PREPARATYKA FITOCHEMICZNA (Ćwiczenia)

AKADEM1A

MEDYCZNA

W

POZNAN I U

H. GERTIG i Z. KOWALEWSKI

PREPARATYKA FITOCHEMICZNA (Cwiczenia)

P O Z N A N 1963

" ^ •

Wydano za zgoda, Rektora Akademii Medycznej w Poznanru

WYDAWNICTWO UCZELNIANE AKADEMII MEDYCZNE] W POZNANIU Obfetoic arknszy draka 6,75 Papier powiel. V kl. 70 JE Oddano do wykonania 5. 12. 1962 t. Naklad 5CO+20 egzemplarzy. Cena zl 6.Z-amowienie S/950/62 M-4 Sklad, drnk rotaprintowy, typograficzny i opraw? wykonai Zaktad Graficzny Poliiechniki Poznanskiej w Poziianiu, nl. Ogrodowa 11, tel. 14-25

-

:

SPIS

I, Wste^p . . . .

T R E S C I

...............

II. Wyodre,bnianie glikozydow fenolowych , Cwiczenie 1 - Wyodre.bnianie arbutyny III. Wyodr^bnianie zwiazkow

«

7

.....

9

....

9

f loroglucydowych

. .

11

Cwiczenie 2 - Wyodre.bnianie kwa%i oC-flawa-

spidowego . . . . »

.....

........

IV. Wyodr^bnianie zwi^zkow laktonowych

.....

11 14

Cwiczenie 3 - Wyodr^bnianie gene jopikryny -. .

H

Cwiczenie 4 - \Vyodre_bnianie asperulozydu

. .

17

V. Wyodr^bnianie zwig,zk6w antrachinonowych ...

19

.** "~* -"

Cwiczenie 5 - Wyodr^bnianie reiny i-reoeme......... ........ ...

19

V.I. Wyodr^bnianie zwi^zkow kumarynowych . » * . .

23

Cwiczenie 6 - Wyodr^bnianie eskuliny

* . « *

23

VII. V/yodr^bnianie zwi^zkow chromonowych * . . . •

2$

Cwiczenie 7 - Wyodr^bnianie keliny

. « . * >

VIII. Wyodr^bnianie zwiazkow f lawonoidowych .... Cwiczenie 8 - V/yodre.bnianie rutyny

25 28

« « « . .

28

* ...

30

x

Cwiczenie 9 - Wyodr^bnianie robininy

IX. Wyodr^bnianie zwi^zkow antocyjanowych * . = •

33

Cwiczenie 10 - Wyodre,bnianie chlorku cyjani-

dyny .................... X. Wyodre,bnianie zwi^zkow tro jterpenowych

...

Cwiczenie 11 - Wyodre,bnianie saponiny Gypsophiia ....................

33 35 35

str.

Cwiczenie 12 - Wyodrebnianie kwasu oleanolowego ....

........

38

Cwiczenie 13 - Wyodrgbnianie kwasu prymulowego , . . . .

40

Cwiczenie 14 - Wyodrebnianie kwasu ursolowego . . . . .

43

XI. Wyodrebnianie zwiazkow kardenolidowych ...

45

Cwiczenie 15 - Wyodrebnianie digitoksyny * «

45

Cwiczenie 16 - Wyodrebnianie lanatozydu C

48

Cwiczenie 1? - Wyodr^bnianie konwalotoksyny

50

Cv/iczenie 18 - Wyodrebnianie helwetykozydu ,

53

XII. Wyodrebnianie zwia_zkow izosiarkocyjanowych .

56

Cwiczenie 19 - Wyodr^bnianie glikocheiroliny

56

XIII. Wyodrebnianie zwi^zkow garbnikowych

......

58

Cwiczenie 20 - Wyodrebnianie taniny

....

58

XIV. Wyodrebnianie kwasow porostowych

6T

Cwiczenie 21 - Wyodr^bnianie kwasu usninowego * * * . , , . . . . , . . . . . . . . c .

61

Cwiczenie 22 - Wyodrebnianie kwasu d-protoliehesterynowego

63

XV. Wyodr^bnianie zwi^zkow alkaloidowych .... Cwiczenie 23 - Wyodr^bnianie kapsaicyny

. .

Cwiczenie 24 - V/yodr^bnianie kolchicyny

. -. .

65 65 67

Cwiczenie 25 - Wyodrebnianie lobeliny

...

69

Cwiczenie 26 - Wyodre_bnianie sedam-iny

...

71

Cwiczenie 27 - Y/yodre.bnianie sparteiny ...

74

Cwiczenie 28 - Wyodrebnianie atropiny i hioscjaminy . * *....

76

Cwiczenie 29 - Wyodrebnianie chininy . . . .

79

Cwiczenie 30 - Wyodrebnianie narkotyny . . *

81

Cwiczenie 31 - Wyodrebnianie raorfiny ....

84

str. Cwiczenie 32 - Wyodre.bnianie berberyny ...

87

Cwiczenie 33 - Wyodr^bnianie chelidoniny . «

89

Cwiczenie 34 - Wyodre_bnianie ergotaminy

. .

91

Cwiczenie 35 - Wyodr^bnianie glikoalkaloidow

94

Cwiczenie 36 - V/yodre.bnianie alkaloidow estrowych veratrum album ...

96

Cwiczenie 37 - Wyodre,bnianie izowinkaminy . XVI. V/yodr^bnianie skiadnikow olejkow

.....

Cwiczenie 38 - Wyodr^bnianie mentolu

100 102

...

102

Cwiczenie 39 - Wyodre.bnianie tymolu ....

105

.Cwiczenie 40 - Wyodr^bnianie heleniny ...

107

I. WSTEP W roku akademickim 1961/62 na piatym roku studiow farmaceutycznych wprowadzono dla kierunku zielarsklego cwiczenia z preparatyki fitochemicznej, ktore zgodnie z nowym programem b?d^ w dalszym cia_gu kontynuowane. Cwiczenia te maja, na celu umozliwic studentom opanowanie rnetodyki i techniki wyodr?bniania zwia^zkow czynnych oraz przygotowac ich do samodzielnej pracy magisterskiejf naukowej, a takze zawodowej w przemysle zielarskim. Przed przysta_pieniem do prowadzenia cwiczeri nie dysponowalismy zadnym programem ani tez jakimikolwiek wzorami. V/ toku pracy ze studentami nalezalo ten program i wzory wypracowac. Spra™ wa nie "byia latwa. Nalezaio w pierwszym rz^dzie dokonac odpowiedniego wyboru zwi^zkow, ktore nasi siuchacze mogliby w pracowni samodzielnie wyodre,tmiac z materiaiu-roslinnego, Kazdego studenta w pracowni obowi^zuje. wykonanie dwu cwiczen; zadania nie powtarzaj^ si?. Wybrane zwi^zki musiaiy odpowiadac okreslonyra wymaganiom, aby mogiy przyczynic si? do speinn enia zamierzonego celu. Chodziio o to* aby representowaly szeroki wachlarz grup chemicznych i miaiy istotne znaczenie w lecznictwie.Co si? tyczy wyboru metod wyodr^bniania , to i w tym zakresie mielismy powazne trudnosci. Musiaiy.to bye metody odpowiednio zroznicowane, odpowiadaj^ce aktualnemu stanowi wiedzy i winny uwzgl^dniac nie tylko preparatyk^ klasyczn^,, lecz takze wspolczesn^ preparatyk? chromatografiezna.. Wreszcie sprawa surowca, Chodzilo o to, aby byl latwo dost^pny i w miare mozliwosci kraiowego pochodzenia. Odr?bnym zagadnieniem byia powtarzalnosc wydawanych na pracowni? metod i ich przydatnosc do celow szkoleniowych. Rozwi^zywalismy to stopniowo,sprawdzajac wi?kssosc metod na ich powtarzalnoscf przystosowuj^c je do techniki laboratory jnej. Zgromadzony ui1 ten sposob materiai i doswiadczenie zdobyte w toku pracy staiy si? podstaw^, do opracowania tego skryptu. Decyduj^c si? na jego wydanie, chcielismy umozliwic siuchaczom podj?cie prawidlowego szkolenia w pracowni preparatyki fitochemicznej

8 z pomini^ciem zmudnego wyszukiwania odpowiednich metod w pismisnnictwie i ich tlumaczenia, a rownoczesnie pragn$lismy przedstawic program szkolenia, ktory zacze.lismy realizowac na Wydziale Farmaceutycznym Akademii Medycznej w poznaniu. poszczegolne monografie cwiczen opracowano w sposdb jednolity, podaja.c poza cz^seia. scisle metodyczn^ w znacznyra skrocie i inne wiadomosci. Tak np. sygnalizuj^c obecnosc substancji towarzysz^cych zwia.zkowi wyodr^bnianerau, chodziio nam o podkreslenie ich snaczenia w preparatyce. W procesie wyodr^bniania jednego zwia.zku nalezy si^ uwolnic od pozostalych, lecz nie mozna zapominac o ich obecnosci. Ifi/iasciwosci fizykochemiczne izolowanego zwi^zku wyjasniaj^ podstawy, na ktorych opiera si^ proces wyodr^bniania; pozwalajq. one rownoczesnie przeprowadzic jego cs^sciow^ identyfikacj^. Wiasciwosci farmakologiczne i zastosowanie wskazuja/ na praktyczne znaczenie przedstawionej metody, ktdra prowadzi do uzyskania zwia.zku maj^cego mniejsze lub wi^ksze znaczenie w lecznictwie. Jak juz vcsporanielismy wi^kszosc przytoczonych metod jest sprawdzona.Oparte wyi^cznie na danych pismiennictwa s^. metody wyodre_bniania arbutyny, konwalotoksyny, gllkocheiroliny, taniny, lobeliny, sedaminy i alkaloidow estrowych Veratrum. Zdajemy sobie sprawe, z licznych usterek oraz brakow tego opracowania, pragniemy jednoczesnie, aby bi^dy nasze wykazaia praktyka i zyczliwa krytyka, ktora umozliwi nam w przyszlosci przygotowanie skorygowanego i uzupelnionego wydania.W koncu niech nam b^dzie wolno ziozyc gor^ce podzi^kowanie Panu Profesorowi Dr Bogusiawowi Borkowskiemu za trud wiozony w liczne"dyskusje i konsultacje, ktorych nigdy nie szcz?dzi> dla dobrej sprawy. dr farm.H.Gertig, dr farm. Z.Kowalewski

Poznan, w lipcu 1962

II.

WYODREBNIANIE GLIKOZYI)6w FENOLOWYCH

C w i c z e n i e

1

Wyodre.bnianie arbutyny z lisci Borowki brusznicy - Folium Vitis idaeae - Vaccinium vitis idaea L.Panu Ericaceae. W a z n i e j s z e zwia_zki towarz.ysza_ce Metyloarbutyna, wolny hydrochinon, pyrozyd, zwia,zki garbnikowe, kwas galusowy, kwas elagowy, kwas chinowy, kwas ursolowy, zwic).zki flawonoidowe ( h y p e r o z y d ) ^ w owocach antocyjany (ideina), w^glowodany. Budowa i w3:asciwosci fizykochemiczne Arbutyna nalezy do najprostszych glikozydow fenolowych; przy hydrolizie rozpada si^ na hydrochinon i glikoz?. Budowa j e j jest

Krystalizuje z wody z jedna^ cz^steczka, w o d y , w pos.taci dlugich besbarwnych igiei o gorzkim smaku, wykazuja.c t * t . 200° oraz[ce] ^° = - 64,3° (substancja bezwodna w wod z i e ) . W ternperaturze 110 - 1T5 traci wode. krystalizacyjn^. Rozpuszcza si? dobrze w gor^cej wodzie, trudno w zimnej i etanolu.

10

Wlasciwosci farmakologiczne i zastosowanie Wolny hydrochinon w niewielkich•juz dawkach dziaia toksycznie, wywoluja,c wymioty, biegunk^ i stany podniecenia. W postaci glikozydowej jest dobrze znoszony, poniewaz glikozyd resorbuje sie. w postaci niezmienionej, przechodzi do nerek i tarn dopiero n a s t ^ p u j e rozkiad. Wydzielony hydrochinon przechodzi do moczu, wywieraj^c silne dziaianie dezynfekcyjne w drogach moczowych. Arbutyna M in substantia" nie j e s t stosowana w lecznictwie.

Kolba okragiodenna p o j . 2000 ml, chiodnica zwrotna di. 70 cm, piecyk elektryczny, lejek zwykiy 0 8 cm, lejek Buchnera 0 8 cm, kolba s t o z k o w a * p o j * 2000 ml, aparat Kippa, piuczka do gaaow ?/ype2:niona kwasem skarkowym (pol^,czyc z aparatem K i p p a ) , zestaw do zag^szcsania w prozni o p o j e kolby 2000 ml, krystalizator p o j . 200 ml, sa,czek G 2 0 2 cm. Chernikalia i odczynnlki 100 ml 10^o roztworu octanu olowia, 100 g siarczku zelaza do aparatu Kippa, 100 ml stez. kwasu solnego, 20 ml etanolu. Proces wyodrebniania 100 g sproszkowanego surowca umiescic w kolbie .okr^.glodennej, salad 500 ml wody i gotowac 2 godz. p o d . c h l o d nic^. zwrotn^. Gora c cy wyci^g przes^,czyc s a surowiec wycisn^c i odrzucic- Roztv;6r wodny zagotowac i szybko prze™ s^czyc przez lejek Buchnera. Do ciepiego jesscze roztworu wlewac wolno przy ci^glym mieszaniu tyle 10?S-go roztworu octanu o£ov;iu 9 az przestanie wydzielac si^ osad* Osad zebrae na sacsku Buchnera, a.klarowny 'przes^cz .wysycic gaso-wyrr; siarkowodorem, zagrzac i ponownie przes^czyc, Odciowiony klarowny roztwor zag^scic pod zmniejszonym cisnieniem do o b j ^ t o s c i okbio 100'ml i odstawic do krystalia a c j i * Po ochiodzeniu v/y dale lone krysztaly arbutyny zebrac na s^ezku G 2» przemyc mala, iloscia, etanolu i wysuszyc na powietrzu.

11 Surowiec zawiera okoio 5-1% arbutyny, przy czym najwie.cej znajduje si§ jej w lisciach zebranych jesienia, we wrzesniu* Pismiennictwo G.Klein, Handbuch der Pflanzenanalyse, Bd.III, 1932-

Wien,

III. WYODREBNIANIS ZWIAZK^W PLOR.OGLUCYDOWYCH

C w i c z e n i e

2

\Vyodr^bnianie kwasu ct -f lawaspidowego z ki^czy Narecznicy samczej - Rhizorna Pilicis - Dryopteris filix mas (L^J Schott.fam.Polypodiaceae V/a znie j s ze zw iqzk 1 t owar zy s z 40e Floroglucydy jednopierscieriiowe (aspidynol), floroglucydy dwupierscieniowe.(albaspidyna, aspidyna - rzadko, prawdopodobnie wtedy,. gdy surowiec zawiera domieszk^ ki^czy z Dryopt'eris spinulosa (Mull,, O.Kuntze), flo/roglucydy trojpierscieniowe (kwas filiksowy), tzw. filiksonigryny, kwas filoksogarbnikowy i czerw-ienie z niego powstaie, flawonoidy, gorycze, oleje-kf tiuszcz, wosk, skrobia i inne we.glowodany. Budowa i w3rasciwosci fizykochemiezne Kwas c^ -flawaspidowy nalezy do grupy floroglucydow dwupierscieniowych; posiada naste.puja.ca.

CH -

.

12

Rozpuszcza si^ w metanolu, etanolu, benzenie, eterze naftowym, eterze etylowym (w wyraienionych rozpuszczainikach lepiej na gora.co ) oraz w kwasie ootowyrn. Krystalizuje w postaci cytrynowozoltych pryzmatcw, przy czym forma ct krystalizowana z metanolu wykazuje t.t. 93°, natomiast forma Ji , ktora powstaje z formy oc po jej, stopieniu i nast^pnym zestaleniu - wykazuje t.t. 156 - 158°. i W3:asciwosci farmako logic zne i zastosowanie Kwas -ct flawaspidowy, podobnie jak pozostale zwia,zki fluroglucydowe w y k a z u j e silne dzialanie robakobojcze, szczegolnie wobec tasiemcow. Inne robaki jelitowe 34 mniej wrazliwe- Zwi^zki floroglucydowe s^ rowniez toksyczne dla zwierz^t wyzszych. Jako srodek przeciv/ tasiemcora stosuje sie, n a j c z ^ s c i e j wyci^g eterowy. Po upiywie dwoch godzin podaje si? srodek przeczyszczaj^cy (nie moze to bye ole^j rycynov^y, uiatwiaj^cy wchianianie floroglucydow) w celu wydalenia porazonych pasozytow i zb^dnych juz. zwiazkow czynnych. Sprz^t laboratoryjny Aparat Soxhleta o p o j . iadunkowej 300 g, zestaw do des t y l a c j i eteru o p o j . kolb 1500 i 500 ml, lasnia wodna elektryczna, parownica poj. 500 ml, lejek 0 12 cm, 2 kolby stozkowe p o j , 250 ml, kolba stozkowa p o j . ' I O O O ml, sa,czek G 2 o 0 2 cm, pompa wodna prozniowa, kolba stozkowa prozniowa p o j . 500 ml, kolba okra.glodenna p o j . 500 ml z chlodnica. zwrotnq, na szlifie, dwa krystalizatory p o j . 100 ml, eksykator wypeiniony chlorkiem wapnia* Chemikalia i odczynniki 1250 ml eteru etylowego, 50 g tlenku magnezu, 6 ml kwasu octowego lodowatego, 100 ml eteru naftowego o t.wrz, 30 - 40° (oddestylowac frakcj^ wrza,ca_ w temperatur^ze 30 - 40° z technicznego eteru naftowego, do destylatu dodac 3% w^gla aktywnego w proszku i ponownie przedestylowac), 50 ml metanolu. Proces wyodr^bniania /

250 g swiezo zebranego, wysuszonego grubo sproszkowanego surowca ekstrahowac v; aparacie Soxhleta na lazni

13 wodnej eterem etylowym v; czasie 24 godzin. Rozpu-szczalnik oddestylowac do obje.tosci 50 ml,tj. do cie.zaru wlasciwego wycia_gu 0,987- Bo parownicy wsypac 50 g tlenky magnezu i urobic z woda_ na ge.sta. papke. . Do przygotowanej papki wlac uzyskany wyci^g, dokladnie wymieszac i stopniowo dodac 200 ml wody o temperaturze 50°. Po 10 min. roztwor z,nad osadu sdekantowac i przesa.czyc. Bkstrakcje, wodnq, soli magnesowych surowej filicyny przeprowadzid jeszcze dwukrotnie, bior^c kazdorazowo 200 ml wody. Otrzymane przes^cze .wodne poi^czyc i zakwasic 6 ml .Lodowatego kwasu octowego. Wytr^cona surowa filicyna opada na dno v; postaci platkow. Ply a snad osadu zdekantovjad, a pozostalosd ods^czyc od reszty wody i wysuszyc w temperatur ze nieprzekracaa j^ce j 35 . Po wysuszeniu surowq, filicyny dokladnie sproszkowac. Pr'zeci^tnie uzyskuje si^ 5 - 6 g surowej filicyny. filicyny przeniesc do kolby okr^giodenne j , zalac ' 25 ml eteru naftowego i ogrzewac na lazni wodne j pod chlodnioa; zwrotna,, w czasie 20 min. Gora^cy jeszcze roztwor zlac do kolby destylacyjne j , a nierozpuszezona, filicyny ekstrahowac jeszcze dvvukrotnie jak wyzej eterem naf towym* Poi^czone wycia-gi eterowe sag^scic do 1/3 ob je. tosci, przeniesc do krystalizatora -i pozostawic do krystalizacji, Po uplywie 3 godz. wypada bialy krystaliczny osad, skladaj^cy si^ giownie z albaspidyny, ktor^ nalezy ods^czyc i odrzucic. Po 24 co'48 godz. wypada drobnokrystaliczny osad, ktory nalezy oddzielic od roztworu i rozpuscic na gor^.co w mieszaninie 10 ml eteru etylowego i 4 ml metanolu. Po 12 godz, wypada ja; zywice, ktcre- nalezy odrzucic. Nast^pnie krystalisuje kwas cc -f iawaspidowy w postaei cytrynowozoitych tafelkowatych krysztalow. Z 3rugow pokrystalicsnych mozna jeszcze uzyskac pewne ilosci kwasu oc -flawa.™ ^pidowego. Wydzielony zwi^zek nalezy jeszcze dwukrotnie przekrystalizowac z metanolu i wysuszyc w eksykatorze nad chlorkiem wapnia*

Zwi^zki f loroglucydowe w miare, przechowywania surowca ulegaja ro-zkiadowi do prostszych i jus fizjologicznie nieczynnych pochodnych jednopierscieniowych. St^.d tez zawartosc surowej filicyny oraz kwasu flawaspidowego jest bardzo rozna i zalezna ad wartosci surowca uzytego do preparatyki.

14 PiBinl ennictwo Z.Kowalewski, Biuletyn P.I.N.L.S.R. , 2_, 202, K.Bohm, Liebigs Ann.Chem., 318,

205 (1956)

253 (1901 )

A.Mc.Gookin, A.Robertson, T.H.Simpson, Journal Chem. Soc., 376, 1829 (1953) I,. Kor hammer, H.R.Spagl. , Arch.Pharm. , 28 o, 490 (1953); 287, 18 (1954) H.Muhlemann, H.Kasermann, PhariruActa Helv. , 17, 154 (1942)

IV.

WYODREBNIANIE ZWIAZK6W LAKTONOWYCH

C w i c z e n l e

3

Y/yodr^bnianie gencjopikryny ze swiezych lisci Bobrka trojlistnego - Folium Menyanthidis - Menyanthes trifoliata L.» Menyathaceae Waznie, Isze zwi^zki towarzyszace Kstry kwasu plamitynowego, mrowkowego, octowego i masiowego z alkoholem cerylowym, cholina , zwiq.zki ^ywicowe , garbniki, tiuszcz, witamina A, zwi^zki saponinowe,. pektyny i polisacharydy hydrolizuja.ee do galaktozy i mannozy. Ze zwi^zkow f lawonoidowych wyst^puj^, gencjanina, rutyna, hyperozyd i inne . Ponadto w surowcu wyst^puj^, kwasy polife., nolowe* jak ch'lorogenowy , izochlorogenowy , neochlorogenov/y , kawowy i f erulowy , Budowa i w3:asciwosci f izykochemiczne Gene jopikryna jest glikozydem zbudowanym z mezogencjogeniny i 1 cz. glikozy. Pod wzgle.dem chemicznym jest to lakton o naste.puja.ee j budowie: = gene j op ikryna R = H = mezogencjogenina

15 Mezogencjogenina jest zoltg,, oleista^ substancja,, iatwo polimeryzuja^ca; do gene jogeniny, ktora krystalizuje z rozcienczonego etanolu v; postaci igiel i wykazuje t.t. 185°. Gene jopikryna jest zwia,zkiem wy ja.tkowo nietrwaiym, przede wszystkim wrazliv/ym na alkalia i kwasy oraz na podwyzszona temperature, szczegdlnie w srodowisku wodnym. V/szystko to sprawia, ze izolaeja jest uci^zliwa i wirma bye prowadzona ze swiezego surowca, mozliwie w najkrotszym czasie, Gerrcjopikryna po wyizalowaniu winna byc5 przeprowadzona w czterooctan, ktory wykazuje t.t, 138,5 - 139*5°- Wolny zwi^zek krystalizov/any z absolutnego etanolu lub octanu etylu wykazuje t.t. 191°, a z wody 122°, oc = - 193,3° (wwodzle). Rozpuszcza si^ dobrze w wodzie, nleco slabiej w etanolu, acetonie i actanie etylowym. W3:asciwosci farmako logic zne i zastosowanie Gene jopikryna wykazuje smak szc-zerogorzki, a w zwiazku z tym drazni nerwy smakowe w jamie ustnej., co powoduje odruchowe zwi^kszenie wydzielania sokow przez gruczoiy zoi^dkowe. -Wo-lna gencjopikryna nie znajduje zastosowania, a jedynie surowce w ktory ch wyste/puje, jako srodki zwi^kszai pobudzaja.ee apetyt. Sprz^t laboratory jny Sloj z doszlifowanym korkiem poj. 5000 ml, kolba okr^giodenna poj. 4000 ml, chlodnica zwrotna dl. 70 cm, zestaw do sag^szczania w prozn.i poj. kolby 1000 i 3000 ml, laznia wodna, termometr laboratory jny , lejek o 0 10 cm, lejek rozdzielezy poj. 500 ml, .krystalizator poj. 100 ml, kolumna chrornatograficzna na 500 g tlenku glinu, 10 kolbek stozkowych poj. 200 ml, zlewka poj. 400 ml,. s^.czek G 2 0 2 cm kolba s to zkowa prozniowa poj. 200^ ml, lodowka. Chemikalia i odczynniki 4500 ml metanolu, 2500 ml octanu etylu, 50 g bezwodnego siarczanu sodu, 1000 g tlenku glinu do chro-matografii, 2000 ml acetonu, 50 ml etanalu, 4 ml pirydyny, 20 ml bezwodnika kwasu octowego, 2000- ml benzenu,

16 Proces wyodre/bniania 1000 g swiezego, drobno poci^tego surowca zalac 2000 ml v»rza_cego metanolu v; kolbie okraglodennej i ogrzewac pod chiodnica zwrotna. na lazni wodnej o temperaturze 50 przez 15 min. Wyci^g metanolowy zlac do sioja, a pozostaiy surowiec jeszcze raz ekstrahowac na gora^co metanolem. Poia-czone roztwory metanolowe szybko zage.scic w. prozni na lazni wodnej, ktorej temperatura nie przekracza 50°, do ob j . 150 ml. Uzyskana. pozostaiosc wytrz^sacf 15 razy octanem etylu, bior^c kazdorazowo po 150 ml. Poia,czone roztwory octanowe osuszyc nad siarczanem sodu, przes^czyc i odparowacf w prozni na iazni wodnej (nie przekraczaj^c temp. 50°) do pbj. okoio 100 ml. Po ochlodzeniu wypada bezbarwny proszek, ktory nalezy zebrac na s^czku G 2 i przekrystalizowac z octanu etylu. Jezeli po odparowaniu octanu etylu wypadnie substancja mazista i zanieczyszczona, nalezy ja. oczyscic na kolumnie z .tlenkiem glinu, V^ tym celu surowa. pozostaiosc rozpuscic w minimalnej ilosci acetonu z dodatkiem kilku procent wody, kolumn^ napeinic tlenkiem glinu. rozprowadzonym w acetonie, na powierzchnie. naniesc rozpuszczon^ substancj^ i eluowac mieszanin^ acetonu i wodj7 w stos. 1 : 1 (stosunek nanoszonej substancji do tlenku glinu winien wynosio 1:500). Zbierac nalezy frakcje gorzkie. Poi^czone frakcje gorzkie odparowac na iazni wodnej pod zmniejszonym cisnieniem,nie przekraczajq,c temp, iazni 50 . Pozostaiosc przekrystalizowac z 50 etanolu, a naste.pnie z bezwodnego octanu etylu. Otrzymywanie czterooctanu gencjopikryny 1 g gencjopikryny rozpuscic w 4 ml pia^ydyny i zalac 20 ml bezwodnika kwasu octowego. Po dwudniowym staniu w temp, pokojowej zalac 200 ml wody i po 15 rain* zebrac na s^czku G 2 wytra.cony czterooctan. Substancjf t^ rozpuscic na s^czku w metanolu i odparowac uzyskany rozt\'6r do sucha. Celem dokiadniejszego oczyszczenia pozostaiosc rozpuscic w minimalnej ilosci benzenu,naniesc na kolumne z tlenkiem glinu i eluowac benzenem. Gorzkie eluaty benzenowe poi^czyc, rozpuszczalnik odparowac do sucha, a pozostaiosc przekrystalizowac z metanolu w temp. - 10°.

Jak dota-d brak j e s t danych tycz^cych zawartosci i wydajnosci gencjopikryny z lisci bobrka trdjlistnego. Metoda ta sprawdzana byia przy wyodr^bnianiu gencjopikryny z r o d z a j u Gentiana i Swertia. Pismiennictwo F.Korte, Chem.Ber., 87, 520 (1954) F.Korte, Chem.Ber., 88, 704 (1955)

C w i c z e n i e

4

V/yodr^bnianie asperulozydu z ziela Przytulii c z e p n e j Herba Galii aparini - Galium a-parine L., fanu Rubiaceae Y/aznie j sze zwi^zki t-ov;ar zy szq,ce Glikozydy kumarynowe, zwi^zki garbnikowe, zwi^zki gorzkie, kwasy organiczne. Roslina cbemicznie maio zbadana. Budowa i w^asciwpsci f i z y k o c h e m c z n e As^erulozyd jest glikozydem laktoncwym o nast^pu.j.^cej budowie: CH3-CO-C

Krystalizuje z etanolu w postaci bezbarwnych igiel o t,t, 131 - 132°. W roztworach wodnych skr^ca plaszczyzn? sw'iatla spolaryzowanego w lewo, wykazuj^c a.

= - 19B .

Rozpuszcza si§ w wodzie, metanolu, etanolu i acetonie,. Hie rozpuszcza sie. w eterze ria:Ftowym, eterze etylowym, ^enzenie i chloroformie. W wyniku kwasne.j hydrolizy asperulozyd rozczepia si-^ do glikozy oraz bezpostaciowego nietrwalego aglikonu.

18 Wiasciwosci farmakologiczne

1 zastosowanie

Dzialanie asperulozydu nie jest znane. Przypisuje jemu wlasciwosci antybiotyczne oraz zdolnosc rozpuszczania kamieni nerkowych. Surowiec stosowany jest w lecznictwie ludowym jako srodek w chorobach nerkowych. Sprzgt laboratoryjny Zlewka poj. 2000 ml, lejek Buchnera o 0 12 cm, kolba stozkowa prozniowa poj', 2000 ml, zestaw do zage.szczania w prozni, zlewka' poj. 100 ml. Chemikalia i odczynniki 100 ml 0, Tn kwasu solnego., arkusz bibuiy f iltracy jne j , 50 g w^glanu v^apnia, uniwersalny papierek wskaznikowy, 100 ml acetonu, 30 ml etanolu, 10 ml kv;asu octowego lodowatego, 0,2 g siarczanu rnj.eazi 5-wodnego, TO ml st^z. kwasu solnego. Proces wyodr^bniania 100 g sproszkowanego surowca zalac 100 ml 0,1n kwasu solnego i macerowac przez 15 rninat v. temperaturze pokojowej. Nast^pnie dodac 1500 ml wody i macerowac dalej w czasie 24 godsin. Po ukanczonej maceracji wycia^g wodny oddzielic od surowca na lejku Buchnera, a surowiec przemyc 200 ml wody. Uzyskany przesa.cz zoboj^tnic w^glanem wapnia do pH 7 i przesa_czy<5 przez bibul? filtracyjna.. Tak uzyskany wyci^g zag^scic pod zmniejszonym cisnieniem do obj^tosci 50 ml. Do pozostalosci dodac ostroznie ogrzewaj^c 500 ml acetonu. Po ochiodzeniu roztwor acetonowy zla.c znad osadu i przesa^czyc. Osad rozpuscic w 10 ml gora_cej wody i ponownie ogrzewaj^c dodac 500 ml acetonu. Po och^odzeniu acreton .zlac i przesaczyc. Jasnozdlto zabarwione wyciagi acetonowe pol^czyc razera i c-cidestylowac rozpuszczalnik pad zmniejszonym cisnieniem- do obj^tcsci 10 ml* Do pozostalosci dodac 30 ml goracego etanolu i przeprowadsic frakcjonovvana, krystalisacj^. - Pierwszy krystalizat daj^cy negatywna reakcj^ z odczynnikiem A wediug Trima zawiera sole mineralne. Roztwor znad krystallzatu"zdekantowac, zag^scic do 1/2 obj^tosci i pozostawic do krystalizacji. Wydzielone krysztaly asperulozydu daja, silnie pozytywn^.

.

19 reakcj§ w postaci niebieskiego" zabarwienia z odczynnikiem A wg Trima. Uwagi Jak dota_d brak .jest danych tycz^cych zawartosci asperulazydu w surowcu. Pracuj^c ta, rnetoda_ uzyskuje si§ wydajnosc od 0,2 do 0,4$ w stosunku do ilosci uzytego surowca. Sk3:ad odczynnika A wedlug Trima 10 o b j ^ t o s c i kwasu octowego lodowatego, jedna o b j ^ t o s c 0,2 % roztworu , 5-wodnego siarcza-nu miedzi, 0,5 o b j ^ tosci st^zonego kwasu solnego* 0,5 mg asperulozydu rozpuscic5 w 0,5 ml wody I dodac 3 ml odczynnika. Mieszanin^ ogrzewac na wrza^eej lazni wodnej. Po 5 rain, ogrzewania pojawia si^ silne niebieskie zabarwienie. Pismiennictwo H.Herissey, Compt.rend.Scand.Acad., 180, 1695 (1925) i II, 659 (1925) L,H 0 Briggs f G . A . N i c h o l l s , J.Chem.Soc., 3940 (1954) A,Trim, J.Hill, Biochem.Jour,, 50, 310 ( 1 9 5 2 )

V. WYODHE3KIANIE ZWIAZKOW ANTRACHINCfKOWYCH

C w i c z e n i e

5

_, Wyodr^bnianie reiny i reoernodyny z ki^,czy Rzewienia Rhisoma Rhei-Rheum palmatum L. v. tanguticum M a x . , . f a m . Polygonaceae wazniejsze ZWI^ZKI towarzyszcj.ce Pochodne antracenu utlenione tzv;. metylohydroksyantrachinony w postaci wolnej (chryzofanol, reochryzydyna),

20

i glikozydowej (chryzofaneina, reochryzyna, glikozyd reoemodyny). Ponadto \ surowcu, szczegolnie zbieranym jesieniq. i w okresie spoczynku, wyst^puja, formy zredukowane t z w . antrony i antranole, rowniez w postaci wolne.j i g l i k o z y d o w e j . Poza pochodnymi antraconu w surowcu znajdujq. si % pektyny, gurny, w^glowodany, t l u s z c z , slady olejk a , kwasy organiczne oraz posiadaJ3.ee dla surowca is t o t ne znaczenie zwi^zki garbnikowe (6-10^) pochodne kwasu galusowego (glikogalina i t e t r a r y n a ) oraz katechiny. Budowa i v;3:asciwosci fizykochemiczne Reina i reoemodyna naleza_ do grupy hydroksyantrachinonow; wyste_puja; w surowcu.w postaci wolnej i glikozydowej (direina prawdopodobnie jest dimerem uwodornionym przy C — C o budowie diantronu). Bu-dowa tych zwi^zkow jest

COOH

COOH

HO

0

OH COOH

reina

direina

H c ,O r k r y s t a l i z u j e z metanolu lub pirydyny w poO D o staci pornarariczovv'o ••-"' ':tj!i*}i igiel o t. t * 321 w. V/ykazuje zdolnosc do sublimacji w temp, powyzej 260 . Oczyszczanie przez sublimacje. mozna rowniez prowadzic: w nizsr.ej temperaturze, przy zastosowaniu prozni. Kie rozpuszcza si-:- w wodzie, siabo w etanolu, acetonie, benzenie, lodowatym kwasie octowym, chlorof ormie, eterze etylowyra i eterze naf tov/ym.Dobrze rozpuszcza si§ w pirydynie (na ciepio), kwasie siarkowym, lugach (z czerwonym zabarwieniem) i w^glanach potasowcow, Reoemodyna krystalizuje z metanolu w postaci pomaranczowych, odroznieniu od reiny rozpuszcza grubych igiei o t.t. 263 Seina C

w benzenie i chloroformie. Rozpuszcza si^ takze w lugach i we.glanach potasowcow. vVJbasci-wosci farmako logiczne i zastosowanie Vrfszystkie antrazwia.zki, a wie/c reina i reoemodyna, w mniejszym lub wi^kszym stopniu pobudzaja. perys-taltyke, jelita grubego (na jelito cienkie nie wywieraja. wplywu), co przyspiesza przesuwanie zawartosci jelit i zmniejsza si§ resorbcja wody. Z reguly zredukowane antranole i antrony dziaiaja, silniej od odpowiednich antrachinonow. Wedlug nowszych pogl^dow antrachinony s^ tylko wowczas czynne, kiedy w przewodzie pokarmowym pod wpiywem flory bakteryjnej jelita grubego nast^pi ich redukcja do antronow i antranoli, a formy glikozydowe zostana, roziozone z wydzieleniem genin. Sprz^t laboratory3ny Aparat ekstrakcyjny o zamkni^tym obiegu rozpuszczalnika poj. iadunkowej 500 g, zestaw do zag^szczania w prozni o poj. kolby 4000 ml, piecyk elektryczny, laznia wodna elektryczna, 2 zlewki .poj. 1000 ml, s^czki G 2 o 0 8 cm, G 2 o 0 2 cm, G 3 • o -0 2 cm, zlewka poj.250 ml, kolba stozkowa prozniowa poj. 250 ml, lejek rozdzielczy poj. 200 ml, 2 krystalizatory poj. 50 ml, lodowka, Chemikalia j odczynniki 4500 ml benzenu, 4000 ml metanolu, 40 ml ste.z. kwasu solnego, 100 ml chloroformu, 400 ml nasyconego wodnego roztworu kwasnego we,glanu sodu, 200 ml 10% roztwqru. kwasu soinego, 75 ml kwasu octowego lodowatego, Proces wyodr-ebniania' (reina) 500 g sproszkowanego surowca wyczerpywac w aparacie ekstrakcyjnyra benzenem do caikowitego odbarwienia si§ przeplywaj^.cego rozpuszczalnika. Y;yci^.g benzenowy zawieraj^cy reoemodyn^ odstawic do dalszego pr.zerobu. Surowiec wysuszyc i ponownie ekstrahowac w taki sam sposob metanolem. Wyci^g metanolowy zag^scic pod zmniejszonym cisnieniem do obj^tosci okoio 500 ml i wstawic na 4 tyg. do lodowki. Wydzielony zoity osad (okoio 20 g) zebrac na

22 duzym sa.czku G 2, rozpuscic na gora^eo w T60 ml wody, dodac 40 ml st§z. kwasu solnego i gotowac na lazni wodnej przez 30 rain, celem przeprowadzenia hydrolizy glikozydow. Wydzielony po ochiodzeniu osad aglikonow zebrac na sa.czku G 2* wysu-:
Zawartosc sumy antrazwi^zkow w surowcu wynosi okoio 4^* Zawarte w surowcu antrony i antranole w miare. przechowywan?.a utleniaj^. si$ do antrachinonow. Pracuj^c pometoda. uzyskuje si§ wydajnosc czystej reiny okoio a reoemodyny 0,01$ w stosunku do ilosci uzytego surowca. Pismiennictwo M--.Henneberg f Acta Pol.Pharm., J8, 197 (1961 ) E - S c h r a t z , H . J . V e t h a c k e , Planta Medica. 6, 44 (1958)

23

A.C.Beiiaart, Pharm. Weekbald., 93., 25, 1077 (1958)

L'.Horhammer, H.Wagner, J.Kohler, Arch.Pharm. , 292, 565, 678 (1959)

VI- WYODREBNIANIE ZW1AZKOW KUMARYNOWYCH C w i c z e n i e

6

Wyodre_bntanie eskuliny z kory kasztanowca - Cortex Hippocastani - Aesculus hippocastanum L., fam.Hippocastanaceae W a z n i e j s z e zwi^zki towarzysza^ce Pochodne kumaryny (eskuletyna, fraksyna, f r a k s e t y n a ) , zwia.zki saponinowe (escyna i- j e j aglikon escygenina) zwi^zki garbnikowe (kwas eskulotaninowy oraz pochodne katechiny). . .

Budpwa _i v;J:as^ciwos_ci fizykochemiczne Aglikonem eskuliny J e s t eskuletyna. W glikozydzie e s k u l e t y n a . j e s t pol^csona z cz^steczk^ glikozy poprzez grup§ hydroksylowq, przy w^glu 6» Budowa eskuletyny przedstawia sie nast^puj^co: CH

Krystalizuje w postaci drobnych igieiek lub pryzmatow wykazuja.cych t.t. 204 do 205° oraz faf] 22 = -14^0 (w metanolu). Eskulina rozpuszcza sie w wodzie, wykazuj^.c siln^ . niebiesk^, f luorescencj? v metanolu 'i etanolu. Bardzo siabo rozpuszcza sie v; eterze naftowym i etylowym.

24

\V3rasciwosci farmakologiczne i zastosowanie Jak dota,d brak Jest blizszych danych tycz^cych dziala nia farmakologicznego eskuliny * Stosuje sie. ja, w schorze niach skornych. W postaci 4$ masci glicerynowej stosowana jest jako srodek przeciw promieniom ultraf ioletowym i jonizu.ja.cym. Sara surowiec posiada znacznie szersze zasto sowariie przede wszystkim jako srodek przy wszelkiego rodzaju guzach krwawnicov^ych. laboratoryjny Zlewka p o j . 2000 ml, wytrza_sarka elektryczna, butla o p o j . 3 0 0 0 m l , aparat Kippa, iaznia wodna elektryczna, zestaw do destylacji p r o z n i o w e j , lejek Buchnera o 0 3 cm, kolba stozkowa prozniowa p o j . 100 ml* Chemikalia i odczynniki 100 g ti^ojwodnego octanu oiowiu, 200 g siarczku zelaza do aparatu Kippa, 200 g st^zonego kwasu solnego,. 30 ml etanolu. Proces wyodr^bniania 100 g sproszkowanego surowca wyekstrahowac 2-krotnie wod^, biorq.c za kazdym razem po 1000 ml rospuszczalnika. Do zlanego roztworu wodnego dodac 500 ml roztworu 20%, octanu olowiu i \vytrz^.sac przez 15 mi nut. Wytr^cony osad odsa^czyc przez bibul^, a z przesa.czu wytr?(.cic nadmiar olowiu gazowym siarkowodorem ogrzewaj^c roztwor w czasie wysycania do 40 . Roztwor ods^czyc od osadu i zag^ycic pod zmniejszonym cisnieniem nie przekracza jqc 40 do g^stosci syropu. Do pozostalosci dodac etanolu w ilosei rownej 1/3 objetosci zage.szczonego roztworu i pozostawic do krystalizacji. Krystalizat ods^czyc na le jku Buchnera i przernyc malq, iloscig, metanolu.

. Jak dot^d brak jest blizszych danych tycz^cych zawar-tosci eskuliny w surowcu. Pracujq.c tq. metod^ uzyskuje si§ oko.lo ]% wydajnosci w stosunku do ilosei uzytego siirowca.

25

Pismiennictwo —.... ,_..,—._ R.Minor, Arch.Pharm., 38, 130 (1831 ) P.Rochleder, R.Schwarz, Annal.D.Chem., 87, 186 (1853); •88, 856 (1854) N.Morita, M.Hori-ref.Chem. Abstr. 48, 7008 (1954)

VII- WYODREBNIAKIE ZWIAZK0W CHROMONOWYCH

C w i c z e n i e

7

Wyodre.bnianie keliny z owocu Keli - Pructus Ammi visnagae - Ammi visnaga (L. ) Lam., fam. Umbelliferae V/aznie jsze zwia_aki towarzysza.ce Pochodne f uranochrononu (kelinol, wisnagina, wisaminol, amiol, kelol, glikozyd k e l o l u ) , pochodne bensofura,nu (kelinon, wisnaginon), pochodne cC-pironu o cha-rakterze dwuestrow (samidyna, dwuhydrosamidyna, wisnadyna ), kelolakton, metylokelolakton, akacetyna .(2,7-dwuhydroksy 4-metoksy f law o n ) oraz inne f lawony pochodne kwercetyny i kemferolu. Budowa i w3:asciwosci f j zykochemiczne Kelina nalezy do pochodnych f uranochromonu.; posiada na-

OCH

W zaleznosci od r o d z a j u uzytego rozpuszc-zalnika krystalizuje w postad wiosowatych igieiek, b e l e c z e k , . r o z e tek lub piorkowatych wi^zek o t . t . 153 - 155 . Rospusz-

cza si§ w heksanie , chlorof orraie , acetonie , lodowatym kwasie octowym, gorzej w zimnym eterze etylowym i slabo w eterze naftowym. W etanolu rozpuszcza si^ w stosunku 1 : 30, w zimnej wodzie w stosunku 1 : 6750, lepiej w gora,cej wodzie, nasyconym roztworze benzoesanu sodu i w kwasach mineralnych. Wlasciwosci farmakologiczne

i zastosowanie

Wykazuje dzialanie spazmolityczne na mi^snie gladkie oskrzeli, jelit i macicy oraz rozszerza naczynia wiencowe serca, zwie.kszaja,c przepiyw krwi, Stosowana jest w postaci czystej lub preparatow galenowych w dusznicy bolesnej, dychawicy oskrzelowej, w nadcisnieniu samoistnym i kolce nerkowe j - Dziaianie je j jest diugotrwale ; iatwo kumuluje si^ i moze spowodowac zatrucia. Sprz^t laboratory jny

- .

Aparat Soxhleta o po j . ladunkowej 200 g, s^czek G 3 o 0 2 cm, kolba stozkowa prozniowa po j * 1000 ml, pompa . wodna prozniowa, kolba kulistodenna po j . 500 ml ze szlj fern i chiodnicEj, zwrotna,, laznia wodna elektryczna, zestanv do destylacji z kolb^ okr^giodenn^, poj. 1000 ml i odbieralnikiem poj. 500 ml, lodowka, krystalizator poj. 50 ml. Chemikalia i odczynniki Eter naftowy 1200 ml, 400 ml metanolu, 3 g w§gla aktywnego, 5 ^1 5% metanolowego roztv/oru wodorotlenku potasowego. Proces wyodr^bniania 200 g dobrze wysuszonych i drobno sproszkowanych,przesianych przez sito nr 4 owocow ekstrahowac w aparacie Soxhleta eterem naftowym w czasie 36 godz. (do zupelnego zaniku barwy przeplywaj^cego rozpuszczalnika ). Juz po kilku godzinach wypadaj^, krysztaiy kel:ny. Po skonczonej ekstrakcji osad surowej keliny ods^czyc na zimno, prsemyc mala, ilosci^, rozpuszczalnika i wysuszyc. Surowy produkt rozp-.'scic w 100 ml metanolu z dodatkiem w^gla aktywnego i gotowac przez poi godziny pod chiodnica, zwrotna. na lazni wodnej. Uzyskany roztwor szybko przes^czyc, a pozostaly

2? WQgiel jeszcse dwukrotnie wygotowac z metanolem (roztwor metanolowy po trzykrotnym wygotowaniu we_gla nie powinien dawac z alkaliami czerwonego zabarwienia)„ Pola^czone roztwory metanolowe zage_scic w prozni do obje^tosci 30 ml i odstawic na 24 godz. do lodowki (- 14°). Wydzielone krysztaly keliny ods^czyc na zimno i przemyc mai^ iloscia, metanolu. Przes^cz mozna ponownie 'zag^scic i odstawic do nast^pnej krystalizacji.

Zawartosc keliny w surowcu, ktora zlokalizowana jest glownie w mesokarpium waha si^ w szerokich granicach od 0,3 do 4,25%. Wydajnosc uzalezniona jest zatem od wartosci suro-wca. Najwi^cej keliny znajduje si^ w niedojrzaiych owocach, Pismiennictwo H.Supniewska, Diss.ert. Pharm., &_, 129 (1954) H.Supniewska, Dissert. Pharm., 8_, 63 (1956) H.Supn-iewska, Dissert. Pharm., 9., 61 (1957) H.Abu Shady, T.O-. Goine, J.Amer .Pharm.Assoc,, 41, 481 (1952) P.Pantl,' S.I. Salem, Biochem. Ztschr., 22G, 166 (1930) T,Malose, Amer, J-.Pharm., g_3t 639 (1881 ) J.Mustapha, Compt. Rend. Acad.Sc., 89, 442 (1879) K.Samaen;. Quart. J. Pharm.. Pharmacol. , _3, 245 (1930) K.Samae-n, Quart. J. Pharm. Pharmacol., £, 14 (1931 ) K.Samaen, Quart. J.Pharm. Pharmacol,, 5.,- 183 (1932) B.Spath, W.Gruberf Ber. D-tsch. Ghem-. Ges., 71, 106 (1938) E.Spath, \V*Gruber, Ber.Dtsch. Chem..Ges., 74, 1942,1549 (1941)

28

VIII. WYODREBNIANIE ZWI^ZKtSw FLAWONOIDOWYCH

C w i c s e n i e

8

Y/yodre.bnianie rutozydu z kwitna,cych szczytow ziela Gryki - Herba Fagopyri - Fagopyrum sagittatum Gilib., fam. Polygonaceae Wazniejsze zwi^zki towarzysza.ce Kwercetyna (produkt rozpadu rutozydu), i inne flawonoIdy, po life no lokv^asy, cukry, zwia^zki o charakter ze zywic, Budowa i wlasciwosci fizykochemiczne Rutozyd jest glikoramnozydem kwercetyny (kwercetyno 3-rutynosyd czyli 3-ramnoglikozyd 3, 5, 7, 3'# 4*, pi?ciohydroksyflawonu), w ktorym cz^sc cukrowq. stanowi rutynoza (6-ramnozydo d-gllkoza), posiada nast^puj^cq,

C17H21°8

OH O

Rutozyd ma postac j a s n o z o l t e g o , lekkiego i puszystego proszku skiadaj^cego si^ z drobnych igielek bez smaku i zapachu. Krystalizuje z 3 cz. wody, ktor^. traci przy ogrze waniu p o w y z e j 110 . \Vykazuje t . t . 188 - 192 . V/ wodzie roz puszcza SIQ trudno (na zirnno 0,013% 9 na gor^co 0,06^). znacznie lepiej w etanolu (w 75 "1,25^ we wrza,cym 95 "205S) f pirydynie, kwasie octowym, glicerynie i glikolach. Kie rczpuszcza si§ w eterze etylowym, chloroformie, dwusiarczku w§gla i benzenie. Rowniez dobrze rozpuszcza si^ w alkaliach z zoltym zabarwieniem, z ktorych po zakwaszeniu moze bye ponownie wytra_cony. V/3:asclwosci farmakologiczne i zastosowanie Na skutek inaktywacji kwasu 1-askorbinowego hamuje proces jego utleniania; zmniejsza iamliwosc i przepuszczalnosc naczyn wlosowatych, dzi^lci czemu wstrzymuje powsta-

29 wanie krwawych wyborczyn. Stosowany Jest w postaci czystej w nadcisnieniu, przy odmroi-aniacb oparzeniach promieniami Roentgena, krwawieniach, wysypkach alergieznych, jaskrze i schorzeniach siatkov/ki oka. Dodatek kwasu 1-askorbinowego wzmaga dziaianie rutozydu. Nie podaje sie. z sulfonoamidarai. aboratory jny Kolba okr^giodenna poj. 2000 ml, chlodnica 'tulkowa d3r. 70 cm, laznia wodna elektryczna, zestaw do zag^szczarda w prozni, zlewka poj. 2000 ml, s^czek G 2 o 0 8 cm, kolba stozkowa prozniowa poj, 1000 ml, krystalizator poj. 500 ml, eksykator prozniowy z ciemnego szkia wypelniony chlo-rkiem wapnia, kolba okra_glodenna na szlifie poj. 500 ml z chlodnica. zwrotn^, lejek z porowatym dnem G 3 o 0 2 cm* Chemikalia i pdczynniki 1600 ml metanolu, 200 ml

etanolu, 250 ml benzenu.

Proces wyodrgbniania 200 g swiezo sproszkowanegc surowca ekstrahowac na iazni wodnej pod chlodnic^ zwrotne, 2 razy po 45 min. metanolem, biorac kazdorazovjo po 800 ml rozpuszczalnika. Polc^czone wyciagi metanolowe zag^scic, niemal calkowicie oddestylov;uja.c rozpuszczalnik. Pozostalosc zalac 500 ml wody xvrz^cej, ogrzev;ac na lazni wodnej przez 15 min. i szybko przesaczyc. Po ochlodzeniu wypada surowy krystalizat, ktory nalezy odsaczyc od roztworu wodnego. Roztvjor wodny zag^scic w prozni do polowy pierwotne j obj^tosci, ochlodzic i odsaczyc drug^ frakcj§ surov;ego krystalizatu. Poia.czone surowe frakcje r-ozpusclc w 100 ml etanolu i rozcienc?aj4c roztwor etanolov;y wod^,, wytr^cic rutozyd, odsaczyc i wysuszyc w eksykatorze prozniowym. Przekrystalizowanie nalezy powtorzyc jeszcze dwukrotnie. Celem dokladnie jszego oczyszczenia rutozydu od kwercetyny oraz sladow chlorof ilu i tluszczow nalezy wygp-towac go na lazni wodnej pod chlodnica, zwrotn^ \ czasie 15 min. z 250 ml benzenu, odsaczyc na sq,azku G 3 i wysuszyc w eksykatorze prozniowym.

. 30

Zawartosc rutozydu w zielu gryki waha si$ w granicach od 3 do 6%. Waznym czynnikiem wplywaj^cym na wydajnosc jest szybka przerobka zebranego surowca i dobre wysuszenie w ciemnych przewiewnych pomieszczeniach w temperaturze 60 - 70 . Pi SKI iennic two J.Muszynski, Farm. Pol., _5, 293 (1949^ J.Muszynski, Farm. Pol., ?., 6? (1951 )

C w i c z e n i e

9

Wyodr^bnianie robininy z kwiatow Robinii akacjowej - Flos Robiniae pseudacaciae - Robinia pseudacacia L. , farm. Papilionaceae i jej hydroliza do kemferolu. V/azniejsze zwi^zki towarzyszqce Akacyina (= dwuramnozyd 5»7-dwuhydroksy-4-metoksyflawon) olejek zawieraj^cy ester metylowy kwasu antranilowego, farnesol, nerol, alkohol benzylowy, linolal i terpineol. • Budowa i w3:asciwosci fizykochernlczne Robinina jest robinozydem 3> 5, 7f 4-czterohydroksyflawonou. Aglikonem jej jest kemferol, posiadaj^cy nast§-

Aglikon robininy poi^czony jest przez grup§ hydroksylowa_ przy w^glu 3 2 robincza, a przy w^glu 7 z ramnoza,. Z wody krystalizuje w formie cc w postaci regularnych czterobocznych piytek o zoitawym zabarwieniu, wykazuj^cych

31 t* t. 193 - 1S5°- Przez przekrystalizowanie jej z 95 etanolu otrzymuje si§ £ robinin^ w postaci plytek wykazuja.cych t.t. 24-7 do 249 • Pod wplywern kv/asow robinina hydrolizuje do kercferolu oraz robinosy i ramnozy. Kemferol krystalizuje z etanolu w postaci zoltych igielek wykazuj^cych t.t. 274 do 276 . Krystaliczna robinina rozpuszcza si^ dobrze w gor^cym metanolu, etanolu i wodzie, trudnie-j w zimnych w.iw. rozpuszczalnikach i octanie etylu- Kie rozpuszcza si^ w eterze naftowyrr., etylowym, benzenie i chloroformie.

Kpbinina ,jak i je.j aglikon kernferol wykazuja wyrazne dzialanie dioretyczne. Jak dot^d swi^zki te nie znalaziy w lecznictwie zastosowania. Sprz^t laboratoryjny Kolba okrafiodenna o poj. 2000 mi, ehlodnica zwrotna di. 70 CHI, laznia wodna elektryczna, kolba stozkowa poj. 300C ml, zestaw do zag^szczania w prozni o poj.. kolby 2000 ml, lejek rozdzielczy poj. 250 ml, krystalizator poj 150 ml. '. Ghemikalia i odczynniki 2000. ml etanolu, 150 ml eteru etylowego,. 100 ml n-butanolu, 30 ml kwasu octowego lodowatego, arkusz bibuly chromatograficznej Whatman nr 1, 10 ml st?z-. kwasu siarkowego. Proces wyodr^bniania 100 g sproszkowanego surowca ekstrahowac dziesieciokrotna iloscia, etanolu na iazni wodnej pod chlodnica, zwrotna w czasie 5 godzin* Po ods^czeniu v/yci^gu i wyprasowaniu surowca, poddac ten ostatni powtornej ekatrakcji v; tych samych warunkach, Pol^czone wyci^gi odstawic na przeciag 24 godzin, nastepnie przesq,czyc i zag^scic do obj^tosci 50 ml. Do zag^szczonego wycia^gu dodac rown^, obj^tosc wody i biora^c za kazdym razem 30 mi eteru etylowego wytrza-sac kilkakrotnie w rozdzieiaczu, az warstwa eterowa bedzie prawie bezbarwna* Po rozdzieleniu warstw

32 z frakcji wodnej oddestylowac resztlci eteru etylowego oraz etanol i odstawic. Po 24 godzinach wypada osad,ktory nalezy odsa_czye i wysuszyc* Uzyskana. surowa. robininy nalezy przekrysralizowac 2 wody, a nast^pnie zbadac jej czystosc : tozsamosc chroraatograficznie technik^, kra.zkow^, rozwijaj^c chromatogram ukiadem n-butanol: kwas octov/y: woda ( 4 : 1 : 5')- Stosuje si§ "bibui^ Whatman nr t. V; tj'-ch v;arun"kach wyst^powac winna jedna plama, wykazuj^ca w swietle UV sclto-pomaranczowe zabarwienie i wartosd Rf = 0,50. :Hydr:oliza

robininy .do keraferolu

0,4 g czystej robininy ogrzewac przez 2 godziny na wrz^cej iazni wodnej z 30 ml 5/^ kwasu siarkowego. Po ochlodzeniu wytr^cony osad odsa_czyc i przekrystalizowac 2-krotnie z etanciu. Wydajnosc 0,12 g-

Zav;artosc robininy w kwiatach wynosi okolo 4%* Preparatyvmie metod^. ta_ otrzymuje si^ okolo "4% w stosunku do ilosci uzytego surowca. Pismiennictwo

B.Borkowslci, A.Duchnowska, T.V/rociiiski, Biul. PINLSR, 5., 117, 195 H.Rupe, M.Schaerer, Handbuch der Pf lanzenanalyse, G.Klein, Bd.III, 868 (1932 )' Wien.

IX.

WYODREBNIANIE ZWIAZKOW ANTOCYJANOWYCH

C w i c z e n i e

10

Wyodr^bnianie chlorku cyjanidyny z kwiatow Biawatka Flos Cyjani-Centaurea cyanus L., fam. Compositae Wazniejsze zwiazki towarzyszace Z innych antocyjanow w y s t ^ p u j e pelargonina (= pelargonidyna - 2 cz. glikozy w poiozeniu 3 i 5 ) » zwi^zki flawonowe, z ktorych zidentyfikowano apiin§ (apigenina - glikoza - apioza- w poiozeniu 7), glikozydy centauryna (t.t. 199-200) i cychoryina ( t « t . 215-220°) a ponadto minimalne ilosci garbnikow oraz w^glowodany. Budowa i wiasciwosci fizykochemiczne Chlorek cyjanidyny jest aglikonem cyjaniny, nalez^cej do grupy antocyjanow i posiada nast^puj^c^, budow^:

R

, .. = chlorek cyjaniny = glikoza Jd "

•p

—

IT

_ w " cn^-ore^ c yJ an i^y^ Chlorek cyjanidyny krystalizuje z rnieszaniny wody,etanolu i kwasu solnego w postaci czerwonobrunatnych metalicznie biyszcz^cych dlugich igiel o t.t« powyzej 200 z rozkladem. Rozpuszcza si^ w zakwaszonej wodzie, etanolu, metanolu i alkoholu amylowym. Hie rozpuszcza si§.w rozpuszczalnikach apolarnych. Chlorek cyjaniny krystalizuje z rozcienczonego etanolu lekko zakwaszonego kwasem solnym w postaci metalicznie biyszcz^cych tabliczek o t.t.- 203 - 204°, wykazuj^c £ct] m - 258° (w 0,05 % HCl). Dobrze rozpuszcza si? na goraco w wodzie, a trudno na zimno*

34 Wlasclwosci farmakologiczne i zastosowanie Wlasciwosci farmakologiczne antocy j a now jak dota,d nie sa, dokiadnie zbadane. Przypuszcza sie., ze w pewnym sensie moga_ odgrywac w organizmie rol§ podobna. do witamin, a to z uwagi na cze.ste zamieszczanie w naszym jadlospisie licznych pokarmow antocyjanowych. Ponadto przypisuje si§ im rowniez dziaianie antybiotyczne. Wydalaj^, si? z moczera lub kalem w postaci nlezmienionej. W przemysle znajdowaly zastosowanie jako naturaine harwniki. Sprze.t laboratoryjny . Kolba okr^giodenna poj. 2000 ml, chiodnica zwrotna di. 70 cm, iaznia wodna elektryczna, kolba stozkowa poj. 1000 ml, zestaw do zag^szczania w prozni o poj. kolby 1000 ml, lejek o 0 8 cm, kolb.a stozkowa poj. 250 ml, 33.czek G 2 o 0 2 cm, kolba stozkowa prozniowa poj. 300 ml, krystalizator poj. 100 ml, eksykator wypeiniony chlorkiem wapnia, maszynka elektryczna, kolba okra.giodenna poj. 500 ml. Chemikalia i odczynniki 1200 ml 2% metanolowego roztworu kwasu solnego,700 ml eteru etylowego, 300 ml 20^ kwasu solnego. Proces wyodr^bniania 100 g surowca zalac w kolbie okr^giodennej 500 ml 2% metanolowego roztworu kwasu solnego i ogrzewac przez 2 godz. na iazni wodnej pod chio'dnica, zwrotn^.. Wyci^g metanolowy zlac do drugiego naczynia, a surowiec ponownie w ten sam sposob wyekstrahowac. Uzyskane wyciq,gi pola.czyc, przes^czyc i zag^scic do 1/4 obj^tosci. Pozostalosc ponownie przesa.czyc i wytr^cac z niej surowe antocyjany podwojn^, ilosci^ eteru. Po czterech godzinach vvydziela si^ ge.sta syropowata masa, ktor^ nalezy zebrac na s^czku. Surowe antocyjany rozpuscic na zimno w 100 ml 2% metanolowego roztworu kwasu solnego, przesa_czyc, do przes^czu dodac 200 ml eteru etylowego i odstawic na 4 godziny. Y»rytr^cony osad zebrac na sa.czkuf przeniesc do krystalizatora i wstawic do eksykatora celeni wysuszonia. T g wysuszonego chlorku cyjaniny zalac 300 ml 20 % kwasu solnego,do-

35 prowadzic pod chiodnica, zwrotna, do wrzenia i od tego momentu gotowac przez 3 minuty. Po ochiodzeniu roztworu wydzielone w postaci igiei krysztaly zebrac na s^czku G 2, przemyc 20/5 kwasem solnym, osuszyc i przekrystalizowac z 7-0° etanolu z dodatkiem 2% kwasu solnego.

Zawartosc cyjaniny w surowcu, 'ktora v / y s t ^ p u j e w postaci soli potasowej wynosi okolo 2 do 3?- Praktyczna w y d a j nosc chlorku cyjanidyny wynosi okolo ^%•> Pismiennictv/o G.Klein, Handbuch der Pflanzenanalyse Bd. Ill, Wien, 1932J.S.Turski, B.Vvi^clawek, Barwniki roslinne i ce (cheraia stosowana), Warszawa 1S52.

X. WYOBHEBNIANIE ZWIAZKOW TROJTERPENOWYCH

C w i c z e n i e 11 , V/yodr^bnianie saponiny Gypsophila z narz^dow podziemnych Lyszczca wiechowatego - Radix Gypsophilae paniculatae Gypsophila paniculata L., fam. Caryophyllaceae Wazniejsze zwi^zki towarzysz^ce "" Poza zwi^zkami saponinowymi nie stv^ierdzono dotychczas w tym surowcu innych ciekawszych skladnikow. IJalezy oczekiwac charakterystycznego dla rodziny polisacharydu lichr_ozy, wyodr^bnionego z kilku juz gatunkow. Budowa i wlasciwosci fizykochemiczne • Aglikonem je^t gipsogenina - zwi^zek trojterpenowy z grupy oleananu* Saponina ta jako zwi^zek glikozydowy jest po^czeniem sapogeniny poprzez grup^ hydroksylowa

przy we^glu 3 z arabirioza., rarnnoza., glikoza, i galaktozq,; budowa j e j Jest nast ^paj aeca : R = II - gipsogenina COQH

R -

arabinoza ramnoza glikoza galaktoza

= saponina Gypsophila

Podobnie jak inne saponiny rozpuszcza sie. dobrze w wodzie, zmnie jszaja-c napi?cie powierzchniowe. Slabiej rozpuszcza si^ w metanolu i etanolu. Kie rozpuszcza si§ w eterze naftowym i innych rozpuszczalnikach. Wolna sapogenina krystalizuje w postaci igiei lub blaszek z metanolu, wykazuj^c t.t. 274 - 2?6° i [jx] = 91° (w etanolu). Y/^asciwosci farmakologiczne i zastosowanie Nlernal wszystkie saponiny wykazuj^ zdolnosc obnizania napi^cia powierzchniowego (wytwarzanie piany) oraz hpmoli zy czerwonych ciaiek krwi. W wyniku dzialania odruchowego zostaj^ pobudzone gruezoiy oskrzelowe do wydzi.elania i wy ksztuszania, co jest poz^dane w chorobach drog oddechowych. Dodatek saponin 2 reguiy zwi^ksza resorbcje trudno wchianialnych lekow. Sprz^t laboratory jny Kolba okr^glodenna poj. 2000 ml, chiodnica zwrotna kulkowa dl. 70 cm, laznia v/odna elektryczna, lejek Buchnera o 0 10 cm, kolba stozkowa poj. 3000 ml, s^,czek G 2 o 0 6 cm t lodovv'ka, eksykator wypeiniony chlorkiem v;apnia, mozdzaerz z pistlem 0 10 cm, Chemikalia i odczynnikl 950 nil 90 etanolu, mieszanina skiadajaca sie, z 600 ml bezwodnego etanolu i 1400 ml eteru etylowego, 100 ml eteru etylowego.

proce& wyodrgbniania 100 g drobno sproszkowanego surowca zalac 400 ml etanolu i ekstrahowac przez 2,5 godz. na lazni w o d n e j pod chlodnica, zwrotna_. Wycia.g szybko na gora.co przes^czyc przez lejek Buchnera. Ekstrakcj§ surowca powtorzyc jeszcze dwukrotnie, bior^c k o l e j n o 300 i 250 ml etanolu.Przes^czcne na goraco vrpi^gi pol^czyc i v/ytr^cac saponiny dodaj^,c na 4 cz^sci wycla.gu 3 cz^sci bezwodnego etanolu zmieszanego z 7 cz^sciami eteru etylowego. Kaczynie z osadem odstawic na 24 godz. do lodowki- Wydzielon^ saponin? zebrac na sa_czku G 2, przemyc kilkakrotnie eteren; etylowym, wysuszyc w eksykatorze i rozetrzec na proszek* Uwagi V/ydajnosc uzyskiwana t^, metod^, wynosi okolo Bfo-9 saponina tak uzyskana posiada wskaznik hemolityczny 16-666. Zawartosc saponin w surowcu wynosi okolo 30^, a wydajnosc salezy od sposobow wyodr^bniania. Ponadto wydajnosc z kcrzeni cienkDch je.st mniejsza, lecz v^skaznik hemolityczny wyzszy. Nalezy jeszcze zazna.czyc, ze zwi^kszenie wydajnosci powoduje obnizenie wskaznika hemolitycznego i wzrost zawartosci popiolu; sam preparat Jest wtedy bardziej higroskopijny. Pismiennictwo L-Kofler, O.Eafert, Ber. dtsch. Pharm. Ges., 33, 215 (1923). G.Schenck, Hennig, Scientia Pharm., 22, 17 (1954). B.Borkowski. St.Czyszewska, Biuletyn I.R.L. suppl., 5., 37 (1S59).

W

1 C

e n

12

Wyodre.bnianie saponiny i J e j hydroliza do kwasu oleanolowego z kwiatow Nagietka lekarskiego - Flos Caleiidulae Calendula officinalis L., fam. Compositae Waznie.jsze zwi^zki towarzysz^ce Kwas pentadekanowy, kwas 1-oktadskanowy (8, 10, 1 2 ) , gorzki lakton kalendyn. karotenoidy (lykopina, neolykopina A, cytroksantyna, flawochrom, *£ -karotyna, wlolaksantyna, flawoksantyna, rubiksandyna, chryzanteraoksantyna), alkohole trojterpenowe (kalendol, faradiol, archidiol), stygmasteryna, alkohol cerylowy, zwi^zki flawonoidowe (3-glikozyd izoramnetyny i 3-^utynozyd izoramnetyny i inn e ) , olejek, gamy, sluzy i zywice. Budowa i v;3:asciwosci fizykochemiczng^ Aglikonem saponiny nagietka jest kwas oleanolowy, nalez^cy do zwi^zkow troiterpenowych pochodnych oleananu i posiadaj^cy CH5

COOH

W wyniku kwasnej hydrolizy saponiny nagietka uwalnia kwas oleanolowy oraz metylopentoza^ kwas uroncwy i 5 cz.. galaktozy. Saponina nagietka jest substancja. bezpostaciow^, dobrze rozpuszerr'.alna. w wodsie, trudniej w metanolu, bardzo trudno w acetoriie i eterze etylowym, a nie rozpuszcza si§ w eterze naftowym. Kv;as oleanolowy krystalizuje w postaci _igiei z etanolu i wykazuje Rozpuszt.t. 305 - 310° oraz = B0 ° cza si$ w eterze etylov.'yra, nieeo gorzej w metanolu i etanolu, a nie rozpuszcza si§ w wodzie.

39 W3:asciwosci f armako logi-czne 1 zastosowanie Jak dota.d brak jest blizszych danych tycza.cych dzialania i zastosowanie saponiny nagietka i kwasu oleanoiowego. Surowiec jednak wykazuje charakterystyczne dzialanie estrogenne (frakcja eteru naftowego), zolciotworcze, przeciwzapalne, moczop^dne, przeciwskurczowe i przeczyszczaja.ce* Nie wiadomo, ktore i Jakie zwia,zki warunkuja. poszczegolne rodzaje dzialania farmakolog!cznego. Sprz^t laboratoryjny Aparat Soxhleta o poj. iadunkowej 200 g, kolba okr^glodenna poj. 2000 ml, chlodnica zwrotna di. 70 cm, iaznia wodna elektryczna, kolba stozkowa poj. 2000 ml, zestaw do zag^szczania w prozni o poj. kolby 2000 ml, lodowka, zlewki poj. 100-i 200 ml, s^czek G 2 o 0 2 cm, kolba sto2:kowa prosniowa poj. 500 ml, eksykator prozniowy wypeiniony chlorkiem wapnia, mozdziers z pistlem 0 10 cm, kolba okra_giodenna poj. 1000 ml, lejek rozdzielczy poj. 1000 ml, krystalizator poj. 100 ml. Chemikalia i odczynniki 3500 ml eteru etylowego, 2600 ml metanolu, 900 ml acetonu, 400 ml 7% rnetanolowego roztworu kwasu siarkowego, 40 g bezwodnego siarczanu sodu, 50 ml etanclu. Proces wyodrebniania saponiny nagietka 100 g drobno sproszkowanego surowca ekstrahov;ac wyczerpun^co w aparacie Soxhleta eterem etylowym na lasni wodnej. Roztvfor eterowy zawieraja^cy alkohole trojterpenowe odrzucic, surowiec wysuszyc przeniesc do kolby okr^giodennej i ekstrahowac 3 razy rnetanolem na lazni wodnej pod chlodnica zwrotn^ przez 4, 3 i 2 godziny, bior^c kazdorazowo po 600 ml rozpuszczalnika. Pola.czone wyci^gi zagescic pod zmniejszonym cisnieniem do obje.tosci 50 ml i odstawlc na 24 godziny do lodowki. V/ydzielon^. saponiny zebrac na s^czku a z przes^czu wytracic druga^ frakcj^ przez dodanie 50 ml bezwodnego acetonu. Polcj.czone frakcje saponinowe przeniesc do krystalizatora i wysuszyc w eksykatorze proznio7;ym. Wysuszony produkt w ilosci okoio 8 g rospuscic w 400 ml bezwodnego metanolu i ponownie wytracic sa-

40

poniny przez dodanie 400 ml bezwodnego acetonu, Przetra_canie powtorzyc jeszcze dwukrotnie. Oczyszczona. w ten sposob saponiny wysuszyc w eksykatorze prozniowym i sproszkowac. Otrzymywanie kwasu oleanolowego Sproszkowana. saponin§ rozpuscic w 1% metanolowym roztworze kwasu siarkowego (na 1 g saponiny 50 ml kwasu) i gotowac na lazni wodnej pod chiodnic^, zwrotn^ przez 7 godzin. Juz w czasie hydrolizy wytr^ca si^ kwas oleanolowy. Po skonczonej hydrolizie dodac do roztworu wody (100 ml na 1 g saponiny) i wytrz^sac \ rozdzielaczu 3 i*azy eterem etylowym, biora_c go kazdoraz.owo tyle» ile uzyskalo si^ zhydrolizowanego rozcienczonego woda. roztworu. Poi^czone wyci^gi eterowe osuszyc siarczanem sodu, zag^scic do obje. tosci 50 ml, przelac* do krystalizatora i pozostawic do swobodnego odparowania rozpuszczalnika. Pozostaiosc przekrystalizo\vac z etanolu.

Zawartosc saponin w surowcu wynosi okolo 10?c. V/ydajnosc na ogoi jest nieco mniejsza. Ostatecznie uzyskuje si§ okolo 2% kwasu oleanolowego. Pismiennictwo A.V/interstein, G.Stein, Z.physiol. Chem., 211, 5 (1932) Z.Kasprzykowna, Prace badawcze G . I . C h . P . , £, 39 (1951 ) -

C w i c z e n i e

13

\Vyodr^bnianie kwasu prymulowego w postaci soli sodowej z korzeni Pierwiosnki lekarskiej - Radix Primulae - Primula officinalis (L.) Hill., fam.Primulaceae V/azniejsze zwi^zki towarzyszq.ce Zwiazki saponinowe, ktorych aglikonami 34 trojterpenoidy (prymulogenina A, B, C ) , prymulaweryn a f prymweryna. In-

41 ne zwia,zki wyste.puja_ce w korzeniach nie zostaly dotychczas blizej zbadane. Budowa i wlasciwosci f i zykochemiczne Kwas prymulowy jest glikozydem trojterpenowym, ktorego aglikonem jest prymulagenlna posiadaja,ca budowe.:

CH 2 OH

W wyniku kwasnej hydrolizy rozpada si§ do wolnego aglikonu, glikozy, galaktozy i kwasu glikuronowego. Sol sodowa lub amonowa kwasu prymulowego jest dobrze rozpuszczalna w wodzie i wykazuje t.t. 280 do 285 (z rozkiadera) oraz ^J-i = -27»3°* Kwas prymulowy nie rozpusz-

cza si§ w wodzie, a rozpuszcza sie, w metanolu i etanolu. Sprzgt laboratory.jny Aparat Soxhleta o p o j . ladunkowej 100 g, zlewka o p o j . 1000 ml i 1500 ml, Xejek Buchnera o 0 12 cm, kolba stozkowa prozniowa o p o j . 1000 ml, wirowka laboratory jna, piecyk elektryczny* Chemikalia odczynniki ~=-™ fc «- i^—™ , — ~ 500 ml eteru naftowego, 50 ml st^zonego amoniaku, 10 g weglanu sodu, 50 g bezwodne'go chlorku wapnia, 30 ml st^z. kwasu solnego.

42 Braces wyodrgbniania 100 g sproszkowanego surowca odtiuscic w aparacie Soxhleta za pomoca, eteru naftowego, prowadza.c wyczerpj-wanie w czasie 24 godz. Surowiec wysuszyc,zalac 600 ml wody z dodatkiem 12,5 nil 10$ roztworu amoniaku i macerowac przez 24 godz. w temperaturze pokojowej od czasu do czasu nieszajq,c. Wycia.g przesa,czyc a surcwiec dobrze wycisna-c. Przes^cz zakwasic kwasem solnym wobec papierka Kongo i pozostawic na 1 godz. do odstania. Wydzieiony sluzowaty osad odwirowac na wirowce i oddzielic* od roztworu. Osad ten ponovmie zmieszac z wod^. destylowanq. i odwirowac. Czynnosc t^ nalezy jeszcze raz powtorzyc. Bo uzyskanego osadu dodac natychmiast 60 ml wody oraz st^zonego amoniaku do rozpuszczenia osadu. Roztwor przes^czyc, podgrzac do wrzenia i po wkropleniu 20 ml 2n roztworu sody gotowac wolno w zlewce przy cia.giym mieszaniu. po 2 godz. gotowaniu zaczyna krystalizowac sol sodowa w postaci drobnych igielek, ktorych ilosc w miare, gotowania narasta. Gotowanie nalesy jeszcze przediuzyc o 1 godz. a naste.pnie pozostawic mieszanin^ do ochiodzenia. Wydzielone krysztaiy ods^czyc, wzgl, odwirowac, przemyc 2-krotnie zimn^, wcda. i wysuszyc w prozni nad bezvtfodnym chlorkiem wapnia. \Vydajnosc z pierwszej ekstrakcji wynosi okoio 4 g. Pozostaly surowiec mosna poddac ponownej przerobce i uzyskac dodatkowo okoio 3 g kwasu prymulowego.

W korzeniach pierwiosnki znajdu^e si^ przecie;tnie, okoic 10^ kwasu prymulowego, przy czym zawartosc ta zmienia-si^ w okresie sezonu wegetacyjnego. Pracuj^c tq metod^ uzyskuje sie po pierwszej ekstrakcji okoio 4^ kwasu prymulowego w stosunku do ilosci uzytego surowca. Pismiennictwo A.Margot, T.Reichstein, Pharm.Acta Helv., 17> 113 (1942) B.Bischow, O.Jeger, L.Rusicka, Helv.Chim.Acta, 1911 (1949)

43 C w i c z e n i e V/yodr^bnianie kwasu 6 -ursolowego z lisci Szaiwii lekars k i e j - Folium Sa"*viae-Salvia officinalis L. , fam. Labiatae 7/azniejsze zv/iazki towarzysza.ce Surowiec zawiera przede w s z y s t k i m ole^ek ( 1 , 3 do 2 , 5 $ ) » vj skiad ktorego vjchodz^, d-ct-pinen, salwen, 1-oc-tujon, d - ^ - t u j o n , d-kamfora, cyneol i inrxe. W surowcu w y s t ^ p u j a . rowniez garbniki* 2e zwi^zkdw trojterpenowych v.-yo-dr^bniono ponadto kwas Q t - u r s o l o w y f kv/as oleanolowy oraz stwierdzono obecnosc innych, b l i z e j nieokreslonych trojterpenow Budowa i w3:a£ciwosci f izykochemiczne Kwas ft -ursolowy nalezy do tro j terpenow grupy ursanu i posiada n

COOH

Krystalizuje z 96 etanolu w postaci bezbarwnyeh igiel w y k a z u j ^ c y c h t . t . 285° i [«1 ^° = 67,5° (w n-KOH) i 66° w eterze etylowym, pirydynie(w p-irydynie)* Rozpuszcza i wodnych roztworach lugow, z ktorych kwasy mineralne wytra^caja, wolny zwiqzek. Trudno rozpuszcza sie, w etanolu i metanolu (w procesie k r y s t a l i z a c j i nie mo.zna zastajpic etanolu m e t a n o l e m ) . Kwas Q6 -ursolowy lepiej r o z p u s z c z a chXoroformie, w y k a z u j e t . t . 291° i f(X-"| ^ = 7 2 , 4 ° ( w metaL J nolu). V/lasciwosci farmakologiczne i zastosowanie • Kwas ursolowy h a m u j e wydalanie s o d u z u s t r o , j u , w k u z czym moze okazac si^. wartosciowym lekiem w chorobie

44 Addisona, Stosowany jest w przemysle spozywczym i farmaceutycznym jako emulgator - rnoze v/ywierac szkodliwe dziaianie u o'sob obcia-zonych uposledzonym wydalaniem sodu. Sprzet laboratoryjny Kolba okra-glodenna poj. 2000 ml, chlodnica zwrotna dl. 70 cm, laznia wodna elektryczna, lejek zwykly o 0 10 cm, zlewka poj. 2000 ml, zestaw do zageszczania w prozni o poj. kolby 2000 ml, sa,czek G 2 o 0 2 cm, kolba stozkowa prozniowa poj. 250 ml, zlewka poj * 100 rnl,krystalizator poj . 50 mlGhemikalia i odcsynniki 1300 ml etanolu, 30O ml chloroformu, 2 g we.gla aktywnego v; proszku. Proces wyodr^bniania 100 g sproszkowanego i wysuszonego w 105 surowca ekstrahowac na lazni wodnej pod chlodnic^, zwrotn^ 4~krotnie etanolem, biorq,c do kazdej' ekstrakoji po 300 ml rozpuszczalnika. Czasy poszczegolnych ekstrakcji winny wynosic 5, 4, 3 i 2 godziny. Uzyskane wyci^gi etanolowe poi^.czyc i odstawic na 12 godzin do ochiodsenia. Ochlodzony wyci^g przesq,czyc, odrzucaj^c zywice a roztwor zag^scic w prozni do obj^tosci 50 ml, Posostalosc przeniesc do zlewki i odstawic do cchlodaenia, w wyniku czego wypada ciemno zabarwiona substancja. Wydzielon^ substancj^ zebrac na s^czku i przemywac chloroformem do rozjasnienia (okolo 200 ml chloroformu) (do chloroformu przechodzi kwas cc-ursolowy), a nast^pnie woda, do raaksymalnego rozjasnienia i kilku ml chloroform'u. Zebranq, na sa.czku substancj^ wysuszyc w 105°, rozpuscic na ^orq.co w 100 ml etanclu i szybko prsesa.czyc. Po ochlodzeniu wypadaja. igly, ukladaj^ce si^ w nieregularne rozety- Zebrana substancj^ ponownie rozpuscic na gor^,co w etanolu, szybko przesaczyc przez w^giel aktywny i poddac krystalizacji przez swobodne czesciowe odp^dzenie rozpuszczalnika.

Zawartosc zwia.zkow trojterpenowych w siirowcu wynosi okolo 3$» 2 czego na kwas ft -ursolowy przypada okolo 2

Praktyczna wyda jnosc kwasu

r/c.

5 -ursolov/ego

wynosi

45 okoio

Pismiennictwo C.H.Brieskorn, L.Schlumprecht, Arch.Pharm., 284 , 239 (1951) C.H.Brieskorn, M.Briner , L.Schlumprecht , K.H.3berharri + Arch.Pharm., g85, 291 (1952) C-H.Brieskorn, K-H.Sberhardt f Arch.Pharm., 286, (1953)

124

C.H.Brieskorn, R.Weskamp, Pharra* Acta Helv.,-_35., 123 (1960).

XI. VvYODREBNIANIE ZWIAZKOW KARDENOLIDOWYCH * *

C w i c s e n i e

15

Wyodr^bnianie digitoksyny z lisci Naparstnicy purpurowej Poliun Digitalis purpureae - Digitalis purpurea L., fara. Scrophulariaceae Wazniejsze zwl^zki towarzysz^ce Glikozydy pierwotne (purpureaglikozyd A i B), glikozydy wtorne (gitoksyna, digoksyna, gitaloksyna, strospezyd, formylostrospesyd) i szereg innych w mniejszych ilbsciach wolne aglikony (digitoksygenina, gitoksygenina i inne), saponiny spirostanowe (digitonina, gitonina, tigonina), glikozyd flawonoidowy (luteolina), zwi^zki garbnikowe, Budowa i w3:asciwosci fiz-ykochemiczne Digitoksyna jest glikozydem sterydowym, ktorego aglikon digitoksygenina posiada nast^puj^c^ budowe.:

46

Poprzez grupe. hydroksylowa. przy w
•

pokojowej. Do .Gileszaniny dodac 1000 ml wody destylowanej i macerowac w czasie 24 godzin. Mieszanine^ ogrzac do temperatury 40 i wycia^g ods£j.czyc. Pozostaiy surowiec zalac 500 ml wody i dobrze mieszaja^c ogrzac do 40°. Roztwor odsa_czyc i pol%czyc z poprzednim przes^czem. Do wodnego wycia_gu dodac 500 ml 1$$ roztworu octanu oiowin, caiosc wytrza.sac w czasie 15 minut na wytrza^sarce i przesa_czyc przez bibule. filtracyjna.. Przesacz wytrza,sac pie.ciokrotnie chloroformern, bior^c kazdorazowo 500 ml rozpuszczalnika. Wycia.g chloroformowy, zawieraj^cy kardenolidy osuszyc bezv;odnym siarczanem sodu i oddestylowac rozpuszczalnik pod zmniejszonym cisnieniem, nie przekraczaj^c temperatury 40 . Otrzyman^, frakcJQ kardenolidow rozdzielic na kolumnie chromatograficznej przy uzyciu tlenku glinu. ¥/ tym celu 40 g tlenku glinu do chromatografii namoczyc na 1/2 godziny w mieszaninie chloroformu z benzenem (9 : 1 ) i zaladowac nim kolumn^. Otrzyman^. frakcj^ kardenolidow rozpuscic w 18 ml chloroformu i dodac 2 ml benzenu. Roztwor przelac do kolumny i eluowac zawartosc raieszanin^ chloroform ; benzen (9 : 1 ), nast^pnie samym chloroformem, a dalej chloroformem z dodatkiem 1, 2, 4, S i 15^ metanolu. DIgitoksyna w zalezdd wiasciwosci adsorbcyj.nych tlenku glinu wymywa chloroformem z dodatkiem 1 - 5 ^ metanolu- Kazda. franalezy zebrac w ilosci 100 ml. poszczegolne frakcje zag^scic pod zmnienszonym cisnieniem w ternperaturze nie przekraczaja,cej 40 i zbadac ich czystosc chromatograficznie w pordwnaniu z'wzorcowa, digitoksyn^. Chromatografi^ prowadzic metoda. splywow^ na bibule Whatman nr 1 irnpregnowanej mieszanin^. acetonu i amidu rfirowkowego (4 : 1 )* Jako faz^ rozwijajac^ stosuje si? chloroform nasycony amidem mrowkowym. Ptakcje zawieraj^ce dlgitoksyn? pol^czyc, odparowac rozpuszczalnik i krystallzov^'ac z chloroformu z dodatkiem eteru etylowego. Uwagi Glownym glikozydem kardenolid.owym lisci naparstnicy purpurowej jest wiasnie digitoksyna. W przeci^tnym surowcu zawartosc sumy kardenolidow wynosi okolo 0*2 do 0,3/^t z czego na digitoksyne. przypada 30 - 6Q%* Pismiennictwo Ch.Yi/olfgram, P.V/eiss, Die Pharmazie. 5., 324 (1955) P.Stoll, E.Angliker, Helv.Chim.Acta, 34, 1460 ( 1 9 5 1 ) .

C w i c z e n i e

16

•iVypdr^bnianie lanatozydu C z lisci Naparstnicy v^einis t e j - Folium Digitalis lanatae - Digitalis lanata Ehrh. f fam. Scrophulariaceae \Vazniejsze zwi^zki towarzysza^ce Glikozydy pierwotne t z w . lanatozydy A, B, D i E oraz glikozydy wtorne , glownie acetylodigitoksyna , acetylogito'ksyna , acetylodigoksyna oraz szereg innych. Ponadto w sladowych ilosciach w y s t ^ p u j q , rovmiez aglikony wymienionych glikozydov;. Posa tym w surowcu w y s t ^ p u j ^ , saponiny f lawonoidowe oraz garbniki. Budov^/a i w3:asciwosci f izykochemiczne Lanatozyd C j e s t glikozydetn sterydowym, ktorego aglikonera j e s t digoksygenina o n a s t ^ p u j ^ c e j budowie :

OH

cukrow^. stanowi^. 2 cs. digitoksozy, 1 cz. acetylodigitoksozy i 1 cz. glikozy, poi3.0zone poprzez grup^ hydroksylovv'^ przy w^glu trzecira pierscienia sterydowego. Lanatozyd C krystalizuje z metanolu w postaci diugich, plaskich pryzmatow i wykazuje t.t. 245 do 249 - Rozpuszcza si^ w metanolu, etanolu, chloroformie i octanie ety1-u. Nie rozpuszcza si^ w eterze naftowym, etylowyra i benzenie* Yi/ wyniku hydrolizy enzymatycznej rozpada si^ do glikozy i acetylodigoksyny. Hydroliza kwasna powoduje rozpad do digoksygeniny, digitoksozy, acetylodigitoksozy i glikozy.

49 Wlasciwosci farmakologiczne i zastosowanie . Lanatozyd C dzjala na mie.sien sercowy w£macniaja,c jego skurcze, Czas trwania dziaiania jest sredni, kumulacja siabsza niz digitoksyny, aczfcolwiek nie rozni sie od niej typem dsialania. Z przewcdu pokarmowego resorbuje si§ w ilosci okcio 40/S. Stosowany przy niewydolnosci fcrq zenia doustnie, . dozylnie i domi^sriiowo. Spr zgt laboratory jny But la o poj. 2000ml, wytrza_sarka elektryczna, zestav; do zag^.szczania w prozni, lejek rozdzielczy o pol. 1000 ml, zlewka o po j . 400 ml, kolumna chromatograf iczna o 0 4 cm, 15 kolb stozkowych o po~. 100 ml. Chemikalia i 2000 ml metanolu, 40 g octanu clowiu, bibuia filtra^00 ml czterochlorku w^gla, 1500 ml chloroformu, 50 g bezwodnego siarczanu sodu, 100 g zelu krzemionkowego do ' chromatograf ii (0,25 do 0,40 mm), 2000 ml octanu etylu, 50 ml etanolu. Proces wyodrgbniania 100 g subtelnie sproszkowanego surowca umiescic w but*li, dodac 1000 ml 80° metanolu i wytrz^,sac5 w czasie 1 godz. na wytrz^sarce. Surcwiec wycisn^c i ponovmie w taki sam sposob ekstrahowac. Do pol^czonych wyci^gow dodac 300 ml 10$ roztworu octanu olowiu i wytr^:.q,sac w czasie 15 min.na wytrzqsarce. Mieszanin^ przesa_czyc i zag^scic wyci^,g pod zmnie jszonym cisnienieai nie przekraczaj^c , temperatury 40°, do obj^tosci 500 ml. Do zage.szcsonego vjyci^gu dodac wody i wytrz^sac 3-krotnie czterochlorkiem w^gla,biokazdorazowo po 200 ml rozpuszczalnika. Csterochlorek we.gla, ktory zawiera resztki chlorofilu i inne zanieczyszczenia odrzucic, a warstwe. wodno metanolow^. wytrz^.sac 5-krotnie chloroformem bior^c za kazdym razem po 250 ml rozpuszezalnika. Hoztwory chloroformowe wysuszyc nad bezwodnym siarczanem sodu i oddestylowac rozpuszczalnik pod amniejszonym cisnieniem, nie przekraczaj^c temperatury 35°. Pozostal^ po odp^dzeniu chloroformu frakcj^ kardenolidow (okolo 2,5 g) uzyc do wyodr^bhienia lanatozydu C

50 za pomoca_ chromatografii kolumnowej na .zelu krzemionkowym- 100 g zelu umiescic w zlewce i mieszaja_c zalac 150g wody destylowanej* Naste,pnie dodac 200ml octanu etylu nasyconego woda. i caiosc przeniesc do kolumny chromatograficznej. Przy napelnianiu kolumny nalezy na dole umiescic zwitek waty, a nast^pnie przelac zel z octanem etylu nasyconym wod^, stale mieszaj^c zawartosc kolumny, celem usuni^cia pozostalych pecherzykow powietrza, Frakcj^ kardenolidcw rozpuscic w najmniejszej ilosci octanu etylu i wlac do kolumny. Eluowac kolumny octanem etylu nasyconym woda.. Od momentu uzyskania eluatu, ktcry daje pozytywna reakcj^ z odczynnikiem Keddyego zbierac frakC J? po 50 ml w czasie 8 do 10 min. Poszczegolne frakcje, w liczbie okoio 20 zbadac jakoeciowo chromatograficznie porownujq,c z wzorcem* Prakcje zawieraj^ce lanatozyd C poi^czyc i. odparowac rozpussczalnik. Uzyskana_ pozostalosc przekrystalizowac z 50 etanolu.

W surowcu znajduje si^ okoio 0,2 do 0,3^ sumy kardenolidow a lanatozydu C 0,03 do 0,1$. Przecie_tnie uzyskuje si§ 0,05^ w stosunku do ilosci uzytego surowca.^ Pismiennictwo

. «-*™™™a«_~=i»: "*-

W.Ligeli, Die Pharmazie 7., 433 (1957) B.Borkowski, Z-Kowalewski, Biul. I.R.L. , 4_, 311 (1958) A.Stoll, E.Angliker, W.Kussmaul, J.Renz, Helv.Chim. Acta, 3i", 1460 (1951 ) Z.Kowalewski, Biul. I.R.L., 7., 211 (1961)

C w i c z e n i e

17

Wyodr^bnianie konwalotoksyny z ziela Konwalii m a j o w e j Herba Convallariae maialis - Convallaria maialis L., fam. Liliaceae W a z n i e j s z e zwi^zki towarzysz^ce Konwalotoksol (ramnozyd s t r o f a n t i d o l u ) , konwalozyd (glikorainnozyd strofantydyny), walerotoksyna, m a j a l o z y d *

51 konwalotoksolozyd (glikokonwalotoksol), glikokonwalozyd, konwalaryna (glikozyd saponinowy ), kwasy - chelidonowy , asparaginowy , jablkowy i cytrynowy , zywice, w^glowodany oraz slady c l e j k u w kwiatach. Budowa i w£asciY;osci fizykochemiczne Konwalotoksyna j e s t ramnosydem strofantydyny o naste_p u j ^ c e j budowie: R

= 1-ramnoza = -CHO

Krystalizuje z rozcieiiczonego etanolu w postaci Igie3r iub kolumienek o t.t. 225° (220 - 230°). Trudno rozpuszcza si^ w wodzie i chloroformie, latwo w etanolu. Wlasciwosci. farmakologiczne i zastosowanie Podobnie jak inne kardenolidy wzmacnia skurcze mi^snia sercowego. Typem dzialania na jbardzie j jest zblizona do glikozydow typu Strophanthus - dziaia szybko i nie kumuluje si^ ; jest czterokrotnie silnie j sza od digitoksyny . W postaci czyste j dotychczas nie stosowana . Surowiec i przetwory galenowe stosuje si^ w celu wzmozenia i regulacji akcji serca, Sprze.t laboratoryjny 2 kolby piaskodenne poj. 6000 ml, prasa apteczna, i.ejek Buchnera o 0 10 cm, kolba stozkowa prdzniowa poj. 2000 ml, 2 zlewki poj. 500 ml, pompa prozniowa, 3:aznia v/odna elektryczna, zestaw do zag^szczania w prozni, perforator prozniowy, loddwka, krystalisator poj. 250 ml. Chemikalia i odozynniki 2500 ml metanolu, 450 ml 20$ roztworu octanu' oiowiu, 100 ml 40$ roztworu dwuzasadowego fosforanu sodu, 100 ml

?-0$ roztworu we.glanu sodu, odpieniacz (kilka kropel), 1000 ml mieszaniny azeotropowej chloroform/ etanol,150 g bezwodnego siarczanu sodu, 100 ml eteru naftowego, 50 ml . etanolu. Froces wyodrgbnianla 500 g wysuszonego i rczdrobnionego surowca macerowac przez 48 godz. 5000 ml 50 metanclu. Wycia,g zdekantcwac, a sarowiec wycisna_c w prasie, £a,cza,c wyeiek z wycia,giem. Do przefiltrowanego roztworu dodac 450 ml 20$ roztworu octanu olowiu, dobrze wyroieszac i przesa_czyc, a osad przemyc 500 ml wody. Do przesaczu dodac 100- ml 40$ roztworu dvrazasadowego fosforanu scdu, celem wytr^cenia olowiu. Osad ods^czycf, przemyc: 100 ml wody, a przesa.cz doprowadzic do pH 6,5 - 6,7 za pomoc^ 20% roztworu w^glanu aodu. Po dodaniu odpieniacza przesa.cz odparowac w prdzni na iazni wodnej, nie przekraczaja.c temperatury 45 do objetosci 300 mi. Pozostaly zag^szccony roztwor wyczerpywac przez 25 godz. w perforatcrze prozniowym inieszanin^ chloroform / etanol. Faze, organiczna, osuszyc siarczanem sodu, a nast^pnie zag^scic w prozni do obj^tosci 5 ml. Z pozostalosci wytr^cic konwalotoksyr,^ przez dodanie 20-krotnej ilosci eteru naftowego i odstawienie na kilka godzin do lodowki. Ciscz znad osadu zdekantowac, osad rozpuscic w etanolu i po dodaniu wody odstawic do krystalizacji. Krystalizat /.ebrac na sa_czku» przemyc 30 etanolem *i wysuszyc.

Najwyzsza. wydajnosc uzyskuje si^ z surowca zebranego przed kwitnieniem i wysuszonego w temperaturze po-kojowej lub w 110 w suszarce z przeplywem ogrzanego powietrza* Przeci^tna wydajnosc wynosi 0,06fo w stosunku do suchego surowca. Pismiennictwo R.A.F.Laufke, Planta MedJca, 5., 69 (195?) W.Karrer, Helv. Chim. Acta, 12, 506 (1929) K.Kahr, T.Reichstein, Pharm.Acta- Ilelv. » 23, 369 (1948)

6w

i c z e n i e

18

Wyodre,bnianie helwetykozydu z nasion Pszonaka Perowskiego - Semen Erysimi perofskiani - Srysimum perofskianum Pisch. et Mey., fam. Cruciferae V/azniejsze zwia-zki towarzyszq.ce Kardenolidy pochodne strofantydyny (korchorozyd A, kabulozyd, perowskozyd, eryzymozyd, eryperozyd, erykorchozyd oraz 6 dalszych blizej niezidentyfikowanych), glikozydy izosiarkocyjanowe, tiuszcz. Budowa i w3:asciwosci f izykochemiczne Helwetykozyd nalezy do kardenolidow pochodnych strofantydyny; jest monoheterozydem o naste.puja.eej budowie:

R = digitoksoza

Rozpuszcza si§ w metanolu, octanie etylu, chloroforrnie; nie rozpuszcza si$ w eterze naftowym, benzenie, eterze etylowym. Krystalizuje z metanolu z dodatkiem uwodnionego eteru etylowego w postaci bezbarwnych wa_skich igiel o t.t. 153 - 156 , wykazuj^c ^0:"! ?° - 29,6 (w metanolu)Wtasciwosci farmakologiczne i zastosowanie Dzialanie na mi^sicn sercowy jest analogiczne do tego, jakie wykazuj^. heterozydy typu Strophantus - dziala silnie, szybko i prawie nie kumuluje si^* Dotychczas nie wprowadzony do lecznictwa. Stosowac mozna w postaci injekcji w ostrej niewydolnosci serca, w przedsionkowyrn cz^stoskurczu napadowym, w migotaniu przedsionkow - zawsze w przypadkacij nagl^cych. . -

54 Sprzgt laboratoryjny Aparat Soxhleta o poj. ladunkowej 200 g, iaznia wodna elektryczna, mozdzierz z pistlem 0 12 cm, kolba stozkowa poj. 3000 ml, perkolator, zestaw do zage.szczania w prozni o poj. kolb 3000 i 1000 ml, lejek o 0 12 cm, 5 lejkow rozdzielczych cylindrycznych poj. 500 ml 2 kolby stozkowe poj. 300 ml, zlewka poj. 300 ml, kolba okra^giodenna poj. 50 ml, sa,czek G 4 o 0 2 cm, krystalizator poj. 100 ml. Ohemikalia i odczynniki 1000 ml eteru naftowego, 2000 ml metanolu, 100 ml etanolu, 160 ml octanu etylu, 100 ml 2 n we.glanu sodu, 100 g bezwodnego siarczanu sodu, 100 ml 2 n kwasu siarkowego, 400 ml benzenu, 1500 ml chloroformu, 1 g we.gla aktywnego w proszku, 10 ml uwodnionego eteru etylowego, swiezo przy gotowanego wodorotlenku oiowiu (40 g octanu olowiu Pb(CH^COO) -3H 0 rozpuscic w 120 ml wody, nast^pnie nieJ

C,

£•

szaj^c dodawac 8 g wodorotlenku sodu rozpuszczonego w 100 ml wody , utrzymuja_c stale temperatur^ 35 * Wytr^cony osad dekantuje si^ s odsq,cza i przemywa dokladnie wod^ destyloOsad zmieszac z 4 ml 70 etanolu). Proces wyodrgbrtiania 200 g calych nasion ekstrahowac na lazni wodnej w czasie 10 godzin eterem naftowym w aparacie Soxhleta. Wyci^g eterowy odrzucic , a surowiec po dokladnym wysuszeniu zwilzyc woda, i dokladnie rozgniesc w mozdzierzu, przenieftc do kolby stozkowej, dodac 800 ml wody i pozostawid na 10 dni w temperaturze pokojowe j . Po skonczone j fermentacji dodac* 1200 ml metanolu, dokiadnie wymieszac i macerowac przez 24 godziny . po upiywie tego czasu wszystko przenies<5 do perkolatora, wycia^g dopuscic od kolby stozkowej, a pozostalosc eluov/ac 25° metanolem. Poia_czone wyci^gi zag^scic pod zmniejszonym cisnieniem w temperaturze nie przekraczaj^cej 4C°, do obj^tosci okolo 100 ml. Do zag^szczonego wycia.gu dodac 40 ml etanolu, przesq.czyc do rozdzielacza i energicznie wstrza_sa j3.c dodac 160 ml octanu etylu. V/ytra_cony osad odsa_czyc, a przes^cz przemyc 1 raz 20 ml 2 n we.glanu sodu i dwa razy 15 ml wody. Ostatnia porcja wody nie powinna bye alkaliczna. ^oztwor octanu etylu osuszyc 20 g bezwodnego siarczanu sodu i odparowac w proz. ni przy temperaturze 40 do sucha. Such^, pozostalosc roz-

55 puscic w 20 ml etanolu, odsa^czyc od nierozpuszczonego csadu i dodac taka. sama. ilosc wody. Nast^pnie do roztworu heterozydow dodac swiezo przygotowanego wodorotlenku clowiu. Calosc wytrza.sac przez 15 min. i pozostawic na 10 minut do opadni^cia osadu. Coma, klarowna. warstwe, zdekantowac, a reszte, przes^czyc. Pol^czone roztwory doprowadzic do pH = 6 - 6,5 za pomoca. 2 n H_SO i zag^scic 2 4 pod zmnie jszonym cisnieniem do obj^tosci 43 ml,nie przekraczaj^c temperatury 40 . Zag^szczony wyci^g wytrz^sac dwukrotnie z benzenem, bior^c za kazdym razem po 160 ml rozpuszczalnika. Wyciag benzenowy odrzucic , a pozostaly wodny roztwor wytrz^sac pi^ciokrotnle chlorof ormem, biorac kazdorazowo po 200 ml rozpuszczalnika. Poszczegolne wycia.gi chloroformowe przemywac kazdorazowo 1 raz 20 ml 2 n w^glanu sodu i 3 razy po 30 ml wody. Wyci^gi chloroformowe osuszyc bezwodnym siarczanem sodu i odparowac do sucha pod zmnie jszonym cisnieniem, nie pr zekracza ja.c temperatury 40 . Otrzymana. frakcj^ monoheterozydow rospuscic w 40 ml wody i wytrz^sac pi^ciokrotnie mieszanin^ chloroformu o zawartosci \% etanolu z benzenem (4 : l ) » bior^c kazdorazowo 80 ml rozpuszczalnika. \Vyciagi benzenc-V;o chloroformowe przemyc 1 raz 30 ml 2 n w^glanu sodu i 2 razy 20 ml w o d y , osuszyc bezwodnym siarczanem sodu i odparowac do sucha pod zmnie jszonym cisnieniem, nie przskracza J4 C temperatury 40 . W suchej pozostalosci z n a j d u j e si^ tylko bezpostaciowy nelwetykozyd, ktory rozpuscic w 8 ml metanolu, dodac 8 mg we.gla aktywnego w prosaku, ogrzac na iazni wodnej do wrzenia, przes^czyc przez sa.czek G 4 i odparov.'ac rozpuszczalnik do sucha v; temperaturze nie wyzszej niz 40 . Pozostalosc wykrystalizowac z mieszaniny metanolu z uwodnionyrn eterem etylowym.

Zawartosc h e l w e t y k o z y d u w „«„...«*.-«*, ..„,-.-«* r ^ ~ ~ ~ _ r nie 0,3$i sumy monoheterozydow 0*5$* 'surr.y oligoheterozy dow 0,35^- Zastosowanie fermentacji zwi^ksza wydajnosc helwetykozydu, ktory p o w s t a j e z niektorych oligoheterozydow przez odl^czenie glikozy. Pismiennictvjo Z.Kowalewski, H.Jager, O.Schindler, T.Reichstein, Helv.Chim.Acta, 43, 957 ( i 9 6 0 ) ; 43 f 1280 ( i 9 6 0 )

56 Yi/.Feofiiaktow, P.A.ioszkariew, Doki.Ak.Nauk SSSR, 94, 709 (1954) Z . K o w a l e w s k i , O.Schindler, T.Reic-hstein, Helv. Chim. A c t a , 43, 1214 ( i 9 6 0 ) Yl ; .A.Maslennikowa, F.S.Christulas, N.K.Abubakirow ,Doki , Ak.Nauk SSSR, 124, 822 (1959) Z.Kowalewski, rozprawa habilitacyjna.

XII,

WYOBRIjjBNIANIE ZV/I^ZKOW IZOSIARKQCYJANOWYCH d w i c z e n i e

19

Wyodr^bnianie glikocheiroliny z riasion Laku ogrodowego Semen Cheiri - Cheiranthus cheiri L., fam.Crucifereae Wazniejsze zwia^ki towarzysz^ce Cheirolina, cheirotoksyna, dezglikocheirotoksyna, cheirozyd A i H, o l e j t i u s t y . HudovTia i wlasciwosci fizykochemiczne Glikochelrolina jest glikozydem izosiarkocyjanowym, posiadajq,cym nast^puj^c^, budow§: XS-C6H11°5 GH 3 -S0 2 -(CH 2 ) 3 -N=C ^0-SO -OK ^ Od innych glikozydow izosiarkocyjanowych rozni sie^ obecnosci^, grupy SO^ oraz tym, ze nie jest lotna z par^ o v;odn^. Krystalizuje z 90 etanolu w postaci drobnych igieiek o t.t. 158 do 160 » Rozpuszcza si^ dobrze w wodzie, metanolu i etanolu. Nie roapuszcza sie w eterze etylowym, chloroformie i.eterze naftowym.

57 yVJiasciwosci farniakologiczne i zastosowanle Jak dotard brak jest danych tyczq,cych dzialania fizjologicznego glikocheiroliny. Spr z § t lab ora t ory j ny Aparat Soxhleta o p o j . ladunkowej 50 g, krystalizator 0 0 3 cm, bagietka szklana dl. 20 cm, zlewka poj. 400 ml, zestaw do zage_szczania w prozni, aparat Kippa. Chemikalla i odczynniki 300 ml eteru naftowego, 500 ml absolutnego etanolu, 100 ml etanolu 95°, 10 g tlenku oiowiu, tO g trojwodnego octanu olowiu, 5 g wodorotlenku potasowego, 1 g w^gla aktywnego w proszku. Arkusz bibuiy f i l t r a c y j n e j , 100 g siarczku zelaza do aparatu Kippa, 100 ml st^zonego kwasu solnego. Proces wyodr^bniania 50 g drobno sproszkowanego surowca odtluscid w aparacie Soxhleta eterem naftowym. Surowiee pozostawic przez 24 godz. w temp, p o k o j o w e j do uwolnienia od resztek rozpuszczalnika i ponownle subtelnie' sproszkovuac. Sproszkowany surowiec ekstrahowac absolutnym etanolem w aparacie Soxhleta, tak diugo, az wyci^g zacznie me_tniec. Wyci^,g odebrac a surowiec ponownie ekstrahowac now^. porcj^ absolutnego etanolu (etanol absolutny otrzymuje si$ przez destylacj^ -znad metalicznego s o d u ) * Z wyci^gow etanolowych po ozie_bieniu wydziela si^ surowy produkt w postaci higroskopijnego proszku, ktory nalesy zebrac na s^czku, rozpuscic w 50-krotnej ilosci wody. Roztwor wodny wytrz^,sa<5 przez 15 min. z tlenkiem olowiu, ktorego nalezy wzi^c nieco wi^cej anizeli uzyskano surowego glikozydu, Mieszanin§ zalac 10^ roztworem octanu oiowiu, w takiej ,ilosci, az przesa^cz po dodaniu nast^pnej p o r c j i nie be.dzie dawai zm^tnien.ia. Po przes^czeniu usun^c z przes^czu nadmiar oiowiu za pomoc^ gazowego siarkowodoru. Roztwor przes^czyc i po ostroznym doprowadzeniu go do pH 7 za pomoca, 1 n KOH zag^scic pod zrnniejszonym cisnieniem w temperaturze ponize^ 40° do 1/20 cbj^tosci. Zag^szczony roztwor glikozydow wkraplac do 200 ml absolutnego metanolu przy ci^giym, silnym mieszaniu. Glikocheirolina wydziela si^ pocz^tkowo jako oleista e m u l s j a , ktora po pewnym czasie

krystalizuje. Zebrany krystalizat rozpuscic w 90 etanolu i po oczyszczeniu maia, ilosciq, w§gla przes^czyc i ponownie wykrystalizowac.

Brak .jest danych, tycza^cych zawartosci i wydajnosci glikocheiroliny z surowca. " Pismiennictwo W.Schneider, W.Lohmann, Chem.Ber., 43, 2954 (1912} W.Schneider, L.A.Schutz, Ghem.Ber., 46, 2634 (1913)

XIII. WYODRIJBNIANIE GARBNIKOW fcwiczenie

20

V/yodr?bnianie taniny z D^bianki - Gal la turtica - Quercus infectoria Oliv. , fam. Fagaceae Yv'azniejsze zwia^zki towarzysza.ce kwas galusowy , kwas elagowy , glikoza, skrobia, olejek, szczawian wapnia i iane zwia_zki. Budowa i w3:asciwosci f izykochemiczne Wedlug Pischera tanina jest estrem fenolokwasow lub depsydow i glikozy, Pi<=c grup hydroksylowych glikozy w taninie j'est podstawionych kwasem galusowym, m-dwugalusowym, a nawet tr 6 j galusowym. Na jedn^ cz^steczk^ glikozy w taninie przypada 9 cz^steczek kwasu galusowego. Stanowi ona nie jednorodna, mieszanin? estrow roznych fenolokwasow i stcj-d budowa je j nie jest scisle okreslona. Wediug Karrera wzor taniny zblizony jest do nast^puj^.cego:

OH

-CH

CH — 0 —CO—,

OH

CH — 0—CO—

CH—0—CO

-CH—0-CO

Tanina jest jasnozoitawyni lub szarawym be-zpostaeiowym proszkiem bez zapachu o cierpkim, scia.gaja.cym smaku. Rozpuszcza sl§ dobrze w wodzie, etanolu, glicerynie, acetonie, octanie etylu, kwasie octowym lodowatym i pirydynie. Bardzo siabo rozpuszcza si^ w eterze etylowym i nie rozpuszcza si^ w chloroformie. Z roztworem zelatyny I biaika tworzy osady, a 2 chlorkiem zelaza ciemnoniebieskie zabarwienie. yjiasciwosci farmakologiczne i zastosowanie Tanina nalezy do srodkow sciagajacych o dsialaniu przeciwzapalnym., przeciwbiegunkowym i bakteriostatycznym.W roztworach wodnych lub etanolowych stosuje si^ do p^dzlowan i plukanek jamy uatnej, przeciw odmrozeniom i oparzeniom. \ postaci biaiczanow stosuje si§ wewn^trznie w biegunkach. Sprzgt laboratoryjny Zlewka poj. 600 ml, kolba stozkowa poj. 100 ml, palnik gazowy, siatka azbestowa, trdjnog, lejek rozdzielczy poj. 1000 ml, zestaw do destylacji w prozni, lejek Biichnera, lodowka.

60 Chemikalia i odczyrmikl 1 g kwasnego siarczynu sodowego, 500 ml etcru etylowego, 150 ml etanolu, bibuia filtracyjna, Proces wyodrgbniania 50 g subtslnie sprosskowanego surowca zalac wcda, ogrzan% -do temperatury 40 w takiej ilosci»aby calkowicie pokryla surowiec. Caiosc macerowac w czasie 48 godzin w ternperaturze okoio 40 f nast^pr.Je ogrzac io temperatury 80 i przesq,c2,yc, dobrze wyciskaj^c surowiec. Do przes^czu dodac 0,5 g kwasnego siarczynu sodu (rozpuszczoneec w maiej ilosci wody). Roztwor zag^scic do g^stosci 10 Be i przelac do lejka rozdzielczego; po ochlodzeniu do -3 ciecz tworzy dwie warstwy. Gorn^, jasna., doln^ ciemn^.Doln% warstw^ odrzucic, a gorna sag^scic pod zraniejszonym cisnienietn do g^stosci 32 Be I dodac 0,5 g kwasnego siarczynu sodu (rozpuszczonego w malej ilosci wody). Nast^pnie z sag^szczonego wyci^gu ekstrahowac w lejku rozdzielczym tanine, mieszanin^ etanolu z eterem etylowyrn w stosunku 20 ; 70, bior^c pi^ciokrotn^. ilosc w stosunku do zag^szczonego wyci^gu. Faz$ organiczn^ oddzielic i oddestylowac eter. Gdy zacznie destylowac etanol, do pozostaiosci dodac wody w ilosci 1/2 obj^tosci zag^szczonego piynu i calosc oddestylowac pod zmniejszonym cisnieniem, nie przekraczajq,c temperatury 40 do g^stosci 30 Be. Po ochlodzeniu i pozostawieniu przez 24 godzii'iy wypada jasnozoity osad taniny, ktor^ nalezy ods^czyc i v^ysuszyc. Uwagi Debianki zawieraja, 50 - 70^ substancji garbnikowych. Pismiennlctwo J.Janicki, Garbniki roslinne, Warszawa, 1951.

1

61

XIV. WYODR?BNIANIS KWASOW POHOSTOWYCH C w i c z e n i e

2'S

Wyodr^bnianie kwasu d-usninowego z plech porostow naleza cych do r o d z a j u brodaczka - Usnea s p . , , fata. Usneaceae U;aanie jsze zwia_zki towarzy szcj.ce W zaleznosci. od gatunkow wchodza,cych w skiad surowoa z irmych kwasow porostowych znalezc mozna kwas usna.rowy, kwas tamnolowy , kwas hirtynowy # kwas barbatolcwy , kwas lobarowy, kwas ewernowy i kwas difraktowy. Ponadto w surowcu wyst^powac moga, inne kwasy organiczne, w^glowodariy , zwi^zki trojterpenowe i inne. Budawa i w£asciwosci f izykochemiczne Kwas usninowy nalezy da pochodnych furanu i posiada

K r y s t a l i z u j e w postaci zoltych Igiei lub - p r y z m a t o w z benzenu, chloroformu b^.ds kwasu octowego lodowatego,. w y k a z u j ^ c t . t . 203° i f<x]

* t 495° (w CHCl ) - - Nle

r o z p u s z c z a si^ w wodzie, trudno w gor^cym etanola i ligroinie, dobrze w gor^cym benzende,. - e t e r z e etylovvym, alkohola amylowym, kwasie octowym lodowatym i terpentynie. Rozpuszaza si§ rowniez dobrze w wodnyeh roatworach iugow z zoitym zabar-wieniem, przy czym hydro"i.isa alkaliczrifi prowadzi w srodowisku wodnyni do wytworzenia kwasu usnetynowego. W3:asciwos-cl farmakolo-giczne i zastosowanie Kwas usninowy zardwno forma d, 1 i racemicz-na Vv'ykazu 34 dose silne dziaianie antybiotyczne w odniesieniu do

_

bakterii 3ramm dodatnich, Gramm ujemnych i kwasoodpornych, Dziaianie hamuja.ce rozv^oj bakterii przejawia sie. jeszcze w rozcienczeniu 1 : 1 000 000, Sol sodow^ kwasu usninowego wprowadzono v; Zwia^zku Hadzieckim do lecznictwa pod nazwa; l?Binan". Preparat ten stos'owany Jest giownie zevjn^trznie, jako srodek przyspieszaj^cy granulacje; i gojenie ran po oparzeniach II i III stopniaSprz^t laboratoryjny Kolba okra^giodenna po j. 3000 ml, chlodnica zwrotna dl. 70 cm, laznia wodna elektryczna, -zestaw do .zageszczania w prozni o poj. kolby 4000 ml, lejek o 0 15 "^ i 6 cm, sg.czek G 2 o 0 2 cm, zlewka peg. 250 ml, kolba okra^glodenna po;!.-250 ml, krystalizator poj. 100 ml. Chemikalia i odczynniki 3500 ml benzenu, 200 ml eteru naftowego. Proces Vi?yodr^bnianla 200 g drobno sprosskowanego surowca ekstrahowac \ kol— bie pod c-hiodn.icat. zwrotna, na lazni wodnej dwukrotnie benzenem, biora,c kazdorazowo po 1500 ml'rozpuszcaalnika* Wyci^gi benzenowe przepuscic przez kolatur^, surowiec wy- cisna.c, roztwory poi^czyc, przes^czyc i oddestylowac rozpuszczalnik pod zmnie jszo-nym cisriieniem do obj . 150 ml. PozostaJy zag^szczony wyciag na gora^co szybko przes^czyc przez zwitek waty i odstawic na 24 godziny do ochlodzenia. Wydzielcny surowy krystalizat zebrac na s^.czku G 2, przeffiyc kilkakrotnie eterem naftowym i wysuszyc. Zebrane i wysuszone na powietrzu krysztaiy kwasu usninowego przekrystalizowac na goraco z benzenu.

Zawartosc kwasu usinowego waha si§ w granicach .od 0,2 do 4S»« Przeci^tna wydajnoscS ifirynosi okoio ]%.

B.Borkowski, H.Gertig, J.Jeliasiewicz, Dissert.Pharm., 10, 99 (1958) Y.Asahina, S.Shitata, Chemistry of Lichen Substances, Tokyo, 1954

.

63 6 w i c z e n i e

22

Wyodr^bnianie kwasu d-protolichesterynowego z plech Tarczownicy islandzkiej - Lichen islandicus - Cetraria islandica (L. ) Ach. , fanu Parineliaceae Wazniejsze zwia_zki towarzysz^ce Kwas fumaroprotocetrarowy> obecnosc kwasu usninowego jest kwestionowana, kwas fumarowy, weglowodany (lichenina, izolicheninaf mannit, trechaloza, arabitol, sacharoza), keton trojtei'penowy frydelina, witaminy, olejek fitcaglutyniny i znaczne ilosoj jcdu. Budowa i wlasciwosci fizykochemiczne Kwas protolichesterynowy nalezy do grupy *f -laktondw i posiada nast^puj^c^. HOOC-HC CH -(CH ? ) *

C = CH

-HC

CO \ 0

FCrystalizuje w postaci blyszcz^cych blaszek z kwasu octowego lodowatego, w y k a z u j ^ c t . t . 106 iTof] = 12 (w CHC1-}* Dobrze r o z p u s z c z a si^ w metanolu, a c e t o n i e , s i a b i e j w ehloroforrnie i e t e r z e etylowym. Na gor^co roz puszcza si§ rowniez w benzenie i kwasie ocfcow-ym lodowatym. Dobrze rozpuszcza si^ rowniez w iugach i w^glanach potasowcow na zimno z wytworzeniera odpowiednich soli. Vy'^asciwosci farmakologiczne i zastosowanie Kwas protolichesterynowy w y k a z u j e dziai-anie antybiotyczne- w stosunku do Staphylococcus aureus j e s z c z e w rozcieiiczeniu 1 : 160 OCO, Mycobacterium t u b e r c u l o s i s v. horn i nis et bo vis w rozcieiiczeniu 1 : 64 000. V/yosbbniony zwia,zek dotychczas nie znalazi praktycznego zasto sowania, surowiec natomiast z powod^eniern p o d a j e sie w przypadkach schorzenia drog -oddechovjych, zaf legraieniu i j a k o srodek pomocniczy w leczeniu gruilicy p l u c .

Spr zg •!; la bora tc-r-y j ny Aparat Soxhleta o pojeirinosci iadunkcwej 250 g, zestaw do zageszcsania w prozni, piecyk elektryczny kryty, laznia wo-cna elektryczna, 3 zlewki poj. 200 ml, kolba stozkowa prczniowa po~i. 250 ml, s^czek G 2 o 0 2 cm, nacsynie do lodu, pipeta poj, 10 ml, krystaiizator poj,100 ml, Chemi'ka lia i odcsyruuki 1200 ml benzenu, 50 ml 5% roztworu weglanu sodu, kostki lodu, 10 ml "stez. kwasu solnego, 3C ml -izopropanolus 30 ml kwasu oetowego lodowatego.

250 g drobno sproszkowanego surowca ekstrahowac benzenerri w aparac.ie Soxhleta w czasie 24 godzin. • Yvyciag zagescic w prozni do objftosci ckoio 15 ral i przenie8<: do zlev/ki. Po ochiodz-ero u v;ypada krystaliczna f r a k c j a , ktore*. nalezy zebrac na s^czku G 2, przemyc naewielk^ iloscia benzenu, osusayc i rozpuscic \ zlewce w 50 ml 5^ roztworn weglanu s o d u - Uzyskany roztwor ochiodzic, przes^czyc i wstawicl do naczynia z lodem. Do klar-ownego roztworu wkraplac v;olno, ci^gle miessaj^c, s t ^ z . kwas solny do pK - 4 > 5 - 5- Wytra.cony bezpostaciowy bialy osad po skoagulowanlu zebrac na saczku.G 2, przemyc lekko zakwaszon^ kwasem octovsym wod^, osudzyc i rczpuscic w minimaInej ilcsci ;i zopropanolu. Po swobodnym odpedzeniu rozpuszczalnika pczostalosc przekrystalizov.'ac z gorq.cego lodowatego kwasu octpv/ego.

Wediug roznych danych surowiec vjinien. zawierac okolo~ 1^ kwasu protolichesterynowego. Praktyczna wydajnosc wynosi okolo 0,2^. Pismiennictv;o H.Gertig, praca na razie niepublikowana, Y.Asahina, S.Shibata, Chemistry of Lichen Substances, Tokyo, 1954 . "*'.Zopf f Die Plechtenstoffe, Jena,

1907

65 XV. WYODR^BNIANIE ZWI^ZKfiW ALKALOIDOWYCH

23

fiwiczenie

Wyodr^bnianie kapsaicyny z owocdw Pieprzowca rccznego Fructus Capsici - Capsicum annuum L. , fam.Solanaceae Waznie j s z e zwi^zki towarzysza.ee Karotenoidy (kapsantyna, kryptoksantyna, zeaksantyna, kapsorubina, ksantofil i inne), kwas 1-askorbinowy , rutyna, eriodyktyna, hesperydyna, clejek (1,6$), tluszcz (10 - 15^)» substancje aromatyczne, cukry . Budowa i w3:asciwosci f izykochemiczne Kapsaicyna ^ e s t amidem wanililowym kwasu izodecylenowego i posiada nast$puja_ca_

) -CK=CH-CH

Krystalizuje z eteru naftowego w postaci bezbarwnych tabliczek o t.t. 63 ; nie rozpuszcza si^ w zimnej wodzie, trudno w gor^cej. Dobrze rozpuszcza si§ w -eterze etylowym, etanolu, chloroformie i benzenie^ a takze ze wzgl^ d u na ob e cnos c gr upy f eno lowe j w a Ika lia ch . W3:asciwosci farmako logic zne i zastosowanie Kapsaicyna posiada ostry smak wyczuwalny jeszcze w rozcienczeniu t : 2 000 000. Pobudza wydzielanie soku zoi^dkowego," dziala diuretycznie, kurczy mi^snie giadkie naczynj zevm^trznie dziala drazni^co, p o w o d u j ^ c zaczerwienienie skory, wzrost ciepioty , a przy dluzszym dzialaniu tworz^, si^ p§cherze f a nawet wrzody. Stosowana jest przede wszystkim zewn^trznie w postaci plastrow przy bolach reumatycznych.

. 66 Sprzgt laboratoryjny Aparat Sdxhleta o poj. ladunkowej 500 g, iaznna wodna elektryczna, zestaw do zage,szczania eteru, sa_czek G 3 o 0 2 cm, kolba stozkowa prdzniowa poj. 500 ml, pornpa prozniowa, lodowka, kolba okra,g£odenna poj. 500 ml z chlodnica. zwrotna, na szlifie, krystalizator poj. 1000 ml. Chemikalia i odczynniki 4000 ml eteru naftowego (o t^wrz. 40 - 60 ), 500 ml n-pentanu. Proces wyodrgbniania 500 g drobno sproszkowanego surowca ekstrahowac w czasie 24 godzin eterem naftov^/ym. Wyci^g eterowy zag^scic do 2/3 pierwotnej obj^tosci i wstawic na 24 godziny do lodowki o temp. -5°. Plyn znad wydzielonego osadu. ostroznie zdekantowac, osad przemyc kilkakrotnie ozi^bionym na lodzie eterem naftowym, ods.a.czyc i wysuszyc, a nast^pnie rozpuscic na gor^,co w e.terze naftowym i wlewac cienkim strumieniem do ozie.bionego do -2° n-pentanu, stale mieszaj^c. Prawie natychmiast wypadaja, biale krysztaly kapsaicyny w postaci blaszek, unosz^cych si^ w rozovuo zabarwionym roztworze. Roztwor wraz z osadem odstawic na kilka godzin do lodowki, ods^czyc i przemyc krysztaly ozi^bionym. n-pentanem. Aby otrzymad czystq. kapsaicyn?, proces oczyszczania nale zy j e s z c ze dwukro tnie p owt or zyc.

Surowiec krajowego pochodzenia zawiera 0,15 do 0,3 kapsaicyny. WydajnoscS czystej kapsaicyny wynosi okolo zawartosci, Plsrniennictwo ~~ — B.Borkowski, Z.Kowalewsk.i, B. Pasich, Biul. I.R.L. , 3., 216 (1957) B.Pasich, Acta Pol. Pharm., 16, 459 (.1959) . Gal J., G.Gombkoto, Elmeze'si Ipar, 9., 313 (1955) (Ch.Z.128, 3898) 1957 Lapworth A.T.A. Royle, J. Chem. Soc. 115, 110-9 (1919) Schenck G., Sci. Pharm., 23, 241 (1955)

C w i c z e n i e

24

Wyodr^bnianie kolchicyny z nasion Zimowitu jesiennego -. Semen Colchici - Colchicum ^a.utumnale L. , Pam. Liliaceae Wazniejsze zwi^zki towarzysz^ce Kolchiceina, kolchamina , (=demekolcyna = N-metylo desacetylokolchicyna = alkaloid F), nienazwany alkaloid zawieraja,cy w cz^steczce 2 atomy siarki (C H 0.NS o t.t. 265 - 26? ), szereg alkaloidow okreslonych wst^pnie literami alfabetu: B, C, G, D, E, C, S, U, z ktorych nie wszys'tkie i nie zawsze w y s t ^ p u j ^ w nasionach, kolchikozyd (=glikozyd 2 dezmetylo kolchicyny), kwas 2-hydroksy 6-metoksy benzoesowy, kwas chelidonowy, tiuszcz, sterydy, zyw i c e , biaika, cukry i skrobia. Eudowa i w3:asciwosci fizykochemiczne Wedlug nowszych badan pierscieii C kolchicyny winien posiadac budow^ tropolonowq., a tym samyra wzor strukturowy przedstawia

NH-CO-CH 5

Kolchicyna rozpuszcza si^ dobrze .w wodzie, etano'lu i chloroformie; tri^dno w eterze etylowym, benzenie i eterze naftowym. Z -kwasami mineralnymi nie tv/orzy soli i z roztworow kwasnych przechodzi do rozpuszczalnikov/ organicznych. Z rozpuszczalnikami organicznymi i woda, tworzy dobrze krystalizujq,ce poia^czenia. Postac krystaliczna i temperatura topnienia zalezne s^ od rodzaju rozpuszczalnika, z ktorego prowadzono krystaliz.acj^. Tak np. z octanu etylu krystalizuje w postaci bialozoltych igiei o t.t« 155 do 157°, wykazuj^c focl^6'5 - -120,8° (w chloroformie). Krystalizowana z benzenu topi si^ w temperaturze

68 140°. Postac uwodniona, najcze.sciej bezpostaciowa topi sie w temperaturze 138 - 142 . W£asciwosci farmakologiczne i zastosowanie Kolchicyna jest z dotychczas poznanych najsilniejszym jadem mitotycznyra; wykazuje rowniez pewne dzialanie przeciwrakowe i antybiotyczne. Praktycznie obecnie w lecsnictwie nie jest stosowana, natorniast szeroko stosuje si^ 1^, w hodowli roslin do poliploidyzacjiSprz^t laboratory;jny Aparat Soxhleta o poj. iadunkowej 200 gt zestaw do zag^szczania w prozni o poj. kolb 1000 i 100 ml, sa.czek G3 0 0 2 cm, kolba stozkowa prozniowa poj. 250 ml, zlewka poj. 250 ml, krystalizator poj. 100 ml. Chemikalia i odczynniki 1000 ml benzenu, 100 ml eteru naftowego. Proces wyodrgbniania 200 g rozdrobnionego surowca ekstrahowac benzenem w aparacie Soxhleta w czasie 36 godzin. Uzyskany wyci^g zag^scic do obj^tosci 75 nil i pozostawic nu kilka dni w temperatur^e pokojowej do krystalizacji. Wydzielony krystalizat zebrac na sq.czku, przemyc kilkakrotnie eterem naftowym 1 wysuszyc. V;ysuszonq.. kolchicyn§ celem przeprowadzenia w form^ uwodniona. rozpuscic w 50 ml wody, a nastepnie rozt'wor wodny odparowac do sucha na iazni wodnej pod zmniejszonym cisnieniem.

Nasiona zimowitu zawieraj^ 0,2 do 0,6^fc kolchicyny. Vv'ydajnosc formy uwodnionej w stosunku do ilosci uzytego surowca wynosi ok, 0,3^Plsmiennictwo B.Borkowski, Z.Kowalewski, J* Lutomski, Biul. I * R . L. , i, 177 (1958) P.Chemnitius, Journ. P r a k t . C h e m . , 118, 29 (1928) E.Walaszek, F.Kelsey, E . G e i l i n , Science, 1161, 225 (1952)

69 fiwiczenie

25

ftyodre.bnianie 1-lobeliny z ziela stroicski r o z d e t e j Herba Lobeliae - Lobelia inflata L. , fam. Lobeliaceae Wazniejsze zwia.zki towarzysza.ce Naleza, tu alkaloidy pochodne pirydyny, zaliczane do t r z e c h grup: grupa lobeliny (lobelanina, lobelanidyna, norlobelanina, norlobelanidyna), grupa lelobiny (d, 1-lelobanidyna I, 1-lelobanidyna II, d-norlelobanidyna), grupa lobininy (lobinina, izolobinina, lobinanidyna, izolobinanidyna). Ponadto w surowcu w y s t ^ p u j e inflatyna (zwi^zek sterydowy), kwas P> -fenylohydroksypropionowy, awi^zki zywicowe i tluszcs. Budowa i w^asciwosci fizykochemiczne Ij-lobelina jest trzeciorz^dowa. zasad^, pochodn^ piry, nalezq.ca do grupy lobeliny i posiada

ICrystalizuje w postaci igiei z etanolu, benzenu lub eteru etylowego, wykazuj^c t.t. 130 - 131 i [cc] T)= -42,85 (w etanolu). S2rabo rozpuszcza sie w wq^zie, dobrze w gor^cym etanolu i benzenie, a. jeszcze lepiej v; chloroformie. Chlorowodorek lobeliny jest rowniez rozpuszczalny w chloroformie. ",'lasciwosci farmakologiczne i zastosowanie Lobelina juz w maiych dawkach silnie pobudza osrodek oddechowy- Przedav;kov;anie moze spowodowac zapasc. Stosowana jest w zatruciach czadem, narkotykami,- w porazeniach pr^dem, w zapasci, w czasie narkozy i w zamartwicy noworodkow. Obecnie do celov; leczniczych otrzymuje si§ jq, syntetycznie. Preparaty z ziela stroiczki raaj^ zastosowanie w astmie a takze w przypadku angina pectoris,

70 Sprzg t laboratoryjny Kolba stozkowa poj. 2000 ml, prasa apteczna, lejek rozdzielczy poj. 100 ml, zlewka poj. 1000 ml, zestaw do zage.szczania w prozni, iaznia wodna elektryczna, parownica poj. 500 ml, zlewka poj. 250 ml, lejek 0 12 cm, eksykator prozniowy wypelniony kwasem siarkowym, 3 krystalizatory poj. 100 ml. Chemikalia i odczynniki 1$ roztwor kwasu octowego 1000 ml, 20 g kwasnego we.glanu sodu, 2000 ml eteru etylowego, 150 ml 2% roztworu kwasu solnego, 400 ml 2% roztworu kwasu siarkowego, 500 ml chloroformu, 50 ml 2% roztworu wodorotlenku sodu, 100 g bezwodnego siarczanu sodu, 50 .ml benzenu, 50 ml etanolu. Proces wyodrgbniania 250 g drobno sproszkowanego surowca zalad w kolbie stozkowej 1000 ml '\% roztworu kwasu octowego, zamkn^c zwitkiem waty i odstawic na 3 dni. Roztwor znad surowca zlac, a pozostaiy surowiec wycisn^c w prasie. Do pola.czonych roztworow dodac kwasnego w^glanu sodu do reakcji wyraznie alkalicznej. Uzyskany roztwor wytrza,sac w rozdzielaczu 4-krotnie eterem, biora^c kazdorazowo po 250'ml rozpuszczalnika. Pol^czone wyci^gi eterowe zage.scic do obj^tosci 200 ml i wytrz^.sac w rozdzielaczu 4-krotnie 2/o roztworem kwasu siarkowego, bior^c kazdorazowo po 100 ml kwasu. Poi^czone kwasne roztwory wodne ponownie zalkalizowac stalym kwasnym w^glanem sodu i wyczerpywac jak poprzednio eterem. Roztwor eterowy odparowac do sucha, a pozostalosc rozpuscic w 100 ml 2% roztworu kwasu solnego, przesa,czyc i wytrza.sac 5-krotnie chloroformem, bior^c kazdorazowo po 100 ml rozpuszczalnika. Poia.czone roztwory chlorof ormowe odparowac w prozni, a syropowat^. pozostalosc przeniesc do parownicy i dygerowac na iazni wodnej w temperaturze 60 3krotnie wod^, bior^c jej kazdorazowo po 50 ml. Po szybkim przes^czeniu na gora.co, roztwory wodne przeniesc do krystalizatora i wstawic do eksykatora do krystalizacji. Po wydzieleniu z lugow macierzystych, surow^, frakcj? krystaliczna. ponownie przekrystalizowac z gor^cej wody. Celem otrzymania v/olnej zasady chlorowodo-

71

rek 1-lobeliny rozpuscic na gora^co w 50 ml wody, zalkalizowac maig. iloscig, 2% roztworu wodorotlenku potasu i wytrza_sac 4-krotnie eterenu Pol^czone roztwory eterowe odparowac do ob;je_tosci 100 ml, osuszyc bezv;odnym siarczanem sodu, przeniesc do. krystalizatora i pozostawic do samorzutnego odp^dzenia rozpuszczalnika. Wydzielone krysztaiy 1-lobeliny zebrac i ponownie przekrystalizov?ac z benzenu lub etanolu. IJwagi Surowiec zebrany w fazie przekwltania i zawiq.zywania owocdw zawiera najwi^ce j alkaloidow, przeci^tnie 0,2 do Pismiennictwo H.Wieland, Ber.Dtsch.chem.Ges., 54, 1784 ( 1 9 2 6 ) British Pat. German Pat.

314, 532 (1928) 532, 535 (1928)

U.S.Pat. 1, 915, 974 (1933); 1, 946, 345 (1934)

C w i ' c z e n i e

26

Wyodre/bnianie sedaminy z ziela Rozchodnika ostrego Herba Sedi acris - 'Sedum acre L., fam. Crassulaceae Wazniejsze. zwi^zki towarzysza.ce Sedrydyna, sedynina, sedynon, izopeletieryna, nikotyna, rutyna i inne flawonoidy, garbniki, sole wapniowe, sluzy. Budowa i wlasciwosci fizykochemiczne Sedamina nalezy do grupy alkaloidow pochodnych piperydyny i jest mieszanincj. racemiczna. 8-fenylolobelolu o nast^puj^cej budowie:

72

CH,

I 3 HO-C-H I CH, CH \ 2 H N' 1-nedamina

d-sedamina

V/olna zasada rozpuszcza si§ bardzo dobrze w benzenie, ehlorof orinie , metanolu i etanolu, gorze j w eterze etylowym, bardzo trudno w eterze naftowym. Racemat wykazuje t.t. 91°. Chlorowodorek sedaminy rozpuszcza si^ bardzo dobrze w wodzie; nie rozpuszcza sie w rospuszczalnikach organicznych i wykazuje t.t. W3:asciwosci farmakologiczne i zastosowanie Sedamina wykazuje dziaianie hipotensy jne , Jednak z wyraznymi objawami ubocznymi, ktore przejawiaj^ si^ draznieniem i dlawieniein w gardle oraz bolami glowy. Y/lasnie z uwagi na objawy uboczne, sedamina nie znalazia szerssego zastosowania w lecznictwie. Spr z ^ t lab or a t ory j ny Kolba okr^giodenna o poj. 2000 ml, lejek Biichnera o 0 12 cm, kolba stozkowa prozniowa o poj. 1000 ml, laznia wodna elektryczna, zestaw do zag^szczania w prozni, lejek rosdzielczy o poj. 250 ml, kolumna chromatograf iczna 10 g tlenku glinu, zlewka o poj. 400 i 200 ml, 10 kolb stozkowych o poj. 150 ml, aparat do destylacji molekularnej. Chemikalia i odczynniki 2000 ml metanolu, arkusz bibuly f iltracy jne j , 10 ml ste,z. kwasu solnego, 250 ml eteru etylowego, 50 ml ste,z. amoniaku, 1000 ml chloroformu, 100 g siarczanu sodu bezwodnego, 10 g tlenku glinu do chromatograf ii, 1000 ml benzenu, 200 ml acetonu, uniwersalny papierek wskaznikowy.

73 proces wyodrebniania 100 g wysuszonego i subtelnie sproszkowanego ziela salad 500 ml metanolu i mieszaja-c co pare, godzin macerowac przez 4 8 ' g o d z . Wycia.g metanolowy odsa.czyc,- a pozostaiy surowiec wyekstrahowac j e s z c z e 2-krotnie w analogiczny sposob. Wycia,gi metanolowe po3ra.czyc i zage.scic pod zmniejszonym cisnieniem nie przekracza^a-C 25 do ge,stosci syropu (ok. 10 m l ) . Do zage^szczonego wycia.gu dodac 50 ml wody destylowanej i przy pomocy ste,zonego kwasu solnego doprowadzic roztwor do pH 2. Dla oddzielenia c'hlorofilu i zwiaskow tluszczowych, kwasny roztwor wodny wytrz^sac 2-krotnie z eterem etylowym b'ior^c kazdorazowo 100 ml rozpuszczalnika. Wycia_gi eterowe odrzucic. Kwasny faz^ wodna. przes^czyc przez bibul^ i przy pomocy st^zonego amoniaku doprowadzic do pH 9- Nast^pnie alkaliczny roztwor wytrz^sac 3-krotnie z chloroformem w rozdzielaczu o p o j . 250 ml biorq,c kazdorazovuo 100 ml rozpuszczalnika. Wyciagi chloroformowe wysuszyc nad bezwodnym siarczanem sodu i po przesq,czeniu odparowac pod zmniejszonym cisnieniem nie przekraczaj^c 25 - Otrzymana frakcja alkaloiddw wynosi okolo 100 rag. Rozdzial sedaminy od pozostaiych alkaloidow przeprowadza si^ przy pomocy chromatografii kolumnowej na tlenku glinu A^O-} do chromatografii. 10 g tlenku glinu zalac 5-0 ml benzenu i pozostav;ic na t/2 godz. Nast^pnie przeniesc go do kolutnny chromatograf iczne j . Prakcj^ alkaloidow rozpuscic w 20 ml benzenu i naniesc na kolumne, chromatograficzn^,. Kolumn^ wymywac5 benzenem a potem mieszanina benzenu z acetonern w stosunku 99 : 1» 93 : 2, 96 : 4, 92 : 8. Poszczegolne f r a k c j e zbierac po 100 ml. Sedamina wymywa si^ z kolumny mieszanin^ benzenu z acetonem w stosunku 96:4 i 92:8. Prakcje zawieraj^ce sedaTiias pol^czyc i po osuszeniu bezwodnym siarczanem sodu odparowac. Posostalosc rozpuscic w 10% kwasie solnym, przesq,csyc, zalkalizowac st^zonym amoniakiem do pH 9 i wytrz^sac 3-krotnie z chloroformem uzywaja.c kazdorazowo 50 ml rozpuszczalnika. Wycia.gi chloroformowe osuszyc siarczanem sodu i odparowac chloroform pod zmniejszonym cisnieniem nie przekraczaja.c 25 • Pozostaiosc uiTiiescic w aparacie do destylacji molekularnej i przedestylowac sedaminy. Sedamina d e s t y l u j e w temp. 8"3C przy cisnieniu 5 mm Hg. Klarowny, syropowaty, bezbarwny destylat posostawic do krystalizaeji. Calkowita krystalisacja syropow a t e g o alkaloidu n a s t ^ p u j e w ciq,gu 7 dni.

. •

74 Pistaiennictwo B.Franck,Chem.Ber. 91, 2803 (1958); j»2, 1001 (1959); 93; 2360 ( i 9 6 0 ) . T . A . H e n r y , The Plant Alkaloids ( 1 9 4 9 ) .

C w i c z e n i e

27

Wyodrebnxanie 1-sparteiny w postaci siarczanu z ziela Zarnowca miotlastego - Herba Sarot hamni scoparii - Sarothamnus scoparius (L.) Wimm., fam. Papilionaceae y/azniejsze zwia,zki towarzysz^ce . Alkaloidy chinolizydynowe (sarotamnina, genisteina), zwi^zki flawonoidowe wyst^puj^ce przede wszystkim w kwiatach, mi^dzy -innymi skoparyna. Budowa i wlasciwosci fizykocheiniczne Sparteina nalezy do grupy alkaloidow chinolizydynowych i posiada nast^puj^c^. b u d o w ^ :

THolna zasada jest oleista,, bezbarwna., ciemnieja,ca_ na powietrzu ciecza.; jest lotna z para;, wodna,, wykazuje d = 1,034, t . w r z . 325° (przy 754 mm Hg) i 188 do 190° (przy 18 mm Hg), [ot] ~ = - 5,4° (bez rozpuszczalnika)

oraz -16,42 (etanolu), rozpuszcza si§ dobrze w eterze i etanolu, siabo w wodzie. Tworzy dobrze krystalizuja.ce podwojne i pojedy-ncze sole, N a j c z ^ s c i e j stosowana jest w postaci siarczanu., ktory krystalizuje a metanolu lub acetonu z dodatkiem wody w postaci dobrze wyksztaiconych, bezbarwnych pryzmatow o t . t . 159 - 162° i \ = -2 puszcza si$ w wodzie, trudniej w acetonie i metanolu.

75 Wifcasciwosci .Car mako logic zne i zastosowanie Sparteina pobudza osrodki wegetatywne mozgu, osrodek oddechowy i osrodek nerwu bi^dnego, powodu;ja.c zwolnienie czynnosci serca, rozszerza naczynia, obniza cisnienie krwi; jest rowniez trucizna, mi^sniowa,. !V dawkach toksycznych poraza zwoje autonorniczne. Stosowana j e s t w arytmii, tachycardii, zaburzeniach serca i kr^zenia na t i e • n e r w i c o w y m , a takze jako uterotonicum. Sprz^t laboratoryjny Dwie kolby stozkowe p o j . 2000 ml, lejki zwykie o 0 20 cm i 8 cm, prasa apteczna, kolba okra_giodenna p o j . 1500 ml, chlodnica Liebiega, piecyk elektryczny, zlewka p o j . 400 ml, lejek rozdzielczy p o j . 1000 ml i 200 ml, parownica p o j . 300 ml, krystalizator p o j . 100 ml. Chemikalia i odczynniki 1000 ml 0,5% kwasu siarkowego, 100 ml 10% wodorotlenku sodu, odczynnik Mayera, 10 ml 2% kwasu siarkowego, 600 ml chloroformu, 30 g bezwodnego siarczanu sodu,150 ml "{% roztworu kwasu siarkowego, 30 ml acetonu, 50 ml 50% metanolu. Proces wyodrgbniaqia 200 g surowca urniescic w kolbie stozkowej p o j . 2 C O O ml i wytrz^sac w czasie 6 godzin z 1000 ml 0,5$ kwasu siarkowego . Wycia_g przesa_czyc przez kolatur^, surowiec wycisn^c w prasie, a pola,czone roztwory zalkalizowac iugiem sodowym do pH 10. Alkaliczny roztwor przeniesc do kolby d e s t y l a c y j n e j i prowadzic d e s t y l a c j ^ z wody do zaniku reakcji z o d c z y n n i k i e m Mayera. Destylat zbierac do odbieralnika zawieraj^cego 10 ml 2% kwasu siarkowego. Z-ebrany ;v ilosci 300 ml destylat zalkalizowac lugi.em sodowym do pH 10 i wytrz^sac 3 razy chloroformem, biora,c kazdorazowo 100 ml rozpuszczalnika. Pol^czone wycia t gi chloroformowe osuszyc 30 g bezwodnego siarczanu sodu, przesa^czyc i oddestylowac r o z p u s z c z a l n i k do o b j ^ t o s c i 50 ml. Roztwor chloroformowy wytrz^sac 3 ^azy 1% kwasem siarkowym, bior^c kazdorazowo po 50 ml. Poi^czone roztwory przesa^czyc i zag^scic na parownicy do o b j ^ t o s c i 20 ml. Po d o d a n i u acetonu w y p a d a j a kry-

76 sztaiy siarczanu sparteiny, ktora_ nalezy wydzielic, osuszyc i ponownie przekrystalizowac z 50 metanolu.

Zawartosc sparteiny w surowcu jest bardzo zmienna I rnoze sie, wahac v; dose szerokich gr-anicach od C,3 do 2,0 i wi^cej procent. Przecietna wydajnosc wynosi 0,9$ siarczanu sparteiny v; stosunku do iiosoi wzietego do wyodr^bniania surowca. Pismiennictwo G.Klein, Handbuch der ?flanzenanalyse, Bd. IV, V.'ien, 1933 S.Sabetay, Ann.Chim.Analyt.Chim.Appl. 21, 3 (1S39) P.Kaczn-iarek,-Eiul. I.H.L., 3, 275 (1957)

C w i c z e n i e

28

Wyodr^bnianie atropiny i hiosc jaminy z lisci j ub 2-iela Pokrzyku v.'ilcsej jagody - Folium (Herba) -Belladonrae Atropa belladonna L., fam. Solanaceae W a z n i e j s ze zwi^zki to\varzy s23.06 Alkaloidy trepanowe (skopolamina, atropamira, beladonina), alkaloidy pirolowe (ll^metylopirolina, K-metylopirolidyna, kuskohygryna) oraz wolna pirydyna. Ponadto surov.'iec zawiera glikozyd metyloeskuline., f lawonoidy oraz zwia^ki garbnifcowe. Budcv/a i v.'lasciwosci fizykochemiczne Atr op i r,a i 1-hi o s c j air.ina na le z^, do alkalo idow tr o panowych, p^zy czym atropina j e s t racematem d- i • 1-hioscjaminy. Alkaminq jest- tropina, ktora moze bye zestryfikowana kwasem 1-tropowym lub d-1-tropowyrn. Budowa obydwu tych zwi^.zkov; j e s t zatem identyczna, a roznice tycz^ tylko konfiguracji p r z e s t r z e n n e j :

77

O—CO— CM' I CH 2 OH Atropina k r y s t a l i z u j e z etanolu i chloroformu w postaci p r y z m a t d w o t.t. 115 - do 116° (niektdrzy podaja, 118°). O p t y c z n i e je£st nieczynna, R o z p u s z c z a sie_ niemal we wszystkich ogolnie przyj^tych rozpuszczalnikaoh organicznych. T r u d n i e j rozpuszcza si§ w benzenie, eterze etylowym i zimne j v;odsie. D a j e krystaliczne sole, z ktory eh zastosowanie z n a j d u j e siarczan o t.t. 195° - 196". Hioscjamina krystalizuje z etanolu w postaci igiei o t.t. 109,5° (108,5 )• Dose trudno rozpuszcza si^ w benzenie i eterze etylowym- W wodzie rozpuszcza sie lepiej od atropiny.Jest optycznie czynna, wykazujq-c px"] = -22 (w 50^ e t a n o l u ) . JJ

Daje rowniez krystaliczne sole, z ktorych zastosowanie z n a j d u j e bromowodorek o t . t . 163 - 164°. Celem preparatywnego ocdzielenia atropiny od hioscjaminy wykorzystuje si^ rosnic^ rospuszczalnosci szczawianu w mieszaninie acetonu i eteru etylov;ego (1 : 1 ). vVlasciwosci farmakologiczne i zastosowanie Atropina dziaia porazaj^co na zakonczenia nerwow para sympatyczny ch, hamuje skurcze oskrzeli, rozszerza zrenice, poraza akomodacje. Stosowana w chorobach oczu, dychawicy o s k r z e l o w e j , chorobie w r z o d o w e j , kamicy zdicio— w e i , jako wprowadzenie przed narkoz^,. Vif razie -aatrucia p o d a j e si^ tanin^ w r o z t w o r z e wodnynu Hioscjamina dziaia analogiczni© jak atrcpina ale 2 razy silniej. Dawki hioscjaminy rnusza bye o po£ow§ mniejsze, Sprz^t laboratoryjny • Kolba okr^glodenna p o j . 2000 ml, chlodnica zwrotna di. 70 cm, iaznia wodna elektryczna, zestaw do sag^szczenia w prozni, c p o j . kolb 3000 ml i 10CO ml, lejek o 0 12 cm, 2 l e j k i rozdzielcze p o j . 500 ml, parownica o 0 TO cm, 2 krystalizatory p o j . 100 ml. Chemikalia i odczynniki 3000 ml metaiiolu, 300 ml eteru n a f t o w e g o , 600 ml chlor o f o r m u , 50 ml etanolu, 100 ml 1 C$ amoniaku, 300 ml i *(%

78 kwasu solnego, 300 ml 5$ kwasu solnego, 50 ml 5$ kwasu szczawiowego, 30 ml mieszaniny rownych obj^tosci eteru etylowego i acetonu. Proces wyodrgbniania 200 g drobno sproszkowanego surowca zalac w kolbie okra^glodenne j 1000 ml metanolu i ekstrahowac w czasie 4 godzin na lazni wodnej pod chiodnica, zwrotna,. BkstrakC J§ tego samego surowca powtorzyc jeszcze 2 razy biora^c kazdorazowo po 1000 ml metanolu. Poia_czone wycia,gi metanolowe zag^scic w aparacie prozniowym do konsystencji g^stego syropu. Pozostaiosc dygerowac 3-k^otnie \% roztworem kwasu solnego, tior^c kazdorazowo po 100 ml.Kwasny wodny roztwor przes^czyc i wytrz^sac w rozdzielaczu eterem naftowym 3 ^'^zy, bior^c go kazdorazowo po 100 ml. Roztwor przeniesd do nast^pnego rozdzielacza, zalkalizowac '10% amoniakiem do pH = 9 i wytrz^sac 3 razy chloroformem, bior^c go kazdorazowo po 100 ml* Chloroformowy roztv^or wolnych zasad wytrza^sac 2-krotnie 5^ roztworem kwasu solnego, bior^c go kazdorazowo po 100 ml. Poia_czone kwasne roztwory ponownie zalkalizowac 10^ amoniakiem i wytrzq,sac 3-krotnie chloroformem, biora^c go kazdorazov/o po 100 ml. Z roztworu chloroformowego oddestylowac rozpuszczalnik do obj^tosci okolo 50 nil, przeniesc do parovmicy i odparowac do sucha na lazni wodnej. Pozostaiosc zoboje.tnic jak najmniejsz^ obj^toscia^ 10^ roztworu kwasu szczawiowego. Nadmiar wody odparowac a pozostalosc poddac frakcjonowanej krystalizacji z 30 ml mieszaniny acetonu i eteru (1 : 1). Jako pierwszy wypada szczawian atropiny, ktory nalezy wydzielic i osuszyc. Z lugow pokrystalicznych po ich odparowaniu wypada szczawian hioscjaminy., zawieraja^cy jedynie domieszk^ atropiny. V^ydzielone sole przekrystalizowac z malych ilosci etanolu.

Przeci^tnie surowiec zawiera okolo 0,3/^ sumy alkaloidow, przy czym najwi^cej poza korzeniami zawieraja,. miode liscie i szczyty p^dow. Przy wyodr^bnianiu nalezy zwracac uwag^, aby roztwory alkoholowe nie byiy zbyt diugo przechowywane; nie mozna rowniez pozostawiac wodnych roztworow alkalicznych. Czynniki te powoduja. racemizacj^ hioscjaminy i przejscie jej w atropine..

79 Pismiennictwo K.Paech, M.V.Tracey, Moderne Methoden der Pflanzenanalyse, Bd.IV, Berlin 1955. F.Kaczmarek, B.Malek, Biuletyn P.I.N.L. S . R . , 2, 1 (1956)

C w i c a e n i e

29

V/yodr^bnianie chininy z kory Chinowej - Cortex Cinchonae - Cinchona succirubra Pav., fam. Rubiaceae Wazniejsze zwia.zki towarzysza.ee Alkaloidy pochodne chinoliny (w postaci soli kwasow chinowego, chinowowego i chinowogarbnikowego), z ktorych poza chining dominuja- ehinidyna, cynchonina i cynchonidyna. Ponadto w zaleznosci od rodzaju surowca mog^. v/yst^powac hydrocynchonina i hydrocynchonidyna, oksycynchonina i kupreina, hydrochinina i hydrochinidyna, hydrokonchinina, homochinina i chinamina, konchinamina i parycyna, dicynchonina i dikonchinina, a.takze dalsze. Obok alkaloidow w surowcu. wyst^puj^ wolny kwas chinowy, chinowo garbnikowy, kawowogarbnikowy, ezerwien chinowa, oc -chinowina, cukry, skrobia, woski, zywice. Eudowa i w3:asciwosci fizykochemiczne Cz^steczka. chininy zbudowana jest z j^dra chinolinowego, pol^czonego z j^drem chinuk.lidynowym poprzez - CHOH - i posiada naste.puja.ca. budowe.:

Z wodnych roztworow soli chinina wypada po zalkalizowaniu amoniakiem jako substancja bezpostaciowa i bezwod-

80

na, ktcra jednak ssybko krystalizuje z trzema cza,steczkami wody. Przy alkalizowaniu na cieplo we.glanem sodu wypada chinina" bezwodna, krystalizuja^ca w postaci drobnych igieiek. Cbinina bezwodna wykazuje' t.t. 177° a uwodniona 57°. Ghinina trudno rozpuszcza si$ w wodzie, dobrze w etanolu-i eterze etylowym, a forma uwodniona lepie^ w benzenie I chloroformie. Jest optycznie czynna i wykazuje J_<XJ = -158 . Chlorowodorek slabo rozpuszcza si$ w wodzie, jeszcze siabiej w eterze etylowym, a dobrze w chlorof ormie. Siarczan siabo rozpuszcza si^ w wodzie, lepiej w etanolu, a bardso trudno w eterze etylowym, WJbasciwosci farmakologiczne i zastosowanie Chinina wyw i era sp e cy f i c zne d z iaianie pr z e c iwraalary czne, uszkadza bowiem i niszczy for.my wrgetatywne Plasmodium vivax, zabijaj^c merozoity; nie niszczy natomiast garnet. Ponadto dziaia jako antipyreticurn, antibechicum i abortivum. Stosowana jest.przede wszystkim jako srodek przeciwmalaryczny i przeciv;gora_czkowy. Sprz^t laborato'ryj ny

Kolba okr^giodenna p o j . 2000 ml, ehlodnica zwrotna dl. 70 cm, iaznia wodna elektryczna, zestaw do zag^szczania w prozni o p o j . kolby 2000 ml, lejek o 0 10 cm, lejek ro'zdzielczy." 1000 ml, kolba . stozkowa tOOO ml, z.lewka p o j . 1000 ml, sa.ezek G 2 o 0 2 cm, susmarka, Ghemikalia i odczynniki " V/od-a wapienna (20 g tlenku wapnia wolno zalac 250 ml wody i dodac 10 ml 30f° -.r.oztworu- wodorotlenku s o d u ) , 900 nil benzenu, 1000 ml Jfc roztworu kwasu siarkowego, 700 ml 5% roztworu v.^glanu sodu, 0 , 5 - g we.gla aktywnego w proszku. Proces wyodr^bniania 100 g drobno sproszkowanego 'surowca i 280 ml .swiezo przygotowanej wody wapiennej zmieszac na papk§ i odstawic na 24 godz. przygotowanq, papk§ zalac _900 ml benzenu i ekstrahowac na lazni wodnej pod chlodnic^, zwrotna^ w temperaturze 60 do 65° przez 20 min. Po odstaniu i ochlodzeniu roztwor benzenowy zdekantowac, zag^scic do 300 ml, przesa.czyc i vjytrz^sac .3 razy w rozdzielaczu 3% lekko

81

podgrzanym roztworem kv/asu ,siarkowego,biora_c go kazdorazowo po 200 ml. ?ola_czone kwasne roztwory przeniesc do kolby okra_glodenne j i ogrzewa ja_c na lazni wodnej o temperaturze 88 do 90° zneutralizowac wolno wkraplaja_c 5% rostwor w^glanu sodu. Po zoboj^tnieniu dodac 1 do 2 kropli rozcienczonego kwasu siarkowego, 0,5 g w?gla, ogrzewac jeszcse przez 5 minut i sszybko na gor^co przesq,czyc. Przes^cz o s t u d z i c , pozostawic na noc w lodowce o temperaturze 0 , Wydzielony przez noc siarczan chininy zebrac na sq,czku G 2 i v;ysuszyc w temperaturze 30 do 35 . Z przesaczu vjytr^cic dalsze alkaloidy 5% roztworem w^glanu sodu i po 4 godz. zebrac je na s^,czku. Y/ osadzie z n a j d u j ^ si? chinina, chinidyna, i dalsze alkaloidy. Osad rozpuscic na gora_co w 100 ml wody, z o b o j ^ t n i c roztwor wkraplaj^c rozcieiiczony kwas siarkowy i odstawic do ochiodzenia i wydzielenia drugiej f r a k c j i siarczanu chininy.

Zawartosc alkaloidow w korze chinowej jest bardzo rozna i w zaleznosci od r o d z a j u surowca waha si? v; granicach od 4 do 16$. Zawartoscia, tez uwarunkowana b^dzie wydajnosc. Pismiennictwo G.Klein, Handbuch der Pflanzenanalyse, Bd. 3, Wien,1933

C v; i c z e n -i . e

30

Wyodr^bnianie narkotyny ze siomy makowej - Capita Papaveris - Papaver Samniferum L., fam.' Papaveraceae \Vazniejsze zwiqzki towarzysz^ce Alkaloidy pochodne czterohydroizochinoliny (hydrokotarnina), pochodne benzyloizochinoliny (papaweryna, papaweraldyna, laudanidyna, kodamina, .laudanozyna, narkotolina, oksynarkotyna, narceina, readyna), pochodne,diizochinoliny (kryptopina, protopina) grupy morfiny (morfina, kodeina, tebaina, pseudomorfina, neopina, porfiroksyna) i inne blizej nierozpoznane (papaweramina, mekonidyna, lantopina, aporeina). ponadto w surowcu wystepuj^ wolne kwasy:

.

82 mekonowy. , chelidoncwy, kavjowy, hamipinowy, mlekowy, J kowy, winowy, cytrynowy, ostowy i inne, cyklalandanol, $-sitosteryna, woski, kauczuk, zywice, pektyny, guny, sluzy, zwiazki trojterpenowe i inne. Budovja i wlasciwosci fizykochemiczne . Narkotyna wystepuja^ca w surowcu w ppstaci optycznie czynnej .nalezy do pochodnych benzyloizochinoliny i posiada

Krystalizuje w postaci drobnych, b«zbarwnych igieiek z etanolu, wykazuj^c t . t . 176° i [ex.! ~ -207,3 - Siabo

D

rozpuszcza si^ w wodzie, dobrze w etanolu, eterze etylowym, benzenie i chlorof ormie . Chlorowodorek rozpuszcza vvodzie i chlorof ormie; wykazuje t.t. 170 . Roztwory soli skr^cajq, piaszczyzn^ swiatia spolaryzowanego w prawo . Narkotyna iatwo ulega racemizacji, w wyniku czego powstaje tzw. gnoskopina. V/lasciwosci farmakologiczne i zastosowanie Mimo swej nazwy narkotyna nie wykazuje zadnych wiasciv^osci narkotycznych. Dziaia siabo depresy jnie na mie.snie gladkie oraz pobudza osrodek oddechowy. W postaci wolne j na ogoi nie stosowana; wchodzi natomiast w skiad preparatow kompleksowych. Sprz^t laboratory jny Aparat ekstrakcyjny o zamkni^tym obiegu i poj. ladunkowej 1000 g* laznia wodna elektryczna, zestaw do zag^szczania wyci^gu eterowego, lejek rozdzielczy o poj. 1000 ml, zlewka poj. 500 ml, parownica o 0 12 cm, kolba stozkO'Wa poj. 500, 200 i 100 ml, sa^czek G 2 o 0 2 cm, lejek zwykly o 0 10 cm, suszarka, krystalizator poj . 50 ml.

Chemikalia i odczynniki 900 ml 10$ roztworu we.glanu sodu, 6000 ml eteru etylowego, 250 ml, 1$ roztworu kwasu siarkowego, 50 g krystalicznego we_glanu sodu, 100 ml 10$ roztworu wodorotlenku sodu, papierek fenoloftaleinowy, 100 ml 0,75 ml roztworu kwasu siarkowego, 20 ml etanolu, 20 ml 10$ amoniaku, 150 ml benzenu, 10 ml 5$ roztworu kwasu solnego, 0,5 g we.gla aktywnego w proszku. Proces wyodrebniania 1000 g drobno sproszkowanego surowca zwilzyc 900 ml 10$ roztworu we.glanu sodu i wysuszyc w temperaturze poko jovve j. Surowiec zaiadowac do aparatu ekstrakcy jnego i ekstrahowac wyczerpuj^co na lazni wodnej eterem etylowym. Wycla_g eterowy zage.scic do obje.tosci 500 ml i wytrz^sac 4 razy 1$ kwasem siarkowym, biora^c kolejno 100, 75, 50 i 25 ml. Pola_czone kwasne roztwory doprowadzic za pomoca, w^glanu sodu do pH 4 i zage.scic w parownicy na lazni wodnej do 100 ml. Do zage.szczonego roztworu wodnego dodac 10$ roztworu wodorotlenku sodu do zabarwienia papierka fenoloftalelnowego. Roztwor alkaliczny wytrz^sac cztery razy eterem etylowym, biora^c kazdorazowo po 100 ml roz.puszczalnika. Roztveor eterowy wytrza.sac trzy razy 0,75$ roztworem kwasu siarkowego, bior^c go 50, 25 I 25 ml. Kwasne wycia,gi zage.scic do obj^tosci 10 ml, dodac 10 ml etanolu I 10 ml 10$ amoniaku, Po 24 godzinach zebrac osad surowej narkotyny na sa_czku G 2 (w przes^czu znajduja si^ kodeina, tebaina i papaweryna), przemyc 2 ml 40° etanolu, 5 ml cieplej wody i wysuszyc. V/ysuszony produkt wytrz^sac przez 2 godziny ze 100 ml benzenu, a nastepnie z 50 ml i przesa.czyc. Z poiaczonych wyci^gow benzenowych odp^dzic calkowicie rozpuszczalnik, a pozostaloscf pr zekrystalJ zowac z wrza.cego bezwodnego eteru. Po ochiodzeniu zebrac wydzlelony osad, rozpuscic na ciepio w rozcienczonym kwasie solnym, odbarwic we_glem aktywnym, przes^czyc i z przes^czu wytr^,cic narkotyny 10$ amoniakiem. Osad zebrac i przekrystalizowac z najmniejszej Ilosci etanolu. Uwagi , Zawartosc narkotyny w surowcu jest bardzo rozna i waha si^ w granicach od 0,01 do 0,1$. Przecie.tna wydajnosc w stosunku do ilo.sci uzytego surowca. wynosi okolo 0,01$.

84

Pismiennictwo H.Ludwicki, P.Gorecki, Acta Pol.pharm., 13, 447 (1956) S. J.Kaniewska.ja, J.Prakt. Chem. , 108, 247 (1924) F.Chemnitius, Pharm.Zhalle, 68, 307 (1947)

C w i c z e n i e 31 V/yodre.bnianie tnorfiny ze slomy raakowej - Capita Papaveris - Papaver sonrniferum L. , fam, Papaveraceae VVazniejsze zwia_zki towarzyszqce Zo-bac-z wyodr^bnianie narkotyny ze sloray m a k o w e j , Budov/a i w3:asciwosci fizykochemiczne Morfina nalezy do grupy morfinanu i posiada n a s t ^ p u -

N-CH 3

Morfina krystalizuje z rozcienczonego metanolu i alkoholu amylowego w postaci drobnych tabliczek z 1 cz. wody, ktdrg, traci przy agrzev;aniu w" temperaturze 100 . Morfina bezwodna wykazuje t .'i. 247 - 248 , a uv/odniona = 140 (w metanolu), Trudno roz253 - 254 oraz puszcza si^ w ogolnie stosowanych rozpuszczalnikach- organicznych; lepiej w formie bezpostaciowe j niz krystalicznej. Ponadto rozpuszcza si^ w siabych iugachf nieco w amoniaku i weglanach potasowcow. Chlorov/odorek i siar czan wykazuja. t.t. 250°, krystalizuj.^ w postaci igiei, rozpuszczaj^ si^ w wodzie i etanolu, a nie rozpuszcza ja. w eterze etylowym.[ctl-p = 1T1-° (w etannlu).

85

Dzia3:anie farmakologlczne. i zastosowanie Morfina dziala prsede wszystkim na centralny uklad nerwowy, przy czym objawy zalezne sa, od wielkosci dawki. Najistotniejsze jest dziaianie przeciwbolowe I narkotyczne; rzadziej wykorzystywane jest dzialanie uspokajaja.ce, nasenne, przeeiwkaszlowe i myotyczne. Stosowana jest w dawkach terapeutycznych 0,01 - 0,02 g, najczesciej w postaci chlorowodorku, wtedy gdy zawodza. wszelkie inne srodki analgetyczne. Dzi^ki temu, ze morfina v/ywoiuje stan euforii, niejednokrotnie staje si^ przyczynq, narkomanii. Sprz^t laboratoryjny Aparat Soxhleta o pojemnosci ladunkov;ej 300 g, iaznia wodna elektryczna, zestaw do zage.szczania v; prozni o poj. kolby 2000 ml, kolba stozkowa poj. 1000 ml, 500 ml i 250 ml, zlewka poj. 200 ml, lejek o 0 10 cm, lejek rozdzielczy poj, 1000 ml, 500 ml, 200 ml, sa.czek G 3 o 0 2 cm, zlewka poj. 100ml. Chemikalia i odczynniki 300 ml 7*5% roztworu w^glanu sodu, 2000 ml dwuchlorometanu, 20 ml metanolu, 25 ml 1 n wodorotlenku sodu, 25 ml Bfo roztworu chlorku wapnia, 400 ml chloroformu, 20 g we.glanu sodu, 20 ml 2 n kwasu solnego, 25 ml fenolu (23 g fenolu stopic na iazni wodnej i dodac 3 ml wody), 350 ml eteru etylowego, 15 g bezwodnego siarc.zanu sodu, 80 ml 0,5$ roztworu kwasu siarkowego, 2 g chlorku amonu, 5 ml 10$ araoniaku* Proces wyodr^bniania 300 g sproszkowanego surowca zwilzyc 300 ml w^glanu sodu, pozostawic rozlozony na 1 godzine, do wysuszenia i ekstrahowac przez 8 godzin wyczerpuj^co dwuchlorometanera w aparacie Soxhleta na iazni wodnej* Rozpuszczalnik caikowicie oddestylowac, dodajac pod koniec 20 ml metanolu. Pozostaiosc zalkalizowac 25 ml 1 n wodorotlenku sodu i dokiadnie wymieszac, Alkaliczny wyci^g rozcienczyc ..400 ml wody, dodac 25 ml roztworu chlorku wapnia, dobrze wyklocic i przes^czycS do rozdzielacza. Zawartosc rozdzielacza wytrz^sac 4 razy chloroformemt bior^c go kazdorazowo po 50 ml* Roztwory chloroformowe odrzucic, a pozostalosc

86 z rozdzielacza przeniesc do kolby stozkowej, dodac 5 g we.glanu sodu, ogrzac do 50° i s^ybko ochlodz-ic w lodowatej wodzie. V/ytra_cony w^glan wapnia ods4czyc,a przesa,cz zakwasic 20 ml 2 n kwasu solnego. Kwasny roztwor ponovmie wytrza.sac chloroformem 4 razy, "biorq.c kazdorazowo po 50 ml. Roztwory chloroformo'^e odrsucid, pozostalosc z rozdzielacza przes^czyc, zalkalizowac 15 g w^glanu sodu, dodac 25 ml fenolu i silnie wykiocic, Nast^pnie caiosc przeniesc do rozdzielacza i wytrz^sac 3 razy eterem, bior^c kazdorazowo po 100 ml. Wycia_gi fenolowo eterowe v;ysuszyc 15 g bezwodnego siarczanu sodu, przeniesc do rozdzielacza i wytrz^sac 4 razy 0,5$ roztwor em kwasu siarkowego, biora_c go kole jno 33, 20, 20 i 10 ml. Do pola,czonychf kwasnych wycia^gow dodac 10 ml eteru etylowego, 2 g chlorku amonu i 5 nil 1 Cffc amoniaku (do pH 8,5). Po dokladnym wymieszaniu caiosc odstawic na 20 godz. do krystalizacji. V/ydzielon^ morfin§ zebrac na s^czku, wysuszyc i przekrystallzowac z metanolu.

Zawartosc morfiny w slomie makowej waha si^ w dose szerokich granicach i v; duzym stopniu zalezy od odmiany maku. Surowiec polski zawiera okolo 0,2^. Metod^ t^, uzyskuje si? wydajnosc 0,15^ w stosunku do ilosci suchego surowca. Pismiennictwo J.Kabay, Pharmaz.Monatshefte, VI_, 74 (1930) J.Kabay, Pat.Polski, 20, 0? (1943) H.Ludwicki, Acta Pol.Pharm., 8_, 97.. (1951) J.Schwytzer-, Bie Pabrikation der Alkaloids, Berlin, 1927. L.Kuczyiiskii Technologia srodkow leczniczych, V;arszawa 1954

8?

C w i c

e n i e

32

Yifyodre.bnianie berberyny z kory korzeni Berberysu pospolitego - Cortex Berberidis - Berberis vulgaris L. fam. Berberidaceae Wazni-.ejsze zwia.zki towarzysz^ce Alkaloidy berbarnina, oksyakantyna, palmatyna, jotroryzyna, berberubina, kolumbamina. Wszystkie te zwia_zki v;yst^puj^, w minimalnych ilosciach, a glo-jvnym alkaloidein jest berberyna. Ponadto surowiec' zawiera zwi^zki garbnikowe, zywicowe, sluzowe, i pektyny. Budowa i v.'3:a£civjosci fizykochemiczne Berberyna nalezy do pochodnych benzyloczterohydroizo^chinoliny, tworz^c grupe alkaloidow typu berbiny i posiada nastepuj£j,ca_

H9C

Berberyna krystalizuje z etano.lu w postaci dlugich, zoltych igiel o t.t. 145°• V/ roztworze wodnym jest optycznie nieczynna. W zimnej wodzie i etanolu rozpuszcza si$ w stosunku 1:100. Nieznacznie rozpuszcza si^ w benzenie i chloroformie* Nie rozpuszcza si^ w eterze.etylowym i naftowyra. Sole "berberyny s^ zolto zabarwione. Siarczan berberyny topi si§ w temp. 274°, pikrynian 234°. Siarczan berberyny rozpuszcza sie w wodzie 1:100 a chlorowodorek 1:500. W3:asciwoscl farmakologiczne i zastosowanie Berberyna wpiywa na ukiad kr^zenie powoduj^c obnizenie cisnienia krwi. W malych dawkach pobudza osrodek addechowy, a w duzych poraza go. Moze bye stosowana jako stoma-

.88

chicum i tonicurn. Ponadto w y k a z u j e dziaianie antybiotyczne w stosunku do pierwotniako-w, Bacterium coli, Mycobacterium tuberculosis oraz wywiera hamujacy wplyw na prze-mian§ r-aka Shrlicha u myszy. v7 zasadzie nie s t o s u j e si$ 3 e j , poniewaz jest trucizna. protoplazmatyczna., uszkadzajaca. czerwone i biale cialka krwi. Sprzet laboratoryjny Kolba okr^giodenna p o j . 1000 ml, lejek o" 0 15 cm, wirovjka elektryczna, lejek r a z d z i e l c z y o p o j , SOO ml,arkusz bibuly f iltracy jne j , zestaw do zag^szczania w prozrii, saczek G 3> kolba stozkowa prosniovv'a p o j . 500 ml. Chemikalia i odczynniki 600 ml etanolu, 15 tnl kwa&u octowego lodov;atego s 600 ml eteru etylowego, 50 g st^zonego amoniaku, 50 g st^zonego kwasu solnego, 20 g bezwodnego siarczanu s o d u Proces wyodrebniania 100 g drobno sproszkowanego surowca ekstrahowac 6 rasy po 3 godz. etanolem, biorac k a z d o r a z o w o po 200 ml rozpussczalnika, Otrzymane wycis c gi przes^czyc i zag^scic pod zmniejszonym cisnieniem. Do zage.szczonego wyci^gu (okolo 10 g) dodac 100 ml *j>% kwasu octowego i. przesa.czyc. Kwasny wyci^g wytrzasac 3-krotnie eterem etylowym, biorac k a z d o razowo po 100 ml rozpuszczalnika. \Vyci^gi e t e r o w e o d r z u cic. Oczyszcsony kwasny roztwor zalkalizowac amoniakiem i wytrz^sac 3-krotnie eterem e t y l o w y m , biorac kazdorazowo po 150 ml r o z p u s z c z a l n i k a . 7/ v/yci^gu eterowym z n a j d u j a , si^ alkaloidy t r z e c i o r z ^ d o w e , giownie berbamina. Wyelag ten osuszyc bezv^odnym siarczanem sodu i odparov;ac, wyd z i e l a j a _ c zespol zasad t r z e c i o r z e d o w y c h , Pozostaiy wyciag wodny zawieraj^cy przede wszystkiin berberyn^ oraz slady innych zasad czwartorz^dowych przes^czyc i zakwasic nadmiarem kwasu solnego. Po kilku godzinach n a s t ^ p u j e krystalizacja nierozpuszczalnego w slabym kwasie solnyin chlorowodorku berberyny, ktory nalezy wydzielic przez odv^irov^an i e . Vvysuszony krystalizat celera calkowitego oczyszczenia nalezy ogrzac z absolutnym etanolem i po dodaniu e t e r u etylowego ponownie. wykrystalizowac, odsa-czyc, przemyc eterem etylowym i w y s u s z y c *

89

Uwaei Zawartosc alkaloidow w korze wynosi okolo 12$, z czego na berberyne. przypada okoio 10$. Pismienni.ctwo K. Peach, M. t r . Tracey, Moderne Met ho den der Pilanzenanalyse Bd.IY, Berlin 1955 Jan-Gan-3iun, J.Pharrn.Soc. Japan 80, 1302 (i960).

C w i c z e n i e

33

Y.'yodrebnianie chelidoniny z korzeni G.listnika - Radix Ghelidonii - Chelidonium Maius L. , fam. Papaveraceae V/aznie jsze zwia^zki towarzysza.ee Pochodne benzofenantrydyny (oksychelidonina, homochelidonina, sangwinaryna, oksysangwinaryna, chelerytryna, metoksychelidonina), pochodne berbiny (berberyna, koptyzyna), pochodne protopiny (protopina, allokryptopina) i inne blizej nie zbadane alkalody* jak stylopina, chelirubina, i chelilutyna. Ponadto w surowcu wystepu^q, kwas chelidonowy, kwas jabikowyf kwas cytrynowy, tiuszcz i zyw i c e. Budowa i v^asciwosci fizykochemiczne Chelidonina jest pochodn^ benzofenantrydyny i posiada 3tepu,ia.ca. budowe: Q# H_KV^r-Ox /CH2 I r W-CH 3 CH2—0

Krystalizuje z rozcienczonego etanolu z jedna cza,ste~ czka. wody, wykazujac t.t. 136 oraz [pcSj = 1 1 5 (w eta-

90 nolu). Posiada postac jednoskosnych, bezbarvmych tabliczek. Rozpuszcza sie dobrze w etanolu i chloroformie , slabo w eterze. W postaci chlorowodorku jest niero^puszczalna w vvodzie. W£asciwosci farmakologiczne i zastosowanie Chelidonina wykazuje dzialanie spazmolitycsne podobne do papaweryny , przeciwbolowe, zolciope.dne , zolciotworcze, f ungistatyczne i przeciwrz^sistkowe, W postaci czyst.ej dotychczas nie stosowana, a jedynie w preparatach galenowych z ziela, przede wszystkim w schorzeniach w^troby, laboratory jny Aparat Soxhleta o poj. iadunkowej 250 g, iaznia wodna elektryczna, zestaw do zag^szczania vu prozni, parownica poj. 1000 ml, zlev;ka poj . 500 ml, lejek o 0 12 cm, 33,czek G 2 o 0 2 cm, kolba stozkowa poj. 500 ml, eksykator wypelniony chlorkiem wapnia, krystalizator poj. 100 ml. Ghemikalia i odczynniki 1200 ml octanu etylu, odczynnik I^ayera wg P.P. Ill, 100 ml 10% amoniaku, papierek wskaznikowy univ/ersalny » 100 ml etanolu, 50 ml chloroformu, 1 g w^gla aktywneg-o w proszku. Proces wyodrgbniania 250 g surowca sproszkowanego ekstrahowac wyczerpujq,co octanem etylu na lazni wodnej v; apara.cie Soxhleta w czasie 24 godzin. Z uzyskanego wyci^gu oddestylowac pod zmnie jszonym cisnieniern niemal caikowicie rozpuszczal-nlk, a pozostalosc przeniesc do parownicy i dygerowac wod^., biorq,c kazdorazowo po 100 ml do zanlku reakcji z odczynnikiem Mayera, Zebrany roztwor wodny przes^czyc do zlew-. ki i zalkalizowac amoniakiem do pH:8,5* V/ytr^cony bezpo* staciovjy osad surowe j zasady odsa_czyc., przemys wod^ -i wysuszyc w eksykatorze. Surowa, zasady rozpuscic w etanolu, wygotowac z 1,0 g w^gla aktywnego, szybko przes^czyc i odstawic do krystalizacji. Zebrane krysztaly chelidoniny_ jeszcze 2-krotnie przekrystalizowacS z mieszaniny chloroformu i etanolu w stosunku 1 : 2 .

Korzenie glistnika zawieraja, 1,8 do 4,0^ zespolu alkaloidow, z k tor ego na chelidonine. przypada okolo 50$. Najwiecej alkaloidow w surowcu wyste.puje v; okresie jesieni. Surowiec moze bye suszony w temperaturze do 60° Praktyczna wydajnosc wynosi okolo 1/^, w stosunku do ilo sci uzytego surowca. Pismiennictwo I.Prencel, Dissert.Pharm., J_1_, 17 (1959) E.Schmidt, P.Selle, Arch.Pharm., 228, 441 (1890) .

C w i c z e n i e

34

V/yodr^bnJanie ergotarainy w posta'ci winianu z przetrv^alnikow Sporyszu ergotaminowego - Secale cornuturn - Claviceps purpurea (Preis) Tul., farm. Hypocreaceae Waznie jsze zwiq.zki towarzysz^ce Skiad zespoiu alkaloidow sporyszu jest bardzo ziozony. V/yst^puj^ wsrod nich zwi^zki rozpuszczalne w wodzie i nierozpuszczalne w wodzie. Nie wszystkie jednak znane alkaloidy sporyszu wystQpujq.ce w surowcu zbieranym ze stanu naturalnego znajduj^ si^ w wyhodowanej rasie ergotaminowej. Brak jest v; niej ergozyny braz alkaloidov; z grupy ergotoksyny, a ergo .letryna i ergokryptyna wyste.pujq, w ilosci 10^ sumy alkaloidow. Poza .alkaloidami w surowcu wystepuja. aminy cykliczne, bialka, aminokwasy, alkohole, cukry, glikozydy, barwniki, zwi^zki sterydowe i inne. Budowa i wlasciwosci fizykochemiczne Ergotamina nalezy do grupy alkaloidow rozpuszczalnych w wodzie, jest pochodn^ kwasu lizergowego i charakteryzuje si^ obeonosciq. w czasteczce kwasu pirogronowego. Budowa jej jest naste.puj^ca:

CH, \ \NH — C

\H

CH 2 ^/

2

HOX|

0=C-—N

C—0 C4H606

Wolna ergotamina jest zwiazkiem bardzo nietrwalym i iatwo ulega rozkiadowi pod Vv'plywera swiatla, powietrza i' wilgoci. Znacznie trwalsze s^ sole np. winian, ktory krystalizuje w postaci bezbarwnego proszku o t.t. 177 do- 184 . V/inian ergotaminy rozpuszcza si^ w-wodzie ze zmetnieniein, ktore snilca pod wpiywem malego nadmiaru kwasu winowego; rozpuszcza sie rowniez w 500 cz. 95 etanolu. • V/^ascivjosci farmakolbgiczne i zastosowanie Ergotamina \ wi^kszych dav;kach poraza zakonczenia nervifov: sympatycznych, Diugotrv^ale podawanie moze wywoiac zgorzele spowodowane czopowaniem naczyn obwodowych. Znaczenie alkaloidow sporyszu w lecznictwie polega na ich wlasciwosciach sciagania naczyn krwionosnych oraz na dziaianiu na mi^snie giadkie pov?odupq,cym tnwaiy skurcz macicy. Stosuje- si^ je po porodsle celem wstrzymania krwawienia a takze przy silnych migrenach. aboratory jny Mozdzierz o 0 15 cm z pistlem, zlewka' poj. 400 ml, lejek Buchnera o 0 12 cm, kolba stozkowa prozniowa poj. 3000' ml, zestaw do destylacji w pro.zni. Chemikalia i odczynniki

.

•' . -

100 g kwasu winowego, 50 g ziemi okrzemkowe j , papierek wskaznikowy unlv;ersalny , 2000 ml tro jchloroetanu, bibuia filtracyjnat 50 ml eteru. etylowego.

93 Prc-ces wyodr^bniania 50 g surowca rozdrobnic v; mozdzierzu i wymieszac na rzadka_ papk§ z 10$ wodnym roztworem kv/asu winowego; caiosc macerowac przez 10 godzin. Zarowno maceracj§,jak i dalszy proces wyodr^bniania prowadzic bez dost^pu swiatla dziennego. Kast^pnie surowiec przeniesc do perkolatora i wolno eluowac 1^ roztworem kv/asu winov;ego (v;ystarcza 3000 ml roztworu), V/yci^g przes^czyd na lejku Buchnera przez zierai^ okrzemkow^, zmieszana, z 1$ roztworem kv.'asu winovv'ego. Przesaoz przy ci^giym mieszaniu doprowadzic za pomoca ste_sonego amoniaku do pH 7- \Vartosc pH jest.czynnikiem warunkuj^cym przejscie ergotaminy do trojchloroetanu; inne alkaloidy w tych warunkach pozostajq, v/ roztworze wodnym. Zoboj^tniony wycia,g wyczerpywac dv/ukrotnie tro jchloroetanern, bior^,c na 5 czesci wyciagu 1 CZQSC rozpuszczalnika. Polaczone roztwory organiczne przesaczyc i dodac wyliczon^ z zawartosci ergotaminy w surowcu stechiometryczn^, ilbscf 2% kv;asu winowego. Rozpuszczalnik oddestylowac pod zmniejszonym cisnieniem w temperaturze 30 - 35 do obj^tosci kiIku m 1. V/ czasie zag^szczania krystalizuje winian ergotaminy, ktory nalezy zebrac na saczku G 2 i przemyc eterem ety.lowym*

Zawartose ergotaminy w surowcu wynosi 0,3 do 0,4/c. Metoda tq, uzyskuje si^ 90% ergotaminy w stosunku do oznaczonej analitycznie zawartosci. V/inian ergotaminy nalezy chronic przed swiatlem, wilgocia_ i wyzsz^, temperatur^. Przechowuje si^ w ampuikach z ciemnego szkla wypeinionych, gazem oboj§tnym,np. azotem lub dwutlenkiem w^gla. Pismiennictwo K.Macek, S.Vanecek, Pharmazie, 10, 422 (1955) H.Speichert, praca doktorska pt. Badania sporyszu, Poznan,

94 C w i c z e n i e 35 Wyodr^bnianie zespolu glikoalkaloicldw z liscj Psianki ptasie ( 1 - Folium Solani avicularis - Solanun aviculare Forst., fam. Solanaceae (lub innych gatunkow r o d z a j u Solanumj. V/aznie j s z e zwia^zki towarzysza.ee Inne skiadniki wystepuja.ee w psiance ptasiej poza glikoalkaloidami nie sa. dotychczas b l i z e j opracowane. Z glikoalkaloidov; w zespole dominuja solasonina i solamargina. Budov/a i v^asciwosci f izykochemiczne Solasonina ( solanina S ) i solamargina naleza. do grupy glikoalkaloidov; sterydov/ych. Aglikonem w obydwu przypadkach ^est pclasodyna, 2 ktora odpov/iednie cukry l^czg, si^ p o p r z c z grup^ hydroksylo\va przy w^glu .3- Budowa praedstav;ia si? 1 cz. ramnozy cz. d-galaktozy 1 cz. d-glikozy | 2 cz. ramnozy 1 cz, d-glikozy

= s o la sonina = solaraarr:ina

So la so ni na krv s ta 11 zu:" e etanolu z 4 , 5 cz. wody w posta.?-! besbarv;nych piatkc\v, w y k a z u j ^ c t.t. 245 - 250 z r o z k l a d e m , wzgl^dnie z metanolu z 0,5 cz. wody i vvtedy topi sie w temperaturse ?75 - 280 rowniez z rozkiadera. Chlorowodorek topi sie w temperaturze 265 , a pikrynian 199 - 201". Solasonina rozpuszcza sie dobrze w pirydynie, lodowstym k\vasie octov/yrn, metanolu, etanolu i chlorof ormie. Solamargina k r y s t a l i z a j e w postaci platk6w lub igielek z 6 0 ' stanolu lub metanolu, w y k a z u j a c t . t . 301 z r'ozkiadem. Dobrse rozpuszcza sie w p i r y d y n i e , kwasie octowym lodowatym, metanolu, etanolu, acetonie i chloroformie.Obydwa zwiazki s^ optycznie czynne. Solasonina w y k a z u j e ["ccj = -53 do -68,7 (w e t a n o l u ) , a solamargina["cc[ =-105

(w metanolu).

.-

_ .__ ....

95 \V3iasciwosci farmakologiczne i zastosowanie Wyste.puja.ce tu glikoalkaloidy wykazuja. dzialanie draznia^ce na przewod pokarmowy i zdolnosc hemolizy czerwonych ciaiek krwi. Bezposredniego zastosowania w lecznictwie nie znalazly, budza. jednakze powazne- zasnteresowanie z uwagi na moz.liwosc wykorzystania ich do produkcji hor- • monow sterydowych. Sprze.t laboratoryjny Butla poj. 3000 ml, prasa apteczna, wytrza_sarka, lejek szklany o 0 15 cm, sa,czek G 2 o 0 8 cm, kolba stozkowa prozniowa poj. 3000 ml podia_czona do pompy prozniowej, mieszadlo elektryczne, iaznia v/odna elektryczna, kolba okr^giodenna poj. 6000 ml, kolba stozkowa prozniowa poj. 250 ml, s^czek G 2 o 0 2 cm, kolba okra.glodenna pog. 200 ml, krystalizator poj. 100 ml. Chemikalia i odczynniki 4000 ml 5% kwasu octowego, 800 ml 25^ amoniaku, papierek uniwersalny, 100 ml metanolu, 2 g w^gla aktywnego granulowanego o ziarnie 1 - 3 mm. Proces wyodr^bniania 200 g sproszkowanego surowca macerov/ac na zimno przez 40 godzin (wzgl^dnie przez 5 godzin na wytrz^sarce), 2000 ml 5^ kwasu octowego. Vvyci^g przepuscic przez kolatur§, a surowiec wycisn^c w prasie. \Vycisni§ty surowiec macerowac ponownie taka. samq, ilosci^ kwasu octowego przez 24 godziny (wzglednie 3 godziny na wytrza_sarce), wyciq,g przepuscic przez kolature., a surowiec po wycisnie.ciu odrzucic, Uzyskane wycia.gi pol^czyc, przes^czyc przez s^czek G 2 i cia_gle mieszaj^c zalkalizowac 25$ amoniakiem do pH 9» Alkaliczny roztwor ogrzac do teraperatury 60-70 . V/ytr^cony osad suro\vych zasad zebrac. po 24 godzinach na sa_czku G- 2 i przemyc dokiadnie zimna. woda^ zalkalizowan^ maiq, iloscig, amoniaku. Osad po wysuszeniu rozpuscic w 100 ml metanolu, dodac 2 g we.gla gr.anulowanego, ogrzac na lazni wodnej do v;rzenia i przesa.czyc. Przes^cz zag^scic do 1/4 obje.tosci, dodac 605^ wody i pozostawic na 24 godziny do krystalizacji. Krystalizat zebrac na malym s^csku G 2 i wysuszyc. I>ugi pokrystaliczne zag^scic do 1/3 obje,tosci i wydzielic drug^ frakcj^ glikoalkaloidow.

Zav/artosc glikoalkaloidow w surowcu v/ynosi okoio• 4$Praktycznie \vydajnosc wynosi okoio 2,5$ w stosunku do ilosci surowca wyjsciowego. Stosunek solamarginy do solasoniny wynosi 3:1Pismiennictv^o R.Bognar, Makleits, Die Pharmazie, 11, 376 (1956) R.Kuhn, J.Lb'we, Angew. Chern. , 66, 63S (1954) R.Kuhn, J.Lowe, Chem.Beri, 88, 289 (1955) R.Kuhn, J.Lowe, H.Trischmann, Chem.Ber., 88, 1493, 1690 (1950) K.Lenard, P.Tazson, Plant a Medica, 7., 245 (1959) K.Schreiber, Die Pharmazie, 10, 379 (1955) K.Schreiber, Planta Medica, _6, 436 (1958) G.L.Szendey, Ai-ch.Pharm. , 290, 563 (1957) J.Tuzson, Naturwissensch., 43» 198 (1956)

C w i c z e n i e

36

V/yodr^bnianie zespolu alkaloidow estrov;ych z narz^dow podziemnych Cienii^rzycy bialej - Rhizoma Veratri - Veratrum album L., fam. Liliaceae T .Vazniejsze

zwi^zki tov.'arzyszq.ce

V/ surov/cach mog4 wyst^pov;ac wolne alkaminy pochodne wielohydrocyklopentenofluorenu i wielohydrocyklopentenofenantrenu, do ktorych zalicza si^ weratramin^, jerv;in^, izo jerwine^, rubi jerwin^, izorubi jerwine,, zygadenin^, germing, protov;eryne, geralbine i \veratrobazyn^, wystepuj^ce takze i w innych gatunkach i rodza• jach. Najliczniejsz^. i z farmakologicznego p u n k t u v;idzenia n a j w a z n i e j s z ^ grupa_ sa alkaloidy estrowe, ktorych alkaminy zestryfikowane sq, jedn^. lub kilkoma cz^.steczkami kwasov; organ!cznych (kv;as octowy i jego homologi oraz pochodne kwasu glikolowego). N a j c z ^ s c i e j

97

alkamina^ jest germina i protoweryna. W Veratrum album z alkaloldow estrowych w y s t ^ p u j e przede wszystkim protoweratryna A i B, ktorych alkamina^ jest protoweryna. Ponadto \ surowcu sa, obecne alkaloidy glikozydowe, ktorych alkaminy zwia,zane sa. z glikoz^. Naleza tu pseudojerwina -wyst^puj^-ca w Veratrum album (alkaminy jest jerwina) oraz weratrozyna znaleziona v; Veratrum viride (alkaminy j e s t weratramina). Z innych skladnikow ciemi^rzycy bialej nalezy wymlenic zwi^zek gorzki o charakterze glikozydowym t z w , v;eratramaryn^ f trojterpeny., zwi^zki zywicowe, ktorych zawartosc dochodzi do 25^, tluszcz i wolne kv;asy organiczne. Budowa i w3:asciwosci fizykochemiczne Alkaminy protoweratryny A i B jest protov.'eryna - zasada trzeciorz^dowa, k t o r e j budowa zostaia stosunkowo niedavjno wyjasniona i przedstawia si^ nast^puj^co:

HO 0

ftolna protoweryna w y k a z u j e t.t. 195 - 200 oraz Fee*] n = -12 (w pirydynie). Protoweratryn^ A i B" otrzyinano po rozdzieleniu tzw. protoiveratryny, ktor^, jeszcze n:edawno uwazano za zwi^zek jednorodny. Protoweratryna A jest estrem protoweryny i 2 cz. kwasu octowego, 1 cz. 06-metylomasiowego oraz 1 cz. kv;as cc -metylo-^-hydroksymaslowego. Krystalizuje z etanolu lub mieszaniny chloroformu i eteru etyl-owego \ postaci kvv-adratowych tabliczek wykazuja^cych t.t. 302 - 304 . Jest nierozpuszczalna w wodzie, siabo w etanolu, dobrze w chloroformie i bensenie.

-Jest optycznie czynna, wykazuja_ca

fee] _ ~ -44

(w piry-

dynie) i -12 (w chloroformie). Protoweratryna B .Jes~t estrem protoweryny i 2 cz. kwasu octowego, 1 cz. kwasu OC -metylomasiowego oraz 1 cz. kwasu <X ~metylo-# - £-dwuhydroksymasiowego. Krystallzuje z etanolu w postaci kwadratowych tabliczek wykazuj^cych t.t. 285 - 290°. Rozpuszcza sie, tak sarao jak protoweratryna A. Jest optycznie czynna, wykazuja_c [ofjD = -39,8 (w pirydynie) i -3,5 (w chloroformie). \V3:asciwosci farmakologiczne i zastosowanie Alkaloidy sterydowe typu Veratrum dzialaja pobudzaj^co na osrodki parasympatyczne oraz pobudzaja, zakonczenia nerwow czuciowych, co przejawia si^ mi^dzy innyrai krotkotrwaiyra obnizeniem cisnj.enia krwi, Dziaianie hipotensyjne polega na pobudzeniu osrodka nerwu bi^dnego. Kajpierw pobudzone zostaja, zakonczenia nerwow czuciowych, po czym bodziec przechodzi przez rdzen i dziala na osrodki rozszerzaj^ce naczynia i osrodki hamuj^ce akcj^ serca. Alkaloidy Veratrum rozszerzaja, naczynia w mozgu i moga_ miec zastosowanie w rzucawce porodov;ej spowodowanej niedokrwieniem mozgu. Dziaianie hipotensyjne zalezy szczegolnie od obecnosci YJ cs^steczce cztero lub pi^cioczionowego Qc rozgal^zionego rodnika kwasowego, Stad tez wyrazniejsze dzialanie v/ykazuj^, alkaloidy o charakterze estrowym takie jak protoweratryna A i B. Sp_rze. t laboratoryjny Sioj z doszlifowanyrn korkiem poj. 4000 ml, kolba stozkowa poj. 3000 ml, lejek o 0 15 cm, wytrza_sarka elektryczna, prasa apteczna, zestaw do zag^szczania w prozni o poj. kolb 4000 i 1000 ml, lejek o 0 8 cm, lejek rozdzielczy c poj. 1000 ml, kolba.stozkowa poj. 300 ml, parownica o 0 8 cm, kolba stozkowa z doszlifowanym korkiem p.oj. 100 ml, lodowka, s^czek G 3 o 0 2 c m i G 2 o 0 2 cm,'krystalizator poj. 100 ml. Chemikalia i o-dczynniki 1000 ml 10^ amoniaku, 6000 ml benzenu, 200 ml 5% kwasu octowego, 50 ml 25% roztworu wodorotlenku sodu, 30 g bez'A'odnego siarczanu sodu, 100 ml bezwodnego eteru etylov/ego, 50 ml eta'no.lu, 0,5 g we.gla aktywnego Vv proszku, 25 ml bezwodnego chloroformu.

89 prc-ces wyodrgbniania g drobno sproszkowanego surowca zwilzyc 250 ml 10^ amoniaku, przeniesc do zamknie.tego naczynia, zalac 3000 ml benzenu i ekstrahowac na wytrza^sarce przez 24 godziny* Wycia.g przepuscic prsez kolature^ surowiec wycisna,c w prasie i ponownie ekstrahowac 2500 ml benzenu w czasie 12 god 2 in, Poiaczone wycia,gi benzenowe zage_scic pod zinnia jszonym cisnieniem do otg^tosci okolo 150 ml. Uzyskana pozostaiosc dygerov.-ac na zimno 8 razy 5$ kv/asem octowyci, bior^c kazdorazo\vo po 25 ml* Kwasne wyci^gt po>aczyc, przesaczyc do rozdzielacza, dodac; 100 ml benzenu i zalkalizowac v;obec papierka uniwersalnego 25% roztworem \vodorotlenku sodu. Po wytrzasni^ciu warstv;^ benzenov;^, oddzielic, a roztwor alkaliczny wytrz^sac jeszcze 6-krotnie benzenem, biqr^c go kazdorazo\vo po 100 ml. V/yci^gi benzenowe prsemyc Icilkakrotnie woda., osuszyc 30 g bezwodnego siarczanu sodu i odparov;ac pod zmnie jszonym cisnieniem do minima Inej o b j ^ t o s c i . Pozostaiosc przeniesc do parowniczki, benzen caikowicie odp^dzio w temperaturze p o k o j o w e j , sproszkowac, przeniesc do kolby stozkowej z doszlif owanym korkiern, zalac 50 ml bezv;odnego eteru etyloY;ego, dobrze wyrnieszac i odstawic na 24 godziny do lodowki, Nierozpuszczony w eterze osad zebrac na sa_czku G 3, przemyc bezwodnym eterem etylowym i wysuszyc. Nastepnie na gor^co zawiesic osad v? 20 m'l etanolu, dodac do reakcji kwasnej 5^ kwasu octov.'ego i 0,5 g w^gla aktyvmego w proszku, przesaczyc przez s^caek G 2 i do roztworu dodac 10^ rostworu amoniaku do reakcji alkalioznej. V/ydzielony osad zebrac na G 2, prsemyc 50 etanolem i wysuszyc. Uzyskany osad rozpuscic v; minima Ine j ilosci chlorof ormu, roztwor chloroforrnovvy przesaczyc i dodawac eteru etylowe^o do pr- jav/ienia sie zmetnienia. Mieszanine. odstawic do lodowki na 24 godziny. Wydzielony bez-postaciov;^ osad, stanowia-cy mieszaninQ alkaloidcw estrowych (protoweratryna A i B oraz inne blize j'' niezjdentyfikowane ) zebrac na sq,csku G 3 i wysuszyc. Uzyskana rnieszaninia w y k a z u j e t.t. 241 - 243° z rozkladem. Surowiec zawiera kaloidow. V/ydajnosc 0,03^ vf stosunku. do duze j mierze zalezy

okoio 0,7 do 1,0? calego zespolu alalkaloidow estrowych wynosi okolo • iloscj uzytego do badan surov;ca i w od wartosci surov^ca. Niektore par tie

100

surowca moga. v; ogcle nie zav;ierac alkaloidcw estrowych. Pijewska rozdzielila frakcje. alkaloidow estrowych na protcweratryn^ A i B w przeciwpra^dzie metoila. Craiga w 15 r o z d z i e l a c z a c h po 14 przeniesieniach, stosuja-C uklad chloroform: 2% kwas octowy w stosunku 1:1. r

Pismiennict';;o •S.Rolski f J.Ma^cherczak, J.Szamariska, Z. Zakrzewski, Acta Pol. Pharm., JJ-, 229 (1954). L.Pijewska, Acta Pol.

Pharm., 15, 221 (1958)

V. ; .Poethke, Arch. Pharm., 275, 357 (1937) J.Fried, H.L. W h i t e , O.VVintersteiner, J.Amer. Chem* Soc.", 72, 4621 (1950) W. A. Jacobs, L.C. Craig, J.Biol. Chem. , 155, 565 (19-44); 160, 555 (1945) L.G.Craig, ft.A.Jacobs, J.Biol.Cham., 143, 42? ( 1 9 4 2 )

C w i c z e n i e

37

Wyodre.bnianie izowinkaminy z ziela Barwinka mniejszego nerba Vincae minoris - Vinca minor L, , fam. Apocynaceae Y / a z n i e j s z e zwiqzki towarzyszq,ce Alkaloidy indolowe o skornplikowane j i dotychczas niesupeinie w y j a s n i o n e j budowie (winkamidyna, winkamina) = m-inoryna ), winkaminoryna, winkaminoreina , ' winkamiryna i perv/incyna). Ponadto w surowcu s t v w i e r d z o n o obecnosc kwasu ursolowego, ornolu, 3-& -glikozydu kwasu 2,3-dwuhydroksybenzoesowego, J^ -sitosterolu i triakantonu. » Budowa i wlasciwosci fizykoche-miczne Izo\vinkamina jest zasada^ indolov;^, zav^ieraj^.c^. ?; swoj e j cza t steczce 1 grup^ COO-CH i posiada n a s t ^ p u j ^ c y wzor sunaryczny:

C 0 . H 0 / - O ^ N n , Hozpuszcza sie dobrze w £. \D

J

C.

chlorofortnie, benzenie, et-erze etylowym i pirydynie.

101

Krystalizuje z eteru etylowego w postaci igiei wykazuja,cych t.t. 218 - 219° i [oQ = 28° (w pirydynie ). : VJ3:asciwosci farmakologiczne i zastosowanie Zespol alkaloidow. barwinka w y k a z u j e dzialanie hipotensyjne, jednakze jak dotad nie ustalono, ktory z nich z punktu v;idzenia farmakologicznego posiada najwyzsza, wartosc. Ponadto dla zespolu stwierdzono rowniez dzialanie ganglioplegiczne , przede wszystkim na zwoje parasympatyczne, dziaianie na naczynia wiencowe i mi^sien sercowy. Jesli chodzi o izowinkamin^, to zdania sa_ podzielone ,gdyz niektorzy podaja,, ze w ogole nie wywiera dzialania" hipotensy jnego, inni natomiast przypisujq. je j to dziaianie, Do lecznictvja w niektorych krajach wprowadzono preparaty kompleksowe z barwinka. Sprz^t laboratory 3 ny Aparat Soxhleta o p o j . iadunkov.'ej 250 g, piecyk elektryczny, zestaw do zag^szczania w prozni o p o j . kolby 2000 ml, lejek rozdzielczy o po j . 1000 ml, kolba st-ozkov/a p o j . 150 ml, s^czek G 3 o 0 2 cm krystalizator p o j . 50 ml. Chemikalia i odczynniki 150 ml 10^ amoniaku, 1200 ml benzenu, 600 ml 5^ roztworu kwasu siarkowego, 100 ml 25^ roztworu \vodorotlenku sodu, 600 ml chloroformu, 50 g bezwodnego siarczanu sodu, 400 ml eteru etylowego, 100 ml bezwodnego acetonuProces wyodr^bniania 250 g drobno sproszkowanego surov;ca zwilzyc 150 ml 10/? araoniaku, wysuszyc i ekstrahowac wyczerpuj^co w aparacie Soxhleta benzenem. T/yci^g benzenowy zag^scic do objetosci 250 ml i wytrz^sac 3-^rotnie 5% roztworem kwasu siarkowego, bior^,c za kazdym razem po 200 ml. Po£a.czone kwasne wyci^gi zalkalizowac 25^ rozt\vorem wodorotlen-' ku sodu i wytrz^sac trzykrotnie chlorof ortnem, biora-c~-kazdorazov;o po 200 ml rozpuszczalnika. Wycia_gi cbloroformowe pol^czyc, przemyc .woda i wysuszyc nad. bezwodnym siarczanem sodu. Rozpuszczalnik calkowicie oddestyiowac, a pozostaJrosc wyczerpywac 4-krotnie eterem.etylowym,bior^c kazdorazovjo po 100 ml rozpuszczalnika. Z poiaczonych

-

102 wyci^gow eterowych po odwodnieniu bezwodnym siarczanem sodu odp^dzic rozpuszczalnik do obje.tosci 100 ml i pozostawic do czQSciowego, samorzutnego odparowania, zbierajac v^ odpowiednim momencie na sa,czku G 3 wydzielone.bezbarv:ne krysztaiy izowinkaminy. Uzyskan^ frakcj§ izowinkaminy przekrystalizowac 2-krotnie z minimalnej ilosci bezwodnego acetonu.

Zawartosc alkaloidow w barwinku waha si^ w granicach od 0,2 do 0,6^, z czego na izowinkamin§ przypada 0,1- 0,3/£. Praktycznie podan^ raetod^ uzyskuje si^ okoio 0,05^ izowinkaminy w stosunku do ilosci uzytego surowca* Pismiennictwo K.Kostka, L,Pijewska, Dissert. Pharm., 13, 37 (1961} S.Scheindlin, N.Rubin, J.Amer* Pharm. Ass.Sci., 44« 330 (1955) S.Schlittler, A.Purlenmeir, Kelv,Chim.Acta, 36, 201? (1953)

XVI. V/YODREBKIANIE SI(tAMIK6w Ol^JKOV/ C w i c z e n i e 38 V/yodr?bnianie 1-mentolu z o l e j k u mi^towego - Oleum Menthae piperitae - Mentha piperita L. , fam. Labiatae Wazniejsze zwi^zki towarzysz^ce Aldehydy octowy i izowalerianowy, wolne kwasy octowy i isowalerlanowy, terpenyt Of, i f> pinen, 06 -felandren, dipenter. cyneol, 1-limonen, 1-menton, jasmon, estry mentolu z lew?3em octo\vym i izovvalerianowym, kadinen, 1-kariofylen, .rjentofuran, alkohol amylowy, pulegon, A -mentenon-(3), terpinen, alkohol izoamylowy, d-neomentol.

103

Budowa i wlasciwosci fizykochemiczne Mentol nalezy do monocyklicznych alkoholi terpenowych, posiada trzy asymetryczne atomy we_gla (8 form optycznie czynnych i 4 racemiczne - n a j c z ^ s c i e j w przyrodzie wyste.p u j e 1-mentol) i nast^puja-ca budowe.:

Cn*— LH

Krystalizuje w postaci bezbarvmych igiei o silnym zapachu i chiodza^cym smaku, Wykazuje t.t. 43 - 44 , t.wrz. 216° przy 760 mm Hg i 111° przy 20 mm Hg, Fa] ^° = -49 /^ o r\o -50 t n^ =1,46096. Rozpuszcza si^ iatv/o prawie wszystkich rozpuszczalnikach organicznych, parafinle piynnej I olejkach, dose dobrze w kwasie octowym, a niemal zupeinie nie rozpu-szcza sie w wodzie. Z kwasami organicznymi oraz slabymi nieorganicznymi (np. kwas borowy) tworzy estry. WJrasciwosci farmakologiczne i zastosowanie Srodek antyseptyczny, stosowany na skor^ dziaia porazajq,co na zakonczenia termiczne, powoduja-c ucsucie zimna, miejsccv/o usmierza bole* Stosowany mi^dzy innymi vi nerwooolach i bolach gosccov;ych. ft stomatologii z kamfenolem sluzy do piukania jamy ustnej oraz do odkazania kanalow z^bowych. Sprz^t laboratoryjny Aparat. do destylacji prozniowej z monometrem i kolb^, poj, 250 ml, iaznia wodna elektryczna, zlewka poj» 100 ml, s^czek G 2 o 0 4 cm, G 3 o 0 2 cm, kolba stozkowa prozniowa poj. 100 mlf zestaw do destylacji z par^ v^odna, lejek rozdzielczy poj. 100 ml, krystalizator poj. 100 ml. Chemikalia i odczynniki 4 g kv;asu borowego, 35 nil steru naftowego (frakcja wrz^ca ponizej 70°,

we

-

.

,*"#••''

i.j.

M

M bd r.5 o

td

b^"

K " CD

H-

0)

TiCD

4 Kd CD

CO 01

\ DJ VJI CD 1 S) 0"\-*• CO

t+

iV CD

[3 H-

td

o

pr

o

H*

CD -

^ M

*

*

Tf-

O H>

ftt

t~b 3

O3

HCD

•*

O p. h-J

to

O

H H H

0>: ct

_* ^D

H-

. —A

C5

^r

CD

13

1

Oi CD

bd CD

^

105 C w i c z e n i e

39

Y'yodre.bnianie tyrnolu z o l e j k u tymiankov/ego. - Oleum ThymiThymus vulgaris L., fam. Labiatae y / a z n i e j s z e sktadniki towarzysza,ce Karwakrol, p-cymol, borneol, linalol, kamfen, J3 -pinen, 3*--terpinen, terpineol-(.4 }» 1-borneol i inne. Budowa i wSrasciwosci fizykoohemiczne Tymol nalezy do grupy zwi^,zko\ fenolowych, jest p-izopropylo-m-krezolem o nastepujajce j budowie :

CH — 1

f |

Tymol krystalizuje w postaci duzych, bezbarwnych krysztaidw o zapachu olejku tymiankcwego, korzertnym, le-kko pieka,cym sraaku i wykazuje t.t. 51,5°, t.wrz. 233,5° 76.0 mm Hg, d'= 0,905 - 0,934- Jest lotny z para, siabo rozpuszcza si$ w wodzie, bardzo dobrze v; etanolii (w 1 cz^aci), eterze etylowym (w 1,5 cze.sci) i chloroforrnie (v; 1 eze.sci). Z uwagi na charakter fenolowy tworzy z roztworami lugow rozpusz-czalne w wodzie fenolany. V;3:asciwosci farmakologiczne i zastosowanie Tymol wykazuje znacznie silniejsze. dziatanie antyseptyczne anizeli fenol i krezole. Juz w roz.tworze 1 : 3000 zapobiega rozwojowi bakterii ropnych. YJ lecznnotwie stosowany jest ^ewn^trznie do plukania gardla, do inhalacji i w roztworach do kompresow, V/ewn^trznie podaje si^. go bardzo rzadko j.ako anty&eptyk Jelitowy w przypadku biegunki. Jako nierozpuszczalny w wodzie nie resorbuje si^ z przewodu. pokarmowego. Podany z etanolem zostaje zresorbowany i dziaia Jako silna trucizna paralizuja^c ukiad nerwowy.

106 Sprz^t laboratorynny Lejek' rozdsielczy pon. 150 ml, aparat do destylacji olejkow lotnych pod zmniejszonyn cisnjeniem, lodowka, cylinder miarowy poj. 50 ml, kolba stozkowa po.j. 300 ml. Chemikalia i odczynniki 10 g T/odorotlenku scdu, 10 g stez. kwasu yiarkowego, 100 ml eteru etylowego, 20 g bezwodnego siarczanu sodu, bibula filtracyjna. Proces wyodr^bniania 50 g ole(iku vr/trz^,sac5 3-krotnie w rozdzielaczu 5/£ roztworem wodorotlenku sodowego, biora.c go kazdorazowo po 30 ml. Roztwory alkaliczne polq.czyc i zakwasic 5^ kv/asem siarkowym do pK 3. Uwolnione zwi^zki fenolowe przeprowadzic do eteru etylowego przez wytrz^-sanie, bior^,c 3 razy po 30 ml rozpuazczalnika organicznego. Poia-czone roztwory eterowe przemyc dwukrotnie 30 ml wody, osuszyc siarczanem sodu i przesq,czyc. W pozostaiosci po odparowaniu eteru znajduje sie tymol i karwakrol. Oddzielenie tymolu od karwakrolu przeprowadza sie na drodze frakcjonowanej destylacji, wykorzystuja.c roznice temperatur v;rzenia skladnikow mieszaniny. Destylaeje_ przeprowadzic w aparacie do frakcjonowane j destylacji olejkow pod zmniejs,zonym cisnieniem. Frakcj^ tymolu zebrac przy temperaturze 94 - 96 i cisnieniu 15 mm Hg. Oddestylowana, frakcj^ tymolu. zaszczepic krystalicznym tymolem i pozostawic w lodowce przy temperaturze 0 do krystalizacgi.

Olejek farmakopealny winien zawierac 20 - 40 kow fenolowych. Przecietnie uzyskuje si§ okoio 20^ tymolu. PismJennietwo E.Gildemeister, Pr.Hoffmann, Die aetherischen Ole, Ed. 2, 7, Berlin 1961 E.Guentcher, The Essential Oils, Vol.3, New York 1949-

C w i c z e n i e

40

V/yodr^bnianie heleniny z korzeni Omanu wielkiego - Radix Inulae-Inula helenium L., fara., Compositae Vvaznie j s z e zwia_aki towarzysza_ce O l e j e k , ktorego zawartosc w surovvcu waha sie_ w granicach od 1 do 3%*'a w sklad jego wchodz^, dwuhydroalantolakton, kwas alantolowy, alantol oraz zwi^zki azulenowe. Ponadto w surov;cu wyste,puja_ zwi^zki gorzkie, alantopikryna, inulina i pokrewne j e j fruktozydy - pseudoinulina i inuleina oraz f r u k t o z a . Budov/a i wlasciwosci fizykochemiczne

•

Tak zwana helenina j e s t krystaliczna, mieszanin^, alantolaktonu i izoalantolaktonu, ktorych budov;a j e s t nast^puja.ca:

CH 2 0-

CH5 alantolakton

izoalantolakton

Kelenina krystalizuje z rozcienczonego etanolu w postaci igiei lub pryzmatow o t.t. 76 - 78°. Rozpuszcza si? bardzo dobrz.e w eterze etylowym, benzenie, chloroforrnie, metanolu, etanolu i octanie etylowym. Siabiej rozpuszcsa si^ w eterze naftowym i wodnych roztworach metanolu i etanolu. Kie rozpuszcza si^ w wodzie. VJlasciwosci farmakologiczne i zastosov;anie Helenina dziala silnie przeciwrobaczo, fungistatycznie, bakteriostatycznie wobec Mycobacteriom tuberculosis i zolciop^dnie. Ze wzgle.du na dttz^. toksycznosc i zdolnosc wywolywania alergii, jej zastosov/anie w lecznictwie jest ograniczone.

.

.

108 Sprzgt laboratoryjny Aparat Soxhleta o poj. iadunkowej 100 g, kolba okr^giodenna o poj. 1000 ml, chlodnica Liebiga dl. 80 cm, kolba stozkowa proznlowa poj. 500 ml, sa-czek G 3 o 0 2 cm, lodowka, krystalizator poj. 50 ml* Ghemikalia 1 odczynniki 1000 ml eteru naftowego, arkusz bibuiy filtracyjnej, wataProces v.'yodrebniania 100 g sproszkov.'anego surowca ekstrahowac w czasie 30 godsin eterem naftov/ym na lazni wodnej v; aparacie Soxhleta. V/ycia-g eterov;y zag^scic do 30 ml i wstawic do lodowki do krystalizacji. Yrydzlelona^ heleninQ zebrac na s^czku, prssmyc 5 ml eteru naftowego ozi^bionego do 0 . Celem lepszego oczyszczenia, wydzielona helenin^ przekrystallzovvac powtornie z eteru naftowego.

Helenina jest glownym skladnikiem olejku omanu. Pr-acu t^. metoda^ uzyskuje si^ 1 - 2% w stosunku do ilosci u£ytego surovi?ca. (jac

Pismisnnictwo ™—— Gerhardt C., Liebigs Anna!., 34, 192 (1940) J.Kaller, Cheni.Ber., 6, 1506 (1673).