle za co tu by³o winiæ panów, skoro panów ju¿ dawno nie ma, a jeœli s¹, to na pewno nie w naszym mieœcie i nie w naszym kraju. Tak, dzisiaj na szczêœcie nie 26

muszê o tym myœleæ, tylko melodia utkwi³a mi w pamiêci prawie doskonale i jeœli powraca do mnie jakimœ dziwnym trafem, to nigdy w zwi¹zku z pra³atami, szkoln¹ akademi¹ lub pani¹ od œpiewu, lecz razem ze œwiat³em wrzeœniowego popo³udnia, kiedy siedzia³em w sekretariacie naszej szko³y, czekaj¹c na swoj¹ kolejkê przes³uchania, razem z widokiem firanki poruszanej ³agodnym podmuchem wiatru, razem z Weiserem i godzin¹ pi¹t¹, któr¹ w³aœnie œcienny zegar wybi³ ³agodnym gongiem, przypominaj¹cym dzwonek proboszcza Dudaka u¿ywany w czasie Podniesienia. Kiedy ucho Szymka sta³o siê ju¿ ca³kiem normalne, drzwi gabinetu dyrektora otworzy³ M-ski, wypuszczaj¹c stamt¹d Piotra, i przysz³a moja kolej. Szkolny zapach pastowanych pod³óg, który pamiêtam do dzisiaj, ciê¿ki i oleisty jak wiecznoœæ, w dyrektorskim gabinecie miesza³ siê z tytoniowym dymem i woni¹ kawy, któr¹ pili wszyscy trzej przes³uchuj¹cy nas mê¿czyŸni. Tylko M-ski nie pali³, skubi¹c za to rêkaw koszuli. – Wiêc ty, Heller, utrzymujesz – mówi³ do mnie, bo tak siê wtedy nazywa³em, ten w mundurze – ty utrzymujesz, ¿e Weisera i Elkê widzieliœcie po raz ostatni dwudziestego ósmego sierpnia, w dolince za star¹ strzelnic¹, tak? – W³aœciwie to tak – odpowiedzia³em, nabieraj¹c pewnoœci. – Co to znaczy „w³aœciwie”?! – Bo potem ju¿ ich nie widzieliœmy z bliska. – Czy to znaczy, ¿e widzieliœcie ich jeszcze nastêpnego dnia w jakiœ inny sposób? Co to znaczy „nie z bliska”?! – Nie, nastêpnego dnia nie widzieliœmy ich ju¿ wcale. M-ski poruszy³ siê w swoim fotelu: – No to opowiedz nam dok³adnie i po kolei, co zdarzy³o siê tego popo³udnia, tylko niczego nie przekrêcaj, bo przed nami i tak nic nie ukryjesz! 27

Mówi³em, staraj¹c siê nie patrzeæ w oczy M-skiemu; mówi³em wolno i spokojnie, pewny, ¿e i tak nie wpadn¹ na w³aœciwy trop i ¿e krêciæ siê bêd¹ w kó³ko, a¿ wreszcie dadz¹ nam spokój: – Weiser kaza³ nam jak zawsze czekaæ obok modrzewiowego zagajnika, a kiedy zobaczy³, ¿e jesteœmy, przeszed³ przez dolinkê i potem pomacha³ rêk¹ na znak, ¿e mamy siê ju¿ po³o¿yæ. Zaraz potem ziemia zadr¿a³a od eksplozji, a na g³owy posypa³ siê nam piasek, ¿wir i kawa³ki drewna. – A potem? – Potem podnieœliœmy g³owy jak po ka¿dym wybuchu i czekaliœmy, a¿ on da nastêpny znak, to jest sygna³, ¿e mo¿na ju¿ podejœæ do miejsca, gdzie za³o¿ony by³ ³adunek, ale takiego sygna³u tym razem nie by³o. Nagle zobaczyliœmy, jak id¹ oboje, ca³kiem jak doroœli, pod rêkê, to znaczy Weiser z Elk¹. Wiêc id¹ oboje, ale nie do nas, tylko na drug¹ stronê dolinki, tam gdzie roœnie stary d¹b, i ani razu nie odwracaj¹ siê, tylko wspinaj¹ coraz wy¿ej, po stromym zboczu poroœniêtym bukami, wdrapuj¹ siê na sam¹ górê i nikn¹. A my stoimy teraz (bo zd¹¿yliœmy ju¿ podejœæ do miejsca wybuchu) przy ogromnym leju i widzimy, ¿e to nie by³o byle co, lej jest potê¿ny jak po bombie lotniczej. Stoimy zatem i podziwiamy jego dzie³o, badamy g³êbokoœæ jamy, rozpiêtoœæ promienia i jak zawsze w¹chamy w tym miejscu œwie¿¹ ziemiê, pe³n¹ oszala³ych mrówek i rozerwanych d¿d¿ownic, i nagle ktoœ krzyczy, pokazuj¹c na wzgórze: „popatrzcie tam!” – i widzimy Weisera z Elk¹. Widzimy, jak s¹ na szczycie wzgórza i nikn¹ za drzewami, ale my nie gonimy za nimi, i tak w³aœnie – mówi³em – widzieliœmy ich ostatni raz z daleka, w dolince za strzelnic¹. A potem, na drugi dzieñ, zaczê³y siê poszukiwania i znaleziono w piwnicach nieczynnej cegielni magazyn Weisera, o którym nawet my nie wiedzieliœmy, ¿e jest, bo Weiser by³ zazdrosny o takie tajemnice. Nie 28

wiedzieliœmy nic o puszkach z trotylem, rozbrojonych niewypa³ach, amunicji strzelniczej, bo nigdy nie pytaliœmy go, sk¹d bierze materia³ do swoich min, a zreszt¹ nawet gdybyœmy go zapytali, to czy ktoœ taki jak on powiedzia³by chocia¿ s³owo? Nie, tylko Elka mog³a wiedzieæ o tym magazynie, a jeœli by³ jeszcze jakiœ inny, o czym te¿ oczywiœcie pojêcia nie mieliœmy, jeœli by³ jeszcze drugi magazyn, to jedyn¹ osob¹, której Weiser móg³by powierzyæ tajemnicê, by³a w³aœnie Elka i mo¿e dlatego zabra³ j¹ ze sob¹. Tamci s³uchali tego, co mówi³em, z pozorn¹ obojêtnoœci¹. Dyrektor poluŸni³ krawat, który teraz przypomina³ kompres na gard³o, jaki zak³ada siê przy anginie. Mê¿czyzna w mundurze siorba³ resztê kawy ze szklanki w blaszanym koszyczku, a M-ski bêbni³ palcami w lœni¹cy blat biurka i nie patrzy³ wcale na mnie, tylko gdzieœ wy¿ej, na œcianê. – To wszystko ju¿ wiemy – krzykn¹³ nagle M-ski – bez waszej pomocy. Tylko dlaczego któryœ z was k³amie albo k³amiecie wszyscy razem i ka¿dy z osobna? – Tak – przerwa³ mu dyrektor – jeden z twoich kolegów zezna³, ¿e dzieñ póŸniej bawiliœcie siê jeszcze razem nad Strzy¿¹, za zerwanym mostem, wiêc oni spêdzili ca³¹ noc poza domem i wy wiedzieliœcie o tym i wiedzieliœcie te¿, gdzie ich szukaæ! – Nie ma ¿artów, ch³opcze – w³¹czy³ siê mundurowy. – Jeœli rozerwa³ ich niewypa³, bêdziecie odpowiadaæ za wspó³udzia³ w przestêpstwie, a w poprawczaku naucz¹ was rozumu! – Nad Strzy¿¹ bawiliœmy siê dzieñ wczeœniej, a nie dzieñ póŸniej – powiedzia³em, czuj¹c, jak pierwsze k³amstwo, które wypuszczam na ich u¿ytek, przychodzi mi z ³atwoœci¹. – Koledze musia³o siê coœ pomyliæ. I teraz oni krzyczeli jeden przez drugiego, grozili, stawiali pytania, mówili, ¿e nie wyjdziemy st¹d, dopóki sprawa siê nie 29

wyjaœni, ¿e nasi rodzice s¹ ju¿ powiadomieni o tocz¹cym siê œledztwie, ¿e nie dostaniemy nic do jedzenia ani do picia i bêdziemy tu tkwiæ, a¿ wyjawimy ca³¹ prawdê. Przekonywali mnie, ¿e s¹ gotowi siedzieæ tu z nami do rana albo jeszcze d³u¿ej, a jeœli ktoœ znajdzie ten drugi magazyn (po którym zreszt¹ spodziewali siê czegoœ znacznie gorszego) i zdarzy siê jakieœ nieszczêœcie, to my bêdziemy i za to odpowiadaæ, lepiej wiêc przyznaæ siê od razu. Wiedzia³em dobrze, ¿e niczego nie zrozumiej¹ i dlatego powtórzy³em to samo co przed chwil¹. M-ski wsta³ z fotela, podszed³ do mnie marszowym krokiem, jakby to by³a pierwszomajowa manifestacja, chwyci³ mój zadarty nos w dwa palce i zapyta³, czy w dolince widzia³em Weisera rze-czy-wiœ-cie po raz ostatni. Odpowiedzia³em twierdz¹co, czuj¹c, jak powoli mój nos sp³aszcza siê w jego t³ustych paluchach. Ale to nie by³o zwyczajne wyciskanie s³onia, które M-ski stosowa³ na lekcjach przyrody. Dzisiaj, kiedy przypominam sobie ten moment, nazwa³bym to wyciskaniem s³onia ze specjaln¹ œrub¹, bo najpierw musia³em unieœæ siê lekko do góry, a potem coraz wy¿ej stawa³em na palcach, na samych czubkach palców, dziwi¹c siê, ¿e jeszcze nie wiszê w powietrzu. Tymczasem rêka M-skiego przesuwa³a punkt ciê¿koœci mojego cia³a raz w lewo, raz w prawo, tak ¿e musia³em na u³amek sekundy stawaæ ca³¹ stop¹ na pod³odze, ¿eby nad¹¿yæ za jego d³oni¹, i wtedy nos bola³ okropnie i robi³ siê jeszcze bardziej zadarty ni¿ przez wszystkie lata od urodzenia, M-ski zaœ powtarza³ swoje pytanie wolno, sylabizuj¹c ka¿dy wyraz: „czy rzeczy-wiœ-cie po raz os-tat-ni?”. Wreszcie puœci³ mnie wolno, a ja zatoczy³em siê pod œcianê i musia³em wytrzeæ rêkawem krew, bo nos mia³em zawsze delikatny i ma³o odporny na st³uczenia. W gabinecie zarz¹dzono przerwê, siedzieliœmy wiêc znów razem w trójkê, na sk³adanych krzes³ach w sekretariacie, a mnie 30

wydawa³o siê, ¿e s³yszê chóralnie skandowany wierszyk pod adresem Weisera, kiedy to w dzieñ odebrania œwiadectw z religii, zanim frunê³a jego kraciasta koszula i zanim Elka wyst¹pi³a w jego obronie, ktoœ, niekoniecznie z przodu, krzykn¹³: „Weiser Dawidek nie chodzi na religiê!” – a ktoœ inny przerobi³ to zaraz na – „Dawid, Dawidek, Weiser jest ¯ydek!”. I pomyœla³em zaraz, ¿e gdyby nie Elka, to nigdy przecie¿ nie dosz³oby do naszej znajomoœci z Weiserem, bo tam, obok parafii Ojców Zmartwychwstañców, spuœcilibyœmy mu bu³y i na tym pewnie by siê skoñczy³o, zwyczajnie i banalnie. Weiser unika³by naszego towarzystwa i nigdy przez myœl by mu nie przesz³o, ¿eby podgl¹daæ nasze zabawy na brêtowskim cmentarzu i ¿eby podarowaæ nam stary, zardzewia³y automat, wyprodukowany przez firmê Schmeiser w roku czterdziestym trzecim, a lato tego roku nie ró¿ni³oby siê od innych wakacji ani wczeœniej, ani póŸniej. Tak, gdy Elka rzuci³a siê wówczas z pazurami, ¿eby broniæ Weisera, musia³a mieæ jakieœ przeczucie, jestem o tym przekonany do dzisiaj, zw³aszcza ¿e nigdy nie miesza³a siê do naszych bójek i porachunków, w których bywaliœmy okrutni, bardziej ni¿ doroœli. A wtedy rzuci³a siê, jakby Weiser by³ jej m³odszym bratem, i efekt takiego posuniêcia by³ zaskakuj¹cy – puœciliœmy ich bez sprzeciwu, wcale nie ze strachu przed jej pazurami. Czy ona go kocha³a?! Tak w³aœnie myœla³em, siedz¹c w sekretariacie ze spuchniêtym nosem, kiedy w gabinecie dyrektora przygotowywano nastêpn¹ rundê przes³uchañ, tak przypuszcza³em wtedy, wyobra¿aj¹c sobie jej przedwczeœnie zaokr¹glone piersi, d³ugie blond w³osy i czerwon¹ sukienkê, noszon¹ w upalne dni. Dzisiaj wiem, ¿e nie mia³em racji, choæ jeszcze trudniej przychodzi mi okreœliæ ich wzajemny stosunek, od momentu kiedy odeszli wzd³u¿ koœcielnego p³otu przynaglani naszymi kamieniami. Wczeœniej Elka odnosi³a siê z wyraŸn¹ pogard¹ do 31

tych, którzy nie umieli dop³yn¹æ do czerwonej boi, skoczyæ z górnego pomostu mola na g³ówkê albo celnie podaæ pi³ki, gdy graliœmy mecz na murawie obok pruskich koszar. A¿ nagle zobaczy³a w chudym i przygarbionym Weiserze kogoœ bardzo wa¿nego i rzuci³a siê na nas z pazurami. Niemo¿liwe, aby zmieni³a siê w ci¹gu u³amka sekundy. Musia³a poczuæ to, co my poczuliœmy parê tygodni póŸniej, widz¹c Weisera w piwnicy starej cegielni – coœ, od czego przechodzi³y ciarki i pr¹d elektryczny lata³ po ca³ym ciele. Muszê jednak uporz¹dkowaæ fakty. Tak, to nie jest pisanie ksi¹¿ki o Weiserze ani o nas sprzed kilkudziesiêciu lat, ani o naszym mieœcie z tamtego czasu, ani o szkole, ani tym bardziej o M-skim i epoce, w której by³ najwa¿niejszym po dyrektorze cz³owiekiem – nic mnie to nie obchodzi i jeœli postanowi³em zapisaæ wszystko, przypomnieæ sobie zapach tamtego lata, kiedy zupa rybna wype³ni³a pla¿e zatoki, to tylko ze wzglêdu na Weisera. To w³aœnie zmusi³o mnie do podró¿y do Niemiec i to w³aœnie ka¿e mi teraz spisaæ wszystko od pocz¹tku, bez pominiêcia ¿adnego, najdrobniejszego nawet szczegó³u. Bo w takich wypadkach drobiazg okazuje siê czasem kluczem otwieraj¹cym wrota i ka¿dy, kto choæ raz zetkn¹³ siê z czymœ niewyt³umaczalnym, wie o tym dobrze. A zatem: Mija³y pierwsze dni lipca. W upale i duchocie miasto pozbawione zatoki zdawa³o siê ledwie dychaæ, a zupa rybna gêstnia³a i gêstnia³a, przysparzaj¹c w³adzom miejskim coraz to nowych k³opotów. Pocz¹tkowo ufano, ¿e ta dziwna epidemia przeminie sama, i nie robiono nic, nastêpnie poczyniono jakieœ kroki, bo na pla¿y uwijali siê od rana mê¿czyŸni z drewnianymi grabiami, takimi jak do zbierania siana, i zgarniali nimi zwa³y rybich zew³oków, które nastêpnie wywo¿ono ciê¿arówkami na œmietnisko miejskie, polewano benzyn¹ i palono. 32

STANIS£AW HUECKEL W „nowym domu”, Wrzeszcz 1946

Dzia³ania te mia³y jednak efekt odwrotny od zamierzonego – zdech³ych kolek, pêczniej¹cych w s³onecznym upale, przybywa³o, a gazety donosi³y o masowym umieraniu kotów i psów w dzielnicach przylegaj¹cych do zatoki. Przypominano równie¿, ¿e od dwóch miesiêcy, to jest od pocz¹tku maja, nie spad³a ani jedna kropla deszczu, co starzy ludzie z upodobaniem t³umaczyli jako karê bosk¹. A my w tym czasie buszowaliœmy po brêtowskim cmentarzu, maj¹c he³m i automat podarowany nam przez Weisera, i na przemian, raz jako Niemcy, raz jako partyzanci padaliœmy od kul, ca³kiem jak w filmach o wojnie wyœwietlanych w kinie „Tramwajarz”. Tylko czasami przysz³o nam do g³owy, ¿eby zapytaæ samych siebie, dlaczego Elka nie bawi siê z nami, a tak¿e, co widzi w chudym i s³abowitym Weiserze, skoro w³óczy siê z nim po ca³ych dniach w ró¿nych czêœciach miasta. Ktoœ widzia³ ich na Starówce obok studni Neptuna, ktoœ inny da³by sobie rêkê uci¹æ, ¿e Weiser z Elk¹ przesiadywali najczêœciej na ³¹ce obok lotniska, innym znów razem Piotr przyuwa¿y³ ich, jak szli a¿ za Brêtowo, do zerwanego mostu gdzie Strzy¿a przep³ywa pod kolejowym nasypem, po którym od czasu wojny nie jeŸdzi³ ¿aden poci¹g. Ale na wiadomoœci te nie zwracaliœmy szczególnej uwagi, co drugi dzieñ rano któryœ z nas wsiada³ w tramwaj i jecha³ do Jelitkowa zobaczyæ, jak wygl¹da rybna zupa i czy aby nie ustêpuje, a nastêpnie szuka³ nas na cmentarzu za Bukow¹ Górk¹, ¿eby donieœæ, i¿ smród na pla¿y jest jeszcze wiêkszy, a roje wielkich much unosz¹ siê nad zawiesin¹ jak szarañcza. W cieniu cmentarnych drzew by³o przyjemniej ni¿ na podwórku i ulicy. Któregoœ dnia obok krypty z gotyckim napisem zobaczyliœmy mê¿czyznê w pi¿amie i szpitalnym szlafroku, który siedzia³ na p³ycie i mamrota³ coœ pod nosem, zupe³nie jakby odmawia³ 34

godzinki. Otoczony przez nas ko³em, nie zdradza³ zaniepokojenia i gestem r¹k pokaza³, sk¹d wzi¹³ siê tutaj – by³ uciekinierem ze szpitala dla czubków, który po drugiej stronie szosy wychodz¹cej z miasta piêtrzy³ siê na wzgórzu czerwono-szar¹ bry³¹. Piotr radzi³ iœæ do szpitala i powiedzieæ, gdzie przebywa poszukiwany zapewne uciekinier, ale nikt z nas nie widzia³ prawdziwego wariata i chcieliœmy przekonaæ siê, czy to, co proboszcz Dudak mówi³ w swoich p³omiennych kazaniach o szaleñcach wyrzekaj¹cych siê Boga, jest prawdziwe. Bo proboszcz Dudak w naszym parafialnym koœciele Zmartwychwstañców, po³o¿onym podobnie jak ten brêtowski z cmentarzem nieopodal lasu – proboszcz Dudak tak samo jak starzy ludzie mówi³, ¿e zupa w zatoce i susza to s¹ znaki dawane od Boga. – Poprawcie siê, póki jeszcze czas – krzycza³ z ambony w ostatni¹ niedzielê. – Nie wyrzekajcie siê Boga, ludzie ma³ej wiary, nie czcijcie fa³szywych proroków i ba³wanów, bo On odwróci siê od was. Nie b¹dŸcie jak ci szaleñcy, którzy ufaj¹c tylko we w³asne si³y, œwiat chc¹ budowaæ od nowa. A ja pytam was, có¿ to za œwiat, w którym zniknie wiara, có¿ to za œwiat, w którym nie oddaje siê Jemu, Stworzycielowi i Odkupicielowi czci najwy¿szej, pytam siê was i ostrzegam, nie dawajcie wiary szaleñcom, opamiêtajcie siê, póki jeszcze pora. Sami widzicie, ¿e Bóg daje wam znaki swojego gniewu... – w tak p³omiennym stylu proboszcz Dudak na przemian straszy³ i prosi³ swoich parafian, a my rozumieliœmy wtedy, ¿e s¹ szaleñcy, przez których nie mo¿emy k¹paæ siê tego lata w Jelitkowie i, chcieliœmy sprawdziæ, jak wygl¹da taki szaleniec. Skoro wiêc trafi³a siê okazja, skoro traf przys³a³ na cmentarz mê¿czyznê w szpitalnym szlafroku, zakrzyczeliœmy Piotra i nie pobiegliœmy na Srebrzysko, ¿eby zadenuncjowaæ uciekiniera, tylko staliœmy wokó³ niego, przygl¹daj¹c siê ciekawie jego po35

marszczonej twarzy i przydeptanym kapciom. Ale jeœli by³ to szaleniec, to na pewno nie z gatunku tych, o których grzmia³ z ambony proboszcz Dudak. Nie mówi³ do nas nic i Szymek jako najodwa¿niejszy na³o¿y³ mu na g³owê zardzewia³y he³m. Wtedy mê¿czyzna ruchem rêki pokaza³, ¿e chce obejrzeæ nasz zdezelowany automat, a kiedy ju¿ trzyma³ w rêkach schmeiser, stan¹³ na krypcie i wznosz¹c do góry lufê, zacz¹³ do nas przemawiaæ piêknym, donoœnym g³osem: – Bracia! S³owo Pañskie zamieszka³o w uchu moim, s³uchajcie przeto s³ów, jakie wam dajê na œwiadectwo! Oto Pan obna¿y ziemiê i przemieni oblicze jej, a rozproszy obywateli jej. Wielce obna¿ona bêdzie ziemia i bardzo z³upiona, albowiem Pan mówi³ to s³owo. P³akaæ bêdzie i upadnie ziemia, zw¹tleje i obali siê okr¹g ziemski, zemdlej¹ wszystkie narody ziemskie. Przeto, ¿e ta ziemia splugawiona jest przez obywateli, albowiem przest¹pili prawa, odmienili ustawy, naruszyli przymierze wieczne! Nie bardzo rozumieliœmy, o co chodzi w tych s³owach, by³y jednak tak porywaj¹ce i wznios³e, ¿e s³uchaliœmy mê¿czyzny w pi¿amie z zapartym tchem, zapominaj¹c zupe³nie, ¿e to wariat, który uciek³ od czubków ze Srebrzyska. A on podnosi³ rêce do góry, potrz¹saj¹c przy tym naszym automatem, unosi³ siê na palcach, jakby chcia³ stan¹æ jeszcze wy¿ej, i po³y jego brudnego szlafroka przypomina³y wielkie ¿ó³te skrzyd³a, na których móg³by ulecieæ ponad Bukow¹ Górkê albo jeszcze dalej, gdyby tylko zechcia³. – A tak bêdzie nachylony cz³owiek – mówi³y dalej ¿ó³te skrzyd³a – a zacny m¹¿ poni¿ony bêdzie i oczy wynios³ych zni¿one bêd¹. Dlatego przekleñstwo po¿re ziemiê, a zniszczej¹ obywatele jej, dlatego popaleni bêd¹ obywatele ziemi, a ma³o ludzi zostanie. Póki nie bêdzie wylany na nas duch z wysokoœci, a nie obróci siê pustynia w pole urodzajne, a pole urodzajne za las poczytane nie bêdzie! 36

Kiedy przypominam sobie dzisiaj ten czysty, nisko brzmi¹cy g³os, nie mam ¿adnych w¹tpliwoœci, ¿e jedyn¹ osob¹, która zrozumia³aby wówczas s³owa ¿ó³toskrzyd³ego mê¿czyzny, by³ Weiser. Tylko ¿e nie by³o go wtedy z nami, siedzia³ pewnie w tym czasie z Elk¹ w piwnicy nieczynnej cegielni albo w³óczyli siê gdzieœ po suchych ³¹kach, okalaj¹cych lotnisko. Tymczasem skrzyd³a zwinê³y siê, mê¿czyzna zeskoczy³ z grobowca i przemawiaj¹c dalej, prowadzi³ nas zaroœniêt¹ mchem œcie¿k¹ w stronê spróchnia³ej dzwonnicy, która, choæ po³o¿ona na nieczynnym cmentarzu, s³u¿y³a proboszczowi brêtowskiego koœció³ka w niedzielê i œwiêta. – Kwilcie – g³os mê¿czyzny nabra³ teraz zdwojonej mocy – albowiem blisko jest dzieñ Pañski, który przyjdzie jako spustoszenie od Wszechmocnego. Wytracenie, mówiê, naznaczone uczyni Pan, Pan Zastêpów, w poœrodku tej wszystkiej ziemi. Có¿ uczynicie w dzieñ nawiedzenia i spustoszenia, które z daleka przyjdzie? Tedy spojrzymy na ziemiê, a oto ciemnoœci i ucisk, bo i œwiat³o zaæmi siê przy wytraceniu! Staliœmy ju¿ przy dzwonnicy, a on od³o¿y³ automat na poprzeczn¹ belkê i odwi¹zawszy sznur, zacz¹³ go ci¹gn¹æ. Razem z pierwszymi dŸwiêkami spi¿u us³yszeliœmy jeszcze s³owa du¿o piêkniejsze od tych, jakie mo¿na by³o us³yszeæ na kazaniach proboszcza Dudaka: – Dlatego rozszerzy³o piek³o gard³o swoje a rozdar³o nad miarê paszczêkê swojê. – I teraz przy olœniewaj¹cych dŸwiêkach brêtowskich dzwonów, bo w przeciwieñstwie do naszej parafii by³y tu trzy dzwony, a nie jeden – przy wspania³ym dŸwiêku tych dzwonów mê¿czyzna w szlafroku powtarza³ niczym refren pieœni: – Biada tym, którzy stanowi¹ prawa niesprawiedliwe, biada tym, którzy stanowi¹ prawa niesprawiedliwe. 37

Staliœmy wokó³ i nawet niektórzy z nas ko³ysali siê do rytmu tej pieœni, bo to by³a na pewno pieœñ, tyle ¿e nie koœcielna, bo nigdy nie s³yszeliœmy jej w koœciele, ani te¿ masowa, bo na lekcjach muzyki œpiewaliœmy tylko masowe pieœni, a tej tam nie by³o. Mo¿e za chwilê wszyscy podchwycilibyœmy jej s³owa i przejmuj¹c¹ melodiê i w ten sposób sta³aby siê przynajmniej w ograniczonym sensie masow¹, ale przeszkodzi³ temu kulawy koœcielny, kuœtykaj¹cy w nasz¹ stronê. Zbli¿a³ siê niebezpiecznie szybko i wygra¿a³ w naszym kierunku zaciœniêt¹ piêœci¹. – Bezbo¿nicy! – krzycza³. – To ju¿ nie potraficie œwiêtego miejsca uszanowaæ? Precz mi st¹d, bo jak zaraz... – i przyspiesza³ kroku, a jego kom¿a coraz wyraŸniej biela³a na tle leszczynowych zaroœli. Razem z ¯ó³toskrzyd³ym rzuciliœmy siê do ucieczki w stronê Bukowej Górki, lecz koœcielny postanowi³ goniæ nas dalej, a¿ do granicy cmentarza, któr¹ wyznacza³y betonowe podmurówki nieistniej¹cych od dawna s³upków. – Chuligani! – krzycza³ jeszcze g³oœniej. – Wandale! – wygra¿a³ ku³akiem. – Nie macie czego tu szukaæ – kuœtyka³ coraz szybciej. – Nieboszczykom spokój zak³ócaæ! I gdyœmy ju¿ byli poza granic¹ cmentarza, nagle, jak spod ziemi wyrós³ miêdzy sosnami M-ski z teczk¹ w jednej rêce, a jak¹œ roœlin¹ w drugiej. Oderwany od swojego zajêcia patrzy³ na nas rybim wzrokiem. – O co chodzi, ch³opcy? Widzicie tê roœlinkê? Jest piêkna, nieprawda¿? Powiedz mi – zwróci³ siê do mnie – jaka to bêdzie rodzina? Nie wiesz, co? – ucieszy³ siê jak na lekcji. – To jest rz¹d Aggregatae, po polsku: skupieñce, podrodzina pierwsza – Liguliflorae, po polsku: jêzyczkokwiatowe, tak, to jest prawdziwy pomornik górski, Arnica montana, roœnie na ³¹kach górskich, a znalaz³em go tutaj, niebywa³e, na pó³nocy, w morenowym otoczeniu! Kwitnie w czerwcu b¹dŸ w lipcu i to siê zgadza. 38

Dalsze rozwa¿ania M-skiego o niezwyk³ym odkryciu przerwa³ koœcielny, który znaj¹c nauczyciela przyrody, nie zawaha³ siê uczyniæ ostrych wymówek: – Pan darwinista nie musi z m³odzie¿¹ zak³ócaæ spokoju œwiêtych miejsc – mówi³, sapi¹c – bo to siê nie godzi. Ja do dyrekcji szko³y list poœlê z zapytaniem, czy dla nauki trzeba po cmentarzach ha³as robiæ. – Ja tu... ten... panie... – pl¹ta³ siê M-ski – ja tu jestem prywatnie, a ci ch³opcy to nie ze mn¹. – Nie z panem?! – zez³oœci³ siê koœcielny. – Jak to nie z panem?! Sam widzia³em, jak ci¹gnêliœcie razem dzwony, i po co to takie psie figle? Czy proboszcz przychodzi do szko³y dzwoniæ w czasie lekcji? Nie! Wiêc od koœcio³a proszê trzymaæ siê z daleka! Tego ju¿ by³o za wiele. M-ski spurpurowia³ i wyrzuci³ z siebie jednym tchem potok pe³en gróŸb i ostrze¿eñ, w którym s³owa „prowokacja”, „kler”, „jezuityzm”, „obskurantyzm” i „zacofanie” powtarza³y siê bardzo gêsto. Nastêpnie wrzuci³ Arnica montana do swojej teczki i odszed³, pogroziwszy, ¿e jeœli zobaczy nas choæby w okolicy cmentarza, nie pozbieramy siê w przysz³ym roku szkolnym. Koœcielny te¿ odszed³, a my dopiero teraz zauwa¿yliœmy brak ¯ó³toskrzyd³ego, który umkn¹³, korzystaj¹c z zamieszania. Co gorsza, zabra³ ze sob¹ wehrmachtowski he³m i zardzewia³y schmeiser. Tak, tego dnia nie by³o z nami Elki ani Weisera i móg³bym w³aœciwie nie zapisywaæ niczego, nie przypominaæ wariata w pi¿amie i ¿ó³tym szlafroku, nie wspominaæ s³owem o trzech dzwonach brêtowskiego cmentarza, ani nie wywo³ywaæ z pamiêci pomornika górskiego z w³ochat¹ ³ody¿k¹ i ¿ó³tym, rozczapierzonym kwiatem. Tylko ¿e w tej historii, bardziej, zdaje siê, ni¿ w innych, pewne szczegó³y i wydarzenia dopiero z odleg³ej perspektywy nabieraj¹ racji istnienia, ³¹cz¹ siê ze sob¹ i nie spo39

sób – jeœli siê o tym wszystkim myœli – traktowaæ ich oddzielnie. Naturalnie, gdyby nie ¯ó³toskrzyd³y, gdyby nie brêtowskie dzwony, groŸba M-skiego pod naszym adresem, gdyby nie Arnica montana, nasza uwaga nie skupi³aby siê na Weiserze tak, aby on zechcia³ to zauwa¿yæ. Bo myœlê, ¿e przez ca³y ten czas Weiser czeka³ jak doœwiadczony myœliwy na moment, w którym zwierzyna traci orientacjê, maj¹c wiatr z ty³u, a nie w nozdrza. On po prostu bada³ sobie znanymi sposobami nasz¹ gotowoœæ. Nastêpnego dnia nie poszliœmy wiêc przez Bukow¹ Górkê do Brêtowa. Od samego rana przed sklepem Cyrsona ustawi³a siê d³uga kolejka spragnionych oran¿ady. Oblepione butelki kr¹¿y³y z r¹k do r¹k, ¿ona w³aœciciela odwa¿a³a jab³ka i ogórki, a lep zwisaj¹cy pod sklepow¹ lamp¹ przypomina³ w³ochat¹ ³apê paj¹ka. Na podwórku pani Korotkowa rozwiesza³a bieliznê, wiedzieliœmy, ¿e jej m¹¿ pracuj¹cy w stoczni wróci tego popo³udnia pijany w sztok, bo to dzieñ wyp³aty. Podobnie zreszt¹ jak nasi ojcowie, w wiêkszoœci pracuj¹cy w stoczni i w wiêkszoœci w dzieñ wyp³aty wracaj¹cy pijani do swoich ¿on, a naszych matek, które tak samo jak pani Korotkowa za³amywa³y rêce, robi³y awantury i jak ona zanosi³y przed oblicze Pana Boga swoje utrapienia i nieszczêœcia. Na razie jednak s³oneczny ¿ar zabija³ wszelk¹ chêæ do ¿ycia, pani Korotkowa z pustym koszykiem przemierza³a podwórko, mówi¹c, ¿e taka pogoda nic dobrego wró¿yæ nie mo¿e. Wylinia³y kot wylizywa³ w cieniu kasztana swoje rany, a nad ca³¹ dzielnic¹ unosi³ siê md³y zapach z masarni po³o¿onej za sklepem Cyrsona. Nie czêœciej ni¿ raz na godzinê po kocich ³bach naszej ulicy przeje¿d¿a³ z ha³asem jakiœ samochód, wznosz¹c tumany wolno opadaj¹cego kurzu. I nagle zobaczyliœmy Weisera z Elk¹ wychodz¹cych tylnymi drzwiami kamienicy; szli przez rachityczny, spalony s³oñcem ogródek, pomiêdzy rzêdami po¿ó³k³ej fasoli, która tego lata nie 40

wyros³a nawet do po³owy tyczek. Szli i Weiser mówi³ coœ do niej, a Elka siê œmia³a. Tr¹ci³em w bok Szymka, ¿eby iœæ za nimi, ale Szymek mnie wstrzyma³. – Poczekaj – powiedzia³ i pobieg³ do domu po francusk¹ lornetkê, któr¹ jego dziadek zdoby³ pod Verdun w czasie I wojny. Nie wiem, czy Szymek ma j¹ jeszcze dzisiaj, ale pamiêtam, ¿e to by³a lornetka artyleryjska, ze skalowan¹ podzia³k¹ w obu okularach, pamiêtam te¿, ¿e stanowi³a dla nas przedmiot po¿¹dania i zazdroœci i pewnie dlatego Szymek wynosi³ j¹ z domu bardzo rzadko, tylko przy wyj¹tkowych okazjach, jak wtedy, rok wczeœniej, gdy ze strychu kamienicy ogl¹daliœmy po¿ar chiñskiego masowca, który zawin¹³ do Nowego Portu z ³adunkiem bawe³ny. Elka i Weiser minêli tory tramwajowe obok pêtli dwunastki, udaj¹c siê ulic¹ Pilotów w stronê wiaduktu, ³¹cz¹cego Górny Wrzeszcz z Zasp¹ ponad torami kolejowymi, z którego schodzi³o siê na przystanek. Weiser z Elk¹ zatrzymali siê na wiadukcie i patrzyli przez jakiœ czas w stronê lotniska. Na razie nie potrzebowaliœmy lornetki tkwi¹cej w skórzanym futerale, bo ci na wiadukcie byli wy¿ej od nas o dwa zakrêty stromej w tym miejscu drogi. Staliœmy ukryci za p³otem fabryki papieru i widzieliœmy, ¿e Weiser wyci¹ga coœ z kieszeni i pokazuje Elce, a ona bierze to do rêki i uwa¿nie ogl¹da. Cieñ starych drzew chroni³ nas skutecznie i jeœli cokolwiek tego dnia by³o inaczej, ni¿ mo¿e wy³owiæ to z przesz³oœci moja pamiêæ, to na pewno cieñ wielkich klonów jest najprawdziwszy na œwiecie. Klony musia³y rosn¹æ w tym miejscu ju¿ bardzo dawno i kiedy stawiano drewniane magazyny fabryczki, przylegaj¹ce do ulicy Pilotów, drzew nie wyciêto, tylko zrobiono dziury w szopach. Tak wiêc staliœmy w cieniu drzew wyrastaj¹cych wprost z dachu i Szymek zaczyna³ siê niecierpliwiæ. 41

– Co oni tam robi¹ – pyta³ i ju¿ chcia³ siêgaæ po lornetkê, kiedy ruszyli w stronê lotniska. ¯ó³to-niebieska kolejka przemknê³a gdzieœ pod nami, a my, ju¿ na wiadukcie, œledziliœmy Weisera i Elkê, którzy przez dziurê w p³ocie przedostawali siê akurat na teren lotniska. – Zupe³nie nie boj¹ siê stra¿y – z uznaniem powiedzia³ Szymek, wyci¹gaj¹c z futera³u lornetkê. – A teraz zobaczymy, czego tam szukaj¹ – i przytkn¹³ do oczu ciemnobr¹zowe rury. Elka i Weiser zniknêli w gêstych krzakach ¿arnowca, których kêpa przylega³a do pasa startowego. Je¿eli piszê „przylega³a” to ktoœ mo¿e pomyœleæ, ¿e ta cholernie wa¿na kêpa by³a gdzieœ w po³owie d³ugoœci pasa albo przy jednym z jego bocznych odnó¿y, przeznaczonych do ko³owania. Otó¿ nic bardziej myl¹cego – kêpa ¿arnowca, w której znikli Elka i Weiser, by³a punktem, od którego pas startowy zaczyna³ siê w³aœnie na po³udniowym krañcu lotniska, biegn¹c prostopadle do morza w kierunku pó³nocnym. – Gdzie oni znikli?! – emocjonowa³ siê Szymek. – Jasny gwint – powiedzia³ (bo tak siê wtedy mówi³o). – Ja ci mówiê, ¿e oni siê bawi¹ w wizytê u doktora. – W co? – zapyta³em z niedowierzaniem. – W wizytê u doktora – powtórzy³ Szymek. – On jej zdejmuje majtki i wszystko co trzeba ogl¹da! Ale gdzie oni s¹? – Sta³ wsparty o ¿eliwn¹ balustradê wiaduktu i obraca³ pokrêt³ami okularów, celuj¹c w kêpê ¿arnowca. Po naszej prawej stronie widaæ by³o jak na d³oni stary Wrzeszcz, z jego ciemnym, ceglastoczerwonym kolorem i wie¿ami koœcio³ów; po lewej stronie, bardzo daleko, majaczy³y zarysy Oliwy, a na wprost ci¹gnê³o siê lotnisko z ma³ym budynkiem dworca pasa¿erskiego, hangarami i zwisaj¹cym w bezruchu rêkawem w kolorowe pasy. Dalej, tam gdzie koñczy³o siê l¹do42

wisko, widaæ by³o bia³¹ nitkê pla¿y, zatokê i statki oczekuj¹ce na redzie. – Gdzie oni mogli znikn¹æ? – powtarza³ Szymek. – Przecie¿ nie wychodzili z krzaków – i poda³ mi lornetkê niezdecydowanym ruchem, bo rozstawa³ siê z ni¹ niechêtnie i zawsze na krótko. Gdy czarne kreski podzia³ki zamajaczy³y mi w okularze na tle kêpy ¿arnowca, poczu³em siê jak oficer francuskiej artylerii zabity pod Verdun. W³aœnie kiedy poprawia³em ostroœæ, za naszymi plecami, od strony wzgórz zabucza³ ciê¿ko samolot. Krzaki ¿arnowca, te najbli¿sze betonowego pasa, poruszy³y siê i dopiero teraz zobaczy³em ich dwoje, jak le¿eli obok siebie, trzymaj¹c siê za rêce, i jak niecierpliwie unosili g³owy, wypatruj¹c nadlatuj¹cego i³a. Tylko ¿e to nie by³a zabawa w lekarza i pacjenta, oni le¿eli na wznak z wyci¹gniêtymi nogami, trzymali siê za rêce, a drug¹ ka¿de z nich wczepia³o siê w korzenie ¿arnowca, które w tym miejscu by³y grube i popl¹tane. Samolot obni¿aj¹c lot, min¹³ Bukow¹ Górkê i zbli¿a³ siê do wysokoœci wiaduktu i torów kolejowych, a ja celowa³em w czerwon¹ sukienkê Elki i jej go³e kolana, osi¹gaj¹c wreszcie idealn¹ ostroœæ. Bo to, co zobaczy³em w kilka sekund póŸniej, kiedy ogromne i lœni¹ce cielsko samolotu zdawa³o siê dotykaæ brzuchem kêpy ¿arnowca, widzia³em w absolutnej ostroœci. Maszyna jest dziesiêæ, mo¿e piêtnaœcie metrów nad ziemi¹, a od kêpy ¿arnowca i pocz¹tku pasa dzieli j¹ odleg³oœæ s³abego rzutu kamieniem. Elka unosi kolana do góry i twarz jej wykrzywia grymas, wygl¹da, jakby krzycza³a ze strachu, usta ma otwarte. Weiser ma równie¿ otwarte usta, ale nie wykrzywione, nie podnosi te¿ kolan. Krzaki ¿arnowca jak œciête k³ad¹ siê od podmuchu. Elka, nie odrywaj¹c siê od ziemi, unosi kolana jeszcze wy¿ej, a z nimi biodra, i widaæ, jak jej czerwona sukienka, poderwana uderzeniem powietrznej fali, ods³ania czarny punkt miêdzy nogami. 43

Ale to nie s¹ ¿adne majtki, ¿adna tam bielizna, bo to czarne, uniesione lekko do góry, ods³oniête przez czerwon¹ sukienkê za spraw¹ hucz¹cego samolotu jest dziwnie miêkkie, faluj¹ce i tkliwe, to coœ pokrywaj¹ce siê z punktem 0 podzia³ki artyleryjskiej w okularze francuskiej lornetki spod Verdun, to przypominaj¹ce trójk¹t zjawisko niknie zaraz w fa³dach czerwonej sukienki, która opada na biodra i kolana Elki, skoro tylko wielki i³ dotknie ko³ami betonowej nawierzchni pasa, dziesiêæ albo piêtnaœcie metrów za nimi. I ju¿ jest w³aœciwie po wszystkim, bo oboje wstaj¹ i prêdko biegn¹ w kierunku p³otu, ¿eby unikn¹æ pogoni stra¿nika uzbrojonego w strzelbê. Szymek wyrywa mi lornetkê i przyk³adaj¹c do oczu, krzyczy: – Widzisz, bawili siê jednak w lekarza, sp³oszy³ ich samolot! Ale ja wiedzia³em ju¿ wtedy, ¿e to nie by³o to, czego pragn¹³by Szymek. Przez ca³y czas, kiedy samolot nadlatywa³, rêka Weisera spoczywa³a w tym samym miejscu i to nie ona podnios³a czerwon¹ sukienkê Elki. Tak, wiedzia³em ju¿ wtedy, ¿e Elka za poœrednictwem Weisera pozwala samolotom na dziwne i ekscytuj¹ce zabawy. I nie wiem, co zdziwi³o mnie bardziej – czy to, ¿e srebrzysty i³ 14 podnosi³ czerwon¹ sukienkê Elki, czy te¿ to, ¿e pomiêdzy jej nogami by³o to czarne, trójk¹tne zjawisko, takie samo jak u mojej matki albo starszej siostry Piotra, o czym trudno by³o nie wiedzieæ, skoro kamienica nasza mia³a po jednej ³azience na piêtro. Popo³udniem upa³ zel¿a³ trochê, a przez otwarte okna mieszkañ dobiega³y odg³osy domowych awantur. Wracali ostatni niedopici, którzy w drodze powrotnej zahaczyli jeszcze o bar „Liliput”, po³o¿ony naprzeciwko ewangelickiej kaplicy, w której mia³o byæ urz¹dzone nowe kino. Gmina ewangelicka w naszej czêœci miasta mia³a wprawdzie czynnych wyznawców, ale ich liczba topnia³a z roku na rok do tego stopnia, ¿e nie mogli utrzymaæ swojej œwi¹44

tyni. Przewa¿nie byli to starzy gdañszczanie, nazywani przez ludnoœæ nap³ywow¹ Niemcami, co nie zawsze pokrywa³o siê z prawd¹. Pani Korotkowa krzycza³a na swojego mê¿a: „Ty ³achudro, ty draniu skoñczony!”, z radia dobiega³y dŸwiêki skocznego oberka, a wszyscy ch³opcy wiedzieli ju¿ od Szymka, ¿e Weiser chodzi z Elk¹ na lotnisko, ¿eby j¹ macaæ, chocia¿ nie wszyscy zapewne umieliby okreœliæ, co oznacza to s³owo. I kiedy Elka sz³a przez podwórko, któryœ z nich zawo³a³, ¿eby siê da³a pomacaæ tak¿e nam, a nie tylko temu ¯ydkowi z pierwszego piêtra. Elka podesz³a do ³awki, na której siedzieliœmy, i jej oczy ciska³y b³yskawice. – Jesteœcie g³upi – wycedzi³a przez zaciœniête zêby. – G³upi smarkacze i œmierdz¹ce gnojki, wy... wy... umiecie tylko kopaæ pi³kê i wybijaæ sobie zêby, nic wiêcej! – Bo co?! – zabrzmia³o zaczepnie. – Bo nic – odparowa³a. – On potrafi wszystko, rozumiecie, szczeniaki g³upie? Wszystko, co zechce, mo¿e zrobiæ. Jego nawet zwierzêta s³uchaj¹! – Ehe, he – wyœmia³ j¹ Szymek. – To mo¿e on potrafi zatrzymaæ rozpêdzony samochód albo samolot w powietrzu? Ta ostatnia uwaga zabola³a Elkê najbardziej, bo przyskoczy³a do Szymka z pazurami i mielibyœmy niechybnie now¹ bójkê, gdyby nie g³os z pierwszego piêtra. Przez otwarte okno ca³¹ scenê obserwowa³ Weiser i gdy paznokcie Elki mia³y siê ju¿ zatopiæ w twarzy i w³osach Szymka, us³yszeliœmy nagle: – Dobrze, powiedz im, ¿eby jutro przyszli do zoo, o dziesi¹tej, obok g³ównego wejœcia. – Weiser zwróci³ siê do niej w ten w³aœnie sposób: „Powiedz im” – pamiêtam to doskonale. A przecie¿ mia³a nas wszystkich jak na d³oni i równie dobrze móg³ powiedzieæ po prostu: „B¹dŸcie jutro przy wejœciu do zoo o dziesi¹tej”. Ale on wola³ zwróciæ 45

siê do niej i tak by³o tak¿e póŸniej, kiedy zaprasza³ nas na swoje spektakle w dolince za strzelnic¹. – S³yszeliœcie – powtórzy³a Elka. – Macie byæ o dziesi¹tej przed bram¹ zoo, to zobaczycie – ale nie powiedzia³a, co zobaczymy, tylko posz³a dalej, a my s³uchaliœmy teraz, jak pan Korotek bije swoj¹ ¿onê pasem zdjêtym ze spodni i jak ona wzywa pomocy wszystkich œwiêtych, s³abo widaæ i bez prawdziwej wiary, bo przez otwarte okno co rusz dobiega³y nas s¹¿niste plaœniêcia i rozpaczliwe jêki. Wieczorem starzy ludzie wylegli na ³awki i spogl¹dali w niebo, szukaj¹c zapowiadanej komety, a my graliœmy w pi³kê na zesch³ej trawie obok pruskich koszar. Piotr, który tego dnia by³ w Jelitkowie, donosi³, ¿e zupa rybna nabra³a teraz fioletowego koloru i cuchnie jeszcze mocniej ni¿ przedtem, a wstêpu na pla¿ê broni¹ wielkie tablice z podpisami w³adz wszystkich trzech miast po³o¿onych nad zatok¹. – Koniec! Raz wreszcie nale¿y z tym skoñczyæ! Dlaczego ci ch³opcy nie byli na ¿adnym obozie, na kolonii, hufcu pracy, dlaczego nikt nie pomyœla³, ¿eby zaj¹æ ich czas, ¿eby nie pa³êtali siê po wertepach, gdzie ci¹gle znajduj¹ niewypa³y i amunicjê. Pan za to w czêœci jest równie¿ odpowiedzialny – g³os prokuratora brzmia³ teraz wysokim tembrem, a dyrektor nie poluŸnia³ krawata, bo ten by³ ju¿ ca³kiem rozwi¹zany. – Dlaczego ch³opcy nie wyjechali na wakacje? Przecie¿ pan wie – kontynuowa³ prokurator – równie dobrze jak ja, ¿e w tych œrodowiskach (akcent by³ na „tych”) rodzice z braku czasu i umiejêtnoœci pedagogicznych trac¹ wp³yw na dorastaj¹ce dzieci, i tu, w tym miejscu, jest wasza rola, szko³y, kolektywu, zreszt¹, czy ja mam was uczyæ? Tylko w ubieg³ym roku mieliœmy w ca³ej Polsce kilkanaœcie podobnych wypadków i jestem przekonany, 46

¿e do wielu z nich nie dosz³oby w ogóle, gdyby istnia³ odpowiedni dozór równie¿ (akcent na „równie¿”) w czasie wakacji! S³uchaliœmy s³ów prokuratora, a potem tego, co mówi³ dyrektor i M-ski, z zapartym tchem. Nie wszystko przez uchylone drzwi gabinetu dociera³o, ma siê rozumieæ, dok³adnie, ale i tak mogliœmy siê zorientowaæ, ¿e oni wci¹¿ s¹ na fa³szywym tropie. Bo M-ski, dyrektor, mê¿czyzna w mundurze i prokurator, który zjawi³ siê w sekretariacie szko³y o godzinie siódmej – wszyscy oni myœleli, ¿e Weiser i Elka polecieli prosto do nieba w setkach albo tysi¹cach kawa³eczków po wybuchu w dolince za strzelnic¹. Myœleli, ¿e to by³ niewypa³. Jedno tylko nie zgadza³o: w czasie poszukiwañ nie znaleziono ¿adnego strzêpka ubrania ani cia³a i dlatego wœciekali siê na nas, krzyczeli i grozili, jakby to by³a nasza wina. Nie wierzyli, ¿e tam, w dolince, widzieliœmy ich odchodz¹cych pod górê. Nie podejrzewali, ¿e nasze ostatnie spotkanie odby³o siê rzeczywiœcie nastêpnego dnia nad Strzy¿¹, obok zerwanego mostu, gdzie rzeczka przep³ywa pod kolejowym nasypem w¹skim tunelem. Gubili siê w naszych zeznaniach, s¹dz¹c, ¿e ze strachu ukryliœmy gdzieœ strzêpy cia³, a teraz k³amiemy, pl¹cz¹c siê w wyjaœnieniach. Nie przysz³o im nawet do g³owy, ¿e gdyby tak by³o w istocie, to przecie¿ powiedzielibyœmy w koñcu, gdzie zakopany zosta³ strzêp koszuli Weisera albo skrawek czerwonej sukienki Elki. – Niemcy zostawili po sobie niejeden zakopany arsena³ – mówi³ znów prokurator – i to jest najtragiczniejsze ¿niwo wojny (akcent na „najtragiczniejsze”) w dzisiejszych czasach! Tymczasem ani jedna lekcja nie by³a poœwiêcona w waszej szkole temu zagadnieniu (akcent na „waszej”). Powiedzcie, dyrektorze, co zrobiliœcie, ¿eby przestrzec m³odzie¿ przed niebezpieczeñstwem tego rodzaju? Wiecie ju¿, ile tego by³o w cegielni? Mamy dok³adne dane: starczy³oby na wysadzenie w powietrze nie tylko tego budynku, ale i wszystkich okolicznych domów. 47

Dyrektor t³umaczy³ coœ zawile, a póŸniej M-ski opowiada³ o rosn¹cej niechêci do masowych organizacji, o upadku ducha czujnoœci i tak dalej, a¿ skoñczy³ na polityce Watykanu i nieprzejednanej postawie kleru, z którym on sam miewa – i owszem – zatargi. I na dowód, ¿e mówi prawdê, opowiedzia³ prokuratorowi o naszym spotkaniu przy brêtowskim cmentarzu. – Mnie interesuj¹ fakty – nie da³ siê zbyæ prokurator – a nie ogólniki. Ja chcê mieæ dok³adny opis sytuacji tamtego krytycznego dnia. Wy, sier¿ancie – zwróci³ siê pewnie do tego w mundurze – do raportu za³¹czycie szkic sytuacyjny i chyba nie muszê was instruowaæ, jak siê to robi. Pracujcie, jak chcecie, do poniedzia³ku rano raport ma byæ gotowy, bez ¿adnych niedomówieñ i niejasnoœci! A swoj¹ drog¹ – doda³ na zakoñczenie – jeszcze rok temu ci ch³opcy – to by³o o nas – siedzieliby na Okopowej jako grupa dywersyjna, i nawet Matka Boska by im nie pomog³a! Tak, tak – doda³, wychodz¹c z gabinetu. – Zmieniaj¹ siê czasy i obyczaje – i przeszed³ przez sekretariat, pozostawiaj¹c za sob¹ mocny zapach s³odkawej wody koloñskiej. – No to mamy zagwozdkê – w chwilê póŸniej powiedzia³ M-ski (i pewnie pokaza³ paluchem papiery, którymi zarzucone by³o biurko dyrektora) – bo tu, w tych zeznaniach, nic siê ze sob¹ nie zgadza i nie trzyma kupy! – Oni – to znów o nas – wszyscy bezczelnie k³ami¹ – doda³ sier¿ant. – Boj¹ siê, ale k³ami¹. – K³ami¹, bo siê boj¹, nie zauwa¿y³ pan, sier¿ancie? – podj¹³ kwestiê dyrektor i tak przez d³u¿sz¹ chwilê odbijali s³own¹ pi³eczkê, a ja zastanawia³em siê w tym czasie, dlaczego stary dziadek Weisera, który by³ krawcem i bardzo rzadko wychodzi³ z domu, umar³, kiedy rozpoczê³y siê poszukiwania. Pukano do jego drzwi i nikt nie otwiera³, wiêc je wywa¿ono i okaza³o siê, ¿e pan Weiser umar³ na atak serca. Podobno znaleŸli go siedz¹48

cego na krzeœle, z g³ow¹ opart¹ na starej maszynie do szycia marki Singer, nad niewykoñczon¹ robot¹. By³a to, jak dowiedzia³em siê ju¿ du¿o póŸniej, kamizelka od garnituru, zamówionego przez wdowê po kapitanie, dlaczego akurat przez wdowê, tego nie wiem. Pana Weisera przypomnia³em sobie z odrobin¹ lêku; jego œmieræ, tak nag³a, nie mog³a byæ przypadkowa, teraz rozumia³em to jasno. Bo przecie¿ milcz¹cy zawsze dziadek Weisera by³ jedyn¹ osob¹, której moglibyœmy powiedzieæ, w jaki sposób Elka i Weiser odeszli od nas tamtego s³onecznego dnia i dlaczego sami nie mogliœmy tego do koñca zrozumieæ. Bo ¿eby zrozumieæ do koñca, trzeba by³o zrobiæ mniej wiêcej to, co robiê teraz, w dwadzieœcia kilka lat póŸniej. Trzeba by³o przypomnieæ sobie wszystkie wa¿ne szczegó³y, uporz¹dkowaæ je i obejrzeæ razem, tak jak ogl¹da siê muchê zastyg³¹ przed milionami lat w bry³ce z³otego bursztynu. Ale wtedy nikt nie by³ na to przygotowany, ani Szymek, ani Piotr, ani ja sam. Nikt z nas nie po³¹czy³by wtedy zupy rybnej z ob³okiem kadzidlanego dymu, wypuszczonego przez proboszcza Dudaka w Bo¿e Cia³o, kiedy œpiewaliœmy „B¹dŸ¿e pozdrowiona, Hosty-jo ¿y-wa”. Nikt nie pomyœla³by nawet, ¿e susza tego roku nie by³a tak¹ sobie zwyk³¹ susz¹, i nikt by nie przypuszcza³, ¿e wybuchy Weisera przygotowywane w dolince za strzelnic¹ mia³y jakiœ zwi¹zek z tym, co robi³ w piwnicy nieczynnej cegielni, albo z lœni¹cym kad³ubem i³a 14, który podnosi³ czerwon¹ sukienkê Elki i ca³e jej cia³o w krzakach ¿arnowca. Zreszt¹, nawet gdybyœmy opowiedzieli dok³adnie to, co widzieliœmy ostatniego dnia nad Strzy¿¹, za zerwanym mostem, ani M-ski, ani dyrektor, ani ten w mundurze, ani nikt inny na ca³ym œwiecie nie potraktowa³by tego powa¿nie. „To niemo¿liwe” mówiliby, przecieraj¹c okulary, siorbi¹c kawê i strzêpi¹c mankiety od koszuli. „To niemo¿liwe” powiedzieliby, 49

„znów k³amiecie, niegrzeczni ch³opcy”. I znów przes³uchania kr¹¿y³yby jak wczeœniej wokó³ ostatniego wybuchu, na którym – ich zdaniem – wszystko siê skoñczy³o. Byliœmy tak¿e zwi¹zani obietnic¹, a w³aœciwie przysiêg¹, dan¹ Weiserowi. Ale postanowi³em niczego nie uprzedzaæ... Wiêc na razie siedzia³em w sekretariacie pomiêdzy Szymkiem i Piotrem, noga ³upa³a mnie okrutnie, a przez uchylone okno ulatywa³y resztki wykwintnego bukietu wody koloñskiej pana prokuratora, który opuœci³ szko³ê punktualnie o godzinie wpó³ do ósmej. – Wojtal – zabrzmia³o w drzwiach gabinetu nazwisko Piotra. – Teraz ty – i Piotr wszed³ do œrodka razem z ostatnim uderzeniem zegarowego gongu. Dlaczego prokurator wspomnia³ o Okopowej? Bo powiedzia³, ¿e jeszcze rok temu siedzielibyœmy tam wszyscy jako grupa dywersyjna. Dzisiaj wiem bardzo dobrze, co mia³ na myœli, ale wtedy, gdy Piotr znikn¹³ za drzwiami gabinetu i rozpoczê³a siê druga, a w³aœciwie trzecia kolejka przes³uchania, s³owa prokuratora nie dawa³y mi spokoju. Przypomnia³em sobie, jak pewnego popo³udnia, dwa lata wczeœniej, przed naszym domem zatrzyma³ siê zgni³ozielony samochód i jak z tego samochodu wysiedli dwaj panowie w p³aszczach, po czym udali siê do mieszkania pani Korotkowej i wyprowadzili stamt¹d jej mê¿a, pana Korotka, pijanego w sztok, choæ to nie by³ wcale dzieñ wyp³aty. Doroœli mówili wtedy szeptem i po k¹tach, ¿e pana Korotka wziêli na Okopow¹, bo ktoœ doniós³, ¿e s³ucha Londynu. I pan Korotek wróci³, ale dopiero po trzech tygodniach, z okiem jak soczysta œliwka, a kiedy przyszed³ s¹dny dzieñ nastêpnej wyp³aty, stan¹³ na œrodku podwórka i zdj¹³ koszulê, pokazuj¹c ka¿demu, kto chcia³, swoje plecy, które wygl¹da³y jak pasiasta zebra ¿ó³to-czerwonego koloru. Wykrzykiwa³ przy 50

tym straszne przekleñstwa na swoj¹ dolê i u¿ala³ siê nad ca³ym œwiatem, którym rz¹dz¹ kurwy, z³odzieje i ³ajdacy. Sta³em wtedy w bramie i widzia³em, jak kobiety zamykaj¹ przezornie okna, ¿eby nie s³uchaæ okropnych wyrazów, a pan Korotek, zanim jego ¿ona zbieg³a na dó³ i wtaszczy³a go do mieszkania, unosi³ rêkê do góry i grozi³ Panu Bogu za to, ¿e On z wysokoœci patrzy na to wszystko i nic nie robi, tylko siedzi w swoim gabinecie z za³o¿onymi rêkami, zupe³nie jakby by³ dyrektorem, a nie robotnikiem. I kiedy Piotr znikn¹³ za drzwiami gabinetu, a my z Szymkiem s³uchaliœmy leniwego tykania zegara, przestraszy³em siê widoku tych pleców i ulicy Okopowej, bo pomyœla³em wtedy, ¿e najstraszniejsze wyciskanie s³onia ani skubanie gêsi, ani grzanie ³apki, ani ¿adne inne tortury M-skiego nie dorównuj¹ plecom pana Korotka, fantastycznie kolorowym, z wy¿³obionymi kanalikami, jak drzewo ¿ywicowanej sosny. Na dworze coraz szybciej zapada³ zmierzch, gdy woŸny, wezwany przez dyrektora, wszed³ do gabinetu, pozostawiaj¹c uchylone drzwi. Szeptem zwróci³em siê do Szymka z propozycj¹ zmiany zeznañ – có¿ by w koñcu szkodzi³o Weiserowi albo Elce, gdybyœmy opowiedzieli, co wydarzy³o siê nad Strzy¿¹ nastêpnego dnia po wybuchu w dolince? Jeœli s¹ gdzieœ w okolicy, i tak ich nie znajd¹, spokojna g³owa, a jeœli s¹ gdzieœ zupe³nie indziej, tym bardziej im nie zaszkodzimy. Ale Szymek by³ twardy. Zawsze, przez ca³¹ szko³ê by³ twardy, a w œledztwie postanowi³ byæ jeszcze twardszy. Zacisn¹³ zêby, widzia³em to dok³adnie, i pokrêci³ g³ow¹ przecz¹cym ruchem. Takim samym ruchem odpowiada³ mi, gdy odwiedzi³em go w dalekim mieœcie i wypytywa³em jeszcze raz o tamte wakacje, kiedy zupa rybna zaleg³a w zatoce, a Weiser i Elka chodzili razem na lotnisko. Nie pragn¹³ wracaæ do lat szkolnych i w niczym nie chcia³ mi pomóc, nie pamiêta³ albo nie chcia³ pamiêtaæ sza51

rego ob³oku ze z³otej kadzielnicy proboszcza Dudaka, a na temat Weisera powiedzia³ kilka banalnych i p³askich zdañ. To by³a jego nowa, doros³a twardoœæ, o któr¹ zreszt¹ nie mam ¿alu, bo Szymek jako jedyny z nas doszed³ do czegoœ w ¿yciu. Tymczasem woŸny wyszed³ z gabinetu, trzymaj¹c porcelanowy dzbanek do zaparzania kawy i kaza³ mi pobiec do ubikacji po wodê. Szed³em wiêc pustym korytarzem i pomyœla³em, ¿e nie ma nic smutniejszego ni¿ opustosza³y szkolny korytarz, wiod¹cy nie wiadomo dok¹d, melancholijnie pusty i jakby zupe³nie nie ten sam, co sprzed kilku godzin, kiedy ha³asowa³y tu setki mikrusów i starszych uczniów. ¯a³owa³em, ¿e nie mam ze sob¹ trucizny o piorunuj¹cym dzia³aniu. Naplu³em za to w dzbanek, maj¹c przed oczami wy³upiaste spojrzenie M-skiego, i bia³¹ piankê zamiesza³em palcem, tak ¿eby siê rozpuœci³a. Kiedy wróci³em do sekretariatu, Szymek by³ ju¿ w gabinecie, a Piotr – tak jak wczeœniej – siedzia³ na sk³adanym krzeœle po mojej lewej stronie. WoŸny przyniós³ ze stró¿ówki elektryczn¹ maszynkê i zacz¹³ grzaæ wodê tutaj, ¿eby nie traciæ nas z oczu. Woda sycza³a leniwie, cicho tyka³ zegar, zrobi³o siê sennie i ciep³o. Nastêpnego dnia wiêc Weiser umówi³ siê z nami przed g³ówn¹ bram¹ oliwskiego zoo. W jakim stopniu by³o to zaplanowane, a w jakim wynik³o z sytuacji, kiedy zaczepiona Elka o ma³y w³os nie przeora³a twarzy Szymka pazurami? Nie mam ¿adnej pewnoœci. A zreszt¹, co to za s³owo „umówi³”? On po prostu nam to spotkanie wyznaczy³ – jak suweren wasalom, ustami herolda. Wtedy, rzecz jasna, nie odczu³em tego, ale ju¿ w sekretariacie na sk³adanym krzeœle, kiedy szumia³a woda na kawê i tyka³ œcienny zegar, ju¿ wtedy mia³em niejasne przeczucie, ¿e Weiser by³ od tej chwili naszym suwerenem i nic tego zmieniæ nie mog³o. Teraz widzê, ¿e pierwszy rozdzia³ nie52

napisanej ksi¹¿ki o nim winien zaczynaæ siê od s³ów: „Dobrze, powiedz im, ¿eby jutro przyszli do zoo, o dziesi¹tej, obok g³ównego wejœcia”, które Weiser wypowiedzia³ z okna na pierwszym piêtrze, sk¹d dolatywa³ nas znajomy turkot maszyny do szycia. O tym jednak ju¿ mówi³em i jeœli powtarzam niektóre rzeczy i nie wymazujê ich jak w szkolnym wypracowaniu, to dlatego ¿e to, co robiê, nie jest pisaniem ksi¹¿ki. Byæ mo¿e razem z Elk¹, Szymkiem i Piotrem moglibyœmy tak¹ ksi¹¿kê napisaæ, ale – co zreszt¹ powiedziano – Szymek woli niczego nie pamiêtaæ, Elka nie odpisuje na listy nawet po mojej wizycie w Niemczech, a Piotr zgin¹³ na ulicy w grudniu siedemdziesi¹tego roku i le¿y w pi¹tej alejce cmentarza na Srebrzysku. Na lekcjach przyrody M-ski wiele razy podkreœla³, ¿e takiego ogrodu zoologicznego jak w Oliwie nie powstydzi³oby siê ¿adne europejskie miasto. Nie wiem, co M-ski mia³ na myœli. Czy to, ¿e my nie mieszkamy w Europie, czy te¿ to, ¿e poza ogrodem zoologicznym mamy siê czego wstydziæ? Ale zoo by³o rzeczywiœcie piêknie po³o¿one, z dala od miasta, w g³êbokiej dolinie Oliwskiego Potoku, który wyp³ywa³ w tym miejscu z siedmiu wzgórz zaroœniêtych mieszanym, sosnowo-bukowym lasem. Sarny mia³y tu leœne polany, przeœwietlone s³oñcem, ³osie – ciemne i ponure bagniska, wilki – jamy wykopane w skarpie, a kangury hasa³y na ugorze poroœniêtym czerwonaw¹ koniczyn¹ i szczawiem. Tylko zwierzêta drapie¿ne, szczególnie te sprowadzane z krajów tropikalnych, mia³y wybiegi znacznie gorsze, bo powierzchni tylko kilkudziesiêciu metrów kwadratowych, zamkniêtych ¿elaznymi kratami. Wtedy uchodzi³o to naszej uwadze, ale dzisiaj, kiedy nie odwiedzam ¿adnych ogrodów zoologicznych, zdanie M-skiego o najpiêkniejszym zoo w Europie brzmi bardzo œmiesznie i g³upio. Zupe³nie tak, jakbyœmy, oprowadzani przez przewodnika w obcym mieœcie, us³yszeli 53

nagle: „Oto, proszê pañstwa, najpiêkniejsze wiêzienie, jakie kiedykolwiek zbudowano w naszym mieœcie, a byæ mo¿e nawet w ca³ej Europie”. Dzisiejsi turyœci lub mieszkañcy miasta udaj¹ siê do zoo autobusem spod pêtli tramwajowej w Oliwie. Ale wtedy autobusów by³o, zdaje siê, nieco mniej i drogê z pêtli wzd³u¿ opactwa cystersów musieliœmy przebyæ piechot¹. Minêliœmy ocienione stoki Pacho³ka, na którym sta³ jeszcze zaraz po wojnie obelisk z niemieckim napisem, przemaszerowaliœmy wzd³u¿ stawów dawnego folwarku, zaroœniêtych teraz i zabagnionych, wdychaliœmy kurz spiekoty zmieszany z zapachem kwitn¹cych lip, którymi wysadzona by³a droga, a¿ w koñcu, ju¿ nieco zmêczeni, zobaczyliœmy otwieraj¹ce Dolinê Radoœci wzgórza, o których prawe skrzyd³o opiera siê ogród zoologiczny. Wreszcie ujrzeliœmy wspartego o bramê Weisera, który tego dnia ubrany by³ w zielone spodnie i jasnoniebiesk¹ koszulê kroju rosyjskiej rubachy; wygl¹da³o to nienaturalnie i œmiesznie, jak po starszym bracie. Najpierw do Weisera podesz³a nasza trójka, póŸniej Janek Lipski, syn kolejarza z Lidy, który urodzi³ siê w wagonie kolejowym, dalej Krzysio Barski, dziecko powstañca warszawskiego i gdañskiej sklepikarki, po nim do bramy ogrodu podszed³ Leszek ¯wire³³o, który zawsze nosi³ czyste koszule i w przeciwieñstwie do nas mówi³ „przepraszam” i „dziêkujê”, podobno ze wzglêdu na szlacheckie pochodzenie jego ojca. Korowód zamyka³a tego dnia cicha jak mysz Basia Szewczyk. Jej ojciec rzuci³ po wojnie górnictwo i przyjecha³ tutaj szukaæ szczêœcia i macochy dla swojej córki. Otoczyliœmy Weisera kó³kiem. – No i co – spyta³ go Szymek. – Co nam teraz poka¿esz? On zaœ poprowadzi³ nas do bocznej furtki, któr¹ weszliœmy bez biletów, a nastêpnie oprowadza³ wzd³u¿ kolejnych wybie54

gów, zatrzymuj¹c siê d³u¿sz¹ chwilê tam, gdzie zechcia³. Opiera³ siê wtedy o p³ot, a my nie wiedzieliœmy, dlaczego tak d³ugo przygl¹da siê leniwej lamie albo co widzi w nurkuj¹cych fokach, które w takim upale nie wynurza³y siê z wody. Przy klatkach z ptakami czeka³a Elka. Pamiêtam, ¿e podziwia³a ogromne sêpy argentyñskie. Ich czarne skrzyd³a odbija³y promienie s³oñca granatowym blaskiem, a ptaki kiwa³y powoli g³owami, jakby by³y uœpione. PóŸniej minêliœmy terrarium, ale Weiser nie wchodzi³ tam, wiêc ruszyliœmy za nim do klatek z pawianami i szympansami. Tu zgromadzi³o siê wiêcej ludzi, pokrzykuj¹cych i rozweselonych. Co chwila og³upia³y szympans sypa³ w publicznoœæ garœci¹ piachu, a ta oddawa³a ma³pie piêknym za nadobne, gwi¿d¿¹c, tupi¹c i rzucaj¹c ogryzkami w siatkê klatki. Zwierzê co pewien czas unosi³o ³eb do góry i czochra³o sierœæ na czubku g³owy, zupe³nie tak samo jak M-ski, kiedy zapomina³ czegoœ wa¿nego. Ale to by³a ma³pia zmy³ka, podstêp szympansi, bo za chwilê zwierzê pochyla³o g³owê poni¿ej pêpka, sika³o sobie do gêby i nagle w¹ska stru¿ka tryska³a ze zwê¿onego pyska, niczym z sikawki stra¿ackiej, w najbli¿ej stoj¹cych ludzi. Za ka¿dym sikniêciem szympans okazywa³ siê szybszy od swoich przeciwników i widzowie z pierwszych rzêdów musieli wycieraæ ¿ó³ty, cuchn¹cy p³yn z ramion i twarzy. Zabawa bardzo nam siê podoba³a i na d³u¿sz¹ chwilê zapomnieliœmy o Weiserze, który nie œmia³ siê wcale z tej odskakiwanki. W koñcu szympans schowa³ siê w g³êbi klatki, ludzie odeszli, a my spojrzeliœmy wyczekuj¹co na Weisera, bo przecie¿ jeœli to mia³ nam pokazaæ – jak przypuszczali niektórzy – to by³a to wielka lipa i zawracanie g³owy. Ale Weiser bada³ tylko nasz¹ cierpliwoœæ, posta³ tu jeszcze przez moment, a nastêpnie ruszy³ w kierunku klatek z drapie¿nikami. Te klatki nawet dzisiaj, kiedy to piszê, maj¹ zapewne odmienny zapach ni¿ pomieszczenia innych 55

zwierz¹t, ró¿ny od wybiegu ma³p, s³onia, wszystkich rogacizn i nierogacizn, bo taki w³aœnie mia³y wtedy i takim pamiêtam go do dziœ – s³odkawy, md³y, unosz¹cy siê w¹skimi pasemkami w lepkim powietrzu lipca, odpychaj¹cy zapach zapleœnia³ych legowisk lwów afrykañskich, tygrysa bengalskiego i czarnej pantery, która le¿a³a na zeschniêtym i ³ysym konarze. Weiser zatrzyma³ siê przed jej klatk¹. Elka po³o¿y³a palec na ustach i kaza³a nam stan¹æ nieco z ty³u, ¿eby mu nie przeszkadzaæ. Weiser odwrócony do nas plecami tkwi³ w bezruchu dobre kilka minut, dopóki spod klatki nie odeszli inni ludzie, i wtedy zobaczyliœmy, ¿e pantera drzemi¹ca do tej pory w po³udniowej sjeœcie powoli podnosi g³owê. Wargi jej, z d³ugimi ig³ami w¹sów, wydê³y siê lekko i wygl¹da³o to tak, jakby pantera czknê³a. Ale to by³ dopiero pocz¹tek. Wargi unosi³y siê, drgaj¹c coraz wy¿ej, i pod czarnym aksamitem widaæ teraz by³o rzêdy bia³ych k³ów. Us³yszeliœmy pierwszy szmer, który zaraz potem przeszed³ w g³êboki, dobywaj¹cy siê gdzieœ z g³êbi pomruk. Pantera powoli, miêkkim ruchem sp³ynê³a z konara i ze zje¿on¹ sierœci¹ zbli¿a³a siê do krat, jej ogon drgn¹³ nieznacznie, po czym coraz mocniej, rytmiczniej, jak wahad³o zegara bi³ o lœni¹ce boki. W koñcu zwierzê, dotykaj¹c pyskiem ¿elaznych prêtów, stanê³o naprzeciw Weisera, a to, co wczeœniej by³o warkotem, przesz³o nagle w gard³owe bulgotanie, w którym marszowy werbel miesza³ siê z hukiem wezbranej rzeki, a jesienna wichura z g³osem dzwonów rezurekcyjnych. Pantera szala³a przy kracie, bi³a ³ap¹ w cementow¹ pod³ogê, opuszcza³a, to znów wznosi³a pysk, a wreszcie podrywa³a swoje cielsko jak pionow¹ belkê, wspieraj¹c siê przednimi ³apami o prêty, i widzieliœmy, jak wysuwa³y siê grube i zakrzywione pazury. Lecz to nie by³o wszystko. Weiser przesadzi³ barierkê oddzielaj¹c¹ go od klatki i stan¹³ teraz tak blisko jej ¿elaznych prêtów, ¿e móg³by, pochyliwszy siê zaledwie o krok, do56

tkn¹æ czo³em pazurów kota. Pantera znieruchomia³a. Nagle gard³owe bulgotanie przesz³o w g³êboki warkot, a warkot w cichy jak na pocz¹tku pomruk i zwierzê, nadal ze zje¿on¹ sierœci¹ i ogonem bij¹cym w boki, pe³z³o do ty³u ze wzrokiem utkwionym w Weisera. To by³o niesamowite! Pantera czo³ga³a siê w g³¹b klatki, bardzo wolno, brzuchem szoruj¹c po betonowej posadzce, a jej skoœne i przymru¿one oczy, lœni¹ce jak nieruchome lusterka, wpatrzone by³y w Weisera. Gdy wyczu³a ogonem tyln¹ œcianê wybiegu, siad³a skulona w k¹cie i wreszcie opuœci³a oczy, dr¿¹c na ca³ym ciele. Ka¿dy musku³ pod napiêt¹ skór¹ dygota³ teraz jak z zimna i wielki kot przypomina³ ratlerka pani Korotkowej, który ucieka³ w k¹t podwórka na tupniêcie nog¹. Staliœmy w milczeniu, kiedy Weiser podszed³ do nas i kiedy Elka poda³a mu chustkê, a on wyciera³ krople potu z czo³a jak po ciê¿kiej pracy. Ale to nie by³ koniec naszego dnia spêdzonego z Weiserem, podobnie jak nie jest to koniec historii tamtego lata, kiedy zupa rybna warzy³a siê w wodach zatoki, a ludzie modlili siê po koœcio³ach o odwrócenie suszy i deszcz. Bo Weiser pokaza³ nam inn¹ drogê do domu ni¿ ta, któr¹ przybyliœmy do oliwskiego zoo. Nie by³o tramwajowej pêtli ani rozklekotanego tramwaju linii numer dwa, który kursuj¹c wtedy pomiêdzy Targiem Wêglowym a Oliw¹, przeje¿d¿a³ obok zajezdni, naszej szko³y i kamienicy. By³a za to droga Dolin¹ Radoœci w górê, obok nieczynnej kuŸni cystersów nad dop³ywem Oliwskiego Potoku; by³y wysokie do kolan trawy na p³askowy¿u, sk¹d jak z Bukowej Górki widaæ by³o morze; by³y g³êbokie jary i rozpadliny w cieniu bukowych liœci; i by³ w¹ski, piaszczysty trakt przez sosnowy starodrzew, który miejscami miesza³ siê z brzozowymi zagajnikami i leszczynow¹ gêstwin¹. Teraz brzmi to jak liryczne kwêkanie po utraconym raju, ale kiedy Weiser pokaza³ nam obok Ÿród³a miejsce, w którym Fry57

deryk Wielki odpoczywa³ na polowaniu, albo kiedy na przeœwietlonej s³oñcem polanie zatupota³y wyp³oszone sarny, lub kiedy zbieraliœmy pe³nymi garœciami s³odkie maliny – wtedy by³ to dla nas raj odnaleziony, daleki od miasta, powabny i wci¹gaj¹cy, jak mroczny ch³ód katedry w upalny dzieñ. Weiser szed³ przodem i mówi³ niby do Elki, ale w³aœciwie do nas: „O, tutaj zim¹ przychodz¹ dziki”. Albo: „O, têdy siê idzie do Matemblewa”. Lub: „O, a tam jest najwiêksze mrowisko czerwonych mrówek z czaszk¹ zaj¹ca”. Ze szczególnym upodobaniem pokazywa³ miejsca, gdzie las przecina³y linie okopów z ostatniej wojny i w podobnym stylu wyjaœnia³: „O, to jest lej od pocisku moŸdzierza”. Albo: „O, tu jest wykop dla samochodu”. S³uchaliœmy tego z zapartym tchem. A¿ wreszcie wyprowadzi³ nas przez dolinkê za strzelnic¹ na skraj moreny, sk¹d ujrzeliœmy wie¿yczkê ceglanego koœcio³a w Brêtowie i dobrze znajome zarysy cmentarza. I chocia¿ tê sam¹ drogê przemierza³em ju¿ póŸniej w obie strony, sam lub w towarzystwie, latem piechot¹ albo na rowerze, zim¹ na nartach, i chocia¿ nazwa³em tê drogê licz¹c¹ szeœæ i pó³ kilometra drog¹ Weisera, nigdy, nawet teraz, kiedy jest ona tylko niebieskim szlakiem parku krajobrazowego, opisanym w przewodniku – nigdy nie mog³em sobie przypomnieæ, czy Weiser, prowadz¹c nas z powrotem do domu, wszystko to pokazywa³ rêk¹, czy te¿ trzyma³ w d³oni sêkaty kij, którym podpieraæ siê móg³ jak lask¹. Bo przecie¿ wracaliœmy do domu i on prowadzi³ nas, jakbyœmy byli od tego dnia jego ludem. A pod wieczór siedzieliœmy na ³awce pod kasztanem i Piotr zastanawia³ siê, co by by³o, gdyby czarna pantera nie by³a oddzielona od Weisera ¿elaznymi kratami. – By³oby jak w cyrku – twierdzi³ Szymek – tam dzikie zwierzêta te¿ s³uchaj¹ cz³owieka, a nawet dotykaj¹ go i jedz¹ z rêki. 58

Ale ja powiedzia³em, ¿e Weiser nie jest przecie¿ treserem, nie ma d³ugich, lœni¹cych butów ani bicza, ani bia³ej koszuli z muszk¹, no i nie æwiczy czarnej pantery codziennie. To trzeba by³o wyjaœniæ, co do tego zgodziliœmy siê bez dyskusji i wpadliœmy na pomys³, ¿eby jeszcze raz wypróbowaæ Weisera, mo¿e na innym zwierzêciu i niekoniecznie w zoo. Nie wiedzieliœmy tylko, ¿e przez nastêpne dni Weiser bêdzie znów chodzi³ swoimi drogami i ¿e nasze w¹tpliwoœci s¹ zupe³nie nieistotne dla kogoœ takiego jak on. Z bramy wysz³a matka Elki i zatrzyma³a siê na chwilê. – Co tak siedzicie ch³opcy? – powiedzia³a z wyrzutem w g³osie. – Poszlibyœcie lepiej do koœcio³a, dzisiaj proboszcz odprawia nabo¿eñstwo, co? Zanim jednak odesz³a brukowan¹ kocimi ³bami ulic¹ w stronê koœcio³a Ojców Zmartwychwstañców, powiedzia³a nam jeszcze, ¿e wczoraj widziano nad zatok¹ ogromn¹ kometê i nic dobrego czekaæ nas nie mo¿e. Tymczasem woŸny zaparzy³ kawê i wniós³ dzbanek do gabinetu dyrektora. Zadzwoni³ telefon i kiedy us³ysza³em zmêczony g³os M-skiego, podnosz¹cego s³uchawkê, znieruchomia³em. – Tak, panie Heller – mówi³ M-ski. – Pana syn jest tutaj z nami... zaraz... oddajê s³uchawkê towarzyszowi dyrektorowi. I dalej mówi³ ju¿ dyrektor, a w³aœciwie nie mówi³, tylko odpowiada³ na pytania mojego ojca. – Ale¿ nie – wyjaœnia³ uprzejmym g³osem – pañski syn nie jest o nic oskar¿ony, to tylko przes³uchanie przez nasz¹ komisjê, dzia³amy w oparciu o polecenie prokuratora. Nie, nie, my nie oskar¿amy pana syna o spowodowanie wypadku, œledztwo jednoznacznie wskazuje na tego Weisera, my musimy tylko 59

wyjaœniæ wszelkie okolicznoœci tragedii, niech pan to zrozumie, wszelkie okolicznoœci! Ale ojciec widocznie nie dawa³ za wygran¹, bo dyrektor mówi³ dalej jeszcze g³oœniej ni¿ przed chwil¹: – Dlaczego pan siê denerwuje, nie widzê powodów do sk³adania skarg, gdziekolwiek. To nie jest bezprawne przetrzymanie. Niech pan siê lepiej zastanowi, panie Heller, dlaczego on chodzi³ tam bez niczyjej wiedzy? W koñcu pañskiemu dziecku grozi³o powa¿ne niebezpieczeñstwo, a pan jako ojciec nie zrobi³ nic, ¿eby... – i tu dyrektor przerwa³ na d³u¿sz¹ chwilê, a ja domyœli³em siê, ¿e to by³ jeden z cholerycznych wybuchów mojego ojca, który zazwyczaj spokojny, jeœli ju¿ wpada³ w gniew, nie liczy³ siê z niczym i z nikim. ¯a³owa³em nawet, ¿e nie ma go tu z nami, bo wyobrazi³em sobie nagle M-skiego wylatuj¹cego przez okno, dyrektora wisz¹cego na swoim krawacie u sufitu, a tego w mundurze rozp³aszczonego na drzwiach gabinetu, i jakoœ dziwnie dobrze zrobi³o mi siê wokó³ serca, gdy pomyœla³em o tym wszystkim. A ojciec jeszcze nie skoñczy³, bo dyrektor chrz¹ka³ tylko do s³uchawki i pewnie wierci³ siê na swoim fotelu, a drug¹, woln¹ rêk¹ poprawia³ chyba wêze³ swojego krawata. Wreszcie przerwa³ ostro: – Nie, to wykluczone, szko³a jest zamkniêta a¿ do zakoñczenia przez nas pracy! – I powiedzia³ jeszcze (pamiêtam to dobrze) – ¯egnam, panie Heller. – Zupe³nie jak na filmie albo w ksi¹¿ce: „¯egnam, panie Heller”, i s³uchawka klapnê³a na wide³ki. Na dworze by³o ju¿ ciemno, przy ulicy rozb³ys³y latarnie. Ich blask wpada³ do sekretariatu i zanim woŸny przekrêci³ wy³¹cznik, siedzieliœmy w ¿ó³tobladym snopie œwiat³a jak dewotki w koœciele po dawno skoñczonym nabo¿eñstwie. A ja zastanawia³em siê, dlaczego Weiser nie mia³ rodziców i mieszka³ tylko ze swoim dziadkiem. Nigdy, ani wtedy, ani póŸniej, nie dowie60

dzia³em siê, kim by³ jego ojciec lub matka. Byæ mo¿e cz³owiek, który mieszka³ pod jedenastk¹ i zajmowa³ siê krawiectwem, by³ tylko jego przyszywanym dziadkiem, nawet niekoniecznie kimœ z rodziny. Tylko ¿e nikt nie móg³ tego wyjaœniæ, ani wtedy, ani póŸniej, kiedy po latach nie bez podstêpu uda³o mi siê przejrzeæ szkolne papiery Weisera i kiedy dotar³em równie¿ do odpowiednich dokumentów w archiwum Urzêdu Miejskiego. Stare dzienniki lekcyjne by³y ju¿ wówczas skasowane, ale pozosta³y arkusze ocen, w których wyblak³ym atramentem zapisano: „Nazwisko: Weiser. Imiê: Dawid. Ur.: 10. 09. 1945”. Rubryka „miejsca urodzenia”, podzielona na dwie czêœci, wojewódzk¹ i powiatow¹, by³a niewype³niona i tylko na dole ktoœ dopisa³ kopiowym o³ówkiem: „Brody”, a w nawiasie widnia³o jeszcze: „ZSRR”. W rubrykach „ojciec”, „matka” ta sama rêka postawi³a najpierw atramentem poziome kreski, a póŸniej, te¿ kopiowym o³ówkiem, dopisa³a: „sierota”. I dalej tym samym charakterem pisma naniesiono informacjê: „Opiekun prawny: A. Weiser, zamieszka³y...” i tu podany by³ nasz adres, to znaczy adres naszej kamienicy z numerem mieszkania Weisera. Dzisiaj, kiedy to wszystko wy³awiam z pamiêci jak okruszyny bursztynu z brudnej wody zatoki, rodzice Weisera wy³aniaj¹ siê w postaci dwóch poziomych kresek, postawionych atramentem w arkuszu ocen. Bo dzia³ ewidencji ludnoœci Urzêdu Miejskiego nie ma na ten temat wiêcej do powiedzenia. W okienku przypominaj¹cym kasê obskurnego dworca rêka urzêdniczki po³o¿y³a ma³¹ karteczkê, z której dowiedzia³em siê rzeczy nastêpuj¹cych: Abraham Weiser, narodowoœci ¿ydowskiej, obywatelstwa polskiego, urodzony w Krzyworówni (ZSRR) w roku 1879, przyby³ do Gdañska w roku 1946 jako repatriant. W tym roku brak jakiejkolwiek adnotacji o dzieciach, które towarzyszy³yby mu w podró¿y. Dopiero w roku czterdzie61

stym ósmym, a wiêc w dwa lata póŸniej, Abraham Weiser zg³osi³, ¿e pod jego opiek¹ znajduje siê ch³opiec, narodowoœci polskiej, obywatelstwa polskiego, urodzony w Brodach 10 wrzeœnia 1945. Adnotacji o rodzicach ch³opca brak, nie ma te¿ ¿adnych kopii aktu urodzenia dziecka. Abraham Weiser utrzymywa³, ¿e dziecko jest jego wnukiem, lecz w rubrykach „rodzice” nie zapisano jakichkolwiek danych o matce lub ojcu ch³opca. Dlaczego tak siê sta³o – nikt nie jest w stanie wyjaœniæ. Podobnie jak nie wyjaœniono do tej pory przyczyn zaginiêcia dwunastoletniego Dawida Weisera, który prawdopodobnie zgin¹³ w lesie brêtowskim w sierpniu 1957 roku rozerwany niewypa³em. Co do zgonu Abrahama Weisera nie ma ¿adnych w¹tpliwoœci, poœwiadcza to akt wystawiony przez lekarza Szpitala Wojewódzkiego, który pe³ni³ wówczas dy¿ur. „Czy chce pan numer tego aktu?”, zapyta³a urzêdniczka, widz¹c, jak stojê nadal przy okienku i jak mijaj¹ mnie w ciemnym i ponurym korytarzu milcz¹cy ludzie. Ale ja nie mia³em ju¿ pytañ, a przynajmniej nie do niej ani do nikogo z tych ludzi, którzy nosili w rêkach kartki, formularze, podania, odpisy, wyci¹gi, kopie, nakazy, wezwania, œwiadectwa i ca³¹ makulaturê, w jak¹ obrasta ¿ycie, nawet po œmierci. Nie mia³em ju¿ ¿adnych pytañ, a raczej mia³em wci¹¿ to samo pytanie: kim w koñcu by³ Weiser? Bo jeœli nie wnukiem Abrahama Weisera, jeœli nie by³ jego wnukiem, to dlaczego nosi³ to samo nazwisko i czy to by³o jego prawdziwe nazwisko? I dlaczego pan Abraham Weiser, zg³aszaj¹c w dziale ewidencji ludnoœci ch³opca i uznaj¹c go za swojego wnuka, nie poda³, kim byli jego rodzice? Bo przecie¿ jeœli to by³ jego wnuk prawdziwy, koœæ z koœci, krew z krwi, to ojciec Dawida musia³ byæ synem Abrahama Weisera, matka Dawida zaœ jego córk¹ lub synow¹. Abraham Weiser powinien wiêc znaæ ich imiona. I jeœli nawet przykry³a ich warstwa pia62

chu, zmarli od mrozu czy na tyfus, to przecie¿ musia³ wiedzieæ, jak siê nazywali, tylko nie chcia³ tego podaæ. Albo chcia³ podaæ, ale nie wiedzia³ nic lub wiedzia³ niewiele. Tylko ¿e wtedy Dawid Weiser nie by³by wcale Dawidem, nie by³by jego wnukiem, nie by³by ¯ydem i mo¿e nie urodzi³ siê wcale w Brodach w roku czterdziestym pi¹tym. Tak, wtedy po wojnie, kiedy tysi¹ce ludzi zmierza³o ze wschodu na zachód, z po³udnia na pó³noc i z zachodu na wschód, wtedy ginê³y papiery i mo¿na by³o podaæ ró¿ne rzeczy, bo nie wszystko da³o siê sprawdziæ. Zaginiêcia i cudowne odnalezienia by³y, zdaje siê, chlebem codziennym ówczesnych urzêdników dzia³u ewidencji ludnoœci i pan Abraham Weiser móg³ z powodzeniem twierdziæ, ¿e ch³opiec jest jego wnukiem, ¿e nazywa siê Dawid i nosi to samo nazwisko co on, tyle tylko, ¿e jest narodowoœci polskiej. Ale móg³ te¿ tak twierdziæ dlatego, ¿e tamten naród przesta³ ju¿ zupe³nie istnieæ. Po prostu, kiedy pan Abraham Weiser wype³nia³ formularz, jego naród znikn¹³ z Europy i dlatego wpisa³ lub kaza³ wpisaæ ch³opcu narodowoœæ polsk¹, bo przecie¿ obywatelstwo to by³a rzecz drugorzêdna w epokach jak ta, któr¹ prze¿y³ gdzieœ na po³udniowym wschodzie wœród Ukraiñców, Niemców, Rosjan, Polaków, ¯ydów, Ormian i kogo tam jeszcze – myœla³em, wychodz¹c z ciemnego gmachu urzêdu, i zobaczy³em raz jeszcze dwie poziome kreski w arkuszu ocen Weisera, te dwie linie poci¹gniête jaœniej¹cym z roku na rok atramentem. I teraz, kiedy to piszê, te¿ je widzê, choæ mo¿e atrament wyblak³ ju¿ zupe³nie i rubryki „ojciec”, „matka” – wygl¹daj¹ tak, jakby tam nigdy nic nie by³o napisane. Wszystko zamiast rozjaœniaæ siê, jest jeszcze bardziej skomplikowane, ale wtedy w sekretariacie naszej szko³y, po telefonie mojego ojca, który dosta³ ataku furii i zwymyœla³ dyrektora 63

i wszystkie szko³y na œwiecie, przypuszcza³em, ¿e nag³a œmieræ pana Weisera, ten gwa³towny atak serca, by³ dzie³em samego Weisera. Skoro potrafi³ okie³znaæ dzikie zwierzê i jeœli robi³ w nieczynnej cegielni coœ, od czego w³osy stawa³y nam na g³owie, o czym zreszt¹ jeszcze napiszê, wiêc jeœli Weiser móg³ robiæ takie rzeczy, to dlaczego nie mia³by przyspieszyæ nagle rytmu serca swojego dziadka? – pomyœla³em. Czemu nie mia³by uwolniæ go od maszyny do szycia, igie³, kredy, szablonów, podpinek i guzików, nad którymi przygarbiony œlêcza³ ca³ymi dniami? Dlaczego nie mia³by tak tego zrobiæ – ¿eby ju¿ nikt nie zapyta³ go o cokolwiek. Weiser usun¹³ œwiadka i dziœ muszê przyznaæ, ¿e kiedy Piotr zgin¹³ w siedemdziesi¹tym roku na ulicy, a Elka wyjecha³a do Niemiec, myœla³em podobnie: ¿e Weiser usuwa ich po prostu st¹d ró¿nymi sposobami. Bo wyjazd Szymka do dalekiego miasta te¿ by³ rodzajem usuniêcia go poza coœ, czego poj¹æ nie mog³em, ale co dla Weisera musia³o byæ najwyraŸniej wa¿ne. A wtedy, w sekretariacie przestraszy³em siê bardzo, bo przecie¿ ca³e œledztwo mog³o byæ prób¹, na jak¹ wystawia nas Weiser, i jeœli bêdzie coœ nie tak, to wstrzyma rytm naszych serc, tak samo jak zrobi³ to z sercem swojego dziadka. Tymczasem tamci podejrzanie d³ugo trzymali Szymka u siebie, a ja przypomnia³em sobie dzieñ, w którym nie poszed³em graæ w pi³kê na boisko obok pruskich koszar, dziêki czemu Weiser i Elka zabrali mnie na wycieczkê, zupe³nie niezwyk³¹, jak siê okaza³o. Ale po kolei: Nastêpnego dnia po ogrodzie zoologicznym z samego rana matka wys³a³a mnie do sklepu Cyrsona po w³oszczyznê. Lubi³em tam chodziæ, w ch³odnym wnêtrzu pachnia³o jarzynami, w skrzynkach pêcznia³y papierówki, a ze szklanej gabloty przykuwa³y wzrok s³oje z landrynkami i kolorowe myszki z kroch64

malu, po dwadzieœcia piêæ groszy sztuka. ¯ona w³aœciciela, obs³uguj¹ca klientów za drewnianym kontuarem, mia³a wielkie jak donice piersi, by³a bardzo weso³a i kiedy rusza³a siê ¿wawo, podaj¹c towar, te piersi lata³y jej pod kretonow¹ sukienk¹ i brudnym fartuchem jak sprê¿ynuj¹ce po³ówki arbuza. A kiedy z zakupów zosta³a z³otówka reszty, mo¿na by³o za ni¹ kupiæ garœæ landrynek albo cztery myszki z krochmalu, ka¿d¹ w innym kolorze, lub wypiæ oran¿adê z butelki zakoñczonej porcelanowym kapslem na sprê¿ynie z grubego drutu. To w³aœnie te butelki doroœli nazywali krachlami, do dzisiaj nie wiem czemu, bo to nie by³y ¿adne krachle, tylko oran¿ada, a z jej otworzeniem, kiedy sta³o siê na betonowej podmurówce przed wejœciem do sklepu, zawsze wi¹za³y siê pewne emocje. Jeœli zamkniêcie by³o szczelne, a gaz nie uszed³ ma³ymi pêcherzykami, wstrz¹sa³o siê butelk¹ i lekko podwa¿ony kapsel odskakiwa³ sam. W powietrzu razem z odg³osem wystrza³u unosi³a siê pachn¹ca mgie³ka i wszyscy kupuj¹cy odwracali siê w twoj¹ stronê, a ty sta³eœ na podmurówce i przechyla³eœ butelkê do gard³a, zupe³nie tak samo jak ojciec albo pan Korotek w barze „Liliput” przechylali butelki z piwem. Ale otwieranie oran¿ady wi¹za³o siê z podwójn¹ loteri¹. Niespodziank¹ – obok eksplozji korka – by³ tak¿e jej kolor. W tamtych czasach oran¿adê robiono w dwóch barwach – najczêœciej by³a ona ¿ó³ta, ale zdarza³a siê te¿ czerwona, o szczególnie piêknym odcieniu, i nawet dzisiaj da³bym sobie g³owê uci¹æ, ¿e ta czerwona mia³a silniejszy aromat i by³a znacznie lepiej gazowana. Sta³em wiêc na cementowej podmurówce sklepu Cyrsona i patrz¹c w ciemnozielone szk³o butelki, chcia³em odgadn¹æ, jaka to bêdzie oran¿ada – ¿ó³ta czy czerwona, gdy w kurzu ulicy zobaczy³em ch³opaków ci¹gn¹cych w stronê pruskich koszar. Na czele maszerowa³ Piotr z prawdziw¹ pi³k¹ pod pach¹ i przy65

pomnia³em sobie, ¿e dzisiaj mieliœmy w³aœnie wypróbowaæ tê pi³kê, któr¹ Piotr dosta³ wczoraj od bogatego wujka. Skórzana pi³ka to nie byle co, do tej pory graliœmy gumow¹, która nie wytrzymywa³a d³u¿ej ni¿ miesi¹c, a teraz, dziêki wujowi Piotra, mogliœmy poczuæ siê jak prawdziwi zawodnicy. Zbli¿ali siê do mnie i ju¿ z daleka s³ysza³em ich krzyki: „czerwona!”, „¿ó³ta!”, „czerwona!”, „¿ó³ta”, „mówiê ci, ¿e czerwona!”, „a w³aœnie ¿e nie, bo ¿ó³ta!” – a kiedy podwa¿y³em kciukiem drut sprê¿yny i gdy podskoczy³ porcelanowy korek z gumow¹ uszczelk¹, wszyscy wrzasnêli: „czerwona! czerwona!” – i piliœmy czerwon¹ oran¿adê, ka¿dy po ma³ym ³yku, jak zawsze, gdy któremuœ z nas uda³o siê sprzedaæ butelki albo zosta³a reszta z pieniêdzy na zakupy. Oni poszli na boisko, a ja musia³em zanieœæ matce w³oszczyznê i kiedy ju¿ pêdzi³em po schodach w dó³, wybiegaj¹c z klatki, zobaczy³em Weisera i Elkê id¹cych chodnikiem w stronê Oliwy. Coœ mnie tknê³o, tak samo jak wtedy, tego dnia, gdy z Szymkiem i francusk¹ lornetk¹ œledziliœmy ich z wiaduktu obok lotniska. I chocia¿ pod rêk¹ nie mia³em Szymka ani jego lornetki, postanowi³em iœæ za nimi. Nasza ulica, tak samo jak dzisiaj, bieg³a d³ugim ³ukiem równolegle do oddalonej o jakieœ dwieœcie metrów linii tramwajowej i dopiero ko³o muru zajezdni skrêca³a ostro w lewo, obok jednego z zerwanych mostów nieistniej¹cej linii kolejowej. W myœlach podawa³em pi³kê na lewe skrzyd³o do Szymka, a on pêdzi³ jak burza, kiwaj¹c obroñców na lewo i prawo, ale z oczu nie spuszcza³em Weisera i Elki, którzy znikli na zakrêcie za wykruszonym filarem akurat w czasie doœrodkowania i strza³u. Przyspieszy³em kroku, ¿eby zd¹¿yæ na ewentualn¹ dobitkê i ¿eby nie zgubiæ tych dwojga, ale zamiast dobitki by³ róg, a Weiser z Elk¹ czekali na mnie w³aœnie za tym filarem. 66

IZABELA KOZ£OWSKA Szklana kongregacja, 1999

– Wcale nie musisz nas szpiegowaæ – powiedzia³a Elka, patrz¹c to na mnie, to znów na Weisera. – Jak chcesz, to chodŸ z nami, on siê zgadza – i znowu przechyli³a g³owê w jego kierunku. Przysta³em na to, choæ Szymek w tym czasie r¹ba³ pewnie nastêpnego gola. Wyobrazi³em sobie jednak Weisera sam na sam z dzikim jaguarem bez prêtów klatki albo ca³¹ nasz¹ trójkê pod lœni¹cym kad³ubem i³a na skraju startowego pasa i dreszcz przeszed³ mnie od takich przypuszczeñ. Ale Weiser nigdy siê nie powtarza³, przynajmniej wtedy, gdy móg³ go ogl¹daæ któryœ z nas. Mo¿liwe, ¿e z Elk¹ by³o inaczej, nawet na pewno, tylko ¿e z Elk¹ Weiser przebywa³ ca³y czas, a z nami tylko wtedy, kiedy zechcia³. A tego dnia zechcia³ (nie wiem, naturalnie, dlaczego), ¿ebym poszed³ razem z nimi, chocia¿ nie by³o dzikich zwierz¹t ani hucz¹cego samolotu. By³o zwyczajne zwiedzanie ró¿nych miejsc, z pocz¹tku nawet trochê nudne, bo dla mnie nie wszystko, co wtedy Weiser mówi³, a mówi³ w³aœciwie tylko do Elki, nie wszystko to by³o do koñca zrozumia³e i jasne. Na ulicy Polanki stan¹³ przed jednym z tych starych domów, o których mówi³o siê, ¿e mieszkali tu bogaci Niemcy. I taka by³a rozmowa pomiêdzy nim a Elk¹: – O, widzisz, a tu mieszka³ kiedyœ Schopenhauer i pod tymi kasztanami chodzi³ jesieni¹ na spacery. – A kto to by³ Schopenhauer? – pyta Elka. – To by³ wielki niemiecki filozof, bardzo s³awny. – Ojej, to ciekawe, ale czym zajmuje siê w³aœciwie filozof? No, co on robi, ¿e jest taki s³awny? – Nie ka¿dy filozof jest s³awny tak jak on – odpowiada Weiser. – Ale co robi taki filozof? – niecierpliwi siê Elka. – S³awny czy nie, musi coœ robiæ, nie? 68

– Filozof wszystko wie o ¿yciu, rozumiesz? I wie, jakie to ¿ycie jest, to znaczy dobre czy z³e. Wie tak¿e, dlaczego gwiazdy nie spadaj¹ na Ziemiê, a rzeki p³yn¹ przed siebie. I jeœli chce, to pisze o tym w ksi¹¿kach, a ludzie mog¹ to czytaæ. – Wszystko? – pyta z niedowierzaniem Elka. – Wszystko – odpowiada Weiser. – O œmierci te¿ filozof wie bardzo du¿o. – O œmierci? – No, jak siê umiera – koñczy Weiser. – Bo filozof musi o tym myœleæ, nawet kiedy chodzi na spacery pod kasztanami. I kiedy byliœmy ju¿ dalej, obok nastêpnego domu, który wygl¹da³ trochê jak dwór, cofniêty od ulicy ze trzydzieœci metrów w stronê lasu, i kiedy mija³em prowadz¹c¹ do niego lipow¹ alejê obok wywalonej bramy, Elka zapyta³a jeszcze: – A ty jesteœ filozofem, tak? – Nie – odpowiedzia³ Weiser. – Dlaczego mia³bym byæ? – To sk¹d wiesz to wszystko? – doda³a szybko. – Wiem od dziadka – wyjaœni³ równie prêdko. – Mój dziadek jest najwiêkszym na œwiecie filozofem, ale nie pisze ksi¹¿ek. Tak, zdaje siê, skoñczy³ tê odpowiedŸ Weiser. Niczego chyba nie omin¹³em, niczego, co dzisiaj dla mnie by³oby istotne, ale gdy przypominam sobie tê odpowiedŸ, to czujê takie same ciarki biegaj¹ce po plecach, jak wówczas, gdy i³ podnosi³ czerwon¹ sukienkê Elki w krzakach ¿arnowca albo kiedy Weiser poskromi³ czarn¹ panterê, lub kiedy w piwnicy nieczynnej cegielni zrobi³ to, od czego w³osy stawa³y nam na g³owie. Nie wiedzia³em, czy dziadek Weisera oprócz szycia na maszynie zajmowa³ siê jeszcze czymkolwiek, a w szczególnoœci filozofi¹. Wiêc jak to by³o? W oliwskiej katedrze Weiser pokaza³ nam gotyckie sklepienia i wielkie organy, objaœniaj¹c, do czego s³u¿¹ anio³om mosiê¿ne tr¹by, trochê podobne do szabel, bo wykrzywione i d³ugie. A kie69

dy stanêliœmy na mostku w parku, obok starego spichlerza, ¿eby popatrzeæ, jak w umykaj¹cej spod naszych stóp wodzie odbijaj¹ siê wie¿e katedry, Elka zapyta³a, czy okoñ, który pomyka³ miêdzy wodorostami, mo¿e coœ powiedzieæ. By³o to g³upie pytanie, akurat w stylu Elki, bo niby dlaczego okoñ mia³by coœ mówiæ – na ka¿dej prawie lekcji przyrody M-ski nakazywa³ nam, ¿ebyœmy siedzieli cicho jak ryby – a jeœli ju¿ nawet, to do kogo ten okoñ po³yskuj¹cy w s³oñcu mia³by mówiæ – do nas czy te¿ do swoich rybich krewnych? – tak pomyœla³em wówczas, ale Weiser odpowiada³ z ca³¹ powag¹. Opowiada³ w³aœciwie, a nie odpowiada³, i znów by³o o dziadku, najwiêkszym filozofie, który przed wojn¹ wcale nie zajmowa³ siê krawiectwem, tylko jeŸdzi³ po wsiach jako wêdrowny szklarz i gdy zarobi³ ju¿ du¿o pieniêdzy, to szed³ w góry i rozmawia³ tam ze wszystkim, co stworzy³ Bóg – ptakiem, kamieniem, wod¹, ryb¹, ob³okiem, drzewem i kwiatem. Tak by³o wed³ug s³ów Weisera, a ja sta³em oparty o sêkat¹ porêcz mostu, rozdziawiaj¹c, jak to siê mówi, gêbê, sta³em i spogl¹da³em to na niego, to znów na widniej¹ce za wie¿ami katedry stoki Pacho³ka. Bo przecie¿ nigdy wczeœniej nie by³em w prawdziwych górach, wiêc kiedy Weiser mówi³, ¿e jego dziadek w tych górach spêdza³ nieraz pó³ roku, to wyobra¿a³em sobie pana Weisera poœród bukowych drzew na tej w³aœnie górze, z uchem przytkniêtym do ziemi albo strumienia, bez drucianych okularów i centymetra przewieszonego przez szyjê. Tak, dzisiaj niczego nie jestem pewny. Byæ mo¿e Weiser zmyœli³ tê historiê z dziadkiem od pocz¹tku do koñca, ale nawet jeœli ze³ga³ w sobie tylko wiadomym celu, to obraz ten, obraz pana Weisera z uchem przytkniêtym do ziemi na wzgórzu Pacho³ek za katedr¹, jest jednym z najpiêkniejszych, jakie darowa³o mi ¿ycie. A póŸniej dwójk¹ pojechaliœmy do Wrzeszcza i Weiser wysiad³ specjalnie po to, ¿eby pokazaæ Elce jeszcze jeden dom, 70

tym razem nie filozofa, ale Schichaua, który przed wojn¹, kiedy ta czêœæ miasta nazywa³a siê Langfuhr, by³ w³aœcicielem stoczni i musia³ mieæ pewnie strasznie du¿o pieniêdzy, bo dom by³ rzeczywiœcie ogromny, mia³ kilka wejœæ i okr¹g³ych wie¿yczek, które Elce podoba³y siê najbardziej. – Zupe³nie jak w bajce – œmia³a siê do Weisera, pokazuj¹c palcem wie¿yczkê z oknem. – Tam chcia³abym mieszkaæ pilnowana przez smoki, a ty byœ przyszed³ i uwolni³ mnie z r¹k z³ego czarnoksiê¿nika. Albo nie, ty byœ najlepiej by³ Merlinem i mêczy³ mnie okropnie, zamienia³ w ¿abê albo ropuchê, albo w paj¹ka, a ja bym strasznie p³aka³a i nikt by mnie nie uwolni³. Elka papla³a swoje trzy po trzy, Weiser nie mówi³ nic, a ja zastanawia³em siê, dlaczego taki Schichau i jemu podobni bogacze budowali takie dziwne domy. Na co im by³y te niepraktyczne wie¿yczki, te zawijasy, esy-floresy, te szpiczasto zakoñczone dachy, balkoniki i galeryjki. I pomyœla³em wtedy, ¿e to pewnie z nudów, bo kiedy M-ski na lekcjach przyrody opowiada³ nam o wyzysku i walce klasowej, to w³aœnie tak wyra¿a³ siê o bogaczach – ¿e z nudów robili najgorsze rzeczy: strzelali do robotników, zabierali im ¿ony i córki, i w ogóle byli zdegenerowani i niemoralni, bo nic nie mieli do roboty. Na szczêœcie nie muszê dzisiaj przypominaæ, co M-ski uwa¿a³ za dobre i moralne, ale wtedy wyobrazi³em sobie Schichaua, jak siedzi w swoim gabinecie, gruby, t³usty, zlany potem, pali cygaro, a za oknem, Jaœkow¹ Dolin¹, bo tak siê ta ulica domów z wie¿yczkami niewinnie nazywa – za oknem wiêc maszeruj¹ nasi ojcowie i œpiewaj¹: „Gdy naród do boju wyruszy³ z orê¿em”, pan Schichau zaœ podnosi palcami grubymi jak serdelki s³uchawkê z³otego telefonu i wzywa policjê, bo on, pan Schichau, ma ju¿ dosyæ wrzasków za oknem swojej willi i czas z tym zrobiæ porz¹dek. Nasi ojcowie nigdy wprawdzie nie maszerowali przed domem pana 71

Schichaua Jaœkow¹ Dolin¹ i nie œpiewali: „Gdy naród do boju”, ale w siedemdziesi¹tym roku szli obok Komitetu Partii i œpiewali: „Wyklêty powstañ ludu ziemi, powstañcie, których drêczy g³ód”. A Piotr wyszed³ na ulicê zobaczyæ, co siê dzieje i dosta³ kul¹ w g³owê. Ale to inna historia, ca³kiem ju¿ z Weiserem niezwi¹zana. Spod domu Schichaua wróciliœmy na przystanek tramwajowy i Weiser zawióz³ nas do Gdañska. Do dzisiaj zastanawiam siê, czy tak¹ marszrutê mieli zaplanowan¹, czy te¿ zmieni³ coœ ze wzglêdu na moj¹ obecnoœæ. A mo¿e w ogóle nie by³o ¿adnej marszruty, ¿adnego planu i po prostu Weiser w³óczy³ siê tego dnia z Elk¹ tak sobie, ¿eby jej coœ pokazaæ, dla zabicia czasu? Nie wierzê w to za bardzo, nie mam jednak¿e sensownej odpowiedzi. Nie wiem te¿, sk¹d Weiser czerpa³ swoje wiadomoœci, które zw³aszcza wtedy wydawa³y mi siê przera¿aj¹co g³êbokie. Bo kiedy pokazywa³ nam budynek Poczty Polskiej, nie mog³em wyjœæ z podziwu, sk¹d on to wszystko wie. – O, tutaj sta³a niemiecka pancerka – pokazywa³ rêk¹. – A tutaj atakowali ¿o³nierze miotaczami ognia, a tam dalej sta³y ckm-y, a st¹d, w tym miejscu z dachu zlecia³ niemiecki ¿o³nierz, trafiony przez pocztowca w g³owê, a têdy ich wyprowadzali – i mówi³ to wszystko bardzo swobodnie, jakby tu by³ na miejscu i widzia³ na w³asne oczy tê pancerkê, miotacze ognia i ckm-y. A kiedy byliœmy na D³ugim Targu, opowiedzia³ nam, w którym miejscu sta³ Parteigenosse Gauleiter Forster, kiedy obwieszcza³ przy³¹czenie naszego miasta do Tysi¹cletniej Rzeszy. Tego przecie¿ nie móg³ dowiedzieæ siê od dziadka ani z ¿adnego podrêcznika historii, bo historycy, nawet najbardziej skrupulatni, nie zajmuj¹ siê takimi sprawami. I ¿aden z nich s³owem nie wspomina, w jakim miejscu Fryderyk Wielki, poluj¹c w oliwskich lasach, wówczas zatrzyma³ siê dla odpoczynku. 72

Ju¿ wówczas, siedz¹c w sekretariacie szko³y, wiedzia³em, ¿e Weiser ze szczególnym upodobaniem tropi³ niemieckie œlady, ale co by³o tego przyczyn¹, nie mog³em dociec wtedy i nie mogê teraz, gdy przypominam sobie jego zbiór znaczków albo sk³ad broni w nieczynnej cegielni i wybuchy w dolince za strzelnic¹. Bo zardzewia³y schmeiser, który podarowa³ nam na brêtowskim cmentarzu, kiedy Szymek mia³ rozpoczynaæ egzekucjê, i którego nie mogliœmy od¿a³owaæ po ucieczce wariata w ¿ó³tym szlafroku, ten schmeiser to by³ marny odpadek z jego kolekcji, jak okaza³o siê póŸniej, kiedy wytropiliœmy Weisera i Elkê w ich kryjówce. Tymczasem z D³ugiego Targu wróciliœmy do tramwaju i gdy trzês¹cy siê wóz unosi³ nas w kierunku Wrzeszcza, znów myœla³em o nowej pi³ce Piotra, o podaniach Szymka i o tym, czy jeszcze tego popo³udnia zagramy na murawie obok pruskich koszar. I rzeczywiœcie – graliœmy tego popo³udnia, tylko ¿e nie by³ to zwyczajny mecz, bo gdyby by³ zwyczajny tak jak wszystkie i gdyby nie wi¹za³ siê z Weiserem, nie wspomina³bym o nim. Ale po kolei. Kiedy ja w³óczy³em siê z Weiserem i Elk¹, ch³opcy grali na murawie obok pruskich koszar, rozkoszuj¹c siê uderzeniami w prawdziw¹, skórzan¹ pi³kê. To od niej w³aœnie zaczê³y siê nieszczêœcia tego dnia – jeszcze raz powtórzê, ¿eby nie by³o w¹tpliwoœci – nieszczêœcia tego dnia, a nie nieszczêœcia w ogóle. Gdzieœ po godzinie gry na boisko przyszli wojskowi. To znaczy, nie ¿o³nierze w mundurach, tylko ch³opacy, których ojcowie byli wojskowymi i którzy mieszkali w nowych blokach za koszarami. Zgrywali wa¿niaków, a przede wszystkim byli od nas trochê starsi i lepiej ubrani. Pewnie dlatego ¿e ich matki mia³y pralki i w³asne ³azienki, nie tak jak u nas, bo u nas, jak wspomina³em, by³a jedna ³azienka na ca³e piêtro, a pralkê mia³ wtedy 73

tylko ojciec Leszka ¯wire³³y. Wiêc tamci byli wa¿niakami, ale takiej pi³ki jak my nie mieli i oczy im rozb³ys³y po¿¹dliwie. Najpierw stali z boku i patrzyli, jak rozgrywamy pi³kê, i co chwila przeszkadzali, rzucali kamykami albo œmiali siê g³oœno, ¿e niby po co nam taka pi³ka, skoro nie umiemy graæ. Pokrzykiwali, ¿e lepiej dadz¹ nam zwyk³¹ szmaciankê, bo szkoda dobrej pi³ki na nasze nogi. To rozeŸli³o Szymka, wiêc podszed³ do ich herszta i powiedzia³, ¿eby zagrali z nami, to zobaczymy. Ale tamci byli sprytni. – Zgoda – odpowiedzieli – ale jak przegracie, to pi³ka nasza. Nasi zgodzili siê i Piotr te¿ siê zgodzi³, bo tu nie chodzi³o tylko o pi³kê, ale o honor, jak na wojnie. Wybrano sk³ady po szeœciu plus bramkarz i ustalono, ¿e mecz bêdzie prawdziwy, to znaczy w dwóch po³owach, jedna do obiadu, a druga po po³udniu, jak siê trochê och³odzi. I chocia¿ Szymek dwoi³ siê i troi³, Piotr przechodzi³ samego siebie, a Staœ Ostapiuk podawa³ Krzyœkowi celnie jak nigdy dot¹d, wojskowi wygrali pierwsz¹ po³owê cztery do jednego. W³aœnie kiedy wraca³em do domu, przechodz¹c obok betonowego okr¹glaka, na którym od miesiêcy szarza³y strzêpki tych samych afiszy, zobaczy³em, jak wlekli siê przygnêbieni, bez nadziei na zwyciêstwo w drugiej po³owie. Szymek powiedzia³ mi, o co chodzi. Po obiedzie wróciliœmy na murawê, gdzie pas³a siê krowa, wyjadaj¹c kêpy zeschniêtej trawy. Tamci przyszli trochê póŸniej, ale pewni, ¿e maj¹ pi³kê w garœci. Zaczêliœmy graæ. Piotr przerzuci³ pi³kê d³ugim podaniem na lewe skrzyd³o do Leszka, ten przeszed³ dwóch wojskowych i zbli¿a³ siê do ich pola karnego, ale obroñca odebra³ mu j¹ i pos³a³ potê¿nym kopem na nasz¹ po³owê, gdzie mieliœmy tylko Krzyœka, naszego bramkarza i czterech tamtych. Kiwnêli go i ju¿ pêdzili pod nasz¹ bram74

kê, a w sekundê póŸniej by³o 5:1. Szymek nic nie mówi³, a Piotr mia³ ³zy w oczach, bo oprócz honoru traci³ coraz wyraŸniej swoj¹ pi³kê, któr¹ dosta³ od bogatego wuja. I wtedy sta³o siê coœ nieoczekiwanego, coœ, co w³aœciwie nie mia³o prawa siê wydarzyæ. Z ma³ego pagórka zszed³ do nas Weiser, którego zobaczyliœmy dopiero teraz, i powiedzia³, ¿e wygramy ten mecz, jeœli on zagra z nami i jeœli bêdziemy we wszystkim s³uchaæ jego rozkazów. Szymek by³ kapitanem i zawaha³ siê, ale nie by³o czasu na rozmyœlania, bo wojskowi zaczynali przynaglaæ. Teraz zaczê³o siê wspania³e widowisko i chocia¿ nie mieliœmy stu tysiêcy kibiców ani nawet jednakowych koszulek, a Krzysiek i ja graliœmy boso, to ka¿dy trener popad³by w absolutny zachwyt. Bo to nie by³a zwyk³a gra, zwyk³e kopanie, podawanie, kiwanie, strzelanie, to by³ prawdziwy poemat z piêcioma aktorami w roli g³ównej i narratorem wszechwiedz¹cym, którym okaza³ siê Weiser. Przede wszystkim poustawia³ nas jak nale¿y i nie biegaliœmy odt¹d za pi³k¹ w kupie. A wiêc na lewym skrzydle Szymek, na prawym ja, w œrodku Weiser, a trochê za nim, cofniêty parê metrów, Piotr. W obronie, na naszej po³owie zostali Krzysiek Barski i Leszek ¯wire³³o, a na bramce jak zawsze stró¿owa³ Janek Lipski, w przyd³ugim, kolejarskim podkoszulku taty. Przez pierwsze parê minut zza linii autowej krzywi³ siê na te zmiany Staœ Ostapiuk, bo musia³ ust¹piæ miejsca Weiserowi – ale tylko przez kilka minut, do pierwszej bramki. Wr¹ba³ j¹ wojskowym Szymek, po tym jak z prawego skrzyd³a poda³em Weiserowi, a ten kiwn¹³ dwóch tamtych i zamiast iœæ od razu na bramkarza, zmyli³ go, wyk³adaj¹c piêt¹ pi³kê do ty³u na strza³, co natychmiast poj¹³ i wykona³ cudnie Szymek. By³o 5:2. Ale to dopiero pocz¹tek. Bo Weiser ku naszemu zdziwieniu gra³ doskonale, a jeszcze lepiej kierowa³ nami na boisku i nic 75

nie uchodzi³o jego uwadze. Kiedy wchodzi³ na po³owê wojskowych, najpierw zwleka³ i zwalnia³ grê, czekaj¹c, a¿ otocz¹ go zwabieni pozorn¹ bezradnoœci¹. Wtedy, jakby siê z nimi bawi³, wyrzuca³ pi³kê podbiciem, a nastêpnie podawa³ g³ow¹ na lewe albo prawe skrzyd³o, krzycz¹æ do Szymka albo do mnie: „teraz! teraz!”, my zaœ tylko czekaliœmy na tak¹ sposobnoœæ, ¿eby szybko do³o¿yæ wojskowym nastêpne gole. Trzeci¹ bramkê wrzepi³em ja, z takiego w³aœnie podania, a czwart¹ w³adowa³ Piotr, kiedy Weiser najpierw poda³ do Szymka, ten z powrotem do niego, a Weiser podobnie jak przy drugiej, pêdz¹c na bramkê, wy³o¿y³ pi³kê na strza³ do ty³u, tym razem Piotrowi, który nie zmarnowa³ okazji. Pi¹ta, wyrównuj¹ca bramka pad³a z bezpoœredniego rzutu wolnego i tu Weiser pokaza³, co umie, bo pi³ka poszybowa³a dos³ownie centymetr nad g³owami muru wojskowych i wlecia³a miêdzy drewniane s³upki na oczach bezradnego bramkarza. Elka szala³a, krzycz¹c i wymachuj¹c rêkami, a Staœ Ostapiuk tañczy³ obok niej zwariowany taniec kibica i pokazywa³ nam kciuk wzniesiony do góry. Do koñca meczu pozostawa³o jeszcze piêæ minut, ale Weiser uspokaja³ nas ruchami rêki. Czeka³ najwyraŸniej na swoj¹ chwilê, czeka³ na swój popisowy numer i choæ gra³ z nami jeden jedyny raz, to póŸniej d³ugo jeszcze mówiliœmy o numerze Weisera. Na czym to polega³o? Piotr, który znalaz³ siê nieoczekiwanie na lewym skrzydle obok Szymka, wy³uska³ pi³kê z nóg wojskowego i doœrodkowa³, tyle tylko ¿e trochê przedobrzy³ i Weiser, nie wiem jakim sprintem, nie doszed³by do koz³uj¹cej pi³ki, bo brakowa³o mu ca³e pó³ metra. Wiêc skuli³ siê, sprê¿y³ i w biegu zrobi³ salto, a kiedy jego sylwetka znalaz³a siê w pozycji pionowej, to znaczy, jego rêce prawie dotyka³y trawy, a nogi stercza³y w górze jak tyczki do fasoli, wtedy jedn¹ z tych tyczek kopn¹³ z ca³ej si³y pi³kê i miêkko szurn¹³ na trawê. To by³a 76

nasza szósta, zwyciêska bramka. Elka wy³a ze swojego miejsca, a wojskowi do koñca meczu bali siê naszej pi³ki. A kiedy skoñczy³ siê czas i nic nie mog³o ich uratowaæ, podszed³ do nas ten najwy¿szy dryblas, mówi¹c: – I tak jesteœcie gnojki, s³yszycie, i tak jesteœcie band¹ œmierdz¹cych gnojków! A my szukaliœmy Weisera, ¿eby obnieœæ go naoko³o boiska. Ale on przesta³ siê nami interesowaæ, jakby rzeczywiœcie nigdy nie obchodzi³a go pi³ka, w³o¿y³ spodnie i poszli z Elk¹ w stronê domu. Herszt wojskowych tymczasem chwyci³ Piotrowy skarb i przeszed³ z nim w stronê krzaku, gdzie mieli z³o¿one ubrania. B³yskawicznie wyj¹³ z chlebaka nó¿, przedziurawi³ nam pi³kê i rzuci³ w nasz¹ stronê, krzycz¹c: – Macie to swoje gówno! A jego kolesie œmiali siê z tego, co powiedzia³, ryczeli po prostu ze œmiechu i powtarzali „gówno” i „gnojki”, jakby ju¿ nic innego nie mogli wymyœliæ. Staliœmy bezradni, bo tamtych z kibicami by³o dwa razy wiêcej, a w dodatku, co by³o widaæ, jadali lepsze obiady ni¿ my. Spojrza³em w stronê, gdzie powinien byæ Weiser, i wszyscy tak samo odwrócili g³owy w tamtym kierunku, bo nagle zrozumieliœmy, ¿e jedyn¹ osob¹, mog¹c¹ tu coœ poradziæ, by³ w³aœnie on, chudy i przygarbiony lekko Weiser, który nigdy nie gra³ z nami w pi³kê ani nie p³ywa³ w Jelitkowie. Ale on znikn¹³ ju¿ za koszarami, bo có¿ mog³y go obchodziæ nasze porachunki? Zakoñczy³ wystêp i jak prawdziwy artysta wzgardzi³ poklaskiem t³umu, odchodz¹c ze sceny. Nam pozostawi³ gorzkie okruchy swojej s³awy. Takim go widzê dzisiaj – zagra³ wcale nie z powodu pi³ki Piotra ani tym bardziej naszego honoru, on zagra³ wtedy, aby pokazaæ nam, ¿e potrafi to robiæ lepiej i ¿e we wszystkim jest od 77

nas lepszy. Nie chodzi³o mu zapewne o zwyk³e przechwa³ki, wygl¹da³o to raczej na zdanie: „No i co? Mówiliœcie, ¿e nie umiem graæ w pi³kê, bo nigdy nie ugania³em siê z wami na boisku. No to sobie popatrzyliœcie”. A gdyby ktoœ z nas zapyta³, czy zagra z nami jeszcze, pewnie powiedzia³by: „To mnie zupe³nie nie interesuje”. Podejrzewam, ¿e w tym, które mu przypisujê, kry³a siê spora czêœæ jego natury. Siedz¹c na sk³adanym krzeœle w sekretariacie szko³y, kiedy Szymek pozostawa³ w gabinecie podejrzanie d³ugo, zastanawia³em siê, dlaczego Weiser wola³ przez wszystkie te lata uchodziæ w naszych oczach za ³amagê, ni¿ zagraæ choæ raz w pi³kê albo pop³yn¹æ z nami do czerwonej boi w Jelitkowie. I ju¿ wtedy, gdy wracaliœmy z boiska obok pruskich koszar z dziuraw¹ pi³k¹ Piotra, ale bardzo szczêœliwi, ju¿ wtedy ogarnê³o nas coœ w rodzaju niepokoju. Bo skoro Weiser ukrywa³ przed nami swoje umiejêtnoœci, skoro nigdy nie pokazywa³ nam, jak potrafi kiwaæ trzech przeciwników naraz albo podnieœæ pi³kê z ziemi czubkiem buta, umieœciæ j¹ na podbiciu, wyrzuciæ dalej kolanem do góry i pchn¹æ czo³em na lewe lub prawe skrzyd³o, skoro nigdy nie pokazywa³ nam tego i przesiadywa³ czêsto na skraju boiska, patrz¹c, jak robimy to znacznie gorzej od niego – to musia³ mieæ jakieœ powody, których nie znaliœmy. No i dlaczego Weiser zdecydowa³ siê zagraæ z nami, wychodz¹c z ukrycia akurat tym razem? Szymek powtórzy³ zdanie Elki, ¿e on wszystko potrafi, i teraz nikt ju¿ siê z tego nie œmia³, bo przypomnieliœmy sobie wczorajsze zoo i czarn¹ panterê, a ja wiedzia³em jeszcze, ¿e Weiser z Elk¹ wcale nie bawili siê w doktora i pacjenta na skraju pasa startowego, choæ nie bardzo mog³em zrozumieæ, po co w³aœciwie tam chodzili. Dopiero gdy zegar œcienny wybi³ dziewi¹t¹, olœni³a mnie myœl 78

bardzo prosta, ¿e Weiser unosi³ czerwon¹ sukienkê Elki za poœrednictwem lœni¹cego kad³uba samolotu, bo nie chcia³ tego robiæ sam, widocznie by³o to dla niego zbyt proste, a mo¿e zbyt prostackie. I kiedy drzwi gabinetu otworzy³y siê i wypuœcili z niego nareszcie Szymka, zobaczy³em raz jeszcze srebrne cielsko i³a nad krzakami ¿arnowca, uniesione kolana Elki, jej podnosz¹ce siê i opadaj¹ce biodra, pomiêdzy którymi falowa³a trójk¹tna czarnoœæ i miêkkoœæ, i przypomnia³em sobie jej twarz z otwartymi ustami, jakby przekrzykiwa³a straszny huk l¹duj¹cej maszyny. Nie powiedzia³em, zdaje siê, do tej pory, ¿e Elka odnalaz³a siê póŸniej i ¿y³a d³ugo wœród nas, zanim wyjecha³a na sta³e do Niemiec. Ale ani wówczas, ani póŸniej, gdy pisa³em do niej listy, ani nawet wtedy, gdy pojecha³em do Niemiec tylko po to, ¿eby siê z ni¹ zobaczyæ – nigdy nie powiedzia³a nic na temat Weisera ani tego, co wydarzy³o siê ostatniego dnia nad Strzy¿¹. Nie powiedzia³a, a lekarze t³umaczyli jej uparte milczenie szokiem psychicznym, czêœciow¹ amnezj¹ i tak dalej. I tylko ja wiedzia³em i wiem, ¿e to nie jest prawda. Bo w³aœnie Elka musi wiedzieæ, kim by³ albo jest w dalszym ci¹gu Weiser. Jej milczenie, do dzisiaj, kiedy znów piszê listy do Mannheim, niepomny tego, co zasz³o miêdzy nami podczas mojej wizyty, jej uparte milczenie œwiadczy o tym wymownie. Tak, kiedy przypominam sobie Weisera w piwnicy nieczynnej cegielni, nawet dzisiaj w³osy staj¹ mi na g³owie. Byliœmy tam tylko raz, Elka zaœ asystowa³a mu przy tym zapewne wiele razy. I wszystkie wybuchy w dolince za strzelnic¹ by³y, zdaje siê, tak¿e dla niej. Ale nie piszê o Weiserze ksi¹¿ki, która mog³aby zaczynaæ siê od sceny w nieczynnej cegielni. Nie – wyjaœniam tylko fakty i okolicznoœci i dlatego Szymek siada teraz na sk³adanym krzeœle obok mnie, a ja s³yszê swoje nazwisko: 79

– Heller, teraz ty – i wstajê powoli, z obola³¹ nog¹, idê w kierunku drzwi obitych pikowan¹ cerat¹, idê i bojê siê M-skiego, a w³aœciwie tortur, które zastosuje w tej kolejce przes³uchania. Mê¿czyzna w mundurze rozpi¹³ dwa guziki niebieskiej bluzy i zobaczy³em, ¿e pod spodem ma siatkowy podkoszulek, spod którego przez ma³e oczka wy³a¿¹ gêste, czarne w³osy. Zaraz przypomnia³em sobie szympansa z oliwskiego zoo, z takimi samymi k³akami na piersiach, i pomyœla³em, jakby to by³o zabawnie zobaczyæ tam zamiast niego sier¿anta milicji, jak sypie piaskiem w publikê, wœcieka siê i od czasu do czasu sika w pierwsze rzêdy rozbawionych ludzi. Uœmiechn¹³em siê wiêc do niego, a on wzi¹³ to za dobr¹ monetê, bo zrewan¿owa³ mi siê równie¿ uœmiechem i pokazuj¹c rêk¹ krzes³o, powiedzia³: – Proszê, mo¿esz usi¹œæ. M-ski ³ypa³ podejrzliwie w moj¹ stronê, dyrektor zaœ manipulowa³ d³oñmi wokó³ swego krawata, który teraz nie przypomina³ ju¿ kokardy jakobiñskiej ani szalika, tylko mokr¹ szmatê, nie najlepiej wy¿êt¹ i wykrêcon¹. – Chcemy wiedzieæ wszystko o wybuchach za strzelnic¹ – rozpocz¹³ M-ski. – Ile ich by³o i w jakich dniach. Sk¹d wasz kolega mia³ materia³ wybuchowy do eksplozji. Co to by³o – trotyl? proch? Sk¹d to bra³ – z ³usek? z niewypa³ów? I chcemy, ¿ebyœ nam opowiedzia³ jeszcze raz o tym ostatnim wybuchu, kiedy Weiser i wasza kole¿anka zginêli. Niczego siê nie bój, powiedz prawdê. Czy nie znaleŸliœcie mo¿e kawa³ka koszuli albo cia³a gdzieœ w okolicy? A mo¿e na którymœ z drzew? Wszystkie te pytania M-ski zadawa³ szybko i by³y one jak tematy w uwerturze – nastêpowa³y naraz, jedno po drugim. Bo w³aœciwe przes³uchanie mia³o siê dopiero rozpocz¹æ. – Tak – westchn¹³ mê¿czyzna w mundurze. – No wiêc, powiedz nam, kiedy by³ pierwszy wybuch? Kiedy to by³o? 80

– Gdzieœ na pocz¹tku sierpnia, proszê pana – odpowiedzia³em. – A dok³adniej? – wtr¹ci³ dyrektor. – Dok³adniej nie pamiêtam, ale na pewno na pocz¹tku sierpnia, bo wtedy ksi¹dz proboszcz zaczyna³ nabo¿eñstwa. – Jakie znów nabo¿eñstwa?! – podskoczy³ jak oparzony M-ski. – Jakie znów nabo¿eñstwa?! Pan s³yszy, dyrektorze? Czy oni nigdy nie przestan¹? – i znów zwróci³ siê do mnie – wiêc jakie to by³y nabo¿eñstwa? – Nabo¿eñstwa w intencji rolników i rybaków, proszê pana – odpowiedzia³em grzecznie. – A w³aœciwie na intencjê deszczu, ¿eby oczyœci³ zatokê i obmy³ pola, bo by³a przecie¿ ogromna susza, a proboszcz Dudak mówi³, ¿e to kara bo¿a za grzechy. – Czyje grzechy? – wtr¹ci³ ten w mundurze. – No, za grzechy ludzkie – nie bardzo wiedzia³em, co odpowiedzieæ. – Proboszcz mówi³, ¿e ludzie odchodz¹ od Boga i œwiêtej wiary katolickiej, wiêc Bóg zes³a³ tê suszê jako znak, ¿eby siê ludzie poprawili, bo jak nie... – No, no – podchwyci³ dyrektor, przekrêcaj¹c jeszcze bardziej krawat. – Jak nie, to co? – Bo jak siê nie poprawi¹, to Bóg zrobi to samo z nami, to samo co w Sodomie i Gomorze, spali miasta i ludzi i... – Dosyæ! – wrzasn¹³ M-ski. – Dosyæ! Pan s³yszy, sier¿ancie? To jeszcze gorzej ni¿ œredniowiecze, oni nie oszczêdzaj¹ nawet dzieci, a my mamy w takich warunkach pracowaæ, co? Szkoda, ¿e tego nie s³ucha³ prokurator. To podpada chyba pod jakieœ paragrafy! Mê¿czyzna w mundurze przerwa³ mu ruchem rêki: – Musimy pracowaæ rzeczowo, towarzyszu M-ski, emocje s¹ najgorszym doradc¹ w takich sprawach. – Zwróci³ siê znów w moj¹ stronê. – No wiêc, mówisz nam, kolego, ¿e to by³o na pocz¹tku sierpnia, tak? 81

– Tak, proszê pana, to by³o na pocz¹tku sierpnia – potwierdzi³em. – Dobrze, a sk¹d dowiedzieliœcie siê, ¿e Weiser bêdzie coœ takiego robi³? – On sam nam powiedzia³. – Jak to by³o? – Bawiliœmy siê w Brêtowie, a on przyszed³ i powiedzia³, ¿e jak chcemy zobaczyæ coœ fajnego, to ¿ebyœmy poszli z nim, i zaprowadzi³ nas do tej doliny za strzelnic¹. – A Wiœniewska? – przypomnia³ sobie nazwisko Elki. – Czy by³a z nim wtedy Wiœniewska? – Tak, by³a. Ona z nim by³a wszêdzie. – Wszêdzie, to znaczy, gdzie jeszcze? – No tak, w ogóle, chodzi³a z nim wszêdzie, ja nie wiem, gdzie jeszcze, ale oni chodzili zawsze razem. Zobaczy³em, ¿e mundurowy odpina nastêpny guzik kurtki i w³osy wy³a¿¹ mu jeszcze bardziej przez podkoszulkowe oczka. – Dobrze – powiedzia³ – wiêc naturalnie poszliœcie z nim, a raczej z nimi, bo Wiœniewska by³a z Weiserem, i co by³o dalej? – Na miejscu Weiser powiedzia³, ¿e to bêdzie wybuch i ¿ebyœmy go we wszystkim s³uchali, bo mo¿e byæ jakieœ nieszczêœcie. Kaza³ nam po³o¿yæ siê w okopie, a póŸniej robi³ coœ z tymi kablami od... od... – Pr¹dnicy – wtr¹ci³ mundurowy. – Tak, od pr¹dnicy, a potem powiedzia³ „uwaga” i pokrêci³ korbk¹, i nagle huknê³o, a my poczuliœmy, jak na g³owê spada nam piasek z kawa³kami trawy. – I to wszystko? – Tak, bo Weiser schowa³ gdzieœ pr¹dnicê i powiedzia³, ¿e mo¿emy ju¿ iœæ do domu. 82

– Zaraz... z tego, co mówisz, wynika, ¿e kiedy szliœcie na miejsce wybuchu, Weiser nie mia³ ze sob¹ ³adunku, czy tak? – Tak, proszê pana, bo on za ka¿dym razem, kiedy szliœmy ogl¹daæ wybuch, tê minê mia³ ju¿ zakopan¹ w ziemi, a przy nas ³¹czy³ tylko druty z pr¹dnic¹, wiêc musia³ mieæ to przygotowane wczeœniej. – Czyli zak³ada³ ³adunek i przewody, jak was nie by³o... rozumiem. Powiedz mi teraz, jak d³ugo le¿a³a mina od za³o¿enia do wybuchu: godzinê, dwie, ca³y dzieñ? – Nie wiem – odpowiedzia³em. – Tego nie wiedzia³ nikt, proszê pana, bo Weiser nie t³umaczy³ tych rzeczy, a na wybuch zabiera³ nas zawsze w ostatniej chwili. Mundurowy podrapa³ siê w g³owê i spogl¹da³ na dyrektora, to znów na M-skiego. – No, dobrze, a nie korci³o was, ¿eby pójœæ tam bez niego i zobaczyæ, czy nastêpny ³adunek jest mo¿e przygotowany? Poczu³em jak z ust mundurowego, który mówi¹c ostatnie s³owa, przechyli³ siê do mnie mocno, wyp³ywa cieniutk¹ stru¿k¹ zapach czosnku, taki sam jak ze s³oja kiszonych ogórków, choæ tego lata by³o ich ma³o, podobnie jak kopru i czosnku, w ogrodzie przylegaj¹cym do naszej kamienicy. – Nie, bo Weiser zakaza³ nam chodziæ tam bez niego i powiedzia³, ¿e ca³a dolina jest zaminowana. – I uwierzyliœcie mu? – On nigdy, proszê pana, nie k³ama³, a zreszt¹ ka¿dy wybuch by³ w innej czêœci doliny i baliœmy siê, ¿eby na tak¹ minê nie stan¹æ. Dyrektor gwa³townym ruchem rêki zamiast poluŸniæ swój krawat, zacisn¹³ go wokó³ szyi. – Poznajesz to? – mundurowy pokaza³ mi fotografiê czarnej skrzynki z korbk¹ i przyciskiem, który wygl¹da³ na Ÿle przypasowany do ca³oœci uchwyt korkoci¹gu. 83

– Tak, poznajê, to jest ta pr¹dnica, któr¹ Weiser zawsze gdzieœ chowa³ po wybuchu. – A sk¹d j¹ mia³? – szybko wtr¹ci³ M-ski. – Nie wiem, mo¿e znalaz³ j¹ razem z tym wszystkim w cegielni. – No w³aœnie, a co on mia³ w tej cegielni, co pokazywa³ wam, kiedy tam chodziliœcie? – My tam, proszê pana, nie chodziliœmy, bo w cegielni Weisera spotkaliœmy tylko raz. – Jak to by³o? – podchwyci³ mundurowy. – Gdzieœ po drugim albo po trzecim wybuchu Elka przysz³a do nas i powiedzia³a, ¿e jak chcemy mieæ prawdziwy automat, to znaczy prawdziwy automat do zabawy, to mo¿emy z ni¹ iœæ. Nie powiedzia³a dok¹d i zaprowadzi³a nas do starej cegielni, gdzie czeka³ Weiser i da³ nam wtedy zardzewia³y automat i he³m niemiecki, bo my przez ca³y czas bawiliœmy siê w partyzantów, wiêc Weiser powiedzia³, ¿e to dla nas. I nic wiêcej nam nie pokaza³. – Zaraz... to w jakiej czêœci cegielni byliœcie wtedy? – Ko³o pieców, proszê pana, tam gdzie s¹ te wózki i szyny. – A nie wiedzieliœcie nic o piwnicy i arsenale, jaki tam zgromadzi³? – Nie, proszê pana, dopiero, jak zaczê³y siê poszukiwania i jak milicja znalaz³a tê zawalon¹ piwnicê, dopiero wtedy us³yszeliœmy, co Weiser tam trzyma³. – A nie domyœlaliœcie siê niczego? Sk¹d na przyk³ad wzi¹³ pr¹dnicê albo mia³ proch do ³adunków? Nie pytaliœcie go? Ani razu? – Pytaliœmy, ale Weiser powiedzia³, ¿e he³m i automat to jest nagroda za to, ¿e umiemy trzymaæ jêzyk za zêbami, a jak siê do nas przekona – tak w³aœnie powiedzia³: „jak siê do nas przekona”, to dostaniemy coœ ekstra, ale tylko wtedy. Wiêc nie pytaliœmy. 84

– No, dobrze – mundurowy by³ wyraŸnie rozczarowany. – A Weiser nie bawi³ siê z wami w partyzantów? – Nie, proszê pana, jak siê nie by³o gdzie k¹paæ, chodziliœmy na cmentarz w Brêtowie i on przychodzi³ czasami, ale w wojnê nigdy siê z nami nie bawi³. – Wojnê to on sobie robi³, ale gdzie indziej – powiedzia³ M-ski, a dyrektor pokiwa³ g³ow¹ i nic ju¿ nie powiedzia³. – A nie przysz³o wam na myœl, ¿e o tym wszystkim trzeba powiadomiæ kogoœ z doros³ych? – kontynuowa³ mundurowy. – ¯e to siê mo¿e Ÿle skoñczyæ dla was wszystkich? Milcza³em przez chwilê, bo co na takie pytanie mog³em odpowiedzieæ, zw³aszcza temu mundurowemu w podkoszulku z siatki, mê¿czyŸnie ow³osionemu jak Tarzan? W koñcu wykrztusi³em to, czego oczekiwa³: – Tak, teraz myœlê, ¿e powinniœmy to zrobiæ. – W³aœnie, dopiero teraz – doda³ M-ski, ale mundurowy przerwa³ mu: – Co wam przysz³o do g³owy, ¿eby ten stary automat i he³m dawaæ do rêki zbieg³emu pacjentowi szpitala? Czy nie wiedzieliœcie, ¿e to psychicznie chory cz³owiek? Biega³ z tym po okolicy i straszy³ ludzi. No, czyja to by³a sprawka? – To nie by³o tak, proszê pana. He³m i automat po zabawie, jak ju¿ mieliœmy wracaæ do domu, chowaliœmy za ka¿dym razem w pustej krypcie, w samym rogu cmentarza. A¿ raz przyszliœmy, no i nie by³o he³mu ani automatu. I dopiero póŸniej ktoœ nam powiedzia³, ¿e ten wariat lata po Brêtowie w naszym he³mie i z naszym automatem, ale jego samego nie widzieliœmy. – ¯eby tylko o to chodzi³o – westchn¹³ dyrektor, poluŸniaj¹c krawat, który teraz przypomina³ kolorow¹ chustkê pani Korotkowej. – ¯eby tylko o to chodzi³o, ch³opcy. Mój Bo¿e, co ja z wami mam – ale nie dokoñczy³, bo M-ski spojrza³ na niego groŸnie 85

i dyrektor umilk³ jak za dotkniêciem ró¿d¿ki, a mundurowy pyta³ dalej: – Powiedz nam teraz, ile by³o tych wybuchów i czym ró¿ni³y siê od siebie? – Zaraz... – liczy³em w pamiêci. – Wybuchów by³o razem szeœæ, za ka¿dym razem po jednym. By³y do siebie podobne i tylko ten ostatni, o którym mówi³em ju¿ poprzednim razem, tylko ten ostatni by³ bardzo silny, to znaczy silniejszy ni¿ wszystkie tamte. – Taaak – mrukn¹³ mundurowy. – No, dobrze, a teraz, kolego, jeszcze raz opisz dok³adnie, co wydarzy³o siê w dolinie tym ostatnim razem. Mówi³em wiêc tak jak poprzednio, gdy M-ski zrobi³ mi wyciskanie s³onia; mówi³em wolno, ¿eby niczego nie zmieniæ, a tamci s³uchali uwa¿nie, jakby s³owa wybiegaj¹ce z moich ust by³y robaczkami i jakby ka¿de z tych stworzeñ brali pod lupê, ogl¹daj¹c je na wszystkie strony. A kiedy skoñczy³em na tym, jak Elka i Weiser znikli na wzgórzu, co by³o zgodne z prawd¹, wiêc kiedy skoñczy³em na tym, jak znikli na wzgórzu, M-ski nie wytrzyma³ i wrzasn¹³: – Jak mogliœcie ich widzieæ, przecie¿ oni ju¿ wtedy nie ¿yli?! Czy chcesz nam wmówiæ, ¿e widzieliœcie dwa duchy zmierzaj¹ce do nieba, co?! I zbli¿y³ siê do mnie niebezpiecznie blisko, ale mundurowy powstrzyma³ go i kaza³ mi podejœæ do biurka, gdzie roz³o¿y³ wojskow¹ mapê, na której dolina zaznaczona by³a czarnymi poziomicami. – Wy staliœcie tutaj, obok wyrwy, tak? – Tak, proszê pana – potwierdzi³em. – A góra, o której mówisz, to ta œciana doliny, tak? – Tak – skin¹³em g³ow¹. 86

– No, to dzieli³o was od podnó¿a wzniesienia dok³adnie sto metrów, jak wiêc mo¿esz twierdziæ z ca³¹ pewnoœci¹, ¿e to by³ Weiser i Wiœniewska? A mo¿e wam tylko zdawa³o siê, ¿e ich widzicie, co? Mo¿e baliœcie siê pomyœleæ, ¿e oni wylecieli w powietrze? Ktoœ, zdaje siê Korolewski, powiedzia³: „o, id¹ tam pod górê” i z tego strachu zobaczyliœcie ich, bo bardzo chcieliœcie zobaczyæ, czy nie tak by³o? No, przyznaj siê wreszcie! Milcza³em zaskoczony map¹ i jego dok³adnoœci¹. Musia³o to wygl¹daæ tak, jakbym przyznawa³ mu racjê, bo zaraz dokoñczy³: – Z tego, co mówi³eœ, wynika, ¿e nie wiesz dok³adnie, gdzie znajdowa³ siê Weiser i wasza kole¿anka w momencie wybuchu. Powiedzia³eœ: „Weiser kaza³ nam czekaæ obok modrzewiowego zagajnika, a kiedy zobaczy³, ¿e jesteœmy, przeszed³ przez dolinê i pomacha³ rêk¹ na znak, ¿e mamy siê ju¿ po³o¿yæ, zaraz potem ziemia zadr¿a³a od eksplozji, a na g³owy posypa³ nam siê piasek”, tak powiedzia³eœ, tak? Skin¹³em g³ow¹. Zapach czosnku by³ teraz wyraŸniejszy i przysz³a mi ochota na kiszone ogórki. – No, to popatrz tu – mundurowy o³ówkiem stukn¹³ w mapê. – Popatrz uwa¿nie. Najpierw stoicie obok modrzewiowego zagajnika, o tutaj. Weiser widzi was i stoi jakieœ dwadzieœcia metrów dalej, o tu. Potem rusza w kierunku miny – „przeszed³ przez dolinê” – powiedzia³eœ, wiêc oddala siê od was w stronê ³adunku. Wiœniewskiej w tym czasie nie widzicie, bo ona idzie o st¹d, za krzakami leszczyny. A teraz patrz uwa¿nie, bo to najwa¿niejsze, Weiser, o st¹d, daje wam znak rêk¹ i le¿ycie, nie podnosz¹c g³ów, wiêc nie mo¿ecie widzieæ, ¿e w tej samej chwili podchodzi do niego wasza kole¿anka. I co siê dzieje? Zaraz po znaku rêk¹ nastêpuje wybuch. A sk¹d Weiser kiwa³ rêk¹? Tak, to czerwone kó³ko oznacza miejsce eksplozji, tam 87

gdzie jest wyrwa. Weiser macha³ do was w³aœnie st¹d, z miejsca, gdzie za³o¿ona by³a mina. Bo by³o tak: Weiser najpierw pomacha³ rêk¹ i kiedy ju¿ le¿eliœcie twarzami do ziemi, nachyli³ siê nad ³adunkiem, ¿eby sprawdziæ przewody. Potem chcia³ iœæ ju¿ razem z Wiœniewsk¹ do pr¹dnicy, która by³a… o tu, tu w³aœnie j¹ znaleŸliœmy, tylko ¿e tym razem ³adunek eksplodowa³ sam, bez pokrêcenia korbk¹ i wciœniêcia detonatora. Przypuszczalnie by³ to niewypa³, a nie mina skonstruowana przez waszego kolegê. Przy poprzednich wybuchach – sami to potwierdziliœcie – od znaku Weisera do detonacji up³ywa³y zazwyczaj dwie minuty. Mniej wiêcej tyle czasu potrzebowa³, ¿eby od ³adunku przejœæ w bezpieczne miejsce, gdzie schowana by³a pr¹dnica. Bo Weiser za ka¿dym razem, choæ ³adunki po³o¿one by³y w ró¿nych miejscach, robi³ tak samo. Najpierw dawa³ znak, ¿ebyœcie siê po³o¿yli... o tu albo tu, albo tu, nastêpnie sprawdza³ po raz ostatni pod³¹czenie przewodów do zapalnika bomby, czy wszystko jest w porz¹dku, a potem szed³ do pr¹dnicy... tu albo tu, albo tu, i dopiero wtedy krêci³ korbk¹ i wciska³ przycisk. Tym razem sprawdzi³ przewody – od znaku rêk¹ mog³o up³yn¹æ najwy¿ej piêtnaœcie sekund – i zacz¹³ iœæ w kierunku pr¹dnicy... o tu, ale nie doszed³, bo ³adunek eksplodowa³ sam. Wylecia³ w powietrze razem z Wiœniewsk¹, a wy chcieliœcie ich bardzo zobaczyæ, no i zobaczyliœcie, ale tylko na niby. Uwierzyliœcie, ¿e id¹ tu, pod górê, kiedy ju¿ staliœcie obok wyrwy, choæ to jest sto metrów od tego miejsca. Czy nie tak by³o? Sta³em przy biurku i podziwia³em, ¿e wszystko w jego opowiadaniu pasuje do siebie tak dobrze. Zbyt dobrze, aby by³o prawdziwe. Ale nie powiedzia³em nic, bo przecie¿ mundurowy nie wiedzia³, ¿e nastêpnego dnia, nad Strzy¿¹ spotkaliœmy siê znów, tym razem rzeczywiœcie po raz ostatni. Nie wiedzia³ nic o czarnej panterze, naszym meczu z wojskowymi na murawie 88

obok pruskich koszar, nie widzia³ Weisera w piwnicy starej cegielni i w³osy nie stawa³y mu dêba na g³owie, a przynajmniej nie od tego. Odetchn¹³ i znów poczu³em stru¿kê czosnkowego zapachu, a M-ski wyjaœni³: – To siê zgadza i nawet nie wiesz, kto potwierdzi³, ¿e nad Strzy¿¹ widziano was dzieñ wczeœniej! No? Milcza³em, a M-ski dokoñczy³: – Widzia³ was koœcielny brêtowskiego koœcio³a – i M-ski po raz pierwszy tego dnia uœmiechn¹³ siê tryumfuj¹co, a odetchn¹³em tym razem ja, bo alibi by³o powa¿ne. Widocznie, kiedy pytano koœcielnego, pomyli³ daty. „Tym lepiej”, pomyœla³em, „jeœli im wszystko zaczyna siê uk³adaæ w taki sposób”. Ale to nie by³ koniec przes³uchania. Mundurowy usiad³ z powrotem w fotelu, a M-ski podszed³ do mnie. – Jedno jeszcze musimy wyjaœniæ. Gdzie ukryliœcie szcz¹tki Weisera i Wiœniewskiej? Mów! Milcza³em. – To jest kryminalna sprawa – doda³ dyrektor. – Nie zg³osiliœcie ani wypadku, ani tego koszmarnego pogrzebu – g³os by³ coraz groŸniejszy. – Jak mogliœcie zrobiæ coœ tak obrzydliwego?! To jest... to jest... gorsze ni¿ kanibalizm – wyrzuci³ z siebie. – Nie macie chyba sumienia! Czego was w koñcu ucz¹ na religii? – Powiedz natychmiast, jak by³o z tymi... z tymi... szcz¹tkami – wpad³ w s³owo mundurowy. – Musieliœcie przecie¿ znaleŸæ kawa³ek cia³a albo ubrania, tak? Sta³em z pochylon¹ g³ow¹ i wyobrazi³em sobie, jak trzymam w d³oni oko Weisera, a Szymek ma w rêku strzêpek sukienki i sk³adamy to do naszego do³ka, Piotr zaœ intonuje: „Dobry Jezu, a nasz Panie, daj im wieczne spoczywanie”, nastêpnie zasypujemy do³ek, ubijamy go obcasami, ale oko Weisera mruga na 89

nas spod ziemi i bêdzie mrugaæ do koñca œwiata, i ujarzmiaæ nas jak czarn¹ panterê za kratami oliwskiego zoo. To by³o straszne. Dr¿a³em na ca³ym ciele. M-ski chwyci³ mnie za w³osy tu¿ przy uchu, w tym miejscu, gdzie dzisiaj zaczyna mi siê zarost, i poci¹gn¹³ lekko w górê, ale krótkie w³oski wymknê³y siê z jego palców, wiêc chwyci³ ponownie, tym razem nieco wy¿ej, i zaczê³o siê skubanie gêsi. – Gdzie-œcie to za-ko-pa-li – skandowa³ i przy ka¿dej sylabie poci¹ga³ coraz mocniej do góry, a ja unosi³em siê coraz wy¿ej, a¿ wreszcie, staj¹c na samych czubkach palców, kiwa³em siê jak pingwin, gdy tymczasem M-ski ci¹gn¹³ jeszcze mocniej, w³aœciwie wyrywa³ mi ju¿ w³osy. – No, gdzie-œcie to za-ko-pa-li, po-wiesz wre-szcie, czy mam ci ur-waæ g³o-wê, co? I by³bym pewnie za moment krzycza³ wniebog³osy i mo¿e nawet w tym krzyku wykrzycza³bym, jak by³o naprawdê, gdyby nie zadzwoni³ telefon na biurku dyrektora. M-ski puœci³ moje baczki i spojrza³ w tamt¹ stronê, a dyrektor, który podniós³ s³uchawkê, powiedzia³ do mundurowego: – Do was. Przez chwilê zapanowa³o milczenie, czu³em, jak p³onie mi g³owa, bo od skubania gêsi bola³a ca³a g³owa, policzek i skronie. Mundurowy kiwa³ czo³em i mówi³ tylko: – Tak, tak, dobrze, tak, tak, oczywiœcie, tak, dobrze, naturalnie, ale¿ tak, dobrze, dobrze. I chocia¿ do dzisiaj nie wiem, kto wówczas, o godzinie dziewi¹tej, rozmawia³ z mê¿czyzn¹ w mundurze, to czujê do tego kogoœ ogromn¹ wdziêcznoœæ. W koñcu dziêki niemu M-ski przesta³ mnie ci¹gn¹æ. Bo kiedy mundurowy od³o¿y³ s³uchawkê, wysz³o na to, ¿e musz¹ siê naradziæ, i odes³ano mnie z powrotem do sekretariatu na sk³adane krzes³o, którego listewki okropnie gniot³y w siedzenie. 90

Znów wiêc siedzieliœmy w trójkê, pilnowani przez woŸnego, a ja patrzy³em na zegar i wydawa³o mi siê, ¿e mosiê¿ny kr¹¿ek, koñcz¹cy wahad³o, jest takiego samego koloru jak puszka proboszcza Dudaka, z której wypuszcza³ na Bo¿e Cia³o ob³oki siwego dymu, kiedy œpiewaliœmy „B¹dŸ-¿e poz-dro-wio-na, Ho-styjo ¿y-wa”. Taki sam zegar, z prêtem wahad³a zakoñczonym mosiê¿n¹ tarcz¹, widzia³em w Mannheim, w mieszkaniu Elki, gdy wiele lat póŸniej pojecha³em do Niemiec, ¿eby siê z ni¹ zobaczyæ. Oczywiœcie, nigdy jej nie wyzna³em, jaki jest cel mojej podró¿y. Kiedy us³ysza³a mój g³os w s³uchawce telefonu, a raczej kiedy us³ysza³a moje nazwisko, nie odpowiedzia³a nic. Mo¿e stanê³y jej przed oczami wszystkie listy, które wysy³a³em do Mannheim, a które ona wyrzuca³a do kosza. Tego nie wiem, ale milcza³a dobr¹ chwilê, zanim us³ysza³em ca³kiem przytomne pytanie: – A sk¹d dzwonisz? – Z dworca – krzycza³em do s³uchawki. – Z dworca, i chcia³bym siê z tob¹ zobaczyæ! Pomilcza³a znów chwilê. – No, dobrze, jestem w domu przez ca³y dzieñ – odpowiedzia³a, jakbyœmy widzieli siê ledwie wczoraj. – Wiesz, jak dojechaæ? Naturalnie, wiedzia³em, jak dojechaæ, bo wszystko na to spotkanie mia³em przygotowane, wszystko zaplanowane i zapiête na ostatni guzik – kolejne pytania, tematy rozmowy, zdjêcie grobu Piotra, wszystko to podstêpnie zmierza³o, a raczej mia³o zmierzaæ nieuchronnie do osoby Weisera. Taksówkê, któr¹ jecha³em przez œródmieœcie, prowadzi³ w¹saty Turek. Pali³ siê do rozmowy, gdy wyczu³, ¿e nie jestem Niemcem, ale ja myœlami by³em ju¿ przy Elce i przypomina³em sobie wrzeœniowy poranek siedemdziesi¹tego pi¹tego roku, kiedy odprowadza91

³em j¹ na Dworzec Morski w Gdyni, sk¹d odp³ywa³a do Hamburga. – Elka – zapyta³em j¹ po raz ostatni – wiêc ty naprawdê nie pamiêtasz, co siê wtedy sta³o? Naprawdê nie wiesz, jak to by³o? Przecie¿ Weiser prowadzi³ ciê za rêkê. Ty coœ ukrywasz, ca³y czas ukrywa³aœ. Powiedz przynajmniej teraz, ja ciê bardzo proszê! Powiedz, skoro wyje¿d¿asz st¹d na sta³e, co w³aœciwie wydarzy³o siê tamtego dnia nad Strzy¿¹? – I mój g³os podnosi³ siê a¿ do krzyku, w miarê jak Elka podchodzi³a coraz bli¿ej do celnej barierki. Wreszcie powiedzia³a: – Nie krzycz tak, ludzie patrz¹. To by³y jej ostatnie s³owa; ¿adne tam „do widzenia”, ¿adne „trzymajcie siê”, tylko w³aœnie to: „nie krzycz tak, ludzie patrz¹”. A póŸniej nie odpowiada³a na moje listy, tak samo jak nie chcia³a rozmawiaæ na temat Weisera przed wyjazdem. Wiêc teraz, kiedy jecha³em taksówk¹ przez œródmieœcie Mannheim, pomyœla³em, ¿e drugi raz nie pope³niê takiego b³êdu, i gdy samochód stan¹³ na œwiat³ach, wiedzia³em, ¿e zacznê zupe³nie inaczej i d³ugo bêdê kr¹¿yæ, d³ugo czekaæ na w³aœciwy moment, ¿eby j¹ wreszcie przyprzeæ do muru, zmuszaj¹c do wyznañ. Elka przez pierwsze pó³tora roku nie mia³a tu ³atwego ¿ycia. Pracowa³a jako s³u¿¹ca u dalekiej ciotki, potwornie z³oœliwej starej kobiety. Ta ciotka nazywa³a Elkê komunistk¹ i upokarza³a na ka¿dym kroku, ale Elka zaciska³a zêby, bo ciotka by³a bogata i mia³a jej zapisaæ trochê grosza. Kiedy otworzono testament, Elka musia³a harowaæ jeszcze bardziej, bo ciotka nie zostawi³a jej nic. Harowa³a na dwie zmiany, rano sprz¹ta³a prywatne mieszkania, a wieczorem zmywa³a pod³ogi w restauracji, której w³aœciciel by³ znajomym ciotki. I tu pozna³a Horsta, bo Horst straci³ ¿onê w wypadku samochodowym gdzieœ 92

w Hesji i teraz zamiast pilnowaæ swojej firmy, popija³ a¿ do zamkniêcia lokalu, póŸno w nocy. Wysz³a za niego bez wiêkszych wahañ. Nie by³ stary ani brzydki, a przede wszystkim handlowa³ koñmi, mia³ w³asn¹ firmê i Elka nie musia³a ju¿ zmywaæ pod³óg w restauracji ani w prywatnych mieszkaniach. Horst czêsto wyje¿d¿a i Elka siedzi wtedy ca³ymi dniami sama, bo Horst nie ma oprócz niej ¿adnej rodziny, a ona sama nie lubi sk³adaæ wizyt i przyjmowaæ goœci. Czasami wyje¿d¿aj¹ razem, kiedy Horst nie spieszy siê za bardzo, urlopy spêdzaj¹ na po³udniu w górach. Ale o tym wszystkim dowiedzia³em siê w kilkanaœcie minut póŸniej, gdy taksówka wyjecha³a ju¿ ze œródmieœcia, gdy minêliœmy z w¹satym Turkiem parê przecznic i gdy siedzia³em naprzeciw Elki, pij¹c kawê, a ona pokazywa³a mi zdjêcie Horsta z ostatniego urlopu, jaki spêdzili w Bawarii. Na œcianach du¿ego pokoju wisia³y akwarele przedstawiaj¹ce jeŸdŸców i konie, poœrodku zaœ zegar, taki sam jak w sekretariacie naszej szko³y, z d³ugim prêtem wahad³a zakoñczonym mosiê¿n¹ tarcz¹. Tego naturalnie Elka nie mog³a pamiêtaæ. Pokaza³em jej zdjêcie nagrobka Piotra. Elka by³a tam kilka razy, ale p³yty oczywiœcie nie widzia³a, a ja opowiada³em jej, jakie z tym by³y k³opoty, bo ¿aden kamieniarz nie chcia³ wykuæ napisu „zamordowany” i w koñcu zosta³o: „zgin¹³ tragicznie”. Wszyscy znajomi sk³adali siê na tê p³ytê i to by³ w³aœciwie nasz wspólny pomnik dla Piotra, choæ Piotr nie bra³ udzia³u w demonstracji i walkach, wyszed³ tylko na ulicê zobaczyæ, co siê dzieje. Ale to wspominaliœmy ju¿ przy grzankach, które Elka przyrz¹dza³a wspaniale – z keczupem, listkami sa³aty, szczypiorkiem, plastrami pomidora, kminkiem, pieprzem, papryk¹ i nie wiem ju¿ czym jeszcze, na gor¹co, wprost z piekarnika. Grzanki zmiesza³y mi wprawdzie szyki, ale do dzisiaj pamiêtam ich smak. 93

W pewnym momencie bowiem Elka powiedzia³a niespodziewanie: – Nie odpowiada³am na twoje listy, tak jak na ¿adne inne. Bo jak siê jest tu – doda³a – to nie mo¿na byæ tam, i na odwrót. Ja nie potrafiê byæ tu i tam. Ju¿ chcia³em wtr¹ciæ coœ, niby od niechcenia, ¿eby mówi³a dalej, ale szybko zmieni³a temat, w dodatku tak zrêcznie, ¿e musia³em opowiedzieæ o sobie, a raczej o swoim obecnym ¿yciu, w którym nie by³o zreszt¹ rzeczy interesuj¹cych ani piêknych. By³a to wiêc opowieœæ szara i nu¿¹ca, lecz Elka nie dawa³a poznaæ, co o tym myœli, przerywa³a nawet czasami, wypytuj¹c o jakiœ szczegó³, osobê, zdarzenie. Czu³em, ¿e robi to z grzecznoœci. Dowiedzia³a siê na koniec, co porabiam w Niemczech, i zapyta³a, czy ju¿ dzisiaj muszê wracaæ do Monachium, sk¹d przyjecha³em, ¿eby j¹ odwiedziæ. Rzeczywiœcie, przez dwa tygodnie mieszka³em w Monachium i mia³em tam jeszcze wróciæ na kilka dni, do domu stryja, który z obozu jenieckiego nigdy do Polski nie wróci³, bo to nie by³a, jego zdaniem, Polska, tylko atrapa, jak¹ siê pokazuje w nie najlepszym teatrze. Ale nie wyjaœnia³em Elce tych zawi³oœci, powiedzia³em tylko, ¿e nie muszê, bo rzeczywiœcie nie musia³em, a przede wszystkim nasza rozmowa o Weiserze nie wesz³a nawet w fazê pocz¹tkowej konwersacji o pogodzie. – To wspaniale – tym razem ucieszy³a siê szczerze. – Gdybyœ zechcia³ zostaæ kilka dni, nie bêdzie ¿adnych k³opotów i Horst siê ucieszy, jak wróci – mówi³a dalej – bo teraz wyjecha³. I chocia¿ nie bardzo rozumia³em, z czego mia³by cieszyæ siê jej m¹¿, zgodzi³em siê zostaæ do nastêpnego dnia. Na szczêœcie mia³em pieni¹dze i kiedy pojechaliœmy do miasta, nie musia³em liczyæ ka¿dej marki. Zanim jednak Elka wyprowadzi³a z gara¿u samochód, obejrza³em ich dom. Tak samo jak wszystkie domy w tej dzielnicy 94

– prostok¹tny, z ma³ym ogródkiem, trzema pokojami na górze, jadalni¹ i kuchni¹ na parterze. Pomyœla³em sobie, ¿e jak na dwa lata zmywania pod³óg to jest bardzo du¿o, ale na ca³e ¿ycie chyba trochê ma³o, choæ trawnik przed wejœciem by³ puszysty jak dywan, a meble, tapety i boazerie w dobrym, jak mi siê zdaje, guœcie i gatunku. Wiêc kiedy w³aœciwie zaczê³a siê gra pomiêdzy mn¹ a Elk¹, gra o Weisera, w której oboje podchodziliœmy do siebie na palcach, ze wstrzymanym oddechem, zawsze pod wiatr, a nigdy z wiatrem? Kiedy zaczê³a siê nasza gra, która w pewnym sensie trwa do dziœ? Dzisiaj wiem, ¿e Elka gra³a od samego pocz¹tku, od momentu gdy zadzwoni³em z dworca, ju¿ wtedy musia³a zrozumieæ, o co mi chodzi, i ju¿ wtedy zapewne u³o¿y³a swój plan lub jego ogólny zarys. Tylko ¿e wtedy, w Mannheim, da³em siê zwieœæ pozorom, nie zastanowi³em siê nawet, dlaczego chce mnie zatrzymaæ, nie zorientowa³em siê te¿ od razu, ¿e Elka przejrza³a mnie na wylot, i chocia¿ myœla³em, ¿e ³apiê j¹ w sieæ aluzji, pytañ, nic z pozoru nieznacz¹cych twierdzeñ, w istocie to ona chwyta³a mnie podstêpnie w jeszcze misterniej zastawion¹ pu³apkê. Graliœmy zatem od pocz¹tku. Bo kiedy ju¿ zakoñczy³em oglêdziny domu i ogródka, Elka powiedzia³a: – Poczekaj, na tak¹ okazjê muszê w³o¿yæ coœ specjalnego – i w chwilê póŸniej zobaczy³em j¹ w czerwonej sukience, naturalnie nie kretonowej jak tamta, dobrze skrojonej i z drogiego materia³u, nie mog³em jednak oprzeæ siê wra¿eniu, ¿e chodzi o sukienkê, w której widzia³em j¹ wtedy nad Strzy¿¹, gdzie potok przep³ywa w¹skim tunelem pod nasypem nieistniej¹cej od czasów wojny linii kolejowej. Tak, wsiadaj¹c do samochodu, Elka wiedzia³a, co czujê, a kiedy mijaliœmy ju¿ za miastem sk³ady fabryczne Deimler-Benz Werke, zapyta³a, czy nie mam ochoty pojechaæ nad Ren, bo ona chcia³aby po95

patrzeæ, jak p³ynie woda. Staliœmy potem na jednym z betonowych wystêpów tamy i Elka rzuca³a w dó³ patyki, a ja myœla³em przez ca³y czas, czy amnezja, o której mówili lekarze, by³a od pocz¹tku do koñca pomys³em Weisera, czy Elka wpad³a na to sama. Na obiad zawioz³a mnie do restauracji, z której okien widzieliœmy mury Friedrichsburgu, i do deseru zd¹¿y³a mi opowiedzieæ historiê miasta, wyczytan¹ kiedyœ z przewodnika, czego nie ukrywa³a. Przy lodach rozmowa zesz³a nie wiedzieæ czemu na zwierzêta. – Nie mogê znieœæ jednego – mówi³a, oblizuj¹c ³y¿eczkê. – W tutejszych ogrodach zoologicznych panuje okropny zwyczaj, to siê nazywa karmienie lwów. W ka¿dym mieœcie, gdzie tylko jest zoo, ludzie pêdz¹ na okreœlon¹ godzinê i patrz¹, jak dozorcy rzucaj¹ zwierzêtom ociekaj¹ce krwi¹ kawa³y miêsa, a najwiêksza uciecha jest wtedy, gdy lwy wyrywaj¹ sobie te och³apy. – I zaraz doda³a: – U was tego siê nie praktykuje, prawda? – U nas siê tego nie praktykuje – powiedzia³em. – A pamiêtasz nasz¹ wyprawê do zoo w Oliwie? Elka skinê³a g³ow¹. – Tak, oczywiœcie, ogród jest po³o¿ony w lesie i wracaliœmy wtedy jakoœ przez las. – A pamiêtasz klatkê z panter¹ – nie dawa³em za wygran¹. – Tak – odpowiedzia³a prêdko – pantera by³a rozdra¿niona, to sobie przypominam, dozorca podszed³ wtedy do nas i powiedzia³, ¿eby odejœæ od klatki. – Nie, to nie by³o tak, nie by³o przecie¿ ¿adnego dozorcy – od³o¿y³em swoj¹ ³y¿eczkê. – To nie by³o tak, przecie¿ Weiser, ten Weiser, z którym by³o tyle ha³asu... Przerwa³a mi: – Ci¹gle o niego pytasz, och, jakie to mêcz¹ce. W koñcu nie bêdziemy siê spieraæ o szczegó³y, prawda? 96

EMIL KRESAK Daleki widok, Wrzeszcz 1953

– Ale to nie jest szczegó³! – zaprotestowa³em. – Bo ty siê znalaz³aœ, nie wiem jak, ale siê znalaz³aœ, a on? Elka uœmiechnê³a siê melancholijnie. – Ja spad³am z nasypu i mia³am rozbit¹ g³owê. Skoro tak wszystko pamiêtasz, to wiesz, ¿e dwa miesi¹ce le¿a³am w szpitalu, czy nie tak? – Tak, tak, wiem, ale ty nie spad³aœ przecie¿ z nasypu – mówi³em rozgor¹czkowany. Na co Elka, przywo³uj¹c kelnera, wyjaœni³a, a w³aœciwie nie wyjaœni³a, tylko zamota³a jeszcze bardziej: – No tak, ty, zdaje siê, jesteœ z gatunku ludzi, którzy wiedz¹ lepiej, ale co mogê na to poradziæ? I tak by³o do wieczora, zawsze tak samo – kiedy próbowa³em mówiæ o lotnisku, Elka odpowiada³a, ¿e owszem, puszcza³a tam latawce, byæ mo¿e z Weiserem, skoro ja tak twierdzê, ale tak¿e z innymi ch³opakami, co do tego nie ma w¹tpliwoœci. Gdy zaœ wspomnia³em o meczu z wojskowymi, mówi³a, ¿e przecie¿ w pi³kê graliœmy bez przerwy, jak wszyscy ch³opcy na œwiecie, wiêc czy ona mo¿e pamiêtaæ akurat jeden mecz? I tylko na wspomnienie starej cegielni nie powiedzia³a nic, bo w sprawie wybuchów zgodzi³a siê, ¿e by³y wspania³e. Zdaniem Elki, Weiser musia³ wylecieæ w powietrze, a ona spad³a nastêpnego dnia z nasypu, kiedy bawiliœmy siê nad Strzy¿¹. Ale to powiedzia³a ju¿ póŸniej, nie w restauracji, tylko w domu, kiedy zrobiliœmy razem kolacjê i piliœmy drug¹ butelkê wina, najpierw czerwonego, a ta druga to by³ bia³y wermut. Poczu³em wówczas, jak wzbiera we mnie gniew i agresja, bo przecie¿ wiedzia³em, ¿e ona bawi siê ze mn¹ w ciuciubabkê, a mój przyjazd do Mannheim by³ bezcelowy, podobnie jak listy, które wysy³am jeszcze dzisiaj, z uporem godnym spraw ostatecznych. Poszed³em na górê, gdzie Elka przygotowa³a mi 98

spanie, po³o¿y³em siê w niebieskiej poœcieli. Po chwili us³ysza³em, jak wo³a do mnie coœ z do³u, przepraszaj¹c – bo zdaje siê – o czymœ zapomnia³a. I dopiero kiedy stan¹³em na szczycie schodów, patrz¹c w dó³, ogarnê³o mnie przera¿enie. Elka zakpi³a ze mnie okrutnie. Kanapa stoj¹ca w jadalni pod oknem ustawiona teraz by³a na œrodku pokoju i wygl¹da³a jak przed³u¿enie schodów. A ona le¿a³a na kanapie z dwoma poduszkami, jedn¹ pod g³ow¹, drug¹ na wysokoœci krzy¿a, rozchyla³a lekko nogi i czerwona sukienka falowa³a na nich z rytmem ca³ego cia³a. ¯adna moc nie mog³a mnie powstrzymaæ przed krokiem do przodu, a w³aœciwie krokiem w dó³, bo sta³em przecie¿ na szczycie schodów. I na tym polega³ szatañski pomys³ Elki. Z ka¿dym bowiem krokiem moje nogi stawia³y coraz mniejszy opór, jakby odrywa³y siê od ziemi. Gdzieœ w po³owie drogi zrozumia³em wreszcie, ¿e moje cia³o p³ynie w dó³ i nie jest ju¿ moim cia³em, tylko lœni¹cym w promieniach s³oñca kad³ubem samolotu, a moje ramiona nie s¹ ju¿ ramionami, lecz ka¿de z nich jest srebrzystym skrzyd³em, i nie widzia³em ju¿ kanapy, tylko pocz¹tek startowego pasa. Mija³em wzgórza na po³udniowym krañcu miasta, przelatywa³em nisko nad czerwonymi dachami domów, mign¹³em nad torami obok wiaduktu i teraz widzia³em ju¿ tylko rozchylone uda Elki, jej unosz¹c¹ siê sukienkê i w faluj¹cym podmuchu powietrza obna¿on¹ czarnoœæ i miêkkoœæ, do której zbli¿a³em siê z hukiem i dr¿eniem. Srebrzysty kad³ub nie l¹dowa³ tym razem na betonowych p³ytach pasa, lecz wchodzi³ w kêpê silnym uderzeniem masy i pêdu, z gwizdem tn¹c powietrze, wchodzi³ w jej miêkkoœæ niepokalan¹, a ona przyjmowa³a jego ch³ód sprê¿ystym falowaniem i krzykiem, który gin¹³ w ³oskocie maszyny i powietrza. Tak, Elka doprowadzi³a do lotniczej katastrofy i opêtana szaleñstwem destrukcji, zmusi³a mnie, kiedy wraca³em 99

ju¿ na górê, bym znów przemieniwszy cia³o w lœni¹cy kad³ub, powtórzy³ l¹dowanie jeszcze kilkakroæ, a¿ wreszcie konstrukcja stalowego ptaka zaczê³a nie wytrzymywaæ ci¹g³ego wznoszenia i opadania miêdzy niebem a ziemi¹ i leg³a zdruzgotana, z po³amanymi skrzyd³ami, w kêpie ¿arnowca, która pachnia³a migda³ami. Elka wczepi³a palce w moje w³osy, a mnie zdawa³o siê, ¿e s³yszê g³os ¯ó³toskrzyd³ego o spaleniu ziemi i obywateli jej, a zaraz potem poczu³em kwaœny oddech proboszcza Dudaka zza kratek konfesjona³u, kiedy nie daje mi rozgrzeszenia. Ale to strach z imaginacj¹ przeœciga³y siê nawzajem, bo jedynym g³osem by³ g³os Elki, szepcz¹cej nie moje imiê, a jedynym zapachem by³ zapach jej cia³a, w którym wiatr, sól i krem migda³owy zmiesza³y siê równoczeœnie. Gra o Weisera by³a skoñczona, nie wyszed³em z niej czysto ani zwyciêsko. Nastêpnego dnia pojecha³em do Monachium, gdzie równie¿ prowadzi³em grê, tym razem z moim stryjem, ale by³a to gra stricte polityczna. Bo stryj, kiedy ju¿ umy³em jego samochód i wystrzyg³em trawnik przed jego domem, siada³ naprzeciw mnie i mówi³: – Jak wy mo¿ecie tam ¿yæ? A ja odpowiada³em: – Stryju, uszczypnij mnie w ucho – i stryj szczypa³ rozbawiony. A ja mówi³em: – No i widzisz, niby masz racjê, a jednak zupe³nie jej nie masz. – Jak to, dlaczego? – pyta³ zaciekawiony, na co odpowiada³em, ¿e jeœli istniejê naprawdê, o czym móg³ siê przekonaæ, szczypi¹c mnie przed chwil¹, to nie mogê byæ atrap¹ czy rekwizytem. A skoro jestem czêœci¹ ca³oœci, to tamto wszystko te¿ nie jest atrap¹, Polska nie jest atrap¹ i chocia¿ œwiat bardziej przypomina burdel ni¿ teatr, to stryj nie ma racji. Tak, drogi stryju, dzisiaj spoczywasz ju¿ pod ziemi¹ i nie wiesz, ¿e wtedy nie 100

przyjecha³em do Niemiec i do ciebie w celach zarobkowych, jak tysi¹ce Turków, Jugos³owian, Polaków. Nie przyjecha³em zarobiæ na samochód ani inne cudownoœci, bo jedynym moim celem by³o spotkaæ siê z Elk¹ i wypytaæ j¹ o Weisera. A jeœli przy okazji – w pewnym sensie ciê ok³amuj¹c – zarobi³em trochê marek, wybaczysz to chyba swojemu bratankowi. Co by³o dalej? M-ski wyszed³ z gabinetu, nios¹c du¿e arkusze papieru kancelaryjnego. Da³ nam podwójne kartki i powiedzia³, ¿e teraz musimy opisaæ to wszystko, co mówiliœmy, w prostych s³owach i dok³adnie. Mamy opowiedzieæ o kolejnych wybuchach Weisera, w³¹cznie z ostatnim, niczego nie pomijaj¹c, bez ¿adnych fantazji i upiêkszeñ. WoŸny zapali³ dodatkowe œwiat³o i rozsadzono nas, ka¿dego z osobna, zupe³nie jakbyœmy pisali klasówkê. ¯a³owa³em tylko, ¿e naszych wypracowañ nie bêdzie czytaæ pani Regina, jedyna nauczycielka w szkole, któr¹ kochaliœmy bezinteresownie. Bo pani Regina uczy³a nas jêzyka polskiego, nigdy nie mówi³a o wyzysku, nie krzycza³a i czyta³a wiersze tak piêknie, ¿e s³uchaliœmy zawsze z zapartym tchem, kiedy Ordon wysadza³ redutê w powietrze, razem ze sob¹ i szturmuj¹cymi Moskalami, albo kiedy genera³ Sowiñski zgin¹³, broni¹c siê szpad¹ przed wrogami ojczyzny. Tak, pani Regina niezbyt, zdaje siê, dba³a o program nauczania i dzisiaj jestem jej za to wdziêczny. Ale to inna historia. Wtedy, w sekretariacie szko³y nie bardzo wiedzia³em, jak mam to napisaæ. Parê razy zaczyna³em zdanie, po czym skreœla³em je w poczuciu zupe³nej bezsilnoœci i braku inwencji. Ka¿dy, kto choæ raz w ¿yciu by³ w œledztwie, rozumie taki stan ducha. Bo co innego zeznawaæ ustnie, a co innego pisaæ w³asnorêcznie to, czego oni pragn¹ siê dowiedzieæ. Jak pisaæ, ¿eby nic nie powiedzieæ? Albo: jak pisaæ, ¿eby powiedzieæ tylko to, co mo¿na? Trzeba uwa¿aæ na ka¿de s³owo, na 101

ka¿dy przecinek i kropkê, bo oni wezm¹ to pod lupê i bêd¹ czytaæ ka¿de zdanie dwa albo trzy razy. Kiedy odpowiadaj¹c na pytanie M-skiego, mówi³em: „widzia³em Weisera”, mog³em zaraz dopowiedzieæ: „ale w³aœciwie niedok³adnie”. A gdy ten zmarszczy³ brwi, natychmiast mo¿na siê by³o poprawiæ: „ale to innym razem widzia³em go niedok³adnie, bo wtedy, tego dnia, o który pan pyta, widzia³em go jak pana, bardzo dok³adnie”. Tymczasem arkusz kancelaryjnego papieru w kratkê to jest zupe³nie coœ innego. Co mog³em wyznaæ w takiej sytuacji, a co mia³em zataiæ? Niewiele by³o do powiedzenia. Niewiele – bo czy mog³em opisaæ im finezjê wybuchów, z których ka¿dy niepodobny by³ do poprzednich? Czy mog³em opowiedzieæ, w jaki sposób Weiser zachwyca³ nas swoimi pomys³ami? A nawet jeœli mog³em, to czy oni na to zas³ugiwali? Dotkn¹³em spuchniêtego nosa i miejsca na policzku, w którym dzisiaj zaczyna mi siê zarost. Jedno i drugie bola³o nieŸle. Pomyœla³em, ¿e chocia¿ nie powiem, co wydarzy³o siê nad Strzy¿¹ ostatniego dnia, to jednak coœ powiedzieæ muszê, coœ muszê napisaæ na ogromnej kartce, ¿eby nie wywo³ywaæ ich gniewu i z³oœci. Pamiêtam pierwsze zdanie: „Dawid nie bawi³ siê z nami w wojnê, bo jego dziadek nie pozwala³ mu na takie zabawy”. Czy w³aœnie od takiego zdania nie powinna zaczynaæ siê ksi¹¿ka o Weiserze? Bo jego pierwszy wybuch, który ogl¹daliœmy w dolince za strzelnic¹, to przecie¿ nie by³a zabawa w wojnê. Nie wiem do dzisiaj, dlaczego Weiser robi³ te eksplozje, do czego mu by³y potrzebne, ale kiedy zobaczy³em tryskaj¹c¹ w niebo niebiesk¹ fontannê py³u, ju¿ wtedy przeczuwa³em, ¿e tu nie chodzi o ¿adn¹ wojnê. Weiser do ka¿dego ³adunku dodawa³ substancji zabarwiaj¹cej i kiedy detonacja rozrywa³a ziemiê, w powietrze lecia³ kolorowy strumieñ. Za pierwszym razem by³ to wybuch niebieski. Gdy na ziemiê opad³y ju¿ ostatnie kawa³102

ki gliny i drewna, zobaczyliœmy, ¿e ta niebieska mgie³ka unosi siê jeszcze w powietrzu, i wygl¹da³o to tak, jakby b³êkitny ob³ok wirowa³ ponad naszymi g³owami, z wolna unosz¹c siê coraz wy¿ej i zmieniaj¹c kszta³ty, a¿ wreszcie znikn¹³ z pola widzenia. Byliœmy absolutnie zachwyceni i tylko Weiser krêci³ g³ow¹, jakby mu coœ nie wysz³o. Przypuszczam, ¿e on przez ca³y czas eksperymentowa³ na naszych oczach, a my byliœmy jak garstka profanów wpuszczona do pe³nej retort, tygli i p³on¹cych palników pracowni alchemika. Nie twierdzê, ¿e Weiser interesowa³ siê alchemi¹, tego nie wiem, ale tak w³aœnie to wygl¹da³o. Zanim zd¹¿yliœmy och³on¹æ z pierwszego wra¿enia, kaza³ nam czekaæ w tym samym miejscu, za³o¿y³ nowy ³adunek, po³¹czy³ go drutami z czarn¹ skrzynk¹ i znów powietrze rozdar³ huk eksplozji. Efekt zdumia³ nas jeszcze bardziej. Ob³ok utrzymuj¹cy siê w powietrzu po wybuchu by³ wyraŸnie dwukolorowy, jego dolna czêœæ mieni³a siê w s³oñcu wszystkimi odcieniami fioletu, a zwieñczenie wiruj¹cej kolumny stanowi³ czerwony pompon. Tym razem Weiser wydawa³ siê zadowolony. Ob³ok dosyæ d³ugo unosi³ siê nad dolink¹ i dopiero po dwóch, mo¿e trzech minutach rozp³yn¹³ siê w nicoœæ, przechodz¹c przedtem w zgni³ozielon¹ kulê. By³o to bardziej podniecaj¹ce ni¿ szare ob³oki dymu wypuszczane przez proboszcza Dudaka ze z³otej puszki kadzielnicy, czuliœmy to doskonale, ale na tym Weiser zakoñczy³ pracê, schowa³ gdzieœ czarn¹ skrzynkê pr¹dnicy i powiedzia³, ¿e mo¿emy iœæ do domu. Dzisiaj wiem, ¿e takie sztuczki to nic skomplikowanego, stosowali je nawet Tatarzy, wypuszczaj¹c na rycerstwo chrzeœcijañskie barwne ob³oki, od czego p³oszy³y siê konie, a ludzie truchleli ze zgrozy – ale wtedy uwa¿aliœmy Weisera za cudotwórcê. By³o to po naszej wizycie w nieczynnej cegielni, do której dotarli103

œmy, tropi¹c Elkê, i nic nie zmieni³oby naszego przekonania, ¿e Weiser, jeœliby tylko chcia³, móg³by zrobiæ wszystko. Ale o tym, co widzieliœmy w wilgotnej piwnicy, jeszcze powiem. Bo muszê siê do tego przygotowaæ lepiej ni¿ do spowiedzi wielkanocnej, kiedy w obawie przed gniewem Boga i samego proboszcza Dudaka zapisywa³em grzechy i uczy³em siê ich na pamiêæ jak aktor przed prób¹ generaln¹. Nastêpny wybuch albo raczej nastêpny wystêp Weisera odby³ siê gdzieœ w tydzieñ póŸniej i by³ ca³kiem ró¿ny od pierwszego. W powietrze wzbi³ siê s³up b³yszcz¹cych blaszek, które opada³y na ziemiê bardzo wolno. Najpiêkniejsze by³o tym razem samo opadanie. Ob³ok nie rozp³yn¹³ siê bowiem w górze, jak poprzednim razem, tylko sp³ywa³ powoli w dó³, osiadaj¹c na kêpach trawy i paproci, które ros³y w dolince bardzo gêsto. Na ich liœciach pozosta³ szary py³ i nie mog³em zrozumieæ, dlaczego w górze wygl¹da³o to tak imponuj¹co, a tu, nisko, lœni¹ce przed chwil¹ drobiny przypomina³y zwyczajny kurz lipca, który tego lata pokrywa³ wszystko lepk¹ warstw¹ brudu. Weisera nie bawi³y uk³ady proste i nieskomplikowane, za ka¿dym razem d¹¿y³ do coraz subtelniejszych efektów i chocia¿ to spostrze¿enie nasuwa siê teraz dopiero, po tylu latach, uwa¿am je za oczywiste. Bo nastêpnym razem, kiedy ziemia zadr¿a³a od eksplozji, ujrzeliœmy obraz, który przewy¿szy³ najœmielsze oczekiwania. Co to by³o? Je¿eli powiem, ¿e francuski sztandar, nie sk³amiê, ale nie powiem te¿ prawdy. Jeœli napiszê, ¿e przypomina³o to trzy wiruj¹ce obok siebie s³upy, ka¿dy innego koloru, to te¿ nie bêdzie to œcis³e ani w pe³ni oddaj¹ce istotê rzeczy. Czy zreszt¹ w ogóle mo¿na oddaæ istotê rzeczy? Obawiam siê, ¿e nie mo¿na, i dlatego nie piszê ksi¹¿ki, która moim zdaniem, powinna zostaæ napisana dawno. Tak samo jak ksi¹¿ka o Piotrze i tamtym grudniu, kiedy nad miastem lata³y 104

helikoptery, albo o naszych ojcach, którzy w znakomitej wiêkszoœci upijali siê w dzieñ wyp³aty i jak pan Korotek z³orzeczyli Panu Bogu, ¿e na to wszystko pozwala. Wtedy, w dolince, Szymek tr¹ci³ mnie w bok i powiedzia³: – Jezu, jakie to piêkne! – i zaraz doda³: – jak on to robi, ¯ydek jeden. Ale tym razem to nie by³ obraŸliwy epitet, tylko coœ w rodzaju gruboskórnego komplementu, równie dobrze Szymek móg³ powiedzieæ „skurczybyk jeden” i to by³oby to samo, tak czu³em to wtedy, zapatrzony w niebo, na którego tle wirowa³y trzy s³upy dymu albo raczej trzy wyd³u¿one pionowo ob³oki. Jeden bia³y jak p³ótno, drugi granatowy, a trzeci czerwony jak p³achta matadora, która zwabia oszala³e zwierzê prosto na œmiertelny sztych szpady. Kolorowe p³aszczyzny tym razem nie miesza³y siê ze sob¹, tylko unosi³y coraz wy¿ej i wy¿ej, a¿ znik³y ponad czubami sosen. Tego dnia, gdy wracaliœmy w stronê Brêtowa g³êbokim jarem i Szymek k³óci³ siê z Piotrem, co to by³o: wstêgi od kapelusza czy sztandar francuski – spotkaliœmy M-skiego. Najpierw u wylotu gliniastego w¹wozu zamajaczy³a znajoma siatka na motyle, a potem ujrzeliœmy pana od przyrody, jak biegiem forsowa³ strom¹ w tym miejscu skarpê, czepiaj¹c siê rêkami wid³aków. Motyl, którego goni³ M-ski, frun¹³ tu¿ na ziemi¹, tote¿ nauczyciel z ca³ych si³ wyci¹ga³ szyjê do przodu i prawie zahacza³ nosem o wid³aki. Gdy by³ ju¿ w po³owie góry, motyl zmieni³ zamiary, wykona³ nad jego g³ow¹ chybotliwe salto i frun¹³ teraz w dó³, migaj¹c kolorowymi skrzyde³kami. M-ski rzuci³ siê za nim, jednak¿e biegn¹c po stromiŸnie, nie móg³ wyhamowaæ pêdu i run¹³ nam prawie pod nogi, a my us³yszeliœmy trzask kija, na którym zamocowana by³a siatka. Lecz M-ski nie zauwa¿y³ nawet ani nas, ani z³amanego kija, bo w siatce trzepota³ siê ogromny motyl. 105

– Powoli, malutki, powoli – szepta³ M-ski i ca³y czas le¿¹c, wyjmowa³ z chlebaka szklane puzderko, po czym umiejêtnym ruchem schwyta³ w nim motyla. –Nareszcie ciê mam – przemawia³ doñ pieszczotliwie. – Dostaniesz naj³adniejsz¹ szpileczkê, kochasiu. – A gdy ju¿ nas zobaczy³, podnosz¹c siê z kolan, nie by³ wcale zmieszany, tylko uœmiechn¹³ siê tryumfuj¹co. – No i co, ch³opcy – powiedzia³ – czy wiecie, co to jest? Nie, niestety, to nie jest Parnassius mnemosyne, to by graniczy³o z cudem, ale i tak bêdzie co opisaæ. Nie wiecie, co to za okaz? To jest, moi drodzy, Parnassius apollo, sam Parnassius apollo, tutaj, na pó³nocy, w morenie polodowcowej! Zagin¹³ zupe³nie w Sudetach, ¿yje w Pieninach i Tatrach. Tak, tak ch³opcy, ¿aden uczony nie da³by wiary, ¿e niepylak apollo wystêpuje tak¿e tutaj! A ja go znalaz³em. I opiszê to we „Wszechœwiecie”! G¹sienice niepylaka ¿eruj¹ na rozchodniku. A wiecie wy przynajmniej, jak nazywa siê po ³acinie rozchodnik? Rz¹d Succulentae, a nazywa siê Sedum acre , zapamiêtajcie ch³opcy: Sedum acre , co t³umaczy siê rozchodnik ostry! Staliœmy z rozdziawionymi ustami wpatrzeni w szklane puzderko, które przypomina³o maleñki cylinder, i widzieliœmy, jak motyl próbuje machaæ skrzyd³ami, lecz ma za ma³o miejsca w szklanej pu³apce i t³ucze siê zupe³nie jak ryba w akwarium, bez zrozumienia w³asnej sytuacji. Oczywiœcie M-ski, który poszed³ zaraz w³asn¹ drog¹, nie mia³ nic wspólnego z trójkolorowym wybuchem Weisera. Lecz pisz¹c kolejne zdanie mojego wypracowania na kancelaryjnym papierze w kratkê, pisz¹c je wolno i z namys³em, pomyœla³em sobie, ¿e Weiser czasami przypomina³ takiego motyla, zw³aszcza gdy mu coœ nie wychodzi³o i denerwowa³ siê, pokrywaj¹c zmieszanie nadmiern¹ gestykulacj¹. Tak, czwarty wybuch nie nale¿a³ do udanych, to by³o jasne, bo kiedy us³yszeliœmy eks106

plozjê, naszym oczom ukaza³a siê zwyczajna, szara chmura kurzu, która opad³a prêdko, i to by³o wszystko. Weiser pobieg³ do miejsca, gdzie za³o¿ony by³ ³adunek, i podryguj¹c jak Parnassius apollo, wróci³ do nas wyraŸnie zniechêcony. – Jeszcze raz – powiedzia³ do Elki i znów us³yszeliœmy krêcenie korbk¹, suchy trzask przycisku, ale tym razem eksplozja nie nast¹pi³a w ogóle. – Mo¿e przewody s¹ przerwane – zapyta³ nieœmia³o Piotr, ale Weiser rozmacha³ siê jeszcze bardziej. – To niemo¿liwe – powiedzia³, patrz¹c w niebo. – To zupe³nie niemo¿liwe, spróbujemy jeszcze raz – i znów pobieg³ do ³adunku, a jego rêce nie ustawa³y w ci¹g³ym trzepotaniu. Tym razem wybuch nast¹pi³, ale oprócz ¿ó³tawego ob³oczku, który unosi³ siê przez krótk¹ chwilê nad fontann¹ piachu, nie by³o nic. Tego dnia Weiser wraca³ do domu z nami i pamiêtam, ¿e nie odezwa³ siê ani s³owem nawet do Elki. Nie twierdzê, ¿e mia³ coœ wspólnego z jakimkolwiek motylem, ale porównanie to, gdy zegar w sekretariacie wybi³ godzinê dziesi¹t¹, a ja pisa³em w³aœnie ostatni¹ linijkê pierwszej strony – porównanie to wyda³o mi siê szczególnie trafne, bardziej ni¿ dzisiaj, gdy moja wyobraŸnia nie przypomina w niczym tamtej sprzed wielu lat. Ale motyla i trójkolorowy ob³ok zatrzyma³em wtedy dla siebie, podobnie jak Szymek i Piotr. Nie napisa³em ani s³owa o eksperymentach Weisera ani o tym, jak wygl¹da³ naprawdê ostatni wybuch. Pisa³em zwyczajnie, wed³ug pomys³u tamtych trzech, zamkniêtych teraz za drzwiami z pikowan¹ cerat¹. Pisa³em, ¿e Weiser za ka¿dym razem szed³ do pr¹dnicy na drug¹ stronê dolinki, ¿e w czasie wybuchów g³owy trzymaliœmy nisko, przy samej ziemi i ¿e w³aœciwie eksplozje nie ró¿ni³y siê niczym poza si³¹ detonacji. A kiedy woŸny wyszed³ na chwilê, Szymek podniós³ g³owê znad swojej kartki i szepn¹³: 107

– Ja to napiszê – i wiedzieliœmy ju¿ z Piotrem co, zanim Szymek doda³ jeszcze ciszej: – napiszê, ¿e znaleŸliœmy kawa³ek czerwonej sukienki i ¿e go wyrzuci³em na œmietnik, nic wiêcej. Albo... – poprawi³ siê zaraz – ¿e go spaliliœmy w ognisku. Wiedzia³em, tak samo jak Szymek i Piotr, ¿e to ich zadowoli, bo oni mieli swój obraz wydarzeñ i od nas domagali siê jedynie jego wype³nienia. WoŸny powróci³ z ubikacji, a ja myœla³em, jak opisaæ ostatni wybuch, na dzieñ przed tym, co wydarzy³o siê nad Strzy¿¹ – wybuch, który dla Weisera musia³ mieæ szczególne znaczenie, o czym przekonany jestem tak¿e dzisiaj. Tym razem nie chodzi³o o efekt kolorystyczny, ale o coœ bardziej wymyœlnego. Jak zwykle w takich wypadkach brak mi skali porównawczej. Do czego to by³o podobne? Gdybym mia³ okreœliæ to wówczas, powiedzia³bym ¿e do lejka, jakim moja matka wlewa³a do butelki sok malinowy – chmura py³u powsta³a po wybuchu by³a zupe³nie czarna, w¹ska u do³u, rozszerzaj¹ca siê ku górze, i obraca³a siê wokó³ w³asnej osi. Ale to, zdaje siê, nie by³ ¿aden lejek, a je¿eli ju¿ – to raczej potê¿ny, wiruj¹cy jak tr¹ba powietrzna lej czarnych drobin. Ukaza³ siê naszym oczom zaraz po wybuchu i unosi³ siê w ruchu okrê¿nym ponad dolin¹ dobr¹ minutê, zanim nie znikn¹³, rozp³ywaj¹c siê w powietrzu. Dopiero po latach uderzy³o mnie podobieñstwo Weiserowego leja do Archanio³a walcz¹cego ze smokiem. Nie mia³em w¹tpliwoœci, ¿e fantastycznie u³o¿one szaty œwiêtego, jego roz³o¿one skrzyd³a i ca³y zastêp niebieskich wojowników – ¿e wszystko to zawiera³o siê w czarnej, wiruj¹cej chmurze, choæ naturalnie Weiser móg³ nigdy drzeworytu nie widzieæ, podobnie jak my wówczas nie wiedzieliœmy jasno, co to takiego sztuka. – Taka tr¹ba mo¿e wszystko wessaæ – powiedzia³ z przekonaniem Szymek. – Ca³ego cz³owieka. A Elka jak zwykle sk³onna do przesady doda³a: 108

– Coœ ty, nie tylko cz³owieka. To mo¿e wessaæ ca³y dom i przenieœæ go gdzieœ dalej. I kiedy koñczy³em ju¿ ostatnie zdanie w moim pisemnym zeznaniu, pomyœla³em sobie, ¿e Weiser móg³by przecie¿ zes³aæ nagle tak¹ tr¹bê, ¿eby porwa³a budynek naszej szko³y i przenios³a go gdzieœ za Bukow¹ Górkê, w okolice starego cmentarza albo jeszcze lepiej w dolinkê za strzelnic¹, i wtedy dopiero M-ski, dyrektor i mundurowy zrozumieliby, ¿e tu zasz³o coœ innego ni¿ zwyk³y wypadek z niewypa³em. Ale Weiser z sobie wiadomego miejsca nie kwapi³ siê z pomoc¹, wiêc postawi³em kropkê i czeka³em, co bêdzie dalej. WoŸny zbiera³ nasze wypracowania. A ja znów pomyœla³em o pani Reginie, która uczy³a nas jêzyka polskiego i piêknie czyta³a wiersze. W pamiêci utkwi³ mi szczególnie ten o zbrodniczej kobiecie, która zamordowa³a swego mê¿a. Gdy pani Regina dosz³a ju¿ do momentu walki dwóch braci, kiedy w koœciele pojawia siê duch w zbroi i wo³a g³osem jak z podziemi i kiedy koœció³ zapada siê z hukiem, to w klasie by³a cisza jak nigdy, nikt nie rozmawia³, nikt nie rozlewa³ atramentu. By³o jeszcze bardziej odœwiêtnie ni¿ w czasie Podniesienia, gdy proboszcz Dudak unosi³ do góry okr¹g³y jak s³oñce op³atek i œpiewa³ po ³acinie. Gdyby pani Regina kaza³a nam napisaæ wypracowanie o Weiserze, by³oby ono zupe³nie inne ni¿ to, które odda³em woŸnemu. Byæ mo¿e nie napisa³bym wszystkiego, ale na pewno obok czarnej pantery znalaz³by siê wspania³y mecz, a nad zup¹ rybn¹ w zatoce zawirowa³aby tr¹ba powietrzna, wsysaj¹c ca³e œwiñstwo do potê¿nego leja, i nastêpnego dnia moglibyœmy siê k¹paæ jak ka¿dego roku. Tymczasem siedzieliœmy dalej na sk³adanych krzes³ach, których listewki gniot³y w siedzenie, a woŸny, nie zamykaj¹c za sob¹ drzwi, znikn¹³ w czeluœciach gabinetu. 109

– Teraz musicie poczekaæ – oznajmi³ nam, wracaj¹c po chwili. – Jak wszystko bêdzie w porz¹dku, podpiszecie zeznania i pójdziecie do domów. Ale rozmawiaæ jeszcze nie wolno – doda³ groŸnie, spogl¹daj¹c na Piotra, który przechyli³ siê w moj¹ stronê. Wiêc nie rozmawialiœmy, jak przez wszystkie godziny, które minê³y od wprowadzenia nas tutaj, i s³ysza³em, ¿e w ¿o³¹dku Szymka, tak samo jak w moim i Piotra, burczy coraz bardziej, bo oni rzeczywiœcie nie dali nam nic do jedzenia. WoŸny w³¹czy³ radio i z drewnianej skrzynki cichutko dobiega³a muzyka ludowa. – Zaraz bêd¹ wiadomoœci – powiedzia³ do siebie i zabra³ siê do pa³aszowania kolejnej kanapki. Istotnie, muzyka ucich³a, a spiker zapowiedzia³, ¿e teraz bêd¹ fragmenty przemówienia W³adys³awa Gomu³ki, którego ³ysina widnia³a od niedawna na portretach we wszystkich klasach. Œmieszny, piskliwy trochê g³os mówi³ coœ o porz¹dkach w naszym wspólnym domu, a ja dziwi³em siê, dlaczego doroœli wymawiali nazwisko tego pana z takim nabo¿eñstwem, skoro on mówi³ nudnie, jeszcze gorzej od proboszcza Dudaka na niedzielnej sumie. Któ¿ jednak zg³êbi tajniki politycznych meandrów? Dzisiaj, kiedy wiem ju¿, dlaczego ludzie zach³ystywali siê W³adys³awem Gomu³k¹, a przynajmniej mogê to zrozumieæ, przypominam sobie tych samych doros³ych, którzy entuzjazmowali siê s³owami jego nastêpcy, zw³aszcza tym, co powiedzia³ w stoczni, kiedy nie obesch³a jeszcze mogi³a Piotra, bo te¿ mówi³ o porz¹dkach i o wspólnym domu. Tak, dzisiaj uchodzê za doros³ego, lecz nadal nie interesujê siê polityk¹, nigdy te¿ nie popadam w entuzjazm dla przywódcy, który rozpoczyna od wspólnego domu i porz¹dków. Koñczê ju¿, bo przecie¿ nie o tym chcia³em opowiadaæ. Chodzi o Weisera. Tylko o niego. I pozosta³o jeszcze bardzo du¿o do 110

wyjaœnienia. Gra nie zosta³a skoñczona. Gra? Nie mogê okreœliæ tego inaczej. Przypuszczam, ¿e tak samo jak wtedy, gdy siedzieliœmy w trójkê, oczekuj¹c na podpisanie zeznañ i zakoñczenie œledztwa, tak samo teraz Weiser bawi siê ze mn¹ i obserwuje moje poczynania ciemnymi oczami. Ale o tym przyjdzie mi jeszcze opowiedzieæ. Co siê zdarzy³o po pamiêtnym meczu z wojskowymi? Najwa¿niejsza by³a pogoda. S³oñce wœciekle pali³o miasto i zatokê, liœcie na drzewach po¿ó³k³y jak na pocz¹tku jesieni, a ptaki wcale ju¿ prawie nie œpiewa³y, umêczone ¿arem lej¹cym siê z nieba. Któregoœ dnia pojechaliœmy do Jelitkowa zbadaæ stan rybnej zupy i to, co ujrzeliœmy, przesz³o wszelkie, najczarniejsze oczekiwania. Bo oprócz kolek w stoj¹cej bez ruchu wodzie zalega³y setki œniêtych wêgorzy, fl¹der, œledzi i innych ryb, których nazw nie znam do dzisiaj. Wszystko to, na pó³ przegni³e i strasznie cuchn¹ce, rusza³o siê w drgawkach. Szczególnie wêgorze, najsilniejsze ze wszystkich ryb, umiera³y d³ugo. Ich wij¹ce siê cia³a pamiêtam do dzisiaj, niczym symbol tamtego lata. Rybacy wylegli przed swoje cha³upy i ca³ymi dniami przesiadywali na ³awkach, æmi¹c papierosy i z³orzecz¹c na swój los. Jeden z nich zaczepi³ nas, kiedy przechodziliœmy miêdzy pustymi skrzynkami: – Co tu robicie, ch³opcy – powiedzia³ melancholijnie. – Nic tu po was. – I zaraz potem, wcale niepytany rozgada³ siê trochê. – To iperyt, wszystko przez ten cholerny iperyt, mówiê wam, ch³opcy, œwiñskie pruskie nasienie. – A kiedy zorientowa³ siê, ¿e nie bardzo pojmujemy, o co mu idzie, t³umaczy³ dalej: – No, nie wiecie, ¿e iperyt to z niemieckiego U-Boota? Ten U-Boot zaton¹³ w ostatnie dni wojny niedaleko Helu i ca³y by³ za³adowany iperytem, jak beczka œledziami. No i zrobi³o siê, teraz mamy szambo, a nie zatokê! 111

– Jo, jo, Ignac – us³yszeliœmy przez okno. – Nie zawracaj dzieciakom g³owy, wszyscy wiedz¹, ¿e to nie U-Boot, tylko ruskie manewry tu by³y na œwiêtego Jana i puœcili do wody coœ takiego, ¿e wszyscy pozdychamy jak te ryby! Rybak rozeŸli³ siê na dobre: – IdŸ stara, nie pleszcz tyle – warkn¹³ do ¿ony i zwracaj¹c siê w naszym kierunku, jeszcze raz powiedzia³: – U-Boot i tyle, przerdzewia³ i puszki puœci³y to œwiñstwo. Przeklête hitlersyny, ma³o nam biedy narobi³y, to jeszcze teraz! A my podzieliliœmy siê zaraz na dwie frakcje: zwolenników U-Boota i radzieckich manewrów, i k³óciliœmy siê g³oœno, oczekuj¹c na tramwaj obok pêtli przy krzy¿u. Ja zaœ patrzy³em w niebo, rozgrzane do bia³oœci, patrzy³em na kulê s³oñca i wiedzia³em, ¿e to nie U-Boot ani radzieckie manewry w zatoce s¹ przyczyn¹ tego wszystkiego. Gdyby jednak¿e spyta³ mnie ktoœ wówczas, albo i teraz, co by³o przyczyn¹ zupy rybnej, nie umia³bym udzieliæ jasnej odpowiedzi. Bo na pewno nie grzechy ludzkie ani gniew bo¿y, jak s¹dzi³ proboszcz Dudak, a za nim wielu mieszkañców naszej kamienicy, którzy zbierali siê wieczorami na podwórku i rozmawiali œciszonymi g³osami, jakby siê bali straszniejszych nieszczêœæ. I coraz dziwniejsze rzeczy mo¿na by³o us³yszeæ w rozmowach: a to, ¿e nad wodami zatoki rybacy z Helu widzieli pomarañczow¹ kulê, która wygl¹da³a jak piorun kulisty, a to, ¿e Matka Boska z Matemblewa ukaza³a siê jednej kobiecie, id¹cej przez las do Brêtowa, a to, ¿e marynarze widzieli na w³asne oczy ¿aglowiec bez za³ogi, przemykaj¹cy noc¹ miêdzy statkami na redzie. Byli te¿ tacy, którzy widzieli kometê w kszta³cie koñskiej g³owy, jak kr¹¿y³a nad miastem, i ci, którzy j¹ widzieli, zaklinali siê, ¿e kometa powróci po okr¹¿eniu Ziemi i spadnie ze straszliw¹ si³¹. Tymczasem ka¿dy dzieñ wydawa³ siê gorêtszy od poprzedniego, a my nie graliœmy nawet w pi³kê obok pruskich koszar ze 112

wzglêdu na upa³ i tumany gryz¹cego kurzu, jaki wzbija³ siê ze spalonej trawy. Co by³o robiæ? Mimo groŸby M-skiego chodziliœmy na brêtowski cmentarz. W cieniu starych buków by³o ch³odniej. Tylko ¿e nie mieliœmy ju¿ he³mu ani zardzewia³ego schmeisera, a po ¯ó³toskrzyd³ym œlad wszelki zagin¹³. Przypuszczaliœmy, ¿e z³apano go gdzieœ w okolicy, nasza broñ zaœ uleg³a konfiskacie. Zabawa w Niemców i partyzantów bez tych rekwizytów wyda³a nam siê pozbawiona blasku i nuda coraz wiêksza ogarnia³a nasze serca. Gdyby Weiser zechcia³ przybyæ tutaj tak jak wtedy – myœleliœmy – mo¿e mia³by ze sob¹ coœ interesuj¹cego, coœ, co pozwoli³oby nam na prowadzenie wojen z jeszcze wiêkszym zapa³em. Ale Weiser ani myœla³ przychodziæ. Jego wystêp w meczu by³ ostatnim znakiem, jaki nam da³, i czeka³ teraz, a¿ sami przyjdziemy do niego. Powoli dojrzewaliœmy do tej myœli, ale nie posz³o to znów tak prêdko. Któregoœ razu Piotr, le¿¹c w cieniu leszczynowych krzaków, powiedzia³: – Pla¿a zamkniêta, boisko do chrzanu, co w³aœciwie mamy tutaj robiæ? Nie wiadomo, co mia³ na myœli: cmentarz czy w ogóle miasto wydaj¹ce ostatnie tchnienia pod roz¿arzon¹ kul¹ s³oñca – ale w³aœnie od tego zdania, powiedzianego od niechcenia, zdania, które nie by³o skierowane do ¿adnego z nas i które polecia³o w powietrze, od tego w³aœnie zdania zaczê³a siê nasza przygoda z Weiserem. Po chwili milczenia, jak to zwykle, Szymek wyplu³ prze¿uwan¹ trawê i powiedzia³: – Weiser by coœ wymyœli³. I wszyscy mu przytaknêli: o tak! Weiser na pewno by coœ wymyœli³, bo Weiser to nie byle kto. O tym byliœmy ju¿ przekonani, tylko jak by do niego podejœæ, ¿eby nie wyjœæ na durniów, co to sami niczego ju¿ nie potrafi¹ wymyœliæ. Z drugiej strony 113

Weiser jest wymyœlaczem i móg³by siê z nami czymœ podzieliæ, jasne, ¿e nie gr¹ w ciuciubabkê albo palanta, bo to by³y rzeczy zwyk³e i codzienne, a upa³ spotêgowa³ nasz¹ naturaln¹ niechêæ do rzeczy zwyk³ych i codziennych. Tak, pragnêliœmy odmiany i kto wie, czy nie by³a to nieuœwiadomiona chêæ wyzwania losu, która najczêœciej odzywa siê w ch³opcach ogl¹daj¹cych mapê lub czytaj¹cych Hrabiego de Monte Christo. Pragnienie odmiany pali³o nasze dusze, zabijane œmierteln¹ nud¹. Nagle zrozumieliœmy, ¿e odmianê mo¿e nam daæ tylko Weiser. – Trzeba za nimi pójœæ parê razy – zadecydowa³ Szymek. A Piotr poinformowa³, ¿e Elka z Weiserem nie chodz¹ teraz na lotnisko, tylko gdzieœ za Brêtowo i tam znikaj¹ nieraz na pó³ dnia. Stanê³o wiêc na tym, ¿e jutro od samego rana przyczaimy siê za rogiem kamienicy i wybadamy dok³adnie, co oni robi¹, dok¹d chodz¹, a tak¿e dlaczego unikaj¹ naszego towarzystwa. Nie by³o to jednak takie proste, jak myœleliœmy. Ju¿ od samego pocz¹tku trudnoœci mno¿y³y siê niczym grzyby po deszczu. Po pierwsze, Szymek zapomnia³ swojej francuskiej lornetki i musia³ wracaæ po ni¹ w momencie, gdy Weiser wychodzi³ ju¿ z Elk¹ z klatki schodowej. Po drugie, tych dwoje jakby celowo zmieni³o tego dnia zamiary i zamiast pójœæ – jak myœleliœmy – ulic¹ prosto w kierunku Bukowej Górki, skrêcili alejk¹ miêdzy ogródkami i szli w kierunku lotniska. Po trzecie, œledzenie ca³¹ grup¹ jest niewygodne, a tego dnia by³o nas piêciu czy szeœciu. Co chwila trzeba by³o stawaæ i uciszaæ kogoœ, a wtedy traciliœmy ich z oczu. Ko³o pêtli dwunastki dogoni³ nas Szymek. – A nie mówi³em – ucieszy³ siê. – Id¹ na lotnisko. – I nikt jakoœ nie zwróci³ mu uwagi, ¿e przecie¿ nic takiego wczeœniej nie powiedzia³. Przez chwilê zadr¿a³em w nadziei ujrzenia raz jeszcze zabawy z samolotem, ale tylko przez chwilê, poniewa¿ Elka z Wei114

serem zeszli schodami w dó³, na przystanek kolejki elektrycznej, który wówczas nazywa³ siê Gdañsk Lotnisko. I zanim zd¹¿yliœmy siê zorientowaæ, odjechali ¿ó³to-niebieskim wagonem w kierunku Sopotu i to by³o w³aœciwie wszystko tego dnia. – Wystrychnêli nas na dudka – skwitowa³ Piotr. – Mo¿emy iœæ do domu. Staliœmy tak na moœcie, czekaj¹c na jakiœ lepszy pomys³, nic nam nie przychodzi³o do g³owy. W pewnej chwili zobaczyliœmy na niebie dwup³atowiec, który wzbija³ siê w górê z chrypliwym rzê¿eniem silnika. – O, dwup³atowiec – powiedzia³ Piotr. – ¯aden tam dwup³atowiec, tylko kukuruŸnik – sprostowa³ Szymek i wyj¹³ z futera³u swoj¹ francusk¹ lornetkê. – Popatrzymy trochê! Ustawiliœmy siê w kolejce do lornetki wzd³u¿ ¿elaznej barierki mostu, samolot tymczasem, osi¹gaj¹c coraz wy¿szy pu³ap, oddala³ siê od nas w kierunku zatoki. Szymek, aczkolwiek niechêtnie, puœci³ lornetkê w obieg. KukuruŸnik, nabrawszy ju¿ odpowiedniej wysokoœci, zawróci³ w stronê miasta i lec¹c z wy³¹czonym silnikiem, strzela³ co chwila wolnym œmig³em: „trach”, „trach-trach”, „trach-trrrach”, „trach-trach”. Nagle, gdy zgni³ozielony kad³ub min¹³ cmentarz na Zaspie, widoczny st¹d jedynie pod postaci¹ kêpy drzew, z samolotu wykwit³a purchawka spadochronu. Jedna, a w kilka sekund póŸniej jeszcze jedna i jeszcze jedna, a za nimi jeszcze dwie – w sumie piêciu spadochroniarzy szybowa³o teraz w dó³, prosto na murawê lotniska. Samolot przelecia³ nad naszymi g³owami, zawróci³, wyrówna³ kurs i wyl¹dowa³ obok hangarów. Nie by³o w tym nic nadzwyczajnego, ka¿dej wiosny i lata, raz albo dwa razy w tygodniu æwiczyli tu spadochroniarze i terkot dwup³atowca nad nasz¹ dzielnic¹ pamiêtam z tamtych cza115

sów jak filmowy refren. Tylko ¿e wtedy nic lepszego nie mieliœmy do roboty i spadochroniarze podobali nam siê bardzo. Staliœmy wiêc na moœcie, dwup³atowiec startowa³ i l¹dowa³, bia³e kopu³y wykwita³y na niebie, a za naszymi plecami co szeœæ minut przeje¿d¿a³ niebiesko-¿ó³ty w¹¿ kolejki, której wagony nasze miasto odziedziczy³o po berliñskim metrze. Napisa³em „odziedziczy³o” – czy to Ÿle? Nie napisa³bym tak, gdyby to wszystko sk³ada³o siê na ksi¹¿kê o Weiserze; a skoro na ksi¹¿kê, to znaczy do wydawnictwa, gdzie zaraz podkreœlaj¹ takie wyrazy i pytaj¹: jak to „odziedziczy³o”?! Hans Jürgen Hupka, Gonschorek, Czaja, oni czekaj¹ na takie sformu³owania i zacieraj¹ rêce. „To nasze”, powiadaj¹, „to wszystko nasze, niemieckie” – i zaraz odpowiedzialny redaktor wykreœla takie s³owo, bo po có¿ laæ odwetowcom wodê na ich m³yn? I widzê ju¿, jak na moim manuskrypcie rêka redaktora pisze uwagê: „Zast¹piæ innym sformu³owaniem”, na przyk³ad: „A za naszymi plecami co szeœæ minut przeje¿d¿a³ niebiesko-¿ó³ty w¹¿ kolejki, której wagony w naszym piêknym piastowskim mieœcie znalaz³y siê dziêki braterstwu broni bohaterskiej Armii Polskiej i niezwyciê¿onej Armii Radzieckiej, które we wspólnym szturmie zgniot³y berliñsk¹ bestiê”. No tak, przeholowa³em trochê, dzisiaj ¿aden redaktor tak by ju¿ nie napisa³, a zamiast skreœlonego „odziedziczy³o” znalaz³bym: „otrzyma³o jako reparacje wojenne”. Tylko ¿e nie sk³adam ksi¹¿ki o Weiserze. „¯yjê po to, ¿eby pisaæ, i uwa¿am, ¿e bez wzglêdu na okolicznoœci, trzeba poœwiêciæ ¿ycie wyjaœnianiu zarówno chaosu jak i ³adu”. Nie pamiêtam ju¿, kto to powiedzia³. I chocia¿ pierwsza czêœæ tego zdania tr¹ci szmir¹, a ja wcale nie ¿yjê dla pisania, to druga czêœæ jest jakby wa¿niejsza, teraz kiedy zape³niam kartki w nadziei, ¿e wreszcie zrozumiem, czego zrozumieæ nie mogê, ¿e wreszcie 116

ujrzê, czego wczeœniej nie zauwa¿y³em. ¯e oddzielê ³ad od chaosu albo w chaosie objawi siê jakiœ inny, zupe³nie nieznany ³ad. Tak, o to w³aœnie chodzi. Dlatego tyle jest w tym popl¹tanych nitek. Dlatego te¿ nie zmieniê napisanego ju¿ wyrazu na ¿aden inny, nawet lepiej brzmi¹cy. Czy nasze wystawanie na moœcie i skoki spadochroniarzy mia³y jakiœ zwi¹zek z Weiserem? I tak, i nie. Jeœli wspominam tê chwilê gor¹cego lata, to przede wszystkim dlatego, ¿e powróci³em do niej kiedyœ w mojej rozmowie z Piotrem. Co roku przychodzê do niego na cmentarz i kiedy odejd¹ ju¿ wszyscy ludzie, wszyscy doroœli ludzie, którzy wierz¹ w Boga, ale nie wierz¹ w duchy; kiedy pozostawi¹ na mogi³ach kwiaty, wieñce, czarne chor¹giewki i zapalone œwiece, wtedy ja siadam na kamiennej p³ycie i rozmawiam z Piotrem. Czasem nawet k³ócimy siê o ma³o istotne szczegó³y, zupe³nie tak jakbyœmy chodzili jeszcze do tej samej szko³y w Górnym Wrzeszczu. Któregoœ roku przysiad³em na samym rogu p³yty, odgarn¹³em zeschniête liœcie, a Piotr pyta mnie od razu: – No i co nowego w mieœcie? A ja odpowiadam mu, ¿e w³aœciwie to nic szczególnego, tylko z komunikacj¹ du¿e k³opoty. – Jakie k³opoty? – Kolejkê wymieniaj¹. – Jak to wymieniaj¹? – Ano wymieniaj¹ – odpowiadam. – Stary tabor, ten z berliñskiego metra, na z³om pójdzie, a w jego miejsce kursowaæ bêdzie nowy, taki jak w ca³ej Polsce, pod Warszaw¹, £odzi¹ czy Krakowem, te¿ elektryczna kolejka, tylko ¿e na trzy tysi¹ce woltów, a tamta by³a na dziewiêæset. – Dziewiêæset? – dziwi siê Piotr. – Ta kolejka nie by³a na dziewiêæset woltów tylko na osiemset. 117

– Nie – mówiê Piotrowi – Ÿle pamiêtasz. Na pewno nie na osiemset, tylko na dziewiêæset woltów! – Na osiemset – Piotr. – Na dziewiêæset – ja. – Na pewno na osiemset – znów Piotr. – Nie, na pewno na dziewiêæset – znowu ja. – Przecie¿ wymieniaj¹ ca³¹ trakcjê, ¿eby po³¹czyæ ten odcinek bezpoœrednio do Bydgoszczy. Na co Piotr: – To nie jest argument, tak czy tak musz¹ przerobiæ trakcjê, ale mówiê ci, ¿e ta stara by³a na osiemset! I tak k³ócimy siê jak dwójka dobrych przyjació³, a ostatnie sk³ady starej kolejki elektrycznej kursuj¹ jeszcze pomiêdzy Gdañskiem i Wejherowem w nieregularnych odstêpach czasu, bo roboty trwaj¹ bez przerwy, nawet w œwiêta. A gdy schodzi³em ju¿ krêt¹ alejk¹ cmentarza w dó³ w coraz wiêkszej powodzi œwiate³, w zapachu tysiêcy œwiec, przypomina³em sobie ten dzieñ, kiedy staliœmy oparci o ¿elazn¹ porêcz mostu, œledz¹c æwiczenia spadochroniarzy, gdy ju¿ prawie zapomnieliœmy o Weiserze, a za naszymi plecami przemyka³y ¿ó³to-niebieskie wagony kolejki elektrycznej berliñskiego metra. Pamiêæ Piotra okaza³a siê lepsza: tamta kolejka rzeczywiœcie mia³a trakcjê oœmiuset woltów. Tymczasem kukuruŸnik wyl¹dowa³ na murawie po raz ostatni, spadochroniarze zniknêli w czeluœciach hangaru, a lornetka spod Verdun powêdrowa³a z r¹k Piotra prosto do skórzanego futera³u. Szymek strzykn¹³ fontann¹ œliny w dó³. – Nic tu po nas – powiedzia³ zdecydowanie. – Wracamy. I znów rozmowa zesz³a na Weisera. Tylko o czym i jak rozmawialiœmy? Nie pamiêtam ju¿. Ale na pewno o nim, ju¿ tylko o nim. Namiêtnie i gor¹co toczyliœmy spory o to, w jaki sposób 118

go podejœæ, jak go zaskoczyæ, jak mu zaproponowaæ, ¿eby coœ z nami zrobi³. Minê³y jeszcze dwa dni, straszliwie nudne i bezowocne. Weiser za ka¿dym razem wymyka³ siê naszej czujnoœci. Raz znikn¹³ gdzieœ w okolicy koœcio³a Zmartwychwstañców, a drugim razem straciliœmy go z oczu na wysokoœci Bukowej Górki. Wówczas postanowiliœmy czatowaæ na niego przy starym nasypie, bo jeœli prawd¹ by³o, ¿e chodzi z Elk¹ a¿ za Brêtowo, to musia³ spory kawa³ek drogi przejœæ w³aœnie têdy. Od rana siedzieliœmy na cmentarzu, w miejscu gdzie przylega on jednym rogiem do dawnej linii kolejowej. Dzisiaj, gdy usi³ujê odtworzyæ przebieg tamtego dnia, wiele pozostaje bia³ych plam, z kartograficzn¹ jednak dok³adnoœci¹ wyp³ywa z mg³y ta kolej, której przecie¿ nie by³o. Jej trasa bieg³a ³ukiem w kierunku po³udniowo-wschodnim. Odchodz¹c na wysokoœci przystanku Gdañsk Lotnisko od g³ównej arterii miasta, przecina³a przyczó³kami zerwanych mostów ulicê Grunwaldzk¹, Wita Stwosza, Polanki, bieg³a nastêpnie pod lasem obok koœcio³a Zmartwychwstañców, przechodz¹c w g³êbi jar przekopu, dalej mija³a cmentarz brêtowski, przeskakiwa³a znów zerwanymi filarami wiaduktu szosê wiod¹c¹ do Rêbiechowa i niespe³na pó³ kilometra dalej, na wysokoœci szpitala czubków, wchodzi³a w jeszcze g³êbszy jar, zaraz za miejscem, w którym Strzy¿a przep³ywa³a pod nasypem w¹sko sklepionym tunelem. Tam ucieka³a dalej w nieznane nam terytorium. Wiedzieliœmy tylko, ¿e tak samo jak tu zerwane mosty towarzysz¹ jej dalej, nieodmiennie, z uporem niezrozumia³ej logiki. Trudno zreszt¹ by³o zrozumieæ, dlaczego poœród tylu zerwanych mostów ocala³y tylko te, które dzisiaj by³y zupe³nie nieu¿yteczne, jak ten pomiêdzy koœcio³em proboszcza Dudaka a brêtowskim cmentarzem, fantastycznie wysoki, ³¹cz¹cy nad 119

przekopem brzegi skarpy poroœniêtej traw¹, ¿arnowcem i dzikimi malinami. Ale wtedy nie by³ to najwa¿niejszy problem. Czekaliœmy na Weisera usadowieni w pustej krypcie, która ukryta w zaroœlach pokrzyw i paproci stanowi³a œwietn¹ kryjówkê. Szymek nie odrywa³ oczu od okularów lornetki, a my le¿eliœmy na brzuchach, prze¿uwaliœmy ŸdŸb³a trawy i od czasu do czasu ktoœ odzywa³ siê leniwie poœród brzêczenia os i trzmieli. Upa³ z wolna przedostawa³ siê równie¿ tutaj, do wnêtrza krypty, tak ¿e zapach zbutwia³ej wilgoci i ch³odnego cementu miesza³ siê coraz bardziej z duszn¹ woni¹ kwiatów. S³oñce by³o coraz wy¿ej i gdzieœ ko³o po³udnia Szymek, odk³adaj¹c lornetkê, powiedzia³, ¿e le¿ymy tutaj w³aœciwie nie wiadomo po co, bo skoro Weiser nie pojawi³ siê do tej pory, pewnie ju¿ nie przyjdzie. A mo¿e w ogóle poszed³ inn¹ drog¹. Mo¿e omin¹³ to miejsce, id¹c przez kamienio³omy i górê, któr¹ nazywaliœmy wulkanem ze wzglêdu na jej sto¿kowaty kszta³t i wklês³y szczyt? A mo¿e siedzi teraz w krzakach ¿arnowca na lotnisku i czeka z Elk¹ na l¹duj¹cy samolot? Wszystko przecie¿ by³o mo¿liwe. Nic nie by³o nieprawdopodobne. Pewnie dlatego pomyœla³em wówczas, ¿e za chwilê us³yszymy zza wzgórza stukot ¿elaznych kó³, przeci¹g³y œwist gwizdka i w k³êbach pary, poœród syku i zgrzytu uka¿e siê naszym oczom lokomotywa prowadzona przez Weisera w kolejarskiej czapce. Zatrzyma maszynê, zeskoczy po stromych szczeblach ¿elaznej drabinki i pokiwa na nas rêk¹, ¿ebyœmy wsiadali, bo zaraz odje¿d¿a dalej. T³oki zadudni¹ w przyspieszonym rytmie, para zahuczy w zaworach i ruszymy przed siebie, a¿ za Strzy¿ê i ostatni zerwany most z czerwonej ceg³y, tam gdzie musz¹ byæ w koñcu prawdziwe tory i zwrotnice. Wierzy³em wtedy, ¿e nasyp prowadzi do takiego miejsca, i wyobra¿a³em 120

EMIL KRESAK Daleki widok. Fragment, Wrzeszcz 1953

sobie, jak jedziemy z Weiserem, napotykaj¹c nieczynne stacyjki, zardzewia³e semafory i zaroœniête zielskiem budki dró¿ników, a Weiser, jak kapitan statku, posy³a mnie na oko, ¿ebym uwa¿a³ na podstêpne i niewidoczne wœród kêp wybuja³ej trawy rozjazdy, od których rozga³êziaj¹ siê zdradziecko œlepe tory. Wszystko opowiedzia³em na g³os, nie wiem w³aœciwie dlaczego, a jednak nikt siê nie rozeœmia³ ani nie uwa¿a³, ¿e jest to g³upie. Có¿ w koñcu znaczy³y zerwane mosty i nieistniej¹ce szyny wobec mo¿liwoœci Weisera? Jego lokomotywa mog³aby z powodzeniem zajechaæ tutaj w k³êbach pary i zabraæ nas w podró¿ w nieznane. Lecz on sam nie nadchodzi³ i czas zaczyna³ d³u¿yæ siê okropnie. Nie pamiêtam ju¿, kogo wys³aliœmy po oran¿adê do sklepu Cyrsona, a kogo do domu, by wyniós³ po cichu bu³ki albo cokolwiek do jedzenia. Nie mogê sobie równie¿ przypomnieæ, ile by³o butelek oran¿ady i czy ze wszystkich zd¹¿y³ uciec gaz drobnymi pêcherzykami. Mój pomys³ z Weiserem, a w³aœciwie z lokomotyw¹ i Weiserem podoba³ siê bardzo, musia³em jeszcze raz powtórzyæ wszystko od pocz¹tku, a ka¿dy ze s³uchaczy dodawa³ coœ od siebie i tak powsta³a nasza opowieœæ o niezwyk³ej lokomotywie umar³ej linii kolejowej. Gdy ostatnie krople oran¿ady zasycha³y na oblepionych butelkach z zielonego szk³a, a czerwone mrówki przetacza³y na naszych oczach okruchy bu³ek, wymyœlaliœmy dodatkowe szczegó³y tej historii, piêkne w naszym mniemaniu i wyj¹tkowo wznios³e. Otó¿ lokomotywa z dziwnym maszynist¹ pokazywa³a siê zawsze przy pe³ni ksiê¿yca. Z zapalonymi œwiat³ami, buchaj¹c strumieniem iskier, jecha³a wolno od strony Wrzeszcza, przeskakuj¹c zerwane mosty lekko i swobodnie. Na ma³ym mostku obok koœcio³a Zmartwychwstañców zatrzymywa³a siê na chwilê i wtedy mo¿na by³o zobaczyæ, jak z zakrystii wybiega chy³kiem cz³owie122

czek w kusym fraku. Cz³owieczek podchodzi³ do sapi¹cej maszyny i przekazywa³ maszyniœcie sakiewkê z brzêcz¹cymi monetami. Lokomotywa rusza³a, ¿egnaj¹c cz³owieczka krótkim gwizdkiem, a ten bieg³ truchtem w ciemny, jod³owy las po drugiej stronie nasypu. Za co p³acono maszyniœcie? Wszystko ma swoje przyczyny – lokomotywa, wje¿d¿aj¹c teraz w g³êboki jar, rozpêdza³a siê znacznie, szybko przemyka³a pod ³ukiem kamiennego mostu i ju¿ zgrzyta³a, hamuj¹c u skraju cmentarza, na którym teraz siedzieliœmy, wymyœlaj¹c to wszystko. Weiser ci¹gn¹³ za dŸwigniê i gwizda³ przejmuj¹co trzy razy. I nagle, w œwietle ksiê¿yca otwiera³y siê zaroœniête krypty, odsuwa³y popêkane tablice i rój nieboszczyków klekocz¹cych piszczelami wy³azi³ z grobów, udaj¹c siê pod lokomotywê. Kiedy ju¿ wszyscy byli gotowi do drogi, maszynista wpuszcza³ ich do wêglarki i rusza³ dalej, przez nastêpne zerwane mosty i niewidzialne zwrotnice. Tak dzia³o siê co miesi¹c, w ka¿d¹ pe³niê ksiê¿yca, niezale¿nie od pory roku. Maszynista wraca³ nad ranem, zmêczeni podró¿ni udawali siê do krypt, a lokomotywa znika³a w okolicach przystanku Lotniska, gdzie stary nasyp dochodzi³ do prawdziwej linii kolejowej. Niektórzy mieszkañcy oddalonych przedmieœæ widzieli te rzeczy i truchlej¹c ze zgrozy, opowiadali o tym zaufanym osobom. Oczywiœcie, znalaz³o siê te¿ kilku œmia³ków, pragn¹cych zg³êbiæ tajemnicê, ale za ciekawoœæ trzeba by³o s³ono p³aciæ. Pewnego razu brat koœcielnego wskoczy³ na wêglarkê i razem z nieboszczykami pojecha³ w kierunku Strzy¿y. O tym, co zobaczy³, nikomu ju¿ nie opowiedzia³, bo kiedy lokomotywa wróci³a i zatrzyma³a siê obok cmentarza, szkielety chwyci³y go pod rêce i zabra³y ze sob¹, do jednej z krypt. Odt¹d s³ychaæ w bezwietrzne noce jak na wpó³ ¿ywy, na wpó³ umar³y – brat koœcielnego wo³a: „Wypuœæcie mnie st¹d! Wypuœæcie mnie st¹d!” – ale nie wiadomo, gdzie 123

skry³y go trupy, a zreszt¹ krzyk jest tak straszny, ¿e nikt nie odwa¿y³by siê poszukiwaæ zaginionego. Mo¿e nie wszystkie szczegó³y tej historii powtarzam dok³adnie, ale teraz, podobnie jak w sekretariacie szko³y, gdy oczekiwaliœmy na rezultat naszych pisemnych zeznañ, myœlê, ¿e nie jest to wcale opowieœæ gorsza od tej, któr¹ czyta³a nam pani Regina na lekcji polskiego. Ostatecznie, tamta te¿ dzieje siê noc¹, a nieboszczyk wstaje z grobu i przemawia do ¿ywych. Chocia¿ nie bardzo baliœmy siê cmentarza i by³o wczesne popo³udnie, to kiedy ju¿ wszystko zosta³o wymyœlone, opowiedziane i wyg³oszone chórem mieszaj¹cych siê g³osów, kiedy ca³a ta historia wybrzmia³a w ciszy opuszczonej krypty, nagle zrobi³o siê nieswojo. Jakby prawd¹ by³o to, ¿e powiedziane mo¿e zaistnieæ realnie, wbrew zdrowemu rozs¹dkowi i m¹drym umys³om. Tymczasem Weiser wci¹¿ nie pojawia³ siê w polu naszej obserwacji. W dolince naprzeciw cmentarza, po drugiej stronie nasypu brêtowski gospodarz kosi³ trawê. Wyprzêgniêty z dyszla koñ szczypa³ koniczynê, a pracuj¹cy mê¿czyzna przerywa³ co jakiœ czas zajêcie, prostowa³ plecy i wyjêt¹ z kieszeni ose³k¹ klepa³ ostrze. Metaliczny dŸwiêk leniwie rozp³ywa³ siê w roz¿arzonym powietrzu, a nas by³o coraz mniej, bo wielu zw¹tpi³o w sens oczekiwania i co chwilê ktoœ wraca³ do domu drog¹ przez Bukow¹ Górkê, porzucaj¹c miejsce w krypcie i nadziejê. – Proœcie, a bêdzie wam dane – sentencjonalnie powiedzia³ Szymek, naœladuj¹c przy tym g³os proboszcza Dudaka. – Jak to? – zdziwi³ siê Piotr. – Czy Pan Bóg zajmuje siê w ogóle takimi sprawami? – Jakimi sprawami? – zapyta³em. – No, choæby tak¹ proœb¹, ¿eby Weiser pojawi³ siê tutaj, jakbyœmy bardzo prosili – wyjaœni³ Piotr, ale Szymek zaraz rozwia³ jego w¹tpliwoœci: 124

– Czy ty myœlisz, ¿e Pan Bóg nie ma wa¿niejszych spraw? I w ogóle, to co siê nad tym zastanawiaæ, Weiser jest ¯ydem, a to zupe³nie co innego! – Pan Jezus te¿ by³ ¯ydem – nie dawa³ za wygran¹ Piotr. – A skoro by³ synem Pana Boga, to znaczy, ¿e Pan Bóg te¿ jest ¯ydem, czy nie tak? Jak twój ojciec jest Polakiem – zwróci³ siê do Szymka – to ty siê rodzisz te¿ Polakiem, a gdyby by³ Niemcem, to byœ siê urodzi³ jako Niemiec, tak? – Gdyby babcia mia³a w¹sy... – odburkn¹³ Szymek niechêtnie i dalej nie rozmawia³ ju¿ na ten temat. Gdzieœ daleko, za wzgórzami NiedŸwiednika zabucza³ samolot. Milczeliœmy d³ugo, ju¿ tylko we trzech, bo ¿adnemu z nas nie chcia³o siê mleæ niepotrzebnie ozorem. Pomyœla³em, podobnie jak oni, ¿e Weiser nie przejdzie têdy dzisiaj i w³aœciwie mo¿emy iœæ do domu, a gdybyœmy siê pospieszyli, zd¹¿ylibyœmy jeszcze oddaæ butelki po oran¿adzie przed zamkniêciem sklepu Cyrsona. S³oñce by³o ju¿ ni¿ej i d³ugie cienie sosen przecina³y teraz nasyp jak belki przerzucone nad strumieniem. Podœwietlone pnie drzew wygl¹da³y nienaturalnie czerwono, jak u jarmarcznego malarza. Po drugiej stronie mê¿czyzna koñczy³ grabienie skoszonej trawy w ma³e kupki, po czym zaprz¹g³ konia i pojecha³ w stronê zabudowañ. Poczuliœmy zapach siana zmieszany z woni¹ zwierzêcego potu. Powietrze sta³o nieruchome jak przez wszystkie te dni, odk¹d zupa rybna zaleg³a zatokê. – A mo¿e przyjdziemy tu noc¹? – przerwa³ ciszê Piotr. – Niby po co? – zapyta³ Szymek. A wtedy Piotr powiedzia³, ¿e warto by sprawdziæ, czy rzeczywiœcie o dwunastej w nocy nieboszczycy wstaj¹ z grobów, a przynajmniej rozmawiaj¹ ze sob¹. Ludzie tak mówi¹ i nie wiadomo, ile w tym prawdy. Mo¿e mówi¹, bo wiedz¹, a mo¿e 125

dlatego, ¿e siê po prostu boj¹ i sami nigdy nie sprawdzili. Wiêc my moglibyœmy sprawdziæ. – No dobrze – zgodzi³ siê Szymek. – Ale kto pójdzie? Bo na cmentarz noc¹ trzeba iœæ samemu, nieboszczyki wyczuwaj¹ wiêksz¹ iloœæ ludzi, zupe³nie jak zwierzêta i wtedy ca³a zabawa na nic. Postanowiliœmy ci¹gn¹æ losy – przed cmentarzem ten, na kogo wypadnie, prze¿egna siê i dalej pójdzie sam. I bêdzie co najmniej piêtnaœcie minut czekaæ w samym œrodku cmentarza, obok kamiennych anio³ów ze strzaskanymi skrzyd³ami. Ale losowania nie by³o. – Popatrzcie – szepn¹³ Szymek, wype³zaj¹c z krypty – id¹, o tam! Rzeczywiœcie, nasypem szed³ Weiser, a pó³ kroku za nim, trzymaj¹c jakieœ zawini¹tko, maszerowa³a Elka, podryguj¹c jak ma³a dziewczynka. Szybko opuœciliœmy kryptê, kryj¹c siê za gêstym krzakiem g³ogu, który od nasypu oddalony by³ nie wiêcej ni¿ piêæ metrów. Minêli nas i skrêcili w poln¹ drogê, id¹c w kierunku strzelnicy. Gdy znikli w wylocie gliniastego w¹wozu, ruszyliœmy za nimi. To by³ ten sam w¹wóz, w którym du¿o póŸniej spotkaliœmy M-skiego z siatk¹ na motyle, kiedy œciga³ niepylaka apollo. Byliœmy jak psy spuszczone po d³ugim oczekiwaniu ze smyczy, psy, które zwietrzy³y zwierzynê i które wyrywaj¹ przed siebie, aby nie zgubiæ tropu. Tam gdzie koñczy siê w¹wóz, droga biegnie lekko do góry. Przywarliœmy do tego wzniesienia, patrz¹c, jak tamci wspinaj¹ siê teraz skrajem moreny na p³askowy¿. Podchodziliœmy ich z zachowaniem wszelkich regu³ sztuki wojennej i nie by³o to ³atwe zadanie, zwa¿ywszy przewagê wysokoœci, jak¹ mieli nad nami. Le¿¹c za rozroœniêt¹ kêp¹ ¿arnowca, obserwowaliœmy ka¿dy ich ruch i gest. Ale oni zachowywali siê nadzwyczaj spokojnie. Siedzieli w najwy¿126

szym punkcie p³askowy¿u zwróceni w stronê morza i rozmawiali o czymœ, chyba ma³o wa¿nym, jak mo¿na by³o s¹dziæ po wyrazie twarzy Elki. Wtedy myœleliœmy, ¿e Elka czeka z Weiserem na jakiœ znak, na coœ wa¿nego, co wyrwie ich i nas z drêtwego oczekiwania, ale dzisiaj wiem, ¿e oni czekali po prostu na zachód s³oñca. Bo to, co wydarzy³o siê póŸniej, mog³o wydarzyæ siê tylko po zachodzie s³oñca. Pomarañczowa kula znik³a wreszcie za lasem, na niebie rozla³a siê czerwieniej¹ca ³una, na której tle miga³y z zawrotn¹ szybkoœci¹ czarne punkciki owadów, i wtedy Weiser wsta³, podaj¹c rêkê Elce, i poszli dalej w kierunku strzelnicy. Sunêliœmy za nimi jak duchy – szybko i bezszelestnie. Przechodziliœmy przez starodrzew, dalej wzd³u¿ dolinki za strzelnic¹, sk¹d w¹sk¹ œcie¿k¹ kluczyliœmy do góry poœród ponurych buków i leszczyny, nastêpnie nasza droga przeciê³a rêbiechowsk¹ szosê i dalej ju¿ bez przerwy lasem wiod³a nas w nieznanym kierunku, coraz dalej od zabudowañ Brêtowa. W rozgrzanym powietrzu mo¿na by³o wyczuæ zapach ¿ywicy i wysuszonej kory, którego nie rozwiewa³ ¿aden, najmniejszy nawet podmuch wiatru. W ciemn¹, bezksiê¿ycow¹ noc, kiedy jedynie gwiazdy spogl¹da³y na nas milcz¹co, budynek nieczynnej cegielni, który wyrós³ niespodzianie przed naszymi oczami, wyda³ siê wielkim gmaszyskiem ze strzelist¹ wie¿¹ komina, czarnymi jamami okien i spadzistym dachem, w którym straszy³y ods³oniête krokwie, jak ¿ebra wielkiego zwierzêcia. Staliœmy nieœmia³o na skraju lasu i dopiero dudni¹cy g³os Weisera przywróci³ nas rzeczywistoœci. Mówi³ coœ do Elki, a ona mu odpowiada³a urywanymi zdaniami. S³owa dobiega³y gdzieœ z g³êbi, zwielokrotnione echem pustych œcian. By³o jasne, ¿e oni s¹ gdzieœ na dole, prawdopodobnie w piwnicy. Na palcach przemknêliœmy obok ¿eliwnych wózków i otworu pie127

ca do wypalania ceg³y. W czêœci hali, sk¹d dobiega³y g³osy, pod³oga by³a drewniana i w dodatku spróchnia³a. Trzymaj¹c buty w d³oniach, jak najciszej podeszliœmy do uniesionej klapy. Prowadzi³a na schody biegn¹ce w dó³. Nagle pod nami rozb³ys³o œwiat³o zapa³ki, a zaraz potem œwiecy, któr¹ Elka postawi³a przy œcianie. Przywarliœmy twarzami do desek, na szczêœcie szpary by³y tu na tyle szerokie, ¿e wszystko widzieliœmy jak na d³oni. Elka usiad³a po turecku obok œciany w pobli¿u œwiecy. Na œrodku piwnicy, równie¿ na pod³odze, siedzia³ skulony Weiser i wygl¹da³ jakby siê modli³. Milczeli, a ja prze³yka³em œlinê i czu³em, ¿e zaraz wydarzy siê coœ strasznego. S³ysza³em w³asn¹ krew rwac¹ jak wodospad Niagara w ka¿dej ¿y³ce i naczyniu. Elka rozwinê³a zawini¹tko. W migotliwym blasku œwiecy ujrza³em w jej d³oniach dziwny instrument muzyczny. Przypomina³ on po³¹czone piszcza³ki nierównej d³ugoœci, które przytknê³a do ust, czekaj¹c znaku od Weisera. Wreszcie, gdy uniós³ g³owê, us³yszeliœmy pierwsze dŸwiêki, dziwnie od nas dalekie, zupe³nie jakby ktoœ na szczycie góry gra³ powoln¹ i pe³n¹ têsknoty melodiê. Tembr instrumentu by³ miêkki i faluj¹cy. Weiser wsta³. Uniós³ ramiona, przez chwilê pozostaj¹c w tej pozycji. Melodia stawa³a siê coraz ¿ywsza, frazy rwa³y siê jedna po drugiej, powracaj¹c jednak stale do tego samego tematu. A Weiser, ten sam, którego ujrzeliœmy w Bo¿e Cia³o poœród ob³oku kadzidlanego dymu, ten sam Weiser z lotniska i ogrodu zoologicznego w Oliwie, Weiser, który wygra³ mecz z wojskowymi, tañczy³ teraz przy œwieczce i melodii wygrywanej na œmiesznych piszcza³kach. Tañczy³ w piwnicy zrujnowanej cegielni, wzbijaj¹c tumany kurzu, wyrzucaj¹c rêce do góry i na boki, przechylaj¹c g³owê we wszystkich kierunkach. Tañczy³ coraz szybciej i gwa³towniej, jakby melodia, przyspieszaj¹ca z ka¿dym taktem a¿ do niemo¿liwoœci, trzyma³a go w swojej 128

w³adzy. Tañczy³, jakby go opêta³y demony drgawek i skoków, tañczy³ z przymru¿onymi oczami niczym upojony trunkiem goœæ weselny, tañczy³ jak nawiedzony szaleniec, nieznaj¹cy umiaru ani granicy zmêczenia, tañczy³, a nasze Ÿrenice rozszerza³y siê coraz bardziej i bardziej, bo przecie¿ zobaczyliœmy nagle kogoœ zupe³nie obcego. To nie by³ ju¿ Weiser, nasz szkolny kolega spod trzynastki na pierwszym piêtrze, wnuk pana Abrahama Weisera, krawca. By³ to raczej ktoœ przera¿aj¹co nieznany, niepokoj¹co obcy, ktoœ, kto przez zbieg okolicznoœci wystêpowa³ teraz w ludzkiej postaci, która najwyraŸniej krêpowa³a jego ruchy zmierzaj¹ce do uwolnienia siê z niewidzialnych pêt cia³a. Nagle muzyka ucich³a. By³o to bardziej niesamowite, ni¿ gdyby wœród dŸwiêków piszcza³ek zahucza³y organy albo rogi myœliwskie. Weiser upad³ na pod³ogê. Czerwonawy py³ unosi³ siê wokó³ jego postaci, a w œwietle œwiecy ujrza³em wiruj¹ce smugi kurzu tej samej barwy. Nie zd¹¿y³em pomyœleæ, ¿e to w³aœnie cisza brzmi tak okropnie i z³owrogo, gdy Weiser otworzy³ usta, jakby chcia³ z³apaæ oddech, i us³yszeliœmy niski g³os mê¿czyzny, mówi¹cy w niezrozumia³ym jêzyku jakieœ urwane wyrazy. Wydawa³o mi siê, ¿e czyjaœ rêka dotyka moich pleców, i wiem, ¿e to z³udzenie zawdziêczam przera¿eniu, bo g³os, najzupe³niej obcy i surowy, wydobywa³ siê z gard³a Weisera, jakby on mówi³, sam o tym nie wiedz¹c. Oczy mia³ zamkniête. Jego zaciœniête piêœci kurczy³y siê i rozluŸnia³y przy ka¿dym wyrazie. Wygl¹da³ na zmêczonego cz³owieka, który cedzi g³oski przez spuchniête gard³o z najwiêksz¹ mêk¹ i wbrew sobie. Dopiero gdy przerwa³, a wygl¹da³ teraz jak martwy, spojrza³em na Elkê. Siedzia³a nieruchomo pod œcian¹ i w³aœciwie nie by³a ju¿ Elk¹, tylko drewnian¹ kuk³¹. Jej oczy wpatrzone w Weisera przypomina³y szklane paciorki lalek z dzieciêcego teatru. Nie 129

poruszy³y siê nawet i nie drgnê³y, gdy wreszcie Weiser uniós³ cia³o do pozycji klêcz¹cej i przesun¹³ œwiecê bardziej na œrodek. Wtedy to nast¹pi³o. Weiser stan¹³ na obu stopach, roz³o¿y³ rêce jak do lotu i sta³ wpatrzony w p³omieñ œwiecy bardzo d³ugo. Nie wiem, w którym momencie, po jakim czasie, zauwa¿y³em, ¿e jego nogi nie dotykaj¹ ju¿ klepiska. Z pocz¹tku wzi¹³em to za przywidzenie, ale stopy Weisera coraz wyraŸniej unosi³y siê nad pod³og¹. Tak, ca³e jego cia³o wisia³o teraz w powietrzu, najpierw trzydzieœci, mo¿e czterdzieœci centymetrów nad ziemi¹ i powoli unosi³o siê jeszcze wy¿ej, ko³ysane niewidzialnym ramieniem. – Chryste! – us³ysza³em szept Szymka. – Chryste, co on robi? Weiser lewitowa³ nad brudn¹ pod³og¹ i jego cia³o nie by³o ju¿ naprê¿one. Palce Piotra zacisnê³y siê na moim ramieniu. Wiêc jak to by³o naprawdê? Czy to, co widzieliœmy w piwnicy nieczynnej cegielni, mog³o byæ tylko przywidzeniem? Czy mog³o nam siê tylko zdawaæ, ¿e Weiser unosi siê ponad pod³og¹, czy te¿ rzeczywiœcie lewitowa³ przy œwietle migotaj¹cej œwiecy? Dwadzieœcia trzy lata póŸniej to samo pytanie zadawa³em Szymkowi, kiedy siedzieliœmy naprzeciw siebie w jego s³onecznym mieszkaniu, w zupe³nie innym mieœcie i – co tak¿e nale¿y podkreœliæ – w zupe³nie innej epoce. Pod oknami domu przeci¹ga³ pochód. Na transparentach widnia³y nowe has³a, albo prawie zupe³nie nowe. „¯¹damy rejestracji” – przeczyta³em na jednym z nich, „Prasa k³amie” – widnia³o na drugim, „Niech ¿yje Gdañsk” – zauwa¿y³em tak¿e gdzieœ w œrodku masy ludzi, tu¿ obok du¿ego portretu papie¿a, niesionego przez m³od¹ dziewczynê. Szymek nie by³ ju¿ tamtym Szymkiem z francusk¹ lornetk¹ spod Verdun, to jasne, ale mimo to nie spodziewa³em siê a¿ takiej zmiany, wiêkszej ni¿ odleg³oœæ dwudziestu trzech lat i dziel¹cych nasze miasta kilometrów. 130

Interesowa³ siê wypadkami bie¿¹cymi i ci¹gle wypytywa³ mnie o szczegó³y z Gdañska. D³ugo t³umaczy³em mu, jak to wszystko wygl¹da³o u nas, a jeszcze d³u¿ej musia³em opowiadaæ, jak wygl¹da³a przez wszystkie dni brama stoczni i drewniany krzy¿, do którego ludzie przypinali wizerunki Czarnej Madonny i pod którym sk³adali kwiaty. – Tym razem nie strzelali! – cieszy³ siê jak dziecko. – Ale co bêdzie dalej? Nie wiedzia³em, co bêdzie dalej, i nikt zreszt¹ nie móg³ tego przewidzieæ od Tatr do pla¿y w Jelitkowie. Z³oœci³em siê tylko, ¿e tak jak kwestie wielkiej polityki, nad którymi ³amali sobie g³owy korespondenci wszystkich gazet œwiata – bez odpowiedzi pozostaj¹ równie¿ moje pytania o Weisera. – Ostatecznie, czy teraz jest to a¿ takie wa¿ne – mówi³ Szymek. – Po tylu latach? I to akurat teraz, kiedy dziej¹ siê takie rzeczy? Nie mog³em go jakoœ przekonaæ, ¿e owszem, dla mnie jest to najwa¿niejsza sprawa. – Wiêc jak to by³o naprawdê? – nie dawa³em za wygran¹. – Weiser lewitowa³, czy ulegliœmy zbiorowej psychozie? Szymek otwiera³ butelki piwa, które na po³udniu jest smaczniejsze, i krêci³ g³ow¹ z pow¹tpiewaniem. Mówi³ jak zawsze spokojnie. – Jeœli przeczytasz w ksi¹¿ce, ¿e jej autorowi objawi³ siê Bóg w postaci s³upa ognia i szumu skrzyde³, to przecie¿ nie wiesz, czy by³o tak w istocie, czy te¿ autorowi wydawa³o siê tylko, ¿e tak by³o. Oczywiœcie – doda³, przechylaj¹c szklankê – pomin¹æ musimy przypadek celowej mistyfikacji. – A tam, w piwnicy? – pyta³em. – Czy tam Weiser unosi³ siê w powietrzu, czy tylko wydawa³o siê, ¿e to robi? Szymek zapali³ papierosa. 131

– Nie wiem – odpowiedzia³ po chwili. – Mo¿e rzeczywiœcie lewitowa³, a mo¿e tylko ulegliœmy zbiorowej psychozie, to ostatecznie zdarza siê czêœciej ni¿ fruwanie nad ziemi¹, nie uwa¿asz? I tak ju¿ by³o przez ca³y czas mojej wizyty w jego domu, jedynej zreszt¹ przez wszystkie te lata. Szymek nie mia³ okreœlonego zdania co do Weisera i wszystkie kwestie przeze mnie postawione rozstrzyga³ podobnie: „mog³o byæ tak, ale mog³o byæ te¿ inaczej” – odpowiada³ za ka¿dym razem. – „Tyle lat up³ynê³o, a nasza pamiêæ jest przecie¿ zawodna”. A kiedy dowiedzia³ siê, ¿e trzy lata temu by³em w Mannheim u Elki, zapyta³, jaki ma samochód i jak siê jej powodzi. Nie, nie domyœli³ siê nawet, po co do niej jeŸdzi³em, i nie by³ te¿ ciekaw, czy Elka powiedzia³a mi coœ na temat Weisera. Szymek jedno pamiêta³ bardzo dobrze, a mianowicie instrument, na którym gra³a Weiserowi do tañca w piwnicy starej cegielni. – Fletnia Pana to rzeczywiœcie niezwyk³y dŸwiêk, dziwna muzyka – mówi³ do mnie z o¿ywieniem. – Sk¹d ona mog³a mieæ taki instrument? Wiedzia³em naturalnie, jak to by³o, sprawê zbada³em bardzo dok³adnie tego samego roku, kiedy przegl¹da³em szkolne papiery Weisera i rozmawia³em nawet z niezmordowan¹ nauczycielk¹ muzyki. Potwierdzi³a, ¿e z kolekcji instrumentów ludowych zginê³a jej tamtego roku fletnia Pana, i nigdy nie mog³a sobie wyt³umaczyæ, jak to siê sta³o, ¿e ze szkolnej gabloty, dumy jej gabinetu, w której obok ksylofonu mo¿na by³o ogl¹daæ ukulele, ba³a³ajkê, skandynawskie skrzypce i kupê innych eksponatów, zginê³a w³aœnie fletnia Pana. „Komu to by³o potrzebne?” rozk³ada³a ramiona, przygarbione ju¿ od ci¹g³ego wymachiwania na próbach chóru. „Kto na tym umia³by graæ?” Ale o tym wszystkim nie powiedzia³em Szymkowi. Kiedy zaœ piliœmy ostatnie butelki piwa, a przez otwarte okno s³ychaæ 132

by³o znowu zwyczajny gwar ulicy i œpiew ptaków, i kiedy ¿ona Szymka wnios³a wielki jak obrus pó³misek kanapek, zapyta³em wreszcie, co s¹dzi o tamtym dniu nad Strzy¿¹, gdy Weiser po raz ostatni rozmawia³ z nami, i dlaczego Elka znalaz³a siê w kilka dni póŸniej, a Weiser nie? I co w³aœciwie mog³a znaczyæ jej amnezja, która nigdy nie ust¹pi³a we wszystkim, co dotyczy³o jego osoby? Szymek zmieni³ najpierw szklanki, bo w miejsce piwa pojawi³o siê na stole wino domowej roboty. Tak, on te¿ zastanawia³ siê nad tym, ju¿ wiele lat póŸniej, nikomu siê do tego nie przyznaj¹c. Wszystko wskazywa³o na to, ¿e Weiser posiada³ jakieœ ukryte zdolnoœci hipnotyczne, o których mo¿emy mieæ jedynie mgliste pojêcie. Potwierdza to przypuszczenie jego popis z panter¹, bez w¹tpienia potrafi³ robiæ z nich u¿ytek równie¿ w swoich kontaktach z ludŸmi. Do czego by³a mu potrzebna Elka? To jasne – wykorzystywa³ j¹ i przeprowadza³ na niej eksperymenty, poniewa¿ sam by³ wtedy na etapie odkrywania swoich nie do koñca uœwiadomionych mo¿liwoœci. Tam, w piwnicy cegielni, poddawa³ j¹ rozmaitym próbom i nawet my ulegliœmy nadzwyczajnej sile jego sugestii. Wiêc jednak raczej nie lewitowa³. Udawa³, ¿e lewituje, a Elce i nam kaza³ wierzyæ, ¿e unosi siê w powietrzu. Psychologia zna takie wypadki i t³umaczy to dosyæ prostymi mechanizmami oddzia³ywania sugestywnego. Wybuchy? Tak, to trudno wyt³umaczyæ, ale Weiser, który wychowywa³ siê praktycznie sam pod okiem zdziwacza³ego starca, móg³ mieæ inne jeszcze, stokroæ gorsze manie przeœladowcze. Weiser by³ piromanem, nie ulega w¹tpliwoœci. A te efekty wizualne? Przeczyta³ parê ksi¹¿ek – oto ca³y sekret jego wiedzy. Dlaczego k³adli siê z Elk¹ tu¿ przy pasie startowym lotniska? To by³o æwiczenie jej wytrzyma³oœci na strach: ostatecznie ktoœ, kto chocia¿ raz przele¿y pod brzuchem l¹duj¹cego samolotu, nie bêdzie czu³ strachu przed 133

hipnoz¹ i wprawianiem go w stany transu. Nad Strzy¿¹, ostatniego dnia wakacji, Elkê po prostu zabra³a woda, co musia³o ujœæ naszej uwadze. Gdy Weiser zorientowa³ siê, co siê sta³o, ukry³ siê gdzieœ z boku i czeka³, a¿ pójdziemy, a potem rozpocz¹³ poszukiwania na w³asn¹ rêkê. Tylko przeceni³ swoje mo¿liwoœci i kiedy szuka³ jej cia³a w pobliskim stawie, przez który przep³ywa Strzy¿a, utopi³ siê najzwyczajniej w œwiecie, a jego zw³oki woda unios³a do podziemnego kana³u, którym rzeczka p³ynie dalej pod miejskimi zabudowaniami. Innej mo¿liwoœci nie ma. Tylko ¿e Elka cudem nie utonê³a, pr¹d zniós³ j¹ w przybrze¿ne szuwary i przele¿a³a tam pó³przytomna, a¿ odnaleŸli j¹ milicjanci z psami. Weiser zap³aci³ za swoj¹ nieuwagê. Przecie¿ nie umia³ p³ywaæ, nigdy nie k¹pa³ siê z nami w Jelitkowie. W jaki sposób Elka prze¿y³a trzy dni, le¿¹c w szuwarach? To istotnie zagadkowa sprawa, ale raczej z dziedziny biologii. W ka¿dym razie jest to w pe³ni prawdopodobne, takie wypadki odnotowano ju¿ niejednokrotnie. Tak, gdyby nie opieka tego zdziwacza³ego krawca, a raczej zupe³ny brak opieki z jego strony, Weiser by³by dzisiaj kimœ w rodzaju artysty estrady, mo¿e nawet wystêpowa³by w cyrku, gdzie jego talent zyskiwa³by poklask i uznanie. Tak czy inaczej, by³ w jakimœ sensie ofiar¹ wojny, jego sieroctwo musia³o spowodowaæ powa¿ne zmiany w psychice. Czy myœla³ kiedyœ o swoich rodzicach? Bez w¹tpienia, ale co móg³ myœleæ? Kto wie, co opowiada³ mu na ten temat stary Weiser. Wygl¹da³ na ponurego dziwaka, który spojrzeniem oskar¿a ludzi o to tylko, ¿e ¿yj¹. Taki wzrok nie oznacza nic dobrego. Dawid mia³ wyraŸn¹ obsesjê na punkcie wszystkiego, co niemieckie i ca³y arsena³, jaki znalaz³, a nastêpnie przechowywa³ w cegielni, jest tego najlepszym przyk³adem. On pragn¹³ ich zabijaæ i to, co robi³ z broni¹, by³o prawdopodobnie tylko przygotowaniem. Ostatecznie, do kogo albo raczej do 134

czego celowa³, kiedyœmy póŸniej przychodzili do cegielni? Makiety nie mog¹ pozostawiaæ ¿adnych, najmniejszych nawet w¹tpliwoœci. Wybuja³a fantazja, nieprawdopodobny spryt, dzieciêca naiwnoœæ w po³¹czeniu z hipnotycznymi zdolnoœciami, których zreszt¹ musia³ baæ siê bardziej ni¿ Elka – to wszystko z³o¿y³o siê na osobê Weisera. Przy trzeciej szklaneczce wina Szymek urwa³ swój monolog. Mia³em ochotê wypytaæ go o kilka szczegó³ów. Na przyk³ad, sk¹d w nim ta pewnoœæ, ¿e Weiser nie umia³ p³ywaæ? Mo¿e by³o z tym tak samo jak z gr¹ w pi³kê? Albo sk¹d przekonanie, ¿e Elkê unios³a woda i ¿e usz³o to jakoœ naszej uwadze? Przecie¿ oboje zniknêli równoczeœnie i to, co twierdzi³ Szymek, nie trzyma³o siê kupy. Poza tym cia³o Weisera, nawet gdyby rzeczywiœcie uton¹³, nie mog³o przedostaæ siê do podziemnego kana³u, gdy¿ wlot u koñca stawu by³ zagrodzony ¿elazn¹ krat¹. Ale oboje pytali mnie o nowiny z Gdañska. O pomnik, który mia³ teraz stan¹æ obok bramy stoczni, w miejscu, gdzie pad³y strza³y – ten pomnik interesowa³ ich najbardziej. Pytali, czy bêdzie tam nazwisko Piotra. Nie potrafi³em odpowiedzieæ, chocia¿ po tym, co przeszli jego rodzice, po tym nocnym pogrzebie z ekip¹ uzbrojonych grabarzy i cia³em Piotra rzuconym w plastykowym worku w jamê ziemi, po tym wszystkim, nie spodziewa³em siê, aby ten wielki i wspania³y monument móg³ im w jakikolwiek sposób wynagrodziæ tamt¹ zimê. – Nie o to przecie¿ chodzi – zniecierpliwi³ siê Szymek. – Tak, rzeczywiœcie nie o to chodzi – odpowiedzia³em machinalnie i przypomnia³em sobie, ¿e Piotr, wed³ug relacji jego matki, nie móg³ œcierpieæ tego dnia widoku helikopterów kr¹¿¹cych nad miastem i poszed³ piechot¹ do Gdañska (nie jeŸdzi³y ju¿ tramwaje), ¿eby zobaczyæ, co siê dzieje. „Zabili go z tego helikoptera”, twierdzi³a uparcie matka, a gdy naoczni œwiadkowie opo135

wiadali jej, ¿e Piotr dosta³ siê przez przypadek pomiêdzy t³um a oddzia³ wojska i ¿e trafi³a go ta kula prosto w g³owê, z lewej strony, na wylot – wtedy macha³a rêk¹ i mówi³a, ¿e to nieprawda, bo na pewno strzelali z helikoptera, i jeszcze z³oœci³a siê, gdy wspominano o wojsku. Dla niej by³a to przebrana milicja. Mówi³em wiêc o pomniku, a Szymek i jego ¿ona s³uchali mnie z uwag¹. A Weiser? Weiser ulecia³ z naszej rozmowy, jakby go nigdy nie by³o, i kiedy siedzia³em ju¿ w wagonie ko³ysanym równomiernym rytmem podk³adów i zwrotnic, wydawa³o mi siê, ¿e jadê w³aœnie nieistniej¹c¹ lini¹ kolejow¹ przez dziesiêæ zerwanych mostów i mijam brêtowski cmentarz z ma³ym, ceglanym koœció³kiem, ukrytym w zaciszu drzew, a lokomotywê prowadzi Weiser w kolejarskiej czapce, spowity ob³okiem kadzidlanego dymu, pachn¹cego jak wiecznoœæ. Tymczasem do gabinetu dyrektora wezwano woŸnego. – Tak nie mo¿e byæ – us³ysza³em g³os M-skiego – ¿eby ci smarkacze wodzili nas za nos! Mówi³em dyrektorze, ¿e tu trzeba od razu ostrych metod. O, ja ich znam, bez tego ani rusz! A pan – zwróci³ siê do woŸnego – bêdzie tu musia³ siedzieæ z nami, bo to jeszcze trochê potrwa! WoŸny zamrucza³ coœ pod nosem, coœ, co z czeluœci gabinetu zabrzmia³o niewyraŸnie, ale wówczas da³bym g³owê, ¿e to jego znane porzekad³o „jak mus to mus” – i wróci³ do sekretariatu, wo³aj¹c Piotra. Coœ nie zgadza siê w naszych pisemnych zeznaniach i pewnie dlatego M-ski z³oœci siê tak bardzo – pomyœla³em. – Ach tak, ju¿ wiem, chodzi o tê sukienkê, a raczej o strzêp sukienki, czerwonej sukienki Elki, o której Szymek dla œwiêtego spokoju napisa³, ¿e spaliliœmy j¹ po ostatnim wybuchu. Tak, nie znaleŸli tego w zeznaniu moim ani Piotra, a wiêc bêd¹ pytali, jak by³o z t¹ sukien136

k¹. Kto j¹ znalaz³, gdzie, kiedy spaliliœmy ten strzêp materia³u, który pozosta³ po naszej kole¿ance. Pope³niliœmy b³¹d, powinniœmy ustaliæ szczegó³y, gdy w sekretariacie nie by³o woŸnego, i teraz ka¿dy powiedzia³by to samo, a oni zakoñczyliby œledztwo w przekonaniu, ¿e jest, jak wymyœlili. Ale woŸny rozsiad³ siê wygodnie na swoim krzeœle i ani myœla³ pozostawiæ nas przez chwilê samych. W radiu ju¿ dawno skoñczy³o siê przemówienie W³adys³awa Gomu³ki, nagrodzone hucznymi oklaskami i owacj¹. Z g³oœnika dobiega³y teraz dŸwiêki muzyki operetkowej, nieznoœnie cienki g³os œpiewaczki wyci¹ga³ coraz d³u¿sze „och, och, ko-oo-oo-cha-aa-a-aa-m ciê”, a ja czu³em drêtwiej¹c¹ nogê i ból lewej stopy nie dawa³ mi spokoju. Ten ból zawdziêcza³em i w pewnym sensie zawdziêczam do dzisiaj Weiserowi. Zawsze, kiedy zbiera siê na deszcz, spogl¹dam na ma³¹ bliznê poni¿ej kostki i wiem, ¿e w wilgotn¹ pogodê bêdê utykaæ. Ale nie uprzedzaj¹c wydarzeñ, wracam jeszcze do nieczynnej cegielni, poniewa¿ nie wszystko zosta³o wyjaœnione. – Chryste! – powiedzia³ szeptem Szymek. – Co on robi? Palce Piotra zacisnê³y siê na moim ramieniu i w chwilê póŸniej us³yszeliœmy potworny trzask ³amanych desek. Razem z pod³og¹ i drewnianymi stemplami, z hukiem i ³oskotem polecieliœmy w dó³, prosto na Weisera i Elkê. Œwieca zgas³a, czu³em tylko, ¿e oni s¹ gdzieœ miêdzy nami, bardzo blisko, ale nie mówi¹ nic i czekaj¹, a¿ odezwiemy siê pierwsi. Wreszcie Piotr, który najprêdzej wygrzeba³ siê ze sterty po³amanych desek, powiedzia³ nieœmia³o: – Elka, nie gniewaj siê, my tylko tak – i g³os uwi¹z³ mu w gardle, bo miêdzy deskami coœ poruszy³o siê nieznacznie. – Czy macie jakieœ œwiat³o? – g³os Weisera nie zdradza³ oznak gniewu ani zniecierpliwienia. – Jak macie, to poœwieæcie! 137

Szymek wydoby³ z kieszeni benzynow¹ zapalniczkê, ukradzion¹ starszemu bratu jeszcze na pocz¹tku wakacji, i nik³y p³omieñ rozœwietli³ wnêtrze piwnicy. Drewniane schody by³y w po³owie z³amane i ¿eby siê st¹d wydostaæ, trzeba by³o przystawiæ do œciany prowizorycznie sklecon¹ drabinê. Prac¹ komenderowa³ Weiser, a kiedy wszyscy byliœmy ju¿ na górze, spojrza³ na nas i spyta³: – A umiecie trzymaæ jêzyk za zêbami? Zamiast g³osów odpowiedzia³y mu kiwniêcia g³owy. – No dobrze – powiedzia³ po chwili wyczekiwania. – Skoro tak, to przyjdŸcie tu jutro o szóstej, ale tylko we trzech, jasne? I tak oto, w nieoczekiwany sposób, osi¹gnêliœmy swój cel: Weiser zaproponowa³ nam spotkanie. Dziwne, ale gdy wracaliœmy t¹ sam¹ drog¹ w kierunku Brêtowa, ¿aden z nas nie chcia³ rozmawiaæ o tym, co zobaczyliœmy w nieczynnej cegielni. Dzisiaj wiem, ¿e by³ to zwyczajny strach. Mniejsza ju¿ o kadzidlany ob³ok, zupê rybn¹, l¹duj¹cy samolot, czarn¹ panterê, wygrany mecz, mniejsza o moj¹ wycieczkê, w czasie której po raz pierwszy w ¿yciu us³ysza³em o kimœ takim jak Schopenhauer i zobaczy³em, gdzie sta³a niemiecka pancerka przed budynkiem Poczty Polskiej. Mniejsza o to wszystko, czego zreszt¹ wtedy nie ³¹czyliœmy ze sob¹ w jeden ³añcuch, prowadz¹cy do Weisera. Wystarczy³o, ¿e widzieliœmy go ponad pod³og¹ piwnicy i nagle okaza³o siê, i¿ Weiser, najpierw wyœmiewany Dawidek, póŸniej dziwny trochê zaklinacz zwierz¹t i genialny pi³karz, ten sam niby, nie by³ ju¿ t¹ sam¹ osob¹. Zastanawiam siê, jak oddaæ uczucie, które wówczas opanowa³o nasze dusze. Bo raczej nie by³ to, jak napisa³em przed chwil¹, zwyczajny strach. Jednak nie. Czasami, kiedy za du¿o wypijê albo zanurzam siê w niedobr¹ mg³ê, mêczy mnie dziwny sen. Jestem w kuchni mieszkania 138

mojej matki. Stojê przy oknie, a za moimi plecami Piotr nastawia wodê w okopconym czajniku. Nagle odwracam g³owê w stronê kuchenki i widzê, ¿e stoi za mn¹ ktoœ zupe³nie obcy, ktoœ, kto nie jest Piotrem. Podchodzê do niego, ¿¹daj¹c wyjaœnieñ, lecz nieznajomy mê¿czyzna zamiast siê odezwaæ, uœmiecha siê wyrozumiale. Najgorsze, ¿e w jego uœmiechu poznajê coœ z Piotra – ten sam grymas górnej wargi, i nie wiem, jak to wyt³umaczyæ. Wiêc wtedy czuliœmy coœ podobnego. Weiser sta³ siê dla nas kimœ jeszcze bardziej obcym ni¿ przez wszystkie lata szko³y i wszystkie dni wakacji, odk¹d zawarliœmy z nim doœæ szczególn¹ znajomoœæ w Bo¿e Cia³o, a w³aœciwie w dzieñ rozdania œwiadectw z religii. Bêd¹c Weiserem, nie by³ nim równoczeœnie. Ale kim siê stawa³, gdy przychodzi³a ta chwila, w której przestawa³ byæ sob¹. A mo¿e ta szczególna chwila w ogóle nie istnia³a, mo¿e on przez ca³y czas udawa³ tylko, ¿e jest zwyczajnym ch³opcem? I niby sk¹d mieliœmy to wszystko wiedzieæ, skoro nawet dzisiaj nie potrafiê wyjaœniæ tej kwestii? Szliœmy w zupe³nym milczeniu i obawa, aby nagle nie wyrós³ przed nami w œwietle gwiazd, na tle czarnej œciany lasu, nie wyrós³ tak samo jak w piwnicy cegielni – metr albo i wiêcej ponad ziemi¹, ta obawa zamyka³a nam usta i odbiera³a chêæ wszelkiej rozmowy. Ze skraju moreny weszliœmy w jar. By³o tu jeszcze ciemniej ni¿ w otwartej przestrzeni. Na tle czarnej wie¿y brêtowskiego koœcio³a, widocznej ju¿ przy wylocie jaru, zamajaczy³y z³ote punkciki. – Chryste! – powiedzia³ po raz drugi Szymek. – Gwiazdy spadaj¹! Ale to nie by³y gwiazdy. Chmara œwiêtojañskich robaczków unosi³a siê ponad nami jak deszcz z³otych drobin i by³o tak cicho, ¿e s³yszeliœmy w³asne oddechy. – Myœla³em – doda³ Szymek – ¿e one œwiec¹ tylko w czerwcu. Rzeczywiœcie, by³o w tym coœ dziwnego. Nigdy przedtem ani 139

póŸniej nie widzia³em ju¿ w naszej okolicy takiej masy œwietlików w lipcow¹ noc. – To s¹ dusze zmar³ych – szepn¹³ z absolutn¹ powag¹ Piotr – i dlatego œwiec¹. – Dusze zmar³ych w lataj¹cych robakach?! – ¿achn¹³ siê Szymek. – Kto ci o tym mówi³? Lecz Piotr nie by³ skory do zwierzeñ. Dopiero na kolejowym nasypie, bli¿ej koœcio³a, powiedzia³ mniej wiêcej tyle, ¿e pokutuj¹ce dusze, kiedy uda siê im wejœæ w cia³o owada, zaczynaj¹ œwieciæ. Ale robaki nie wytrzymuj¹ czegoœ takiego d³ugo i umieraj¹, dlatego te¿ œwietliki mo¿na zobaczyæ tylko przez krótki czas, na pocz¹tku lata. – Te dusze – wyjaœni³ Piotr – musz¹ byæ wielkich grzeszników i œwiec¹ d³u¿ej ni¿ zwykle. Szymek by³ oburzony, jakby chodzi³o o jego lornetkê albo przepisy pi³karskie. – G³upi jesteœ! – protestowa³ g³oœno. – Duszy nie mo¿na zobaczyæ, bo jest niewidzialna! Co mówi³ ksi¹dz Dudak na religii? No co? – ¯e dusza jest nieœmiertelna – broni³ siê Piotr – ale nie powiedzia³ wcale, ¿e nie mo¿na jej zobaczyæ! – Wcale nie, mówi³, ¿e jest nieœmiertelna i niewidzialna, jedno i drugie tak samo wa¿ne, tak? – z tym pytaniem Szymek wyskoczy³ nagle do mnie, bior¹c mnie na œwiadka. Nie by³em pewien, jak z tym jest, tak samo zreszt¹ jak dzisiaj – czy mo¿na zobaczyæ duszê? Jeœli mo¿na, to kiedy ktoœ umiera, powinno siê j¹ widzieæ, czy ja wiem zreszt¹, w jakiej postaci? Wa¿ne, ¿eby j¹ mo¿na by³o ujrzeæ, kiedy opuszcza œmiertelne cia³o, które za dzieñ lub dwa z³o¿¹ do grobu. Powinno siê j¹ widzieæ w postaci bia³ego ob³oku pary, a mo¿e w postaci ³agodnego œwiat³a, które umyka do góry, nie rozpraszaj¹c 140

siê po drodze. Nie wiem. I wtedy te¿ nie wiedzia³em. Najgorsze, ¿e to ja mia³em rozstrzygn¹æ spór, jakbym by³ teologiem albo papie¿em. – Ksi¹dz proboszcz Dudak – powiedzia³em – te¿ tego nie wie, a mówi tak, bo... – Bo co? – No w³aœnie, dlaczego tak mówi? – przerywali mi niecierpliwie. – Mówi tak – wyjaœni³em dalej – bo tak nauczyli go w seminarium i tak ka¿e mówiæ ksi¹dz biskup, a proboszcz musi we wszystkim s³uchaæ biskupa, zupe³nie jak w wojsku. – Jak to?! – zez³oœcili siê obaj. – To ksi¹dz mo¿e tego nie wiedzieæ? – Tego siê nigdy nie wie – stwierdzi³em pewnym g³osem. – Dopiero jak siê umrze, mo¿na to sprawdziæ. Spojrzeliœmy na cmentarz mijany po prawej rêce. Kawa³ki figur i rozbite nagrobki wygl¹da³y teraz jak pochyleni, modl¹cy siê ludzie. – To okropne – westchn¹³ Szymek. – Umieraæ, ¿eby siê czegoœ pewnego dowiedzieæ, nie? Pokiwaliœmy g³owami ze zrozumieniem. W tym samym momencie dzwony brêtowskie rozko³ysa³y siê poruszone czyj¹œ rêk¹ i przez las w œrodku nocy jak na trwogê przelecia³ potê¿ny g³os. – Chryste! – powiedzia³, a w³aœciwie krzykn¹³ trzeci raz Szymek. – Ktoœ jest na cmentarzu! Nie, nie napiszê teraz: „serca struchla³y nam ze zgrozy” albo: „duszê mieliœmy na ramieniu” lub, jeszcze lepiej: „serce podesz³o mi do gard³a”. Nie napiszê, poniewa¿ takie rzeczy daje siê do ksi¹¿ek, takie rzeczy i takie sceny, doskonale pasuj¹ce do edukacyjnej powieœci. 141

W pierwszym momencie pomyœla³em, ¿e to Weiser bawi siê z nami, chc¹c wypróbowaæ, czy nie czmychniemy przypadkiem przez Bukow¹ Górkê do domu. Id¹c na skróty, móg³ tu byæ kwadrans wczeœniej. Zaraz jednak przysz³a mi myœl druga, zgo³a trzeŸwiejsza – to nie by³o w stylu Weisera: ten nocny alarm dzwonów, wciskaj¹cy siê miêdzy sosny, hucz¹cy pod roziskrzon¹ kopu³¹ nieba, skandalicznie g³oœny i rozdzieraj¹cy ciszê rozgrzanego powietrza. W istocie, nie by³ to pomys³ Weisera i nie jego rêka ci¹gnê³a wszystkie trzy sznury miêdzy spróchnia³ymi belkami dzwonnicy. By³ to ¯ó³toskrzyd³y. Skoro tylko poznaliœmy go, przycupniêci za krzakiem leszczyny, pad³a propozycja, by jak najszybciej wracaæ do domu. – Ju¿ raz by³y z nim k³opoty – przypomnia³ Szymek. – Zaraz tu ktoœ przyleci z plebanii i bêdzie na nas. Nie by³em tego taki pewny: – W œrodku nocy? Teraz? Ale Piotr wskaza³ rêk¹ na budynek przylegaj¹cy do koœcio³a: – Popatrzcie tylko! Rzeczywiœcie, miêdzy ga³êziami w oddali rozb³ys³o œwiat³o, najpierw w jednym, a póŸniej w drugim oknie. Tymczasem ¯ó³toskrzyd³y podskakiwa³, koleba³ siê na boki, przysiada³ w kucki, wszystko to w rytm coraz g³oœniejszego bicia dzwonów. Wygl¹da³ jak uwi¹zany do sznurów manekin, trochê œmiesznie, trochê groŸnie. Nie mia³ ju¿ na sobie szpitalnego szlafroka, jego odzienie stanowi³y ukradzione gdzieœ zapewne drelichowe spodnie i taka sama bluza. Nie mogliœmy oderwaæ od niego wzroku, przy ka¿dym poci¹gniêciu powrozów mówi³ coœ do siebie, ale ginê³o to w metalicznym trójg³osie. Mo¿e w³aœnie przez te dzwony nie ruszyliœmy siê z miejsca ani na krok, nawet wtedy gdy od strony plebanii zobaczyliœmy nadbiegaj¹cych dwóch mê¿czyzn: koœcielnego i proboszcza tutejszego koœcio³a, który w niczym nie przypomina³ naszego ksiêdza Dudaka. 142

Byæ mo¿e w³aœnie o to chodzi³o ¯ó³toskrzyd³emu: wywabiæ ich z domu i zwróciæ na siebie uwagê – bo odczeka³, a¿ tamci podbiegn¹ bardzo blisko, po czym wypuœci³ z r¹k sznury i da³ susa w pobliskie chaszcze, umykaj¹c w stronê Brêtowa. – Niech ksi¹dz dobrodziej – wysapa³ koœcielny – wraca na plebaniê i po milicjê dzwoni, a ja pobiegnê za nim! Mê¿czyŸni rozdzielili siê. Koœcielny, sapi¹c jeszcze g³oœniej, ruszy³ za uciekinierem, ksi¹dz potruchta³ na plebaniê. Teraz, rzecz jasna, nie mogliœmy siê wycofaæ. Trzeba by³o doczekaæ koñca tej historii i chocia¿ ¯ó³toskrzyd³y by³ nam w³aœciwie obojêtny, ciekawi³o nas, jak skoñczy siê pogoñ. Ruszyliœmy œladem koœcielnego ledwie widzialn¹ œcie¿k¹, która gubi³a siê wœród rozroœniêtych pokrzyw i paproci. ¯ó³toskrzyd³y mia³ ze trzydzieœci metrów przewagi i lepiej orientowa³ siê w terenie. Skaka³ od kêpy do kêpy, chowa³ siê miêdzy nagrobkami, a kiedy myœleliœmy, ¿e znikn¹³ w jednym z nich, wyskakiwa³ nagle jak spod ziemi i rwa³ do przodu. WyraŸnie bawi³ siê z koœcielnym. Wreszcie dotar³ na skraj cmentarza, stan¹³ na pêkniêtej p³ycie i krzykn¹³ w stronê poœcigu: – Eeeee – eeee – echo – echo – eeeee!! Koœcielny przyœpieszy³. Ale ¯ó³toskrzyd³y by³ ju¿ daleko. Bieg³ w stronê pierwszych zabudowañ Brêtowa, gdzie rozbudzeni ludzie przez otwarte okna wypatrywali przyczyny nocnego rontu. – Ludzie! Ludzieee! – krzycza³ koœcielny. – £apcie go, chwytajcie wariata, trzymajcie go! I coraz wiêcej okien rozjaœnia³o siê, jakby wybuch³ po¿ar albo zaczyna³a siê wojna. ¯ó³toskrzyd³y dobieg³ do pierwszego domu i po piorunochronie wdrapa³ siê na spadzisty dach. Sta³ teraz na jego grani i szeroko roz³o¿y³ ramiona, jakby pozdrawia³ wszystkich, którzy zaczêli 143

gromadziæ siê przed budynkiem. Mê¿czyŸni w pi¿amach, przydeptanych kapciach, albo i boso, niektórzy w krótkich kalesonach, pokazywali go sobie palcami. – Ludzie! – dopad³ ich wreszcie koœcielny. – To ten sam cz³owiek, co straszy na cmentarzu wasze ¿ony i dzieci! Uciek³ od czubków i nie daje wam spokoju! Trzeba go z³apaæ. Zaraz przyjedzie milicja. WeŸcie drabinê i ³apcie go, tylko szybko, bo znowu ucieknie. £apcie go, na co czekacie!? Mê¿czyŸni jednak nie kwapili siê do chwytania wariata, w dodatku na dachu. Stali niezdecydowani, przestêpowali z nogi na nogê, spogl¹daj¹c jeden na drugiego. Kilka ¿on przydrepta³o bli¿ej. Gwar rozmów, szeptów, urywanych przeœmiewek rós³ coraz bardziej, gdy nagle ¯ó³toskrzyd³y wyda³ z siebie g³os. W³aœciwie nie by³ to g³os, tylko dŸwiêk, dŸwiêk muzyczny, bo wszystko, co teraz nast¹pi³o, to by³a muzyka, œpiewanie ca³ych zdañ, które wzrasta³y, wybucha³y i cich³y jedno za drugim w niewielkich po sobie odstêpach czasu. – Biada wam, mieszkañcy kraju nadmorskiego! Biada wam! S³owo Pañskie wesz³o do mego ucha i przemówi³o ustami moimi! Bliski jest wielki dzieñ Pañski, bliski i spieszny bardzo g³os dnia Pañskiego, tam i mocarz gorzko wo³aæ bêdzie! Mówi¹c to, ¯ó³toskrzyd³y wspina³ siê na palce i wznosi³ rêce, a jego d³ugie, krêcone w³osy wygl¹da³y jak broda Moj¿esza, któr¹ pamiêta³em dobrze z obrazka proboszcza Dudaka, kiedy na lekcji religii pokazywa³ nam przejœcie przez Morze Czerwone. – Spadnie... Nie spadnie... Chyba spadnie... – szeptano na dole, ale nastêpne inkantacje ¯ó³toskrzyd³ego zamknê³y usta ciekawym. – Wtedy zeœlê strach na ludzi, tak i¿ chodziæ bêd¹ jak œlepi! – jego rêka wskazywa³a teraz g³owy st³oczone jedna obok drugiej. – Ich krew bêdzie rozbryzgana niby proch, a ich wnêtrzno144

œci rozrzucone niby b³oto! Ani was srebro, ani z³oto nie bêdzie mog³o wyratowaæ w dniu gniewu Pana, bo ogieñ gniewu Jego poch³onie ca³¹ ziemiê! Doprawdy, koniec straszny zag³adê zgotuje wszystkim mieszkañcom ziemi! Ostatnie „ziemi” brzmia³o szczególnie przenikliwie. Ujrza³em, jak niektóre kobiety ¿egnaj¹ siê ze strachem, a mê¿czyŸni stoj¹ z g³owami zadartymi w górê, jakby zobaczyli na niebie kometê. – Sprowadzi³em te¿ posuchê na kraj i na góry, na wszystko, co ziemia wydaje, na wszelk¹ pracê r¹k – g³os stawa³ siê coraz mocniejszy i brzmia³ g³oœniej ni¿ wszystkie trzy brêtowskie dzwony razem. – Biada wam mieszkañcy kraju nadmorskiego! Przeto¿ niebo zatrzyma³o swoj¹ rosê nad wami, ziemia tak¿e zawar³a siê, aby nie wydawa³a urodzaju swego! Bezradny koœcielny rozk³ada³ rêce niczym Poncjusz Pi³at, a¿ wreszcie, gdy tylko opad³a fraza zawodz¹cej melodii, rozwœcieczony do bia³oœci zawo³a³, jak móg³ najg³oœniej: – Ludzie! Chrzeœcijanie! Nie s³uchajcie go! To antychryst ¿ywy, heretyk, wariat! Wariat, mówiê wam! To grzech œmiertelny s³uchaæ takich rzeczy! £apcie go lepiej, no, dalej, ¿ywo! Lecz nikt nie uczyni³ nawet pó³ kroku do przodu. ¯ó³toskrzyd³y tryumfowa³. – Czy ju¿ czas dla was? – zwróci³ siê do ludzi jeszcze g³oœniej. – Czy ju¿ czas, abyœcie mieszkali w domach wyk³adanych kafelkami, podczas gdy dom Pana le¿y w gruzach? Liczyliœcie na wiele, lecz oto jest ma³o, a gdy to przynieœliœcie do domu, zdmuchn¹³em to. Dlaczego? Mówi Pan Zastêpów: Z powodu mojego domu, który le¿y w gruzach, podczas gdy ka¿dy z was gorliwie krz¹ta siê ko³o w³asnego domu! Nagle od strony miasta us³yszeliœmy s³abe wycie syreny, a w chwilê póŸniej na rêbiechowskiej szosie zamajaczy³y œwiat³a samochodu. 145

– Milicja jedzie! – wykrzykn¹³ uradowany koœcielny. – Otoczcie dom, ¿eby nie uciek³! Ale i tym razem nikt nie rwa³ siê do czynu. ¯ó³toskrzyd³y wyci¹gn¹³ rêkê w stronê zbli¿aj¹cych siê œwiate³. – Biada temu – podniós³ g³os jeszcze groŸniej ni¿ przed chwil¹ – kto gromadzi mnóstwo tego, co do niego nie nale¿y! Serce siê rozp³ynie, kolano o kolano t³uc siê bêdzie i boleœæ na wszystkich biodrach bêdzie, a oblicza wszystkich poczerniej¹. Z samochodu wyskoczy³o czterech milicjantów, uzbrojonych w pa³ki i pistolety. Dowódc¹ patrolu by³ ciemnow³osy porucznik. – Rozejœæ siê – rzuci³ krótko i energicznie. – Nie przeszkadzajcie teraz, obywatele! ¯ó³toskrzyd³y, który w tym momencie mia³ jeszcze szansê na ucieczkê, zwa¿ywszy ciemnoœci i doskona³¹ znajomoœæ terenu, poczu³ przyp³yw nowego ducha. Pochylaj¹c siê wyraŸnie w kierunku porucznika, wykrzykn¹³ œpiewnie: – Biada temu, który krwi¹ buduje miasto i utwierdza je nieprawoœci¹! W dzieñ ofiary Pañskiej nawiedzê wszystkich, którzy siê ob³ócz¹ w szaty cudzoziemskie! Biada krwawemu miastu! Wszystko w nim jest oszustwem, pe³no w nim ³upu, nie masz koñca grabie¿y! Milicjanci zbili siê w ciasn¹ grupkê wokó³ porucznika, a ten dawa³ im rozkazy. Dowódca podniós³ g³owê w kierunku dachu, sk¹d ¯ó³toskrzyd³y rzuca³ coraz sro¿sze przekleñstwa, tym razem specjalnie na ludzi w mundurach: – Twoje szczeniêta po¿re miecz! Po³o¿ê kres twojemu ³upiestwu w kraju, ju¿ nie bêdzie s³ychaæ g³osu twoich pos³ów! Sprowadzê najgorsze z narodów, aby opanowa³y wasze domy i po³o¿ê kres waszej dumnej potêdze! Gdy nadejdzie zgryzota, bêdziecie szukaæ pokoju, ale go nie bêdzie! Post¹piê z wami wed³ug waszego postêpowania i os¹dzê was zgodnie z waszymi prawami! 146

– Z³aŸ stamt¹d natychmiast! – przerwa³ mu ostry g³os porucznika. – Z³aŸ, bo bêdê zmuszony u¿yæ si³y! – Twoi urzêdnicy s¹ jak szarañcza – odpowiedzia³ mu zaœpiew ¯ó³toskrzyd³ego. – Nieuleczalna jest rana twoja, wszyscy, którzy o tobie us³ysz¹, klaskaæ bêd¹ w d³onie, bo kogó¿ ustawicznie nie omija³o okrucieñstwo twoje?! Poniewa¿ z³upi³eœ wiele narodów, wiêc i ciebie z³upi¹ wszystkie inne ludy z powodu przelanej krwi ludzkiej i gwa³tu dokonanego na kraju! Zobaczyliœmy, jak dwaj milicjanci zachodz¹ teraz dom od ty³u, a porucznik wyjmuje z kabury pistolet. – Z³aŸ! – powtórzy³ rozkaz. – Z³aŸ, bo bêdê strzela³! – I wyrzucê na ciê obrzydliwoœci – zabrzmia³a odpowiedŸ ¯ó³toskrzyd³ego. – Zel¿ê ciê i uczyniê widowiskiem, tak ¿e ktokolwiek ciê ujrzy, oddali siê od ciebie! Po¿re ciê ogieñ, wytnie ciê miecz, po¿re ciê jak szarañcza! Ostatni wyraz, a w³aœciwie ostatnia samog³oska, wybrzmiewaj¹ca d³ugo i dŸwiêcznie, zbieg³a siê z hukiem wystrza³u. Porucznik da³ ognia w powietrze na postrach. Ludzie zgromadzeni w bramie s¹siedniego domu i w oknach odruchowo wtulili g³owy w ramiona, a dwaj milicjanci, którzy zaszli ¯ó³toskrzyd³ego od ty³u, wskoczyli na gzyms i wspinali siê szybko. Sekundy jego wolnoœci zdawa³y siê policzone. Jeszcze raz podniós³ d³onie do nieba, jakby bra³ gwiazdy na œwiadków swojej niewinnoœci, i krzycz¹c: „Panuj¹cy Pan jest si³¹ moj¹” ruszy³ na spotkanie milicjantów, którzy byli ju¿ na dachu. Ich bia³e pa³ki wzniesione do uderzenia groŸnie odcina³y siê od czarnego t³a nieba. ¯ó³toskrzyd³y jednak nie mia³ w sobie ducha Chrystusowego, bo zamiast poddaæ siê ludziom w mundurach i przyj¹æ spokojnie spadaj¹ce nañ razy, zepchn¹³ obu milicjantów z dachu jednym zdecydowanym uderzeniem ³okci. DŸwiêk spadaj¹cych dachówek, krzyki milicjantów i nocny œpiew ¯ó³toskrzyd³ego zla³y siê teraz w jedno. 147

– Panuj¹cy Pan jest si³¹ moj¹! – powtórzy³ radoœnie. – Który czyni nogi moje jako nogi ³ani i po miejscach wysokich prowadzi miê! To mówi¹c, ¯ó³toskrzyd³y zeskoczy³ z dachu na miêkk¹ ziemiê ogródka i szybko umyka³ w stronê cmentarza. Poturbowani milicjanci ruszyli za nim. – Stój! – krzycza³ porucznik. – Stój, bo strzelam! Lecz ¯ó³toskrzyd³y ani myœla³ siê zatrzymywaæ. Powietrze rozdar³ huk kolejnych wystrza³ów, oddanych tak samo jak pierwszy – w górê, dla postrachu. I na tym by siê w³aœciwie skoñczy³o, gdyby nie to, ¿e wariat i œcigaj¹cy go milicjanci biegli prosto na nas. Uciekaliœmy co si³ w nogach, lecz ¯ó³toskrzyd³y by³ szybszy, po chwili czuliœmy ju¿ jego oddech na karkach. Nie zapyta³ o nic i widz¹c, ¿e uciekamy tak jak on, pokaza³ rêk¹, ¿eby siê rozdzieliæ. Nie by³o to jednak mo¿liwe. Od strony Bukowej Górki, z przeciwleg³ego krañca cmentarza nadbiega³y ku nam postacie w bia³ych, pow³óczystych szatach. Do dzisiaj nie wiem, kto wezwa³ pielêgniarzy ze szpitala, a przede wszystkim dlaczego pojawili siê oni z tamtej strony, odcinaj¹c odwrót nam i ¯ó³toskrzyd³emu. Byæ mo¿e proboszcz brêtowskiego koœcio³a po zawiadomieniu milicji zadzwoni³ jeszcze na wszelki wypadek do szpitala i teraz mieliœmy na karku milicjê, wariata i ludzi w bia³ych fartuchach, którzy pomiêdzy nagrobkami wygl¹dali jak duchy. Poczu³em siê jak zwierzyna osaczona w pu³apce i przemyœliwa³em w strzêpkach zdañ, poœpiesznie i chaotycznie, jak te¿ bêdziemy siê z tego t³umaczyæ. Czy wezm¹ nas do aresztu? A jeœli tak, to czy potraktuj¹ nas jako wspólników ¯ó³toskrzyd³ego? Ob³awa zacieœnia³a pierœcieñ i ju¿ wydawa³o siê, ¿e nic nas nie uratuje, gdy Piotr chwyci³ mnie za rêkê. – Krypta! Tam nas nie znajd¹! 148

Oczywiœcie, to by³ doskona³y pomys³. Skoczyliœmy, a za nami ¯ó³toskrzyd³y, w stronê nasypu, gdzie znajdowa³a siê nasza kryjówka. W³az, jak zwykle, by³ trochê odsuniêty i teraz mogliœmy wpe³zn¹æ do wnêtrza bez ha³asu. Tak, tego wieczoru, a w³aœciwie tej nocy nie wszystko jeszcze zosta³o spe³nione. Moja pamiêæ po tylu latach ka¿e mi wspomnieæ, ¿e kiedy ju¿ ob³awa siê skoñczy³a i kiedy spiesznie opuœci³em kryptê wraz z Szymkiem i Piotrem, pozostawiaj¹c tam ¯ó³toskrzyd³ego, i kiedy min¹³em ju¿ Bukow¹ Górkê i ulicê Kmiec¹, która wiod³a od lasu do naszej kamienicy, i kiedy zastuka³em w drzwi naszego mieszkania – otworzy³ mi ojciec w pi¿amie, z pasem w rêku i bez s³owa prze³o¿y³ mnie przez kolano, a liczba razów, które spad³y na moje poœladki, uros³a do zgo³a astronomicznych rozmiarów. Kiedy ojcu zmêczy³a siê rêka, robi³ przerwê i wzdycha³: – Nie bijê ciê za to, ¿eœ nie by³ w domu, ale za to, ¿e matka od czterech godzin oczy wyp³akuje za tob¹, smarkaczu! I by³o to chyba najtkliwsze zdanie mego ojca do mnie, bo w³aœnie ono utkwi³o mi w pamiêci najlepiej. Ale wtedy myœla³em, ¿e to niewa¿ne, tak samo jak razy, od których spuch³ mi ty³ek, bo przecie¿ mieliœmy Weisera, a raczej on mia³ nas od tej nocy w garœci, choæ nie wiedzia³em wówczas, jak krótko bêdzie to trwa³o. Dlaczego napisa³em o ¯ó³toskrzyd³ym? Dlaczego nie zakoñczy³em na zawaleniu siê spróchnia³ej pod³ogi albo na robaczkach œwiêtojañskich? Napisa³em o tym wszystkim, jakby zachodzi³ tu jakiœ zwi¹zek z Weiserem. Bo w istocie tak by³o. Nastêpnego dnia, kiedy wysz³o na jaw, ¿e nie tylko ja mam czerwieniej¹ce prêgi na siedzeniu i nie tylko mój ojciec okaza³ siê tak czu³ym pedagogiem, nastêpnego wiêc dnia, skoro tylko spotkaliœmy siê w trójkê, Piotr zaproponowa³, aby udaæ siê do krypty i sprawdziæ, czy nie ma tam ¯ó³toskrzyd³ego, a Szymek 149

doda³ zaraz, ¿e o wszystkim trzeba opowiedzieæ Weiserowi, a nawet zapytaæ go, co s¹dzi o wariatach, o tym zaœ w szczególnoœci. Dziwne, ale kiedy Weiser wychodzi³ z bramy, nikt z nas nie podszed³ do, zupe³nie jakby wyznaczona przezeñ godzina szósta by³a terminem audiencji nie do przekroczenia. Nie œledziliœmy te¿ Elki, która za nim wybieg³a. Wczorajsze wydarzenia zawi¹za³y pomiêdzy nami nici porozumienia, ale wiedzieliœmy, ¿e jest to porozumienie jednostronne i na swój sposób czuliœmy tê specyfikê. Ostatecznie, to Weiser raczy³ umówiæ siê z nami, a nie na odwrót. I trzeba to by³o uszanowaæ. Tak samo jak to, co widzieliœmy w nieczynnej cegielni. Postanowiliœmy trzymaæ jêzyk za zêbami. Kiedy tylko Elka znik³a za og³oszeniowym s³upem, podszed³ do nas Janek Lipski, ten sam, który by³ z nami w zoo i gra³ w s³ynnym meczu z wojskowymi, i zapyta³: – No co, wyœledziliœcie ich w koñcu, czy nie? – Janek by³ ostatnim spoza naszej trójki, który opuœci³ kryptê, gdy czekaliœmy na Weisera. – Iii tam... – odpowiedzia³ wymijaj¹co Szymek. – Bo co? Krótkotrwa³e milczenie wype³nione by³o spojrzeniami pe³nymi nieufnoœci. – No to co zobaczyliœcie? – Nic takiego, nie warto by³a czekaæ – k³ama³ jak z nut Szymek. – Oni ³owili ryby w gliniankach. – Bujasz. – Iii tam, to leæ teraz za nimi, Tomaszu jeden, nam siê ju¿ nie chce. Ten argument przewa¿y³. I nawet nie spostrzegliœmy, jak zawi¹za³o siê pomiêdzy nami – przez to pierwsze k³amstwo – tajne porozumienie w sprawie Weisera. Na razie jednak mieliœmy co innego do roboty. 150

¯ó³toskrzyd³y, którego zastaliœmy w krypcie, nie opuszcza³ kryjówki od wczoraj. Mo¿na siê by³o tego domyœliæ, widz¹c, jak ³apczywie zajada³ kawa³ek rogalika podany mu przez Piotra. Bohater zesz³ej nocy dr¿a³ na ca³ym ciele ze strachu i nie mogliœmy poj¹æ, jakim sposobem ten niezwyk³y cz³owiek, który wyg³asza³ wspania³e przemówienia i zrzuca³ milicjantów z dachu – jak ten cz³owiek zmieni³ siê w ci¹gu niespe³na dwunastu godzin. Gdy zobaczy³ nasze g³owy pochylaj¹ce siê nad jego niespokojnym snem, zas³oni³ twarz, jakby spodziewa³ siê uderzenia. Porozumiewa³ siê z nami za pomoc¹ krótkich sylab : „ee”, „aa”, „uhm”, i gdyby nie jego wczorajszy wystêp i ten poprzedni, kiedy spotkaliœmy M-skiego z Arnica montana, gdyby nie tamte podnios³e, wyœpiewywane pe³n¹ piersi¹ zdania, mo¿na by s¹dziæ, ¿e ten nieogolony mê¿czyzna w dziurawych drelichach jest niemym w³óczêg¹, szukaj¹cym w naszej krypcie chwilowego schronienia. Dzisiaj przypuszczam, na czym polega³a jego tajemnica. ¯ó³toskrzyd³y potrafi³ g³osiæ tylko tamte straszne wersety, gro¿¹ce klêskami, krwi¹ i mordem. To by³a jego choroba i wielkoœæ jednoczeœnie. Piotr zapyta³ go, czy chce zostaæ tutaj. Skin¹³ g³ow¹. Szymek zaproponowa³ dostarczenie jedzenia. ¯ó³toskrzyd³y uœmiechn¹³ siê, a z jego gard³a zamiast odpowiedzi czy podziêkowania wyla³ siê nieartyku³owany dŸwiêk, oznaczaj¹cy aprobatê. Zadania zosta³y wiêc podzielone. Piotr mia³ zorganizowaæ jedzenie. Szymek jakieœ ubranie, a ja papierosy, gdy¿ ¯ó³toskrzyd³y gestem rêki pokaza³, ¿e bardzo tego potrzebuje. Ruszyliœmy przez Bukow¹ Górkê do swoich domów, a w³aœciwie do tego samego domu, tylko do ró¿nych mieszkañ, i nawet przez myœl nam nie przesz³o, ¿e to, co robimy, ¿e ca³y ten proceder jest czymœ niezgodnym z prawem. Czymœ, co obra¿a tak zwane prawo i domaga siê kary. Nie chcê powiedzieæ, ¿e prawu przeciw151

stawiliœmy Chrystusowego ducha, o którym tyle razy przypomina³ proboszcz Dudak. Tego powiedzieæ nie mogê, gdy¿ nie by³oby to zgodne z prawd¹. Muszê jednak wyjaœniæ, ¿e gdyby w tamtej chwili przysz³a na nas minuta zastanowienia i gdybyœmy doszli do wniosku, ¿e pomagamy nie tylko niebezpiecznemu wariatowi, ale te¿ komuœ, kto czynnie zaatakowa³ milicjantów, to nawet wtedy Piotr zwêdzi³by ze spi¿arni bochenek chleba, ¿ó³ty ser i kawa³ s³oniny, Szymek przyniós³by przenicowane spodnie i flanelow¹ koszulê w kratê, a ja skombinowa³bym papierosy „Grunwald”, takie same, jakie pali³ mój ojciec i jakie kupowa³em posy³any przez niego w sklepie Cyrsona, bo wtedy o kiosku „Ruchu” w naszej dzielnicy nikomu siê jeszcze nie œni³o. By³ wiêc chleb, s³onina, ¿ó³ty ser, przenicowane spodnie, flanelowa koszula w kratê i by³y papierosy „Grunwald”. By³ tak¿e promienny uœmiech ¯ó³toskrzyd³ego, kiedy powróciliœmy do krypty z pe³nymi rêkami. Jad³ i pali³ na wyœcigi. A gdy na koniec Piotr wyci¹gn¹³ z p³óciennego worka po jednej butelce oran¿ady dla nas i dwie dla ¯ó³toskrzyd³ego i gdy piliœmy ten nektar z b¹belkami, nasza znajomoœæ z odmieñcem wydawa³a siê ugruntowana. Pamiêtam, ¿e tylko w mojej butelce by³a czerwona oran¿ada, i pamiêtam te¿, ¿e nie zapyta³em Piotra, sk¹d wzi¹³ pieni¹dze na taki wydatek. Ostatecznie piêæ oran¿ad to by³o piêæ z³otych, a piêæ z³otych to nie taka ma³a suma. Nigdy jednak nie zapyta³em Piotra, sk¹d wzi¹³ tyle gotówki, nigdy, ani kiedy chodziliœmy do tej samej szko³y, ani te¿ póŸniej, gdy nasze drogi rozesz³y siê, ani nawet wtedy gdy przychodzi³em na jego grób gawêdziæ o ró¿nych rzeczach. Bo przecie¿ je¿eli ktoœ jest z tamtej strony, to nie wypada go nagabywaæ o takie sprawy. Piliœmy wiêc s³odkawy, musuj¹cy p³yn, rozcieraj¹c z luboœci¹ jego krople na podniebieniu, a ¯ó³152

Villa Henkenhaf, Wrzeszcz. Pocztówka z roku 1900

toskrzyd³y mlaska³ z zadowoleniem i uœmiecha³ siê do nas, jakbyœmy byli jego najlepszymi przyjació³mi. Która to mog³a byæ godzina? Która godzina na zegarze i która godzina œledztwa? Kiedy Piotr œlêcza³ jeszcze za drzwiami dyrektorskiego gabinetu, a ja przypomina³em sobie smak orzeŸwiaj¹cej oran¿ady, któr¹ piliœmy w krypcie niczym ambrozjê, wtedy w³aœnie zacz¹³ biæ zegar œcienny, obwieszczaj¹c, ¿e wszystko przemija, jak czas odmierzany blaszanym mechanizmem. By³em jednak zbyt spragniony, g³odny i wystraszony, by patrzeæ, któr¹ godzinê pokazuj¹ wskazówki. Ostatecznie, nie to by³o wa¿ne. Mrok panuj¹cy za oknami mówi³, ¿e jest ju¿ bardzo póŸno. Tak w³aœnie pomyœla³em: jest ju¿ bardzo póŸno, a tamci trzej musz¹ byæ zmêczeni. I choæby nie wiem co mówili, nied³ugo zakoñcz¹ œledztwo. Nawet jeœli nie osi¹gn¹ celu, jeœli obraz wydarzeñ, jaki usi³owali skonstruowaæ, nie bêdzie wystarczaj¹cy, nawet wtedy prze³o¿¹ przes³uchanie na dzieñ nastêpny. A jutro jest przecie¿ niedziela, wiêc w³aœciwie nie na dzieñ nastêpny, tylko na poniedzia³ek. Jasne, ¿e nie zamkn¹ nas tutaj, tylko wypuszcz¹ do domu, a wtedy… Wtedy porozumiemy siê co do ostatniego szczegó³u, ustalimy dok³adnie, gdzie spaliliœmy strzêp czerwonej sukienki, który pozosta³ po Elce. I chocia¿ ani Elka, ani Weiser nie zostali rozszarpani niewypa³em, uczynimy tak dla œwiêtego spokoju. Wszyscy bêd¹ zadowoleni – dyrektor, cz³owiek w mundurze, M-ski, zadowolony bêdzie prokurator, a przede wszystkim Weiser, który na pewno œledzi nasze wybiegi z uznaniem. Nagle pod przymkniêtymi powiekami zobaczy³em, jak mruga na mnie trójk¹tne oko Boga, majacz¹ce w chmurach. By³o to jak na obrazku, który pokazywa³ proboszcz Dudak. „Pamiêtajcie”, mówi³, unosz¹c palec do góry, „ono o wszystkim wie 154

i wszystko widzi, gdy ok³amujecie rodziców, gdy zabieracie koledze o³ówek albo gdy nie prze¿egnacie siê, przechodz¹c obok krzy¿a czy kapliczki. Niczego nie zapomina, o wszystkim pamiêta, o ka¿dym grzechu i szlachetnym postêpku. A gdy wasze dusze stan¹ przed Jego obliczem, przypomni wam to, co robiliœcie na ziemi”. Tak, proboszcz Dudak mia³ niew¹tpliwie talent pedagogiczny, bo czêsto, kiedy w drobnej sprawie ok³ama³em matkê albo zatrzyma³em sobie resztê z zakupów, trójk¹tne oko nie dawa³o mi spokoju. A teraz przypomnia³em sobie o jego istnieniu jeszcze mocniej, bo to nie by³o ma³e k³amstewko, to by³ ca³y system, ca³y gmach k³amstwa zbudowany przez nas na u¿ytek... no w³aœnie, na czyj u¿ytek? – nie by³em pewien i nie dawa³o mi to spokoju. Dla kogo by³o to k³amstwo? Dla tamtych, siedz¹cych za drzwiami z pikowan¹ cerat¹? Dla nas samych? Czy dla Weisera, który kaza³ nam przysi¹c, ¿e nigdy o niczym i nikomu nie powiemy? Ale jeœli tak by³o, jeœli to k³amstwo powsta³o przede wszystkim dla Weisera, to co z trójk¹tnym okiem, patrz¹cym na ka¿dy gest i s³uchaj¹cym ka¿dego s³owa z niebieskiej wysokoœci? Po czyjej stronie jest w takim razie Pan Bóg? – myœla³em. Jeœli po naszej, a przede wszystkim Weisera, to powinien nas z tego rozgrzeszyæ. A jeœli jednak po tamtej? Jeœli Weiser zwi¹za³ nas przysiêg¹ podstêpnie? I przerazi³em siê nie na ¿arty, bo po raz pierwszy wyda³o mi siê, ¿e Weiser móg³by byæ si³¹ nieczyst¹, która omotawszy nas sieci¹ pokus, wystawi³a na próbê. Zaraz te¿ przypomnia³em sobie, co proboszcz Dudak opowiada³ o szatanie: „O tak, nie zawsze wygl¹da groŸnie. Czasem kolega powie ci, ¿ebyœ nie szed³ do koœcio³a, i jest to podszept szatana, który odwodzi ciê od obowi¹zku, ³udz¹c obrazem fa³szywych przyjemnoœci. Czasami, zamiast pomagaæ rodzicom, idziesz na pla¿ê, bo jakiœ g³os podpowiedzia³ ci, ¿e to jest cie155

kawsze. Tak...” – proboszcz dramatycznie zawiesza³ g³os jak w czasie kazania, „w ten sposób diabe³ kusi nawet dzieci, ale pamiêtajcie, moi mili, ¿e nic nie ukryje siê przed obliczem Boga, a kara za grzechy mo¿e byæ straszna. Popatrzcie tylko”, proboszcz zaczyna³ prawie krzyczeæ, wyci¹gaj¹c nastêpny obrazek, „jakie mêki spotkaæ mog¹ grzeszników, którzy nie pos³uchali g³osu sprawiedliwoœci, którzy nie opamiêtali siê na czas! Popatrzcie tylko, jak bêd¹ cierpieæ, i to nie przez sto, dwieœcie czy piêæset lat, ale przez ca³¹ wiecznoœæ! I przed naszymi oczami ukazywa³ siê stworzony rêk¹ artysty obraz piekielnych czeluœci, do których kosmate diab³y wrzuca³y nagich potêpieñców. Ich cia³a, spadaj¹ce w dó³, poskrêcane, k³ute wid³ami, szarpane szponami, lizane by³y p³omieniami ognia, który dochodzi³ tutaj z samego dna piekie³. Gdy proboszcz schowa³ reprodukcjê, nie mieliœmy w¹tpliwoœci, ¿e piek³o wygl¹da tak naprawdê. Dlatego siedz¹c obok Szymka na sk³adanym krzeœle, wci¹¿ nie by³em pewien, czy nasze k³amstwa nie zostan¹ nam wypomniane przez trójk¹tne oko, kiedy staniemy przed nim sam na sam i kiedy niczego ju¿ nie bêdzie mo¿na ukryæ, tak jak przed M-skim lub cz³owiekiem w mundurze. Dzisiaj wiem, ¿e rozmyœlania te mia³y wszelkie znamiona za³amania, i od tej chwili œledztwo sta³o siê dla mnie jeszcze wiêksz¹ udrêk¹. Zastanawia³em siê, czy nie wyjawiæ wydarzeñ ostatniego dnia nad Strzy¿¹. Có¿ z tego, ¿e nie uwierzyliby, có¿ st¹d – myœla³em – ¿e nie daliby wiary? Ostatecznie, by³a to sprawa Weisera i Elki, nikogo wiêcej. A prawda zosta³aby ocalona, prawda, której i tak nikt nie chcia³by przyj¹æ. Nie musia³em przecie¿ wyjawiaæ wszystkich tajemnic Weisera, do których zostaliœmy dopuszczeni. Wystarczy³o opowiedzieæ po kolei, minuta po minucie, co robili Weiser i Elka, kiedy staliœmy w wodzie po kostki, w pe³nym s³oñcu, i kiedy Weiser powiedzia³, ¿eby156

œmy teraz na nich poczekali. A mo¿e mia³ on na myœli jakieœ inne czekanie, zupe³nie ró¿ne od tego, gdy czeka siê na przyjazd poci¹gu albo otwarcie sklepu lub rozpoczêcie wakacji? Tego wiedzieæ nie mog³em. Z gabinetu, mimo zamkniêtych drzwi, doszed³ nas krzyk M-skiego, a w chwilê póŸniej Piotra. Musieli zastosowaæ wobec niego coœ ekstra, mo¿e wyciskanie s³onia po³¹czone ze skubaniem gêsi, a mo¿e zrobili mu coœ zupe³nie innego, czego nawet nie mo¿na siê by³o spodziewaæ? Szymek poruszy³ siê na krzeœle, a ja poczu³em, jak noga cierpnie mi jeszcze bardziej. Nie wiem dlaczego, przypomnia³em sobie tê sam¹ pieœñ, któr¹ œpiewaliœmy tego roku na Bo¿e Cia³o, postêpuj¹c za proboszczem Dudakiem i monstrancj¹: „Witaj Je-e-zu, Sy-nu Ma-ry-i, Tyœ jest Bóg praw-dzi-wy w Œwiê-tej Hos-ty-iii”. I nawet nie jej s³owa, do których nie przywi¹zywa³em wówczas szczególnej wagi, tylko melodia, powolna i dostojna, ci¹gn¹ca siê w¹sk¹ stru¿k¹ pamiêci niczym smuga kadzidlanego dymu, ta nostalgiczna melodia podzia³a³a na mnie koj¹co. Co by³o dalej? Do godziny szóstej mieliœmy jeszcze mnóstwo czasu. ¯ó³toskrzyd³y zosta³ zaopatrzony, a towarzystwo nie by³o mu potrzebne. Z nudów rodzi³y siê w naszych g³owach najdziwniejsze pomys³y, wszystkie oczywiœcie dotycz¹ce Weisera. Co nam poka¿e? A mo¿e – co z nami zrobi? Mo¿e nauczy nas lataæ, a mo¿e zmieni motyla w ¿abê albo na odwrót? A gdyby tak zapytaæ go, po co tañczy³ w piwnicy nieczynnej cegielni? Piotr zgodzi³ siê, ¿e by³oby to ciekawe, ale czy nie lepiej poprosiæ go o jeszcze jeden zardzewia³y schmeiser? Jeœli zna ca³y las a¿ do Oliwy albo i dalej, niejedno móg³ wygrzebaæ w poniemieckich okopach. A mo¿e Weiser zechce rozegraæ z nami prawdziw¹ 157

grê wojenn¹? Po co przypatrywa³by siê naszym zabawom – wtedy, na brêtowskim cmentarzu? Ju¿ po obiedzie, siedz¹c na spróchnia³ej ³awce pomiêdzy sznurami z bielizn¹, przypominaliœmy sobie ka¿dy jego gest i ka¿de s³owo. Dlaczego nie chodzi³ z nami na religiê? Po co mu Elka? Kto go nauczy³ poskramiania zwierz¹t? Nasze rozwa¿ania przerwa³a na chwilê pani Korotkowa, która przez okno wyrzuca³a jak popadnie rzeczy swojego mê¿a. – Draniu jeden, pijaku! – krzycza³a. – Wynoœ mi siê zaraz i nie wracaj wiêcej! ¯eby ciê oczy moje nie widzia³y, ¿eby ciê uszy moje nie s³ysza³y! Na ziemi wyl¹dowa³a ju¿ koszula, para spodni, buty, gdy nagle z klatki schodowej wyszed³ pan Korotek. Chwiejnym krokiem zbli¿y³ siê do kupki swoich rzeczy i jak gdyby nic zacz¹³ siê ubieraæ – gniew ¿ony wyrzuci³ go z mieszkania w samych spodenkach i boso. – Hej! – krzykn¹³ w górê. – A skarpetki to pies? Pani Korotkowa nie zna³a litoœci, bo zatrzasnê³a okno, a my patrzyliœmy, jak pan Korotek, siedz¹c teraz na ziemi, wk³ada buty na bose stopy i jak prawa noga myli mu siê z lewym butem i odwrotnie. Wreszcie, gdy dopasowa³ ju¿ obuwie, opuœci³ podwórko marynarskim krokiem, œpiewaj¹c wcale nieŸle: „Adieu, moja droga kochanko, adieu, moja droga Mulatko!”. Pani Korotkowa nie by³a jednak Mulatk¹ i widocznie jej m¹¿ œpiewa³ tak sobie, dla podniesienia na duchu. Dobrze, ale gdzie Weiser nauczy³ siê graæ w pi³kê, i to a¿ tak? Nasza rozmowa bieg³a tym samym tropem. Skoro w meczu z wojskowymi pokaza³ tak¹ klasê, to czemu nigdy wczeœniej nie widzieliœmy w nim pi³karza, dlaczego sta³ zawsze na uboczu, gdy nauczyciel WF-u dzieli³ klasê na dwie dru¿yny i kaza³ nam graæ? Jaki mia³ cel w ukrywaniu swoich umiejêtnoœci? 158

A na dodatek, czy potrafi³ coœ jeszcze, coœ, o czym nawet nie mogliœmy mieæ pojêcia? Takie pytania wywo³ywa³y ciarki, ale tym chêtniej je zadawaliœmy. Nad dachem kamienicy jaskó³ki œmiga³y z charakterystycznym dŸwiêkiem, ni to piskiem, ni to gwizdem, niebo jak przez wszystkie dni tego lata przypomina³o sp³owia³y szmat b³êkitu, pan Korotek zd¹¿y³ ju¿ wróciæ z baru „Liliput” pijany do granic mo¿liwoœci ludzkich, a my nadal ci¹gnêliœmy rozmowê, w której tryb warunkowy i znak zapytania stanowi³y element g³ówny. Za kilka dni lipiec dobiega³ koñca i mija³a po³owa wakacji, jednak¿e ani to, ani zupa rybna w zatoce, ani nawet ekscesy pana Korotka nie mog³y odwróciæ naszej uwagi od sprawy zasadniczej. Punktualnie o szóstej byliœmy na skraju lasu, tam gdzie kiedyœ zaczyna³y siê sk³ady zrujnowanej cegielni. Jej budynek, który w nocy przypomina³ stare zamczysko, teraz wygl¹da³ niewinnie, niczym rudera, jakich pe³no by³o na przedmieœciach Wrzeszcza i Oliwy. Do wejœcia podchodzi³o siê przez zaroœniêty perzem, lebiod¹ i trawami plac, na którym od lat nie po³o¿ono ¿adnej ceg³y. Wewn¹trz panowa³ mi³y ch³ód, ale ku naszemu zaskoczeniu nie by³o tam nikogo. Sterty przerdzewia³ego ¿elastwa, powywracane wagoniki i rozebrany w trzech czwartych piec – to wszystko. Na pod³odze wala³y siê puszki po farbie, strzêpy worków i kawa³ki tektury, przegni³ej i cuchn¹cej pleœni¹. Minê³o piêæ minut, d³ugich jak piêæ godzin, w czasie których Piotr kopa³ puszki, Szymek zagl¹da³ do pieca, a ja usi³owa³em przesun¹æ jeden z wagoników. Zaczyna³em w¹tpiæ, czy spotka nas tu cokolwiek ciekawego, gdy w wejœciu, za naszymi plecami us³ysza³em g³os Weisera: – Pierwszy warunek spe³niliœcie, jesteœcie sami. Dobrze. A teraz drugi. ChodŸcie za mn¹. 159

Bez s³owa ruszyliœmy w dó³, tymi samymi schodami, które zawali³y siê razem z drewnian¹ pod³og¹ wczorajszej nocy. Ale œladów katastrofy pró¿no by³oby szukaæ, wszystko by³o w porz¹dku – klapa, schody i pod³oga zosta³y naprawione. Ani jedna deska nie wyró¿nia³a siê œwie¿ymi œladami hebla, ani jeden stopieñ nie zosta³ wprawiony z nowej belki. Stanêliœmy na klepisku piwnicy. – Musicie z³o¿yæ przyrzeczenie. Czy jesteœcie gotowi? Oczywiœcie, nie byliœmy gotowi, ale czy Weiserowi mo¿na siê by³o sprzeciwiæ? – A na co bêdziemy przysiêgaæ? – zapyta³ Szymek. – Bo jak na krucyfiks, to musi byæ naprawdê wa¿na sprawa. – S¹dzisz, ¿e nie jest wa¿na? – odpar³ Weiser i po jego pytaniu zapanowa³o nieznoœne milczenie, bo przecie¿ skoro nie wiedzieliœmy, co trzyma w zanadrzu, byliœmy zaszachowani. – Wiêc na co bêdziemy przysiêgaæ? – powtórzy³ Szymek. – Dlaczego pytaæ „na co”, nie lepiej spytaæ „po co”? – zagadn¹³ Weiser. – No, wiadomo – przerwa³ Piotr – ¿eby nie zdradziæ tajemnicy. Przysiêga siê zawsze po to. – Dobrze – odpowiedzia³ Weiser – ¿eby nie zdradziæ tajemnicy. No, to powiedzcie, czy wierzycie w ¿ycie pozagrobowe? Staliœmy stropieni. Nikt jeszcze nie zapyta³ nas o coœ takiego wprost. Oczywistoœæ, kiedy przygwoŸdzi siê j¹ takim pytaniem, staæ siê mo¿e w¹tpliwa nawet dla doœwiadczonego cz³owieka, a có¿ dopiero dla nas, wtedy, w piwnicy nieczynnej cegielni, gdy nasze oczekiwanie by³o niczym gor¹czka pal¹ca serce i wyobraŸniê. – W³aœciwie to tak – odpowiedzia³em za wszystkich. – Dlaczego mielibyœmy nie wierzyæ? – No dobrze – rzek³ Weiser – to przysiêgnijcie na ¿ycie pozagrobowe, ¿e niczego, co wam poka¿ê tu albo gdzie indziej, nie 160

wyjawicie nikomu i tylko to, o czym powiem, bêdziecie mogli opowiedzieæ, gdyby was pytano. A gdybyœcie wyjawili, umrzecie bez przysz³ego ¿ycia, to bêdzie kara za zdradzenie tajemnicy. Zrozumieliœcie? Pokiwaliœmy g³owami w skupieniu. Weiser kaza³ nam po³o¿yæ prawe d³onie na swojej lewej rêce i gdyœmy to uczynili, ka¿demu z osobna poleci³ powiedzieæ: „Przysiêgam!”. Wtedy podszed³ do jednej ze œcian i pchn¹³ j¹ lekko, a naszym oczom ukaza³o siê w¹skie przejœcie, wiod¹ce do obszernego pomieszczenia. By³a to d³uga sala, powsta³a z po³¹czenia trzech albo czterech komór piwnicznych, w których usuniêto œciany dzia³owe. Ich resztki zaznacza³y siê wystaj¹cymi u³amkami cegie³ i kamieni. Zaraz obok wejœcia, po lewej stronie, sta³y dwie skrzynie, obok których zobaczyliœmy Elkê. Pomieszczenie oœwietla³y dwie mocne ¿arówki, zwisaj¹ce z sufitu wprost na izolowanych kablach. Wtedy nie zwróci³em na to najmniejszej uwagi, ale dziœ przekonany jestem, ¿e Weiser musia³ pod³¹czyæ ca³¹ instalacjê sam, ci¹gn¹c przewód od drogi do Matemblewa, co wymaga³o nie lada sprytu i umiejêtnoœci. Któ¿ jednak zwraca³by uwagê na takie b³ahostki, kiedy Elka otworzy³a pierwsz¹ skrzyniê i zobaczyliœmy w jej wnêtrzu prawdziw¹ broñ. Tak, to by³a najprawdziwsza w œwiecie broñ: trzy niemieckie schmeisery, rosyjska pepesza, dwa pistolety parabellum i dwa nagany, jakich u¿ywali radzieccy oficerowie obok czêœciej spotykanych pistoletów TT. Szymek gwizdn¹³ z podziwem, a Piotr wzi¹³ do rêki parabellum, próbuj¹c wyj¹æ magazynek. – Nie tak – Elka zabra³a mu pistolet. – Tak – pokaza³a. – A tak siê wk³ada i odbezpiecza. Staliœmy jak ma³e dzieci przed wystaw¹ sklepu z zabawkami i chocia¿ byliœmy ju¿ dzieæmi trochê wiêkszymi, to nasz po161

dziw i pragnienie, ¿eby dotkn¹æ tego wszystkiego w³asnymi rêkami, by³y tak samo niecierpliwe i ³akome. Gdy wiêc dotykaliœmy tych wszystkich cudownoœci, podziwiaj¹c wypolerowane lufy, lœni¹ce oliwkowym blaskiem kolby, sprawdzaj¹c spusty i iglice, gdy utonêliœmy w tych czynnoœciach zupe³nie, Weiser wydoby³ z drugiej skrzyni pude³ka z amunicj¹, a z prawego k¹ta, na który nie zwróciliœmy do tej pory uwagi, przytarga³ tekturowe makiety. Elka wskaza³a na mnie palcem: – Bêdziesz strzela³ pierwszy, zostawcie jedno parabellum, a resztê zawiñcie w szmaty i w³ó¿cie do skrzyni. Wykonaliœmy rozkaz bez szemrania. Za³adowa³a pistolet i kaza³a wszystkim stan¹æ za moimi plecami. Gdy Weiser wróci³ od przeciwleg³ej œciany, gdzie ustawi³ makietê, wrêczy³a mi odbezpieczone parabellum. – Mo¿esz strzelaæ – powiedzia³a, i zabrzmia³o to jak kolejny rozkaz. Gdyby nie wszystkie filmy wojenne obejrzane w kinie „Tramwajarz”, nie wiedzia³bym, jak¹ przybraæ postawê, co zrobiæ z lew¹ rêk¹ i jak patrzeæ przez szczerbinkê na wierzcho³ek muszki. Wiedzia³em to wszystko, przynajmniej teoretycznie, i chcia³em wykonaæ jak najlepiej, ale gdy skierowa³em lufê w kierunku makiety, rêka i nogi zaczê³y mi dr¿eæ ze strachu, a na karku i skroniach poczu³em krople potu. Na wszystkich filmach bowiem cel by³ jasno okreœlony: konspirator strzela³ do agenta gestapo, esesman do ¯yda, partyzant do ¿andarma, ¿o³nierz radziecki do niemieckiego i odwrotnie. A tu zobaczy³em coœ, czego nie potrafi³em okreœliæ, coœ, co przerazi³o mnie nie na ¿arty, zupe³nie jakbym mia³ strzelaæ do ¿ywego cz³owieka. Makieta, któr¹ ujrza³em przez szczerbinkê, przedstawia³a popiersie M-skiego namalowane farbami wodnymi. Ale nie by³ 162

to zwyczajny M-ski, to znaczy taki, jakim widzieliœmy go w szkole, na manifestacjach albo na jednej z polan oliwskiego lasu. Tekturowy M-ski mia³ domalowane wielkie, sumiaste w¹sy, a wyraziste ³uki brwiowe i osadzenie oczu nie pozwala³y ¿ywiæ w¹tpliwoœci, do kogo mia³ byæ podobny. Tak, chocia¿ od pewnego czasu wielkie jak przeœcierad³a portrety zniknê³y z ulic i wystaw naszego miasta, poczu³em lêk i przera¿enie. Na dodatek, jakby tego by³o ma³o, mê¿czyzna, do którego mia³em strzelaæ, nosi³ czapkê oficera Wehrmachtu. Ten pomys³ móg³ przyjœæ do g³owy jedynie Weiserowi. – Strzelasz czy nie? – s³owa Elki zabrzmia³y jak szyderstwo. Strzeli³em wiêc – raz, drugi, trzeci, czwarty – a¿ do wyczerpania magazynku i wszystkie kule trafi³y w œcianê powy¿ej albo obok makiety. Jedna tylko, ostatnia, wywierci³a dziurê dok³adnie w miejscu, gdzie na czapce z wysokim denkiem widnia³ niemiecki orze³ ze swastyk¹. – Gapa, gapa trafiona! – krzycza³ Piotr, a Weiser, jakby z niedowierzaniem, podszed³ do M-skiego i wsadzi³ palec w dziurê po pocisku. – Trafi³eœ w samo kó³ko, orze³ jest nieruszony – powiedzia³, wracaj¹c do nas, gdy ja rozprostowywa³em palce zaciskane przy kolejnych szarpniêciach kolby. Parabellum, jak zreszt¹ ka¿dy prawdziwy pistolet, by³o za ciê¿kie dla naszych ch³opiêcych d³oni, tote¿ strza³y Piotra i Szymka nie by³y wiele lepsze od moich. Pierwszy trafi³ tylko dwa razy w czo³o, drugi odstrzeli³ kawa³ek lewego w¹sa i poca³owa³ M-skiego w prawy policzek. Czy muszê dodawaæ, ¿e dopiero Weiser pokaza³ klasê? Nie wiem, ile musia³ æwiczyæ, tu albo gdzieœ w lesie, nie wiem, ile ³usek upad³o na ziemiê, zanim doszed³ do takiej perfekcji. Weiser odda³ szeœæ strza³ów, jeden po drugim i ujrzeliœmy na 163

twarzy M-skiego dwa równoboczne trójk¹ty, zwrócone ku sobie tak, ¿e tworzy³y rodzaj gwiazdy. Elka zmieni³a makietê. Tym razem by³ to równie¿ M-ski, ale w mundurze amerykañskiego genera³a z II wojny. Jeden tylko detal odpowiada³ poprzedniej gapie z czapki. Pod ko³nierzykiem koszuli, w miejscu gdzie ka¿dy ¿o³nierz nosi zawi¹zany krawat, M-ski-Amerykanin mia³ zawieszony ¿elazny krzy¿, taki sam, jaki widzieliœmy na wielu filmach wojennych. Strzelaliœmy kolejno i znów nie najlepiej, a Weiser jak poprzednio zdystansowa³ nas swoimi trafieniami. Tym razem wystrzela³ na twarzy makiety dwie litery – US, oddzielone nosem M-skiego. Kiedy wy³awiam z pamiêci tamten wieczór, czuj¹c na podniebieniu smak ceglanego py³u i maj¹c w uszach huk wystrza³ów, kiedy s³yszê plask upadaj¹cych na klepisko ³usek, nie wiem doprawdy, jaka by³a polityczna orientacja Weisera. Czy zreszt¹ w ogóle interesowa³ siê polityk¹? Nic poza makietami na to nie wskazuje. Bo có¿ mo¿e ³¹czyæ M-skiego, Stalina i genera³a Eisenhowera? Nie ma w tym ¿adnej konsekwencji. I najprawdopodobniej nigdy jej nie by³o. Poza gap¹ i ¿elaznym krzy¿em oczywiœcie. Ale to nie wszystko. Gdy Elka usunê³a makietê, Weiser wyci¹gn¹³ ze skrzyni na amunicjê klaser. Tak, najprawdziwszy klaser, w sztywnych ok³adkach, z tekturowymi stronami, po których niczym smugi œwiat³a bieg³y paski celofanowych ochraniaczy. Ka¿dy, kto jak Piotr by³ w tamtych latach zbieraczem znaczków, na widok takiego skarbu szerzej otwiera³ oczy. Wewn¹trz, na wszystkich niemal stronach le¿a³y pouk³adane w równe rzêdy znaczki Generalgouvernement dwojakiego rodzaju: jedne przedstawia³y Hitlera, drugie – dziedziniec wawelskiego zamku, gdzie w latach okupacji rezydowa³ Hans Frank. Znaczki by³y bez stempli i Weiser u³o¿y³ je wed³ug kolo164

rów – najpierw sz³y czerwonobrunatne, dalej zgni³ozielone, nastêpnie zielone i na koñcu kolekcji stalowoniebieskie. Tych z Hitlerem by³o zdecydowanie wiêcej, prawie ze wszystkich stron, równymi szeregami jak na paradzie, patrzy³a na nas ponura twarz z w¹sem. – Ale Adolfów! – wyszepta³ Piotr. – W sklepie za sztukê daj¹ dwa z³ote! W istocie, znaczki te skupowa³ sklep filatelistyczny na Starym Mieœcie, a w jêzyku zbieraczy nazywa³o siê je zwyczajnie Adolfami. Tyle tylko ¿e kolekcja Weisera nie by³a zwyczajn¹ kolekcj¹ znaczków, bo kiedy ju¿ obejrzeliœmy ca³y zbiór, Weiser wydoby³ piêæ czerwonobrunatnych podobizn kanclerza, zamkn¹³ klaser i podszed³ ze znaczkami do przeciwleg³ej œciany, gdzie przyklei³ je do cegie³, œlini¹c uprzednio ka¿d¹ sztukê. – Dobra robota – powiedzia³a Elka, gdy Weiser zbli¿a³ siê z powrotem. – Klej trzyma jak nowy! On tymczasem sprawdzi³ magazynek i stan¹³ w rozkroku, zupe³nie jak na zawodach. Do ka¿dego strza³u nie sk³ada³ siê d³u¿ej ni¿ trzy sekundy, razem wiêc ca³a operacja trwa³a nie wiêcej ni¿ dwadzieœcia sekund, licz¹c po jednym strzale na podobiznê. Pamiêtam, ¿e kiedy podeszliœmy do œciany, trzeba by³o nie lada wysi³ku, by odnaleŸæ miejsca, w których przyklejony zosta³ kanclerz III Rzeszy. Kula trafiaj¹ca w znaczek rozszarpywa³a go w ca³oœci i tylko w niektórych punktach widaæ by³o pojedynczy z¹bek albo kawa³ek kolorowego papieru, nie wiêkszy od zapa³czanego ³ebka. Z piêciu Adolfów nie pozosta³ ¿aden. – On móg³by ju¿ teraz wystêpowaæ na olimpiadzie – powiedzia³a z dum¹ Elka. Weiser z³o¿y³ parabellum do skrzyni i kaza³ nam wracaæ do domu. 165

– Za kilka dni dam wam znaæ i przyjdziecie tutaj, a na razie macie to – wrêczy³ Szymkowi jak¹œ ksi¹¿eczkê – i to – poda³ mi inne parabellum. Jeszcze przed wejœciem do lasu obejrzeliœmy ksi¹¿eczkê i pistolet. Druk by³ przedwojenn¹ instrukcj¹ strzeleck¹ dla broni krótkiej, a parabellum nie mia³o magazynka i pozbawione by³o iglicy. Tak, Weiser nie powiedzia³: „Nauczcie siê strzelaæ i róbcie to tak, ¿eby nikt nie widzia³”. Odebra³ od nas przysiêgê, da³ instrukcjê i rozbrojony pistolet. Kto zachowuje siê w ten sposób? Nie mog³em tego wiedzieæ w sekretariacie szko³y, dzisiaj natomiast myœlê, ¿e maskowa³ w ten sposób swoj¹ prawdziw¹ dzia³alnoœæ. Bo tamtego dnia, gdy zobaczyliœmy, jak tañczy przy dŸwiêkach fletni Pana i jak unosi siê w powietrze, gdy byliœmy œwiadkami jego transu – wtedy nie spodziewa³ siê nas, nie chcia³ mieæ ¿adnych œwiadków oprócz Elki. Co mia³ zrobiæ w tej sytuacji? Da³ nam do rêki zabawkê, a potem nastêpne zabawki i od czasu do czasu sprawdza³, jak potrafimy nakrêcaæ ich mechanizmy. Ale snu³em przecie¿ przypuszczenie, ¿e przez ca³y czas czyha³ na nasz¹ obecnoœæ, wiêc jak w³aœciwie mia³o byæ inaczej? Byæ mo¿e jednak nie spodziewa³ siê, ¿e tak prêdko go wyœledzimy, mo¿e mia³o to nast¹piæ póŸniej, w ca³kiem innych okolicznoœciach? W taki sposób zatem rozbroi³ nasz¹ ciekawoœæ i skierowa³ j¹ na ca³kiem inne tory. Faktycznie, nigdy nie zapytaliœmy go, ani tym bardziej Elki, o tamt¹ noc i szaleñczy taniec. Nie przysz³o nam do g³owy, ¿e daj¹c nam pistolet, pokazuj¹c swoj¹ strzelnicê, odsuwa nas od najwa¿niejszego. Bo czym wobec mówienia cudzym g³osem w niezrozumia³ym jêzyku, czym wobec lewitacji by³y jego strzeleckie popisy? Tak, mogliœmy odt¹d uwa¿aæ Weisera za swojego dowódcê, mogliœmy myœleæ, ¿e bêdziemy jego partyzantami, mogliœmy nawet przypusz166

czaæ, ¿e wszystko to skoñczy siê powstaniem, lecz nie musieliœmy zastanawiaæ siê, dlaczego cz³owiek mo¿e lewitowaæ pó³ metra nad ziemi¹. Weiser – jeœli mo¿na u¿yæ w tym miejscu porównania – wprowadzi³ nas do przedsionka swojego sanktuarium i zas³onê pokaza³ jako œcianê koñcow¹. Tylko, co chcia³ nam przekazaæ albo o czym przekonaæ – nas, nieœwiadomych niczego? Nie by³ to temat na rozmowê z Szymkiem ani z Elk¹, pozostawa³ wiêc Piotr, z którym nie mówiliœmy nigdy o Weiserze. Dopiero dwa lata temu, a dok³adniej dwa lata i jeden miesi¹c (bo teraz, kiedy to piszê, dobiega koñca paŸdziernik), a wiêc dwadzieœcia piêæ miesiêcy temu zdecydowa³em siê na tê rozmowê. Zawsze kiedy przychodzê do Piotra, siadam na skraju p³yty i chwilê trwam w milczeniu. Ka¿dy z nas przyzwyczaja siê wtedy do obecnoœci drugiego. Tak samo tego wrzeœniowego popo³udnia – najpierw zgarn¹³em z cementu liœcie, piasek i sosnowe ig³y i dopiero po chwili zagadn¹³em: – Jesteœ tam? – Tak, czy to ju¿ dzieñ Wszystkich Œwiêtych? – Nie. – Czemu przyszed³eœ? Nie mówisz nic? – Szymka aresztowali! – Co siê sta³o? – Drukowa³ ulotki i siedzi... Dlaczego nic nie odpowiadasz? Nie obchodzi ciê to? – Jak ktoœ zajmuje siê polityk¹, musi braæ pod uwagê takie sytuacje. – Mówisz, Piotrze, jak ktoœ obcy. – Bo jestem obcy. – Mówisz, jakby ciê nic nie wzrusza³o. – Tutaj niewiele mo¿e wzruszaæ. – Nie wierzê. 167

– Sam siê kiedyœ przekonasz. – Nie strasz mnie. – Wcale nie straszê, to s¹ oczywiste rzeczy. – Dla mnie nie takie oczywiste. Milczeliœmy. Nad cmentarzem, bardzo wysoko bucza³ samolot, gdzieœ z oddali dobiega³y nas dŸwiêki pogrzebowej pieœni, a wiatr niós³ pomiêdzy rzêdami kamiennych nagrobków wyschniête trawy i liœcie. – Dlaczego milczymy, Piotrze? – Mo¿e dlatego, ¿e nie przyszed³eœ wcale powiedzieæ mi o Szymku. – Zgad³eœ. Nie tylko o nim. – Wiêc co? – Muszê zapytaæ o Weisera! – Musisz, czemu? – Nie daje mi spokoju, od kilku lat coraz bardziej. Do czego byliœmy mu potrzebni? Po co wci¹ga³ nas w swoje sprawy? Czy tylko po to, ¿eby zostawiæ kilka niedorzecznych przypuszczeñ i pytañ? ¯eby nam zabiæ æwieka na dobrych parê lat? Dlaczego nie odpowiadasz, Piotrze? Dlaczego udajesz teraz, ¿e ciê nie ma? – Mia³eœ przychodziæ tylko raz do roku i nie zadawaæ ¿adnych pytañ, czy¿byœ zapomnia³? – Nie zapomnia³em, Piotrze, ale dla mnie… – Nie ma wyj¹tków, a teraz ju¿ idŸ, jestem zmêczony. Tak. Dwadzieœcia piêæ miesiêcy temu us³ysza³em od Piotra: „A teraz ju¿ idŸ, jestem zmêczony”. I by³a to ostatnia rozmowa na temat Weisera, jak¹ prowadzi³em lub raczej usi³owa³em prowadziæ. PóŸniej zacz¹³em pisaæ, gdy¿ nie by³o innego sposobu, aby to wszystko wyjaœniæ. Mieliœmy zatem instrukcjê, parabellum bez magazynka oraz iglicy, a tak¿e wiele dobrych chêci i jeszcze lepszych domy168

s³ów. Weiser przesta³ byæ cudotwórc¹. Z lekkomyœlnoœci¹ i swobod¹ typow¹ dla m³odego wieku nasze myœli o nim przesunê³y siê bardziej w kierunku Robin Hooda czy majora Hubala ni¿ w stronê chaldejskiego maga lub jarmarcznego sztukmistrza. I nie by³o na to rady. Æwiczenia jednak zosta³y opóŸnione. Nastêpnego dnia rozpoczyna³ siê bowiem tydzieñ modlitw w intencji rolników – tak nazywa³y siê nabo¿eñstwa o przywrócenie ³adu w naturze, czyli o deszcz. Najpierw we wszystkich domach matki pilnowa³y mycia i ubrania swoich dzieci. PóŸniej mê¿owie zak³adali bia³e koszule, a niektórzy, nie bacz¹c na upa³, wi¹zali jeszcze krawaty i przywdziewali czarne, odœwiêtne garnitury. Na koniec, skropieni wod¹ koloñsk¹, która przy trzydziestu dwóch stopniach i tak nie zabija³a zapachu potu, wyprowadzili swoje rodziny na ulicê i pieszo albo tramwajem zmierzali w kierunku oliwskiej katedry. Obecnoœæ na pierwszym, uroczystym nabo¿eñstwie zapowiedzia³ biskup i wszyscy byli ciekawi, w jakich s³owach zwróci siê do umêczonego ludu. Nastêpne nabo¿eñstwa mia³y siê odbywaæ w poszczególnych parafiach, codziennie o godzinie osiemnastej. Tyle dowiedzia³em siê od matki, przejêtej tym od samego rana. Nie pozwoli³a mi nawet oddalaæ siê d³u¿ej ni¿ na pó³ godziny, pewnie w obawie, ¿ebym siê gdzieœ nie zapodzia³. Zanim weszliœmy do katedry, us³ysza³em suplikacje œpiewane tysi¹cem g³osów. A póŸniej, gdy by³em ju¿ w jej wnêtrzu, d³ugim i w¹skim jak ³ódŸ wikingów, œpiewy, modlitwy, huk organów, zapach ludzkiego potu, wody koloñskiej i wypalonego kadzid³a zmiesza³y siê w jedno potê¿ne b³aganie o deszcz i odwrócenie nieurodzaju na polach i w zatoce. Delegacja rolników i rybaków klêcza³a w pierwszyzn rzêdzie. Wszystkie oczy zwrócone by³y na nich, jakby to ich modlitwy mia³y najwiêksz¹ moc. 169

– W czasach pogañskich – mówi³ biskup ton¹cy gdzieœ daleko w z³otych girlandach ambony – gdy przychodzi³a susza, nasi przodkowie sk³adali krwaw¹ ofiarê w celu przeb³agania swoich bóstw i wyproszenia deszczu! Ale my, na których Bóg przela³ sw¹ mi³oœæ i ³askê w osobie Maryi i Jej Syna, my, którzy wyznajemy Ewangeliê, wolni jesteœmy od zabobonu i fa³szywej wiary. Chrystus, który za nas przela³ krew, z³o¿y³ ofiarê najwiêksz¹ i ostateczn¹, ten Chrystus wys³ucha naszych pokornych próœb w intencji rolników, rybaków i nas wszystkich! Zahucza³y organy. „Œwiêty Bo¿e, œwiêty, mocny, œwiêty a nieœmiertelny, zmi³uj siê nad nami” – wyrwa³o siê z tysiêcy garde³. Œpiewali wszyscy i jestem pewien, ¿e biskupi, pra³aci i wielmo¿e z wielkich portretów, wisz¹cych na œcianach, œpiewali razem z nami. – Umi³owani w Chrystusie Panu – ci¹gn¹³ biskup – grzech czêsto sprowadza nas na z³¹ drogê i odwodzi od Boga. A wtedy Bóg doœwiadcza nas, abyœmy opamiêtali siê, powrócili na drogê cnoty i ³aski, abyœmy odrzucili fa³szywych proroków i wszelkie pokusy! „Od g³odu, wojny i niespodziewanej œmierci wybaw nas, Panie” – zabrzmia³o pod wysokimi jak niebo sklepieniami. – Teraz – mówi³ biskup – zastanówmy siê wspólnie, ile z³a, grzechu i nieprawoœci goœci³o w naszych sercach i jak bardzo rozgniewa³o to Pana, który nas doœwiadcza! Ilu z was sta³o siê wyznawcami mamony, rozpusty, fa³szywych bo¿ków, ilu z was w swej zatwardzia³oœci i g³upocie odrzuci³o wiarê i Boga dla ³atwiejszego – jak mniemali zapewne – ¿ycia? Ilu z was, pytam?! W katedrze zaleg³a g³ucha cisza. Opuszczone g³owy pokornie przyjmowa³y gorzkie s³owa pasterza. – Odpowiem. Wielu z was, moi mili, wielu z was zgrzeszy³o przeciw przykazaniom Pañskim, wielu z was na z³¹ zesz³o dro170

gê! Dlatego proœmy, ze skruch¹ w sercach, czyni¹c pokutê, proœmy Maryjê, aby wyjedna³a nam przebaczenie u Syna i Ojca, proœmy o zes³anie obfitych ³ask niebieskich, których, jeœli nie zabraknie, i ziemskich brakn¹æ nie bêdzie, amen. Po s³owach pasterza jeszcze mocniej, ze zdwojon¹ si³¹ zabrzmia³y organy, a œwi¹tynia wype³ni³a siê po brzegi b³agalnym: „S³uchaj, Je-zu, jak ciê b³a-ga lud! S³u-chaj, s³u-chaj, u-czyñ z nami cud!”. Ludzie ukradkiem ocierali ³zy, a ja patrzy³em do ty³u, gdzie sta³y anio³y z krzywymi jak szable tr¹bami, gdzie obraca³y siê wielkie gwiazdy, gdzie puco³owate jak amorki twarze dê³y w piszcza³ki, dmucha³y w dmuchawy, dzwoni³y w dzwonki, uderza³y w trójk¹ty i blachy, gdzie wszystko to z³ote, srebrne, marmurowe i drewniane brzmia³o, rusza³o siê i gra³o na chwa³ê wieczn¹. Wieczorem nad miastem przeci¹gnê³a burza, pierwsza tego lata, i wszyscy ludzie upatrywali w tym znaku Bo¿ego, jak te¿ szczególnej œwiêtoœci Jego Eminencji biskupa. „Gdyby nie on”, mówiono, „nie spad³aby ani kropla deszczu”. Ale ulewa nie trwa³a nawet pó³ godziny i zaraz po niej niebo wypogodzi³o siê i znów wszystko by³o jak poprzednio: cuchn¹ca zupa rybna w zatoce, duchota w powietrzu, a susza w ziemi. Nastêpnego dnia rano sta³em w sklepie Cyrsona, dok¹d matka pos³a³a mnie po kartofle, i s³ucha³em, co mówi¹ kobiety z kolejki. – Tak, tak, moja z³ota – dowodzi³a jedna – gdyby tak wszyscy przyst¹pili do sakramentów, pada³oby przez trzy dni i noce. – A bo to mo¿na ludziom wierzyæ? – zaperzy³a siê druga – Do koœcio³a jeden z drugim chodzi, niby to nawet modli siê do Najœwiêtszej Panienki, a w domu i w pracy o wszystkim zapomina. Po wyp³acie upije siê jak œwinia, a gdy sekretarz zapyta o przekonania, zaraz odpowie, ¿e tylko w Marksa wierzy, bo to niby dla robotników pewniejsza wiara ni¿ Ewangelia! 171

– I to ma byæ katolik? – wtr¹ci³a siê trzecia kobieta. – Gdybym z takim znalaz³a siê w niebie... Niedoczekanie! – Zobaczycie, ¿e podro¿eje m¹ka, jajka i kartofle – dowodzi³a pierwsza. – Na tak¹ suszê nic nie poradzi! – Jeszcze z tego wojna bêdzie – przestraszy³a siê druga. – Jak ceny id¹ w górê, to na pewno bêdzie wojna. A ja nie s³ucha³em ju¿ dalej tych wynurzeñ, bo pomyœla³em zaraz, ¿e w katedrze zamiast biskupa w z³otych girlandach ambony powinien staæ ¯ó³toskrzyd³y i ¿e lepiej by by³o, gdyby wierni zamiast s³ów nadziei i mi³oœci wys³uchali strasznych przepowiedni szaleñca. Gdyby biskup, jak ¯ó³toskrzyd³y, rozpostar³ przed zgromadzonymi groŸny obraz zniszczenia i gniewu Pañskiego, gdyby jak on mówi³ o krwi, trupach i karze za niewiernoœæ – myœla³em – na pewno wiêcej ludzi pad³oby na kolana i bij¹c siê w piersi, wyzna³oby: ,,moja wina, moja wina, moja bardzo wielka wina!”. Tylko w czyim imieniu mówi³ biskup, a w czyim ¯ó³toskrzyd³y? Zamiast odpowiadaæ, opowiem, co by³o dalej. Poprzedniego dnia Piotr schowa³ parabellum w swojej piwnicy, a klucz od k³ódki po³o¿y³ na komodzie w przedpokoju mieszkania. Pech chcia³, ¿e jego ojciec, wychodz¹c do pracy, zabra³ klucz ze sob¹, najwyraŸniej przez pomy³kê. I teraz musieliœmy czekaæ na jego powrót, nudz¹c siê przeokropnie w wysuszonym na wiór ogródku ko³o domu. Gdzieœ ko³o drugiej zobaczy³em pani¹ Korotkow¹ z koszem pe³nym bielizny. – Ojej! – mówi³a. – Co teraz bêdzie? Skaranie boskie z ch³opami! – Tu postawi³a kosz na ziemiê, wydoby³a zza pazuchy drewniane klamerki i wiesza³a majtki, koszule i œcierki na sznurze. – Skaranie boskie – powtarza³a. – Znowu uchleje siê jak wieprz i nie przyniesie wyp³aty! 172

I nagle po raz pierwszy poczuliœmy solidarnoœæ z pani¹ Korotkow¹ i ze wszystkimi matkami i ¿onami naszej kamienicy, bo przecie¿ to by³ dzieñ wyp³aty! – Nie wróci o czwartej – zauwa¿y³ Piotr. – A jak zgubi klucz? Poprzednim razem – wyjaœni³ – zgubi³ ca³y portfel i dokumenty! – A drugiego nie macie? – zapyta³ Szymek. – Jakbyœmy mieli drugi klucz do piwnicy, barania g³owo – ¿achn¹³ siê Piotr – to siedzia³byœ tutaj od rana? Nie trzeba by³o nic mówiæ, wiedzieliœmy, ¿e ojciec Piotra, podobnie jak mój, czy pan Korotek wróciæ mo¿e do domu równie dobrze o szóstej, co o dwunastej w nocy. – Ca³y dzieñ zmarnowany – powiedzia³em. – To co robimy? Z nieoczekiwan¹ pomoc¹ przysz³a nam pani Korotkowa. Wracaj¹c z pustym koszem, zatrzyma³a siê obok nas i zagadnê³a: – Co tu robicie, ch³opcy? – E... nic, tak sobie siedzimy. – A obiad jedliœcie ju¿? – Tak, proszê pani. – I nic nie macie teraz do roboty? – Nic, proszê pani! – A trochê póŸniej? – PóŸniej, to znaczy kiedy, proszê pani? – No, tak o trzeciej, wpó³ do czwartej? – Raczej nic, proszê pani! – A pomo¿ecie mi ch³opcy, co? – Dobrze, proszê pani, tylko co mamy zrobiæ? – O, nic, taka drobnostka, pójdziecie, ch³opcy, do „Liliputa”, wiecie, tam gdzie piwo sprzedaj¹, i zobaczycie mojego, zawsze tam siedzi. Wtedy podejdŸcie do niego i, najlepiej na stronie, powiedzcie, ¿e jestem chora i ¿e przyjecha³o pogotowie, ¿eby mnie zabraæ do szpitala, dobrze? Zrobicie to, urwisy? 173

– Zrobimy, proszê pani. – To co macie powiedzieæ mojemu? – ¯e pani zachorowa³a i ¿e jest pogotowie, i ¿e pani¹ zabior¹ do szpitala, i ¿eby pan Korotek szybko do domu wraca³. – O tak, z³ote z was ch³opaki – uœmiechnê³a siê szeroko. – To nie zapomnicie, tak? – Nie zapomnimy, proszê pani, pójdziemy, proszê pani – i w myœlach uk³adaliœmy ju¿ plan, jak wyci¹gn¹æ od Piotrowego ojca klucz do piwnicy, ¿eby niczego nie podejrzewa³. Bo ¿e bêdzie razem z panem Korotkiem, nie by³o ¿adnych w¹tpliwoœci. Bar „Liliput” mieœci³ siê vis à vis pruskich koszar, tam gdzie przylega³a do nich niegdyœ garnizonowa, a po wojnie ju¿ tylko ewangelicka kaplica, któr¹ tego lata zamkniêto i przerabiano na nowe, du¿e kino. Codziennie od rana, zw³aszcza w gor¹ce dni, w jego wnêtrzu i maleñkim ogródku gromadzi³y siê grupy pij¹cych mê¿czyzn, a w taki dzieñ jak ten, gwar rozmów s³ychaæ ju¿ by³o z daleka. Bar „Liliput” nale¿a³ do kategorii l okali, do których zwyczajowo nie wchodzi ¿adna kobieta. W „Lilipucie” nie sprzedawano wódki, klienci przynosili j¹ sami w teczkach, w kieszeniach marynarek, za paskiem spodni, po to, by zamówiæ parê kufli pienistego piwa i wzmocniæ je odpowiednio przezroczystym p³ynem. Wszyscy mê¿czyŸni mieszkaj¹cy w naszej czêœci Górnego Wrzeszcza zachodzili tu po pracy, przynajmniej raz w miesi¹cu i w krótkim czasie uwalniali siê od trosk codziennego bytowania, myœli o przysz³oœci i nieprzyjemnych wspomnieñ. Ci, którzy pracowali w stoczni, do „Liliputa” trafiali porz¹dnie ju¿ wtr¹bieni. Po drodze, zaraz przy drugiej bramie, czeka³ na nich bar „Pod Kasztanami” i dopiero stamt¹d przyje¿d¿ali tutaj, tramwajem linii numer dwa albo kolejk¹ elektryczn¹. Kiedy dwadzieœcia po trzeciej naszym oczom ukaza³ siê wyblak³y, ¿ó³ty szyld baru, p³ot z drucianej siatki wygiêty by³ jak 174

œciana beczki za spraw¹ st³oczonych, ha³asuj¹cych i gestykuluj¹cych cia³. W samym k¹cie, tu¿ obok krzaku bzu sta³ pan Korotek, a obok niego ojciec Piotra, mój i jeszcze jacyœ dwaj mê¿czyŸni, ka¿dy z kuflem w d³oni. – Gówno – krzycza³ pan Korotek – gówno mi zrobi¹! Niech brygadzista zajmie siê podzia³em premii, a nie naradami! – Pewnie – przytakiwa³ mu jeden z nieznajomych. – Co racja, to racja! Wszyscy tr¹cili siê kuflami i wypili. Mój ojciec wydoby³ z teczki butelkê i dola³ po kolei do ka¿dego kufla trochê wódki. – Zanim siê upije – zaproponowa³ Szymek – pods³uchajmy, o czym rozmawiaj¹. Podeszliœmy pod krzak bzu od strony ulicy i stoj¹c w cieniu liœci, chwytaliœmy ich s³owa. Lecz temat widocznie zosta³ wyczerpany, bo pan Korotek odwróci³ siê w nasz¹ stronê, rozpi¹³ rozporek i sika³ na krzak bzu mocnym strumieniem o ¿ó³tym zabarwieniu. Potem odwróci³ siê znów do kompanów, ale nie zapi¹³ rozporka. Nie widzieliœmy tego, ale to, co nast¹pi³o póŸniej, przekona³o nas, jakie mog¹ byæ skutki zaniedbañ w stroju i obyczaju. Któryœ z murarzy, tych samych, którzy pracowali przy zamianie ewangelickiej kaplicy na kino, krzykn¹³ do pana Korotka: – Te, zapnij se pod szyj¹, bo ci kanarek wyleci – i kupa stoj¹cych wokó³ mê¿czyzn zarechota³a z uciechy. Pan Korotek wychyli³ zawartoœæ kufla do koñca, otar³ usta rêkawem koszuli i odpowiedzia³: – A tobie, gówniarzu, rêka uschnie! – Niby dlaczego? – Bo jak siê krzy¿ zdejmuje z poœwiêconego miejsca, rêka uschnie prêdzej czy póŸniej! Dalsza wymiana zdañ, uzupe³niana przez pozosta³e g³osy, postêpowa³a coraz szybciej. 175

– To luterska kaplica, niemiecka! – Luterska, nie luterska, krzy¿ zawsze ten sam. – Ty te¿ robisz, co ci ka¿¹! – Patrzcie go, filozof! – Jak p³ac¹, to robisz! – Ty za pieni¹dze w³asne gówno byæ zjad³, a co dopiero krzy¿ zdejmowaæ! – No, no, ostro¿niej trochê! – Bo co? – Bo ci, towarzyszu, twój kutas odpadnie! – Proszê, to z towarzyszem mamy pogawêdkê. Hej! s³yszycie, jak siê towarzysz wyra¿a? – A nie podoba siê?! – W partii was ucz¹ zwracaæ siê do starszych?! – Masz coœ do partii? – Mam czy nie mam, gówniarzu, grzecznoœci mogê ciê nauczyæ! – Spróbuj tylko! – Jak zechcê, to spróbujê! – Znalaz³ siê zaszczany obroñca wiary, cha, cha! – Powtórz jeszcze raz! – Bo co? – Zapomnisz, kurwa, jak siê mamuœka nazywa³a, i Matka Boska ci nie pomo¿e! – Zaszczany obroñca Matki… – i tu murarz nie zd¹¿y³ ju¿ dokoñczyæ, bo pan Korotek cisn¹³ w niego pustym kuflem, który przelecia³ nad g³ow¹ przeciwnika, trafiaj¹c w kogoœ przypadkowego. Na u³amek sekundy gwar rozmów przycich³. I nagle zawrza³o. Kompani trafionego rzucili siê na murarzy, poniewa¿ ci stali najbli¿ej. Murarze, broni¹c kolegi, do³o¿yli nie temu, komu trzeba. Pierœ dotyka³a piersi, piêœæ zderza³a siê z piêœci¹, kufel 176

wali³ po g³owie, noga kopa³a nogê. ¯o³nierze z pobliskich koszar zdjêli swoje ciê¿kie pasy i lali gdzie popadnie. Po chwili walka rozgorza³a równie¿ wewn¹trz baru, o czym œwiadczy³y wylatuj¹ce razem z szybami i futryn¹ kawa³ki potrzaskanego stolika. Zdezorientowani przechodnie zwalniali kroku, rzucaj¹c pytaj¹ce spojrzenia, ale nawet walcz¹cy nie potrafiliby wyjaœniæ, dlaczego siê bij¹ i po co. Ci¿ba par³a teraz na p³ot i zardzewia³a siatka pêk³a jak papierowy sznurek. Kilkunastu mê¿czyzn upad³o na chodnik. – Milicja! Milicja jedzie! – krzykn¹³ ktoœ ostrzegawczo. – Ratuj siê, kto mo¿e! I kiedy od strony Grunwaldzkiej coraz wyraŸniej dochodzi³o wycie syreny, ujrzeliœmy, jak spod kupy pijanych cia³ wype³zaj¹ kolejno pan Korotek, ojciec Piotra i mój i jak szybko umykaj¹ w stronê domu, ¿eby tylko nie zostaæ w kotle, który tu zaraz bêdzie. Dziêki rozpiêtemu rozporkowi pan Korotek – chocia¿ z podbitym oknem i zakrwawion¹ koszul¹ – by³ w domu przed szesnast¹, a my pó³ godziny póŸniej mieliœmy parabellum i nasze æwiczenia mog³y siê rozpocz¹æ. Wiêc co by³o na pocz¹tku? Ob³ok kadzidlanego dymu, z którego wy³oni³ siê nieoczekiwanie Weiser. Dlaczego zamiast opowiadaæ dalej, cofam siê, wracam, powtarzam? S¹ takie zdania, zrozumia³e niby i oczywiste, które przy odrobinie uwagi staj¹ siê nagle pe³ne niejasnoœci, diabelnie powik³ane, a w koñcu ca³kiem nie do pojêcia – zdania wypowiedziane przez ró¿ne osoby, które przypominamy sobie niespodziewanie i które nie daj¹ nam wówczas spokoju. Co znaczy, na przyk³ad: „Królestwo moje nie jest z tego œwiata”? Proboszcz Dudak t³umaczy³ nam te s³owa niejednokrotnie, niejeden raz s³ysza³em je póŸniej przytaczane przez m¹drzejszych od niego. Có¿ st¹d, ¿e opatrzono to zdanie tyloma m¹dry177

mi komentarzami, có¿ st¹d, ¿e wyjaœniono w³aœciwie wszystko, co zawiera? Kiedy czytam je g³oœno albo po cichu, otwieraj¹c bezszelestnie usta, kiedy myœlê o nim raz jeszcze i nie ostatni, ogarnia mnie lêk, przera¿enie, a na koniec rozpacz. Bo nie jest to zdanie oczywiste ani jasne, im wiêcej zaœ o nim myœleæ, tym wiêcej niepewnoœci i czarna dziura bez dna staje przed oczami. Tak samo by³o, a raczej jest z Weiserem: jego krótkie pojawienie siê i odejœcie przyrównaæ mogê jedynie do takiego zdania – oczywistego na pozór i ³atwego do zrozumienia. Naturalnie nie jest to ¿adna prosta analogia, Weiser nigdy nie wypowiada³ siê w naszej obecnoœci na tematy religijne, a có¿ dopiero mówiæ o jego ¿yciu wewnêtrznym, do którego nikt, jak siê zdaje, nie mia³ dostêpu. Jeœli jednak przyrównaæ jego ¿ycie do takiego zdania, trzeba powtarzaæ je bez ustanku, w nadziei, ¿e to co niezrozumia³e, za którymœ razem oka¿e siê w koñcu zdumiewaj¹co proste. Na czym wiêc skoñczy³em? Tak, pó³ godziny póŸniej mieliœmy parabellum i nasze æwiczenia mog³y siê rozpocz¹æ. Ale, wbrew naszym intencjom, nie by³o nam dane tego dnia ani razu otworzyæ instrukcji strzeleckiej, ani te¿ æwiczyæ sk³adania siê do strza³u czy zgrywania szczerbinki z muszk¹. Parê minut po pi¹tej, kiedy zamierzaliœmy wyjœæ w stronê Bukowej Górki, z okna na drugim piêtrze wstrzyma³ nas g³os matki Piotra: – A wy, ch³opcy, dok¹d? Wracaæ do domu, umyæ siê i przebraæ! O szóstej jest nabo¿eñstwo, zapomnieliœcie? Nie by³o rady, musieliœmy pos³uchaæ matki Piotra, bo wiadomo, ¿e mówi³a jako matka nas wszystkich. Tak, istnia³o przecie¿ i nadal istnieje coœ takiego jak miêdzynarodówka wszystkich matek pod s³oñcem, tak samo jak miêdzynarodówka ojców upijaj¹cych siê w dzieñ wyp³aty. Nie bêdê szczegó³owo mówi³ o nabo¿eñstwie proboszcza Dudaka. Wszystko na tym œwiecie wydaje siê mieæ swój pierwo178

wzór i proboszcz wyst¹pi³ tego dnia jako lustrzane odbicie Jego Eminencji biskupa. Kiedy zakoñczy³y siê modlitwy i œpiewy i kiedy wybrzmia³ ju¿ ostatni ton starej fisharmonii, zmieszany z ochryp³ym falsetem organisty, wyszliœmy z koœcio³a, gromadz¹c siê na piaszczystej drodze, wybiegaj¹cej tu prosto z lasu. Z t³umu podesz³a do nas Elka. – I co? – zapyta³a. – Jak siê bawicie? Nie wiedzieliœmy, co mia³a na myœli: nasze æwiczenia z pistoletem, które nie odby³y siê ani razu, czy nabo¿eñstwo zakoñczone przed chwil¹. – A co chcia³aœ? – Mam coœ dla was – uœmiechnê³a siê przebiegle. – Jak masz, to dawaj i ulatniaj siê, nie mam czasu – z nonszalancj¹ odpowiedzia³ Piotr. Elka zaœmia³a siê teraz, ukazuj¹c rzêdy lœni¹co bia³ych wiewiórczych zêbów. – Ale z was gamonie! Mam wiadomoœæ! – Od Weisera? Skinê³a g³ow¹. – B¹dŸcie jutro o pi¹tej w dolince za strzelnic¹, a to – i zrobi³a z palców coœ na kszta³t pistoletu – przynieœcie ze sob¹. Jasne? Wszystko by³o wtedy jasne, poza tym, co poka¿e nam Weiser albo co ka¿e nam robiæ. Wiedzieliœmy tylko, ¿e pierwszy miesi¹c wakacji mamy ju¿ za sob¹, ale nikt nie przypuszcza³, ¿e do koñca naszej znajomoœci z Weiserem pozosta³o ju¿ tak niewiele dni. Nastêpnego dnia na cmentarzu nie zastaliœmy ¯ó³toskrzyd³ego. – Poszed³ gdzieœ... Albo go z³apali... Ale nie tutaj, bo nie ma ¿adnych œladów – wymieniliœmy uwagi. – No, to do roboty – zakomenderowa³ Szymek. I w chwilê póŸniej s³yszeæ mo¿na by³o œciœle fachowe uwagi: – Jak stoisz?! Nie tak! Wy¿ej rêka! Bez podpórki, mówiê, bez 179

podpórki! Teraz szczerbinka i muszka! Spust. Dobrze. Jeszcze raz. Za d³ugo celujesz! Trzeba naciskaæ od razu, jak siê zobaczy cel na linii strza³u. O tak. Dobrze. Teraz ja! S³oñce dawno minê³o swój najwy¿szy punkt, a my bez ustanku powtarzaliœmy te same czynnoœci, do znudzenia przybieraj¹c prawid³ow¹ postawê, sk³adaj¹c siê do strza³u i naciskaj¹c nieruchomy spust zdezelowanej parabelki. Co pewien czas Szymek stawa³ na szczycie krypty i lustrowa³ teren francusk¹ lornetk¹, bo przecie¿ wszystko, co robiliœmy, to by³a konspiracja i przygotowanie do prawdziwej walki. PóŸniej æwiczyliœmy strza³ z przyklêku, z biodra i na le¿¹co, dok³adnie tak, jak poucza³a przedwojenna instrukcja. – Teraz moglibyœmy rabowaæ bank – oœwiadczy³ Piotr. – ¯eby tylko mieæ prawdziwy pistolet. Szymek by³ innego zdania. – Partyzanci ani powstañcy nie rabuj¹ banków. A ja przypomnia³em im film, w którym konspiratorzy opró¿niaj¹ pancerne kasy z broni¹ w rêku, zdobywaj¹c pieni¹dze dla organizacji. – Tylko ¿e wtedy by³a okupacja i wszystko zabiera³o siê Niemcom, a teraz – nie dawa³ za wygran¹ Szymek – teraz co? Jego pytanie pozosta³o bez odpowiedzi. Ostatecznie, decydowaæ móg³ Weiser i jemu pozostawiliœmy pomys³y na przysz³oœæ. Po obiedzie znów przyszliœmy na cmentarz, bo do godziny pi¹tej pozostawa³o jeszcze sporo czasu. Lecz nied³ugo æwiczyliœmy. Nasypem kolejowym w stronê Brêtowa szed³ M-ski, bez siatki na motyle i bez pud³a na roœliny i trawy. Gdyby nie brak jego sta³ych atrybutów, nie poszlibyœmy za nim, ale puste rêce i szybki krok, zaintrygowa³y nas bardzo. M-ski szed³ nasypem a¿ do zerwanego mostu, tam gdzie martwa linia kolejowa krzy¿uje siê z rêbiechowsk¹ szos¹. Kiedy przeci¹³ asfaltow¹ nawierzch180

niê, nie wszed³ z powrotem na wysoki w tym miejscu nasyp, lecz posuwa³ siê dalej œcie¿k¹ biegn¹c¹ w po³owie jego wysokoœci. Doszed³ wreszcie do miejsca, gdzie Strzy¿a przep³ywa pod kolejowym wa³em w¹skim tunelem i ruszy³ w górê potoku, nie ogl¹daj¹c siê za siebie. – O! – wskaza³ rêk¹ Szymek – ktoœ na niego czeka! W istocie, jakieœ trzysta metrów dalej, na ma³ej polance, wœród gêstwiny leszczyn i olch porastaj¹cych brzegi potoku M-ski zatrzyma³ siê obok jakiejœ postaci. Podeszliœmy bli¿ej, czo³gaj¹c siê na brzuchach ostatnie dwadzieœcia metrów. M-ski siedzia³ ju¿ na trawie obok ciemnow³osej kobiety, która wygl¹da³a na gospodyniê, oderwan¹ przed chwil¹ od gotowania czy prasowania. Rêka nauczyciela wpe³z³a pod jej fartuch. – Nie – mówi³a kobieta – teraz nie, mówi³am ci, ¿ebyœ ju¿ wiêcej tu nie przychodzi³! Musimy spotykaæ siê gdzie indziej! – To czemu sama przysz³aœ? – M-ski zdj¹³ ju¿ fartuch, a jego rêka g³adzi³a udo kobiety, poruszaj¹c siê jak samochodowa wycieraczka na deszczu, tam i z powrotem. – Jeszcze raz – prosi³ j¹ – jeszcze jeden raz. – Och, nie, nie – powiedzia³a pani, ale rozpiê³a M-skiemu spodnie. – Tak jak zawsze? – zapyta³a go nieco ciszej. – Tak jak zawsze – odpowiedzia³ M-ski. I wtedy pani wsta³a i M-ski te¿ wsta³, pani zdjê³a sukienkê, M-ski œmieszne bia³e kalesony, które mia³ pod spodniami, i pani uderzy³a M-skiego z ca³ej si³y w twarz, raz i drugi, na odlew. – Och! – us³yszeliœmy jêk. – Jeszcze! Pani bi³a teraz M-skiego po twarzy bez ustanku, a my widzieliœmy, jak jego nakrapiane pieprzykami plecy wznosi³y siê i opada³y przy nastêpnych uderzeniach. – Jeszcze, jeszcze trochê – wysapa³ M-ski, wiêc pani zmieni³a rêkê i dalej wali³a nauczyciela po twarzy. Nagle M-ski zamar³ 181

wyprostowany jak struna, jego cia³em wstrz¹sn¹³ dreszcz i zobaczyliœmy, jak zadr¿a³y mu poœladki. – Och! – westchn¹³ nauczyciel. – Ju¿ – powiedzia³a pani i za³o¿y³a sukienkê, na ni¹ fartuch. A M-ski zaœ nadal stoj¹c, wci¹ga³ opuszczone kalesony i spodnie, z których wyj¹³ nastêpnie zwiniêty banknot i wrêczy³ go pani, jak wrêcza siê kolejowy bilet konduktorowi. – Nastêpnym razem – powiedzia³a pani – nie szukaj mnie tu. – A gdzie? – spyta³ ³agodnie M-ski. – Tam, gdzie poprzednim razem. – Dobrze, ale przyjdziesz? – Przyjdê, przyjdê – odpowiedzia³a pani i ruszy³a w górê potoku, sk¹d widocznie nadesz³a, M-ski zaœ, poprawiwszy spodnie i koszulê, bez po¿egnania uda³ siê w powrotn¹ drogê. – To ci heca! – powiedzia³ Szymek, gdy szybko zd¹¿aliœmy w stronê Brêtowa. – Czy on nie móg³ macaæ jej normalnie? Coœ mi siê nie zgadza, przecie¿ on nawet nie po³o¿y³ siê na niej! – Po³o¿y³, czy nie – oburzy³ siê Piotr – to przecie¿ œwiñstwo! – Gadanie! – ci¹gn¹³ Szymek. – Jakbyœcie widzieli, co siostra Janka wyprawia³a ze swoim ch³opakiem u nas na strychu, dopiero mielibyœcie pojêcie, jak robi siê to naprawdê! – A dlaczego nie poszli do lasu – zapyta³em – tylko robili to na strychu? – Zima by³a, kapuœciany g³¹bie! – Szymek tr¹ci³ mnie w bok. – A teraz leæmy, bo nied³ugo pi¹ta! Biegliœmy w górê morenowego wzgórza na skos i tylko wysokie kêpy trawy siêgaj¹cej do kolan hamowa³y nasz pêd. Po lewej stronie, daleko w dole majaczy³y zarysy wojskowej strzelnicy, po prawej, za œcian¹ lasu widnia³o jeszcze dalsze i niebieskie jak na obrazku morze. 182

– S³ychaæ was jak stado s³oni! – z³oœci³a siê Elka na przywitanie. – Czekamy ju¿ od kwadransa! Nikt jednak nie wyjaœni³, co by³o przyczyn¹ naszego spóŸnienia. – A teraz – powiedzia³a Elka – teraz zobaczycie coœ, co powinno was nauczyæ szacunku! Dla kogo albo dla czego? Nie, tego Elka nie okreœli³a, powiedzia³a tak w³aœnie: „nauczyæ szacunku!”, nie wyjaœniaj¹c niczego wiêcej. Weiser pokrêci³ korbk¹ pr¹dnicy i wówczas, le¿¹c na skraju dolinki, zobaczyliœmy pierwszy wybuch, o którym napisa³em ju¿, ¿e przypomina³ ob³ok w kszta³cie pionowo wiruj¹cego s³upa w b³êkitnym kolorze. Tak, to by³a pierwsza eksplozja, jak¹ Weiser zaprezentowa³ nam w dolince za strzelnic¹. Gdy spieszyliœmy na spotkanie w umówionym miejscu, ani przez myœl nam nie przesz³o przypuszczaæ coœ takiego. Ostatecznie, byliœmy raczej przygotowani na egzamin strzelecki. Tymczasem Weiser zaskoczy³ nas znowu czymœ olœniewaj¹co nieoczekiwanym. Kiedy zaœ za³o¿y³ nastêpny ³adunek i powietrze znów rozdar³ huk eksplozji, a w górze zawirowa³ dwukolorowy ob³ok, który po kilku chwilach znikn¹³, rozp³ywaj¹c siê jak poranna mg³a, gotowi byliœmy z³o¿yæ przed Weiserem nie jedn¹, ale dziesiêæ przysi¹g – na cokolwiek by za¿¹da³ – i zrobiæ wszystko, czego by zechcia³. Lecz on nie spieszy³ siê wcale i nie ¿¹da³ na razie niczego. Elka zabra³a nam instrukcjê i zdezelowane parabellum i to by³o wszystko, oprócz terminu spotkania, które mia³o siê odbyæ w cegielni nastêpnego dnia, wczesnym popo³udniem. Staliœmy dosyæ niepewnie, czekaj¹c, co bêdzie dalej. – Mo¿ecie iœæ do domu – powiedzia³ Weiser. – Na dzisiaj dosyæ. – A jutro bêdziemy strzelaæ, prawda? – zagadn¹³ nieœmia³o Szymek. 183

Weiser nie odpowiedzia³, wyskoczy³a za to Elka: – Nie zawracajcie mu g³owy! – jakby Szymek zachowa³ siê niew³aœciwie. – On ma wa¿niejsze sprawy od waszego strzelania! Macie s³uchaæ i o nic nie pytaæ, jasne? Czy mo¿na by³o coœ dodaæ? Wieczorem, z braku innego zajêcia strzelaliœmy z proc do puszek ustawionych na œmietniku i taka mniej wiêcej toczy³a siê miêdzy nami rozmowa: – Mówiê ci, on szykuje coœ wielkiego. – Niby co? – Nie wiem, no, coœ takiego, ¿e ca³e miasto bêdzie o tym mówi³o, a o nas napisz¹ w gazetach! – G³upi! W gazetach nie pisz¹ o takich jak my! – To napisz¹! – Ale co on w³aœciwie robi? – Jakby nas z³apali, to krymina³ murowany! – Za co? – A broñ to pies? A pr¹dnica i wybuchy to pies? – Nie nasze przecie¿! – Nasze, nie nasze, byliœmy z nim! – No, to co on w³aœciwie takiego zrobi? – Powstanie! – Hê, powstanie?! Powstanie to siê robi w mieœcie, musz¹ byæ barykady! – No to zrobi partyzantkê! – Tylko z nami? Piêæ osób to za ma³o. – A sk¹d wiesz, ¿e tylko z nami? Mo¿e on ma takich jak my na pêczki i tylko dla lepszej tajemnicy jedni nie wiedz¹ o drugich? – No! – A mo¿e on wysadzi bramê zoo i wszystkie klatki i wypuœci zwierzêta na wolnoœæ? – Ale by by³o, lew idzie po Grunwaldzkiej! 184

KAZIMIERZ LELEWICZ W Gdañsku . Fotografia z lat piêædziesi¹tych

– Nie idzie, tylko siê rzuca na matkê z dzieckiem, a my wybiegamy... trach!, nie ma lwa... trach!, nie ma tygrysa... trach!, nie ma czarnej pantery! – Czarna pantera bêdzie dla niego! – No dobra, za³atwiamy wszystkie dzikie zwierzêta, a potem nas sfotografuj¹ w gazecie, wyobra¿acie sobie? Uczniowie szko³y szeœædziesi¹tej szóstej uratowali przechodniów przed dzikimi zwierzêtami! – Ja myœlê, ¿e tu chodzi o statek! – Jaki statek? – Jak nas wyszkoli, porwiemy statek z portu! – Nie z portu, tylko z redy! – Dobra, mo¿e byæ z redy i proszê bardzo: on pilnuje mostka, my kabiny i ³adowni, i jazda – do Kanady! – Do Afryki! – Afryka nie, mówiê ci, ¿e do Kanady! I tak pomiêdzy partyzantk¹ a porwaniem statku do Kanady up³ywa³ nam wieczór na strzelaniu do zardzewia³ej puszki, coraz wiêcej kamieni zbiera³o siê pod œmietnikiem, coraz mocniej naci¹galiœmy rowerowe wentyle, a¿ zapad³ zmierzch i trzeba by³o wracaæ do domu. Tylko dlaczego nie rozmawialiœmy o M-skim? Dlaczego nie mówiliœmy o jego spotkaniu z czarnow³os¹ kobiet¹ nad potokiem, dlaczego nie zastanawia³ nas widok nauczyciela w opuszczonych spodniach i kalesonach, bitego po twarzy – tego samego M-skiego, przed którym dr¿eliœmy na lekcjach przyrody i w czasie przerw, gdy przechodzi³ zat³oczonym korytarzem? Mo¿e Weiser bli¿szy nam by³ ni¿ sekrety M-skiego? A mo¿e nie znaliœmy jeszcze wystêpku? Tej nocy mia³em wszak¿e sen, który pamiêtam do dzisiaj, kolorowy jak film Disneya i bardzo niepokoj¹cy. Sta³em nad 186

brzegiem morza, prawdopodobnie o œwicie, a z wody jedno za drugim wychodzi³y zwierzêta. Bestii takich na pró¿no by szukaæ w ogrodzie zoologicznym lub jakiejkolwiek ksi¹¿ce o faunie zamorskich krajów. Najpierw, ociekaj¹c wod¹, ukaza³ siê skrzydlaty lew, zaraz za nim na piasek wyszed³ rycz¹cy niedŸwiedŸ, trzymaj¹c w zêbach koœci, a dalej z zielonej toni wy³oni³a siê czarna pantera o czterech g³owach, z ptasimi skrzyd³ami na grzbiecie. Korowód zamyka³o najdziwaczniejsze monstrum – skrzy¿owanie nosoro¿ca z tygrysem, o wielkich stalowych zêbiskach, maj¹ce niczym wynaturzony jeleñ kilkanaœcie rogów. Nie pamiêtam, ile ich wyrasta³o ze strasznego ³ba – mo¿e dziesiêæ, a mo¿e dwanaœcie, nie to zreszt¹ by³o najwa¿niejsze. Zwierzêta rzuci³y siê na pobliskie domy rybaków, wy³amywa³y uderzeniami ³ap drzwi i okiennice, rozszarpywa³y obudzonych ze snu mê¿czyzn, pazurami zrywa³y w³osy kobiet, a dzieci, które nie zdo³a³y umkn¹æ, roztrzaskiwane by³y o bielone œciany. Trwa³o to d³ugo, a strach, jaki czu³em, nie pozwala³ na przebudzenie i wyrwanie siê z koszmaru. Nagle, od wschodniej strony zobaczy³em w promieniach s³onecznych ma³ego ch³opca ubranego na bia³o. Nie mog³o byæ w¹tpliwoœci – to nadchodzi³ Weiser i wyci¹gniêt¹ d³oni¹ pokazywa³ coœ albo kogoœ, czego nie mog³em dojrzeæ w pl¹taninie drgaj¹cych cia³ i poskrêcanych trupów. Weiser podszed³ najpierw do lwa i wyrwa³ mu orle skrzyd³a. Zwierzê pad³o bez tchu na ziemiê, bez³adnie bij¹c ogonem. Nastêpnie przypar³ d³oni¹ niedŸwiedzia – i to zwierzê przewróci³o siê na piasek bez mocy. Teraz przysz³a kolej na monstrum z rogami. Weiser powyrywa³ je niczym badyle i potwór zwali³ siê na kolana, a nastêpnie na brzuch; stalowe zêbiska wypada³y mu z paszczy i przemienia³y siê w okr¹g³e dziesiêcioz³otówki. Na koniec Weiser zmierzy³ siê z czarn¹, czterog³ow¹ panter¹ o ptasich skrzyd³ach na grzbiecie i to by³o najdziwniejsze i naj187

straszniejsze zarazem. Wszystkie cztery pary oczu i cztery nosy, i oœmioro uszu – wszystko to nale¿a³o do M-skiego, bo cztery g³owy bestii to by³y cztery twarze M-skiego. Nigdy nie zapomnê, jak okropnie wygl¹da³y. Tak samo jak w zoo, Weiser przeszy³ panterê wzrokiem i w sobie tylko wiadomy sposób uczyni³ z niej przestraszonego kotka, który ³asi³ siê i liza³ rêkê poskramiacza. Nie s³ysza³em, co Weiser powiedzia³ do pozosta³ych przy ¿yciu rybaków i ich rodzin, huk fal zag³uszy³ wszystko, tak¿e nadje¿d¿aj¹cy tramwaj linii numer cztery, zakrêcaj¹cy zazwyczaj z potwornym piskiem i zgrzytem na jelitkowskiej pêtli. Weiser wskoczy³ do niego zwinnie i odjecha³, jakby by³ turyst¹ powracaj¹cym z pla¿y do miasta. Blask s³oneczny, odbity w szybie drugiego wozu, oœlepi³ mnie i nagle poczu³em wilgotn¹ od potu poœciel, i zrozumia³em, ¿e jestem w ³ó¿ku, a wszystko tamto, to by³ najzwyczajniejszy w œwiecie sen. Najzwyczajniejszy? Przez szczelinê w zas³onie wpada³, ³askocz¹c mnie, promieñ s³oñca. Za zamkniêtymi drzwiami do kuchni us³ysza³em ojca wychodz¹cego do pracy. Obok mnie chrapa³a jeszcze matka zmêczona wczorajszym, ca³odziennym praniem. Nad ³ó¿kiem wisia³ oprawiony w biedermeierowskie ramy obraz Matki Boskiej Czêstochowskiej, a z ulicy przez otwarte okno dobiega³ turkot furmanki zd¹¿aj¹cej na targowisko w Oliwie. Nie by³o morza, wychodz¹cych zeñ zwierz¹t, Weisera w bia³ym ubraniu ani rozszarpywanych rybaków. Zamiast tego us³ysza³em kroki na korytarzu i cz³apanie s¹siada do ³azienki. W poniemieckim mieszkaniu, podzielonym na ma³e klitki cienkimi œciankami, s³ysza³o siê bardzo wiele – tak¿e to, ¿e s¹siad goli siê teraz równymi poci¹gniêciami brzytwy i po wczorajszym piciu ma rozwolnienie. Wiêc jak by³o z tym snem? Niczego nie przeoczy³em ani te¿ niczego nie doda³em. Mo¿e przyszed³ na mnie zamiast naszej 188

rozmowy o M-skim, której nigdy nie by³o? Ba³em siê tego snu tak bardzo, ¿e nawet kiedy po raz ostatni klêcza³em u kratek konfesjona³u i proboszcz Dudak wydawa³ mi siê wa¿ny jak sam papie¿ albo Œwiêta Kongregacja do Spraw Wiary, nawet wtedy nie mog³em opowiedzieæ mu o tych obrazach, zapamiêtanych na zawsze. By³o to w styczniu siedemdziesi¹tego pierwszego roku, kiedy wiedzia³em dok³adnie, co sta³o siê z Piotrem i jak wygl¹da³ jego pogrzeb. Nie przyszed³em wtedy spowiadaæ siê z grzechów, klêcza³em jednak jak zawsze pe³en pokory i skruchy wobec majestatu. – Nie gor¹czkuj siê, synu. Wyroki Opatrznoœci s¹ niezbadane i nie nam, doprawdy, zg³êbiaæ ich sens i znaczenie – mówi³ proboszcz, a ja czu³em jego kwaœny, starczy oddech i coraz bardziej wzrasta³ we mnie œlepy gniew i rozpacz. – Czy oznacza to, ojcze – pyta³em – ¿e Bóg chcia³ jego œmierci? – Nigdy nie mo¿na tak powiedzieæ, nigdy! – wyrzuci³ z siebie jednym tchem, a ja pyta³em dalej: – Lecz przecie¿, ojcze, wszystko dzieje siê z woli Boga, wiêc i ta œmieræ jakoœ by³a mu potrzebna, czy nie tak? – Od miecza ginie, kto mieczem wojuje – dobieg³ g³os zza kratek. I wtedy nie mog³em ju¿ powstrzymaæ ¿alu; krzycz¹c prawie na ca³e gard³o, a¿ wyp³oszy³y siê wszystkie pods³uchuj¹ce dewotki: – To nie mo¿e byæ, ojcze! Piotr z nikim nie wojowa³ i nie podniós³ nawet kamienia! Sam ojciec wie, jak to siê sta³o, w³aœciwie przypadkiem. – A czego ty w³aœciwie chcesz? – przerwa³ mi proboszcz Dudak. – Nie ma przypadków, gdzie rz¹dzi Bóg. Czego byœ chcia³? ¯ebym ja, jego s³uga, wyjawia³ tobie, który jesteœ prochem, Jego tajemnice? Z jakich to powodów mia³by On tobie wyjawiaæ swoje za189

miary? Grzeszysz, mój synu, pych¹, a ciê¿ki to grzech, wiêksi od ciebie pytali, a im nie odpowiedzia³. Znasz ksiêgê Hioba? Ile ty przecierpia³eœ w porównaniu z nim, ¿e œmiesz tak pytaæ i jeszcze unosisz siê gniewem? Tu trzeba ducha pokory, mój synu! Pokory i cierpliwoœci nam wszystkim trzeba! Ot co! – Nie brak mi pokory, ojcze – odpowiedzia³em ju¿ ciszej. – Dlaczego jednak niesprawiedliwy chodzi w chwale, szydz¹c z prawoœci bogobojnego?! I czy nie mo¿na tego zmieniæ? – Zap³ata wasza obfita bêdzie w niebiesiech, a do polityki nie mieszaj siê! – Piotr siê nie miesza³! – Nie tobie, synu, wyrokowaæ o s¹dach Pañskich. Czy jeszcze masz jakieœ grzechy? – Nie mam ¿adnych, ojcze, przyszed³em zapytaæ tylko, dlaczego coraz mniej we mnie wiary. – Zgrzeszy³eœ zatem – przerwa³ mi znów, poruszaj¹c siê na swoim siedzeniu. – Nie tylko pych¹, ale zw¹tpieniem! Przestañ ju¿ myœleæ o swoim przyjacielu i módl siê. – Nie mogê! – przerwa³em teraz ja. – Nie mogê, ojcze. Im wiêcej myœlê, tym mniej we mnie wiary! – ¯a³uj za swoje grzechy! – Nie mogê! – Proœ Boga o przebaczenie! – Nie znajdujê w sobie winy, ojcze! – Szatan czyha na ciebie, synu, proœ przebaczenia! – Nie mogê, nie mogê, nie mogê! I krzycz¹c, wybieg³em z koœcio³a, bo przed oczami raz jeszcze zobaczy³em scenê ze snu o pogromcy dzikich bestii na jelitkowskiej pla¿y. Znów wiêc Weiser powróci³ do mnie, tym razem miêdzy kratkami konfesjona³u. Byæ mo¿e, by³ to jeszcze jeden podstêp dla 190

zmylenia uwagi – to wtargniêcie niespodziewane w najintymniejsz¹ sferê ¿ycia. Do tego jednak przyjdzie mi jeszcze wróciæ. Le¿a³em wiêc na tapczanie, przebudzony po koszmarnym œnie, matka chrapa³a zmêczona wczorajszym praniem, a z ³azienki dobieg³ mnie odg³os spuszczanej wody. Pomyœla³em sobie, ¿e dzisiaj Weiser sprawdzi na pewno, jakie postêpy poczyniliœmy w trudnej sztuce ogniowej, i ucieszy³em siê na sam¹ myœl odwiedzenia nieczynnej cegielni. Tymczasem... Tymczasem? Niech bêdzie... Tymczasem drzwi gabinetu, nie wiem ju¿ po raz który, otworzy³y siê i z wielkiej, zion¹cej œwiat³em i tytoniowym dymem paszczy Lewiatana wypchniêto chud¹ postaæ Piotra. To, ¿e tam krzycza³, wyprowadzi³o go z równowagi – przed nami wola³by nie przyznawaæ siê do ³ez. Zachowa³ jednak przytomnoœæ umys³u, bo kiedy mê¿czyzna w mundurze wywo³ywa³ Szymka, Piotr, tak abyœmy zobaczyli, uczyni³ d³oni¹ gest zapalania zapa³ki. Znaczy³o to, ¿e w czasie przes³uchania zezna³ ustalon¹ wersjê – skrawek sukienki Elki sp³on¹æ mia³ w ognisku, ku zadowoleniu tamtych trzech i pana prokuratora, czekaj¹cego na zamkniêcie sprawy. Kiwnêliœmy nieznacznie g³owami. Tylko gdzie le¿a³ ten nieszczêsny skrawek, gdzie mieliœmy go znaleŸæ? Na pewno wyci¹gn¹ mapê i ka¿¹ pokazywaæ z dok³adnoœci¹ co do metra. No i gdzie by³o to ognisko? Tego nie ustaliliœmy, a ¿aden z nas niestety nie posiada³ zdolnoœci telepatycznych. Mundurowy zatrzasn¹³ za Szymkiem drzwi i w sekretariacie, w którym policzy³em ju¿ wszystkie mo¿liwe kombinacje klepek parkietu, wzd³u¿, wszerz i po przek¹tnej – w sekretariacie zapanowa³a g³ucha cisza, wype³niona miarowym tykaniem zegara. Ba³em siê zasn¹æ. Od czasu tamtego snu ba³em siê, ¿e kiedy zamknê powieki, kiedy nie bêdê móg³ oddaliæ od siebie z³ych 191

myœli, tamto mo¿e siê znów pojawiæ. Ba³em siê przez wszystkie nastêpne dni, a¿ do koñca wakacji, a teraz w sekretariacie szko³y ba³em siê jeszcze bardziej. Dlaczego wówczas nie powiedzia³em o œnie Szymkowi albo Piotrowi? Dlaczego zatai³em ów obraz dziwnych bestii, wype³zaj¹cych z morza na jelitkowsk¹ pla¿ê? Dlaczego nie stan¹³em jak ¯ó³toskrzyd³y i nie wyjawi³em swojej prawdy? Teraz dopiero, gdy w blasku jednej lampy, pal¹cej siê przy stoliku woŸnego, siedzieliœmy na sk³adanych krzes³ach i gdy Piotr z rezygnacj¹ opuœci³ g³owê, a ja zobaczy³em prêgi na jego d³oniach – teraz dopiero zaczyna³em jaœniej rozumieæ wypadek, który zdarzy³ siê po moim œnie, kiedy strzelaliœmy ze schmeisera w dolince za strzelnic¹. Ale po kolei. O umówionej porze byliœmy w cegielni. Weiser bez s³owa wyci¹gn¹³ z klaseru dwanaœcie zgni³ozielonych Adolfów, przyklei³ je na ceglanej œcianie, wrêczy³ za³adowane parabellum i powiedzia³: – Na ka¿dego z was po cztery, strzelacie do skutku! Elka mia³a liczyæ zu¿yte ³uski i uzupe³niaæ magazynek. Pamiêtam dok³adnie: najlepszy okaza³ siê Piotr, bo na trafienie czterech kanclerzy zu¿y³ tylko szeœæ naboi. Drugi by³ Szymek z oœmioma ³uskami, a trzeci ja – na czterech Adolfów potrzebowa³em a¿ jedenastu strza³ów. Od huku dzwoni³o mi w uszach. – Nie najgorzej – powiedzia³ Weiser. – A ty – to by³o do mnie – powinieneœ jeszcze poæwiczyæ! Nastêpnie Weiser oœwiadczy³, ¿e teraz pójdziemy do dolinki, bo nie zawiód³ siê na nas. Tak to w³aœnie okreœli³. Kiedy zaœ szliœmy w gêstwinie paproci, pokrzyw i ¿arnowca, mijaj¹c zagajnik i czarne nawet w dzieñ œwierki, zaczeka³em, a¿ on bêdzie z ty³u, trochê dalej od wszystkich i wyjawi³em mój sen, jak najwiêksz¹ tajemnicê. Opowiedzia³em o bestiach wype³zaj¹cych z morza i o tym, jak je poskromi³, ratuj¹c nieszczêœliwych ryba192

ków. Nie s¹dzê, abym wówczas chcia³ mu siê przypochlebiæ, chocia¿ strzela³em najgorzej. Nie, zreszt¹ Weiser tego tak nie przyj¹³. Wys³ucha³ mnie, nie przerywaj¹c do koñca, i powiedzia³ – pamiêtam to doskonale: – Dobrze, nie mów o tym nikomu. – Ale nie zabrzmia³o to jak groŸba, a po chwili doda³: – Bêdziesz zmienia³ plansze, to bardzo wa¿na robota. A ja szed³em dalej uszczêœliwiony, bo czu³em siê tak, jakby specjalny fawor sp³yn¹³ na mnie, mimo fatalnego strzelania. Tak, jeœli dzisiaj piszê, ¿e Weiser by³ kimœ zupe³nie innym, mam sporo racji. Nie oznacza to jednak wcale, ¿e nie by³ w tamtym czasie naszym wodzem lub po prostu genera³em. Kto inny jak nie genera³ wpad³by na pomys³ strzelania tu¿ obok wojskowej strzelnicy, pod samym nosem najprawdziwszych na œwiecie ¿o³nierzy? Piwnica cegielni by³a za ma³a na zabawy z automatem. Ale gdzie mogliœmy strzelaæ, tak aby odg³osy kanonady prêdzej czy póŸniej nie œci¹gnê³y na nas uwagi okolicznych mieszkañców lub amatorów leœnych malin? Jego pomys³ by³ prosty: jeœli na wojskowej strzelnicy odbywa³y siê æwiczenia strzeleckie, to my mieliœmy odbywaæ nasze æwiczenia w tym samym czasie i w pobli¿u. Zaraz za wysokim wa³em strzelnicy rozpoczyna³a siê dolina, gdzie przycupniêty zagajnik, wysokie trawy i gêste partie krzewów dawa³y w razie koniecznoœci szansê ucieczki. Zreszt¹ dolina przechodzi³a dalej w ci¹gn¹c¹ siê ze dwa kilometry i poroœniêt¹ sosnowym borem rozpadlinê, na której zamkniêcie ¿o³nierze potrzebowaliby z piêædziesiêciu ludzi. Wszystko to Weiser przewidzia³ i zaplanowa³ szczegó³owo. Patrzyliœmy z podziwem, jak ka¿e nam zajmowaæ stanowiska, ³aduje automat i czeka, a¿ z tamtej strony nasypu rozlegn¹ siê strza³y. – Teraz poka¿ê wam – powiedzia³ przygotowany do naciœniêcia spustu – jak trzeba to robiæ. 193

I kiedy tylko us³yszeliœmy ³omoc¹ce po œcianach lasu dudnienie krótkiej serii z tamtej strony wa³u, Weiser przy³o¿y³ siê do automatu i da³ ognia tak¹ sam¹ krótk¹ seri¹, która by³a jak odbicie tamtej. – Niczego siê nie domyœl¹ – powiedzia³. – Z tamtej strony brzmi to jak echo, trzeba tylko strzelaæ w tym samym momencie. Na tym polega³a sztuka – wystarczy³o za ka¿dym razem przygotowaæ siê do strza³u i oczekiwaæ, a¿ z drugiej strony wa³u, na prawdziwej strzelnicy kolejny ¿o³nierz poci¹gnie za spust. W³aœciwie strzelaliœmy wiêc równoczeœnie do tej samej darni, któr¹ ob³o¿ony by³ nasyp po obu stronach. Tylko ¿e tamci mieli pistolety automatyczne Ka³asznikowa, a my niemiecki schmeiser, odnaleziony i konserwowany przez Weisera. Najtrudniej by³o przystosowaæ siê do rytmu tamtych. Ich serie, krótkie, z³o¿one najczêœciej z trzech sekwencji, rzadko kiedy by³y regularne. „Tach, ta-tach, ta-ta-tach” – taki uk³ad powtarza³ siê najczêœciej – jeden, dwa i trzy wystrza³y w krótkich odstêpach. Ale zdarza³y te¿ sekwencje inne, na przyk³ad: trzy-dwa-dwa-jeden albo: dwa-trzy-dwa lub: jeden-jeden-trzy, a potem niespodzianie jeszcze jeden. – Strzelaj¹, jakby im brakowa³o amunicji – powiedzia³ Szymek. – Zupe³nie tego nie rozumiem. A Weiser znad wyjêtego magazynka uœmiechn¹³ siê, jak to on, prawie nieznacznie i dorzuci³ od niechcenia: – Œwiêta prawda, ¿o³nierz musi tak strzelaæ, jakby brakowa³o mu amunicji. Piotr ciekawy by³ dlaczego. – A ile naboi udŸwign¹³byœ w polu walki? – spyta³a Elka zarozumiale, jakby sama wiedzia³a wszystko. – Sto? Dwieœcie? Dziewiêædziesi¹t sztuk? 194

Po tym pytaniu, na które nikt zreszt¹ nie udzieli³ odpowiedzi, byliœmy przekonani, ¿e Weiser przygotowuje coœ wielkiego, i poczuliœmy siê nagle jak zaufani partyzanci Fidela Castro, którzy rok wczeœniej, drugiego grudnia wyl¹dowali w prowincji Oriente i walczyli ze znienawidzonym Batist¹, s³ugusem imperialistów, o czym zajmuj¹co przez ca³¹ lekcjê przyrody opowiada³ M-ski. – Szkoda – wyszepta³ Szymek, kiedy le¿eliœmy w do³ku pod paprociami, bo z drugiej strony by³a akurat przerwa – szkoda, ¿e u nas nie ma takiego Batisty! – Tobie co? – zapyta³a Elka. – Nie rozumiesz? – odezwa³ siê Piotr. – Dopiero byœmy mu dali! L¹dujemy z morza na pla¿y, atakujemy koszary i ca³y kraj obejmuje rewolucja, taka prawdziwa rewolucja z partyzantk¹ i w ogóle! Elka rozeœmia³a siê g³oœno, tak ¿e nawet Weiser spojrza³ na ni¹ z wyrzutem. – Ale z was gamonie! – mówi³a, t³umi¹c weso³oœæ. – Ale durnie! Jak mo¿na robiæ rewolucjê drugi raz? Nie by³o jednak czasu na wyt³umaczenie Elce, jak bardzo siê myli³a co do naszych pragnieñ, bo Weiser kaza³ mi iœæ na nasyp, a oni mieli przygotowaæ siê do nastêpnej kolejki strzelania. Plansze, do których celowaliœmy, nie przedstawia³y niestety Batista. Na pakowym papierze czarn¹ farb¹ namalowany by³ M-ski z w¹sami i podobnie jak poprzednim razem w piwnicy cegielni przypomina³, mo¿e ju¿ trochê mniej – ale zawsze – wielkie portrety, które nosiliœmy jeszcze w drugiej klasie na pochodzie pierwszomajowym. I wtedy wydarzy³o siê coœ, czego wówczas nie mog³em zrozumieæ, a co w sekretariacie szko³y sta³o siê dla mnie w jakiœ sposób jasne i nieprzypadkowe. Gdy przy³o¿y³em p³achtê papieru ostatnim kamieniem, po drugiej stronie strzelnicy rozleg³y siê strza³y. „Tach-ta-tach-ta195

-ta-tach” – zadudni³o po œcianach lasu. By³a to seria jeden-dwatrzy wystrza³y. – Prêdzej – krzyknê³a do mnie Elka. – ZejdŸ stamt¹d, ju¿ siê zaczyna! I zrozumia³em, ¿e do nastêpnej serii powinienem znikn¹æ z linii strza³u, bo teraz przy automacie by³ Weiser i czeka³ niecierpliwie na nastêpn¹ seriê z tamtej strony, która powinna nast¹piæ nie póŸniej ni¿ za dziesiêæ sekund. Mia³em wiêc dziesiêæ sekund na zejœcie z wa³u i przebiegniêcie wzd³u¿ niego w¹sk¹ œcie¿k¹, a¿ do jego koñca, sk¹d wraca³o siê do nich skrajem doliny nienara¿onym na kule. Bieg³em co si³ w nogach, ale nie by³em nawet w po³owie drogi, gdy zza wa³u znów rozleg³a siê kanonada. Czy Weiser uzna³, ¿e jestem ju¿ wystarczaj¹co daleko od celu i ¿e on, który by³ z nas najlepszy, mo¿e ju¿ strzelaæ? Tak myœla³em w kilkanaœcie sekund póŸniej, gdy poczu³em lekkie szczypniêcie poni¿ej lewej kostki, tu¿ ponad piêt¹, i s¹dzi³em, ¿e kolec dzikiego ostu albo kamieñ przebi³ mi skórê. Ale w chwilê póŸniej le¿a³em ju¿ na trawie, a ból nie pozwala³ mi wstaæ i uczyniæ kroku. Tamci wybiegli z paproci, pozostawiaj¹c automat. – Rykoszet! – krzycza³ Weiser. – Rykoszet. Nie ruszaj siê, nie ruszaj! – i zaraz byli ko³o mnie. Elka zdjê³a mi sanda³, a Weiser podniós³ nogê i ogl¹da³, co siê sta³o. Rzeczywiœcie, by³ to rykoszet, kula uderzy³a w stopê, wyrywaj¹c kawa³ek miêsa, ale nie utkwi³a w œrodku. – Dobrze – powiedzia³ Weiser – koœæ nienaruszona. Trzeba opatrzyæ, bo bêdzie zaka¿enie. – Do domu za daleko – zauwa¿y³a Elka – a tu nie mamy nawet wody utlenionej! Patrzy³em, jak ciekn¹ca krew tworzy na suchym piasku ciemne grudki b³ota. Nie mog³em zrobiæ choæby dwóch kroków bez pomocy Szymka i Piotra, którzy wziêli mnie miêdzy siebie. 196

– Do cegielni! – zakomenderowa³ Weiser i wszyscy poczuliœmy siê nagle jak na wojnie. Z drugiej strony wa³u dobiega³a dudni¹ca kanonada, gwizd kul, które przebija³y tarcze i grzêz³y w piasku, dochodzi³ a¿ tutaj, a ja by³em najprawdziwiej ranny i bardzo bola³a mnie noga. Prowadzi³ Weiser, potem, kuœtykaj¹c, sz³a nasza trójka, kolumnê zaœ zamyka³a Elka, spóŸniona trochê, bo Weiser kaza³ jej zabraæ zu¿yte plansze i automat owiniêty w stary, parciany worek. W piwnicy cegielni by³o ch³odno i przez chwilê bola³o jakby mniej, ale tylko przez chwilê, bo kiedy Elka dotknê³a mojej piêty, krzykn¹³em z ca³ej si³y: – Co robisz, wariatko?! I ona cofnê³a siê, trochê przestraszona, trochê z uznaniem dla mojej rany, z której wci¹¿ ciek³a krew. Po³o¿yli mnie na du¿ej skrzyni. – Zabrudzone piaskiem – powiedzia³ Weiser. – Niedobrze. Oczywiœcie by³o to o dziurze w nodze, a nie o skrzyni. – Przynieœ wody – rozkaza³ Elce, a kiedy znik³a, otworzy³ drug¹ skrzyniê i wyj¹³ stamt¹d spirytusowy prymus. – Woda tylko na pocz¹tek – zwróci³ siê nie wiadomo w³aœciwie do kogo – potem trzeba bêdzie wypaliæ. Po prymusie doby³ ze skrzyni z³amany niemiecki bagnet, te¿ pewnie gdzieœ znaleziony. Elka przynios³a w puszce po konserwach wodê i chusteczk¹ przemy³a dziurê. – Boli? – zapyta³a. Nic nie odpowiedzia³em. Patrzy³em przez ca³y ten czas, co robi Weiser. Ustawi³ prymus na dwóch ceg³ach, zapali³ palnik i teraz k¹pa³ w niebieskawym strumieniu ognia ostrze bagnetu, ci¹gle je obracaj¹c. – To jedyny sposób – mówi³, nie odrywaj¹c wzroku od palnika – ¿eby nie wda³a siê gangrena. Nie mamy tu nic oprócz tego. 197

Szymek przycisn¹³ mnie do skrzyni na wysokoœci ¿eber, Piotr z³apa³ za praw¹, zdrow¹ nogê i te¿ przywar³ do niej tak, ¿eby siê nie poruszy³a, a Weiser chwyci³ moj¹ lew¹ ³ydkê pod pachê, jak zawodowy felczer, i z roz¿arzonym ostrzem bagnetu przyst¹pi³ do operacji. Musia³ podnieœæ stopê wy¿ej, do œwiat³a i przez ca³y czas, kiedy grzeba³ ostrzem bagnetu w dziurze, widzia³em jego d³oñ. – Ten schmeiser – powiedzia³ spokojnie, grzebi¹c koniuszkiem ostrza w dziurze – nie nadaje siê ju¿ do niczego. Wiedzia³em, ¿e trochê znosi, ale takiego rozrzutu nie mo¿na tolerowaæ. – Tak siê wyrazi³: „tolerowaæ”. A zaraz potem, kiedy ostrze wesz³o jeszcze g³êbiej w dziurê, doda³: – Pójdzie na z³om, wymontujemy zamek, magazynek i iglicê. – Do kogo to mówi³? Wszyscy, tak¿e ja, byliœmy cicho i tylko sw¹d spalonej skóry unosi³ siê w piwnicy. – Dobrze – powiedzia³, odk³adaj¹c bagnet. – Teraz przy³ó¿ mu chustkê i za chwilê mo¿ecie go odprowadziæ do domu. Elka spe³ni³a polecenie, delikatnie zawi¹zuj¹c mokry kawa³ek materia³u dooko³a stopy, choæ wcale nie musia³a siê z tym pieœciæ, bo kiedy Weiser odj¹³ od dziury ostrze bagnetu, nie czu³em ju¿ nic, jakbym nie mia³ nogi albo jakby by³a nie moja, tylko z drewna. – Zostanê jeszcze tutaj – oœwiadczy³. – A ty – zwróci³ siê do Elki – idŸ z nimi. Gdy byliœmy ju¿ na skrzypi¹cych schodach, zatrzyma³ nas jeszcze na chwilê: – Pewnie bêdziesz musia³ posiedzieæ w domu – mówi³ teraz do mnie. – Gdyby ciê pytali, co siê sta³o, powiedz, ¿e trafi³eœ na zardzewia³y drut kolczasty. Tak, zardzewia³y drut kolczasty – powtórzy³ spokojnie – a teraz idŸcie ju¿! Nie przypominam sobie dok³adnie, którêdy wracaliœmy do domu. Mo¿e jak zwykle przez wzgórze nad wojskow¹ strzelnic¹, 198

a mo¿e przez polanê, z wielkimi g³azami narzutowymi, nazywan¹ dlatego kamienio³omami. Ju¿ wtedy s³owa Weisera wyda³y mi siê dziwne. Automat, którego u¿ywaliœmy, wcale nie znosi³, skoro nawet ja w kolejce poprzedzaj¹cej wypadek trafi³em M-skiego a¿ piêæ razy. A nawet je¿eli znosi³, to zgodnie z zasadami sztuki rusznikarskiej w górê lub w dó³ od celu, ani razu zaœ na bok. ,,Bêdziesz musia³ posiedzieæ w domu”. Przypomnia³em sobie jego zdanie ju¿ w sekretariacie szko³y i nagle zrozumia³em, ¿e Weiserowi chodzi³o w³aœnie o to, o to sz³o, abym przez najbli¿sze dni nie by³ z nimi, dowiaduj¹c siê wszystkiego z relacji Szymka lub Piotra. Weiser odsun¹³ mnie celowo i to nie ze wzglêdu na s³abe wyniki strzeleckie. A mo¿e chcia³ mnie ostrzec? Tylko przed czym? W ka¿dym razie, do koñca wakacji noga przysporzy³a mi wiele utrapieñ i nawet teraz, kiedy to piszê i spogl¹dam na skarpetkê, wiem, ¿e dwa centymetry poni¿ej kostki jest ta blizna po Weiserowym rykoszecie i wypaleniu dziury. Wiem te¿, ¿e kiedy tylko wiatr od zatoki zmieni kierunek, poczujê lekki, ledwie wyczuwalny, jak ma³y strumyczek, ból lewej stopy i nigdy nie bêdê móg³ zapomnieæ tego, co wydarzy³o siê w dolinie za strzelnic¹, ani Weisera, ani wszystkich dni tamtego upalnego lata, kiedy susza pustoszy³a pola, cuchn¹ca zupa zaleg³a zatokê, biskup i proboszczowie z wiernymi b³agali Boga o zmianê pogody, ludzie widywali kometê w kszta³cie koñskiej g³owy, ¯ó³toskrzyd³y uciek³ ze szpitala czubków i œcigany by³ przez milicjê, murarze przerabiali ewangelick¹ kaplicê na nowe kino naprzeciwko baru ,,Liliput”, a mê¿czyŸni z naszej kamienicy zachwycali siê przemówieniami W³adys³awa Gomu³ki i mówili, ¿e takiego przywódcy robotnicy jeszcze nie mieli i mieæ nie bêd¹. Wszystko to, co widzia³y wtedy moje oczy i czego dotyka³y moje rêce, wszystko to zawiera siê przecie¿ w tej bliŸnie powy199

¿ej piêty, d³ugiej na centymetr, szerokiej na pó³; bliŸnie, której dotykam palcami, kiedy gubiê w¹tek albo zastanawiam siê, czy to wszystko by³o prawdziwe, tak jak prawdziwa by³a nasza brukowana kocimi ³bami ulica, sklep Cyrsona, dymi¹ca masarnia i koszary, obok których grywaliœmy w pi³kê – lub kiedy ogarniaj¹ mnie w¹tpliwoœci, czy wszystko to nie by³o snem ch³opca o w³asnym dzieciñstwie albo o groŸnym nauczycielu przyrody M-skim i nienormalnym, opêtanym przez dziwne manie wnuku Abrahama Weisera, krawca. Tak, wtedy w³aœnie pochylam siê nad lew¹ stop¹ i palcami prawej d³oni pocieram tê bliznê, i wiem, ¿e Weiser istnia³ naprawdê, ¿e wybuchy w dolince by³y prawdziwymi wybuchami i ¿e nic w tej historii nie zosta³o wymyœlone, ani jedno zdanie i ani jeden moment tamtego lata i tamtego œledztwa. Jeszcze raz widzê, jakbym tam by³ z powrotem, proboszcza Dudaka ze z³ot¹ kadzielnic¹, czujê zapach palonego bursztynu i s³yszê „Wi-taj Je-e-zu, sy-nu-u Ma-ry-i”. I widzê jak Weiser wy³ania siê nagle z szarej chmury, pachn¹cej wiecznoœci¹ i mi³osierdziem, widzê go, jak patrzy na to wszystko nieruchomymi oczami, a potem s³yszê ,,Dawid, Dawidek, nie chodzi na religiê!”. I jego kraciasta koszula unosi siê w powietrzu, Elka walczy jak rozwœcieczona lwica i tylko my nie potrafimy niczego zrozumieæ. A zreszt¹, o czym mo¿na powiedzieæ: „rozumiem to”? O czym w ogóle i o czym w odniesieniu do tej historii? Czy rozumiem na przyk³ad, dlaczego Weiser odsun¹³ mnie od siebie na jakiœ czas? Albo czy rozumiem, w jaki sposób Piotr, spoczywaj¹c pod ziemi¹, mo¿e ze mn¹ rozmawiaæ? ¯adna teoria nie wyjaœni niczego. Jedyne, co mogê zrobiæ, to opowiadaæ dalej. Tak. Jeœli Weiser, powodowany sobie znanymi wzglêdami, pragn¹³ zatrzymaæ mnie d³u¿szy czas w domu, w pe³ni osi¹gn¹³ swój 200

zamiar. Zaka¿enia wprawdzie nie dosta³em, ale ju¿ nastêpnego dnia stopa spuch³a jak bania, a w dziurze zebra³a siê ropa. Matka zawlok³a mnie do lekarza, który przemy³ ranê, zaleci³ ok³ady i jak najmniej ruchu. Musia³em teraz przez ca³y dzieñ skrobaæ ziemniaki, pilnowaæ gotowania makaronu i s³uchaæ, jak matka ¿ali siê na ojca i na wszystkich mê¿czyzn – bo tak¹ ju¿ mia³em matkê: dobr¹ i narzekaj¹c¹. Skaleczenie nogi by³o, jej zdaniem, kar¹ za niepos³uszeñstwo i ca³e dni wa³êsania siê poza domem. Na dodatek przez ca³y dzieñ gra³ w domu g³oœnik radiowêz³a i przy skrobaniu ziemniaków albo wa³kowaniu makaronu, czego nie znosi³em najbardziej, bo to stuprocentowo babskie zajêcie, przy tym wszystkim wiêc w kuchni r¿nê³a na przemian ludowa kapela z Opoczna albo z £owicza, a kiedy ucich³a, zaraz rozpoczyna³y siê arie operowe z Borysa Godunowa lub Damy Kameliowej, nudne, d³ugie i ciê¿kie, przetykane od czasu do czasu fragmentem jakiejœ uwertury. ¯a³owa³em, ¿e nie mamy takiego radia jak pan Korotek, które mo¿na prze³¹czaæ na ró¿ne zakresy, bo g³oœnik emitowa³ tylko jeden program, a ebonitow¹ ga³k¹ mo¿na by³o co najwy¿ej œciszyæ wrzaskliwe odg³osy ludowej œpiewaczki albo potê¿ny baryton rosyjskiego œpiewaka. Matka nie pozwala³a wy³¹czyæ g³oœnika w ogóle, bo czasami zdarza³o siê, ¿e nadawano muzykê taneczn¹ albo, rzadziej, kawa³ki amerykañskiego jazzu. Wtedy podkrêca³a ebonitow¹ ga³kê do oporu, zabiera³a z moich r¹k wa³ek do ciasta albo nó¿ do obierania kartofli i robi³a ca³¹ robotê za mnie, przytupuj¹c, podœpiewuj¹c i uœmiechaj¹c siê jak nigdy. Wiedzia³em, ¿e matka bardzo lubi tañczyæ, ale odk¹d pamiêtam, ojciec nie zabiera³ jej nigdzie ze sob¹. Wraca³ zmêczony z pracy, jad³ obiad i zaraz po drugim daniu zasypia³ zwykle nad gazet¹, a w niedzielê, po przyjœciu z koœcio³a, k³ad³ siê na ³ó¿ku i móg³ tak drzemaæ ca³y dzieñ, o ile wczeœniej któryœ z kolegów lub s¹siadów nie wyci¹gn¹³ go do baru „Liliput”. 201

Tak wiêc nudzi³em siê okropnie, zw³aszcza ¿e jedyn¹ ksi¹¿k¹ obok ksi¹¿ki kucharskiej by³a w naszym domu, nie wiedzieæ dlaczego, Lalka Prusa, któr¹ rzuci³em po pierwszym rozdziale, bez ¿alu dla dalszej czêœci. Umiera³em z ciekawoœci, co oni teraz bêd¹ robiæ, ale matka nie pozwala³a mi sterczeæ przy oknie i nie mog³em nawet przywo³aæ Szymka lub Piotra, przechodz¹cych przez podwórko. A oni przez dwa dni nie dawali znaku ¿ycia, zupe³nie jakby Weiser zakaza³ im przychodziæ do naszego mieszkania. Dopiero na trzeci dzieñ rano Piotr zastuka³ do drzwi. Musieliœmy rozmawiaæ szeptem, bo mieszkanie nasze sk³ada³o siê tylko z pokoju i kuchni, a matka kursowa³a akurat pomiêdzy nimi, prasuj¹c i gotuj¹c równoczeœnie. – Wczoraj pokaza³ nam now¹ sztukê – mówi³ Piotr bez szczególnego entuzjazmu. – Co takiego? – omal nie wyskoczy³em ze skóry. – Co to by³o? – Nic takiego. No wiesz, z ogniem... – Z jakim znów ogniem? – Paliliœmy ognisko... – Gdzie? – przerwa³em gwa³townie. – Niedaleko cegielni, tam jest taka polana w leszczynowym lasku – rozwodzi³ siê Piotr. – Ale co to by³a za sztuka? I przypierany pytaniami, Piotr opowiedzia³, ¿e najpierw strzelali z nagana jak zwykle, w piwnicy cegielni, i by³o to trudniejsze od parabellum i schmeisera, bo nagan – wywodzi³ Piotr – cholernie zrywa i bije na boki, i znosi jak ¿adna broñ. PóŸniej Weiser powiedzia³ im o tym ognisku i przyszli w umówione miejsce wieczorem. Wtedy stwierdzi³, ¿e pewnie, gdy zobaczyliœmy go w piwnicy cegielni, jak tañczy³ i unosi³ siê w powietrzu, wziêliœmy go za wariata i on siê nawet o to nie gniewa, bo w takiej sytuacji sam by tak pomyœla³. Ale to nie by³o ¿adne wariac202

two, bo jak powiedzia³ – ci¹gn¹³ Piotr – on zamierza zostaæ artyst¹ cyrkowym. Nie dowierza³em. – Artyst¹ cyrkowym – powtórzy³, jedz¹c wiœnie przyniesione przez matkê na porcelanowym talerzyku. – Jak opracuje kilka œwietnych numerów, da drapaka ze szko³y i ka¿dy dyrektor cyrku przyjmie go z otwartymi ramionami, nawet bez œwiadectwa siódmej klasy, a Elka bêdzie jego asystentk¹. – A strzelnica? A wybuchy? A broñ? A porwanie statku? A powstanie? Partyzantka? To wszystko nic? – Daj spokój – powiedzia³ Piotr, wypluwaj¹c pestki do zwiniêtej d³oni. – My te¿ go pytaliœmy, ale mówi³, ¿e strzela tak sobie, dla zabawy, a zreszt¹ mo¿e wykorzysta to do jakiegoœ numeru, sam jeszcze nie wie i zobaczy. I pokaza³ nam – Piotr ci¹gn¹³ opowieœæ – sztukê z ogniem, to znaczy wyj¹³ z ogniska roz¿arzone wêgle, u³o¿y³ na ziemi i stan¹³ na nich boso, a potem chodzi³ tam i z powrotem i nic, nawet nie pisn¹³, a kiedy pokaza³ stopy, nawet œladu oparzenia nie by³o. Masz jeszcze trochê? Przynios³em z kuchni ociekaj¹cy durszlak pe³en ostatnich w tym roku wiœni. – A ona gra³a mu przy tym? – Nie – znowu mia³ zapchane usta i nie móg³ szybko mówiæ. – Ona przez ca³y czas gada³a jak najêta, ale pewnie dlatego ¿e ju¿ to widzia³a. – I nie mówi³ nic wiêcej? – Nie, a co jeszcze mia³ mówiæ, kiedy rozdziawiliœmy gêby na coœ takiego? Taka sztuka udaje siê tylko fakirom, a on to potrafi. – To dlaczego nie pójdzie ju¿ teraz do cyrku? Potrafi tyle, ¿e przyjm¹ go od razu. Pamiêtasz panterê w zoo? – Yhm – znowu wypluwa³ pestki, jedn¹ po drugiej, tym razem na talerzyk. 203

– Mo¿e jeszcze coœ przygotowuje? Wzruszy³ ramionami. – A sk¹d ja mam wiedzieæ? Artyœcie nigdy nie wiadomo, co przyjdzie do g³owy. – A ty sk¹d to wiesz? Wyplu³ ostatnie pestki. – Wiem tak ogólnie. No to czeœæ – i ju¿ go nie by³o, nie powiedzia³ nawet, co maj¹ w planie. A ja siedzia³em przez ca³y wieczór i zastanawia³em siê, jak te¿ wygl¹daæ bêdzie Weiser we fraku, z biczem w d³oni, poskramiaj¹cy lwy albo jeszcze lepiej czarn¹ panterê, w œwietle reflektorów, k³aniaj¹cy siê publicznoœci w burzy hucz¹cych oklasków. To mog³o byæ piêkne. Tak¿e Elka w kostiumie z cekinami lœni¹cymi jak diamenty, Elka, która mog³aby trzymaæ p³on¹ce ko³o albo wk³adaæ najgroŸniejszemu z lwów g³owê do paszczy, od czego ca³a widownia zamiera³aby ze strachu, a starsze panie mdla³yby, oczywiœcie tylko do koñca numeru. Tu Weiser przechytrzy³ nas dokumentnie, bo uwierzyliœmy w jego plany i wszyscy wziêliœmy ostatni¹ sztukê z chodzeniem po ogniu za dowód na prawdziwoœæ jego s³ów. Kto móg³ przypuszczaæ, ¿e by³o to zrêczne oszustwo? Nie mówiê o jego bosych stopach, dotykaj¹cych ¿aru, to by³o zapewne najprawdziwsze, chodzi mi tylko o skierowanie naszej uwagi w zupe³nie inn¹ stronê, tam gdzie nie rodzi³y siê ju¿ ¿adne inne domys³y. Zegar w sekretariacie wybi³ jedenast¹. Odzyska³em poczucie czasu. Drzwi gabinetu rozwar³y siê nagle i us³ysza³em, jak M-ski wymawia moje nazwisko. – Siadaj – warkn¹³ cz³owiek z mundurze. – A ty – zwróci³ siê do Szymka – wracaj na swoje miejsce! 204

– No i co? – M-ski przyst¹pi³ od razu do rzeczy. – Dlaczego tylko Korolewski napisa³ w swoim zeznaniu, ¿e skrawek czerwonej sukienki spaliliœcie w ognisku? Dlaczego ty nie napisa³eœ o tym ani twój drugi kolega, co? – Ba³em siê, proszê pana. – Ba³eœ siê? – Tak. – No, to powiedz, gdzie znaleŸliœcie ten nieszczêsny kawa³ek materia³u? – W dolince za strzelnic¹, proszê pana, tam gdzie Weiser robi³ swoje wybuchy. – To ju¿ wiemy – powiedzia³ ³agodniejszym tonem dyrektor. – Chodzi nam o dok³adne okreœlenie miejsca, przypomnij sobie, a wszystko bêdzie dobrze. – Mówi¹c to, dyrektor bawi³ siê koñcem krawata, który nie przypomina³ ju¿ teraz kokardy jakobiñskiej ani zmoczonej szmaty i podobny by³ do pêtli sznura z ruchomym wêz³em przesuwanym w górê lub w dó³. – No, przypomnij sobie – powtórzy³ mundurowy niczym echo. – Gdzieœ ko³o paproci. M-ski rozeœmia³ siê sucho. – Komu to chcesz wmówiæ? Paproci jest tam wiêcej ni¿ drzew! Mundurowy roz³o¿y³ plan dolinki na biurku. – PodejdŸ tutaj – powiedzia³ – i poka¿ dok³adnie, gdzie to by³o! Co mia³em robiæ? Nie domyœla³em siê nawet, które miejsce pokaza³ im Piotr, a póŸniej Szymek, wybra³em wiêc to najbli¿ej krzy¿yka oznaczaj¹cego punkt, w którym Weiser zak³ada³ ³adunki. – K³amiesz! – wrzasn¹³. – Znowu k³amiesz i twoi koledzy te¿ k³ami¹, k³amiecie wszyscy razem, ale ja was… – i ju¿ wyci¹ga³ w moim kierunku rêkê, ¿eby chwyciæ mnie za ucho, kiedy dyrektor powstrzyma³ go szybkim gestem. 205

– Chwileczkê, kolego, zapytajmy go, gdzie by³o ognisko, w którym spalili strzêpy materia³u. – To nie by³y wcale strzêpy – wtr¹ci³em, a tamci zamarli ze zdumienia i czekali, co powiem dalej. – To nie by³y ¿adne strzêpy, proszê pana, to by³ ca³y kawa³ek sukienki! – Korolewski napisa³ wyraŸnie: „strzêpek materia³u”, wiêc jeœli nie strzêpek, to co? – mundurowy podsun¹³ siê do mnie tak, ¿e widzia³em stru¿ki potu œciekaj¹ce mu po skroniach. – A mo¿e powiesz, ¿e to by³a ca³a sukienka, co? – Nie, proszê pana, ca³a sukienka to nie by³a, na pewno nie ca³a, ale kawa³ek du¿y jak ta mapa, o – i pokaza³em w powietrzu jak du¿y by³ ten kawa³ek, którego przecie¿ nikt nie widzia³, bo Elka wcale nie wylecia³a w powietrze. Mundurowy przysun¹³ siê jeszcze bardziej. – Je¿eli tak by³o, to wszystko wskazuje na to, ¿e musia³ gdzieœ tak¿e pozostaæ kawa³ek cia³a, a o tym Korolewski nie napisa³, ani ¿aden z was. – By³o cia³o, czy nie?! – warkn¹³ M-ski. – Tylko nie krêæ znowu! – Tylko ten kawa³ek sukienki, proszê pana – odpowiedzia³em zadowolony z pomieszania im szyków. Ale oni nie dali siê na to nabraæ, bo zaraz powrócili do tego samego pytania. – Du¿y czy ma³y – stwierdzi³ dyrektor – nie powiedzia³eœ nam najwa¿niejszego: gdzieœcie go spalili? – Niedaleko nasypu kolejowego. – Jakiego nasypu? – No, tego, po którym nie jeŸdzi ¿aden poci¹g. – W którym miejscu? – Obok zerwanego mostu. – Krêcisz – M-ski by³ ju¿ niebezpiecznie blisko – zerwanych mostów jest tam kilka. Przy którym z nich, dok³adnie?! 206

– Za brêtowskim koœcio³em, proszê pana, tam gdzie nasyp przecina drogê do Rêbiechowa. – Dosyæ! – krzykn¹³ M-ski. – Dosyæ tych k³amstw! Twoi koledzy zeznaj¹ co innego. – I chwyci³ mnie za jedno i drugie ucho równoczeœnie, i podniós³ do góry, tak ¿e lewitowa³em jak Weiser w piwnicy nieczynnej cegielni. – Jak d³ugo jeszcze bêdziecie k³amaæ? Tam by³o coœ wiêcej ni¿ sama sukienka, prawda? Gdzie zakopaliœcie szcz¹tki swojej kole¿anki? – pyta³, podnosz¹c mnie, to znów opuszczaj¹c, a ja nie wiedzia³em, co mu odpowiedzieæ, wiêc wykrzykn¹³em tylko: – Niech pan puœci, niech pan puœci! A¿ wreszcie puœci³ mnie, bo zabola³y go rêce, i odepchn¹³ w stronê œciany, gdzie mog³em chwilê odetchn¹æ. – Dawaj ³apê! – powiedzia³ zdyszany M-ski. – Mo¿e to przywróci ci pamiêæ! – I zobaczy³em, jak wyjmuje z szuflady kawa³ek gumowego wê¿a, ten sam, który na lekcjach przyrody s³u¿y³ za stró¿a porz¹dku. – PodejdŸ tu bli¿ej – powiedzia³, ale nie ruszy³em siê z miejsca. – No, chodŸ tutaj! – mówi³, spogl¹daj¹c na dyrektora i mundurowego. – Boisz siê? Sta³em nadal pod œcian¹. – No wiêc – spyta³ mundurowy – powiesz czy nie? – Wszystko ju¿ powiedzia³em, proszê pana – chlipn¹³em, bo mimo woli ³zy ciek³y mi z oczu, ale ten widok tylko rozdra¿ni³ M-skiego, który podszed³ do mnie, chwyci³ za rêkê, otworzy³ d³oñ jak ma³emu dziecku i wymierzy³ piêæ uderzeñ, chlapi¹cych jak kopyta koñskie na asfalcie. – Powiedz! – To by³o, proszê pana, w tym samym miejscu, gdzie pana widzieliœmy nad Strzy¿¹. – Gdzie? – zapyta³ dyrektor. – Nad Strzy¿¹. To jest ten potok, który przep³ywa pod kolejowym nasypem. 207

M-ski znieruchomia³, ale tylko na moment. Jego policzki zrobi³y siê czerwone. – Czasami ³apiê tam motyle – zwróci³ siê do tamtych – ale to nie ma ¿adnego zwi¹zku ze spraw¹! – Znów chwyci³ mnie za d³oñ, ale zd¹¿y³em go uprzedziæ. – Wtedy by³ pan bez siatki na motyle – powiedzia³em – i bez pud³a na roœliny. Gumowy w¹¿ zawis³ w powietrzu i nie spad³ na otwart¹ rêkê. M-ski popatrzy³ na mnie groŸnie, trochê z obaw¹. – Jesteœ tego pewien? – Tak, proszê pana – i uœmiechn¹³em siê bezczelnie, bo karty, przynajmniej czêœciowo, zosta³y odkryte, choæ mundurowy i dyrektor nie domyœlali siê niczego. – Dobrze – powiedzia³ – zastanowimy siê nad tym, a teraz – zwróci³ siê do tamtych – przerwa na herbatê. Kiedy wyszed³em do sekretariatu, po raz pierwszy czuj¹c md³y smak szanta¿u zmieszany ze ³zami, woŸny poderwa³ siê ze swojego krzes³a. – Skoñczone? – rzuci³ pytaj¹co w kierunku mundurowego. – Ju¿ po wszystkim? – Nie – odpar³ tamten. – Niech pan przyniesie wody w dzbanku, a wy – to by³o do nas – ani s³owa! WoŸny z dzbankiem znikn¹³ i us³yszeliœmy jego kulawy krok w pustym korytarzu, a tamci uchylili drzwi gabinetu, abyœmy nie mogli ze sob¹ rozmawiaæ. Natê¿aj¹c s³uch, mo¿na by³o us³yszeæ wszystko, o czym mówili, lecz my tym razem nie korzystaliœmy z tej szansy. – Zna-le-ziona obok starego dê-bu – szepta³ Szymek. – Spa-lo-na te-go sa-me-go dnia wie-czo-rem na ka-mie-nio-³o-mach. Go-dzi-na siódma wie-czo-rem, szu-ka-li-œmy miej-sca ze strachu, a te-raz mówi-my to te¿ ze stra-chu. 208

KAZIMIERZ L ELEWICZ Organy w Katedrze Oliwskiej. Fotografia z lat piêædziesi¹tych

Zanim woŸny wróci³ przez pachn¹cy cisz¹ i past¹ do pod³óg korytarz, najwa¿niejsze zosta³o ustalone. Tak, Szymek wiedzia³, co mówi, szczegó³y obmyœli³ dobrze i – co istotne – wydawa³y siê prawdopodobne. Niew¹tpliwie, stary d¹b by³ w dolince trudny do przeoczenia. Jeœli za³o¿yæ, ¿e Elkê rozerwa³a eksplozja, skrawek sukienki móg³ dofrun¹æ tam rzeczywiœcie. PóŸniej nie wiedzieliœmy, co z nim zrobiæ. A na polanie z g³azami narzutowymi, to znaczy na kamienio³omach oddalonych od dolinki o czterdzieœci minut drogi piechot¹, by³o istotnie miejsce wyznaczone przez leœniczego do palenia ognisk. Wiêc poszliœmy tam, czy to dziwne? No i ogieñ poch³on¹³ czerwony strzêpek. WoŸny wróci³ z dzbankiem pe³nym wody i znikn¹³ na chwilê w gabinecie. – Ja zna-laz-³em przy ko-rze-niach – szepta³ Szymek. – Ty nio-s³eœ w kie-sze-ni – to by³o do mnie – a Pio-trek wrzu-ca³ do og-nis-ka. Po-tem do do-mu. Za chwilê woŸny by³ ju¿ z nami, drzwi do gabinetu zosta³y zamkniête. Kiedy przypominam sobie dzisiaj tê scenê, myœlê, ¿e by³ to najpiêkniejszy szept sceniczny, jaki kiedykolwiek s³ysza³em. Jedno tylko jest zastanawiaj¹ce: dlaczego tym razem po wodê wys³ano woŸnego, nie zaœ któregoœ z nas? Pozostawieni bez stró¿a, nawet przy otwartych drzwiach gabinetu, mogliœmy bez trudu ustaliæ, co potrzeba i tamci nie mogli mieæ co do tego w¹tpliwoœci. Chcieli za wszelk¹ cenê zakoñczyæ œledztwo? Mo¿e by³a to intryga M-skiego? O M-skim w ka¿dym razie myœla³em przez ca³y czas d³ugiej przerwy, gdy oni pili herbatê, a my siedzieliœmy w sekretariacie na sk³adanych krzes³ach, które okropnie gniot³y w siedzenie. M-ski mia³ teraz trudne zadanie. Z pewnoœci¹ zrozumia³, o co chodzi. Niepostrze¿enie gra pomiêdzy nami zamieni³a siê w grê moj¹ i M-skiego, i chocia¿ nigdy nie powiedzia³em ch³opakom 210

o moim pierwszym w ¿yciu szanta¿u, ta gra ci¹gnê³a siê póŸniej przez ca³e lata. Ci¹gnê³a siê jeszcze po skoñczeniu szko³y i po œmierci Piotra, a nawet – jak myœlê dzisiaj – trwaæ mo¿e do teraz w ca³kiem innym miejscu i czasie. Kiedy skoñczy³em szko³ê, M-ski uczy³ jeszcze przyrody i nadal pozostawa³ zastêpc¹ dyrektora do spraw wychowawczych. PóŸniej, po siedemdziesi¹tym roku, gdy dwaj mê¿owie stanu podpisali ów uk³ad, o którym gazety w Niemczech i Polsce pisa³y, ¿e jest historyczny, kiedy wielu ludzi wyje¿d¿a³o na sta³e do kraju Georga Wilhelma Friedricha Hegla, dowiedzia³em siê, ¿e M-ski znalaz³ siê poœród nich. Wtedy wzruszy³em ramionami, lecz – jak siê okaza³o – nies³usznie. Bo w czasie mojej wizyty u Elki, o której napisa³em, ¿e by³a równie¿ gr¹ – tyle ¿e o Weisera, w czasie tej wizyty, pod sam jej koniec M-ski znowu pojawi³ siê niespodziewanie, jakby nic nie mog³o wydarzyæ siê bez niego. Z du¿ego pokoju na parterze, gdzie le¿a³a Elka, uda³em siê do sypialni. Moje rêce nie by³y ju¿ skrzyd³ami i³a 14, pozosta³e cz³onki zaœ w niczym nie przypomina³y jego srebrzystego kad³uba, unosz¹cego czerwon¹ sukienkê. Obok ³ó¿ka sta³ ma³y, przenoœny telewizor. W³¹czy³em go i nie zwracaj¹c uwagi na program, wk³ada³em pi¿amê Horsta, ca³kiem zrezygnowany. I wtedy na ekranie ujrza³em twarz M-skiego, uœmiechniêt¹ i pe³n¹, która odpowiada³a na pytania reportera. – Dlaczego tak póŸno zdecydowa³ siê pan na powrót do ojczyzny? – pyta³ dziennikarz. – Och, to nie takie proste – odpowiada³a twarz. – Ogólnie okreœli³bym to jako przyczyny polityczne. – Czym zajmowa³ siê pan w Polsce? – Badaniami naukowymi – mówi³a twarz. – A z koniecznoœci uczy³em te¿ w szkole. 211

– Dlaczego z koniecznoœci? – Bo moje badania, w których podkreœla³em wyj¹tkowoœæ flory i fauny lasów otaczaj¹cych Gdañsk – marszczy³a siê twarz – te badania nie znajdowa³y ¿adnego rozg³osu ani uznania. – Czy po przyjeŸdzie opublikowa³ pan wyniki swoich prac naukowych? – Niestety – twarz objawia³a oznaki pewnego zniecierpliwienia – maszynopis zosta³ mi skonfiskowany na granicy. – Dlaczego? – Obawiam siê, ¿e równie¿ z przyczyn politycznych – odpowiedzia³a bez zaj¹knienia twarz. – A czym zajmuje siê pan obecnie? – Obecnie... – twarz namyœla³a siê przez chwilê – obecnie wyk³adam w szkole ogrodniczej przedmioty zawodowe. – Czy kontynuuje pan teraz bez przeszkód pracê naukow¹? – O tak! – twarz uœmiechnê³a siê jak na reklamie coca-coli. – Bez ¿adnych przeszkód! – I jakie badania prowadzi pan, jeœli mo¿na spytaæ? – Prowadzê obserwacjê – twarz przybra³a powa¿n¹ minê – gin¹cych gatunków motyli w Górnej Bawarii. – Czy wyniki pañskich badañ zostan¹ opublikowane? – Tak – odpowiedzia³a twarz – nied³ugo. Ju¿ zamierza³em wy³¹czyæ telewizor i zamkn¹æ twarz, przynajmniej na tê noc, gdy na ekranie ukaza³a siê sylwetka kanclerza Willy’ego Brandta. Przemawia³ w Bundestagu, polemizuj¹c z tezami Partii Zielonych. – Nie wie pan nawet – powiedzia³em g³oœno, bo nikogo nie by³o w pokoju – nie wie pan nawet, panie kanclerzu, jakiego oni teraz maj¹ sojusznika! – I wy³¹czy³em telewizor, w obawie, by z ekranu nie wyskoczy³a nagle twarz, ta sama co przed laty, z w¹sami domalowanymi przez Weisera. 212

Odkrycie to przybi³o mnie do reszty. Nastêpnego dnia bêd¹c na powrót w Monachium u mego stryja, który mia³ piêkny dom, trawnik, samochód i nic ponad to, zastanawia³em siê znowu, dlaczego pani o wygl¹dzie domowej gospodyni bi³a M-skiego po twarzy. Nawet dzisiaj obraz ten budzi we mnie mieszane uczucia, bo jeœli M-ski latem chwyta gin¹ce motyle w Dolnej czy Górnej Bawarii, na pewno umawia siê tam z jak¹œ bawarsk¹ gospodyni¹ i tak samo jak nad Strzy¿¹ stoi nad górskim potokiem, który zag³usza plaskaj¹ce uderzenia krzepkiej Niemki. Co by³o dalej? Uwierzyliœmy Weiserowi w jego bajeczkê. Jeœli nie chcia³ byæ wodzem ani piratem, to dlaczego nie mia³by zostaæ artyst¹ wystêpuj¹cym w cyrku? Mój sen – jak rozumowa³em wówczas – potwierdza³ tylko takie przypuszczenia. Weiser jak nikt inny wydawa³ siê stworzony do poskramiania dzikich zwierz¹t. Tylko do czego by³y mu potrzebne pirotechniczne efekty i ca³y arsena³, zgromadzony w piwnicy nieczynnej cegielni? Tego nie mog³em zrozumieæ, bo jedno z drugim niewiele mia³o wspólnego. Wierzy³em wiêc, ale nie do koñca; ufa³em, ale nie w pe³ni, i nie zwierzaj¹c siê z moich w¹tpliwoœci nikomu, przychodzi³em na kolejne wybuchy w dolince za strzelnic¹. Po ka¿dej takiej wyprawie dziura w nodze zaczyna³a znów ropieæ, matka krzycza³a okropnie i jeszcze bardziej mnie pilnowa³a, ¿ebym nigdzie nie wychodzi³. O poszczególnych eksplozjach nie bêdê mówi³ po raz drugi. By³y takie, jak opisa³em. Nic wiêcej nie mogê na ich temat dodaæ, bo niczego nie zatai³em i niczego chyba nie pomin¹³em. A Weiser? Poza urz¹dzaniem wybuchów uczy³ Szymka i Piotra strzelania – tak jak poprzednio: albo w piwnicy cegielni, albo w dolince. Straszliwie nudzi³em siê w domu, wiedz¹c, ¿e oni maj¹ niez³¹ zabawê. Nie chcia³em jednak wychodziæ, nie ze 213

strachu przed matk¹, tylko z obawy, ¿e nadwerê¿ona tym noga nie pozwoli mi wymkn¹æ siê na nastêpny wybuch, o którym wiedzia³em zawsze dzieñ wczeœniej od Szymka lub Piotra. Minê³o sporo czasu i któregoœ dnia zobaczy³em na niebie pierwsze ob³oki. Ich wysokie, rozci¹gniête pióra nie zapowiada³y wprawdzie zmiany pogody, lecz mog³em teraz œlêczeæ w oknie z brod¹ podpart¹ rêkoma i œledziæ powolne przemiany kszta³tów na niebieskim jak akwamaryna sklepieniu. Wiadomoœci przynoszone przez Szymka i Piotra by³y zwyczajne – w zatoce zupa rybna rozrzedzi³a siê trochê i na piasku nie zalega³y ju¿ cuchn¹ce kupy gnij¹cej padliny, ale o k¹pieli nie by³o co marzyæ. Œmia³ek, który zanurzy³ w wodzie koniec nogi, cofa³ j¹ natychmiast z obrzydzeniem. Masowo pada³y te¿ mewy i pracownicy oczyszczania znosili martwe kad³uby na wielkie stosy, które z daleka wygl¹da³y jak kupki œniegu. Wywo¿ono je razem z rybami za miasto i palono na wspólnym wysypisku. Rybacy z Jelitkowa wyst¹pili do w³adz o odszkodowania, ale nikt nie potrafi³ powiedzieæ nic pewnego. W Brêtowie pojawi³ siê za to ponownie ¯ó³toskrzyd³y i – jak opowiadali ludzie – przeparadowa³ któregoœ razu w naszym zardzewia³ym he³mie obok domów, wzbudzaj¹c powszechny niepokój. Ale nie z³apano go. W ka¿dym razie nie sypia³ ju¿ w naszej krypcie, musia³ wiêc mieæ jak¹œ inn¹ kryjówkê. Poza tym w dolinie po drugiej stronie nasypu, zaraz za cmentarzem, pojawili siê ludzie z tyczkami, mierzyli ziemiê i ogradzali teren pod ogródki dzia³kowe zwojami kolczastego drutu. Tam gdzie teren by³ ju¿ ogrodzony, przychodzili inni ludzie i z desek, starych sklejek i papy klecili szopy i ma³e domki, i bardzo nie lubili, gdy ktoœ obcy krêci³ siê w pobli¿u. Mo¿e dlatego, ¿e w tych szopach chowali szpadle, motyki i grabie, a mo¿e dlatego, o czym przekonany by³ Piotr, ¿e byli po prostu Ÿli i nieuprzejmi od urodzenia. 214

W Gdañsku, na D³ugim Targu, puszczono historyczny tramwaj, zaprzê¿ony w dwa konie, a bilet na jeden przejazd kosztowa³ okr¹g³e piêædziesi¹t groszy. Jechali tym tramwajem, ale bez Elki i Weisera, którzy tego dnia znikli gdzieœ bez wieœci. Pyta³em, dok¹d mogli pójœæ – na lotnisko czy do cegielni, ale poza tym, ¿e Elka mia³a rano ze sob¹ ten sam instrument, na którym gra³a Weiserowi do tañca, nic nie umieli powiedzieæ. Szymek domyœla³ siê, ¿e Weiser przygotowywa³ jakiœ nowy numer i pewnie nied³ugo nam go zaprezentuje. Dzisiaj wiem, ¿e Weiser nic takiego nie robi³, bo przecie¿ nigdy nie zamierza³ zostaæ artyst¹ areny. Wtedy mogliœmy w to wierzyæ i spokojnie podziwiaæ jego arsena³ albo jak Piotr i Szymek tego dnia – jeŸdziæ po D³ugim Targu historycznym tramwajem za okr¹g³e piêædziesi¹t groszy od jednego kursu. Poza tym ze studni Neptuna nie sika³a ani jedna kropla wody, a pan Korotek dosta³ mandat, bo przez skrzy¿owanie, gdzie za³o¿yli niedawno pierwsze w mieœcie œwiat³a, przeszed³ jak zawsze po swojemu – na skos. Na dodatek zwymyœla³ milicjantów od smarkaczy i ma³o co nie zabrali go na komisariat. Czy jeszcze coœ? Tak, na s¹siedniej ulicy, która nazywa³a siê Kar³owicza, instalowano elektryczne lampy, a stare, gazowe latarnie mia³y iœæ na z³om. Bar „Liliput” zosta³ zamkniêty na ca³e trzy dni po ostatniej bójce murarzy z ¿o³nierzami, którzy wyskakiwali na jednego z pobliskich koszar bez przepustki. Nowe kino mia³o nazywaæ siê ,,Znicz” i obiecywano, ¿e bêdzie tam panoramiczny ekran, jakiego nie mieli w ,,Tramwajarzu” obok zajezdni, w pobli¿u naszej szko³y. Weiser nie odwiedzi³ mnie ani razu, kiedy przesiadywa³em w domu, gdy zaœ przychodzi³em na jego wybuchy, s³owem nie wraca³ do dziury w nodze i tego, co siê wtedy sta³o. Czas p³yn¹³ mi wolno i spokojnie, jak wszystkim w naszej dzielnicy podczas 215

upalnego lata, gdy kurz czerwca, py³ lipca i brud sierpnia ani razu nie sp³ynê³y z liœci kroplami tak upragnionego deszczu. Z braku innego zajêcia rysowa³em na kartkach zeszytu, co tylko przysz³o mi do g³owy. Raz by³ to ¯ó³toskrzyd³y stoj¹cy na dachu kamienicy na Starym Mieœcie. Tu¿ za jego plecami wyrasta³y smuk³e sosny, a nad miastem i g³owami zgromadzonych na chodniku ludzi przelatywa³y samoloty, ca³ymi kluczami jak ¿urawie. Innym razem kartkê zeszytu wype³ni³ Weiser szybuj¹cy nad zatok¹ na czarnej panterze; rybacy padali na kolana, a ich ¿ony chowa³y g³owy ze strachu. By³ te¿ pan Korotek tocz¹cy przez podwórko ogromn¹ jak beczka flaszkê wódki, z której umyka³y myszy prosto na pobliski œmietnik. M-skiego narysowa³em razem z proboszczem Dudakiem, któremu dorobi³em motyle skrzyd³a i umieœci³em w siatce przyrodnika jako kolejny eksponat. By³a te¿ jedna panorama, albo lepiej: widok ogólny – znad wzgórz w kierunku lotniska pomyka³ samolot w kszta³cie kadzielnicy, my wszyscy siedzieliœmy w œrodku, a nad miastem, zatok¹ i cmentarzem zamiast s³oñca œwieci³o wielkie, trójk¹tne oko, wysy³aj¹ce promienie we wszystkich kierunkach. Matka nie lubi³a, kiedy siedzia³em zgarbiony nad kartk¹, bo zamiast kwiatów czy drzew widzia³a na moich obrazkach same maszkary. Tak przynajmniej je nazywa³a, przerywaj¹c moje zajêcie, bo znów czeka³y ziemniaki albo makaron. A¿ któregoœ dnia – by³o to chyba po pi¹tym z kolei wybuchu, kiedy noga wygl¹da³a ju¿ prawie dobrze – do drzwi naszego mieszkania zastuka³ Szymek. W rêkach trzyma³ zwiniêty rulon papieru. – Wiesz, co to jest? – zapyta³ od drzwi. – Zgadnij, prêdko! – Flaga? List goñczy? Og³oszenie? – Ju¿ lepiej – uœmiechn¹³ siê. – To jest plakat! 216

– Aha – powiedzia³em bez przekonania. – No i co z tego? Szymek, rozwijaj¹c kolorowy rulon na tapczanie, nie przestawa³ mówiæ: – Da³ mi go ten pan, który nakleja afisze na s³upach, ten ze starym rowerem. Popatrz tylko, jakie cudo! Rzeczywiœcie ujrza³em wielk¹ paszczê lwa obok ubranej w barwny kostium kobiety, a pod spodem napis: CYRK „ARENA” ZAPRASZA!!!

– Niez³e – powiedzia³em. – I co dalej? – Co dalej? Jutro idziemy do cyrku! – wyrzuci³ z siebie radosn¹ nowinê. – Nie rozumiesz? – A bilety? – Elka ju¿ pojecha³a kupiæ, dla ciebie te¿. – A pieni¹dze? – Nie martw siê o pieni¹dze, jak bêdziesz mia³, to oddasz. – Ile? – Dla doros³ych dziesiêæ, a dla nas po piêæ z³otych. – A sk¹d mieliœcie tyle? – Zaraz ci wszystko powiem – Szymek odsun¹³ plakat i usiad³ na tapczanie, bo wszystkie krzes³a w pokoju by³y zarzucone bielizn¹ przygotowan¹ do prania. – No wiêc rano Piotr pojecha³ do Gdañska kupiæ w ¿elaznym sklepie gwoŸdzi dla ojca. I wtedy zobaczy³ na placu Zebrañ cyrkowe wozy. No i nie poszed³ do sklepu, tylko wyskoczy³ z tramwaju na tamtym przystanku i wszystko sobie dobrze ogl¹dn¹³: wóz, w którym mieszka klown, klatki z dzikimi zwierzêtami, konie, akrobatów. Widzia³ nawet cylinder magika, bo kiedy tragarze przenosili pakunki, ten cylinder wypad³ i potoczy³ siê po ziemi, a magik, który wygl¹da³ jak zwyczajny cz³owiek, strasznie krzycza³ i zwymyœla³ tragarzy od niedo³êgów. Wszystko to Piotr widzia³ i s³ysza³, patrzy³ te¿ na robotników naci¹gaj¹cych liny wielkiego namio217

tu, a na koniec zobaczy³, jak du¿ymi m³otami wbijaj¹ w ziemiê grube paliki, podtrzymuj¹ce odci¹gi. Potem przypomnia³ sobie o gwoŸdziach dla ojca, kupi³ co trzeba i przyjecha³ z nowin¹ do nas. A pó³ godziny póŸniej, no, mo¿e godzinê, na naszym s³upie og³oszeniowym pojawi³o siê to – Szymek wyci¹gn¹³ rêkê, dotykaj¹c jaskrawego plakatu. – A pieni¹dze? Sk¹d mieliœcie pieni¹dze? – Ach, to by³o dziwaczne – mówi³ dalej Szymek. – Staliœmy obok s³upa i gapiliœmy siê, jak ten od afiszy smaruje klejem papier i przykleja, a potem znowu smaruje i znowu przykleja, bo on prawie ca³y s³up oklei³ tym samym plakatem. Staliœmy tak i gadaliœmy, jakby to by³o fajnie iœæ do cyrku, gdyby by³y pieni¹dze, bo ja bym mia³ na bilet i Piotr te¿, ale Elka chyba nie, a Weiser to nie wiem, no i ty... A wtedy nadszed³ pan Korotek, ca³kiem trzeŸwy i, zdaje siê, s³ysza³ nasz¹ rozmowê. „No, to ile was sztuk jest?” – zapyta³. „Piêæ” – odpowiedzieliœmy, bo razem z tob¹ to piêæ – a on wyj¹³ wtedy portmonetkê i da³ nam ca³ych trzydzieœci z³otych. „Macie”, powiedzia³, „a jak sprzedacie butelki, to mo¿ecie mi oddaæ”, powiedzia³, „ale niekoniecznie”. Elka pojecha³a po bilety i ma kupiæ na jutro, bo dzisiaj wystêpów jeszcze nie bêdzie, no to nieŸle, co? – skoñczy³ opowiadaæ, zwijaj¹c plakat w d³ugi rulon. – Powieszê to sobie nad ³ó¿kiem – doda³ – o ile matka nie wyrzuci, bo ta pani jest prawie ca³kiem rozebrana. Szymek wyszed³ bardzo zadowolony, a moja matka, która s³ysza³a fragment rozmowy, oznajmi³a, ¿e piêæ z³otych na bilet da mi bardzo chêtnie i nie potrzebujê (tak powiedzia³a) korzystaæ ze wspania³omyœlnoœci pana Korotka. Nastêpnego dnia od rana czas d³u¿y³ siê nieznoœnie, bo przedstawienie, na które mieliœmy bilety, rozpoczyna³o siê dopiero o godzinie szesnastej. Wczeœnie rano wyszed³em przed dom, ¿eby zobaczyæ plakaty rozlepione na betonowym okr¹218

glaku. S³up wygl¹da³ wspaniale: od samej ziemi a¿ po jego czubek ci¹gnê³y siê dooko³a takie same lwie paszcze i takie same panie w kostiumach. Przyzwyczajony do szarzyzny s³upa, na którym od kilku ju¿ miesiêcy nie naklejano nic nowego, a resztki starych afiszy miesza³y siê ze œwiñskimi napisami i zesz³orocznym zarz¹dzeniem o rejestracji poborowych, sta³em jak urzeczony i myœla³em, czy lew, którego zobaczê w cyrku, bêdzie tak samo groŸny jak ten na plakacie, z ogromn¹, rozwart¹ paszcz¹ i dwoma rzêdami wielkich, po³yskuj¹cych k³ów. Nagle poczu³em lekkie szturchniêcie w bok. – Mo¿esz ju¿ chodziæ? – Tak, to by³ g³os Weisera. – Nie puchnie noga? – Nie – odpowiedzia³em zgodnie z prawd¹. – Nic ju¿ nie boli i nic nie puchnie, a co? – W tym „a co?” kry³a siê naturalnie nadzieja na coœ nowego, bo jeœli Weiser zaszed³ mnie od ty³u i pyta³, musia³ mieæ jakiœ pomys³. – To chodŸ ze mn¹ – powiedzia³. – Zobaczysz, jak siê ³apie zaskroñce. – A po co ci zaskroñce? – spyta³em. – Bêdziesz je tresowa³? Weiser wzruszy³ ramionami. – Jak nie chcesz, to nie. Myœla³em tylko, ¿e bêdziesz chcia³ zobaczyæ, jak siê to robi – mówi³ wolno, zrezygnowanym tonem. Chcia³em zobaczyæ, jak bêdzie ³apa³ zaskroñce, ale chcia³em te¿ wiedzieæ, do czego mu bêd¹ potrzebne. Ruszyliœmy ulic¹ pod górê i wtedy zapyta³em raz jeszcze: – Ale po co ci one? – Zobaczysz, wszystko zobaczysz – powiedzia³. – To jest worek, gdzie bêdziemy je wrzucaæ – wyjaœni³ – a kij znajdziemy ju¿ w lesie. Minêliœmy rz¹d ma³ych, prawie identycznych domów, ze skoœnymi dachami, w których pó³okr¹g³e okienka mansard 219

wygl¹da³y jak wy³¹czone w ci¹gu dnia lampy samochodowe. Weiser umilk³ i przez dalsz¹ drogê, kiedy wspinaliœmy siê œcie¿k¹ miêdzy modrzewiami, nie powiedzia³ ani s³owa. Po dziesiêciu minutach, sapi¹c, staliœmy na wzgórzu, sk¹d z jednej strony widaæ by³o lotnisko i zatokê, a od po³udnia, daleko w dole majaczy³y zarysy Brêtowa i wzgórz, za którymi znajdowa³a siê strzelnica. – Idziemy tam – powiedzia³, wskazuj¹c rêk¹ na po³udnie – tam gdzie za³o¿yli p³oty i gdzie bêd¹ ogródki dzia³kowe. Teraz schodziliœmy po stoku prawie tak jak na nartach – raz w lewo, raz w prawo, ostrymi zakosami, ¿eby zanadto siê nie rozpêdzaæ. W powietrzu spotyka³y siê smugi ró¿nych zapachów, woñ przekwit³ego ³ubinu miesza³a siê z koniczyn¹, a ch³odny zapach miêty ³¹czy³ siê z ostrym aromatem rosn¹cej dziko macierzanki. – Powiedz, bêdziesz je sprzedawa³? Albo zaniesiesz M-skiemu? A nie wystarczy mu jeden zaskroniec, musi ich mieæ kilka? – pyta³em, gdy tylko stanêliœmy w dolinie przylegaj¹cej skrajem, st¹d niewidocznym, do cmentarza i nasypu, po którym nie jeŸdzi³ ¿aden poci¹g. Ale Weiser nie odpowiedzia³. Najpierw wyszuka³ d³ugi na metr, rozwidlony patyk, taki sam jakiego u¿ywaj¹ po³awiacze ¿mij w Bieszczadach, a póŸniej zwróci³ siê do mnie: – Widzisz tamte zaroœla? Skin¹³em g³ow¹. – Tam jest ich najwiêcej, idŸ tam i poruszaj krzakami, ¿eby je wyp³oszyæ. Ale powoli, nie za mocno – doda³ – ¿eby nie ucieka³y wszystkie naraz, rozumiesz? Zadanie nie by³o trudne. Szed³em wolno wzd³u¿ pasa zaroœli i kijem porusza³em kêpy wysokich traw, pokrzyw, kar³owatych malin, czarnego ¿arnowca i paproci. Zaskroñce najpierw powo220

li, póŸniej coraz szybciej wyœlizgiwa³y siê spod moich stóp i pomyka³y bezszelestnie w kierunku Weisera, a on z ogromn¹ zrêcznoœci¹ najpierw unieruchamia³ je rozwidlonym patykiem, a potem chwyta³ delikatnie w palce i wrzuca³ do parcianego worka. – Jeszcze raz – powiedzia³, kiedy skoñczy³em nagonkê. – Nigdy nie wyp³oszy siê wszystkich. Powtórzy³em czynnoœæ dok³adnie tak samo i ku mojemu zaskoczeniu umykaj¹cych zaskroñców by³o niewiele mniej ni¿ poprzednim razem. Weiser zawi¹za³ worek na du¿y, ale szczelny supe³. – Dobra – powiedzia³ – teraz przejdziemy przez te cholerne dzia³ki i zaniesiemy je na drug¹ stronê. „Cholerne dzia³ki” powiedzia³, pamiêtam dobrze, bo Weiser nigdy nie mówi³ za du¿o i wszystko mo¿na by³o zapamiêtaæ bardzo dok³adnie. – Cholerne dzia³ki – powtórzy³ raz jeszcze, gdy mijaliœmy pracuj¹cych tu ludzi. Odk¹d siê tu pojawili, z uporem przekopywali such¹ jak na pustyni ziemiê i z jeszcze wiêkszym uporem klecili z desek i dziurawej sklejki swoje budy, nazywane domkami, na których nie wiedzieæ dlaczego malowali zaraz uœmiechniête krasnale, zab³¹kane sarenki albo stokrotki z dziewczêcymi twarzyczkami, co wygl¹da³o okropnie i wprost nieprzyzwoicie. – Co tam niesiecie, ch³opcy? – zaczepi³ nas spocony grubas, podnosz¹c czo³o znad motyki. – Czego tu szukacie? – E... nic, proszê pana – odpowiedzia³em pierwszy. – Tylko trawê dla królików zbieramy, bo tu najwiêcej. Weiser zwolni³ nieco kroku, ale nie zatrzyma³ siê i nawet nie spojrza³ na grubasa, a ja ruszy³em za nim, patrz¹c na worek, który porusza³ siê w takt miarowych kroków. 221

– Na drugi raz – zawo³a³ grubas – szukajcie trawy gdzie indzie! I lepiej, jak was tu nie spotkam, zrozumieliœcie? To ju¿ nie jest ziemia niczyja! – i grubas krzycza³ coœ jeszcze, ale my byliœmy coraz dalej. Œcie¿k¹ w dó³ dotarliœmy do nasypu. – NieŸle to wymyœli³eœ – powiedzia³ Weiser. – Mo¿na na ciebie liczyæ. Serce o ma³o nie pêk³o mi z dumy. Ani siê obejrza³em, jak byliœmy na cmentarzu, w jego górnej czêœci, gdzie Weiser zatrzyma³ mnie ruchem rêki. – Tu je wypuœcimy – powiedzia³, odwi¹zuj¹c worek. – Tu ju¿ nic im nie grozi. Zobaczy³em, jak z otwartego worka wype³zaj¹ zaskroñce, niektóre prêdko, inne, bardziej mo¿e przera¿one, powoli, tak ¿e Weiser musia³ je poszturchiwaæ rêk¹. Wê¿e rozpe³za³y siê miêdzy nagrobkami. Ich szarobrunatne zygzaki przemyka³y zwinnie w gêstych chaszczach pokrzyw i lebiody i po chwili w zasiêgu naszego wzroku nie zosta³ ju¿ ani jeden. „Ani jeden”, napisa³em, choæ nie by³a to prawda. Nagle bowiem ujrza³em na p³ycie nagrobka d³ugie cielsko wê¿a w migotliwych strumieniach œwiat³a, w refleksach docieraj¹cych tu przez kopu³ê bukowych liœci tak jak przez zielone szybki witra¿y w naszym koœciele podczas sumy. Zaskroniec mia³ ponad metr d³ugoœci, nie rusza³ siê prawie i jakby szukaj¹c œwiat³a, podnosi³ tylko ³eb, po chwili opuszczaj¹c go na powrót na kamienn¹ p³ytê. Jego ¿ó³te plamy tu¿ ko³o pyska rozjaœnia³y siê symetrycznie, ilekroæ promieñ z góry dociera³ do p³yty. – Popatrz – wyszepta³em do Weisera – zupe³nie siê nas nie boi. I rzeczywiœcie, kiedy wyci¹gn¹³em rêkê do wê¿a i poczu³em na palcach ch³odny dotyk jego sp³aszczonego pyska, jak dotyk psiego nosa, zaskroniec nie uciek³, cofaj¹c siê tylko nieznacz222

nie. Dopiero po chwili odwróci³ siê od nas i znikn¹³ w pobliskiej kêpie paproci, rozko³ysanej lekko dotkniêciem jego cia³a. – Tu jest coœ napisane – zwróci³em siê do Weisera. – Umiesz to przeczytaæ? Nachyli³ g³owê nad nagrobkiem i przeczyta³: – „Hier ruht in Gott Horst Meller. 8 VI 1925 – 15 I 1936” – i dalej, sylabizuj¹c – „Werst unser Slieb alle Zeit und Hliebst es auch in Snigkeit. ” Nie znam niemieckiego – wyjaœni³ – ale to pierwsze znaczy, ¿e tu spoczywa w Bogu Horst Meller, a to drugie to jakiœ wiersz, bo siê rymuje. Zobacz – dotkn¹³ palcem wy¿³obionego napisu z gotyckich liter – Zeit, a w drugim jest Snigkeit. Eit-eit, to jest na pewno jakiœ wiersz. – Mia³ jedenaœcie lat jak umar³ – powiedzia³em. – To tyle, co my. – Nie, on siê nie urodzi³ w dwudziestym pi¹tym, tylko w dwudziestym dziewi¹tym. – Weiser przybli¿y³ twarz do napisu. – Popatrz, to nie jest pi¹tka, tylko dziewi¹tka! – Mówisz, jakbyœ go zna³ – po raz pierwszy sprzeciwi³em siê zdaniu Weisera. – Tu nie ma dziewi¹tki, tylko pi¹tka, a wiêc urodzi³ siê w dwudziestym pi¹tym i jak zmar³, mia³ jedenaœcie lat! – I tak nie wiemy, kto to by³ – uci¹³ Weiser. A gdy wracaliœmy do domu, powiedzia³ jeszcze, ¿e ludzie z dzia³ek zabijaj¹ zaskroñce, bo nie umiej¹ ich odró¿niæ od ¿mii i jak tylko zobacz¹ coœ pe³zaj¹cego, to zaraz zlatuj¹ siê do kupy i t³uk¹ wê¿a motyk¹ albo grabiami. Wiêc trzeba je przenosiæ na stary cmentarz lub polanê, tam gdzie s¹ narzutowe g³azy, to mo¿e czêœæ z nich ocaleje. Tak, Weiser mia³ racjê. Ju¿ w nastêpnym roku, kiedy dzia³ki obejmowa³y ca³¹ dolinê za cmentarzem, po drugiej stronie nasypu, i kiedy zamiast wysokich traw ros³y tam pierwsze rzêdy marchewki, grochu i kalafiorów, zaskroñca mo¿na by³o spo223

tkaæ niezmiernie rzadko, najczêœciej w postaci gnij¹cych zw³ok, wokó³ których skrzêtnie uwija³y siê mrówki. A trzy albo cztery lata póŸniej nie by³o ich ju¿ nigdzie – ani tam, ani w okolicy starego cmentarza, ani te¿ na polanie nazywanej kamienio³omami, dok¹d przenosi³ je w parcianym worku Weiser. Nigdy nie dowiedzia³em siê wprawdzie, dlaczego to robi³. Na pewno nie mia³ zami³owañ M-skiego, a jego w³asne wyjaœnienie do dzisiaj nie przekonuje mnie w pe³ni. Tak samo zreszt¹ nigdy nie dowiedzia³em siê, kim by³ pochowany w 1936 roku Horst Meller, na którego nagrobku zaskroniec dotkn¹³ mojej rêki. Pewny jestem tylko tego, ¿e Weiser w ewakuacji zaskroñców nigdy nie korzysta³ z pomocy Piotra ani Szymka, a wtedy, tamtego dnia, kiedy mieliœmy iœæ do cyrku, zabra³ mnie ze sob¹ raczej przez przypadek, prawdopodobnie pod wp³ywem chwilowego impulsu. A mo¿e uzna³, ¿e zaskroñce to nie jest sprawa dla wszystkich? M-ski wyszed³ z gabinetu, stan¹³ w otwartych drzwiach, spojrza³ najpierw na mnie, potem na Szymka i Piotra, na koniec na zegar œcienny i powiedzia³: – Dosyæ! – Patrzy³ w nasze twarze, jakby chcia³ z nich wyczytaæ w³asne myœli. – Dosyæ – powtórzy³ po d³ugiej pauzie. – Dosyæ tego! Macie ostatni¹ szansê, a jeœli z niej nie skorzystacie, zajmie siê wami prokurator i milicja! Zrozumieliœcie? Nie by³o ¿adnej odpowiedzi. – Korolewski! – zabrzmia³o nazwisko Szymka. – Ty pierwszy! W myœlach powtarza³em szczegó³y dotycz¹ce rzekomego pogrzebu, a gdy za Szymkiem zatrzasnê³y siê drzwi, nie mia³em pewnoœci, czy wszystko zapamiêta³em jak nale¿y. Czy groŸba M-skiego by³a prawdziwa? W¹tpiê, w to równie¿ dzisiaj, ale wtedy, nawet gdyby okaza³a siê najprawdziwsza i tak by nas 224

nie przerazi³a. Bo có¿ jeszcze mog³o nas przeraziæ? Zegar pokazywa³ pó³ do dwunastej, za oknami krople uderza³y w ciemnoœci o blaszany parapet, a tamci mieli, zdaje siê, tak¿e dosyæ. Jak d³ugo mo¿na wypytywaæ wci¹¿ o te same rzeczy? Przedstawienie w cyrku zaczê³o siê wspaniale. Orkiestra z³o¿ona z kilku instrumentów dêtych i ogromnego bêbna zagra³a fanfary i w tej samej chwili wbieg³ na arenê konferansjer ubrany w zielony frak i bia³¹ koszulê, ozdobion¹ na przodzie tak samo jak na rêkawach czymœ w rodzaju obfitych koronek. Zapowiedzia³ pierwszy numer. Zanim jednak skoñczy³, podszed³ do niego od ty³u pomarszczony karze³ w czapeczce krasnala i poci¹gn¹³ go za po³ê fraka. Wtedy spod fraka wyfrun¹³ go³¹b, a konferansjer, nie odwracaj¹c siê, kopn¹³ kar³a niczym koñ i karze³, skrzecz¹c i pokrzykuj¹c, potoczy³ siê za kulisy w akrobatycznych kozio³kach. Huragan braw i lawina œmiechu towarzyszy³y ich znikniêciu, a na arenê wkraczali ju¿ akrobaci. Najpierw obeszli j¹ naoko³o i pokazywali napiête, wielkie jak po³ówki dyni miêœnie. Nastêpnie ustawili siê w szeregu wed³ug wzrostu i wskakiwali jeden na drugiego, a¿ utworzyli piramidê wysok¹ na piêtro. Najmniejszy z nich, na samym szczycie, wyczynia³ teraz ró¿ne ewolucje: stawa³ na rêkach, na jednej nodze, podskakiwa³ w powietrzu i po salcie l¹dowa³ z powrotem na g³owie swojego partnera. – To oberman – wyszepta³ Weiser do Elki, ale tak ¿ebyœmy te¿ s³yszeli. – Co? – nie by³ pewien Szymek. – Oberman – powtórzy³a Elka. – Ten najni¿szy nazywa siê unterman, ten w œrodku mittelman, a ten, co teraz skacze, to w³aœnie oberman, najwy¿szy i najwa¿niejszy. – Wcale nie najwy¿szy, tylko najwy¿ej – szepn¹³ Piotr, ale na k³ótniê nie by³o czasu, bo oberman, wykonawszy ostatnie, po225

dwójne salto, wyl¹dowa³ na piasku obok untermana, mittelman zeskoczy³ zaraz po nim i teraz ca³a trójka k³ania³a siê na wszystkie strony. Mê¿czyzna w zielonym fraku znów wkroczy³ na arenê, zapowiadaj¹c paradê koni i pokaz wolty¿erki. Przy wejœciu za kulisy czeka³ na niego karze³ z przeci¹gniêt¹ lin¹ – to mia³ byæ rodzaj pu³apki zastawionej na konferansjera, ale kiedy ten potr¹ci³ linê, wywróci³ siê liliput, który podskakiwa³ teraz jak ¿aba w œlad za znikaj¹cym konferansjerem. Po koñskich pióropuszach, barwnych skarpetkach, lewadzie i ruladzie, a tak¿e po wystêpach pary akrobatów ubranych w obcis³e kostiumy, zielony frak zapowiada³ magika, którego nazwa³ iluzjonist¹, a wszyscy szukali wzrokiem œmiesznego kar³a, ciekawi, co wymyœli tym razem. Nagle konferansjer z³apa³ siê za brzuch, okropnie skrzywi³ twarz i muzyk z orkiestry wydoby³ z puzonu odg³os pierdniêcia. Wtedy spod wybrzuszonej nieco po³y fraka, czego nikt wczeœniej nie zauwa¿y³, wypad³ przy uderzeniu werbla skulony w k³êbek gnom. Wszyscy skrêcali siê ze œmiechu, gdy zaœ konferansjer wezwa³ klownów do posprz¹tania, a ci, zatykaj¹c nosy, podsuwali sobie nogami to coœ jak niechcian¹ pi³kê, widownia wy³a i szala³a z uciechy, tym bardziej ¿e konferansjer odchodzi³ koœlawym krokiem, jakby mia³ pe³no w spodniach. Tylko Weiser siê nie œmia³, jakby zupe³nie go to nie obchodzi³o. Szymek, który siedzia³ do tej pory nieruchomo, wydoby³ zza pazuchy lornetkê. – Patrz uwa¿nie – przypomina³ Piotr. – Najbardziej na rêce i rêkawy. Magik ubrany by³ jak konferansjer we frak, tyle ¿e czarny, jego g³owê okrywa³ oczywiœcie cylinder, na nogach mia³ wyglansowane jak lustro czarne lakierki i wszystkie sztuczki wykonywa³ w bia³ych rêkawiczkach. Najpierw asystentka poda³a 226

mu parasolkê. W okamgnieniu z parasolki zrobi³a siê d³uga wêdka z najprawdziwszym ko³owrotkiem, ¿y³k¹ i haczykiem na koñcu. Magik przy³o¿y³ palec do ust i nakaza³ absolutn¹ ciszê – wiadomo, ryby nie lubi¹ ha³asu. Potem pochyli³ siê, jak gdyby nad wod¹, zaci¹³ i na haczyku pojawi³a siê ¿ywa, migocz¹ca rybka, w dodatku ca³a z³ota. Piotr nie wytrzyma³. – Widzisz coœ? Widzisz, jak on to zrobi³? – tr¹ca³ Szymka w bok. – No, daj trochê popatrzeæ Ale Szymek nerwowo regulowa³ pokrêt³a i nie odzywa³ siê w ogóle. Rybka powêdrowa³a do akwarium ustawionego przez asystentkê na stoliku. Widaæ by³o, ¿e ¿yje i p³ywa jak zwyk³a rybka w normalnym akwarium. Magik powtórzy³ zaciêcie i wybranie kilka razy i zawsze by³o tak samo – nie wiadomo sk¹d, jakby z powietrza, na haczyku zjawia³a siê kolejna rybka, równie ¿ywa i równie ochoczo p³ywaj¹ca w akwarium. Magik od³o¿y³ wêdkê i zdj¹³ cylinder. – Teraz! – gor¹czkowo wyszepta³ Piotr. – Teraz uwa¿aj! Z cylindra magik wyci¹gn¹³ d³ugi na kilka metrów rz¹d kolorowych chustek, nastêpnie wstrz¹sn¹³ nimi, tak ¿e zrobi³a siê z tego jedna wielka chusta, i szybkim ruchem nakry³ ni¹ akwarium ze z³otymi rybkami. Dwukrotnym poruszeniem r¹k uczyni³ teraz z wêdki krótk¹ magiczn¹ pa³eczkê i dotkn¹³ jej koñcem przykrytego akwarium. Przy akompaniamencie werbla i talerzy kobieta unios³a chustkê. Zamiast rybek i szklanego naczynia z wod¹ na stoliku siedzia³ bia³y królik nieporadnie strzyg¹cy uszami, wyraŸnie przestraszony burz¹ oklasków. – Nic nie rozumiem – powiedzia³ Szymek, przekrzykuj¹c ha³as. – Nie da siê nic podpatrzyæ! Spojrza³em na Weisera, ale on zdawa³ siê nie reagowaæ na podniecenie Szymka i Piotra. Siedzia³ wyprostowany, ze wzro227

kiem utkwionym w nieokreœlony punkt areny, jakby ca³e to przedstawienie nudzi³o go trochê i jakby siedzia³ tu bardziej przez grzecznoœæ ni¿ z prawdziwego zainteresowania. W czasie przerwy Elka i Piotr poszli do bufetu po oran¿adê, a ja siedzia³em obok niego i nie bardzo œmia³em pytaæ o cokolwiek, mimo i¿ zna³ siê na wszystkich szczegó³ach cyrkowego rzemios³a. Orkiestra jak natchniona gra³a przez ca³y czas marsze i walczyki, ludzie przechodzili pomiêdzy ³awkami, wymieniaj¹c uk³ony albo zdawkowe „przepraszam”, a na arenie b³aznowali dwaj klowni, kopi¹c siê w siedzenia, bij¹c po twarzy i oblewaj¹c kub³ami wody. Pomyœla³em wówczas, ¿e Weiser wola³by pewnie byæ tam na arenie, wystêpowaæ w jakimœ wspania³ym stroju, k³aniaæ siê publicznoœci i zbieraæ, tak jak tamci, oklaski za dobrze wykonany numer. Tak pomyœla³em, widz¹c jego skupion¹ twarz i dystans, celebrowany i a¿ nadto widoczny, dystans przekonania: „ja bym to lepiej zrobi³”, znanego wszystkim nierozpoznanym artystom. Tak myœla³em wówczas i jeszcze d³ugo potem, lecz dzisiaj, gdy doszed³em do tego momentu w historii o nim – dzisiaj wyznaæ muszê co innego, zw³aszcza maj¹c w pamiêci wydarzenie, które zasz³o w drugiej czêœci cyrkowych wystêpów. Chodzi oczywiœcie o wypadek podczas tresury lwów, a tak¿e o to, jak on siê wtedy zachowa³. Bo od przerwy przy ka¿dym numerze obserwowa³em go dok³adnie, widzia³em jego twarz, d³onie i palce, które dzisiaj mówi¹ mi co innego ni¿ wtedy, gdy tak jak Szymek, Piotr, a mo¿e i Elka wierzy³em, ¿e chce zostaæ cyrkowym artyst¹. Weiser patrzy³ na to wszystko bardzo spokojnie, brawo bi³ s³abo i bez entuzjazmu, a ju¿ najmniej zachwyca³y go wyg³upy kar³a i zielonego fraka w antraktach pomiêdzy numerami. Tak samo by³o przy paradzie s³oni, po³ykaczu ognia, akrobatach z obrêczami, 228

psiej koszykówce, wystêpie na trapezie i drugim pokazie magika, który tym razem wyczarowa³ z powietrza najró¿niejsze przedmioty: szklankê z mlekiem, piszcz¹cy balonik, ogromny bukiet kwiatów, go³êbie, królika, a z cylindra wy³uska³ butelkê szampana i dwa kieliszki, by na zakoñczenie otworzyæ trunek i poczêstowaæ nim asystentkê na oczach zachwyconej publicznoœci, œledz¹cej lot korka przemienionego niespodziewanie w go³êbia. Weiser nie poruszy³ siê ani razu, podczas gdy wszyscy wyci¹gali szyje, podskakiwali z uciechy i g³oœno komentowali wystêpy. Dopiero gdy na zakoñczenie przedstawienia zielony frak zapowiedzia³ najwiêksz¹ atrakcjê wieczoru – tresurê dzikich zwierz¹t – Weiser poprawi³ siê na ³awce, jeszcze bardziej wyprostowa³ i splót³ palce obu d³oni na kolanie w niecierpliwym oczekiwaniu. Do klatki okalaj¹cej arenê wbieg³y okratowanym tunelem dwa lwy, lwica i czarna pantera, taka sama, jak¹ widzieliœmy w oliwskim zoo. Zaraz za nimi pojawi³ siê dompter w wysokich butach i bia³ej koszuli ze stójk¹. W rêkach trzyma³ bicz, nieco krótszy od bicza dla koni. Jego asystentka i – jak zapowiedzia³ zielony frak – ¿ona w jednej osobie mia³a obcis³y kostium naszyty cekinami i równie¿ wysokie buty, tylko bia³e z frêdzlami na cholewce. Zwierzêta mru¿y³y oczy, krêc¹c siê poœrodku areny, trochê niezdecydowane, co maj¹ robiæ. – Herman! Brutus! – krzykn¹³ dompter. – Na miejsca! I lwy, oci¹gaj¹c siê, wskoczy³y na okr¹g³e zydle. – Helga! – to by³o do lwicy. – Na miejsce! I lwica zwinnym ruchem usiad³a na swoim miejscu. Teraz przysz³a kolej na czarn¹ panterê – Sylwia! Na miejsce! I pantera, tak samo jak lwy, jednym susem znalaz³a siê na wyznaczonym krzese³ku. Mê¿czyzna obrzuci³ gromadê czujnym spojrzeniem. 229

– Herman! Brutus! Stójka! I lwy unios³y siê na tylnych ³apach, prezentuj¹c piersi. – Helga! Sylwia! Stójka! Obie kocice wykona³y równoczeœnie to samo polecenie i ca³a czwórka sta³a teraz na dwóch ³apach, podpieraj¹c siê zadami, zupe³nie jak pies, który prosi o kawa³ek kie³basy. Treser uk³oni³ siê publicznoœci i na ten gest zabrzmia³y oklaski, a zwierzêta powróci³y do poprzedniej pozycji. Dompter zbli¿y³ siê do nich, lekko strzeli³ z bicza i kiedy asystentka przygotowa³a jeszcze jedno puste siedzenie, krzykn¹³: – Herman, hop! I Herman skoczy³ ze swojego zydla na ten drugi, niezajêty. – Brutus, hop! – zabrzmia³a nastêpna komenda. I Brutus wykona³ to samo co poprzednik, zajmuj¹c opuszczony przez niego zydel. – Helga, hop! – krzykn¹³ treser, ale nie wiedzieæ czemu Helga oci¹ga³a siê wyraŸnie i nie mia³a ochoty skakaæ. – Helga, hop! – zabrzmia³o powtórnie, ale dopiero po trzecim rozkazie, wspomaganym uderzeniem bicza, Helga wykona³a polecenie. Pantera zaœ, nie czekaj¹c komendy przeskoczy³a sama, skoro tylko zwolni³ siê zydel zajmowany przed chwil¹ przez lwicê. Oklaski zabrzmia³y spontanicznie, bez uk³onu tresera, który zbli¿y³ siê do Sylwii i pog³adzi³ jej pysk zwisaj¹cym koñcem bicza. – Dobra Sylwia – powiedzia³ g³oœno. – Grzeczna Sylwia – powtórzy³, g³adz¹c jej wybuja³e w¹sy, na co pantera unios³a lekko ³eb i zamrucza³a g³êbokim charkotem. To równie¿ spodoba³o siê widowni: ta delikatna pieszczota – i nagrodzono to now¹ fal¹ oklasków. Kobieta przygotowa³a du¿¹ pi³kê ze skóry. 230

– Herman, hop! I Herman wskoczy³ na pi³kê, potoczy³ j¹ kilka metrów, przebieraj¹c ³apami, po czym wróci³ na swoje miejsce, œmiesznie kiwaj¹c ³bem. To samo wykona³ Brutus, a nastêpnie Helga, pantera zaœ, znów nieprzynaglana rozkazem, dokoñczy³a numer, zostawiaj¹c pi³kê na przeciwleg³ym krañcu areny. Brawa by³y jeszcze silniejsze. Gdy jednak spojrza³em na Weisera, zobaczy³em, ¿e nie uderza d³oni¹ o d³oñ. Bêbni³ tylko palcami o kolano. Asystentka przynios³a teraz obrêcz oblepion¹ czymœ, co wygl¹da³o na papierow¹ masê, i zapali³a to potarciem zapa³ki. Po ³awkach przeszed³ szmer podniecenia. – Herman, hop! – krzykn¹³ dompter i strzeli³ w powietrzu z bicza. Lew da³ wspania³ego susa przez p³on¹c¹ obrêcz i stan¹³ po drugiej stronie areny naprzeciwko zydli. – Brutus, hop! – znów strzeli³ bicz i d³ugi skok w wykonaniu kota zachwyci³ publicznoœæ. – Helga, hop! – to samo. – Sylwia, hop! – i obie kocice znalaz³y siê razem z lwami. Numer powtórzono w odwrotn¹ stronê. Zwierzêta przeskakiwa³y przez œrodek ognistego ko³a i l¹dowa³y teraz na swoich zydlach, a kobieta, na której kostiumie cekiny jarzy³y siê dziesi¹tkami odbiæ, przesuwa³a obrêcz w odpowiednim kierunku. Znów ca³a czwórka siedzia³a na taboretach, dompter uk³oni³ siê i zebra³ porcjê oklasków. Wtedy sta³o siê to, czego nikt nie móg³ siê spodziewaæ. Asystentka zgasi³a p³omienie szybkim poruszeniem obrêczy i odwracaj¹c siê ty³em do zwierz¹t, ruszy³a po nastêpny rekwizyt. Mia³a to byæ huœtawka z deseczk¹, oczekuj¹ca na swoj¹ kolej przy prêtach klatki. Kobieta zrobi³a dwa, mo¿e trzy kroki i potknê³a siê o zag³êbienie w piasku. Wystarczy³o to panterze na 231

b³yskawiczny skok w jej kierunku i na arenê upad³y prawie równoczeœnie – najpierw ¿ona domptera, a za ni¹, uderzaj¹c przedni¹ ³ap¹ w jej g³owê, czarna kocica. Zabrzmia³o to niesamowicie – podwójne: „klap, klap” i krótki gard³owy okrzyk kobiety, a póŸniej absolutna cisza. Nikt z publicznoœci nie poruszy³ siê nawet z miejsca, wszyscy zamarli w g³uchym, têpym oczekiwaniu. – Sylwia! – dompter zrobi³ krok w jej kierunku. – Sylwia, na miejsce! Ale pantera zamiast odwróciæ siê w stronê zydli, szarpnê³a cia³em kobiety gdzieœ na wysokoœci ³opatki, jakby szanta¿owa³a tresera, mówi¹c: „nie rusz, to moje!”. Lwy poruszy³y siê niespokojnie na taboretach. Brutus przest¹pi³ z nogi na nogê, a Helga wyda³a d³ugi, g³êboki pomruk. Zza kulis wyszli dwaj pomocnicy z gaœnic¹, ale dompter wstrzyma³ ich ruchem d³oni, bo w³aœnie w tej samej chwili kobieta poruszy³a siê, a Sylwia parsknê³a gniewnie i uderzy³a swoj¹ pani¹ w okolice krzy¿a, zdzieraj¹c kostium pazurami. Na piasek spad³y lœni¹ce cekiny, a z obna¿onego poœladka czerwonymi bruzdami pop³ynê³a krew. Ktoœ z górnych ³awek zaszlocha³, lecz zaraz go uciszono. Weiser siedzia³ wyprostowany, g³owê mia³ nieruchom¹ i tylko palce tak samo jak wczeœniej bêbni³y o kolano. „Chryste”, myœla³em, „niech on tam zejdzie, niech poka¿e, co potrafi, bo przecie¿ potrafi, niech spojrzy jej w oczy tak samo jak wtedy w zoo, niech j¹ poskromi, zmusi do uleg³oœci, zgniecie jej bunt, niech j¹ skruszy jak tamt¹, zamieni w zalêk³ego psa, ma³ego ratlerka, niech zrobi to, zanim bêdzie za póŸno”. Herman zeskoczy³ z taboretu i podniós³ ³eb, czuj¹c w powietrzu podniecaj¹cy zapach. Dompter da³ znak orkiestrze. Na pó³ tonu muzycy zagrali zejœcie z areny. Lwy poruszy³y siê niespokojnie. 232

– Herman! Brutus! Helga! Raz tu! Raz tu! – powtórzy³ treser. – Raz tu! Raz tu! – Lwy, acz niechêtnie, podesz³y do tunelu. – Raz, raz! – i wolno, jakby ospa³e, wychodzi³y przez otwór, a¿ wreszcie pomocnik spuœci³ za nimi zastawkê. Teraz dompter zosta³ sam na sam z panter¹, która przednimi ³apami spoczywa³a na nieruchomym ciele kobiety, bij¹c niespokojnie ogonem raz w lewo, raz w prawo. – Sylwia – mówi³ nieco ciszej. – Dobra Sylwia, na miejsce Sylwia! Ale pantera, œwiadoma swej przewagi, zacharcza³a ostrzegawczo. Jej oczy œledzi³y ka¿dy ruch mê¿czyzny. – Sylwia – zrobi³ krok do przodu. – Na miejsce! Sylwia jednak nie zamierza³a rezygnowaæ ze zdobyczy, z jej gard³a dobieg³ g³êboki pomruk i ostrzegawczo podnios³a ³apê do uderzenia. Palce Weisera bêbni³y dalej o kolano, a ja po raz pierwszy by³em na niego wœciek³y i gdyby nie groza sytuacji, wrzeszcza³bym na niego i ok³ada³ piêœciami. Dlaczego siê nie poruszy³, dlaczego nie zbieg³ na dó³, dlaczego nie pokaza³ swoich umiejêtnoœci teraz, kiedy na piasku czerwona ka³u¿a stawa³a siê coraz wiêksza, dlaczego siedzia³ spokojnie, jak przy pokazach wolty¿erki albo wyg³upach klownów? „Chryste”, myœla³em, „zrób coœ, ¿eby siê ruszy³, popchnij go tylko, resztê zrobi sam, on umie to doskonale, zmuœ go tylko, zmuœ”. Ale Weiser siedzia³ nieporuszony z g³ow¹ jak pos¹g, z twarz¹ jak pos¹g, z nogami jak pos¹g i tylko palce, nienaturalnie d³ugie, wybija³y wci¹¿ ten sam rytm na trzy czwarte. Dompter by³ bezradny. Nie móg³ posun¹æ siê do przodu ani do ty³u, sta³ jak zahipnotyzowany i coraz ciszej przemawia³ do Sylwii tymi samymi s³owami: – Na miejsce! Dobra Sylwia, na miejsce! – I by³o to jeszcze straszniejsze ni¿ prawdopodobny skok pantery w jego stronê. 233

Jeden z pomocników wolno, tak aby nie zwracaæ na siebie uwagi, okr¹¿a³ klatkê po zewnêtrznej stronie bandy z gaœnic¹ pod pach¹, drugi wysun¹³ siê zza kulis z wiatrówk¹ przygotowan¹ do strza³u i obaj, coraz bli¿ej pantery, czaili siê do ataku. Nie wiedzia³em wówczas, ¿e w gaœnicy jest odurzaj¹cy p³yn, a wiatrówka strzela kapsu³ami z narkotykiem. Wygl¹dali jak mali ch³opcy, id¹cy z drewnianym mieczem i proc¹ na afrykañskiego bawo³u – œmiesznie i nieporadnie. Pantera tr¹ci³a kobietê, choæ nie by³ to ruch zdecydowany. Mê¿czyzna z gaœnic¹ przyklêkn¹³, z³o¿y³ siê jak do strza³u i puœci³ w sam pysk zwierzêcia potê¿ny strumieñ. Pantera podskoczy³a. Ciœnienie odrzuci³o jej g³owê do ty³u, ale ³apy, grube ³apy zosta³y jeszcze przez sekundê na miejscu i pewnie dlatego, kiedy porzuca³a swoj¹ zdobycz, powlok³a j¹ metr, mo¿e dwa po piasku, zanim charkocz¹c i bij¹c ³ap¹ niewidzialnego przeciwnika, schroni³a siê przy bandzie. Trafiona kapsu³¹ z wiatrówki podrygiwa³a jeszcze przez moment w epileptycznym tañcu, a¿ wreszcie pad³a na arenê. Dompter by³ ju¿ przy swojej ¿onie, chwyci³ j¹ na rêce i niós³ za kulisy. Trzech pomocników wrzuci³o panterê na brezentow¹ p³achtê, któr¹ powlekli nastêpnie do drugiego wyjœcia. I to by³ koniec przedstawienia. P³aka³em. ¯a³owa³em piêknej pani i jej œlicznego kostiumu z cekinami, ale jeszcze bardziej roz¿alony by³em na Weisera. Bo jedno wiedzia³em: albo nie potrafi³ wszystkiego, albo nie chcia³ pomóc. Wygl¹da³o na to, ¿e jednak nie chcia³ pomóc, i to by³o okropne. Brakowa³o mu tylko szmaragdowego szkie³ka. Nie zbieg³ na dó³, nie wcisn¹³ siê przez w¹ski otwór i nie stan¹³ oko w oko z czarn¹ panter¹. Zaskoczona publicznoœæ nie oszala³a ze zgrozy, a nastêpnie z radoœci, kiedy ch³opiec podszed³ na wyci¹gniêcie rêki do drapie¿nika i poskromi³ go spojrze234

niem, silniejszym ni¿ wszystkie pociski i strumienie razem wziête. Nie, nic siê takiego nie sta³o, bo Weiser uzna³, ¿e nie musi nic robiæ dla ¿ony domptera ubranej w obcis³y kostium, obszyty cekinami. A dla kogo zrobi³by coœ takiego? Mo¿e dla Elki, myœla³em, a dla któregoœ z nas? Gdyby zrobi³, co do niego nale¿a³o, oprócz wyratowania asystentki, mia³by z tego ogromne korzyœci: s³awê, uznanie, a mo¿e nawet natychmiastowe przyjêcie do cyrku, a dalej podró¿e, wystêpy i jeszcze wiêksz¹ s³awê, wykraczaj¹c¹ nawet poza nasze miasto i ca³y kraj. Wiedeñ i Pary¿, Berlin i Moskwa – wszystkie u stóp jedenastoletniego pogromcy zwierz¹t, który nie potrzebuje bicza ani tresury. Wielkie nag³ówki w gazetach i jeszcze wiêksze t³umy na widowni. A on odrzuci³ to wszystko i tylko bêbni³ palcami w kolano raz-dwa-trzy, raz-dwa-trzy, raz-dwa-trzy. Dzisiaj wiem, ¿e by³o inaczej, bo Weiser nigdy przecie¿ nie pragn¹³ zostaæ cyrkowym artyst¹. Ktoœ, kto lewituje i strzela do kanclerza III Rzeszy, nie mo¿e wystêpowaæ w cyrku. Nie. To zdanie jest nielogiczne. Jeœli go nie skreœlam, to dlatego, ¿e wszystko w tej historii wydaje siê nielogiczne. Niech wiêc zostanie. Nastêpnego dnia pojechaliœmy oczywiœcie pod namiot cyrkowy dowiedzieæ siê, czy ¿ona domptera ¿yje. Ciekawi³o nas równie¿ bardzo, co dzieje siê z panter¹. Ale us³yszeliœmy tylko tyle, ¿e kobieta jest w szpitalu, a numer z tresur¹ dzikich zwierz¹t bêdzie odbywa³ siê bez udzia³u czarnej pantery. Pani z kasy powiedzia³a, ¿e jeszcze nie wiadomo, co z ni¹ zrobi¹, mo¿e za kilka dni wyst¹pi znowu, a mo¿e cyrk sprzeda j¹ do ogrodu zoologicznego. Potem przez dwie godziny w³óczyliœmy siê po Starym Mieœcie, ale z braku gotówki i jakichkolwiek atrakcji trzeba by³o wracaæ do domu. Kiedy mijaliœmy s³up og³oszeniowy na naszej 235

ulicy, zobaczy³em Weisera id¹cego w naszym kierunku z parcianym workiem pod pach¹. Wraca³ z lasu i na pewno znowu ³apa³ zaskroñce, by przenieœæ je w okolice cmentarza albo na kamienio³omy. Elki nie by³o w pobli¿u. – Co robimy dzisiaj? – zapyta³ go Szymek. – Masz jakieœ pomys³y? – Dzisiaj nie mam czasu – Weiser wygl¹da³ na zaskoczonego. – PrzyjdŸcie jutro do dolinki za strzelnic¹, bêdzie wybuch. Zamiast do domu poszliœmy prosto a¿ do pruskich koszar, ale na murawie, w tumanach gryz¹cego kurzu, kopa³o pi³kê ze dwudziestu wojskowych i nie by³o czego tam szukaæ. Po po³udniu ruszyliœmy wiêc przez Bukow¹ Górkê na cmentarz, ¿eby zajrzeæ do krypty i rozegraæ mo¿e grê wojenn¹, choæ propozycja ta nie wzbudzi³a w nikim entuzjazmu. Kiedy siedzia³em w domu z ropiej¹c¹ nog¹, Weiser – jak dowiedzia³em siê teraz od Piotra – dwa razy odmówi³ im po¿yczenia zdezelowanej parabelki, a o schmeiserze nie chcia³ nawet rozmawiaæ. Uganiaæ siê z patykiem i krzyczeæ „ta-ta-ta-tach”, gdy chocia¿ raz trzyma³o siê w rêku prawdziw¹ broñ – to ju¿ nie by³o to. Ale z nim nie mo¿na by³o dyskutowaæ, jeœli odmówi³, to ostatecznie. Szymek kopa³ sosnowe szyszki, których pe³no le¿a³o na drodze, a ja me³³em w ustach d³ug¹ trawê z kit¹ na koñcu. Mieliœmy ju¿ za sob¹ wzniesienie i zza zakrêtu opadaj¹cej ³agodnie drogi wy³oni³ siê skraj cmentarza. Od tej strony wszystkie nagrobki by³y porozbijane, a zardzewia³e krzy¿e, obroœniête perzem, traw¹ i pokrzywami, wygl¹da³y jak stercz¹ce maszty zatopionych okrêtów. Kiedy mijaliœmy nagrobek Horsta Mellera, id¹c dalej w dó³, ju¿ cmentarzem, gwa³townie zahucza³y dzwony. – ¯ó³toskrzyd³y! – krzyknêliœmy prawie równoczeœnie, a Szymek, najprzytomniejszy, rzuci³ jak rozkaz: – Do krypty, bo znów bêd¹ go œcigaæ! 236

To nie by³ najlepszy pomys³. Nawet stoj¹c na krypcie, nie mo¿na by³o dostrzec, co dzieje siê ko³o dzwonnicy. Ale biegliœmy, jakby to nas œcigano, a nie wariata, który uciek³ od czubków i ukrywa³ siê gdzieœ w okolicy. Minê³y mo¿e trzy minuty, podczas których echo dzwonów odbija³o siê o œciany lasu, i nasta³a cisza. – Ju¿ ktoœ tam jest – wyszepta³ Piotr. – Na pewno go goni¹! I rzeczywiœcie, po chwili poœród trzasku ³amanych badyli i szelestu odchylanych ga³êzi ujrzeliœmy ¯ó³toskrzyd³ego pomykaj¹cego w naszym kierunku. Zapamiêta³ kryptê, gdy jednak zbli¿y³ siê na odleg³oœæ kilku kroków i zobaczy³ trzy uwa¿nie spogl¹daj¹ce twarze, da³ drapaka dalej, w stronê nasypu, gdzie koñczy³ siê cmentarz i zaczyna³a dolina z pierwszymi ogródkami dzia³kowymi. Mo¿e nie pozna³ nas zaabsorbowany ucieczk¹, a mo¿e siê przestraszy³, w ka¿dym razie zamiast czmychn¹æ w g³¹b krypty, gdzie nie odnalaz³by go nawet oddzia³ milicji i sanitariuszy, umyka³ dalej, œcigany przez koœcielnego kuternogê i jakiegoœ mê¿czyznê, który nie by³ proboszczem i którego nigdy do tej pory nie widzieliœmy. Fontanny piasku tryska³y spod stóp ¯ó³toskrzyd³ego. Trawa pochyla³a przed nim swoje ŸdŸb³a, a krzaki rozchyla³y siê same, ¿eby u³atwiæ mu ucieczkê. Jednego tylko nie przewidzia³, nie wiedzia³ albo po prostu zapomnia³, ¿e dolinka nie jest ju¿ t¹ sam¹ dolink¹, gdzie ros³y wysokie do kolan trawy, kêpy dzikich ostów, ¿arnowca, gdzie w s³oneczne dni cicho przemyka³y zaskroñce, a kuropatwy œmiga³y spod nóg jak skrzydlate pociski. Przewróci³ siê na pierwszym drucie kolczastym, wsta³, rozerwa³ go rêkami i umyka³ dalej, ale faceci z motykami, grabiami, szpadlami, faceci z deseczkami i pêdzlami w d³oniach ju¿ zobaczyli go, jak biegnie, ogl¹daj¹c siê za siebie, ju¿ wyczuli psimi nosami radosn¹ muzykê swoich serc i namiêtnoœci i ju¿ ruszali, ¿eby zagrodziæ mu przejœcie i schwytaæ go w sieæ z plugaw¹ satysfakcj¹ w oku. 237

Pobiegliœmy œladem koœcielnego i mê¿czyzny, ¿eby zobaczyæ, co bêdzie dalej. ¯ó³toskrzyd³y ujrza³ nadbiegaj¹ce postacie, zatrzyma³ siê na chwilê i ruszy³ z powrotem, prosto na koœcielnego. Towarzysz¹cy koœcielnemu mê¿czyzna, trzeba przyznaæ, bardzo fachowo wyci¹gn¹³ przed siebie nogê w odpowiednim momencie i ¯ó³toskrzyd³y run¹³ jak d³ugi prosto pod stopy koœcielnego. Gdyby zerwa³ siê wtedy od razu i pogna³ w naszym kierunku, by³by uratowany, ale sta³o siê inaczej. Podnosi³ siê powoli. Mê¿czyzna zd¹¿y³ wskoczyæ mu na kark i przez chwilê szamotali siê jak wœciek³e psy. Wreszcie ¯ó³toskrzyd³emu uda³o siê odskoczyæ. Znów bieg³, lecz ponownie w z³ym kierunku – dzia³kowcy zd¹¿yli ustawiæ siê w szeroki pó³ksiê¿yc i zaciskali teraz kleszcze ob³awy. I wtedy zobaczyliœmy ¯ó³toskrzyd³ego w zupe³nie nowej postaci. Nie ucieka³ ju¿, stan¹³ poœrodku opasaj¹cego koliska, g³owê pochyli³ lekko do przodu niczym zapaœnik i czeka³ na tamtych nieruchomo. Zatrzymali siê, niepewni, co robiæ dalej. – Niech ktoœ leci do telefonu na plebaniê! – krzykn¹³ koœcielny. – Trzeba zadzwoniæ po milicjê albo do szpitala! Grubas, ten sam, który zaczepi³ mnie i Weisera, gdy nieœliœmy zaskroñce, od³o¿y³ motykê i ruszy³ w stronê cmentarza. W tej samej chwili dwaj odwa¿niejsi dzia³kowcy zbli¿yli siê do ¯ó³toskrzyd³ego. – Spokojnie – przemawia³ pierwszy – nic ci nie bêdzie. – Tak, tak – potwierdzi³ drugi – nic ci nie bêdzie, jak dasz siê zaprowadziæ! Ale ¯ó³toskrzyd³y mia³ na ten temat odmienne zdanie. Rzuci³ siê na nich b³yskawicznym skokiem, jednemu wytr¹ci³ kij, a drugiego powali³ ciosem ³okcia w brzuch. Obaj wycofali siê spiesznie, a ¯ó³toskrzyd³y sta³ teraz jak samuraj poœród otaczaj¹cych go wrogów i z uniesionym kijem, trzymanym obur¹cz, wygl¹da³ wznioœle i wspaniale. 238

– To niebezpieczny wariat – powiedzia³ któryœ z mê¿czyzn. – Poczekajmy, a¿ przyjedzie milicja. – Ma³o nas – oburzy³ siê ktoœ inny – na jednego czubka? Wówczas ujrzeliœmy najpiêkniejsz¹ czêœæ widowiska, bo wszystko to by³o przecie¿ jak widowisko: ci doroœli mê¿czyŸni w wieku naszych ojców z motykami i grabiami, a poœrodku ¯ó³toskrzyd³y niczym bohater legendy czy opowieœci. Mê¿czyŸni podchodzili coraz bli¿ej, a ¯ó³toskrzyd³y stan¹³ w rozkroku. – On musia³ byæ kiedyœ szermierzem – stwierdzi³ Szymek, podnosz¹c g³owê. – O, popatrzcie! Tak, ¯ó³toskrzyd³y umia³ nie tylko groziæ spaleniem Ziemi i obywateli jej; w walce na kije by³ od swych przeciwników o kilka klas lepszy. Podskakiwa³, obraca³ siê we wszystkie strony, b³yskawicznie parowa³ ciosy i sam je zadawa³, zawsze celnie. Trzask ³amanych trzonków i okrzyki napastników miesza³y siê ze sob¹. W pewnej chwili wygl¹da³o na to, ¿e ju¿ go maj¹, ¿e ju¿ go nakryli swoimi narzêdziami do uprawy roli, ale by³o to tylko z³udzenie. Wycofywali siê z podbitymi oczami, pot³uczeni i obszarpani, ¯ó³toskrzyd³y zaœ sta³ poœrodku i tryumfowa³. Dzia³kowcy zacisnêli ko³o i naradzali siê przez chwilê. Potem ruszyli znów, jeszcze szybciej, lecz skoñczy³o siê jak poprzednim razem: nie dostali go i wyszli ze starcia poturbowani i obt³uczeni. Nagle w stronê zwyciêzcy poszybowa³ kamieñ. Potem drugi. Potem trzeci. ¯ó³toskrzyd³y uchyla³ siê zwinnie, a niektóre pociski zbija³ kijem, ale by³o ich coraz wiêcej i pada³y coraz szybciej ze wszystkich stron. Najpierw oberwa³ w szyjê. Drugie trafienie z pewnoœci¹ go zabola³o – dosta³ w przegub d³oni i przez chwilê musia³ trzymaæ kij tylko w jednej rêce. A potem r¹bnêli go w g³owê, jeszcze raz w szyjê i jeszcze raz w g³owê. Dalej trudno ju¿ by³o dojrzeæ, bo kamienie pada³y jak grad i tamci przybli¿ali siê coraz bardziej, a¿ wreszcie doszli go, choæ broni³ siê jeszcze, 239

i teraz widzieliœmy tylko podnosz¹ce siê i opadaj¹ce kije i wykrzywione twarze z wyszczerzonymi zêbami. Ile mog³o up³yn¹æ czasu, zanim od strony rêbiechowskiej szosy zawy³a syrena? Pamiêtam tylko, ¿e przez ca³y ten d³ugi jak wiecznoœæ czas kije, trzonki od ³opat i motyk wznosi³y siê i opada³y, pamiêtam te¿, ¿e kiedy karetka pogotowia ze szpitalnym krzy¿em na drzwiczkach zabuksowa³a w piasku kolejowego nasypu, po którym nie jeŸdzi³ ¿aden poci¹g, ¿e kiedy wyskakiwali z niej sanitariusze w bia³ych kitlach – ja bieg³em ju¿ na cmentarz œcigany okrzykami Szymka i Piotra, bieg³em do drewnianej dzwonnicy, odwi¹zywa³em sznur zatkniêty rêk¹ koœcielnego za poczernia³¹ belkê i ci¹gn¹³em go z ca³ych si³ w nogach i d³oniach, ci¹gn¹³em, podskakuj¹c i znów staj¹c na ziemi, ci¹gn¹³em jak szalony, bo w³aœnie wtedy poczu³em siê po raz pierwszy w ¿yciu szalony, ci¹gn¹³em go i p³aka³em, p³aka³em i ci¹gn¹³em, i znowu p³aka³em, a¿ dopadli mnie Szymek i Piotr i si³¹ oderwali od tego sznura, bo ju¿ prawie do niego przyros³em, oderwali mnie i powlekli do lasu na Bukowej Górce. Pamiêtam te¿, ¿e nie odezwa³em siê do nich ani s³owem i pojecha³em sam na pla¿ê w Jelitkowie. Siedzia³em tam do zmroku nad brudn¹ i cuchn¹c¹ wod¹ zatoki. Po pla¿y snuli siê pojedynczo bezrobotni rybacy i d³ugimi tykami sprawdzali stan rybnej zupy przy brzegu. Latarnia w BrzeŸnie obraca³a siê ju¿ dooko³a, a statki na redzie zapala³y œwiat³a pozycyjne. Daleko od strony Sopotu ktoœ rozpali³ na piasku ognisko. Nawet gdyby podszed³ do mnie Weiser, nawet gdyby on sam poprosi³ mnie o cokolwiek, by³bym niemow¹. Szymek wyszed³ z gabinetu dyrektora. Mrugn¹³ okiem. Znaczy³o to: „w porz¹dku, mówi³em, jak ustaliliœmy”. Us³ysza³em swoje nazwisko. Zobaczy³em, ¿e mê¿czyzna w mundurze ma zapiête wszystkie guziki, a dyrektor poprawi³ krawat, który 240

EMIL KRESAK Buki, Oliwa 1953

teraz nie przypomina³ ju¿ kokardy jakobiñskiej ani wy¿êtej szmaty, ani szalika z ok³adem na gard³o, tylko zwyczajny krawat, kupiony w Domu Towarowym w centrum Wrzeszcza. – No jak? – zapyta³ M-ski. – Przypomnieliœmy sobie co nieco? Czy wolimy rozmawiaæ z panem prokuratorem w areszcie? – zakoñczy³ g³oœno. – Tak, proszê pana. – No, mów – mundurowy zrobi³ d³oni¹ gest rezygnacji – mów, co wiesz. – Wszystko mam od pocz¹tku opowiadaæ? – Nie – wtr¹ci³ dyrektor – masz powiedzieæ, jak by³o z t¹ sukienk¹ Wiœniewskiej. – Ale to nie by³a sukienka, proszê pana, to by³ tylko kawa³ek. – Dobrze, kawa³ek. No wiêc, gdzieœcie go znaleŸli po wybuchu? – Tam, proszê pana, jest taki stary d¹b, tam ¿eœmy go znaleŸli. Mundurowy przysun¹³ mi mapê. – Gdzie? – O tutaj, tutaj jest ten d¹b i tutaj – pokaza³em palcem – le¿a³ ten kawa³ek. – Kto znalaz³? – M-ski zapyta³ szybko. Zrobi³em pauzê, jakbym musia³ sobie przypomnieæ ten szczegó³. – Szymek, proszê pana. – No dobrze – twarz M-skiego nie zdradza³a niczego, choæ wiedzia³em, jak bardzo musi byæ zadowolony. – A gdzie spaliliœcie ten kawa³ek? – Na kamienio³omach, proszê pana. Mundurowy zniecierpliwi³ siê ostatnim wyjaœnieniem. – Tu w okolicy nie ma ¿adnych kamienio³omów, co ty pleciesz? 242

– Dobrze – dyrektor nie pozwoli³ mi na dalsze wyjaœnienie tej kwestii. – To jest polana z g³azami narzutowymi – zwróci³ siê do mundurowego. – Wszyscy z okolicy tak j¹ nazywaj¹. – A kiedy to by³o? – bada³ dalej M-ski. – Tego samego dnia, wieczorem, proszê pana. – To ty nios³eœ ten strzêp sukienki, tak? – Ja, a sk¹d pan wie? M-ski uœmiechn¹³ siê tryumfuj¹co. – Widzisz, przed nami niewiele da siê ukryæ. Która to by³a godzina? – Nie pamiêtam dok³adnie, proszê pana, gdzieœ po siódmej chyba by³o, raczej przed ósm¹. – Tak. A co zrobiliœcie potem? – Ju¿ nic, potem poszliœmy do domu. – A dlaczego nie powiedzieliœcie o tym rodzicom? – Bo to by³o straszne, proszê pana, ¿e oni wylecieli w powietrze. To by³o tak straszne, ¿e nie wiem nawet, czy na spowiedzi móg³bym o tym opowiedzieæ – wyrzuci³em jednym tchem. M-ski uœmiechn¹³ siê po raz drugi. – No proszê, a jednak powiedzia³eœ, i to nie ksiêdzu, tylko nam! – Jesteœcie tutejsi? – spyta³ niespodziewanie mundurowy. – Nie rozumiem – odpowiedzia³em, bo rzeczywiœcie nie wiedzia³em, o co mu mog³o chodziæ w tym pytaniu? – Pytam, czy twoi rodzice s¹ st¹d. – Tak, proszê pana, st¹d. Ojciec urodzi³ siê w Gdañsku i matka te¿. – No dobrze – M-ski koñczy³ przes³uchanie. – A jakiejœ rzeczy Weisera, czegoœ po nim nie znaleŸliœcie? – Nie, proszê pana, zreszt¹ wybuch by³ tak silny, ¿e nawet niczego nie szukaliœmy, bo ten kawa³ek sukienki, to by³ czysty przypadek. 243

– Mo¿esz ju¿ iœæ i zawo³aj drugiego kolegê – uci¹³ dyrektor. – No, na co czekasz? Po raz pierwszy od rozpoczêcia œledztwa poczu³em siê pewniejszy. – Piotr, teraz ty – zawo³a³em go z otwartych drzwi i kiedy mija³ mnie, da³em oko, takie samo jak Szymek, ¿e wszystko na razie idzie ustalon¹ tras¹, tak jak tamci chcieli od pocz¹tku. Siad³em na sk³adanym krzeœle i pokiwa³em do Szymka g³ow¹. Zrozumia³ natychmiast. WoŸny ziewa³ przeraŸliwie, ukazuj¹c rz¹d czarnych, zepsutych zêbów, a ja przypomina³em sobie, co wydarzy³o siê dalej. Rano nastêpnego dnia w sklepie Cyrsona us³ysza³em tak¹ rozmowê naszych s¹siadek: – S³ysza³a pani? Z³apali tego wariata, co po Brêtowie biega³ i ludzi straszy³. – Te¿ coœ! To nie by³ wariat, ale zboczeniec, moja droga. – Jezus Maria! Zboczeniec, mówi pani? – A tak, zboczeniec, jaki normalny wariat biega po cmentarzu i dzwoni? Jaki wariat zak³ada sobie he³m na g³owê i lezie przez ulice? Normalny wariat, proszê pani, robi za Napoliona albo za Mickiewicza. – A bo to wiadomo? – wtr¹ci³a siê teraz nowa rozmówczyni. – Moja szwagierka mówi, bo ona tam mieszka, ¿e to nie by³ wcale wariat, tylko natchniony, œwiêty jakby cz³owiek, raz sta³ podobno na dachu i mówi³ takie rzeczy jak z Pisma Œwiêtego! – Jak to, z Pisma Œwiêtego? – No, niby niedok³adnie, ale jakby z Pisma, ca³y czas o Bogu i karze za grzechy! – Te¿ coœ! Nie, to jednak wariat. Od tego jest ksi¹dz, ¿eby o Bogu mówiæ. Na dachu, mówi pani? 244

– Na dachu i nawet milicja przyjecha³a, ale wtedy im uciek³. Przysz³a moja kolej na kupowanie i nie s³ucha³em dalej, co mówi¹ s¹siadki, a gdy wybieg³em ze sklepu, spotka³em Szymka. – Przesz³o ci ju¿? – zapyta³ bez gniewu. – Tak. – No to przeczytaj sobie – podsun¹³ mi pod nos gazetê, z któr¹ wraca³ do domu. – Tu – pokaza³ palcem nag³ówek. „Obywatelska postawa” g³osi³y czcionki. – A o co chodzi? – Nie pytaj, tylko patrz – zniecierpliwi³ siê wyraŸnie. Notka mówi³a o schwytaniu niebezpiecznego szaleñca, którego ujêto dziêki pomocy szczêœliwych w³aœcicieli Pañstwowych Ogródków Dzia³kowych imienia Ró¿y Luksemburg. Podpisana inicja³ami „kz” nie zrobi³a na mnie wiêkszego wra¿enia. – No i co? – zapyta³em. – Co z tego? – Nic, tylko, ¿e o nim napisali, a o nas nie. – A chcia³byœ, ¿eby o nas? – Przy tym to nie, lepiej, ¿eby nikt nie wiedzia³, ¿eœmy mu pomagali. – Tak – odpowiedzia³em – lepiej, ¿eby nie wiedzieli. Przeszliœmy przez kocie ³by na drug¹ stronê ulicy. Z masarni za sklepem Cyrsona unosi³ siê nieprzyjemny, s³odkawy zapach flaków. Przy bramie spotkaliœmy Weisera i Elkê, którzy wychodzili w³aœnie z domu. – PrzyjdŸcie trochê wczeœniej, bo robimy dziœ piknik – powiedzia³a weso³o. – Tam, gdzie zawsze? – Tam, gdzie zawsze – i ju¿ goni³a za Weiserem. – Zaraz – zatrzyma³ j¹ Szymek – jak piknik, to trzeba mieæ jakieœ jedzenie, tak? 245

– Dobra – zawo³a³a Elka i pokaza³a na koszyk trzymany w prawej rêce – ja wszystko mam, mo¿ecie nic nie przynosiæ. Szli pod górê, w stronê lasu. – Wybuchowy piknik! – Szymek œmia³ siê z w³asnego pomys³u. – Niez³e, co? Ale piknik nie by³ wcale wybuchowy. Kiedy zeszliœmy w dolinkê, Elka i Weiser siedzieli pod dêbem nad roz³o¿onym obrusem. – Sk¹d to wykombinowa³aœ? – spyta³ Piotr. – Od proboszcza Dudaka? – Nie poplam tylko! – spojrza³a na nas. – Nie widzisz, jaki bia³y? Wszystko by³o przygotowane z du¿ym szykiem. Trzeba przyznaæ, ¿e Elka zna³a siê na rzeczy – obok pokrojonych w plastry pomidorów le¿a³y ogórki, pomiêdzy nimi sta³a solniczka, mas³o w porcelanowym kubeczku i ¿ó³ty ser, te¿ pokrojony w plasterki. Usiedliœmy po turecku. Szymek wyj¹³ z siatki piêæ butelek oran¿ady, któr¹ kupiliœmy wspólnie, ¿eby nie przychodziæ z pustymi rêkami. – No, ca³kiem nieŸle – mówi³a, sol¹c pomidory. – Te¿ coœ przynieœliœcie. Kiedy wszystko by³o gotowe, wyci¹gnê³a z koszyka bochenek chleba i nó¿. Podsunê³a to Weiserowi, a on kroi³ szerokie pajdy i podawa³ ka¿demu po kolei wed³ug wskazówek zegara. – W³aœciwie to niez³a rzecz, taki piknik – mówi³ Piotr, prze¿uwaj¹c chleb z pomidorem. – Jedzenie w lesie, zamiast w domu. Czemu nie wpadliœmy na to wczeœniej? A ja zapyta³em Elkê, z jakiej okazji ten piknik; nie mówi³a, ¿e myœli o czymœ takim. – Ale z was kapuœciane g³¹by! – œmia³a siê, ukazuj¹c wiewiórcze zêby. – Przecie¿ to po¿egnanie wakacji! Wszystkim zrobi³o siê smutno. Rzeczywiœcie, pojutrze mieliœmy staæ w sali gimnastycznej w bia³ych koszulach i ciemnych 246

spodenkach i s³uchaæ przemówienia dyrektora, ¿e koñczy siê ju¿ nied³ugo lato, ¿e wypoczêci jesteœmy i opaleni i ¿e wita nas znowu z radoœci¹ w tych murach, które powinniœmy ceniæ i szanowaæ. Tylko ¿e ka¿dego lata nadchodz¹cy kres czu³o siê we wszystkim – w k³êbiastych chmurach, które jak skrzyd³a anio³ów przesuwa³y siê nad zatok¹, w ostrym powietrzu koñcowych dni sierpnia, w ch³odnych podmuchach wiatru, jeszcze nie zimnych, ale ju¿ s³onych jak zapowiedŸ sztormu. Czu³o siê umieraj¹ce lato, gdy letnicy opuszczali Jelitkowo i coraz wiêcej koszy pla¿owych œwieci³o pustk¹. A teraz, kiedy zapad³o milczenie wokó³ bia³ego obrusa, wszystko by³o inaczej – lato zdawa³o siê pêcznieæ w rozgrzanym i drgaj¹cym powietrzu, kurz trzech miesiêcy pokrywa³ szar¹ warstw¹ liœcie drzew i paproci i ¿aden, najs³abszy nawet podmuch wiatru nie m¹ci³ lepkiej ciszy pomiêdzy ziemi¹ a bezchmurnym niebem, sk¹d cienk¹ strug¹ dobiega³o nas buczenie niewidocznego samolotu. Jedynie œwierszcze tak samo jak zawsze wygrywa³y swoje monotonne melodie i jak co roku o tej porze pojawi³y siê mrówki z cienkimi b³onami skrzyde³ek, dziwne i cudaczne, które znika³y po dwóch tygodniach, aby pojawiæ siê dopiero za rok o tej samej porze. – Chryste, co ja bym da³, ¿eby tak jeszcze miesi¹c! – przerwa³ milczenie Szymek. Ale nikt nie kwapi³ siê do rozmowy. Weiser otworzy³ pierwsz¹ butelkê oran¿ady i nalewa³ musuj¹cy p³yn do szklanki, któr¹ podsunê³a mu Elka. Naczynie kr¹¿y³o z r¹k do r¹k, a ja dziwi³em siê po co tyle zachodu, skoro zawsze piliœmy z butelki. – Czerwona – powiedzia³ z uznaniem Piotr. – Nie wiem dlaczego, czerwona jest lepsza od ¿ó³tej. Ale i tym razem nikomu nie chcia³o siê mówiæ, skoro ka¿dy, kto kupowa³ w sklepie Cyrsona, wiedzia³, ¿e czerwona oran¿ada ma w sobie wiêcej gazu i pachnie lepiej ni¿ ¿ó³ta. 247

Kiedy wszystko zosta³o ju¿ zjedzone i wypite, Elka pozbiera³a rzeczy do koszyka. Weiser w tym czasie przytarga³ z krzaków pr¹dnicê i ³¹czy³ jak zawsze przewody. Przeszliœmy spod dêbu na drug¹ stronê dolinki. Napisa³em ju¿, ¿e ostatnia eksplozja, choæ wtedy nie wiedzieliœmy, ¿e bêdzie ostatnia, a wiêc ostatnia eksplozja ró¿ni³a siê od poprzednich. Napisa³em te¿, ¿e ob³ok py³u, drobin ziemi i strzêpów trawy by³ jak olbrzymia tr¹ba powietrzna, ciemnego, prawie czarnego koloru, w¹ska u do³u, rozszerzaj¹ca siê ku górze; i napisa³em te¿, z czym skojarzy³a mi siê wiele lat póŸniej. I chocia¿ porównanie to jest mo¿e pretensjonalne, a nawet niedorzeczne, to przecie¿ – czego wówczas nie napisa³em – tr¹ba porusza³a siê prawie po ca³ej dolince jak nakrêcony niewidzialn¹ rêk¹ b¹k, wsysaj¹c w swój wiruj¹cy tygiel patyki, zesz³oroczne i opad³e w tym roku liœcie, szyszki, a nawet ma³e kamienie. Nie napisa³em te¿, ¿e tr¹ba zawinê³a swoim rêkawem koszyk, który zosta³ pod dêbem, unios³a go w górê i wyrzuci³a kilkanaœcie metrów dalej, ale do góry dnem, tak ¿e wszystko, co by³o w œrodku, tak¿e butelki po oran¿adzie, wypad³o z brzêkiem i ha³asem na ziemiê. Bia³y obrus powoli opada³, huœtaj¹c siê nieznacznie w lewo i prawo. A potem Weiser i Elka po¿egnali siê z nami, ale nie jakoœ specjalnie, tylko jak zwykle: „no to czeœæ” i poszli pod górê razem. Sam ju¿ nie wiem, trzymali siê za rêce czy nie, ale wobec tego, co wydarzy³o siê nastêpnego dnia, jest to rzecz o drugorzêdnym znaczeniu. Szymek powiedzia³by: „zabawiali siê w doktora i pacjentkê”. Nie jestem jednak tego taki pewien. Byæ mo¿e spêdzili tê noc w piwnicy cegielni, gdzie ona gra³a na fletni Pana, a on tañczy³, pada³ na ziemiê, mówi³ niezrozumia³e s³owa i lewitowa³. Byæ mo¿e w³óczyli siê ca³¹ noc po lesie albo przesiedzieli a¿ do œwitu na którymœ ze wzgórz, czekaj¹c na wschód s³oñca. Wszyst248

ko byæ mo¿e. W ka¿dym razie pierwsz¹ osob¹, któr¹ spotka³em rano na klatce schodowej, by³ dziadek Weisera. – Gdzie jest Dawid? – zapyta³ ostro, a ja by³em przestraszony, bo pan Weiser nigdy prawie nie wychodzi³ z domu i kiedy siê ju¿ pokaza³, wygl¹da³ zawsze groŸnie. – Nie wiem – odpowiedzia³em, a wtedy on pochyli³ siê tak, ¿e przewieszony przez szyjê centymetr dotkn¹³ mojego nosa. – Musisz wiedzieæ – mówi³ wolno i bardzo wyraŸnie – bo kto ma wiedzieæ, jak nie ty? Nie wiem, co by³oby dalej, gdyby nie pani Korotkowa, wracaj¹ca w³aœnie z zakupami. S³uch mia³a dobry i zaraz wtr¹ci³a siê do rozmowy. – Jak to, pan nie wie, panie Weiser? Pojecha³ z Elk¹ do Pszczó³ek, na wieœ. – Gdzie, pani mówi, z kim? – pan Weiser popatrzy³ na ni¹ znad drucianych binokli. – Pszczó³ki, proszê pana, to taka miejscowoœæ w stronê Tczewa, pó³ godziny poci¹giem. – Niby jak? – Mówiê, pó³ godziny poci¹giem. – Niby jak? – Mówiê, pó³ godziny poci¹giem. A Elka pojecha³a tam do babki na jeden dzieñ i przenocowa³a. – A Dawid? – Dawid, pan pyta. Przecie¿ on za ni¹ lata dzieñ w dzieñ – Korotkowa pokaza³a w uœmiechu wszystkie pozosta³e przy ¿yciu zêby. – I œwiata bo¿ego poza ni¹ nie widzi, nie wie pan? Ale pan Weiser nie by³ zadowolony z wyjaœnienia. Poprawi³ binokle i zdj¹³ z szyi centymetr. – Dawid o wszystkim zawsze mówi, dlaczego nic nie powiedzia³? 249

– Niech pan jego zapyta, jak wróci – i pani Korotkowa ruszy³a do góry, a ja w chwilê póŸniej s³ysza³em pana Weisera pukaj¹cego do drzwi Elki, s³ysza³em, jak pyta o to wszystko i jak pani Wiœniewska odpowiada mu, ¿e chyba tak, bo Elka pyta³a, czy mo¿e zaprosiæ na ten wyjazd kolegê, i ona zgodzi³a siê, czemu nie, miejsca maj¹ na wsi wiêcej ni¿ tutaj, i nawet da³a im coœ do jedzenia na drogê, bo od stacji trzeba tam iœæ dobre trzy kilometry z hakiem. A kiedy by³em ju¿ na dole i szed³em przez podwórko, Szymek z Piotrem wiedzieli o wszystkim, bo pods³uchiwali ca³¹ rozmowê przy tylnych drzwiach do ogrodu. Wiedzieliœmy, ¿e nie pojechali do Pszczó³ek na razie tylko tyle. Ale w cegielni ich nie by³o, a œciana, przez któr¹ wchodzi³o siê na strzelnicê, by³a zaparta od wewn¹trz. Nie by³o ich tak¿e w dolince ani na cmentarzu, ani w kamienio³omach. Nigdzie. W koñcu poszliœmy nasypem kolejowym a¿ do rêbiechowskiej szosy, gdzie na zerwanym przêœle mostu mo¿na by³o usi¹œæ i patrzeæ, jak pod stopami, dziesiêæ metrów ni¿ej przeje¿d¿a co jakiœ czas samochód. Zamiast usi¹œæ, staliœmy jednak na betonowym progu, jak nad przepaœci¹, i strzykaliœmy œlin¹ w dó³, gdy tylko mija³o nas jakieœ auto. Z drugiej strony szosy, za takim samym przyczó³kiem zerwanego mostu, nasyp biegnie dalej i po piêciuset metrach ³agodnego ³uku przechodzi w przekop w miejscu, gdzie zaczyna siê wzgórze. Tam w³aœnie, po jego lewej stronie dochodzi ogrodzenie szpitala czubków, a nieco wczeœniej, jeszcze pod nasypem, przep³ywa Strzy¿a. Aby dojœæ do potoku, trzeba iœæ nie œladem kolejowych podk³adów po nasypie, lecz jego podnó¿em, w¹sk¹ œcie¿k¹, t¹ sam¹, po której M-ski szed³ na spotkanie z gospodyni¹. Œcie¿ka urywa siê nad wod¹ i nie prowadzi ju¿ donik¹d. Aby iœæ w górê rzeczki, na po³udnie, nale¿y przedzieraæ siê przez za250

roœla, jak my, gdy œledziliœmy nauczyciela. Po lewej stronie nasypu Strzy¿a rozlewa siê w niewielki staw i znika w ocembrowanym ujêciu, sk¹d p³ynie dalej w kierunku miasta podziemnym kana³em. Widzê to wszystko bardzo dok³adnie, jak na rysowanej z pamiêci mapie, i wiem, ¿e za chwilê krzyknê „o!” i wyci¹gnê d³oñ dok³adnie tam, gdzie potok od po³udniowej strony podp³ywa do nasypu, i zaraz zbiegniemy z przyczó³ka mostu na szosê i bêdziemy biec w¹sk¹ œcie¿k¹ jeden za drugim, depcz¹c sobie po piêtach, bo w³aœnie tam, gdzie Strzy¿a wpada do w¹skiego tunelu pod kolejowym wa³em, przed chwil¹ zobaczy³em Elkê i Weisera, albo raczej Weisera i Elkê, jak siedz¹ nad wod¹, siedz¹ i nic nie robi¹, tylko mocz¹ w niej nogi; i biec bêdziemy na ich spotkanie tyle razy, ile o tym pomyœlê, zawsze tak samo g³oœno i zawsze tak weso³o, jakbyœmy odnaleŸli Bursztynow¹ Komnatê albo skarb ostatniego króla Inków. Wiêc jak to by³o na koniec? Nie, nie na koniec tego dnia ani ca³ej historii, bo ta historia nie ma ¿adnego koñca – pytam, jak by³o na koniec œledztwa, za trzy dwunasta, kiedy ju¿ przes³uchano Piotra i kiedy M-ski wezwa³ nas wszystkich do gabinetu? Staliœmy przed biurkiem dyrektora, za nami woŸny; w szarym od dymu powietrzu unosi³ siê zapach potu, za oknami bêbni³ wrzeœniowy deszcz, a my jeden po drugim ¿ó³tym d³ugopisem mundurowego podpisywaliœmy zeznania i brudnopis protokó³u, podpisywaliœmy dwa razy przez kalkê, czyli ka¿dy z nas zostawi³ tam cztery swoje autografy na potwierdzenie ustalonej wersji wydarzeñ. Widzieliœmy ostatni wybuch w dolince za strzelnic¹. Weisera i Elkê rozerwa³o na strzêpy. Niestety, oprócz skrawka jej czerwonej sukienki, który ze strachu spaliliœmy tego samego dnia wieczorem w kamienio³omach, nie pozosta³o nic inne251

go. Nie wiemy nic o ¿adnym sk³adzie materia³ów wybuchowych poza tym, który odnaleziono w piwnicach nieczynnej cegielni. Owszem, Weiser mia³ jakiœ stary, zardzewia³y automat niemiecki i nawet pozwoli³ nam kiedyœ dotkn¹æ go na chwilê, ale to wszystko, o czym wiemy. Tak wygl¹da sprawa. Najpierw swój koœlawy podpis po³o¿y³ Szymon; zawsze pisa³ lew¹ rêk¹ i zawsze trochê koœlawo. Po nim Piotr, literami wielkimi jak dwuz³otówki. Ostatni podpisa³em ja. Równo z ostatni¹ liter¹ nazwiska zegar wybi³ godzinê dwunast¹. – No – rzek³ M-ski – teraz mo¿ecie iœæ do domu, odprowadzi was sier¿ant. Dyrektor wsta³ i zapi¹³ marynarkê, a woŸny wysypywa³ do kosza niedopa³ki z popielniczki. Tak, w tym miejscu M-ski niechybnie powiedzia³by jakiœ mora³, jak¹œ piêkn¹ sentencjê, niczym na akademii, coœ w rodzaju: „Kto siê prawdy nie boi, niczego siê nie boi”, bez w¹tpienia powiedzia³by coœ w tym stylu, ale rozleg³o siê ³omotanie do drzwi wejœciowych szko³y i ktoœ, przekrzykuj¹c deszcz, dar³ siê okropnie: – Otwieraæ! Otwieraæ natychmiast! Natychmiast otwieraæ! – i znowu targa³ za klamkê, i wali³ ku³akiem w drzwi. W œwietle zapalonej przez woŸnego lampy ujrza³em w strugach deszczu mojego ojca, za nim pana Korotka i ojca Piotra, a jeszcze dalej matkê Szymka i moj¹. Mój ojciec wpad³ do œrodka i zanim ktokolwiek coœ powiedzia³, chwyci³ M-skiego za klapy i wrzasn¹³: – ZnaleŸli, znaleŸli j¹! A kiedy ojciec puœci³ ju¿ M-skiego, wszyscy mówili naraz, jak na przyjêciu albo na targu, wiêc w pierwszej chwili niczego nie mo¿na by³o zrozumieæ. Tak, znaleziono Elkê nad stawem, tam gdzie potok ju¿ za tunelem rozlewa siê szeroko wœród gêstych szuwarów. ¯yje, ale nie 252

odzyska³a przytomnoœci. ZawieŸli j¹ do Akademii. Nie wiadomo, sk¹d siê tam wziê³a. Wczeœniej przeczesywali ca³¹ okolicê, ale tylko do wojskowej strzelnicy. Nie wiadomo te¿, co siê sta³o z Weiserem. Milicja szuka teraz po tamtej stronie, gdzie j¹ znaleŸli. M-ski spojrza³ na nas i w jego oczach ujrzeliœmy ³agodne zdziwienie, takie samo jak gdy ktoœ bezb³êdnie odpowiada³ przy tablicy albo na pi¹tkê napisa³ klasówkê. – W takim razie – powiedzia³ – œledztwo nie jest zakoñczone, a sprawê przekazujemy prokuraturze! – Proszê bardzo! – jeszcze g³oœniej mówi³ mój ojciec. – Ale nie dzisiaj! – i wygl¹da³ przy tym tak groŸnie, ¿e gdyby M-ski albo mundurowy lub dyrektor chcieli nas jeszcze zatrzymaæ, choæby przez moment, ojciec na pewno uderzy³by któregoœ z nich i by³aby straszna awantura, chyba jeszcze gorsza ni¿ w barze „Liliput”, bo pan Korotek i ojciec Piotra stanêli zaraz przy nas i wygl¹dali równie groŸnie. Œledztwo jednak nie zosta³o wznowione w poniedzia³ek ani nigdy póŸniej. Bo kiedy tylko Elka odzyska³a przytomnoœæ, wypytywano j¹, lecz niczego nie pamiêta³a, ani jak siê nazywa, ani gdzie mieszka. T³umaczono to szokiem i czekano na polepszenie. Po trzech tygodniach wiedzia³a ju¿, gdzie mieszka, ale twierdzi³a, ¿e jest ch³opakiem i ¿e nazywa siê Weiser. Nie umia³a nazwaæ niektórych przedmiotów i mówi³a do pielêgniarki: „podaj mi zegar”, a chodzi³o jej o talerz z zup¹. Wszystko siê jej pomiesza³o. Dopiero na pocz¹tku paŸdziernika z³apa³a równowagê, ale o tamtym nadal ani s³owa, milcza³a jak grób. Twierdzi³a na przyk³ad, ¿e po raz ostatni bawi³a siê z Weiserem w po³owie sierpnia i niewiele z tego pamiêta. W tym czasie nie ¿y³ ju¿ pan Weiser i poza prokuratorem, który przes³ucha³ nas jeszcze raz na du¿ej przerwie, nikt nie dopytywa³ siê o Dawida. Prokuratorowi powiedzieliœmy, ¿e 253

oczywiœcie ¿adnego pogrzebu sukienki nie by³o. W dolince po wybuchu oni odeszli w górê i to by³ ostatni raz, jak ich widzieliœmy. I w koñcu dochodzenie umorzono. Ostateczna wersja by³a taka: Elkê po wybuchu fala powietrza odrzuci³a w gêste paprocie, a my, ze strachu, daliœmy drapaka. Nie mogliœmy widzieæ Weisera, bo go rozerwa³o, ani Elki, bo le¿a³a bez przytomnoœci w zaroœlach. Strach i wyobraŸnia dopisa³y resztê. Mog³o nam siê wydawaæ, ¿e id¹ pod górê. Ale to by³a tylko fantazja, fantazja niegrzecznych ch³opców, co bawili siê niewypa³ami i póŸniej ze strachu dorobili tak¹ historiê. Elka odzyska³a po jakimœ czasie przytomnoœæ, przynajmniej czêœciowo, i usi³owa³a dotrzeæ o w³asnych si³ach do domu, ale zb³¹dzi³a a¿ nad Strzy¿ê i tam upad³a w szuwary, kr¹¿¹c wokó³ stawu, albo spad³a z nasypu do stawu i pr¹d wyniós³ j¹ na brzeg, zanim zd¹¿y³a siê utopiæ. Wszystkie k³amstwa puszczono nam w niepamiêæ, bo ostatecznie, jak stwierdzono, Weiser by³ prowodyrem niebezpiecznych zabaw i na nim spoczywa³a g³ówna wina. Tylko M-ski na lekcjach przyrody patrzy³ na nas podejrzliwie a¿ do samego koñca szko³y, ale to mo¿e dlatego ¿e coœ niecoœ wiedzieliœmy o jego ukrytych pasjach. Wszystko? Wszystko, gdyby nie tamten dzieñ nad Strzy¿¹, kiedy dobiegamy w³aœnie do potoku, Elka odwraca g³owê w naszym kierunku i wo³a: – Hej, czy musicie p³oszyæ nam ryby? ¯artowa³a. W Strzy¿y nie by³o ryb, a oni nie mieli wêdki ani podbieraka. – Co tu robicie? – dysza³ Szymek. – Szukaj¹ was. – Szukaj¹? – zdziwi³a siê. – Kto nas szuka? – No... – nie by³ pewien. – W³aœciwie to twój dziadek – mówi³ teraz do Weisera. – Niepokoi³ siê bardzo. – Mówi³em mu, ¿e jadê z ni¹ do Pszczó³ek. 254

– Nie k³am! – Szymek po raz pierwszy podniós³ na niego g³os. – Nie k³am, s³yszeliœmy twojego dziadka, jak wypytywa³ siê wszystkich o ciebie i nie wiedzia³ o niczym. A w ogóle to nie byliœcie w Pszczó³kach – w jego tonie da³o siê wyczuæ nutê podziwu i pal¹cej ciekawoœci. – Nie wasza sprawa – odpowiedzia³a Elka. – Przyszliœcie nas badaæ? – No dobra – pojednawczo odezwa³ siê Piotr. – Jak nie, to nie, ale co tutaj robicie? Przecie¿ tu nie ma nawet uklejek! Elka spojrza³a na Weisera, który sta³ teraz w potoku do po³owy ³ydek i przypatrywa³ siê wodzie spadaj¹cej do cementowego progu. – Nic nie robimy – odpowiedzia³ za ni¹ i po chwili wahania doda³ – w³aœciwie nic nie robimy, tylko przygotowania. Bada³ nasz¹ ciekawoœæ. Wiedzieliœmy, ¿e nie nale¿y w takim momencie pytaæ, bo zaraz powie resztê. – Przygotowania do specjalnego wybuchu – wyjaœni³. – Ale najpierw trzeba wszystko obliczyæ i porachowaæ. Spojrza³em w górê rzeczki, sk¹d wœród leszczyn i olch sp³ywa³a tutaj niewielkimi meandrami, i zaraz, w tej samej chwili zrozumia³em, o co mu chodzi. To by³ rzeczywiœcie niezwyk³y pomys³: gdyby w tunelu pod nasypem pod³o¿yæ ³adunek, eksplozja musia³aby zasypaæ jego w¹ski przekrój zwa³ami ziemi z kolejowego nasypu i w miejscu przepustu zrobi³aby siê wysoka na siedem–osiem metrów tama, a tu gdzie teraz staliœmy w wodzie i wy¿ej w górê strumienia by³oby normalne jezioro, a¿ do pierwszych drzew. – Genialne! – wyszepta³ Szymek. – Cudowne! – Jemu te¿ spodoba³ siê pomys³ zagrodzenia strumieniowi biegu. – Tu bêdzie mo¿na p³ywaæ – pokaza³ rêk¹ na ³¹kê od strony rêbiechowskiej szosy – wszystko zaleje woda! 255

– Tak – potwierdzi³ Weiser – wszystko zaleje woda, ale trzeba obliczyæ masê ziemi i si³ê eksplozji. Tylko Piotrowi nie podoba³ siê pomys³ Weisera. Mówi³, ¿e po tamtej stronie wa³u jest przecie¿ staw i mo¿na od biedy spróbowaæ k¹pieli. Ale nie daliœmy mu dojœæ do s³owa, a zreszt¹ staw by³ paskudnie zaroœniêty i zamulony i a¿ obrzydzenie bra³o na sam¹ myœl o zanurzeniu siê w czymœ takim. – Trzeba wejœæ do tunelu – powiedzia³ Weiser – i zmierzyæ dok³adnie jego d³ugoœæ. Kto na ochotnika? Skoczy³em pierwszy. – Dobrze – mówi³ teraz do mnie – tylko licz dok³adnie kroki i uwa¿aj na dno. Tunel nie by³ wysoki, jego betonowy wlot siêga³ mi do wysokoœci oczu w najwy¿szym miejscu symetrycznie sklepionego pó³kola. Przykucn¹³em, patrz¹c w ciemn¹ dziurê. – Oho! – krzyk wróci³ echem. – Zupe³nie jak w piwnicy icy… icy… icy… Ruszy³em przed siebie lekko przygarbiony, rêkami podpieraj¹c siê wilgotnych i oœliz³ych œcian. – Jedenaœcie, dwanaœcie, trzynaœcie. – Szed³em, ostro¿nie stawiaj¹c stopy, pod którymi wyczuwa³em zgni³e roœliny, naniesiony latami mu³ i kawa³ki cegie³. – Dwadzieœcia jeden, dwadzieœcia dwa, dwadzieœcia trzy. – Czu³em, jak obejmuje mnie wilgoæ pachn¹ca stêchlizn¹, bagnem i zbutwia³ym drewnem, czu³em w nozdrzach jej dojmuj¹cy zapach, ch³odny i przenikaj¹cy. – Trzydzieœci jeden, trzydzieœci dwa, trzydzieœci trzy. – Zapach trochê podobny do tego, jaki wyczuwa³o siê w krypcie na brêtowskim cmentarzu i w piwnicy nieczynnej cegielni, ale nie przera¿a³ mnie wcale, tak samo jak metry szeœcienne ziemi nad moj¹ g³ow¹ nie budzi³y we mnie lêku, bo na koñcu tunelu i obejmuj¹cej mnie ciemnoœci… czterdzieœci dwa, czterdzieœci trzy, czterdzieœci cztery – na koñcu ciemnego rêkawa widzia³em jasny, 256

coraz wiêkszy punkt wylotu i coraz wiêcej œwiat³a mia³em przed sob¹, a¿ skoñczy³ siê ch³ód... – piêædziesi¹t dziewiêæ, szeœædziesi¹t, szeœædziesi¹t jeden – i sta³em teraz oblany gor¹cymi promieniami oœlepiaj¹cej jasnoœci, mru¿y³em oczy i prostowa³em kark, bo by³em ju¿ po drugiej stronie. – Cztery minuty – us³ysza³em g³os Piotra. – Okr¹g³e cztery minuty. Nie da siê szybciej? – Sta³ obok wylotu tunelu, prosto pod s³oñce i nie mog³em od razu spojrzeæ w jego twarz. – No jasne – odpowiedzia³em – ¿e mo¿na szybciej, ale nie chcia³em siê pomyliæ! Weszliœmy po stromym zboczu nasypu do góry i wtedy Piotr pokaza³ rêk¹ na szpital czubków widoczny st¹d w oddali za kopu³ami drzew. – Myœlisz, ¿e on tam jest? – zapyta³. – Tak – odpowiedzia³em – na pewno tam jest, bo wtedy go nie zabili. Pamiêtam, ¿e kiedy mieliœmy schodziæ w dó³, po tamtej stronie nasypu, który wygl¹da³ jak opuszczona droga, zahaczy³em nog¹ o coœ wystaj¹cego z ziemi. By³ to obroœniêty traw¹ kolejowy podk³ad. Tamci na dole moczyli nogi w wodzie i tylko Weiser sta³ na brzegu. W d³oni trzyma³ patyk i zobaczy³em, jak rysuje na ziemi, tam gdzie trawa by³a rzadsza. – Co to jest? – spyta³em, ale Elka szybko powiedzia³a, ¿eby mu nie przeszkadzaæ. Weiser znad kwadratu, podzielonego na równe kratki, do których coœ wpisywa³, maza³ i znowu wpisywa³, zapyta³, ile by³o kroków. – Szeœædziesi¹t jeden – poda³em, a wtedy on raz jeszcze coœ dopisa³ i zmaza³, jakby to by³a tabliczka mno¿enia albo liczyd³o. – ChodŸ tutaj! – zawo³a³a mnie Elka. – Nie widzisz, ¿e jest zajêty? 257

Podszed³em do nich, ale zd¹¿y³em policzyæ wszystkie kratki kwadratu – by³o ich trzydzieœci szeœæ, po szeœæ w ka¿dym boku. Piotr mówi³ teraz, ¿e jeœli wybuch siê uda, woda zaleje ³¹kê i po jakimœ czasie z braku odp³ywu podejdzie do drogi. – Co wtedy? – zapyta³em, ale Elka nie martwi³a siê tym wcale. – Przyjad¹ stra¿acy, wojsko i zrobi¹ odp³yw albo nowy tunel, a my zd¹¿ymy siê wczeœniej wyk¹paæ – t³umaczy³a, jakby chodzi³o o wycieczkê do Jelitkowa. – I ju¿ tu nas nie bêdzie. – Albo przyjdziemy razem z innymi popatrzyæ – wymyœli³ Szymek. – Nikt siê nie dowie, czyja to sprawka. – A gdyby gór¹ jecha³ poci¹g – doda³ Piotr – dopiero by³aby awantura! Weiser zmaza³ nog¹ swój kwadrat. – Ju¿ mam – powiedzia³ g³oœno. – Wszystko jasne! – To kiedy? – zapyta³em niecierpliwie. – Muszê sprawdziæ, gdzie najlepiej zak³adaæ ³adunki. Nie ma tam szkie³? – zwróci³ siê do mnie i zrozumia³em, ¿e teraz zechce wejœæ do tunelu. – Nie ma – odpowiedzia³em. – Czy mogê iœæ z tob¹? – Zostañ. Elka podesz³a do niego. – Ja te¿ chcê zobaczyæ – i ju¿ podchodzili do sklepienia wlotu, pochylaj¹c g³owy, i nikli w ciemnym korytarzu jak ja przed chwil¹, podczas gdy Piotr popêdzi³ po zboczu do góry, ¿eby czekaæ na nich po tamtej stronie. Sta³em oparty d³oñmi o betonowe sklepienie i widzia³em pochylon¹ sylwetkê Elki, która sz³a za Weiserem, s³ysza³em ich coraz s³absze g³osy i oddalaj¹cy siê chlupot, zmieszany z szumem p³yn¹cej wody, a¿ wreszcie ujrza³em niewyraŸny zarys postaci, tam gdzie na koñcu widnia³a jasna plama œwiat³a, w której kontur rozmy³ siê zupe³nie i znikn¹³. 258

Ile to mog³o trwaæ? Nie myœlê o przejœciu na drug¹ stronê – pytam, ile mog³o up³yn¹æ czasu, zanim us³ysza³em nad g³ow¹ okrzyk Piotra: – Co jest, gdzie siê oni podziali? Szymek twierdzi³, ¿e dobre osiem do dziesiêciu minut, ale ani wtedy, ani tym bardziej dzisiaj, kiedy to piszê, nie umiem powiedzieæ, jak d³ugo to trwa³o. Piotr czeka³ po tamtej stronie, czeka³ i liczy³, liczy³ i czeka³, a¿ znudzi³o mu siê i zajrza³ do wylotu tunelu. Nie zobaczy³ ich i pomyœla³, ¿e pewnie zawrócili, bo znaleŸli ju¿ dobre miejsce do pod³o¿enia ³adunków. Wiêc jeszcze raz przez nasyp pobieg³ w nasz¹ stronê, ale zobaczy³ mnie stoj¹cego u wlotu, Szymka brodz¹cego w wodzie i nikogo wiêcej. Myœla³em, ¿e ¿artuje, kiedy powiedzia³: – Nie wychodzili tamtêdy. – A on przypuszcza³, ¿e to ja nabieram go i straszê, ale w chwilê póŸniej wiedzieliœmy ju¿, ¿e to nie by³ ¿art jego ani mój, tylko Weisera. – Niemo¿liwe! – powiedzia³em. – Tam nie ma ¿adnego ustêpu, ¿adnego zag³êbienia z boku, gdzie mogliby siê schowaæ. Ale nie by³o ich ani z tej, ani z tamtej strony nasypu. Przez godzinê brodziliœmy z Szymkiem w tunelu, opukuj¹c ka¿dy kamieñ, ka¿d¹ rysê, ceg³ê i kawa³ek cementu. – Weiser! – krzycza³em. – Weiser, to jest za m¹dry kawa³! Gdzie jesteœcie? – ale oprócz szumu wody i dudni¹cego echa nic nam nie odpowiada³o. Siedzieliœmy nad Strzy¿¹ do wieczora po obu stronach tunelu, a Piotr czuwa³ u góry, na szczycie nasypu – wszystko bez rezultatu. Wracaliœmy ze spuszczonymi g³owami, bo chocia¿ ka¿dy z nas myœla³, ¿e nie sta³o siê nic z³ego i ¿e oni najdalej jutro rano zjawi¹ siê w szkole na uroczystej akademii rozpoczêcia roku, chocia¿ wierzyliœmy w to niezachwianie, to mimo to by³o w ich znikniêciu coœ nienormalnego, jakby Weiser, umówiwszy siê z nami, 259

zagra³ na nosie, czego przecie¿ od czasu pierwszego spotkania nigdy nie robi³. Kiedy zosta³ za nami brêtowski cmentarz – bo szliœmy nasypem – i kiedy ze szczytu Bukowej Górki widzieliœmy dachy naszej dzielnicy, a dalej p³ytê lotniska i zatokê, z pó³nocy, od strony morza powia³ wyraŸnie pierwszy w tym roku, ch³odny i orzeŸwiaj¹cy podmuch wiatru. Przy domach, gdzie koñczy³ siê las, poczu³em du¿e jak winogrona, ciê¿kie krople deszczu. Pada³y na ziemiê i natychmiast wsi¹ka³y, ale za nimi coraz szybciej lecia³y nastêpne, po chwili zaœ ulica, miasto i ca³y œwiat tonê³y w szarych strugach deszczu. Tak, tu w³aœnie koñczy siê opowiadanie. Wszystkie myœli wokó³ Weisera bardzo mnie niepokoj¹, tak bardzo, ¿e nie bêdê ich rozwija³ dalej, chocia¿ zachowam je w pamiêci i sercu. Ale pozosta³ Piotr. Dla niego zawin¹³em zapisane kartki w szary papier i wsadzi³em w szczelinê cementowej p³yty. – To ty? – zapyta³. – To ja – odpowiedzia³em. – Po co przyszed³eœ dzisiaj? Przecie¿ to nie Zaduszki. – Tak, Piotrze, lecz przynios³em coœ dla ciebie. Przeczytaj, a ja przyjdê jutro albo za dwa dni i porozmawiamy. Nie odpowiedzia³. Znaczy³o to, ¿e siê zgadza. Sam nie wiem, jak siê to dzieje: zamiast jechaæ autobusem, idê na to spotkanie piechot¹. Najpierw mijam Bukow¹ Górkê, gdzie wytyczone alejki w niczym nie przypominaj¹ tamtego czasu. Po lewej rêce powinienem mieæ brêtowski cmentarz. To ju¿ tu. Na wielkim placu nie ma nagrobków z gotyckimi literami. Drzewa wyciêto. Buldo¿er, zaraz obok ceglanego koœció³ka, spycha na kupê zwa³y kamieni i potrzaskanych p³yt. Kopie fundament pod nowy, du¿o wiêkszy koœció³. Dó³ jest g³êboki na 260

kilka metrów i ma rozmiary œredniego boiska. Idê dalej. Tam gdzie znajdowa³a siê pusta krypta, stoi czteropiêtrowy dom z trzema klatkami schodowymi. Pierwsi lokatorzy zawieszaj¹ firanki i czyszcz¹ okna po malarzach, chocia¿ zimno. Stojê teraz na kolejowym nasypie. Tam gdzie za œcian¹ lasu widaæ by³o wzgórza okalaj¹ce strzelnicê, widzê teraz jeszcze nieotynkowane wie¿owce. Jeden, drugi, trzeci i jeszcze jeden za nimi. Nawierzchnia nasypu jest teraz du¿o gorsza – rozjeŸdzi³y j¹ ciê¿arówki i samochody dzia³kowców. Idê dalej nasypem, a¿ do rêbiechowskiej szosy, która nie wygl¹da ju¿ jak szosa. Jest zwyk³¹ ulic¹ z chodnikami, latarniami, i znów du¿o samochodów. Czujê siê zmêczony, zupe³nie jak stary cz³owiek. ¯a³ujê, ¿e nie pojecha³em autobusem. A mo¿e – myœlê sobie – dobrze by³o popatrzyæ. Bo Piotr zawsze zaczyna rozmowê od tego, co dzieje siê w mieœcie. Ka¿e opowiadaæ sobie wszystkie szczegó³y bardzo dok³adnie. Wiêc jeszcze raz rzucê okiem i pójdê na jego cmentarz. Nie zastanawiam siê dalej, idê ulic¹ w dó³, a potem w prawo do góry i jestem, gdzie mia³em trafiæ. W prawo od bramy cmentarza skrêca siê do szpitala czubków. Gdybym poszed³ tamtêdy i min¹³ zakratowane pawilony, otoczone starym parkiem, móg³bym dojœæ do miejsca, w których po raz ostatni widzia³em Weisera. Ale nie po to zrobi³em taki szmat drogi. Na razie muszê porozmawiaæ z Piotrem. Siadam na zimnej p³ycie i poprawiam szalik. – Przeczyta³eœ? – zadajê pytanie, chocia¿ nie wiem, czy jest nastrojony do rozmowy. – Tak – odpowiada. Milczymy przez chwilê. Wyci¹gam rêkopis ze szczeliny i chowam go do torby. Ale Piotr nie rozpoczyna od swojego „co s³ychaæ?”. Nasza rozmowa ma dzisiaj nieco inny charakter, czujê to, gdy pada pierwsze zdanie: 261

– Nie napisa³eœ, w jakiej sukience by³a Elka. – Kiedy? – Nad Strzy¿¹. – Oczywiœcie, w czerwonej. – To trzeba zaznaczyæ. – W tej samej, któr¹ mia³a na lotnisku. – No dobrze. A co z broni¹, któr¹ przechowywa³ Weiser? W œledztwie jest mowa o tym, ¿e znaleziono tylko materia³y wybuchowe. A o broni ani s³owa! – Bo nie znaleŸli niczego oprócz trotylu i detonatorów. Weiser musia³ j¹ ukryæ, zanim szukaliœmy go w cegielni. Pamiêtasz? Œciana, przez któr¹ wchodzi³o siê do jego kryjówki, by³a zaparta. – Pamiêtam. – No w³aœnie. On wszystko przewidzia³ i zaplanowa³ dok³adnie, nie s¹dzisz? – PrzejdŸmy do innych szczegó³ów. M-ski jest taki, jaki by³, prawdziwy. Ale na pewno nie pope³nia³ b³êdów przyrodniczych. Nigdy nie pomyli³ siê w nazwie roœliny, owada, motyla ani w klasyfikacji, a ty… – Wiêc to nie by³ pomornik górski? – Oczywiœcie, ¿e to by³ Arnica montana, kwiat pomornika górskiego, nazywany kupalnikiem pospolitym. Ale napisa³eœ, ¿e M-ski zakwalifikowa³ go do podrodziny pierwszej: Liguliflorae, czyli jêzyczkokwiatowych. A M-ski nie pope³nia³ b³êdów w systematyce, nigdy. Do podrodziny pierwszej nale¿y na przyk³ad Scorzonera hispanica albo Taraxacum officinale, lecz… – Chryste! A co to takiego? – Scorzonera hispanica? Wê¿ymord hiszpañski. A Taraxacum officinale to po prostu lekarski mniszek, czyli dmuchawiec, one nale¿¹ do podrodziny Liguliflorae, ale nigdy Arnica montana! 262

– Oszalejê! Sk¹d u ciebie znajomoœæ tych nazw? M-ski tego nie uczy³. – Tymczasem Arnica montana nale¿y do podrodziny drugiej: rurkokwiatowych, po ³acinie Tubuliflorae, do tej samej, co powiedzmy, Achillea millefolium, to znaczy krwawnik pospolity. – Czy to a¿ takie wa¿ne? – Je¿eli pisa³eœ o M-skim, to bardzo wa¿ne. Ale mam jeszcze coœ – Horst Meller... Czy dowiedzia³eœ siê, co to za jeden? – Zlituj siê, kogo dziœ mo¿e obchodziæ, kim by³ jakiœ Horst Meller? – Zgoda, tylko ¿e czasami piszesz o jakimœ ma³o wa¿nym szczególe i g³ówna akcja jest wtedy zawieszona. Z mrówkami przesadzi³eœ. Mrówki nikogo nie obchodz¹. Albo to, jaki zapach unosi³ siê nad masarni¹ za sklepem Cyrsona. Czy to nie przesada? – Myœlê, ¿e nie. Skoro wywlekasz podrodzinê Arnica montana, to mrówki i masarnia s¹ tak samo wa¿ne. – Zaraz dojdziemy do tego, ¿e wszystko jest wa¿ne. – ¯ebyœ wiedzia³. Bo albo nic, albo wszystko. – To dlaczego nie napisa³eœ, ¿e zawsze ba³em siê ciemnoœci? Korytarzy i nieoœwietlonych piwnic? Nawet nad Strzy¿¹ nie wszed³em do tego cholernego tunelu. Czeka³em na nich i liczy³em, ale nie zagl¹da³em do œrodka. Dlaczego tego nie opisa³eœ? – Przecie¿ by³em z drugiej strony, jak mia³em to zrobiæ? – Nie widzia³eœ mojej sylwetki? – Nie. Widzia³em plecy Elki, jak sz³a w tamtym kierunku, nic wiêcej. – Jeszcze jedno: co ci przysz³o do g³owy z dyrektorem? W podstawowej szkole byli wtedy kierownicy. – Tak, dopiero jak ciê nie by³o, przemianowali ich na dyrektorów. – No wiêc? 263

– Je¿eli myœlisz, ¿e to wa¿ne, przyjmê go z powrotem na kierownika. Nie bêdzie siê chyba z³oœci³, dawno jest na emeryturze. – Poza tym wszystko jest tak, jak by³o. – I nic wiêcej mi nie powiesz? – A czego oczekiwa³eœ? Przeczyta³em i mówiê, co zauwa¿y³em. – A Weiser? – Co, Weiser? – Co byœ powiedzia³ o nim? Przecie¿ nie chcia³ zostaæ cyrkowym artyst¹. Oszukiwa³ nas. Gdzie on teraz jest? – Napisa³eœ i nie wiesz? – Wiem wiêcej, ni¿ wiedzia³em, ale nie wszystko. Dlatego przychodzê do ciebie. Muszê znaæ prawdê. – Dotrzyma³em obietnicy, a ty znowu swoje. – Co siê z nim sta³o? – Ju¿ i tak rozmawiamy za d³ugo. – Co siê z nim sta³o? Dlaczego nic nie mówisz? Dlaczego przesta³eœ odpowiadaæ, Piotrze? Tak. Pójdziesz znów t¹ sam¹ œcie¿k¹ od cmentarza, najpierw w dó³, póŸniej do góry, a póŸniej raz jeszcze w dó³. Staniesz nad umykaj¹c¹ wod¹ potoku, gdzie wpada do nisko sklepionej niszy tunelu. Wejdziesz do zimnej wody i staniesz u samego wylotu, d³onie opieraj¹c o wilgotny beton. Nabierzesz tchu w p³uca i jak w górach zakrzykniesz: „Weiser!”. Echo odpowie ci st³umionymi sylabami, ale tylko ono, nic wiêcej. Ta sama woda co przed laty bêdzie hucza³a na cementowych progach i gdyby nie zachmurzone niebo, pomyœla³byœ, ¿e teraz jest wtedy. „Weiser!” krzykniesz, „Weiser, wiem, ¿e tam jesteœ!” – i ciœniesz kamieniem w czarny otwór. Odpowie ci tylko plusk wody. „Weiser!” krzykniesz znowu, „wiem, ¿e tam jesteœ, wy³aŸ za264

raz!”. W szumie i bulgotaniu nie bêdzie odpowiedzi. „Weiser, bydlaku, wy³aŸ!”, krzyczeæ bêdziesz coraz g³oœniej, „s³yszysz mnie?”. G³owê wsadzisz w ciemny otwór i coraz bardziej zanurzaj¹c siê w wodzie, posuwaæ siê bêdziesz na kolanach poœród szlamu, oœliz³ych badyli i kamieni w kierunku jaœniej¹cego punktu po drugiej stronie. „Weiser!”, zakrzykniesz, „nie oszukuj mnie, skurwysynu, wiem, ¿e tu jesteœ!”. Dudni¹cy pog³os przetoczy siê nad tob¹, jakby w górze nasypu bi³ werbel lokomotywy, ale nikt nie odpowie na twoje wo³anie. Wyjdziesz wreszcie z tunelu. Ociekaj¹cy wod¹, zab³ocony, si¹dziesz na brzegu potoku i dygoc¹c z zimna, przypomnisz sobie s³owa tamtej piosenki: „Weiser Dawidek nie chodzi na religiê”. Popatrzysz w niebo, gdzie zza o³owianych chmur niewidoczny samolot buczeæ bêdzie silnikami. I zamiast mówiæ cokolwiek, zamiast z³orzeczyæ i przeklinaæ, pomyœlisz, ¿e wszystko, co ogl¹da³y twoje oczy, i wszystko, czego dotyka³y twoje rêce, dawno ju¿ rozsypa³o siê w proch. Patrzeæ bêdziesz przed siebie têpym, nieruchomym spojrzeniem, nie s³ysz¹c ju¿ wody ani wiatru, który targaæ bêdzie twoje zlepione w³osy. Gdañsk 1984

Na ok³adce wykorzystano kola¿ Jana Miœka Redakcja: Stanis³aw Danecki Korekta: Izabela Biliñska Sk³ad: Piotr Górski Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnictw Naukowych SA, £ódŸ, ul. ¯wirki 2 © Copyright by Pawe³ Huelle © Copyright by s³owo/obraz terytoria, Gdañsk 2000 Ilustracje na stronach 33, 97, 241 pochodz¹ z archiwum Gdañskiej Galerii Fotografii, a ilustracje na stronach 153, 185, 209 – ze zbiorów Krzysztofa Gryndera Adres: wydawnictwo s³owo/obraz terytoria 80-244 Gdañsk, ul. Grunwaldzka 74/3, tel.: 341 44 13, tel./fax: 345 47 07 e-mail: [email protected] ISBN 83-87316-59-8