Opera Philosophica Vol. 02

EDITIONES INSTITUTI FRANCISCANI UNIVERSITATIS S. B O NAVENTURAE S T. B O NAVENTURE, N. Y.

GUILLELMI DE OCKHAM

Opera Philosophica

et

Thcologica

O PERA PHILOSO PHICA

II

GUILLELMI DE OCKHAM OPERA PHILOS OPHICA ET THE OLOGICA AD FIDEM CODICUM MAN USCRIPTORUM EDITA

CURA INSTITUTI FRANCISCANI UNIVERSITATIS S. BONAVENTURAE

St. Bonaventure University St. Bonaventure, N. Y. 1 978

VENERABILIS INCEPTORIS

GUILLELMI DE OCKHAM

EXPOSITIO'XIS l'X LIBROS ARTIS LOGICAE PROOEMIUM et

EXPOSITIO l'X LIBRC'll PORPHYRII DE PRAEDICABILffiUS

t

Edidit ERNESTUS A. MOODY

EXPOSITIO IX LIBRUM PR.AEDICA:\'lEXTORUll ARISTOTELIS Edidit GEDEON GAL

EXPOSITIO IX LIBRUM PERIHERllENIAS ARISTOTELIS Ediderunt ANGELUS GAMBATESE et STEPHANUS BROWN

TRACTATUS DE PRAEDESTIXATIOXE ET DE PRAESCIENTIA DEI RESPECTU F"C'T"C'RORC'll COXTIXGENTIU)l

t

Edidit PHILOTHEUS BOEHNER Rccognovit STEPHANUS BROWN

St. Bonaventure University St. Bonaventure, N. Y. 1 978

Copyright© 1978 The Franciscan Institute of St. Bonaventure University Library of Congress Catalogue Card Number: 77-047288 ISBN: 1-57659-009-7

Printed in ltaly Tipografia Porziuncola - Santa Maria degli Angeli Reprinted 1997 BookCrafters, Fredericksburg, VA United States of America

INTR O D U C T I O

Post editionem criticam Summae Logicae, quac anno 1974 lucem vidit (Opera I), placet nobis nunc aliud volumen operum philosophicorum Vene­ rabilis Inceptoris studiosis philosophiac mediaevalis offerre. In hoc volumine (Opera Philosophica II) continentur illa scripta quae Marcus de Benevento a. 1496 Bononiae typis mandavit sub titutlo : Expositio Aurea e t admodum utilis super Artem Veterem, Philosophica

edita per Venerabilem Inceptorem Gu ilielmum de Occham,

cum

quaestionibus A/berti Parvi

Opera autem in hoc volumine contenta sunt haec: a)

Expositionis in libros artis

de Saxon ia. logicae prooemium et Expositio in libntm Porphyrii de Praedicabilibus;

b)

Expositio in

c ) Expositio in librum Perihermenins Aristotelis; d) Tractatus de praedestinatione et de praescientia Dei respectu juturon1111 contingentium. Posthac, gratia brevitatis, a-c vocabuntur Expositio , d autem Tractatus. Cum alii codices contineant Expositionem et alii Tractatum, in paragraphis se­ paratis eos describemus.

librum Praedicamentonmt Aristotelis ;

§

l

De codidbus manuscriptis et de prima editione Expositionis

Bonae memoriae Philotheus Boehner, qui consilium opera philosophica et theologica Venerabilis Inceptoris critica ratione edendi iam ante secundum bellum mundanu m inivit, elenchum codicum manuscriptoru m Expositionis prima vice a. 1939 exhibuit 1 . Ex ilio tempore nullus novus codex manuscriptus huius operis innotuit. 1. - Florentiae, Bibl. Nat., conv. soppr. B. 4. 1618 (A). - Saec. XIV (a. 133 1), membr. , mm. 293x220, pp. 152, coli. 2, l in. 58 et 62. Ligatus est charta spissa, membrana in dorso contecta. Paginae (non folia) a. 1965 numeratae sunt. Habemus hic non unum sed duos codices in unum colli1 Ph. Boehner, "Manwcrits des oeuvres non-polémiques d'Occam", lA FriUice Franciscaine, XXII (1939), 171-75; idem, Collected Artic/es on Ockham (ed. E. M. Duytaert, Franciscan lnstitute Publications, Philosophy Series 12, St. Bonaventure, N. Y. 1958, 28-33); idem elcnchus, paucis additis, habetur apud L. Baudry, Guill au m e d'Occam. Sa vie, ses oeuvres, ses idérs sociales et politiques, Paris 1950, 273-87; eosdem codices per initia descripsit G. Mohan, "Incipits of Logica! Writings of the XIIIth-XVth Centuries", Fraruiscan Studies, XII (1952), 349-489; indicem commentariorum Guillelmi de Ockham in scripta Aristo­ tclis exhibuit etiam C. H. Lohr, "Medicval Latin Aristot!c Commcntarics", Traditio, XXIV (1968), 204s.; codices Expositionis fuiw descripsit E. A. Moody in praefationc ad suam editionem Gulielmi Ockh am Exp ositionis in libros Artis Logica e prooem iu m et Expositio in Librum Porplryrii de praedicabilibus (Franciscan Institute Publications, Text Scrics 14, St. Donaventurc, N. Y. 1965, viii-xiii).

8*

INTRODlJCTIO

gatos. Primus (pp. 1-94) continet

Guillelmi de Ockham, simul cum fine huius ultimae (p. 94a) legitur Colophon: "Explicit expositio fratris Guillermi super libros elencorum de Ocham de ordine fratrum Minorum, scripta anno Domini M°CCC0 Tricesimo primo in Civitate Neapolitana". In eadem columna sequitur excerptum ex quodam opere Richardi de Campsall, quod incipit: "Contra ponentes naturam generis, speciei et differentiae quod sint quaedam res extra intellectum...". Explicit p. 94b: "quod autem Deus vel aliqua substantia simplex non sit in genere, potest talis ratio assignari". Manu posteriori addita est tabula operum in hac parte codicis contentorum. Alius codex, seu pp. 95a-151 b, continet commentum Roberti Kilwardby in librum Topicorum Aristotelis 8• Expositionem Expositione in librum Elenchorum Aristotelis 2• In

2. - Florentiae, Bibl. Nat., conv. soppr. G. 3. 803

(B). - Saec. XIV, membr.,

mm. 311 X 246, ff. 150 (recenter numerata), coli. 2, lin. 66 (in prima parte, seu ff. 2-37). Ligatus est assibus, corio in dorso tectis. Hic etiam habemus duos codices in unum colligatos. Pars prima, seu ff. 2-37, continet Expositionem Guillelmi de Ockham, quae tamen explicit mutila in cap. 7, § 9 secundi libri Perihermenias (infra, p. 491, lin. 167). Senio sequens, seu quarta, incipiebat verbis: "et sic habetur". Altera pars, seu alter codex, alia manu scriptus, continet (ff. 38ra-148vb) vul­ gatissimam Summam de casibus Astesani de Asti, O.F.M., quae prima vice Venetiis a. 1468 impressa est. Origo primi codicis indicatur f. lr: "Iste liber est conventus sanctae Crucis de Florentia, Ordinis Minorum. - Occham super logicam Aristotelis. - Quaedam quaestiones theologales. No 523. - Pl. XII Sin., 11 o". - Bibl. Apost. Vat., cod. Palat. lat. 998 (C). - Saec. XIV, membr., mm. 205, ff. 72, coli. 2, lin. 71. Compactus est ex duobus codicibus: I, ff. 1-24; Il, ff. 25-72. Exaratus est atri­ bus amanuensibus et ligatus est charta spissa. Expositio finitur f. 21va: "Explicit summa artis veteris secundum magistrum Gulielmum Ocham. Deo gratias. Amen". F. 21va-vb leguntur duae quaestiunculae. Prima quaerit: Utrum subiectum in logica sit ens rationis; altera vero: Utrum ens rationis sit aliquod ens subiective in anima. Ambae questiones dependent a quodam opere Hervaei Natalis, O.P. Iuxta secundam ens rationis habet esse obiectivum in anima. Ff. 22ra-24vb scripta est alia manu quaestio de universalibus "secundum viam et doctrinam (magistri sed erasum ) Guilielmi Okam" '· Alter codex, seu ff. 25r-72r continet commentarium Thomae Aquinatis in libros De anima. 3.

280

X

1 Editio critica huius

opcris,

a

F. del Punta parata, est sub p ra el o, et proxime prodibit ut Optr a Phi­

losophica III.

Cf. C. H. l.hr, art. cit., Traditio, XXIX (1973), 112s. quaestionem edidit M. Grabman, Quaest io de universali secundum viam de Ocklram (Opuscula et Textus, Scrics Scholastica X, Monastcrii 1930). 1

' Hanc

ti

doctrinam Guiltlmi

9"'

DE CODICIBuS MA:SUSCRIPTIS EXPOSITIONIS

4. Parisiis, Bibl. Nat. lat. 6431 (D). Saec. XIV, membr., mm. 245 X 175 ff. 118, coli. 2, lin. 50-52 5• Scriptus est unica manu. Ligatus est assibus. Primo loco, seu ff. 1r-77v conti­ netur Su mm a Logicae Guillelmi de Ockham, deinde (ff. 78r-118v) Expositio, quae tamen explicit mutila in secundo libro Perihermenias, cap. 7, § 9 (infra, p. 48, lin. 116). Prima verba sequentis senionis erant: "falsae sunt". -

-

5. Assisii, Bibl. Com m un. , cod. 670 (E). Saec. XIV, membr., mm. 235 X 162, ff. 58, coli. 2, lin. 55-75 6• Scriptus est ab unico amanuensi. Ligatus est assibus, corio in dorso tectis. Praeter Expositionem continet etiam commentarium in librum Elenchorum, qui fmitur f. 54vb; et postea suppletur particula quae omissa est prius (f. 17va) in capitulo de quantitate. F. 1v legitur inscriptio: "Logica Ocham"; f. 38v vero: "Iste liber est mei... Bartalomei, quem emi de precio duorum ducatorum cum dimidio in M°CCCCXI, indict.". 6.

-

-

-

Civitas Angelorum (Los Angeles, Ca!.),

Bibl.

fornia, Hoose Library of Philosophy, cod. RL091/016s.

Univ., vulgo Southem Cali­

(F).

Saec. XIV, membr., mm. 1 90 X 140, ff. 88, coli. 2, lin. 44-48 7• F. lr, in summo, legitur inscriptio: "Scriptum Willielmi Occham supra prae­ dicabilia et praedicamenta Aristotelis". Scd codex iste continet ctiam expositionem in librum Perihermenias, quae terminatur f. 70vb, cum subscriptione: "Explicit scriptum totius artis veteris". Deinde, ff. 71ra-88ra habetur scriptum Gualteri Bur­ laci, De puritate Artis Logicae tractatus brevior 8• -

7. Oxonii, Bibl. Bodleiana, cod. Canon. Mise. 558 (G). Saec. XIV, membr., mm. 265 X 182, ff. 144, coli. 2, lin. 46. Scriptus est ab uno amanuensi. Ligatus est assibus corio tectis. In dorso scrip­ tum est: "Guil. Ocham Super Opera Arist."; et in imo f. 1r: "Libro donato dal Signor Conte Pirro de Capitanis". F. 54rb, in prooemio expositionis in librum Perihermenias, ubi Ockham incipit agere de natura conceptus universalis, scriptum est in margine: "Hic incipit quaestio". Ff. 93r-144r habctur Expositio in librum Elenchorum. F. 144v legitur: "In isto volumine continentur libri logicae Aristotelis, editi a Reverendissimo doctore Do­ mino Magistro fratre Guliermo Ocham ordinis minorum et Magistro in sacra theologia". Deinde paulo infra: "In isto volumine infrascripti libri secundum Ve­ nerabilem doctorem fratrem Guliermum Ocham ut infra continentur: -

•

Cf. E. Pellegrin, LA

Il. 1 1 4.

1 Cf. G. Mazza tinti, States 195 1 ;

-

bibli�thèque des Viscouti rt

Jr:s

Sforz a ducs di

Milan au

XV'

siècle,

Paris 1955.

Inventari dei manoscritti delle biblioteche d'Italia, IV, Forli 1894, 1 30 . 1 Cf. S . de Ricci e t W. J . Wilson, CetJSUS of Medieval and Renaissance Manuscripts i n the L'nited and Can ada, I, New York 1935, 18. !bi numerus huius codicis est 6. 1 Edidit Ph. Boehner, Franciscan lnstitute Publications, Tcxt Serics l, St. Bonaventure, N. Y. et itcrum, Tcxt Scrics 9, 1955.

10*

INTRODUCTIO

"Imprimis scriptum super Porfirio. ltem, scriptum super libro Praedicamentorum. Item, scriptum super libris periermenias. Item, scriptum super libris elencorum". 8.

-

Brugis, Bibl. Civit., cod. 499

f[ 108, coli. 2, lin. �7 9•

(B). - Saec. XIV, membr., mm. 284

X

204,

Exaratus est a duobus amanuensibus, quorum tamen scripturae valde similes esse videntur. Ligatus est assibus corio tectis. Codex iste continet, praeter Expositio­ nem, etiam commentum in librum Elenchorum, sed ultima undecim capitula exposi­ tionis in librum Porphyrii desiderantur. 9. - Parisiis, Bibl. Nat. lat. 14.721 (1). - Saec. XIV, membr., mm. 333 x 235 et mm. 342 x 245, f[ 179, coli. 2, lin. 64 et 6710. Sunt tres codices in unum colligati. Primus, seu f[ 1-60, continet commenta­ rium Alberti Magni in libros .Yeterologicorwu Aristotelis; alter, alia manu scriptus, seu f[ 61-129, includit Expositionem Ockham simul cum eius commento in librum

Elenchorum.

lste secundus codex provenit ex bibliotheca monasterii S. Victoris. Legitur enim f. 129r: "Hunc librum acquisivit monasterio Sancti Victoris prope Parisius frater Johannes Lamasse, dum esset prior eiusdem ecclesiae. Scriptum anno Der mini 1424". Hoc utique intelligendum est de anno quo haec nota addita est, non autem de anno quo codex exaratus est. Colophon operis Ockham legitur f. 12lra (olim f. 63ra): "Explicit liber iste, scriptus ad opus domini Johannis de Bodelo: Per manus Johannis Gall. - Scripsi tcr tum librum amore. Da mihi vinum. Si vultis plus scribe (!), detis vinum egresie (!) Deo gratias. Amen". F( 121rb et 121v sunt alba. F( 122ra-125vb suppletur quaedam particula quae omissa est ex expositione libri Elenchorum, finis scilicet libri primi et initium se­ cundi. Deinde, ff. 125vb-129rb leguntur ultima undecim capitula expositionis libri Porphyrii, quae prius omissa sunt et quae desiderantur in codice H. Tertia pars, seu tertius codex, ff. 130ra-176vb, continet commentarium Iacobi de Duaco in libros Priorum Analyticorum Aristotelis11• Textus Expositionis Guillelmi de Ockham in hoc codice contentus fidelissime descriptus est ex codice H (Brugis, Bibl. Civit. 499), exceptis duabus partibus. Prima harum consistit ex cap. 6-16 expositionis in librum Porphyrii, quae capitula in codice H desiderantur; altera vero ex cap. 2, § 2 - cap. 5, § l expositionis in librum Perihermenias. In hac parte amanuensis expositionem Inceptoris propria auctoritate nunc contrahit nunc vero auget, ad modum paraphrasis. Semel remittit lectorem ad 1 Cf. A. d e Poorter, Catalo.�ur dts manuscrits d t l a Ribliothtque Publique de l a Ville d e BrUJlfS, Gem­ Paris 1934, 581 . 1° Cf . L. Delisle, lnventaire des manuscrits coiiSerVtS à la Bibliothtque !'iationale sous Ics nos. 8823-18,613. Paris 1 863-71 , XXX, 44. 11 Cf. C. H. Lohr, art. cit. , Traditio, XXVI (1970), 139.

bloux

-

DE CODICIBUS MANUSCRIPTIS EXPOSITIONIS

11*

secundum librum eiusdem expositionis, bis verbis: "Nulla enim talium est enun­ ti atio simpliciter, ut infra patcbit in secundo libro Magistri". 10.

(K). Saec. XV, 12 -4 chart. , mm. 230 x 1 55, ff. 1 07, col. l, lin. 38 2 • Codcx scriptus est manu unica et legatus est charta spissa. In summo f. 1r legitur: "Incipit scriptum artis veteris secundum Ockham"; i n fmc vero cxpositionis libri Praedicamentorum: "Explicit scriptum magistri Guilelmi Ocam magistri super librum Porphyrii et Praedicamentorum. Deo gratias. Amen. Qui scripsit scribat, sed non de tali littera merdosa". Expositio i n librum Periherme­ nias terminatur f. 89v. F. 9 0 est album , ff. 9 1 r-1 07r habetur brevis expositio in I et II l ibrum Physicorum, quac i ncipit: "Ad evidentiam eorum quae in libro deter­ minantur physicorum, scicndum quod libcr iste physicorum prima sui divisione . . . " Explicit f. 1 07r , mutila , ut vidctur, verbi s: "incepit de illis de inesse per rationes a;signatas, ideo conveniens fuit". Florentiae, Bibl. Medicea-Laurentiana, cod. Caddi 153

11. Bibl. Vat., Burghes. 151 (Z). Saec. XIV, membr. , mm. 260 X 1 55, ff. 1 48 (+ f. 25a) , coll. 2, l in. 44-47 13• Codex scriptus est ab uno amanuensi, et quidem ab eodem qui scripsit etiam maiorem partem codicis Burghesiani 68, in quo continetur abbreviatio Ordinatio­ nis Guillelmi dc Ockham i n I Sen tm tia ru m . Nostro iudicio abbreviator et scriptor unus atque idem erat. Pars prima (ff. 1 r-3 0v) continct abbreviationem Expositionis; sccunda (ff. 31r131v) Swnmam Logicae; tertia vero (ff. 131 v-1 48r) tractatum De sacramento Altarisa. Expositio i ncipit f. lra: "Quia proptcr crrorem in logica multi antiquorum in crrores varios i nciderunt ... . Explicit f. 30va: "tanta igitur notata sint dc propositionibus dc futuro in ma­ teria contingenti. Et in hoc terminantur notabilia primi libri [Perihermenias], quia nota bilia puerili a multa omi si proptcr brevitatcm". Iste codex apparet i n catalogo bibliothecae pontificiae Avcnioncnsis anni 1369 sub numero 883, in catalogo vero anni 1375 sub numero 41 4 15• "

12.

Aurea, CUlli q u aes tionibu s A/berti Parvi de Saxonia (X). - Edidit Marcus dc Benevento, Bononiae 1 496 16• Editor Expositioni Gui llelmi de Ockham intermiscuit quaestiones logica les ,, Cf.

Expositio

A. M. B andi nus Bibliotheca uopo/dina Laurentiana, II, Florentiae 1792, 16 1; cf. etiam Sup­ ,

plementum, I I (X), 16s. 11 Cf. A. Maier, Codices BurgiJesiani Bibliotlrrcae Vaticanat, Studi e Testi 170, Città del Vaticano !952, 197s. 14

Edidit T. B. Birch, T/re De Sacram ento Altaris �(Williarn of Ockham,

Burlington, Iowa 1930,

158-501. 1;; Cf. F. Ehrlc, Historia Bibliotl11·cae Romanorum Pontificium, tum Bonifatianae 111111 AveniorJCnsis, Ro­ mae !890, 355, 487. 1 1 Iterum impressa est arte phototypica per 'The Gregg. Press', Ridgewood, N. J, U. S.A. ,

1964.

1 2*

INTRODUCTIO

Alberti de Saxonia 17, et quidem ita ut problematibw ab Ockham discussis respon­ deant problemata ab Alberto tractata. Praeterca, Marcus post primum librum expo­ sitionis in Perihermenias inseruit tractatum Inceptoris De praedestinatione et de prae­ scientia Dei respectu Juturorum contingentium 18, et XVI dieta Richardi de Campsall de foturis contingentibus 19• Ut lectores f. b 2vb monentur, adnotationes quas Marcw de Benevento in marginibw Expositionis Ockham et Quaestionum Alberti de Saxonia scripserat et in­ ter litteras F. M. hinc inde incluserat, per errorem scriptorum in textum insertae sunt. 18.

-

Codices deperditi vel falso Guillelmo de Ockham adscripti.

a) luxta Inventarium, anno 1494 redactum, Mediolani, in bibliotheca conven­ tus S. Eustorgii, sub numero 567 asservabatur scriptum Venerabilis Inceptoris in Artem Veterem : "Item, scriptum artis veteris secundum Ocham, quod incipit Omne et finit contrarie" 20• lta revera incipit et fmit Expositio Guilldmi de Ockham. b) Volaterrae, Bibl. Communalis (Guamacciana), cod. 5999 [54.5.15]. Continet tcxtw Porphyrii et Aristotdis, cum glossis interlinearibus et marginalibus, non autem Expositionem Guilldmi de Ockham 21• c) Bononiae, Bibl. Univ. lat. 2344 (1180) . In summo f. 3r quidam librariw, saeculo forsitan elapso, scripsit: "Expositio Guilelmi Ochami in artem veterem cum questionbus Al berti Parvi". Videtur esse manifesta confusio cum editione Marci dc Benevento, de qua sub n. 12 fecimus mentionem. Falsa ista adscriptio decepit etiam C. Frati, qui catalogum manwcriptorum huius bibliothecae redegit 22• De facto, ut M. Grabmann demonstravit, continentur in hoc codice commentaria in varia opera Aristotelis, saeculo decimo tertio scripta 23• -

d) In oppido vulgo Barboursville, W. V. (USA), in bibliotheca dominae A. L. Owens iuxta catalogum a S. de Ricci et W. J. Wilson confectum 24, a. 1935 asser­ vabatur commentarius in Porphyrium , Praedicamenta, Perihermenias et Librum Sex Principiomm. Hoc scriptum, iuxta auctores, in aliis codicibus cum nominibus Roberti Kilwardby et Guillelmi de Ockham associatur. lnitia dantur operum expositorum 1 7 Nullw codcx manwcriptw harum quaestionum

quantum sciamw

exstat. Cf. A. Gonzales,

Franciscau Studies, XVIII (1958), 290-354; XIX (1959), 13-144; C. H. Lohr, art. cit., Traditio, XXIII (1967), 348s. 1 8 Edidit Ph. Bochncr, '1M Tractatus de Praetkstinatione et de Praescientia Dei et Futuris Continge11tibus of William Ocklu (Franciscan Institutc Publications, Philosophy Scrics 2, St. Bonaventurc, N. Y. 1945). 1 1 Edidit E. A. Synan, "Sixtccn Sayings by Richard of Campsall on the Contingency and Forcknowledge", Mediaeval Studies, XXIV (1962), 250-62. 1° Cf. T. Kaeppcli, "La bibliothèquc de Saint-Eustorgc à Milan à la fin du xvc siè-clc", Archivum Fratrum Praedicatomm, XXV (1955), 52. 11 Iuxta G. Lacombe, Aristotcles Latinus, pars postcrior, Cantabrigiae 1955, num. 1654, p. 1128, "Thc Thcory of Assertorie Conscqucnccs in Albcrt of Saxony'',

dcscriptio huius codicis a H. Funaioli confc penitus est erronea. " C. Frati, sica,

XVI-XVII,

Indice dei codici latini cotJ.SerVati nella R. biblioteca di Bologna

{Studi Italiani di filologia clas­

Firenze 1908-1909, 463).

•• M. Grabman, "Dic Aristotclcskommcntatorcn Adam von Bocfcld und Adam von Bouchcr­

mefort" (Mittclaltcrliclu:s Geistcsleben, Il, Hildcshcim - New York 1975, 145-50). •• Cf. S. de Ricci et W. J. Wilson, op. cit., p. 2194.

13*

DE TEMPORE COMPOSITIONIS ET DE AUTHENTICITATE EXPOSITIONIS

non autem expositionum, qua de cawa parum iuvant. Ubinam iste codex hodic asservetur, comperire non potuimus. Codex continet ff. 34 et scriptus est saeculo XV in Italia a quoddam Roberto. Expositio Ockham in codice talis magnitudinis (mm. 220 X 150) - etiam sine commentario in librum Sex Principiorum non minw quam octoginta folia impleret. -

§ 2

De tempore compositionis et de authentidtate Expositionis Cum eadem citata quae indicant tempus rdativum compositionis confirment etiam authenticitatem operis, de his duabus quaestionibus sub unico paragrapho pauca dicemus. Et primo de termino a n t e q u e m. Citationes explicitae quae in Exposi­ tione in librum Elenchorum occurrunt, plane ostendunt Inceptorem prius redegisse cxpositioncm suam in Artem Veterem , seu in Porphyrium, Praedicamenta et Periherme­ nias quam expositionem in librum Elenchomm. Ceterum, hoc etiam ordo naturalis cxigebat. Expositionem libri Elenchomm citamus iuxta editionem F. del Punta, quae - ut diximus - sub praelo est. Lib.

II, c.

18, § 3, /in. 15-19: "Notandum est quod, secundum veritatem, 'ens' et 'unum' sunt aequi­

voca; de quorum tamen aequivocatione non est hic insistendum, quia quod P h i l o s o p h u s hic dicit, non dicit n.isi gratia exempli. Et de istis aliquid dictum est super librum P o r p h y in libro

r i i et ampliw dicetur

Physicorum".

Quod autem ens non dicatur univoce de decem praedicamentis, Ockham ostendit in sua expositione in librum P o r p h y r i i, cap. 2, § 10 (infra, pp. 41-4) . Lib.

II, c.

11, § 3, /in. 34-40: "Unde quando aliquid primo est densum, postea per solam extrapo­

sitionem partium et per solam coexsistentiam ipsius corporis maiori Iaea, potest fieri maiw; ita quod nulla nova res additur, sed illud idem quod priw, est coexsistens maiori Iaea, et partes, quae priw distabant, modo magis distant quam prius. Hoc autem diffwius declaratum est in in libro

Praedicamentis et ampliw ostendetur

Physicorum".

Hic Ockham manifeste remittit lectores ad suam expositionem libri Praedi­ camentorum, cap. 14, § 11 (infra, pp. 285s.). Lib.

II, c.

16, § 4: "Pro toto isto capitulo est notandum quod doctrina P h i l o s o p h i hic tradita arguitur a divisis ad coniuncta, quando aliquid Perihermenias".

specialiter valet ad impediendum consequentiam quando bis accipitur in divisis, de qua dictum est in II

De hac re egit Ockham in sua expositione in librum Perihermenias, lib. Il, c. 4, § § 4-6 (infra,pp. 446-52), ubi § 6,lin. 22-23 (p. 451) praenuntiat expositionem libri Elenchorum: "Et est in omnibus talibus fallacia accidentis, sicut in II Elencho­ rum ostendetur". Ex his paucis plane apparet quod expositiones in librum P o r p h y r i i, Prae­ dicamentorum et Perihermenias praecesserunt secundum librum expositionis in librum Elenchonuu, hic vero a sua parte praecessit expositionem in libros Physicorum. Alibi

14*

INTRODUCTIO

autem ostensum est quod cxpositio in libros Physicorum partim praecessit partim vero secuta est compositionem Summae Logicae 25• Conscntaneum est ut expositio Artis Veteris inccpcrit cum expositionc libri P o r p h y r i i De praedicabilib11s, qui est introductio ad Praedicamenta. Dc facto in cxpositionc libri P o r p h y r i i praenuntiatur expositio libri Praedicamentorum. Cap. 4, /in. 133-145: "Ex isto sequitur quod risibilitas non est aliqua res forma!iter inhaerens homini, alia ab hominc... ; nec potest esse accidens respectivum quia, sicut ostendetur in libro Pr.udicamentorum et V J.taphysicae, de intentione P h i l o s o p h i est ponere quod nulla est res praeter res absolutas..." (infra, pp. !l4s.).

Inccptor in tota sua expositionc in librum Praedicamentorum, praescrtim autem in capitulis 12-13 (pp. 38-68), itcrum atquc iterum insistit in hoc quod iuxta intcn­ tionem Aristotclis rclationcs non sunt rcs exsistentes in rerum natura. Ut terminus p o s t q u e m relativus Expositionis maxima cum probabilitate assignari potest Scriptum in I Sententiarum. Legitur enim in proocmio expositionis in librum Porphyrii , § 2, !in. 17-23 (pp. 10s.): "Quamvis pracdictae quacstiones et consimiles [de natura univcrsalium] non ad logicum s.:d ad metaphysicum sint pertinentes, quia tamen ex ignorantia earum multi moderni in multiplices errores etiam in logica sunt prolapsi, ideo de ipsis brcviter quid sit secundum sententiam Aristotclis. et secundum vc­ ritatem tenendum, est diccndum, quia dc cis a l i h i est ditfusius tractatum".

Nunc autcm nullibi diffusius egit Ockham dc univcrsalibus quam in suo Scripto dist. 2, qq. 4-8, ubi problema univcrsalium per 194 paginas per­

in I Sententianmr, tractavit 26•

Ex his quae hucusque diximus tempus relativum compositionis seu ardo com­ positionis huius operis rclatc ad alia Inccptoris opera manifeste apparct. Sed quid de tcmpore absoluto seu de anno quo Ockham super Artem Veterem lcgit ? De hac re ccrtitudincm quidcm non habcmus, conicctura tamen satis probabilis proponi potcst. Si enim Vcnerabilis Inceptor- ut alibi ostcndimus 27 Scriptum in libnmr Sententiarum (exccptis utiquc additionibus posterioribus) Oxonii intcr annos 13171319 composuit, seu super Sententias legit, et postca iuxta statuta Univcrsitatis saltem per biennium ibidem remansit 28, lectiones suas in Artem Veterem probabilitcr anno 1321 inccpit. Non quidem Oxonii , sed -- ut alibi insinuavimus 29 - probabilitcr in studio Londiniensi , ubi postca etiam Summam Logicae conscripsit et libros Plry­ sicorum Aristotelis exposuit, antcquam aestatc anni 1324 Avcnioncm ire iussus esset 30• 15 Guillelmi de Ockham, Summa Logicae (Opera Plrilosophica I, cd. Ph. Bochncr, G. Gal et S. Brown, St. Donaventure, N. Y. 1974, 58*). 28 Guillelmi de Ockham, Scriptum in I Sent . , dist. 2, qq. 4-8 ( Ope ra Tlrro log i ca II, ed. S. Brown et G. Gal, St. Donaventure, N. Y. 1970, 99-292). 17 Guillelmi de Ockham, Scriptum irr l Smt. (Opera 71reologica l, ed. G. G:il et S. Drown, St. Donaventurc, N. Y. 1967, 34*ss.). 1 1 Cf. Sta/uta Arrtiqua Un iv ersitat is Oxonie ,sis (ed. S. Gibson, Oxford 1931, 50). 21 Guillehni de Ock.ham, Summa Logic.u, ed. cit., pp. 49*s. 30 Ratio quare Ockham duobus ve! tribus annis post lecturam Serrlerrtianmr non est Cactus magistcr regens studii Oxoniensis non est quaerenda in oppositione loannis Lutterell, cancellarii Universitatis Oxo­ niensis, sed potius in eo quod non erat mos apud Fratres Minores homines tam iuvenes ad oflicium ma-

DE TEMI'ORE COMPOSITIONIS ET DE AUTHENTICITATE EXPOSITIONIS

15*

Utrum fratres in studio Londiniensi secuti sint consuetudinem Universitatis Oxoniensis necne, ignoramus. Supposito tamen quod statutis Universitatis se con­ formaverint, tunc primus terminus anni durabat a die 1 0 Octobris ad diem 17 Decembris, quo tempore lector non minus quam triginta lectiones dare debebat81• Inceptor igitur primo termino durante commode absolvere potuit undecim lectio­ nes in Porphyrium et viginti duas in librum Praedicamentorum. Secundus terminus, qui currebat a die 14 Ianuarii ad dominicam Palmarum (quae anno 1 322 cecidit in diem 4 Aprilis) sufciebat pro viginti lectionibus l�bri Perihermenias et pro quinque quaestionibus De praedestinatione. Immo etiam pro expositione libri Sex Principio­ rum, si quidem Ockham hunc librum revera exposuit, ut expresse promiserat in expositione libri Praedicamentontm, cap. 12, lin. 147-148 (p. 243): "de quibus post, in libro Sex Prindpiontm dicetur". Hoc tamen nonnisi ut coniecturam proponimus , quia documenta certa non habemus. Non credimus tamen quod haec nostra coniectura longe sit a veritate. Adde unum annum vel tolle, si placet. En ordo (et duratio) lectionum Expositionis sicut in codice C (Vat. Palat. lat. 998) , nunc in marginibus nunc in columnis, indicantur: Lectiones Expositionis in librum Porphyrii l.

2. 3.

4. S.

6.

Prooemium Cap. 1, § l Ca p. 1 , § 5 Cap. 2, § 1 Cap. 2, § 8 Cap. 2, § 1 3

p. p. p.

8 16 20 p. 30 p. 39

p. so

7. 8. 9. 1 0. 11.

Cap. Cap. Cap. Cap. Cap.

3, § l 3, § 5 3, § 9

p. 55 p. 62 p� 68

6

P· 80 p. 92

4

Lectiones Exp osition is in librum Praedicamentorum

1. 2. 3. 4. S.

6. 7. 8. -

Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap.

l

5 8, 8, 9, 9, 10, 10,

§ § § § § §

1 6 1 9 1 4

p. p. p. p. p. p. p.

1 38 154 1 62 176 182 1 93 203 p. 205

9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16.

Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap.

1 0, 11, 12 13, 13, 13, 14, 14,

§ 5 § 1

p. p. p. p. 3 § § 6 p. § 11 p. § 1 p. § 6 p.

224 230 238 251 258 264 268 276

--

gisterii promovere. Alii eriam fratres, ut Ioa1mes de Reading, Roberrus Cowton, Gualtcrus dc Chatton et Adam de Wodeham post primam lecturam Sententiarum octo ve! decem annos expectaverunt antc­ quam promoti essent, ut videri potest ex indiciis quae circa hos auctores apud A. B. Emden citantur (A Biographical Register ojtl1e U11iversity oJOxford to A. D. 1500, Oxford 1959). Vide etiam C. K. Brampton, "Guillaume d'Ockham: fut-il Ma!tre en theologie ?", Etudes Franciscaines, XIII (1933), 5.3-59. Iu:"Cta B ramp­ ton (p. 58) si Guillelmus intcr annos 1322-1324 Oxonii remansisset, nullum officium ibi habuisset. Idem videtur etiam nobis, scd dc spatio temporis inter annos 1321 ad 1324. lt Cf. S. Gibson, op. cit., pp. LXX., 55 ; J. A. Weisheipl, "Curriculum of the Faculty of Arts a t Oxford in the carly Fourteenth Ccnrury", Mediaeval Studies, XXVI (1964), 14.3-85.

OCJ[HAM,

O PERA PHILOSO PHI CA n

2•

16*

INTRODUCTIO 20. Cap. 17, § 1S p. 318 21 . Cap. 18, § 1 p. 321 22. Cap. 20, § 1 p. 332

17. Cap. 14, § 12 p. 286 18. Cap. 17, § 1 p. 303 19. Cap. 17, § 9 p. 313

Lectiones Expositionis in librum Perihmnenias

Libri I 1. 2. 3. 4.

Prooem. , Prooem. , Cap. 1 , Cap. 2, s. Cap. 4, 6. Cap. 4,

§1 § 11 §1 §1 §1 §2

p. p. p. p. p. p.

7. 8. 9. 10. 11. 12.

34S 371 377 382 391 392

Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap.

4,

Cap. 6. Cap. 7. Cap. 8. Cap.

S, 6, 7, 8,

§ § § § § §

s.

5, 6, 6, 6,

4 1 7 3 6 11

p.

p. p. p. p. p.

393 396 40S 410 414 418

Libri II 1. 2. 3. 4.

Cap. Cap. Cap. Cap.

1, 2, 3, 4,

§ § § §

1 1 1 1

p. p. p. p.

427 430 437 443

S.

§ § § §

1 1 1 1

p. p. p. p.

4S7

468

477 492

Utrum istae lectiones ad veritatem lectionum in scholis habitarum notatae sint necne, certo sciri non potest. Quaedam videntur nimis longae, ut ex. gr. ultima lectio libri Porphyrii (pp. 92-131) et prima expositionis in librum Perihermenias (pp. 34S-71), aliae vero nimis curtae, ut ex. gr. lectiones 4-1 1 in primum librum Perihermenias. Forsitan Ockham capitula 7-1 6 in fine libri Porphyrii in scholis non legit sed solum ad complementum operis addidit. Probabiliter etiam duae quaestiones de natura conceptus in prooemio in librum Perihermenias considerandae sunt ut 'quaestiones a latere', et non ut partes expositionis stricte sumptae. Brevitas etiam lectionum in secunda parte expositionis in primum librum Perihermenias explicari posset eo quod quinque quaestiones De praedestinatinatione, i terum ut 'quaestiones a latere', locum lectionum occupaverunt. De a u t h e n t i c i t a t e Expositionis nullum dubium rationabile oriri potest. Opus enim in decem codicibus manuscriptis asservatur et ex bis septem id expressis verbis Guillelmo de Ockham adscrihunt. Doctrina in hoc opere contenta est penitus eadem quam lnceptor semper et in omnibus operibus suis professus est. Genus scribendi et arguendi est Inceptori proprium, praesertim si Expositio haec cum aliis expositionibus eiusdem comparetur. Praeterea, Ockham ad bune librum in aliis suis operibus certae authenticitatis iterum atque iterum remittit lectores. His non obstantibus C. Prantl saeculo elapso declaravit Expositionem esse quidem opus a d m e n t e m Venerabilis lnceptoris, sed non esse de manu eius 81• Quia tamen cl. auctor hanc suam sententiam nullo manuscripto inspecto edixit, ea vix mentionem meretur. n

C. Prantl, Qschichte der I.gik i•11 Abmdltue, III, Lipsiae 1867, 329, nota 739.

DE TEMPORE COMPOSITIONIS ET DE AUTHE�TICITATE EXPOSmONIS

Authenticitas

Expositionis

17*

iterum in dubium revocata est ab A. Maier, quae

151 Notabilia libri Porphyrii, Praedicamentorum et Perihermenias detexisset, credidit se redactionem primitivam et unice authenticam Expositionis detexisse 33• Consequenter proposuit, ut opinionem probabiliorem, N()­ tabilia non esse abbreviationem Expositionis sed potius opus genuinum Guillelmi de Ockham, Expositionem vero esse ampliorem retractationem Notabilium, non ab cum in codice Vaticano, Burgh.

Ockham sed a quodam alio factam. Hanc autem opinionem tribw rationibus ful­

Expositionis iam pridem in dubium revocata est; b) modus Notabilia redacta sunt est Inceptori proprium, genus autem scribendi quo Expositio redacta est, ei alienum est; c) in Notabilibus occurrunt duo textus quibus in Expositione nihil correspondet. civit : a) authenticitas

loquendi et arguendi quo

Has rationes Ph. Boehner singillatim refutavit et etiam textus, qui iuxta Maier

in

Expositione

desiderabantur, invenit et in columnis parallelis exhibuit, et velut fàc­

tum indubitabile conclwit

Notabilia vero non esse Expositione descripta 34•

Expositionem

esse opus genuinum Venerabilis Inceptoris,

nisi abbreviationem seu excerpta a quodam abbreviatore ex

Postea tamen A. Maier admisit, licet non propter argumenta a Ph. Boehner

Expositionem esse quidem opus authenticum Inceptoris, sed po­ sterius quam Notabilia. Ambo igitur scripta sunt authentica et se habent ut redactio prima et secunda: Notabilia constituunt redactionem primam, Expositio vero redac­ tionem secundam 85• Quicunque vult tenere Notabilia esse scriptum genuinum et authenticum Guil­

in medium allata,

lelmi de Ockham, explicare debet- inter alia- duas sententias, quarum prima oc­ currit in fine capituli de oppositionibus altera vero in fine capituli de futuris con­ tingentibus et quae terminat etiam

Notabilia.

"Alia notabilia quae possent notari circa oppositionem propositionum, amitto ad praesens, quia non sunt nisi p u e r i I i a, et occurrunt prima facie inspicienti textum" (f. 30ra). "Tanta igitur notata sint de propositionibus de futuro in materia contingenti. Et in hoc terminantur notabilia primi libri quac alicuius sunt ponderis, quia n o t a b i I i a p u e r i I i a m u I t a omisi propter brcvitatem" (f. 30va).

Si haec sunt verba authentica Venerabilis Inceptoris tunc nihil aliud significare possunt nisi quod Aristoteles in primis novem capitulis libri editione

l.

Perihermenias

quae in

Bekker tres paginas cum dimidio occupant - scripsit multa notabilia

puerilia quae non sunt notatu digna. Quid hoc absurdius ? Lege textum Aristo­ telis et vide si verbum superfiuum- nedum 'notabilia puerilia multa'- i bi invenies. 11 A.

Maier, "Ein

neues

Ockham-Manuskript (Die Originalform der Expositio Aurea ?), Grego­

rillum, XXVIII (1 947), 101 -33; Ausgthmdes Muultllter, I, Roma 1 964, 123-37. 14 Ph. Boehner, "A First Redaction of the Expositio Aurea of Ockham", Franciscan Studies, Vil (1 948), 69-76; idem, "The Hypothetical First Redaction of Ockham's Expositio Aurea", ibidem XIV (1 954), 374-86; idem articuli in Colltcted Articks

011

Ocleham cit., pp. 42-50 et 50-65.

85 A. Maier, "Einige Problemen der Ockhamforschung", Archivum FrtiCIJIum Historitum, XLVI (1 953), 1 91 , nota 3; Ausgehmdes Matultllter, l, cit., p. 206, nota 45: "An Stelle dieser Vermurung m&hten wir nun die Hypothese ausprcen Kommentaren ergeben hat

die sich

uns,

wie gesagt, aus der Bescheftigung mit Burleys

, das sowohl die Notobilia wie die Expositio aurea Originalwerke sind und

das sie im Verhiltnis von erster und zweiter Redalaion stehen".

INTRODUCTIO

18*

Praeterea, in prima citatione 'notabilia' opponuntur textui qui faciliter intelligi potest sine illis notabilibus. Ergo notabilia ista non sunt in textu Aristotelis quae­ renda. Ceterum, quid sibi volunt 'notabilia puerilia'

?

plicant, ac si diceretur: notatu digna notatu indigna

Ut contradictio vitetur, verba

?

Nonne contradictionem im­

exponi debent sic: quae tu vocas notabilia, videntur mihi puerilia. Revera in

sitione

Expo­

plurimi paragraphi incipiunt verbis 'notandum', 'sciendum', 'intelligendum.

G (Oxon., Bodl., Canon. mise. 558) expositio in librum Periher­ menias his subscribitur verbis: "Expliciunt divisiones, summa et n o t a b i l i a libri Perihermenias, expositi per Ochan Ordinis Minorum, magistrum in sacra theologia". Immo, in codice

Verba igitur 'notabilia puerilia' sunt verba abbreviatoris, qui negotium suum

Notabilia quam Expo­ Expositionem accepisset expositione textus Aristo­

non mechanice sed critica ratione exsequebatur. Si enim tam

sitio essent scripta authentica, tunc Inceptor Notabilia eaque circumdedisset et omavisset

ad redigendum divisione et

telis, addendo etiam 'multa notabilia puerilia'. Non est ista via ac ratio qua Ockham opera sua redegit

88•

Nostro igitur iudicio

Expositio

est opus authenticum et primitivum,

Notabilia

spurium et derivativum. Hoc non obstante non erit absque utilitate adducere quas­ dam sententias ex aliis operibus Guillelmi, quibus ipse ad Per hoc enim locw, et etiam momentum,

Expositionis

Expositionem

provocat.

inter alia opera Inceptoris

presius determinatur. Non intendimus tamen omnes huiusmodi locos indicare. Expos. in libros Physic., prol.: "Sed antequam ad expositionem textus accedam, aliqua praeambula, sicut in principio LogiC�Je feci, praemittam. Et quia forte expositio super Logicam ad manus aliquorum non deveniet, qui tamen istam forte videbunt, idcirco aliqua ibidem dieta hic replicare- addendo aliqua non pigebit" 17• Tract. tk corpore Christi, q. 2: "Ad oppositum. Sicut puncrus habet se ad lineam si c se habet linea

ad superficiem et superficies ad corpus. Sed punctw non est realiter distinctus a linea, sicut probatum est in PraediC�Jmentis. Igitur nec linea a superficie, nec superficies a corpore; et per consequens linea et super­ ficies non distinguuntur inter se nec a corpore" 11

Summa LogiC�Je, parsI, c. 25, lin. 80-84: "Et haec de universalibus sufciant. Qui autem pleniorem notitiam voluerit habere de univenalibus et proprietatibw eorum, poterit legere librum P o r p h y r i i, ubi istam materiam multo diffusiw pertractavi. Ideo i lla quae sunt hic dimissa, i bi poterunt inveniri" Il.

11

Codex Burghesianw 151, in quo Notabilia asservantur, provenit, ut supra diximw, ex bibliotheca

Pontificia Avenionensi. Notum autem est quod Ioannes XXII in Curia Avenionensi constituit novum officium 'abbreviatorum'. Cf. F. Ehrle, Historia cit., I, pp. 180s.; Z. Alszeghy, "Abbreviationes Bonaven­ rurae",

Gregorianum, XXVIII (1947), 174. Isti autem 'abbreviatores originalium' non erant scribae indocti, sed viri in philosophia et theologia bene versati. Hoc patet ex eo quod circa anos 1332-33 inter eos nu­

merabatur fidelis Ioannis Duns Scoti discipulw, Petrw Thomae, O .F.M., qui vocatus est Doctor Srrenuw et lnvincibilis. Cf. I. Brady, "The Later Yean of Petrus Thomae, O.F.M.", Studia Mediaevalia et Marict­

logiC4, Romae 1 971, 249-57. Mirum igitur non est si tales viri iudicium suum de scriptis quae abbreviabant exprimere non verebantur.- Qua via ac ratione idem abbreviator qui scripsit Notabilia in breviorem for­ redegerit etiam primas 29 distinctiones primi libri Smlmtiarum Guillelmi de Ocltham, vide apud Opera Theologica I, cit., pp. 23*-26* et II, pp. 13*-16*. 17 Edidit Ph. Boehner, Oclrham: PhilosophiC�Jl Writings, Edinburgh 1 962, 3; cditionem criticam to­

mam

tiw operis parant V. Richter et G. Leibold. 1a Ed. T. B. Birch, op. cit., p. 82. 11

Guillelmi de Ockham, Summa LogiC�Je, ed. cit., p. 84.

DE TEMPORE COMPOSITIONIS ET DE AUTHENTICITATE EXPOSITIONIS

1 9*

SIUMUI Logicu, pars l, c. 38, /in. 33-38: ' 'Tamen non obstante quod sic sit unus cona:ptus com­ munis omni enti, tamen hoc nomen 'ens' est acquivocum, quia non praedicatur dc omnibus subicibilibus, quando significative sumuntur, seum unum conceptum, sed sibi di veni conceptus corrcspondcnt, sicut supet Po r p h y r i u m declaravi " 60• SIUMUI Logictlt, pars l, c. 43, /in. SU7: "Est tamen advertendwn quod significare hoc aliquid non est aliud quam significare unum et non plura, significare autem quale quid est es natum significare plura ... Quod evidcnter pro batur ex littera sua in Prudic.unentis, sicut patet in e x p o s i t i o n e quam edidi super eundcm librum" u.

12�133: "Ideo est a l i a o p i n i o dc quantitate, quae mihi vi­ dc mente A r i s t o t e l i s, sive sit haeretica sive catholica, quam volo nunc recitare, quamvis nolim eam asrere. Et ideo quando istam opinionem posui et scripsi supet p h i l o s o p h i a m, non scripsi eam tamquam meam sed tamquam A r i s t o t e l i s, quam e x p o s u i ut mihi vidcbatur, et eodcm modo nunc sine asone recitabo eam" u. Summ1 Logicu, pars l, c. 44, /in.

detur

es

Sumlfltl Logic«, pars l, c. 55, /in. 84-87: "Et dc qualitate secundum opinionem A r i s t o t e l i s ista sufficiant, quia in Prudic11mmtis diffuse tractavi dc qualitate secundum opinionem A r i 1 t o t e l i s. Quidquid enim super philosophiam scribo non tamquam meam sed tamquam Aristotelis, ut mihi vi­ dctur, dico""· Sumlfltl Logiet�e, p11rs Il, c. 2, /in. 77-79: "Contra istam opinionem [quae ponit naturam communem] arguitur multipliciter in diversis locis, scilicet in primo libro Smlmtiarum, in libro Po r p h y r i i et in libro PrudiCItnturum, et aliqua argumenta facio ad praesens conrra eam" "·

Notabilia, ut intuenti patet, nullibi memorantur, sed solum Expositio quam Ockham 'edidit' et in qua 'multo diffusius' tractavit de universalibw quam in Summa Logicae. Hoc utique de Notabilibus ad veritatem dicere non potuisset. Praeterea, bene notandum est quod Ockham dicit de intentione qua ductus est in exponendo philosophiam Aristotelis: "non scripsi eam tamquam meam sed tamquam Aristotelis". luvat denique adducere velut testem Adam de Wodeham , qui tam personam Ockham quam eius opera optime noverat '5• In III Smt., dist. 14, q. 2: "Item, in primo Ptrilrmnmias, capitulo ultimo arguit hoc P h i l o s o­ p h u s triplici medio, secundum expositionem i 1 t i u 1 . . Vult dicere, seum O k a m, quod in singularibus dc futuro non sempet altera pars contradictioni1 est vera et altera falsa, sicut est in illis dc praeterito et dc praesenti. Et hoc probat P h i l oso p h u 1 ducendo ad impossibile sic: Si omnis propo­ sitio [cod. 11dd.: est] affirmativa vd negativa singularis dc futuro sit determinate vera ve! determinate &!sa, igitur si unus dicat 'hoc erit' et alius dicat 'hoc non erit', oportet quod alter istorum determinate mentiatur. Sed hoc est falsum , qui a tunc nihil fieret a casu nec ad utrumlibet, sed omnia fierent ex necestate. Et ulti­ tnam probat Ph i l o s o p h u s consequentiam, quia illud quod est ad utrumlibet contingens, non magis dcterminatur ad es quam ad non es Igitur ex apposito: si est dcterminatum quod erit vd dctermin­ tum quod non erit, non fiet ad utrumlibet sed ex necestate, secundum argumentum Ph i l oso p h i" (cod. Paris., Mazarine 915, f. 174va; vide infra, p. 415, !in 1�2). .

.

.

u

Ibidem, p. 107. Ibidem, pp. 124s.

u

Ibidem, p. 136.

'o

Ibidem, p. 182. " Ibidem, p. 252. " De Adam dc Wodcham vide W. J. Courtenay, Ad11m Wodelu!m: An lnlrodudion lo his Life 11nd Writings, Leidcn 1978. u

INTRODUCTIO

20*

Haec Adam de W odeham ex Notabilibus describere non potuisset, quia i bi non occurt. Quod diximus de authenticitate totius Expositionis, intelligendum est etiam de authenticitate partium eius. Ultima undecim capitula expositionis in librum Porphyrii, ubi Ockham agit de communitatibus et proprietatibus quinque uni­ versalium, desiderantur in codice H (Brugis, Bibl. Civit. 499). Cum codex I (Paris. , Bibl. Nat. lat. 14721) sit transcriptio fidelis codicis H, nihil mirum si capitula ista etiam codex I omiserit ilio loco. Supplevit tamen ea post expositionem in librum Elenchorum ex quodam alio codice, ut in descriptione codicum notavimus. Codex Z (Vat. , Burghes. 151), qui continet Notabilia (praeter 'notabilia multa puerilia'), post ultimum notabile cap. 5 scribit: "Tantum igitur de istis 5 universalibus dictum sit. Nunc esset videndum de communitatibus et proprietatibus eorum, sed gratia brevi­ tatis praetermittatur ad praesens". Ratio igitur omissionis era t desiderium brevitatis et non exitus operis. Idem abbreviator nec unum notabile scripsit ex secundo libro expositionis in librum Perihermenias, sed absque dubio hoc fecit gratia brevitatis, quia in fine primi libri scripsit: "quia notabilia puerilia multa omisi propter bre­ vitatem" (( 30va) . Nulla igitur ratio est cur de authenticitate harum partium dubitetur. Aliud problema quod mentionem meretur est excursus, digressio vel quaestio a latere in qua Inceptor de natura et entitate conceptuum universalium, propositio­ num et syllogismorum diversas opiniones - quasdam probabiles, alias minus pro­ babiles, quasdam vero falsas et absurdas - recitat 4 8 • lste excursus habetur in prooemio expositionis in librum Perihermenias et currit a § 3 ad § 10 (pp. 348-71). In codice G (Oxon. , Bodl. Canon. mise. 558) ad § 3 , ubi disgressio incipit, notatur in margine: "Hic incipit quaestio". Problema de entitate et natura conceptuum, propositionum et syllogismorum non ad logicum sed ad metaphysicum pertinet, ut declaravit Ockham in prooemio expositionis in libros artis logicae, l in. 1 16-122 : "Nam ista scientia, saltem principaliter, trad.it notitiam conceptuum ve! intentionum per animam fabricatarum, non extr. se quomodo fabricantur rcs artificiales, scd intra se. Verumtamen qualia sunt ista fabricata, scilicct conceptus et intentioncs cuiusmodi sunt syllogismi, propositiones, termini et huiusmodi, an scilicct sint rcaliter et subicctive in anima exsistentes, an aliquo alio modo, non ad logicum scd ad me­ taphysicum pertinet ; et ideo hic est pcrtranscundum" (infra, p. 7) .

Nihilominus quando Inceptor in exponendo librum Perihermenias ad locum venit ubi Aristoteles dicit "sunt ergo ea quae sunt in voce earum quae sunt in anima passionum notae" (16a 3-6), facere non potuit quin de natura conceptuum univer­ salium quaestionem vel quaestiones institueret, antequam ad expositionem textus Aristotelis rediret. Modus tamen quo hae opiniones ab Ockham hic recitantur et ordinantur vice

Similes opinioncs rctavit Ockham etiam in Scripto in I Smt. , dist. 2, q. 8 (Opna Tlreologica II cit., pp. 2692). Ibi in rcdactionc incompleta praevalent argumenta in favorcm fieri in es obicctivo, in additionc vero aferuntur argumenta pro qualitate et intellctione in es subicctivo. Nihilominus quaes­ tionem nc in il additionc intendit dirimere, nam in ultimo paragrapho dicit : "'Quamlibct istarum trium opinionum reputo probabilcm, scd quae carum sit verior relinquo iudicio aliorum".

DE TEMPORE COMPOSITIONIS ET DE AUTHENTICITATE EXPOSITIONIS

21 *

detur esse satis aenigmaticus et perplexus. Ideo visum est bonae memoriae Ph. Boehner quod in prooemio expositionis in librum Perihermenias non una sed duae tractatio­ nes de natura conceptus universalis habeantur, quarum secunda ( § § S-10) non solum ordine sed etiam tempore praecesit primam ( § § 4-7) u. Ratio autem principalis quae clarum auctorem ad hanc coniectura m movit, est quod in secunda tractatione ( § 9) opinio de qualitate manifeste praefertur opinioni de ficto in esse obiectivo, sed nondum definitur et specificatur natura illius qualitatis. Sed hoc fit in prima tractatione ( § 6) ubi Inceptor dici t quod opinio iuxta quam "passio animae est ipse actus intelligendi" videtur sibi "probabilior de omnibus opinionibw quae ponuut istas passiones esse subiective et realiter in anima tamquam veras qualitates ipsius ( § 6, lin. 4-7) . Progressi o igitur est hic de ficto in esse obiectivo ad qualitatem quae est ipse actus intelligendi. Et haec est opinio quam Ockham in suis quaestionibus quodlibetalibus finaliter suam fecit 48• Salva reverentia clari auctoris, haec coniectura non videtur nobis necessaria. Nostro quidem iudicio Ockham has opiniones eodem ordine recitavit quo nunc in omnibus codicibus manuscriptis et in nostra editione iacent. Si enim tractatio prima (seu § § 4-7) esset additio posterior, unum saltem codicem manuscriptum habere­ mus in quo illa additio vel omitteretur vel alio loco poneretur. Nullum autem talem manuscriptum habemus. 67 Ph. Boehner, "The Realistic Conceptualism of William Ockham", Trdditio, IV (1 946) , 307-35 ; Colleded Articles on Ockhdm cit. , pp. 1 56-74. Summa coniecturae a Ph. Bochner propositae est haec : "Now

we are in a position to offcr at least a probable opinion regarding the relation between the two treatments in PerihermenidS. It secms to be more natura! to presume that Ockham, when he was shaken in his belief in the jictum-theory and had become more inclined towards the qudlitdS theo ry did not yet have a clear idea as to the nature of this quality. But he soon realized that, in accordance with his whole system and with the principle of economy, the intelledio-theory could best satisfy him. Hence we presume that he first developed the three opinions in the sccond treatment (Opiniones in genere) , but after a very short time (as it sems) added a more detailed treatment" ( Trdditio cit. , p. 3 1 8 ; Colleded Articles cit. , p. 172). De rela­ tione expositionis in librum PerihermenidS ad Qudestiones in libros Physicorum et ad alia opera Guillelmi fu­ siw aget S. Brown, qui parat editionem criticam Summae Physicorum, Quaestionwm in libros Physicorum et Conclusionum in libros Physicorum. Ibi etiam authentici.tas horum operum attentiw ex:uninabitur. Cf. praeterea, A. Gamba:ese, The Commentary of William of Ockham on Aristotle's PerihermenidS. Part two : Commentdry on the PerihermenidS. Dissertation Abstracts Z7 A (1�7) 3080. n Ex eo quod in Expositione in librum Elenchorum et in Expositione in libros Physicorum Ockham com­ memorat opinionem de qualitate in es subiectivo et nullam facit mentionem de opinione iuxta quam conceptus est ipse actus intelligendi, non sequitur quod haec opera praeoesnt tractationem illiw opinio­ nis in prooemio in librum PerihermenidS, ut V. Richter swpicatur. In paragrapho enim quem V. Richter cita t ex Expositione in librum Elenchorum quaestio est utrum contradictoria sint entia rcalia vcl enti a rationis ; in textu vero ex Expositione in libros Physicorum citato quaeritur utrum genw et differentia sint accidentia ve! entia rarionis tantum. Sed si pasiones animae sunt qualitates, tunc sunt enria realia, quia sunt accidentia et non enria rationis tantum. Nulla igitur erat necessitas nec utilitas introducendi quaesrionem utrum illa qualitas sit intellectio ve! aliquid aliud sequens actum intelligcndi. In illis locis ad propositum Inceptoris suffccit memorasse opinionem iuxta quam conceptw est qualitas. Utrum sit qualitas quae <."St ipsament in­ tcllcctio, non erat ad propositum. Hypothesis de ultima manu quae in quibwdam alteravisset scripta Ve­ nerabilis Inceptoris post eiw discessum ab Anglia, nostro iudicio nullo niritur fundamento. Quicunque enim id fecisset (nisi homo fallax et impudens) , a continuo usu primae personae se abstinuisset. Cf. V. Richter, "Zu Oclthams Entwicklung in der Universalienfrage. Bemerkungen im Zusammenhang mit dem Pro­ blem der Chrouologie, Abfassungzeit und Authcntizitat Ockhams nichtpolitischer Schriften", Philo.so­ phisches Jahrbuch, LXXII ( 1 975) , 177-87. -

,

INTRODUCTIO

22*

Praeterea, in § 10, ubi secunda vice agit de ficto in esse obiectivo, Ockham remittit lectores ad § 7 : "sicut tactum est". Et in eodem paragrapho dicit quomodo possent solvi obiectiones quas contra illam opinionem de ficto in § 7 recitavit. In § 12, lin. 36-47, Inceptor iterum provocat ad opiniones priw recitatas. Priw igitur recitavit Ockham opiniones de natura conceptus in speciali, postea vero in generali, volens intelligi eas non solum de conceptu ipso sed etiam de pro­ positione et de syllogismo. Repetitio est magis apparens quam realis, eo vel magis quia nec unus paragraphw, immo nec una sententia, in duabw tractationibw repe­ titur, sed si bene attendantur, secunda complet primam. Opiniones in prima tractatione recitatae sunt sequentes : a) passio animae est qualitas distincta ab actu intelligendi ; b) est species ; c) est qualitas quae est ipse actus intelligendi ; d) est fictum habens esse obiectivum in anima. Opiniones vero in se­ cunda tractatione recitatae sunt haec : a) passio animae est res extra ; b) est qualitas subiective exsistens in mente ; c) est fictum habens esse obiectivum in anima. De authenticitate huius excursus, digressionis vel quaestionis a latere nullum dubium rationabile oriri potest, maxime quia in omnibw codicibus manwcriptis legitur, inclwa abbreviatione codicis Burghesianae. Praeterea, ad hunc excursum provocat Ockham in Scripto in I Smt. , dist. 2, q. 8. O. Th . II, p. 291, li". 7-15: "Verumtamen ista opinio posset diversimode poni : uno modo quod

ista qualitas cxsistens subiective in anima

es

ipsamet intellectio ; et posset ista opinio declarari, et possent

argumenta salvi contra eam, sicut a l i b i declaravi. Aliter posset poni quod ista qualitas esset aliquid aliud ab intellectione et posteriw ipsa intellectione. Et tunc posset responderi ad motiva pro opinione illa de fictis in es obiectivo sicut tactum est a l i b i, ubi magis expressi istam opinionem de intentione ani­ uw: seu

conoeptu, ponendo quod sit qualitas mentis" .

Haec occur t in additione quae incipit : "Cui non placet ista opinio de talibus fictis in esse obiectivo ... ". Alia vice citat Inceptor opinionem hic (§ 6, lin. 88-109} recitatam in Scripto in I Smt, dist. 27, q. 3 J. O. Th . IV (p. 242s.): Potest etiam dici probabiliter quod nihil tale est medium, sed quod tunc universale est ipsamet cognitio confusa terminata immediate ad omnes res singulares quibw est com­ munis et universalis, secundum modum quem a l i b i r e c i t a t i v c declaravi. Sicut quidquid dico de tali es ficto ponendo ve1 non ponendo r c c i t a t i v e d i c o, quamvis hoc non explicite semper".

Additio "Cui non placet' Gualtero de Chatton , dum anno scholastico 1322-23 Smtmtias legeret, erat ignota ; innotuit tamen ei dum alia vice legeret super Smtm­ tias "· Sed quaestio tertia dist. 27, ubi secunda citatio occurrit, iam citatur a Gual­ tero, ut apparet in sua Reportatione 6 0• Ex hoc ulterius sequitur quod tempw quo Ockham super librum Perihermenias legit, et coruequenter quo Expositionem con­ scripsit, anum scholasticum 1322-23 praecessit, sicut supra - propter alias ratio­ nes - iam insinuavimw. " Cf. G. Gal, "Gualteri de Chatton et Guillclmi de Oc:kham conrroversia de natura conoeptw universalis", Frtmdsam Studies, XXVII {1967) , 1 91-212. Nota praesertim notam 22, p. 201 , ubi citatur uctvra Gualteri. 6° Cf. Gualterw de Chaton, Rqortiltio i" libros Sent. , l, dist. 27, q. unica {cod. Paris. Bibl. Nat. lat. 1 5887, ff. 59rb-60vb). Eandem quaestionem lnoeptoris iterum atque iterum citat Adam de Wodeham in sua uaura i" I Sent. , pro!. , q. 4 {cod. Cantabr. , Gonville and Caiw 281/674, tr. 1 1 5rb-1 1 9ra) .

23 *

DE FONTIBUS EXPOSmONIS

Iuvat tandem adducere aliam allusionem ad opiniones hic recitatas. Haec oc­ currit tantum in quibusdam codicibus manuscriptis Reportationis Ockham in III Sent. , post quaestionem nonam, in quodam excursu de nugatione vitanda : "Notandum est quod secundum opinionem quae ponit quod actus intelligendi sit conceptus. sicut patet in I Peri�niiiS, hic debet concedi quod de amni conceptu praedicatur ens in quid et primo modo dicendi per se et univoce, sicut de entibus extra animam. Quia per idem argumentum probarur unum et aliud. Quaere univocationem entis in Ockham, et similiter de entibus rationis. Quia tenetur secundum opinionem illam quod entia rationis habent

es

ideo vocanrur entia rationis quia solum habent

vere subiectivum in anima et nullum es obiectivum. Et

es

in anima. Sed non obstante quod

'ens'

sic praedicerur

univoce de illis quando supponit simpliciter et materialiter, tamen quando supponit personaliter de aliqui­ bus praedicarur in quid et univoce et de aliquibus non" (cod. Paris. , Mazarine 893, f. 94vb) .

A quonam et quando ista additio facta fuerit, ignoramus.

§ 3 De Jontibus Expositionis Pro expositione libri Porphyrii, Praedicamentorum et Perihermenias Venerabilis Inceptor magno apparatu fontium non indigebat. Sunt enim facillimi inter omnes libros Aristotelis, quos ipsemet Ockham, ut iuvenis studens philosophiae, audivit tam cursorie quam ordinarie 51 • Lectura hic edita sine dubio est ordinaria et non cursoria. Lectura igitur cur­ soria praecessit et studentes verba Porphyrii et Aristotelis sine difficultate intellige­ bant. Inde est quod Ockham non multum institit in verbis ipsis explicandis, sed sibi magis cordi erat ut veram mentem auctorum discipulis aperiret. Inceptor pro expositione libri Porphyrii et Perihermenias usus est versione Boe­ thii, pro expositione vero Praedicamentorum adhibuit translationem compositam seu vulgatam 52• Textum horum librorum Ockham probabiliter simul cum commen­ tario Boethii prae manibus habebat, nil mirum igitur si ad auctoritatem Boethii frequenter provocaverit. Auctores aetate pares aut non multum anteriores Guillelmus nunquam no­ minat, auctoritas tamen Petri Ioannis Olivi apud eum manifesta est, et hoc in quaes­ tionibus magni momenti , ut ex. gr. de universalibus, de praedicamentis, de quan­ titate et relatione 58• Eo tempore scripta Petri Ioanis, decies condemnata et prohi­ bita 54 , non erat facile ha bere. Sed Ockham non indiguit operi bus ut sciret, saltem in 61 61

Cf. J. A. Weisheipl, "Curriculum" cit. Ed . L. Minio-Palucllo, Aristot�l�s Latinus l, 1-5 : Categoriae; I, 6-7 : Isagog� Porphyrii; Il, 1-2 : Pe­

rihermmiiiS (Brugcs-Paris 1 96 1 , 1 966, 1 965) . 51

Vide notas ad hacc capitula et etiam Summam Logicae, introductio cap. iii (ed. cit., pp. 44*-47*) .

" Cf. L. Amoros, "Series condemnationum et procesuum contra doctrinam e t sequaces Petri Ioannis Olivi", Archivum Franciscanum Histaricum, XXIV (193 1 ) , 495-521 . Ockham tempore qua Dialogum scripsit, opera Petri Ioannis

certe

non habui t. Dicit enim i bi, parte l, !ib. 2, c. 23 : "Istam sententiam dccla­

rare non possem nisi articulos damnatos et acta ordinis saepe dicti ac etiam doctrinam fratris Petri praefati de qua dicti articuli sunt accepti haberem. Tu autem scis quod nullum habeo praedictorum et forte illi de ordine nolunt mihi communicare praedicta" (Dialogus th Impnio et Pontificia Potestate, ed. inter Opna

Plurima, Lugduni 1494-1495, f. 14ra) .

24 *

INTRODUCTIO

generali, quid ille de praedicamentis Aristotelis, de quantitate, relatione, motu et tempore senserit. Ipsemet enim refert in Dialogo quod fratres, licet per totum mun­ dum discurt, 'magnam communicationem habent inter se', quia multas litteras sibi mutuo scribunt: "unde accidit quod ea quae publice fi.unt, non solum in curia Ro mana sed etiam in studiis generalibus et in aliis locis frequentabilibus, facilius, certius et distinctius cognoscuntur ab eis" 5 5• lnter auctores tacito nomine impugnatos est Gualterus Burlaeus, cuius opera logicalia Inceptorem baud latuerunt. Burlaeus enim inter annos 1300-1310 Oxonii rexit in Artibus et super Porphyrium , Praedicamenta et Perihermenias longe ante Ockham scripsit 5 8• Gualterus e parte sua in ultima redactione commentarii in Praedicamenta (1337) impugnat Inceptorem eumque de haeresi accusat: "Propter ista dicunt quidam i n c i p i e n t e s p h i l o s o p h a r i quod res non referuntur ad invicem - distinguendo res contra signa rerum - sed voces, quia sola nomina et talia signa rerum referuntur ad invicem... Ad principalem quaestionem probo quod haec opinio ponens solam vocem vel signum per se esse relativum , est haere­ tica, quia fides tenet quod in divinis sunt tres relationes reales seu tria relativa, ut tres personae divinae" 5 7• Burlaeus manifeste ignorat protestationem Guillelmi, sci­ licet quod quidquid scribat super philosophiam Aristotelis, scribit exponendo men­ tem Aristotelis et non ut opinionem propriam. Non obstante tamen quod isti duo auctores invicem mutuo saepe reprehenderunt, non pauca ab invicem didicerunt. De natura et entitate conceptus universalis quot erant capita tot erant senten­ tiae. Inceptor, ut locis suis notavimus, sine dubio noverat opinionem Scoti, Ri­ chardi de Campsall, Henrici de Harclay, Guillelmi de Alnwick et probabiliter etiam Hervaei Natalis. Maximae utilitatis esset scire quinam erant illi lectores sub quorum magisterio Ockham praecepta philosophorum didicit, sed de lectoribus philosophiae docu­ menta tacent.

§ 4 Codices manuscripti et editiones Tractatus de praedestinatione et de praesdentia Dei respectu Juturorum contingentium Novem codices manuscriptos qui hunc tractatum continent iam bonae me­ moriae Ph. Boehner enumeravit in introductione ad suam editionem, anno 1945 paratam 5 8• Octo ex his idem clarus editor contulit, nonum tamen, codicem scilicet Brugensem, prae manibus habere non potuit. Omnes codices qui Tractatum con55

Dialogus cit., I, lib . 7, c. 5 1 , f. 149va.

Cf. J. A. Wcisheipl, "Ockham and some Mcrtoniaru" , Mtdiat val Studies, XXX ( 1 968), 1 6.3-2 1 3 ; ' "Repertorium Mertonerue", ibidem, XXXI (1 969) , 1 74-227. Duo ex operibus Burlaei quac Expositionem Inccptoris praecesserunt, edidit S. F. Brown, "Walter Burley's Middle Commentary on Aristotlc's Pc­ rihermenias", Franciscan Studits, XXXIII (1 937), 42-1 34 ; "Walter Burley's Quaestiones in Librum Pcri­ hcrmenias", ibidem, XXXIV (1 974), 200-95. 57 Gualterw Durlaew, Ir1 Artem Vtterem, Praedicamerrta, cap. 3 (cd. Vcnetiis 1 54 1 , ff. 33vb, 34rb) . u Ph. Bochncr, The Tractalus ci t. ••

DE CODICIBUS MANUSCl TRACTATUS

25*

tinent, sunt codices miscellanei. Non est necessarium nec utile minutatim describere singola elementa quae codices istos componunt, iuvat tamen indicare, summane saltem, scripta inter quae Tractatus noster ocit.

- Erfordiae, Bibl. Amplon. ( Wissenschaftliche Bibliothek) F. 345 (A). - Saec. XIV, membr. , ff. 78, coli. 2 5 9• Codex iste non continet nisi primam quaestionem Tractatus, et quidem ultimo loco, scilicet ff. 77r-78v. Praecedunt (ff. 1 r-65v) quaestiones Alberti de Saxonia in octo libros Physico­ rum ; solutiones Insolubilium Guillelmi Hentisberii iuxta imaginationem Ioanis de Constantia (ff. 65v-66v) ; quaestio de speciebus quantitatis continuae, determinata a Frisone (ff: 67r-77r) . 1.

2. - Basileae, Bibl. Univ. , F. II. 24 (B). - Saec. XIV, membr. , mm. 270 X 200, f[ 48, coli. 2, lin. 50 8 0• Tractatus legitur ff. 1 7ra-21ra et adscribitur Guillelmo de Ockham. Praecedunt Tractatus de successivis 61 (ff. 2ra-1 1rb} et quaestio De relatione 81 ad mentem Guil­ lelmi de Ockham. Sequuntur De sacramento Altaris (ff. 21 rb-29vb) et Quodlibeta 1-11 (ff. 33rb-48vb) eiusdem Guillelmi de Ockham. 3. - Parisiis, Bibl. Nat. lat. 14. 715 (C). Saec. XIV, membr. , f[ 99, coli. 2. Scriptus est pluribus manibus 83 • Tractatus habetur f[ 82va-86rb, et tam in initio quam in fme Guillelmo de Ockham adscribitur. Praecedunt : Logica Alberti de Saxonia (ff. 1 ra-59vb) ; expositio libri de conse­ quentiis, correcta per eundem (ff. 59vb-78rb) ; De sensu composito et diviso Richardi de Bilingham (ff. 79ra-82rb} . Sequuntur Obligationes Ioannis (potius Rogerii) Swy­ neshead (ff. 86va-90vb) et Tractatus de lods dialecticis quem 'compilavit Albertus de Saxonia et scripsit Ioannes de Cergiaco' (ff. 91ra-99ra). Liber finitus est prima die Martii, anno 1374. Codex provenit ex bibliotheca S. Victoris. -

4. Pariisiis, Bibl. Nat. lat. 16.130 (D). - Saec. XIV, membr. , mm. 293 x 200, ff. 142, coli. 2 "· Scriptus est pluribus manibus. Istum codicem Henricus Pistoris, dictus de Lewis, legavit Collegio de Sorbona. Tractatus occurrit ultimo loco, scilicet f[ 140va-142ra , sed desinit cum titolo quaestionis secundae. Praecedunt opera sequentia : anonymi cuiusdam quaestiones undecim in librum XII Metaphysicae Aristotelis (ff. 1 ra-24vb) ; lcctura loannis Buridani in librum III -

•• Cf. W. S ch u m Bts(ll rcibendu Verzeiclmis der A mp lollia,.iscllt/1 Ha��tlscl�rifteti-Samm lu"g ,

13erlin 1 887, 24 1s.

zu

Erfurt,

1 0 Hunc codicem accurate d e sc r i p s i t G. Mohan, "The QuaeS[io de Relatione, Attributed to W. Ockham", Franciscan Studies, Xl ( 1 95 1 ) , 273-303. 11 Ed idit Ph. Boehner, Tle Tradatus de Successivis. Attributed to William Q(kllam (Franciscan !liSti-

tute Publications, Philosophy Serics 1, St. Bonaventure, N. Y. 1 944) . •• Edidit G. Mohan. Vide notam 60. 61 Cf. L. Ddisle, l•wentaire cit. , XXX, 42s. oc Cf. L. Delisle, Invmtaire cit. , XXXI, 40.

26*

INTRODUCTIO

De anima Aristotelis (ff. 25ra-35vb) ; Ioannis Quidort (?), Conclusiones libri Physico­ rum (ff. 36ra-59ra) ; quaestiones et responsiones quaedam (ff. 60ra-64vb) ; Sigeri de Courtrai, Ars Priorum 85 (ff. 65ra-79va) ; Gualteri Burlaei, De puritate Artis Logicae u (ff. 80ra-1 1 0va) ; eiusdem tractatus De obligationibus 8 7 (ff. 1 10vb-1 14rb) et De in­ solubilibus 88 (ff. 1 14va-1 1 8rb) et De consequentiis (ff. 1 1 8va-120vb) ; tractatus De principiis theologiae Guillelmo de Ockham adscriptus 8 9 (ff. 121ra-131rb) et tractatus De successivis 7 0 (ff. 131rb-140va), extractus ex Expositione in libros Physicorum eius­ dem Ockham. 5. Parisiis, Bibl. Nat. lat. , 1 4.909 (E). Saec. XIII-XV, pars membr. , pars chart. , mm. circa 210 x 1 50, ff. 138, col. 1 71• Scriptus est pluribus manibus. Prima pars olim pertinebat ad bibliothecam S. Victoris. Hic non habetur nisi prima quaestio Tractatus (ff. 102v-105v), quae tam in ini­ tio quam in fine Guillelmo de Ockham adscribitur. Praecedunt : sermones anonymi (ff. l r-24v) ; epistolae la. de No. (ff. 25r-Slr) ; Tractatus vitae spiritualis auctoris anonymi (ff. 51 v-SSr) ; folia alba (ff. 55v-60v) ; poema Homeri Smimensis (ff. 61 r-80v) ; tractatus cuiusdam auctoris de arte fa­ ciendi sermones (ff. 80v-82r) ; tractatus Nicolai Oresme De communicatione idioma­ tum in Christo 71 (ff. 83v-102v) . Post Tractatum Inceptoris veniunt : quaestio quaedam de iure religiosorum, quae incipit : Quia novissimo iure plura statuta contra reli­ giosos mendicantes sunt edita . . . (ff. 105v-1 06v) ; tractatus quidam spiritualis Roberti de Euromodio (?) ad Petrum de Falociis (ff. 107r-124v) ; tractatus de arte faciendi sermones (ff. 125r-138r) . -

6.

-

Parisiis, Bibl. Nat. lat. 14. 5 79 (F). Saec. XV, membr. et chart. , mm. 215, ff. 387, col. 1 78• Codex miscellaneus, pluribus manibus scriptus. Tractatus legitur ff. 345r-348r. Praecedunt scripta multorum auctorum, ut Petri de Alliaco, Henrici da Alemannia, Nicolai Oresme (De communicatione idiomatum in Christo) ", Henrici de Hassia, Ioannis Gersonis, Nicolai de Lira, Alberti Magni etc. Inter alia habetur abbreviatio Dialogi Guillelmi de Ockham (ff. 88r-101 v) , "quam fecit magister Petrus de Alliaco, episcopus Cameracensis et postea cardi­ nalis". Codex provenit ex bibliotheca S. Victoris.

297

-

-

x

1 5 Edidit G. Wallerand, us Philosopl!l's &lg�s. VIII, Louvain 191 3. 11 Edidit Ph. Boehner, Franciscan Institute Publications, Text Series 9, St. Bona venture, N. Y. 1955. 1 7 Editionem critica huiw operis paravit R. Gre, quae editio brevi tempore prodibit.

1 8 Edidit M. L. Roure, Archives d'histoire doctritUJ/e et littlraire du Moyen Age, XXXVIII ( 1 970) , 262-84. 1 1 Edidit L. Baudry, u Tractatus de prindpiis theologiae attribui à G. Occam (Etudes de Philosophie

Médiévale, XXIII, Paris 1 936) . 70 Edidit Ph. Boehner. Vide notam 6 1 . n Cf. L . Delisle, Inventai re c it . , XXX, 58. 71 Edidit E. Borchert, Der Einfluss des NomitUJlinnus auf di� Christologie d" Spi11scholastik, Mch dem Traktat tk Commur1icatione Idiomatum dts Nicolaus Orenne (Beitrige :zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mitterlalters, XXXV, 4-5, MUnster i n W. 1 940) . 71 Cf. L. Delisle, Inventaire cit . , XXX, 27. " Vide notam 72.

DE CODICIBUS MANUSCRIPTIS TRACTATUS

27*

7. Parisiis, Bibl. Nat. lat. 14.580 (G). Sa.ec. XV, pars ml."mbr. , pars chart. mm. 305 X 215, f[ 228. Codex miscellaneus, pluribus manibus scriptus. Olim erat bibliothecae S. Victoris 75• Tractatus occurrit ff. 1 10va-1 14ra. Praecedunt opera quae sequuntur : Petri de Alliaco, Quaestio philosophiae moralis, aliquo modo theologica (ff. 1 ra-36vb) ; Nicolai Oresme, De con.figuratione qualitahlm (ff: 37ra-60va) ; Principium seu Collatio de commendatione Scripturae (ff: 61r-65v) ; Richardi Armachani, Tractatus de pau­ pertate Christi contra religiosos mendicantes (ff: 65v-82v) ; Henrici de Hassia, Tractatus de dici de omni (ff. 82vb-86ra) ; eiusdem Quaestio de lumine naturali (ff: 86r-1 00vb) ; Nicolai Oresme, Contra astronomos iudiciarios (ff: 1 00vb-104ra) ; eiusdem De com­ municatione idiomatum in Christo (f[ 1 04vb-1 1 0va) . Post Tractatum Guillelmi de Ockham sequuntur : Roberti Holcot, Aenigmata Aristotelis (ff. 1 14ra-1 15rb) ; Nicolai de Lyra , Contra Iudeaeos (ff. 1 1 5rb-124rb) ; Ioannis de Ripa, Tractatus de perfectione specierum (ff: 124rb-1 51 va) ; anonymi tractatus de arte faciendi sermones (ff: 152r1 60r) ; f[ 1 60v-1 62v sunt alba ; f[ 1 63-174 desunt ; Alexandri de S. Elpidio, Tracta­ tus de ecclesiastica potestate (f[ 1 75ra-203ra) ; f[ 203v et 204v sunt alba ; Henrici de Hassia , De reductione efectuum specialium (ff: 205ra-21 3ra) ; Nicolai Oresme, Trac­ tatus de mutationibus monetarum (ff: 21 3rb-220rb) ; eiusdem Expositio cuiusdam legis (f[ 220r-222v) . -

-

8. Bibl. Apost. Vat. , Ottob. lat. 1 79 (H). Saec. XIV, membr. , mm. 360 X 255, f[ 1 20, coli. 2 78• Codex miscellaneus , a quattuor amanuensibus scriptus. Ludo­ vicus de Florentia, OESA emit eum Sulmonae, anno 1 369 a magistro Leonardo de Sulmona, OESA. Tractatus legitur ff. 88ra-90ra. Praecedunt Quodlibeta Ioannis de Rodington (ff: 1 ra-24vb) ; decem quaestiones morales Richardi de Kilvington in Ethicam Aristo­ telis (ff. 25ra-59ra) ; quaestiones de imagine Richardi Fitzralph (ff: 59rb-67va) ; quaedam quaestiones Prosperi de Regio (ff: 67va-76vb) ; tres quaestiones Richardi Fitzralph (ff: 76vb-87vb) . Post Tractatum Ockham sequitur tractatus De successi­ vis 7 7, eidem adscriptus (ff. 98rb-107rb) ; deinde tractatus De corpore Christi 7 8 , opus authenticum Guillelmi de Ockham (ff: 1 07rb-1 1 9va) ; et tandem E"ores Philoso­ phorum (ff. 1 1 9ra-120vb) 78• -

9.

-

Brugis, Bibl. Civit. 496 (1) . Saec. XIII-XIV, membr. , mm. 269 X 1 90 circa, f[ 300, coli. 2 s o. Codex miscellaneus, pluribus manibus scriptus et ex pluribus codicibus in unum compactus. n

-

-

Cf. L. Delisle, Invenlaire cit. , XXX, 27.

71 Descriptionem huius codicis nobis amice tradidit C. Cenci. 1 7 Vide notas 6 1 et 70. 71 Edidit T. B. Birch, Burlington, Iowa 1930. 71 Edidit P. Mandonnet, Siger de Brabant (Les Philosophes Dclges, VII, Louvain 1 908, 3-25) ; cf. etiam C. Cenci, Manoscritti .francesca1i della Biblioteca Nal:ionale di Napoli (Spicilcgium Donaventurianum, VIII, Grottaferrata [Rorna] 1971, 548) . 8 ° Cf. A. de Poortcr, Catalogue cit. , pp. 574-78 .

28*

INTRODUCTIO

Tractatus de praedestinatione habetur ff. 297ra-300va. Praecedunt varia scripta Aegidii Romani, Alberti Magni , Ioannis de Dacia, Thomae Aquinatis, Petri de Alvemia etc. Ff. 268-96rb, immediate ante Tractatum de praedestinatione legitur Summa Physicorum Guillelmo de Ockham adscriptus. 10. Editio prima a Marco de Benevento curata { X). - Prodiit Bononiae a. 1 496, simul cum sic dieta Expositione Aurea. Marcus Tractatum in duas quaestiones divisit et eas inter primum et secundum librum expositionis in librum Perihermenias inseruit, additis etiam sexdecim dictis Richardi de Campsall de scientia Dei respectu futurorum contingentium 81• -

1 1 . - Editio Philothei Boehner, The tractatus de Praedestinatione et de Praescien­ tia Dei et de Futuris Contingentibus, with a Study on the Mediaeval Problem of a Three­ valued Logic. Franciscan Institute Publications, Text Series 2, St. Bonaventure, N.Y. 1 945 81• Ph. Boehner pro ista editione contulit, praeter editionem primam, octo ex no­ vem codicibus manuscriptis nobis notis.

Praeter haec in cod. Vat. lat. 829, ff. 2 1 5v-218v, inter duas quaestiones Ioannis Langton, legitur brevior retractatio Tractatus, ordine argumentorum mutato. Incipit : Circa praedestinationem et praesdentiam est sciendum . . Desinit : et quando Deus causaret eam, non esset veritas, ideo non debet concedi. Compilator quinque dubiis ab Ockham tractatis addidit sextum , in quo quaeritur utrum veritas propositionis sit respectus realis, et ut talis a Deo causabilis. Initio quaestionis in margine scriptum est : Ar Sterl, quod iuxta coniecturam A. Pelzer staret pro ar(ticulus) ster (ling ensis ) . E t clarus studiosus suggerit nomen Conradi Ruffi Sterlingensis, Ordinis Praedica­ torum. Coniectura ista, nostro iudicio, !abili nititur fundamento. 12.

-

.

§ 5 Authenticitas Tractatus de praedestinatione et de praesdentia Dei Authenticitatem Tractatus nemo hucusque in dubium vertit. Asservatur enim, ut vidimus, in novem codicibus manuscriptis, ex quibus septem Guillelmo dc Ockham eum adscribunt, duo vero qui eum non adscribunt nonnisi primam quacs­ tionem habent. Amanuensis codicis C in quaestione prima·, ad suppositionem se­ cundam, addit in margine : "Ista suppositio habetur ex logica sua" {lin. 1 95) . Co­ dices autem BHI in fine tertiae quaestionis addunt : "Quaere in Ockham, libro I, dist. 38". Huiusmodi indicati o alterius operis eiusdem auctoris authenticitatem nullo modo infirmat. 11 Edidit E. A. Synan. "Sixteen Sayings by R.iclurd of C a mp sall on the Contingency and Foreknowledge", Medi��eval Studies, XXIV (1962) , 250-62. 11 Cf. William of Ockham : Prtdcstination, God's Foreknowledge and Future Coutiugmts. Translatcd with an Introduction, Notes, and A ppen dices by Marilyn McCord Adams and Norman K retzman , Ncw York 1 969.

29*

DE AUTHENTICITATE TRACTAT US

Doctrina quam Ockham in hoc tractatu profitetur in omnibus conformis est illi quam priw in Scripto in I Sententiarum, dist. 38-41 , proposuit et fwiw tractavit. Plura argumenta sunt similia hinc inde et auctor impugnatus hic et ibi est Ioannes Duns Scotus. Nihil tamen ex ilio opere in hoc verbotenus transcriptum est, qua de causa Tractatus non potest dici extractum vel compilatio a quo da m d iscip ul o facta, sicut ex. gr. Tractatus de successivis. Sed quare scripsit Ockham has quaestiones, si eadem problernata iam prius et fusius p etractavi t ? Ratio, nostro iudicio, erat intima connexio problematis de praedestionatione et praescient ia divina cum illis quae Aristoteles in libro Periher­ menias d i ci t de veritate vel falsi ta te propositionum de futuro contingentium. Solutio autem Philosophi veritati fidei catholicae contradicit : Expos. in Perih., I,

c.

6, § 15, /in. 1 0-17: "Et ideo diceret Philosophw quod etiam Dew non plus

scit unam partem contradictionis quam aliam; immo neutra scitur a Deo, quia ex quo neutra pan est vera, sicut hic determinat, et est scita. Tamen

secun dum

scdum

cum, I Posteriorum, nihil scitur nisi verum, sequitur quod neutra pars

veritatem et t h c o l o g o s aliter est dicendum, quia dicendum est quod

Dew determinate scit alteram partem. Qualiter autem hoc sit, in thcologia declarari debct" (infra,

pp. 421s.).

Sed Ockham, ut express i s verbis declaravit, expositioni Aristotelis noluit prO­ blernata theologica miscere : Expos. in Perih., I,

c.

5, § 3, liu. 59-65: "Et sic nulla res est universalis ; immo nihil est sic uni­

versale secundum intentionem P h i l o s o p h i, quia nihil est unum et plura secundum P h i l o s p h u m, quamvis aliquo modo possit concedi scdum t h c o l o g o s. Scd de hoc non est dum modo, quia in isto libro et in aliis libri5 P h i l o 5 o p h i non intendo aliquid

asre

o­

curan­

quod sit

falsum, sed tantum intendo explanare intentionem A r i 5 t o t e l i 5, 5ive fuerit vera si ve falsa" (infra, pp.

40.).

Considerandae igitur sunt hae quinque quaestiones (vel potius tres quaestiones et duo dubia) velut 'quaestiones a latere', occasionatae, immo postulatae, ab exposi­ tione textus Aristotelis. Una enim ex parte Ockham noluit discipulos suos, adhuc iuvenes circa sexdecim annorum, ad Scriptum in librum Sententiarum remittere, nec - alia ex parte quaestionem tanti momenti , quae fi.dem catholicam tangebat, ad tempus indeterminatum dimittere. Praeterea, Inceptor bene scivit quod non omnes d iscip uli poterant habere omnia sua opera. Haec erat ratio, ut supra vidimw, cur in prooemio Expositionis in libros Physicorum repe t i erit quaedam quae in prooemio Expositionis in libros Artis Logicae i a m dixerat 88• Codices man uscrip t i in quibw Tractatus asservatur sunt fere omnes recentiores, scripti scilicet in secunda medietate saeculi XIV vel in prima saeculi XV. Unw ta­ men , scilicet cod. D, iudicio J. Destrez, in his rebus peritissimi, scriptw fuit ante 1350, nam Henricw Pistoris, qui eum Collegio de Sorbona legavit, mortuw est circa medietatem saeculi XIV 84• Tractatus de praedestinatione memoratur in margine Lecturae in I Sententiarum Gregori i Ariminensis, ad dist. 38, q. 3, iuxta editionem Venetam anni 1522, f. 150 E : 11

Supra, p . 1 8*. " L. Baudry, Lt Trtldl cit. , 9.

30*

INTRODUCTIO

"Ocham, libro primo, dist. 38 et in quest. de predestina tione" ; sed utrum haec nota a Gregorio derivet vel editori bus debeatur, non constat. Verba in textu citata magis consonant iis quae Ockham dixit in Scripto in I Sententiarum, dist. 38, q. 1 E , sed sententialiter leguntur etiam in prima quaestione Tractatus 85• Thomas de Rossy, O. F.M. , qui legit Sententias Parisiis anno 1373, in opere suo quod inscribitur Tractatt1s in facto schismatis 88, agens de revelationibus propheticis, dicit : "Condicione autem subintellecta , ut sic : nisi Deus oppositum de potentia absoluta ordinaverit, ita eveniet. Istud bene declarat Doctor Inventivus Oquam in Tractatu suo de Juturis contingentibus 8 7 , et etiam Ada m Vudeham . . . ". Si igitur tam criteria interna tam externa concorditer Guillelmum de Ockham indicant auctorem huius opusculi, nulla ratio est cur de eius authenticitate dubitetur. Si hae quaestiones, ut insinuavimus, sunt quaestiones a latere, postulatae ab expositione libri Perihermenias, tunc consentaneum est quod nec tempus composi­ tionis eorum multum ab eadem distabit. Ockham in octava suppositione primae quaestionis dicit quod "aliquae propositiones in ista materia sunt distinguendae se­ cundum compositionem et divisionem", et paulo post dici t "sicut patet in Logica". Haec allegatio optime respondet tam dictis in Expositione in librum Perihermenias quam dictis in Summa Logica, ut infra, p. 519, nota 23 indicavimus. Sed Ockham , ut iam vidimus 8 8 , in prooemio Expositionis in libros Physicorum 'logicam' vocat expositionem in Artem Veterem. Dicit enim ibi : "sicut in principio Logicae feci", et statim post : "quia forte expositio super Logicam ad manus aliquorum non de. vemet . Ceterum, non multum refert sive Ockham voluerit remittere lectores ad suam Expositionem sive ad Summam Logicae, quia inter compositionem horum duorum operum non multum temporis transivit. Immo, nihil obstare videtur quin Inceptor statim post expositionem libri Porphyrii et Praedicamentorum conscripserit primam partem Summae Logicae et post expositionem libri Perihermenias secundam 8 8 • ..

§ 6 De ratione editionis Ut consentaneum est, via ac ratio qua praesens volumen paratum est, genera­ tiro eadem est qua Opera Theologica I-III et Opera Philosophica I edita sunt, illis tan­ tum mutatis quae natura operis postulabat. n

11

17 11

Infra, pp. 507s. Asscrvatur in cod. Vat. Ottob. lat. 2357.

Ibidem, f. 285r. Vide infra, p. 513.

Supra, p. 18*. Sexdecim dieta Richardi de Camp sall de praescientia Dei et de futuris contingentibus ad nostrum negotium non pertinent. Cur Marcus de Benevento ea simul cum Tractalu Guillelmi ediderit, nescimus. 11

Probabiliter ideo quia ea in codice ad cuius fidem Expositionem edidit, invenit. Tam Ph. Boehner quam E. A. Synan notaverunt quandam affinitatem inter dieta Campsall et Ockham, sed non tantam ut dici

possit unum horum auctorum ab alio dependcrc. !\1irum sane cssct si duo auctorcs catholici de eodem articulo fidei loquentes in nullo convenircnt.

DE RATIONE EDITIONIS

31 *

Ockham textw Porphyrii et Aristotclis gradatim exponens, prima verba sin­ gularum sectionum praemisit. Huiusmodi verba introductoria seu lemmata in codi­ cibus manuscriptis subnotata sunt, in nostra vero editione litteris crassioribw sunt impressa. lnter uncos addidimus primo loco numerum capitulorum, secundo vero loco numerum paginarum et linearum editionis Graecae, quam curaverunt A. Busse (pro Porphyrio) et I. Bekker (pro Aristotele) . Idem numeri indicantur etiam in mar­ ginibus versionis Boethii et versionis compositae, quarum editiones L. Minio­ Paluello pro Aristotele Latino curavit. Inceptor, ut per se intelligitur, editionem criticam versionis Latinae ha bere non potuit, ideoque mirum non est si verba lemmatum a verbis editionis criticae non­ nunquam differunt. Nos servavimus lectiones quas codices Expositionis praebent, quia illa erant verba quae Ockham vidit atque exposuit. Inter decem codices Expositionis praeeminet codex A (Florentiae, Bibl. Nat. conv. B. 4. 1 6 1 8) , qui scriptus est Neapoli, anno 1331 , probabiliter mandatu cu­ iu�dam viri nobilis, cuius insigne generis - licet mutilum - in ima pagina prima adhuc videtur. Scriptor totum codicem uniformiter et cum magna cura scripsit, raro erravit et pauca omisit. Sine dubio non solum verba et sententias sed etiam doctrinam Ockham intellexit. Erat etiam Latinae linguae plus quam mediocriter peritw, quia sermonem Iuceptoris, quandoque parum curatum, frequenter correxit. A codice A non multum abest B, alius codex Florentinus , licet unus ab alio non derivet. Codices C ed D sunt mediocres, textum nunc correctum nunc minus correctum exhibentes. Codices EFGK sunt codices minoris valoris et unam familiam constituunt. Derivant enim ab uno communi exemplari, cuius scriptor multa omisit. Et hoc consulto, ut videtur, nam frequenter talia verba et sententias omisit sine quibw doctrina ab auctore tradita sine difficultate intelligi potest. Codex H est satis correctus et in ex­ positione libri Porphyrii et Praedicamentorum multas habet lectiones communes cum codice A , sed in expositione libri Perihermen ias fere semper concordat cum codice B. Illum igitur librum sine dubio ex communi quodam exemplari descripserunt. Codex I est fidelis descriptio codicis H, exceptis undecim ultimis capitulis expositionis libri Porphyrii , quae in codice H desiderantur. Codex K, ut diximus, ad eandem fami­ liam pertinet ac EFG, sed amanuensis, ut ipsemet fatetur, pessimo wus est exemplari. lpse quoque confuse et negligenter scripsit, corrector vero posterior confwionem ulterius auxit. Textus codicis Z, seu abbreviationis, ab optimo exemplari derivat, sed in locis ubi omnes scriptores magnam difficultatem incurrerunt, - absque du­ bio propter aliquem defectum in autographo -, nec ipse iuvat, quia tales locos abbreviator tacite praetermisit. Marcus de Benevento etiam exemplar satis fidele habuisse videtur. Difficultates tamen, ut suspicamur, quandoque propria auctoritate solvit et typorum exempla parum diligenter emendavit. Textus a nobis receptus generatim maiori parti codicum fulcitur, quandoque tamen lectiones codicis A, vel codicum A et B, lectionibus omnium aliorum prae­ tulimus. Lectiones codicum KZ et editionis (X) solum hic atque illic, si aliqua ratio id suasit, notavimus. Textum expositionis in librum Porphyrii, anno 1 965 editum, G. Gal et S. Brown cum textu codicis A iterum contulerunt et E. A. Moody circa quadraginta correctioncs proposuerunt, quas ipse libcnter approbavit. Pauca etiam postea - E. A.

32 *

INTRODUCTIO

Moody iam mortuo - occurrerunt corrigenda, nihilominus textum ab E. A. Moody receptum noluimw mutare, sed potius in notis indicavimus quae lectio nostro iu­ dicio esset praeferenda. Pro textu Tractatus de praedestinatioue recognoscendo S. Brown omnes contulit codides, incluso etiam codice Brugensi, quem Ph. Boehner habere non potuit. S. Brown etiam, sicut antea Ph. Boehner, magni fecit codicem Basileensem (B) a quo codex Erfordiensis (A) derivasse videtur. Iudicio suo textum satis correctum exhibent codices Vaticanus (H) et Brugensis (I). Ex quinque codicibus Parisien­ sibus CFG unam familiam constituunt. lnter textum a Ph. Boehner editum et textum ab S. Brown recognitum parva est differentia, plures tamen lectiones variantes sunt notatae. *

*

*

Cum anno 1 965 E. A. Moody editionem criticam expositionis in librum Por­ phyrii typis mandaret, fructum sui laboris memoriae Philothci Boehncr dedicavit. lpsum enim amicum et socium laboris habuit in studiis circa Ockham renovandis et ipse erat qui primus - nostris temporibw - consilium cepit opera philosophica et theologica Vencrabilis Inceptoris critica ratione edendi. Editores praesentis volu­ minis nunc eadcm pietate dedicant fructus laborum suorum gratae memoriae Ph. Boehner simul et E. A. Moody, qui inter primos viam paraverunt et editioni cri­ ticae et rectae intelligentiae operum Guillelmi de Ockham. Libenti animo referimus grates sociis et amicis, Rev. P. Th. McNulty, G. Etzkom, F. Kdley, R. Wood et Rev. P. C. Cenci , qui in hoc opere edendo, uno aliove modo, nobis adiutorio fuerunt. Grato animo testamur etiam subsidia quae dispensatores Donationis Publicae ad Artes Liberales Promovendas (National Endowment Jor the Humanities) et Legati a De Rance (De Rance, Inc.) instituti munifice nobis assignaverunt. Denique, sine benevolentia Universitatis S. Bonaventurae eiusque Praesidis, Adm. Rev. Matthiae Doyle, O.F.M. , hoc volumen lumen videre non potuisset.

SIGLA CODICUM MANUSCRIPTORUM Exposi tio

A B C D E

F G H I K

= = = = = =

= = = =

X

=

Z

=

Florentiae, Bibl. Nat. Conv. soppr. B. 4. 1618. Florentiae, Bibl. Nat. Conv. soppr. G. 3. 803. Bibl. Apost. Vat. , Palat. lat. 998. Parisiis, Bibl. Nat. lat. 6431 . Assisii, Bibl. Commun. 670. Civit. Angelorum, Bibl. Hoose, Univ. Southem Calif. RL091/01 6s. Oxonii, Bibl. Bodl. , Canon. mise. 558. Brugis, Bibl. Civit. 499. Parisiis, Bibl. Nat. lat. 14.721 . Florentiae, Bibl. Laur. , Gaddi 1 53. Editi o Bono n. , a. 1496. Bibl. Apost. Vat. , Burghes. 1 5 1 .

Tractatus tk praedestinatione

A B C D

E

F G H I X

= = = = = = = = =

=

Erfordiae, Bibl. Amplon. F. 345. Basileae, Bibl. Univ. F. II. 24. Parisiis, Bibl. Nat. lat. 14.71 5. Parisiis, Bibl. Nat. lat. 16.130. Parisiis, Bibl. Nat. lat. 14.909. Parisiis, Bibl. Nat. lat. 14.579. Parisiis, Bibl. Nat. lat. 14.580. Bibl. Apost. Vat. , Ottob. lat. 179. Brugis, Bibl. Civit. 496. Editio Bonon. , a. 1496.

Alia sigla et abbreviationes videantnr in Summa Logicae, p. 75*.

VENERABILIS INCEPTORIS

GUILLELMI DE OCKHAM

EXPOS ITION I S IN LIBROS ARTIS LOGICAE PROOEMIUM ET EXPOSITIO IN LIBRUM PORPHYRII DE PRAEDICABILIBUS

EDIDIT

t ERNESTUS A. MOODY

OCJtBAM, OPERA PHILOSOPRJCA n

[PRO OEMI UM EXPOSITIONIS IN UBROS ARTIS LOGICAE )

5

to

t5

20

QuoNIAM omne operans, quod in suis operationibus et actibus potest errare, aliquo indiget directivo, et intellectus humanus in adquirendo scientiam et suam perfectionem ab ignotis ad nota discurrit ne­ cessario, circa quod directivum errare potest multipliciter, necesse fuit aliquam artem inveniri per quam evidenter cognosceret veros discursus a falsis, ut tandem posset certitudinaliter inter verum et et falsum discernere. Haec autem ars est logica, propter cuius ignorantiam, testante P h i l o s o p h o I Ph ysicorum 1 , multi antiqui in erro­ res varios devenerunt. Circa autem istam artem sunt ali qua generalia primo praemittenda ; secundo est ad expositionem diversorum librorum logicae accedendum. Circa primum, primo videndum est de istius scientiae e n t i t a t e et q u i d d i t a t e, secundo de ipsius s u b i e c t o, tertio de ipsius u t i l i t a t e, quarto de ipsius ad alias scientias d i f f e r e n t i a essentiali, quinto c u i p a r t i philosophiae s u p p o n a t u r 1• Circa p r i m u m breviter dicendum est quod logica non est unus habitus numero, nec unum individuum sicut Sortes et Plato, vel iste asinus vel iste bos vel ista albedo vel ista nigredo, sed est una collectio

-

PaooEM. 1-2 Scriptum . . . magistri (?) Wilielmi Occham supra praedicabilia et praedicamenta Aristotelis F, Incipit scientia (?) artis veteris secundum Ocham K, Incipit scriptum Ockam super artem

veterem B1, Logica fratris Ockham ordinis minorum E1 3 et actibw om. FK 7 artem om. A 8 posset] possit BDEK ccrtitudinalitcr] ccrtiw F, ccrtilicari Hl 9 Hac] hoc B : ars est trp. BG 10 testante] teste A CD i l

est om. AB

scicndum EG

12 artem] partem CDEG :: primo om. A 15 quidditatc] quantitatc BFK 17 philosophiac om. B 19 sicut] est IJild. B et] vcl B 20 vcJl . . . nigredo om. A I] libro A

14 primo om. 18 diccndum]

1 De scientia in PROOEM. - 1 Aristot., Physica, I, c. 8, t. 71 (191a 24-27) . generali et de eiw unitate et subiecto videsis Guillelmum de Ockham, Expositio in libros Physicorum Aristotelis, prooemium (ed. Ph. Boehner, Ockham : Philosophical Writings, Edinburgh 1957, 3-1 6) ; ibi, p. 3, Inceptor memorat hocce prooemium his verbis : "Sed antequam ad expositionem textus accedam, aliqua praeambula sicut in principio Logicae feci - praemittam. Et quia forte expositio super Logicam ad manus aliquorum non deveniet, qui tamen istam forte videbunt, idcirco aliqua ibidem dieta hic replicare - addendo aliqua - non pigebit".

4

EXPOSITIONIS IN LIBROS ARTIS LOGICAE PROOEMIUM

multorum habituum quibus syllogismus in communi, et partes 5uae tam subiectivae quam integrales, et passiones eorum, cognoscuntur ; ita quod una parte logicae cognoscitur syllogismus et suae passiones, et alia parte cognoscitur syllogismus demonstrativus et suae passiones, alia parte cognoscitur propositio et suae passiones, et sic de aliis. Et non tantum hoc, immo alia parte cognoscitur propositio enuntians hanc passionem de syllogismo in communi, et alia parte enuntians aliam passionem de eodem syllogismo in communi, ita quod secundum quod subiecta vel praedicata propositionum notarum in logica va­ riantur, secundum hoc partes logicae variantur ; quae tamen omnes partes unam logicam constituunt, non quidem tamquam unam rem numero, sed ad modum quo multi homines unum populum faciunt et civitates diversae unum regnum, et sic de ali diversis ; de quibus dicimus quod aliquando ex multis eiusdem rationis aliquod unum constituitur, et aliquando ex multis diversarum rationum constituitur aliquod unum. Pro praedicta conclusione ad praesens sufciat ratio ista, quia quando aliqua sic se habent quod aliquid stat cum uno illorum et non stat cum alio, ista non sunt eiusdem rationis. S ed accipio scientiam qua scitur una conclusio libri Posteriorum, et scientiam qua scitur alia conelusi o eiusdem libri, et si t una a et alia b; tunc cum scientia qua scitur a stat errar circa b, sed cum scientia qua scitur b non stat errar circa b, ergo a et b non sunt eiusdem rationis. Ex hoc arguo ultra : quandocum­ que aliqua sunt alterius rationis, ex eis non fit per se unum numero nisi unum sit actus et aliud potentia, secundum P h i l o s o p h u m VII Metap hysicae 8; sed nulla scientia componitur ex talib us, quia secundum P h i l o s o p h u m ibidem nulum accidens componitur ex partibus tali bus sed tantum ex partibus eiusdem rationis ; igitur ex talibus notitiis non fit una scientia numero. S e c u n d o videndum est de istius 5cientiae c a u 5 i 5 e 5 5 e n23 quod] in add. AD ll syllogismus] substantia EH, subiectum (mg.) K l pasoncs] in add. CDFG 25 alia • • . passiones om. EG il et. . . ali om. A

26 imo ] in adJ. DG Z7-28 et . . communi mg. K, om. (hom.) AD 29 quod mg. K, om. BF 30 scum hoc] ita et A 31 partcs 39 Scd] unam add. A li accipio] acom. ADEG 32 quo] qucm A [ &ciunt] constituunt A 44 per. . . numero] numero per se A cipicndo BCFK 40 alia om. A 42 scd. . . b1 om. E 46 talibus] p:utibus adJ. BFG 46-48 quia tantum om. G 47 partibus om. B 48 aotiti] notis B .

•..

3

Aristot., Metaph., VIII,

c.

13,

t.

49 (1039a 3-8) .

25

30

35

40

45

so

EXPOSmONIS

IN

5

LIBROS ARTIS LOGICAE PROOEMWM

t i a l i h u s. Circa quod sciendum quod istius scientiae, sicut et cu­ iuslibet scientiae, tantum sunt duae causae essentiales, proprie lo quendo de causa ; cuius ratio est quia nulla res simplex, non composita ex par­ tibus alterius et alterius rationis, potest habere nisi duas causas, scilicet ss

efficientem et finalem ; sed quaelibet scientia est simplex per carentiam compositionis ex parti bus alterius rationis ; ergo nulla scientia habet plures quam duas causas. Maior est manifesta, quia o mnis causa rei vel est causa intrinseca et tunc est pars rei sicut est materia et forma, vd est causa extrinseca sicut efficiens et finis ; sed nulla res simplex per ca-

60

rentiam compositionis ex partibus alterius rationis habet materiam et formam tamquam causas intrinsecas, quia si haberet, componeretur ex eis sicut ex partibus alterius rationis ; igitur nulla res simplex potest habere plures quam duas causas. Et ideo quod dicitur communiter, quod cuiuslibet scientiae sunt

65

quattuor causae, scilicet materialis, formalis, efficiens et finalis, non est verum proprie loquendo de causa, quomodo loquitur Phus

P h i 1 o s o­

II Physicorum et V Metap hysicae ' , sed extendendo nomen

causae, et improprie lo quendo de causa. Et ideo illud quod vocatur causa materialis magis deberet vocari subiectum scientiae vel praedi70

catum vel obiectum, quam causa ; et sic accipiunt, si bene intelligant, causam materialem pro obiecto ; quod tamen, si sit causa, non potest esse causa nisi in genere causae efficientis vel forte finalis. Viso igitur quod scientia non habet nisi duas causas, sciendum quod causa efficiens logicae usitatae vocatur

75

A r i s t o t e l e s,

quia

ipse primus eam tradidit et fuit primus traditor istarum collectionum vd librorum quibus utimur ; tamen de causa efficiente logicae tuae vel meae est dicendum proportionabiliter

sicut de causa efficiente alio­

rum habituum intellectualium ; quod ad librum

De anima

pertinet

magis . Causa finalis logicae, accipiendo logicam pro habitu vel col!Kl

lectione habituum, est actus cognoscendi ex quo talis habitus genera51 scicndum] dicendum B, est tu/d. CGHI 51-52 cuiuslibet] alterius tu/d. GHI 53 causa] quia quaclibet scientia habet tantum causas duas tuld. B 57 plures] causas tuld. A 58 est' om. AFHIK Il et1] vc1 BFK 59 finis] finalis FK 61 tamquam] partes vcl 11dd. A 65 materialis . . . finalis] formalis etc . A 66 proprie om. B �7 Philosophus] in tu/d. BCDE 68 causac om. EG l! causa] potcst dici vcrum es G l Et ideo mg. K, om. DF 69 magis] proprie tuld. D 70 intcligant] intclligunt A 71 obiccto] subiccto FK 72 causac om. DG l� forte] formalis A 74 usitatac 011. EG 'l vocatur] fuit FGK 75 ipsc om. EG :1 cam om. A 79 accipicndo] loqucndo A

' Aristot., Physica, II, (1013a 24 - 1014a 25) .

c.

3, tt. 27-38 (1 94b 1 - 1 95b 30) ; Metaph. , V,

c.

2, t. 2

6

EXPOSmONIS IN UBROS ARTIS LOGICAE PROOliMIUM

tur. Finis autem istorum actuum, qui est finis mediatus habitus vel habituum, est ille propter quem eliciuntur ; de hoc tamen pertinet tractare ad scientiam naturalem. T e r t i o videndum est de istius scientiae u t i l i t a t e. Circa quod sciendum quod istius scientiae sunt multae utilitates, inter quas una est facilitas discemendi inter verum et falsum. Nam ista scientia perfecte habita, faciliter iudicatur quid verum et quid falsum, et hoc quantum ad illa quae per propositiones per se notas possunt sciri. Cum enim in talibus non oporteat nisi ordinate procedere a propositionibus per se notis ad ultima quae consequuntur ex eis, et talem discursum et processum docet logica, sequitur quod per eam faciliter in talibus ve­ rum invenitur, et eadem ratione faciliter verum a falso discernitur. Secunda utilitas est promptitudo respondendi. Nam per istam ar­ tem docetur quid est proposito repugnans, quid consequens, quid antecedens ; quibus notis faciliter repugnans negatur, consequens conceditur, et ad antecedens secundum sui qualitatem, sicut ad imperti­ nens, respondetur. Per istam etiam artem solutio omnium argumento­ rum peccantium in forma docetur, nec est possible in quacumque scientia ex veris sophistice inferre falsum quin per regulas certas in ista scientia traditas talis defectus faciliter deprehendatur, et sine ista arte vel usu ipsius est hoc impossibile ; et ideo istam scientiam ignorantes, multas demonstrationes sophismata reputant, et e converso multa so­ phismata tamquam demonstrationes acceptant, nescientes inter syllo­ gismum sophisticum et demonstrativum distinguere. Alia utilitas logicae est facilitas virtutem sermonis et proprium modum loquendi percipiendi. Nam per istam artem faciliter scitur quid ab auctoribus de virtute sermonis profertur, quid non de virtute sermonis sed secundum usitatum modum loquendi vel secundum intentionem dicentis ; quid dicitur proprie, qui d metaphorice ; quod est maxime necessarium omnibus studentibus in dictis aliorum, quia 8 1 finis 1 om. AG 82 habituum del. B , sed add. in mg. B 1 84 est om. ADFG 85 sciendum ] est add. AFG 86 inter om. AHIK i et falsum] a falso AHIK 87 et1 om. D quid1 om. A 89 oporteat] oportet D 93 Secunda] Alia BCEFK respondendi] resistendi A 94 proposito] proposirio FHIK 96 et 95 negatur] negetur AC , consequens] quibus ( !) A om. A l! antecedens] aliquas A 99 quin] quam ddd. DE ': certas om. A 102 demonstrationes] tamquam add. DE : sophismata1] sophisticas FGHIK :, reputam] reputaverunt B, putant HI, repugnant E, rationes es deputant FK l� et . . sophismata om. G l� multa . . . acceptant om. FK 103 acceptant] acceperunt B, esse coneedunt G 104 distinguere] discernere FK 1 05 Alia] Tertia AHI . : urilitas om. AEFK facilitas] logicae facultas FK , virtutem] virtute GI. om. F sermo­ nis] cognoscendi ad. A 107 ab mg. B1, om. AEK : de1 mg. B1, om. AC 109 dicemis] docentis FGK proprie) et add. DFGK quod) quid A 1 1 0 omnibus 0111. AHIK in) omnibus add. K .

ss

90

95

1 00

1 os

uo

EXPOSITIONIS IN LIBROS ARTIS LOGICAE PROOEMIUM

7

qui semper o mnia dieta auctorum de virtute sermonis et proprie acci­ piunt, incidunt in multos errores et inexplicabiles difcultates.

Q u a r t o videndum est de istius scientiae ab aliis d i f f e r e n­ tia us

et distinctione. Circa quod sciendum quod ista scientia se ipsa

distinguitur ab amni alia, quia de aliis est ista scientia et de alis aliae scientiae. Nam ista scientia, saltem principaliter, tradit notitiam con­ ceptuum vel intentionum per animam fabricatarum, non extra se quomodo fabricantur res artificiales, sed intra se. Verumtamen qualia sunt ista fabricata, scilicet conceptus et intentiones cuiusmodi sunt

110

syllogismi, propositiones, termini et huiusmodi, an scilicet sint realiter et subiective in anima exsistentes, an aliquo alia modo, non ad logi­ cam sed ad metaphysicam pertinet ; et ideo hic est petranseundum. Et hinc est quod ista scientia dicitur rationalis, ceterae autem scientiae demonstrativae dicuntur scientiae reales ; non quin ista scientia si t vera

1 25

res et vera qualitas perficiens intellectum, sicut aliae scientiae, sed quia determinat de his quae sine ratione esse non possunt, aliae autem scien­ tiae de rebus exsistentibus extra animam determinant.

U l t i m o videndum est c u i p a r t i philosophiae s u p p

o­

n a t u r logica, an scilicet ista scientia sit notitia practica vel specula130

riva. Et dicendum est, quod sicut dicit suae

Metap hysicae 5,

A v i c e n n a in

principio

quod distinctio est inter practicas et speculativas

scientias, quia scientiae practicae sunt de operibus nostris, scientiae autem speculativae non sunt de operibus nostris. Ex quo patet quod logica practica est dicenda, quia cum scientia logicae tractet de syllo1 35

gismis, propositionibus et huiusmodi quae non nisi a nobis fieri pos­ sunt, sequitur quod est de operi bus nostris ; non quidem exterioribus nisi forte secundario , sed de interioribus quae vere opera nostra sunt ; et per consequens ista scientia est practica et non speculativa. 1 1 1 auctorum] doctorum A 1 1 1-12 et . . . accipiunt om. FK 1 1 2 multos] explicabiles 1 1 4 sciendum] est 1 1 2 et . . . difficultates om. FGK ;; inexplicabiles] explicabiles C 1 15-16 et . . . scientiae add. DGHIK !i se ipsa] per se ipsam FGK 1 1 5 distinguitur] differt A om. FG 1 1 9 sunt1] sint DFHIK 120 syllogismi] syllogizantes A propositiones] et add. DFGHIK ' scilicet sint] sicut sint FK 121 et] ve! AH 122 hic] hoc DHI 123 scientiae] scil icet add. FK 1 24 quin] autem EG, quia F, quid l 1 27 exsistentibw om. BFK 128 Ultimo ] Quinto A videndum est om. ACEFHI 128-29 supponatur] supponenda sit AHI 129 logica om. CFGK notitia 0111. A 130 E t o m . FHIK : : est om. A i! quod om. EFGHIK 132 scientiae1 mg. G, om. AC 135 propositionibw] terminis FK, argumentis add. BCEG, artis add. Hl et om. FHIK huiusmodi] his quae sunt necessaria huiw artis D. om. FK non] sunt add. FK 137 quae ] quia B 1 38 est om. B ' non mg. B add. B

5

Avicenna,

Metap h . ,

I, c.

l

(cd. Vcnetiis 1 508, ( 70ra) .

[PROOEMIUM EXPOSITIONIS

IN LIBRUM

PORPHYRI]

§ 1 Cum sit necessarium Grisaori. . . [prooem. ; 1 , 1-7] Iste liber est primus secundum ordinem doctrinae inter omnes libros logicae 1 , cuius notitia non est una secundum numerum, sed est collectio multarum notitiarum ; nec etiam habet unum subiectum, sicut nec aliquis liber traditus a P h i l o s o p h o, sed habet multa subiecta. Ad cuius intel­ lectum sciendum quod subiectum scientiae vocatur illud de quo ali­ qua passio praedicatur, et ideo ubi sunt multa talia de quibus diversae passiones praedicantur, vel etiam eaedem passiones, ibi sunt multa subiecta. Et quia aliqua tradita in libro P o r p h y r i i praedicantur de genere, alia de specie, et sic de aliis, ideo unius partis est genus subiec­ tum, et alterius est species subiectum, et sic de aliis. Et ideo quod com­ muniter dicitur, quod unius libri est unum subiectum, est simpliciter falsum de virtute sermonis ; tamen il qui primo dixerunt non intel­ lexerunt sicut verba sonant, sed intellexerunt quod est unum commune ad omnia subiecta praedicabile de eis, vel quod esset primum inter omnia subiecta, et hoc aliqua primitate. Verbi gratia de primo, uni­ versale dicitur subiectum libri P o r p h y r i i, non quia ipsum vere sit subiectum, sed quia ipsum praedicatur de subiectis, scilicet de gePaooEM. ,

mg. B

o m . A Il est1 om. AC 7 notitiarum] scientiarum EG 8 multa intcl] circa quod intelgendum A, ad cuius inteligentiam B : : intellectum ]

§ 1 . - 6 non

8-9 Ad. .

.

quod ista scientia non habet tantum unum subicctum II. EG, est add. D

13 alia] aliqua om. A

BCDGH

18 eaet] 21 quia] quod E, om . A quod

14 est1

om. A

es CDEF

Il subicctum

om. A

12 Porphyrii] alia II. A

16 tamen] et A

1 9 Verbi graria] univenali

A

17 intell=runt 20 vere] uni venale DEF

PROOEM., § 1 . - 1 Expositioni in librum Porphyrii respondet Summa Logicae Guillelmi de Ockham, pars I, cap. 14-25 (Opera Philosophica I, ed. Ph. Boehner, G. G:U et S. Brown, St. Bonaventure, N.Y. 1 974, 47-84). Ibi, cap. 25, p. 84, lin. 80-84, Ockham remittit lectores ad praesens opus, dicens: "Qui autem pleniorem notitiam voluerit habere de universalibus et proprietatibus eorum, poterit legere librum Porphyrii, ubi istam materiam multo diffusius pertractavi. Ideo illa quae sunt hic dimissa, ibi poterunt inveniri".

5

10

15

2Xl

PROOEMIUM

zs

30

35

40

45

so

9

nere et specie, etc. Unde illi qui dixerunt quod quinque universalia sunt subiectum libri P o r p h y r i i verius dixissent si dixissent quod sunt subiecta istius, quia unum universale est subiectum unius partis, et aliud universale alterius partis. Exemplum secundi, sicut quod syl­ logismus est subiectum logicae ; hoc non est proprie dictum, nec est verum de virtute sermonis, sed dicitur primum subiectum quia inter omnia subiecta diversarum partium syllogismus est primum, saltem aliqua primitate vel primitatibus ; quia quantum ad aliqua est primum primitate praedicationis, et quantum ad aliqua est primum primitate cuiusdam totalitatis, quia syllogismus importat unum tale primum. Unde istud commune 'syllogismus' praedicatur de omni syllogismo demonstrativo et dialectico, et significat unum cuius sunt partes inte­ grales termini et propositiones, de quibus determinatur in diversis partibus logicae. His intellectis, sciendum est quod iste liber dividitur in duas par­ tes, scilicet prooemium, et tractatum qui incipit 1 : Videtur autem neque genus, etc. Prima pars dividitur in duas : in prima ponit suam intentio­ nem ; in secunda aliqua impertinentia, quae tamen possen t alicui videri suae intentioni pertinentia, a sua consideratione excludit, ibi 1 : Ab altioribus quidem. In prima parte tangit istius libri necessitate-m, utili­ tatem, et finem, et illa de quibus est tractaturus et etiam modum trac­ tandi. Dicit igitur, loquens suo discipulo Grisaori : Cum notitia quin­ que universalium, scilicet generis, speciei, differentiae, proprii et accidentis, sit necessaria et ad doctrinam in libro Praedicamentorum ' , et ad definitiones assignandas et ad divisiones faciendas et demonstratio­ nes, de istis quinque universalibus brevem tractatum et facilem modo introductorio tibi faciam, dictis antiquorum adhaerendo . Quod autem ista notitia s it utilis a d praedicta, patet : quod enim sit utilis ad librum Praedicamentorum patet, quia in libro Praedicamento­ rum tractatur de generibus et speciebus, hoc est de contentis sub istis 28 omnia] 25 universale ] est tzdd. AFG : i secundi om. A , . si cu t ] dicitur s. /in. B, dicuntur tzdd. H 2� ve!. . . primitate om. (hom.) D 31 syllogismw] scilicet BFG l' importat om. A alia tzdd. A 41 prima] ista AD parte:] auctor tzdd. EFG : . libri] libelli CDEFG 39 impertinentia] pertinentia AD 42 et illa] circa illa FG, dc illa E, et ita A 43-44 quinque om. AH 48 introductorio om. B adhaercndo mg. B, inhaerendo F 49 autem om. B notitia ] doctrina A 49-50 enim . . . librum] autem libro A SO utilis om. B

ru m

8 Infra, § 2. 1 Infra, cap. 1 , § 1 . editur hic infra, pp. 1 33ss.

' Expositio in librum Praedicamento-

10

EXPO SITIO IN LIBRUM PORPHYRII DE PRAEDICA BILIBUS

communibus 'genus' et 'species' , et sic de aliis ; et ideo utile est scire naturam istorum communium ad ista contenta. Sirniliter est utilis ad definitiones, quia sola species definitur, et omnis definitio proprie dieta componitur ex genere et differentia ; igitur propter definitionem utile est ista cognosccre. Similiter ad divisiones est necessaria, quia omne genus dividitur in species, et dividitur fre­ quenter genus per differentias essentiales vel accidentales et numquam per proprias passiones ; ergo ista notitia ad ipsas faciendas est valde ne­ cessaria. Est etiam utilis ad demonstrationes, quia frequenter proprium de specie, et de genere, per definitionem demonstratur.

ss

60

§ 2

Ab altioribus quidem [prooem ; 1 , 7-1 6] . In ista parte aliquas quaestiones logicae impertinentes a sua consideratione excludit, dicens quod ab altioribus quaestionibus quae ad logicum non pertinent est abstinendum, et de aliis quaestionibus facilibus quae ad logicum pertinent est tractandum. Specialiter autem enumerat tres quaestiones a quibus vult abstinere, per hoc innuens quod logicus dcbet a consimi­ libus abstinere. Prima quaestio est ista : Utrum genus et species sint sub­ sistentia extra animam, vel sin t tantum in intellectu . Secunda : An sin t corporali a vel incorporalia. T ertia : Si sin t incorporalia, an sin t separata a sensibilibus vcl sint in ipsis sensibilibus . Ab istis et ab aliis dicit se velle abstinere. Causa autem quare est ab istis abstinendum est ista, quia istac quaestiones pertinent ad metaphysicum et indigent subtili discussione, quod non est in isto libello faciendum ; sed aliqua dieta antiquorum de praedictis universalibus, quae ad logicum pertinent, et maxime dieta P e r i p a t e t i c o r u m, in praesenti opusculo sunt ponenda. Quam­ vis praedictae quaestiones et consimilcs non ad logicum sed ad meta­ physicum sint pertinentes, quia tamen ex ignorantia earum multi mo­ derni in multiplices errores etiam in logica sunt prolapsi, ideo de ipsis breviter quid sit secundum sententiam A r i s t o t e l i s et secundum . . .

54 definitur mg. B

56 definitionem] definitiones BEGH ista ] communia add. F, omnia 56-57 ad . . . necesria J est utilis et necesria ista noti ti a ad divisiones FG, est utilis ad divisiones et necessaria H, om. E 58 genw] ve! add. BCDE ve!] et A ve! accidentales om. FG PRooEM . , § 2. 3 impertinentes] pertinentes A 5 facilibus om. B FGK 9 in om. B 10 an] utrum an ADF sint om. B 1 1 aliis] similibw add. A, similibus quacstionibus add. FG 15 quod] quia B 16 dieta om. BEFG 17 sunt] sub B 1 7-1 8 Quamvis om. B 18 consimilcs J li cct a dd. il 20 in1 0111. B 21 sccundum• 0111. ACH add. G

"

-

,

,'

s

10

1s

20

11

PROOEMIUM

25

30

35

40

45

so

veritatem tenendum, est dicendum, quia de eis alibi est diffusius trac­ tatum 1 • Est autem tenendum indubitanter quod quaelibet res imaginabilis exsistens est de se, sine omni addito, res singularis et una numero , ita quod nulla res imaginabilis est per aliquid additum si bi singularis ; sed ista est passio conveniens immediate amni rei, quia omnis res per se vel est eadem vel diversa ab alia. Secundo tenendum quod nullum universale est extra animam exsistens realiter in substantiis individuis, nec est de substantia vel es­ sentia earum ; sed universale vel est tantum in anima, vel est univer­ sale per institutionem quomodo haec vox prolata 'animai', et similiter 'homo', est universalis, quia de pluribus est praedicabilis, non pro se sed pro rebus quas significat. Prima conclusio potest declarari et per rationem et per auctoritatem. Per rationem sic : si si t ali qua res quae non si t de se res singula­ ris, cum quaelibet res possit habere nomen, vocetur illa res a ; tunc quaero aut continet essentialiter plures res, aut est praecise una res . Si detur primum, quaero de ilis rebus inclusis essentialiter, aut sunt in certo numero aut non. Non potest dici quod non sunt in certo nu­ mero, quia tunc essent infinita in actu, quod est impossibile. Si sunt in certo numero, ergo quaelibet illarum est una numero, et per conse­ quens totum resultans erit unum numero. Si detur quod illa res non est plures res nec continet plures res essentialiter, tunc habetur propositum ; quia quando est aliqua res quae non includit multitudinem rerum quarumcumque distinctarum, illa est una res numero ; et per consequens illa res universalis eri t una numero et per consequens singularis. Praeterea, accipio istam rem universalem, scilicet a , et quaero : aut a et S ortes sunt plures res, aut non. Si non, cum Sor tes est res sin22-23 tractatum] tractandum A, petractatum FGK 25 exsistens om . B Z7 per] dc AC 30 de] se add. A 34 q uas mg. B 35 potest dcclarari] declaratur B 36 res1 om. AC 41 infinita] infinitac EFG . in actu] actu A, etiam in actu E : sunt] sint B 43 crit] ex eis erit FG, orn. A 44 detur] dicitur ACE 47 illa1] res add. B 47-48 illa1 . . . consequens o m . AFGK 49 scilicet om. A H 50 aut a ] a n A , an a H , a G sunt] sint AH non, cum Sortcs] sic ista D non1] sic CE cum ] et BEH, I"St C, orn. FG est] sit AC

28 vel1] alia et add. A

'

'

PROOEM. , § 2. - 1 De universalibus et de eorum natura diffuse egit Ockham in Scripto in I Sententiarum, dist. 2, qq. 4-8 ( Opera Theologica II, ed. S. Brown et G. Gal, St. Bonaventure, N.Y. 1 970, 99-292) ; et iterum in Su m m a Logicae, pars I, cap. 14-25 (Opera Plzilosophicn I, ed. cit. , pp. 47-84) .

12

EXPOSITIO IN LIBRUM PORPHYRII DE PRAED!CABILIBUS

gularis, ergo a est res singularis. Si sint plures res et non sunt infinitae, ergo sunt finitae et per consequens sunt in aliquo certo numero ; et non potest dari quod sint plures quam duae, ergo sunt tantum duae res. Sed quando sunt tantum duae res, utraque illarum est una secun­ dum numerum ; ergo ista res universalis est una secundum numerum, et per consequens est singularis. C o n f i r m a t u r, quia omnis res quae est una res et non plures res, est una numero ; hoc enim est qui d nominis istius quod est unum numero ; sed ista res universalis est una res et non plures, ergo est una res numero , ergo est singularis. Nec potest dici quod ista res est universalis quamvis non sit plures res, et hoc quia est in pluribus et de essentia plurium, sicut humanitas vel homo est in omnibus hominibus et de essentia omnium hominum . Hoc non valet, quia talis res aut est variata, ita quod est alia et alia in illis pluribus rebus, aut est invariata, ita quod non est alia et alia. Si detur primum, ergo necessario quaelibet illarum rer um est singularis, et per consequens, cum non sit alia res praeter illas res, sequitur quod quaelibet res est singularis. Si detur secundum, adhuc habetur propo­ situm, quia ista res, quantumcumque sit in pluribus rebus, est vere singularis ex quo est una et non plures. Hoc patet per exemplum. Quantumcumque materia eadem numero sit primo in aere, et pars eius, et postea in igne, et pars ignis, quia tamen non est alia et alia materia, ideo est una materia numero ; ergo eodem modo, si humanitas ista quae ponitur universalis, quantumcum­ que esset in pluribus hominibus, si tamen non esset alia et alia, vere esset una numero . Similiter secundum intentionem C o m m e n t at o r i s, quia non est alius intellectus in te et in me, ideo secundum eum est unus numero, ita quod generaliter esse in diversis vel cum diversis vel sub diversis nihil facit quin sit unum numero, dummodo non si t aliud et aliud ; et ita omnis res quae non est plures res necessario est una res secundum numerum et per consequens est res singularis. Hoc etiam patet per auctoritatem C o m m e n t a t o r i s VII Metaphysicae, commento 29 1, ubi dicit sic : "De particulari non potest 51 res1 om. CE FG H : , est res mg. B 52 sunt1 om. A 53 plures] res add. ACD 55 ista om. A 57 non] est add. BDEFG 59 non] est add. BDEFH 60 rcs om. B 62 omnibw] pluribw A il hominum] et add. AD 63 est1 om. A 64 invariata] in illis una FG 76 est om. ABCEFGH 67 habctur mg. B 68 sit J fuerit CDEFG 1 vere] videtur EFG n es] est ADH 1 Averoes, sed rectiw In Aristot. Metaph. , XII, t. 28 (ed. Iuntina, VIII, f. 1 46vb) .

ss

60

65

70

75

�KJ

13

PROOEMIUM

ss

90

95

too

te!i

1 10

esse demonstratio, quamvis ipsum tantum sit ens in rei veritate". Ergo secundum C o m m e n t a t o r e m tantum particulare est ens in rei veritate ; ergo omne ens est particulare. Sirniliter ibidem, com­ mento 44, dicit sic 8 : " Cum declaravit, supple A r i s t o t e l e s, quod ista quae significant definitiones sunt substantiae rerum, et defi-' nitiones componuntur ex universalibus quae praedicantur de particu­ laribus, incepit perscrutari utrum universalia sint substantiae rerum, vel tantum substantiae particulares de quibus praedicantur ista univer­ salia ; et hoc est necessarium in declarando quod formae individuo rum substantiae sunt substantiae, et quod in individuo non est substantia nisi materia et forma particularis ex quibus componitur". Ex ista auctoritate patet quod nulla res est in individuo nisi materia particularis et forma particularis. Sed omnis res imaginabilis vel est individuum, et ita certe est singularis, vel est in individuo et talis non est nisi materia particularis et forma particularis ; igitur quaelibet res est singularis et particularis. S ecundum, quod nulum universale est realiter exsistens in substantiis individuis nec est de essentia earum, patet manifeste per A r i­ s t o t e l e m VII Metap h ysicae ' ubi quaerit istam quaestionem : an scilicet aliquod universale sit substantia. Et ex intentione deterrninat quod nullum universale est substantia nec pars substantiae nec realiter in substantia ; unde dici t sic : " videtur autem universale causa quibusdam esse maxime et esse principium, supple substantiarum". Unde de hoc tractando et determinando dicit 5 : " Videtur impossibile substan­ tiam esse quodcumque universaliter dictorum", et istam conclusionem, quod nullum universale sit substantia, probat ipse ibidem per multas rationes quas propter brevitatem ornitto. Item P h i l o s o p h u s X Metaphysicae • dicit quod impossibile est aliquod universalium esse substantiam ; ubi dicit C o m m e n84-85 Ergo . . veritate om. B 86 supple] supra A, super CEFGH Il Aristotclcs) Aristotelem CDEFGH 89 sint) sunt AB 90 tantum) sint ll. FGH, sunt lld. CDE Il particulares] rerum particularium B 94 particularis om. DFG 95-98 Sed. .. particularis om. (hom.) EFG 96 certe) certum BCDH Il est singular) est quod est singu1ar BC m et. particularis1 om. AEFG 99 Scum] propositum est lld. FG, est 1111. C, proponitur scilicet ll. B, probatur ll. DE 100 est om. AD 102 aliquod om. A 104 autem] enim CGH, etiam ABDE 105 et] etiam A, om. H Il supple om. FG 1()6.W substantiam om. A 1 1 0 quod] quoniam BDEH 1 1 1 est) .

••

univenalc add. A

' Ari1 Averroes, In Aristot. Metaph. , VII, t. 44 (ed. Iuntina, VI, f. 92vb). stot., Metaph., VII, c. 13, t. 44 (1038b 7-8). 5 Aristot., ibidem (1038b 8-9). 1 Ari sto t , Metaph. , X, c . 2, t. 6 (1053b 1 6-17). .

14

EXPOSITIO IN

LIBRUM

PORPHYRII DE PRAEDICABILIBUS

t a t o r, commento 7, sic 7 : " Cum sit declaratum in tractatu isto quod impossibile est quod aliquod universalium sit substantia, manifestum est quod unum universale non est substantia". Et sequitur : " Cum universalia non sint substantiae, manifestum est quod ens commune non est substantia exsistens extra animam quemadmodum unum com­ mune non est substantia". Et sequitur : " Cum universalia non sint substantiae, igitur neque genera sunt substantiae". Et sequitur : "neque substantiae sunt genera, quia genera sunt universalia". Ex ista auctori­ tate patet quod universalia non sunt substantiae, nec per consequens sunt partes substantiarum ; quia secundum P h i l o s o p h u m in di­ versis locis substantia non componitur ex non substantiis. Similiter patet quod universalia non sunt nisi tantum in anima, et non in re extra. Et istius sententiae fuerunt omnes philosophi recte scntientes, quamvis aliqui moderni non habentes intentionem philosophorum, propter aliquas auctoritates quas non intellexerunt, con­ trarium affirmaverunt. Ad illas auctoritates quae videntur esse in con­ trarium patebit suis locis. Ex praedictis patet s o l u t i o dictarum quaestionum. N am q u a n t u m a d p r i m a m q u a e s t i o n e m, tenendum est quod genera et species non sunt subsistentia extra animam, sed tantum sunt in intellectu, quia non sunt nisi quaedam intentiones vel conceptus for­ mati per intellectum exprimentes essentias rerum et significantes eas, et non sunt ipsae, sicut signum non est suum significatum. Nec sunt partes rerum, non plus quam vox est pars sui significati ; sed sunt quaedam praedicabilia de rebus, non pro se, quia quando genus praedicatur de specie, genus et species non supponunt pro se quia non supponunt simpliciter, sed personaliter, et ita supponunt pro suis significatis quae sunt res singulares ; sed ista genera et species praedicantur de rebus pro ipsis rebus quas significant. Sicut in ista, ' Sortes est animai', li 'animai' non supponit pro se, sed supponit pro re, puta pro ipsomet Sorte. Verumtamen quamvis ista quae sunt in intelectu, secundum in­ tentionem philosophorum et secundum veritatem, sint genera et spe1 12 quod] ut BDEG, om. A 114 unum] nullum AD Il non om. AD 1 15-18 manifestum . . . substantiac om. (hom.) AHK 127 affirmaverunt] aft A : esse] sonare D, om. A 128 patebit] responsio add. FG 131 subsistentia] substantia ACFK 132 in om. BCD 134 ipsae] res add. DFG 140 ipsis] ipsismet ACDE : : rebus] res A ; : ista] propositione ad. FG 142 in om. B

7 Averroes, In Aristot. Metaph., X, t. 6 (ed. luntina, VIII, f. 120rb), ubi et sequentes.

m

120

1 2s

130

135

1 40

15

PROOEMI U M

1 45

150

1 ss

1 60

165

110

cies, tamen praeter ista ipsae voces correspondentes possunt aliquo modo genera et species appellari, pro quanto omne illud, quod significatur per intentionem vel conceptum in anima, significatur per vocem, et e converso. Hoc tamen non est nisi ad placitum instituentis. Ex istis patet s o l u t i o s e c u n d a e quaestionis, quia non lo­ quendo de vocibus tenendum est quod genera et species, et universaliter omnia talia universalia, non sunt corporalia ; quia non sunt nisi in mente, in qua non est aliquid corporale. S o l u t i o etiam t e r t i a e quaestionis patet, quia universalia non sunt in sensibilibus, nec sunt de essentia sensibilium, nec partes eorum, dicente C o m m e n t a t o r e VII Metaphysicae, commento 47 8, quod "impossibile est quod universalia sint partes substantiarum exsistentium per se" , et commento 45 • dici t quod " impossibile est quod aliquid eorum quae dicuntur universalia sint substantia alicuius rei, etsi declarent substantias rerum" . Ecce quam manifeste vult C o m­ m e n t a t o r quod universalia non sunt partes substantiarum nec sunt de essentia substantiarum, sed tantum declarant substantiam rerum, sicut signa declarant sua signata, et ideo non sunt ipsa, quia inter si­ gnum et signatum debet esse distinctio. Viso quod universalia non sunt in re, nec sunt de essentia rerum extra, sed tantum sunt quaedam signa in anima declarantia res extra, videndum est d e n u m e r o e t s u f f i c i c n t i a u n i v e r s a­ l i u m. Circa quod sciendum est quod omne universale est praedica­ bile de pluribus ; tale autem vel importat aliquid extrinsecum illi de quo praedicatur, vel non. Si non importat aliquid extrinsecum illi dc quo praedicatur, vel igitur dicit totum et non plus unam partem quam aliam ; et tunc vel illud praecise importat res consirniles, vel tam si­ miles quam dissimilcs. Si primum, tunc est species specialissima ; sicut 'homo ' non convenit, hoc est non praedicatur, nisi de horninibus qui secundum omnia sua essentialia sunt similes, quamvis sint dissirniles se­ cundum sua accidentia. Si secundum, sic est genus ; sicut 'animai' 1 50 talla om. A 152 quia] quod BEFG 157 quod] ut B, om. CH , : aliquid] aliqua EFG 158 etsi] sed F, et sic BE 160 sunt om. A substantiaru] earum AF ,; tantum] determine vcl add. CDEG i rerum om. B 161 signata] significata BH 1 62 signatwn] significatum BG 163 universa!ia mg. B 166 est1 om. DCDE ; : omne om. B 171 specialisma om. F 172 ho174 sua om. BCEGH ;: secundum1] imponat add. FG, detur tuld. H Il animo] qui add. AFGK mal] quod add. FG .1

Averroes, In Aristot. Metaph., VII, t. 47 (ed. Iuntina, VI, f. 93va). ibidem, t. 45 (f. 93ra) . 8

1

Idem,

16

EXPOSITIO

IN

LIBRUM PORPHYRII DE PRAEDI CABILIB U S

praed.icatur de hominibus et asinis, et sic de aliis, quae habent essentias dissimiles, sicut forma specifica hominis non est similis formae speci­ ficae asini. Si autem illud praed.icabile non importat totum, sed principaliter importat unam partem alicuius totius et non importat aliquid extrin­ secum, sic est d.ifferentia ; sicut 'rationale', si si t d.ifferentia hominis, debet importare principaliter animam intellectivam, ad modum quo album importat albed.inem ; 'rationale' tamen praed.icatur de toto ho­ mine, sicut 'album' praed.icatur de subiecto albed.inis. Ex isto patet quod falsum est quod communiter d.icitur a modernis, quod genus d.icit partem materialem et d.ifferentia partem formalem ; quia de generis ratione non est plus d.icere partem materialem quam formalem, sed totum. Differentia vero quandoque d.icit partem materialem, sicut quando substantia sic divid.itur : alia materialis, alia immaterialis ; i bi haec d.ifferentia 'materiale' importat principaliter materiam. Aliquando autem differentia d.icit principaliter partem formalem, sicut patet de 'anima' et 'rationali', si sint proprie d.ifferentiae. Si autem praedicabile importet aliquid extrinsecum, vel praed.i­ catur necessario vel contingenter. Si contingenter, sic dicitur accidens hoc contingenter praed.icabile. Si necessario, sic est proprium. Tamen de aequivocatione istorum nominum postea dicetur. Sed sufcientia istorum universalium sic accipi debet ; et hoc accipiendo 'universale' pro ilio quod praed.icatur de pluribus, et non de omnibus, per quod 'ens' excluditur.

175

1ao

1 85

190

195

(CAPITULUM 1 DB GBNERB] § 1 Videtur autem neque genus neque s pecies . . . [c. 1 ; 1 , 1 7-22] .

Hic incipit tractatus, et d.ivid.itur in duas partes : quia primo determinat 176 sicut] vidcmus quod lltl. FG 1n-18 similis. .. specificae] forma specifica AFK. 1n asini] nec similis lltl. A 178 autem 011. BCDEH Il illud 011. FG 179 aliquid s. /in. C, o11. BDEFGK 18.5-86 et . . . matcrialem 11g. B 1 87 vero] non solum importat partem estialc:m sicut moderni dicunt sed lltl. G 189 Aliquando] alia DEFH. quando que G 190 patet 011. EF 191 anima] animato GH 194 hoc . . . praedicabile] quod contingenter praedicatur FK, quod contingcnter est praedicabile G, 011. AH 195 postea) post BCH Il postea . . . Sed] possumus dioere quod FG

CAP. 1 , § 1 . - 5 dcterminat] determinatur AE, tractat D

5

CAP. 1 :

10

15

20

25

17

DE GENERE

de quinque univcrsalibus divisim, secundo determinat quas proprie­ tates habent communes et quas proprias ; secunda ibi 1 : Commune autem est omnibus. Prima dividitur in quinque partes secundum numerum quinque universalium : prima, in qua determinat de genere 1 , dividitur in duas ; in prima poni t tres significationes huius nominis 'genus' ; in secunda de eo secundum unam significationem qua utuntur philo­ sophi specialiter tractat, secunda incipit i bi a : Triplidter igitur eu m ge­ nus dicatur. Prima dividitur in tres partes secundum tres significationes quas point. Dicit ergo quod neque genus neque species tantum uno modo accipitur sed multis modis, hoc est, ad diversa significandum erant insti­ tuta. Unde genus vocatur uno modo collectio vel multitudo ab uno patre descendentium, sicut omnes descendentes a Romulo dicuntur unum genus ; non tamen quaelibet talis multitudo dicitur unum genus, tunc enim omnes homines possent dici unum genus cum a primo homine descenderint ; sed collectio multorum descendentium ab uno patre a quo tamen patre multi alii non descenderunt, dicitur unum genus. Et propter hoc dicit 'secundum divisionem ab aliis generibus', hoc est, a collcctionibus aliis multorum a diversis patribus descendentium. § 2

5

Dicitur autem et aliter. . . [c. 1 ; 1 , 22 - 2, 5 ] . Hic ponitur se­ cunda acceptio generis, et dicit quod genus dicitur ilud quod est uniuscuiusque generationis principium ; sed tale principium duplex est, scilicet pater qui genuit, et locus in quo quis genitus est ; et ponit exem­ plum de utroque modo. Circa istam partem est p r i m o notandum quod generatio hic non accipitur secundum quod est productio alicuius ad esse, sed acci­ pitur generatio pro multitudine generatorum. Si enim primo modo 7 secunda om. BH 6 divisim] ipsa definicndo A, om. H i i determinat] detcrminatur A 9 univenalium] in quarum prima detcrminat de genere, in secunda de specie, et sic de ali sed 11t!J. FG l detcrminat] detcrminatur ACH 10 tres] communes AD 1 1 secunda] ponit lld. A, dotcrminat 11dd. D 12 incipit om. ACFH 15-16 accipitur] accipiuntur BCDEFG 16 est om. A 18 descendcntium] descendit B i des cendcntes] qui descenderunt A 20 possent] post B 21 ho­ mine] scilicet A dam 11dd. FG CAP. 1, § 2. - 2 Hic om. A

3 dicitur] est CDEFG

5 quis om. ACE

6 modo om. AH

1 D e genere videsis Guillelmum d e Ockham, CAP. 1 , § 1 . - 1 Infra, cap. 7, § 1 . Summa Logicae, pars l, c. 20 (Opera Philosophica l, ed. cit., pp. 67ss.). a Infra , § S.

OCKHAM,

OPEKA PHIOSOPHICA n

2

18

EXPOSITIO I N LIBRUM PORPHYRII D E PRAEDICABILIBUS

acciperetur genus isto modo dictum ita diceretur de animatis quibuscumque et aliis sicut de hominibus, quod tamen non est verum. S e c u n d o notandum est quod auctor non intendit dicere quod pater sit genus descendentium ab eo, nec locus est genus in ipso pro­ pagatorum, sed vult quod aliquis obliquus huius nominis ' genus' ad­ ditus nomini importanti patrem vel locum dicitur de aliquo genito a tali patre vel in tali loco . Et hoc patet per exempla sua ; non enim in exemplificando dicit quod Tantalus est genus Orestis, nec quod Her­ cules est genus Ilis, sed dicit Orestem habere genus a Tantalo, et Ilem ab Hercule. Similiter in exemplificando de loco non dicit Thebas esse Pindari genus, neque Athenas esse genus Platonis, sed dicit Pindarum esse Thebanum genere, et Platonem esse Atheniensem genere. T e r t i o notandum quod locus non accipitur hic pro loco pro­ prio, qui scilicet est aequalis locato , sed pro aliqua civitate vel villa vel regno qui est locus quodammodo communis non proprius uni. Q u a r t o notandum est quomodo locus est principium generationis. Et est sciendum quod locus naturalis, propter qualitates anexas, est quodammodo principium conservans locatum naturale, et pro tanto dicitur locus hic principium generationis.

§

10

1s

�

25

3

Haec autem videtur [c. 1 ; 2 , 5-1 0] . Hic comparat praedictas duas significationes, et dicit quod secunda acceptio est magis usitata. Et prius imponebatur ad significandum secundum significatum quam primum, et secundo imponebatur ad significandum primum significatum ; quia diversi a diversis patribus descendentes, separantes se ab aliis, dicebant unam multitudinem ab uno descendentium unum genus, et aliam collectionem ab alio descendentium aliud genus, et sic de aliis, sicut tota collectio omnium Romanorum dicitur unum genus, primo modo accipiendo genus. . . .

10 isto] secundo AH 10-1 1 quibuscumquc] sicut tuld. A 12 est om. A 13-14 ipso propagatorum] quo aliqua generata sunt FG 17 Orestis] Horestis BDEFG 18 Ilis] Hercule A, Iovis E Il Orestem] Hon:stem ABDFG 19 es om. ACDEF 20 nequc] nec BDG 26 naturalis] naturaliter FG 28 locus exp. G, om. AD

CAP. 1 , § 3. 3 acceptio] significatio ve! acceptio generis A nitur AH 4-5 secundum significandum om. (hom.) BCDEFG nitur A ...

4 imponebatur] impo5 imponebatur] impo-

s

10

CAP.

t : DE

§ Aliter autem rursus . . . [c.

10

1s

20

25

30

GENERE

19

4

l ; 2, 1 0-1 3] . Hic ponit tertiam accep­

tionem generis, quae est quod genus dicitur illud cui supponitur spe­ cies ; et hoc dicitur aliquo modo per similitudinem ad duos praedictos modos . Nam sicut pater vel locus dicitur aliquo modo principium alia­ rum, ita illud quod est genus, isto tertio modo accepto genere, est aliquo modo principium specierum sub ipso contentarum. Similiter sicut in prima acceptione illud quod est genus est una multitudo, ita genus isto tertio modo acceptum continet unam multitudinem speoerum. Est autem n o t a n d u m quod ista non est definitio generis : ' genus est cui supponitur species' ; sed exprimit per hoc unum signifi­ catum generis distinctum ab aliis significatis, sicut si dicam sic ' canis uno modo est cadeste sidus' , non est definiti o canis sed exprimit unum significatum huius nominis 'canis' distinctum ab aliis significatis eius­ dem nominis. S e c u n d o est notandum quod species supponitur generi quia species ad pauciora est communis quam genus ; et non aliter supponitur. T e r t i o notandum quod genus non dicitur principium specierum in aliquo genere principii realis, nec in aliquo genere causae, quia non est causa efficiens speciei, nec finalis nec materialis nec formalis, quia non est de essentia speciei ; sed tantum declarat illud idem quod signi­ ficat species et ideo communius est quam aliqua species et pro tanto dicitur principium specierum quia est communius omni specie ; hoc est, plura significat et de pluribus praedicatur, non pro se sed pro re quam significat. Et ita principium in proposito extenditur ad commu­ nius, et non accipitur pro principio intrinseco rei, quia genus non est intrinsecum speciei . Q u a r t o notandum quod genus non continet multitudinem sicut quoddam totum compositum ex partibus, quomodo homo con­ tinet multa ossa et multos nervos et sic de aliis parti bus hominis ; sed ' continere' hic accipitur pro ilio quod plura significat, et pro commu­ niori. Et multum convenit continentia generis cum continentia vocis CAP. l , § 4. 2 tertiam] aliam AE 4 aliquo modo 011 . A 4-5 per. . . modo mg. B 11 non est mg. 9 ac:cptum 011 . A 6 ita] quod add. (11g.) B �: acccpto genere] accptum FG 12 cui] illud cui DDEG 15 distinctum om. ABCDE 1 ab aliis] a B 17 est om. CDEH B 18 aliter] alteri ADEFH 19 notandum] est ad. AG 20 non] nec ADF 22 quod] dcclarat ve! add. H, add. 11g. B, add. sed del. A 30 quoddam totum mg. B

20

EXPOSITIO I N LIBRUM PORPHYRII DE PRAEDICABILI B U S

qua dicimus quod vox continet sua significata vel habet sua significata ; quia sicut vox habet multa significata, et tamen nullum ilorum significatorum est de essentia vocis nec vox est de essentia cuiuscumque significati, ita genus non est de essentia speciei alicuius, nec species est de essenti a generis ; quia genus et species sunt duae intentiones in anima distinctae, sicut haec vox 'homo' et haec vox ' animai' distinguuntur. Et tamen illud quod est genus praedicatur in quid de ilio quod est species, non tamen pro se quia neuter terminorum supponit pro se sed tantum supponit pro ipsis singularibus extra ; et ita vox vere praedi­ catur de voce, sicut in hac proposi tione prolata 'homo est animai' ; sed in ista propositione voces non supponunt pro se ipsis, quia tunc esset propositio falsa, sed supponunt pro ipsis rebus extra, immo pro eisdem pro quibus supponunt genus et species quae sunt intentiones in aruma.

§

35

40

45

5

Tripliciter ergo cum genus dicatur . . . [c. 1 ; 2, 1 4- 1 7 ] . Postquam auctor ostendit quod genus, id est hoc nomen 'genus', habet tria signi­ ficata, hic determinat de eo secundum tertiam acceptionem, quia pri­ mae duae non pertinent ad logicum sed tertia tantum. Et potest dividi ista pars in tres partes ; quia primo poni t definitionem generis, secundo ad eam explanandam ponit unam divisionem praedicabilium, tertio ipsam definitioncm explanat. Secunda pars ponitur i bi 1 : Eorum autem quae dicuntur; tertia i bi 2 : Ab his igitur. Dicit ergo quod cum genus dicatur tripliciter, hoc est habeat tria significata, tertia acceptio et significatio generis est usitata a philo­ sophis et maxime a logicis et non duae primae. Et ideo genus isto modo dictum describitur sic : "Genus est quod praedicatur de pluribus dif­ ferenti bus specie in eo quod quid, sicut animai " . Circa istam partem est p r i m o notandum quid est illud quod primo definitur. Et est dicendum quod definitum dupliciter dicitur : uno modo dicitur definitum illud de quo definitio convertibiliter prae34 qua] quando FG Il vel mg. B 36 cuiuscumquc om. B 38 duae] divenae AF 42 supponit] supponunt BG, om. F Il singularibus extra] rebus singu!aribus D, extra singularbus ABCEFGH, seti co". B Il et om. BDEFGH 45 immo om. A

CAP. 1, § S . - 3 id . . . gcnus om. BEFG 4 co] codc m mg. B, om. FG il accptioncm] generis tUld. A 7-a tcrtio . . . Scda om. E 8 pan ponitur om. EFGH 11 et] vcl A 16 dicitur] accipitur B 17 dicitur dcfinitum om. B Il convcrtibilitcr] convcnientcr (?) A

CAP. 1 , § 5.

- 1

Infra, § 6.

l

In fra ,

§ 8.

5

10

15

CAP.

20

25

30

35

40

45

1 : DE

GENERE

21

dicatur, non quidem secundum quod illi termini scilicet 'definirio' et 'definitum' habent supposirionem simplicem, sed personalem. Verbi gratia, de hoc communi 'homo' praedicatur convertibiliter haec defi­ nirio 'animai rarionale', et tamen in tali praedicatione termini non sup­ ponunt simpliciter et pro se sed personaliter et pro suis inferioribus. Unde in isris propositionibus 'omnis homo est animai rarionale' , 'omne animai rarionale est homo', termini supponunt personaliter, non simpliciter ; et isto modo hoc nomen 'homo' vd hoc commune 'homo ', vd species, est definitum, et haec orario ' animai rationale' est definirio. Aliter dicitur definitum illud quod vere est tale quale significatur esse per definirionem ; et isto modo S ortes definitur per ' animai rarionale', et quilibet homo singularis ; quia nihil penitus est animai ra­ rionale nisi iste homo vel iste, vd alius talis homo singularis ; nec ista orario ' animai rarionale' indicat essenriam cuiuscumque nisi praecise rei singularis. Ad propositum dico quod in proposito accipiendo definitum primo modo, sic hoc commune 'genus' definitur quia de isto communi praedicabili de omni genere, non de rebus, convertibiliter verificatur haec definirio. Nam haec est vera 'omne genus praedicatur de pluribus differentibus specie in eo quod quid, et omne quod praedicatur de plu­ ribus differentibus specie in eo quod quid, est genus' . Accipiendo definitum secundo modo, sic definitur hoc genus 'animai' et similiter hoc genus 'lapis', et sic de aliis . S e c u n d o notandum quod haec non est definitio proprie dieta, sed est quaedam descriptio. Ad cuius intellectum sciendum quod nulla est definitio proprie dieta nisi quae exprimit partes alicuius totius, secundum P h i l o s o p h u m VII Metap h ysicae 8 et C o m m e n­ t a t o r e m suum ibidem ' . Sed haec orario non exprimit partes ali18 non quidem ] in quid E 20 praedicatur convenibiliter] principaliter convertitur FG :1 converttbiliter] convenienter AE, communiter D 24-25 termini . . . commune om. B 25 non] et non FG 30 quilibet] aliw add. FG 31 aliw] aliquis BG 32 cuiuscumque] hominis add. FG 33 rei ] termini(?) EFG 34 in proposito om. D 35 modo mg. B 36 convenibiliter] convertitur BG, convenienter AEF, communiter D verificatur J praedicatur scu verificatur H 38 quid J est add. CE 38-39 et. . . est om. CEFG 39 genus. Accipiendo om. FG 39-40 definitum 43 intellectum] evidentiam A 44 est mg. B " nisi] illa add. FGH 44-47 seom. ACEFG cundum . . . totiw om. (hom.) C 45 Philosophum] ex add. A 46 haec] quia A . partes] pa.r­ tem ADF

Aristot. , Metap h . , VII, c. 1 0, t. 33 (1034 b 20-33) . 'v!etaph. , VII, t. 33 (ed. Iuntina, VIII, f. 86rb) . 3

.

' A verroes,

In

Aristot .

22

EXPOSITIO IN LIBRUM PORPHYRI DE PRAEDICABILIBUS

cuius totius, sicut patet manifeste, quia genus ex talibus partibus non componitur ; et ideo haec est quaedam descriptio notificans et faciens cognosci an aliquid sit genus vel non. T e r t i o notandum quod illud quod praedicatur de pluribus differentibus specie non est aiiqua res quae sit de essentia illorum de qui­ bus praedicatur, sed est una intentio in anima naturaliter significans omnes illas res de quibus praedicatur, sicut vox ad placitum significat illas res de quibus verificatur. Sicut, verbi gratia, quando dico sic ' S ortes est animai' , 'iste asinus est animai', idem est praedicatum in utraque propositione non variatum ; sed in re nihil omnino invariatum est idem in S orte et in isto asino ; igitur illud quod hic praedicatur non est in S orte et in asino isto, igitur est aliquid aliud ; et non potest dari nisi quaedam intentio in anima, quae in tentio est genus. Et ideo genus non est commune pluribus per identitatem in eis et cum eis, sed per quamdam communitatem signi, quomodo idem signum est commune ad plura significata ; et ideo sic dicendo ' S ortes est animai', li ' animai' non supponit pro se, quia tunc denotaretur quod Sortes esset hoc prae­ dicatum ' animai' , quod est manifeste faisum ; quia tunc Sortes esset unum commune ad omnia animaiia, cum hoc praedicatum 'animai' sit commune et praedicabile de omnibus animaiibus . Sed in ista ' S ortes est animai', li ' animai' supponit pro Sorte, quia Sortes non est aiiquod aliud animai quam Sortes. Et ideo omnes propositiones dicentes quod genus est pars speciei, genus est de essentia sui inferioris, genus est de intellectu quidditativo sui per se contenti, et omnes taies, simpliciter faisae sunt, sicut inferius magis ostendetur. Q u a r t o notandum quod praedicari in quid de aiiquo est prae­ dicari vere de aliquo et non importare aiiquid extrinsecum competere illi de quo praedicatur, nec significare determinatam partem illius de quo verificatur. Per primam p articulam excluditur quod 'asinus' non praedicatur in quid de 'homine' nec e converso. Per secundam particulam excluditur omnis praedicatio passionis et importantis aii­ quid extrinsecum illi pro quo supponit ; sicut ' risibile' non praedicatur 47 quia] quod A 49 cognosci] cognoscere ACD ;: an mg. B 51 specie] in eo quod quid add. FG, etc. add. H : illorum ] earum B 52 naturaliter] naturalis B 53-54 de. . . vcrificatur om. B 56 invariatum] invariabilis EFG, variatum AH, om. D 57 est] omnino add. ABEFG hic om. AE 58 dari] aliud add. B 59 E t . . . genus mg. B 60 pluribus ] i i in om. AC 61 quomodo ] quod E 63 denotaretur] denotatur AEF 64 est orn. AF quac add. AF 67-68 quia . . . Sortes om. B 68 dicentcs] communes DEFG, asserentes A 70 simpliciter] similiter A, per se G 73 aliquo ] ilio B i importare] importatur AC, importante GH competere] quod non competit A, competens H, 011 . FG 78 sicur ] sed FG

so

ss

60

65

70

75

CAP.

ll

ss

90

95

too

1:

DE

23

GENERE

in quid de 'homine' , quia hoc nomen ' risi bile' importat actum ridendi qui nec est homo nec pars hominis. Per tertiam particulam exduditur differentia, quia omnis differentia essentialis importat determinate unam partem illius pro quo supponit, et non aliam ; sicut 'rationale', quod supponit pro Sorte et Platone quando ponitur in propositione, importat determinate animam intellectivam ; non sic autem i mportat aliam partem correspondentem. Et ideo illud quod importat totum et non importat partem nec aliquid extrinsecum praedicatur in quid, quia quaerendo quid sit aliquid, puta quid sit Sortes, convenienter respon­ detur quod est animai, non quod habet animalitatem sed quod est animai. S ed per differentiam non contingit sic respondere, quia qua� rendo quid est Sortes, non convenienter respondetur quod est rationa­ hs ; quia 'rationale' non dicit principaliter totum Sortem, sed dicit primo partem ilio modo quo concretum dicit primo illud quod im­ portatur per abstractum sibi correspondens. Est igitur differentia inter genus et differentiam, quod genus importat totum, propter quod abstractum non importat partem, quia animalitas non est pars hominis sed est homo ; differentia autem dici t partem primo, et ideo abstractum sibi correspondens importat praecise partem . Unde si 'rationale' est differentia 'hominis' , 'rationalitas' importabit idem quod ' anima intel­ lectiva', et rationalitas eri t anima intellectiva ; sicut quia 'materiale' est differentia 'substantiae', ideo materia est pars. § 6

Eorum enim quae praedicantur . . . [c. 1 ; 2, 1 7-22] . Hic ponit unam divisionem praedicabilium et est ista, quod aliquid praedicabile praedicatur de uno solo, sicut Sortes et hic et haec et hoc, et aliquid praedicatur de pluribus, sicut genus, species, differentia, proprium et accidens. Et exemplificat quod genus est ut animai, species ut homo, differentia ut rationale, proprium ut risibile, accidens ut album. Circa istam divisionem est notandum p r i m o quod illa divisio 82 non] nullam EFG nec ACF 86 partem nec om. nienter . . . Sortes om. (hom.) H autem F . propter quod] praeter tellectiva om. DEFG erit] idem rentia] pan EFG

CAP. l , § 6.

83 propositione] Sortes est anixml rationalc aJJ. D 84 non] EFG ; quia] qua aJJ. B 87 aliquid] aliquis A 87 90 conve92 concretum mg. B 94 quod genw] quia genw AG, quod F % primo ] primario ABC 99 rationalitas crit anima in­ aJJ. AC sicut quia trp. AH , quia] quod F, om. D 100 diffe­

3 aliquid] aliquod ilCDE

4 Sortes et

om.

CDEFG

24

BXPOSmO IN UBRUM PORPHYRI

DB

PRAEDICABILIBUS

non est divisio prima rerum quae sunt in genere substantiae, sed divi­ sia nominum vel conceptuum vel intentionum in anima. Et hoc est certum de quinque universalibus, quamvis de individuo posset esse dubium quia dubium est apud multos an ipsa res extra possit praedicari vel subici. S e c u n d o notandum, quando dicit accidens praedicari de plu­ ribus, quod non accipit hic accidens stricte pro ilio quod est vera forma accidentalis sicut est albedo vel nigredo, sed accipit hic accidens pro nomine concreto importante tale accidens, et pro conceptu correspon­ dente tali nomini concreto. Ratio primi est quia nullum accidens quod est vera forma accidentalis praedicatur vere de aliquo subiecto, et maxime non praedicatur de pluribus cum nulla talis forma sit nisi in uno solo subiecto, et certum est quod albedo non potest praedicari de aliquo in quo non est ; igitur nullum tale accidens praedicatur de plu­ ribus. - Et s i d i c a t u r quod quamvis haec albedo non praedi­ catur de pluribus, tamen albedo quae est communis ad omnes albedi­ nes de pluribus praedicatur, hoc n i h i l v a l e t, quia quaero de illa albedine quae est communis, quae vocetur a, aut a est realiter extra animam aut non. Si non, habetur propositum quod nulla albedo quae est realiter extra animam praedicatur de pluribus, quamvis a praedi­ cetur de pluribus. Si a sit extra animam et non est haec albedo vel illa, tunc quaero, aut est de essentia istius albedinis, aut non. Si sic, et non est tota essentia istius albedinis, igitur est tantum pars et per conse­ quens haec albedo componeretur ex albedine universali et alio singulari et per consequens haec albedo non esset magis singularis quam univer­ salis, sicut homo non est magis corpus quam anima, ex quo ex utro­ que componitur. Si autem illa albedo communis, scilicet a, non sit de essentia istius albedinis, igitur est aliquid separatum sicut idea P l at o n i s quam improbat A r i s t o t e l e s VII .\.fetap hysicae 1 • Ex isto patet manifeste quod nulum accidens quod est vera forma acci­ dentalis extra animam praedicatur de pluribus, nisi forte instetur de voce ; sed hoc non competit nisi ad placitum instituentis. 9 prima] primo BCDEFG : rerum mg . B1 1 0 in anima] animae A 12-13 ve! subici] subici et pracdicari B 15 quod] quia BF, om. CD accipit] accipitur B, 16 accipit . . . a cci deru om. B 20-21 in uno mg . B1 21 potest] vere add. A 28 quam A 2 9 ve!] nec B C D 32-33 componeretur . . . albedo o m . (hom.) CDEFG es t A D 34 es t om. A 39 irutetur BCD, accidens irutitutum A , verificatur EFG tuentis] irutitutis BDE

CAP. 1 , § 6. - 1 Aristot. ,

Metaph. ,

VII,

c.

praedicari sumi t G quamvis ] 33 est ] 40 insti-

1 4, tt. 5 1 -52 (1 039a 24 - 10J9b 1 9) .

10

1s

:?XJ

2s

30

35

40

CAP.

45

so

55

60

65

70

1s

1 : DE GENERE

25

Ratio secundi, quod nomen concretum importans accidens, et si­ militer conceptus vel intentio in anima correspondens, praedicatur de pluribus. Nam ista propositio prolata est vera ' S ortes est albus' , et si­ militer ista 'Plato est albus', et sic de aliis . Et in istis praedicatur nomen concretum, non albedo quaecumque sed tantum nomen concretum. Similiter talibus propositionibus prolatis correspondent propositiones in mente in quibus non praedicatur quaecumque albedo extra, sed tantum intentio in ani ma. Et s i d i c a t u r quod si in istis propo­ sitionibus praedicatur vox vel intentio sive conceptus, ergo si Sortes est albus seq uitur quod Sortes est vox vel intentio, - quia ad veri­ tatem propositionis requiritur quod subiectum et praedicatum sint idem -, d i c e n d u m quod per istam propositionem ' Sortes est albus', non denotatur quod Sortes sit vox, quantumcumque vox prae­ dicetur hic, cuius ratio est quia per propositionem non denotatur quod subiectum sit praedicatum, sed denotatur in tali propositione quod illud pro quo subicctum supponit sit illud pro quo praedicatum supponit. Et praeter hoc, in tali propositione ubi praedicatur concretum tale, quale est hoc concretum ' albus', denotatur quod aliqua talis res sicut albedo competi. t illi pro quo supponi t subiectum ; et ideo, quia in ista ' S ortes est albus', subiectum et praedicatum supponunt pro eodem, et Sortes est ilud pro quo supponit praedicatum quamvis non sit praedi­ catum ipsum , ideo haec est vera. Et eodem modo uniformiter dicen­ dum est de propositione correspondente in mente. Et tota causa istius est quia praedicatum non supponit pro se, puta pro voce nec pro conceptu, sed supponit pro ipso subiecto vel substantia in qua est albedo. Et q u a n d o d i c i t u r quod ad veritatem propositionis etc . , d i c e n d u m est quod hoc est falsum nisi quando supponunt tam subiectum quam praedicatum pro se, sicut si dicamus sic ' haec vox "homo" est haec vox " animai" '. Sed quando subiectum et praedicatum habent suppositionem personalem, et supponunt non pro se ipsis sed pro suis significatis, tunc non requiritur quod subiectum et praedicatum sint idem, sed oportet quod supponant pro eodem, et hoc in propositione simplicitcr de recto et simpliciter de inesse, quamvis non semper hoc sufficiat. Unde in ista propositione prolata 'homo est animai', subiectum et praedicatum non sunt idem ; quia si essen t idem, 44 in om. A 45 non . . . concretum om. (hom .) BG 43 pluribusl est add. A t.:ntio l a l bedo B 49-50 si ve . . . intentio om. (hom.) EFG 57 praeter l propter DEFGH peti t) com pctat B C D F G 67 ni si ) termini D, 0111. EFGH quando) quia non EFG mus ] dicam CDEFG, dicitur 13

49 in59 com68 dica

26

EXPOSITIO IN LIBRUM PORPHYRII DE PRAEDICABILIB U S

praedicaretur idem de se, quod nullus dicit ; et tamen haec est vera, quia subiectum et praedicatum supponunt pro eodcm.

§ Ab

7

bis ergo quae de uno solo praedicantur diferunt genera . . .

[c. 1 ; 2 , 22-24) . In ista parte praedictam descriptionem generis esse suffi.cientem ostcndit, quia ista descriptio amni generi convenit et ab omni alio praedicabili removetur. Et potest dividi, quia primo hoc facit, secundo recapitulat, i bi 1 : Quare de pluribus praedicari. Primo igi­ tur ostendit quod una particula non convenit bis quac de uno solo praedicantur ; quia talia non praedicantur dc pluribus, genus autem praedicatur de pluribus, ergo etc. N o t a n d u m est hic quod si ponantur res posse praedicari et subici, dicendum est quod omnis res extra animam, quae non est si­ gnum institutum, de uno solo vere praedi catur, quia de se ipsa et de nullo alio. S ed praeter istas res, nomina rerum singularium quae non significant plura, nisi forte aequivoce, de uno solo praedicantur nisi inquam aequivoce praedicentur. Nam hoc nomen ' Sortes' potest praedicari de pluribus, sed hoc erit aeqmvoce.

s

to

t5

§ 8 Ab

bis autem . . . [c. 1 ;

2 , 24-31 ) . Hic ostendit quod praedicta de­

finitio non convenit specici, quia una particula competit generi quae negatur a specie ; nam species non praedicatur de pluribus differentibus specie, sicut ' animai' praedicatur dc 'hominc', 'equo ' et 'bave' quae differunt specie. N o t a n d u m quod auctor non accipit hic speciem in communi, quia manifestum est quod aliqua species praedicatur de pluribus dif­ ferentibus specie, sicut ali qua species est genus sicut ipse postea dicet ; sed accipit hic speciem pro specie specialissima praecise. - - - -- - -

- - -- - - -

77 quia] quod AFG

CAP. 1 , § 7. - 5 potest] post AC, om. H praedicatur A 15 inquam] in quantum FHX

7 bis] illis CDEG

10 hic] hoc AD

12 ipsa]

CAP. t , § 8. 3 competit] convenit AF, non compctit B generi ] amni generi EG, soli geogeneri CD, generi scilicet A 5 quae] qui BEFG 7 Notandum] et hic ndd. A , primo aJd. B ' hic om. CDEFG 10 sed . . . praecise o m . EF

C AP. 1 , § 7. -

1

Infra, § 1 1 .

5

to

CAP.

1s

20

l :

27

DE GENERE

S e c u n d o notandum quod quando genus vel species praedica­ tur de pluribus, sicut verum est dicere quod Sortes est homo et Plato est homo, et similitcr homo est animai et equus est animai, in talibus genus et species non supponunt pro se quia tunc omnes tales essent falsae, sed supponunt personaliter et pro contentis suis. T e r t i o notandum quod genus et species se ipsis differunt, et neutrum est de essentia vel pars alterius. Vel enim sunt voces distinctae, vel intentiones in anima distinctae ; tamen habent proprietates distin­ ctas, quia plura significantur per genus quam per speciem ; et quando se habent sicut genus subalternum et species subalterna, tunc quae­ cumque significantur per speciem significantur per genus, et plura ; et hoc est genus esse communius et superius specie, scilicet plura significare quam significet spectes.

§ 9 A

5

10

15

[c. 1 ; 3 , 1-5] . Hic ostendit quae particula definitionis praedictae conveniens generi non convenit pro­ prio, diccns quod proprium non praedicatur de pluribus differentibus specie, sed praedicatur tantum de una specie et de contentis sub ca, sicut 'risibile' praedicatur de hac specie 'homo' et de particularibus ho­ minibus ; sed genus praedicatur de pluribus differenti bus specie et etiam de pluribus speciebus. Et notandum est p r i m o quod aliter accipitur proprium hic et prius ubi fuit ostensa sufficientia quinque universalium. Nam ibi acci­ pitur proprium pro ilio praedicabili quod importat aliquid extrinse­ cum importato per subiectum, et tamen necessario praedicatur de su­ biecto ; et ita proprium isto modo dictum idem est quod praedicabilc secundo modo dicendi per se. Sed talia propria multa sunt quae praedicantur de pluribus differentibus specie, quia dc generibus sunt multa praedicabilia secundo modo dicendi per se ; nam hic est secundus mo­ dus 'omnis substantia est susceptibilis contrariorum', 'omne corpus est mobile', et sic de aliis. Sed in proposito accipitur proprium magis stricte pro tali quod competi t uni soli speciei, sicut est 'risi bile'. proprio vero

difert

genus

. . .

-

-

-- - - - - - -

1 1-15 Secundo . . . suis in imo {. F 15 pro rn�. B 1 6 notandum ] est add. DFGH 23 significareJ significantur C, 0111 . A gnificantur] add. B

-

21 si-

tunc

2 ostendit] dicit CDG quae] quod CEFG, quam A 3 particula ] particuconveniens] communis B 9 Et] Hic CDEGH, orn. B IO fuit] fuerit EF, om. A ost.:nsa l ostensum B 17 susccptibilis l scnsibilis A omnc o r n . EFG 18 accipitur J sumitur A

CAP. l, § 9.

lam A

-

28

EXPOSITIO IN LIBRUM PORPHYRII DE PRAEDICABILIBUS

Se

u n d o notandum quod quando dicit proprium praedicari de specie, hoc non est intelligendum si species supponat simpliciter et pro se, sed hoc est verum si supponat pro suis inferioribus, scilicet pro particularibus ; sicut hic 'omnis homo est risibilis', haec passio 'risibilis' vere praedicatur de hoc communi 'homo', et tamen istud commune 'homo' nulo modo est risibile - nihil enim imaginabile est risibile nisi homo particularis - ; de hoc tamen communi vere prae­ dicatur, quia in ista propositione 'omnis homo est risibilis', li 'homo' non supponit pro se, et ideo non denotatur quod istud commune sit risibile, sed supponit pro hominibus particularibus et ideo denotatur quod quilibet homo particularis est risibilis. Exemplum huius manifestum est, nam haec est vera 'omnis homo est singularis', et tamen istud commune 'homo' non est singulare. Et eodem modo dicendum est quando dicit genus praedicari de speciebus, quod non praedicatur de eis pro speciebus sed pro ipsis singularibus ; quia haec species 'homo' non est animai, sed hic homo est animai, et sic de aliis. c

:?D

zs

30

35

§ 10 A differentia vero et a b his quae communiter sunt accidenti­

[c. 1 ; 3 , 5-14] . Hic quarto ostendit quod praedicta definitio non competit differentiae et accidenti, quia quamvis differentia et sirniliter accidens commune - hoc est nomen concretum accidentis vel conceptus in anima sive intentio - praedicetur de pluribus, et aliquando praedicetur de pluribus differentibus specie, quia tamen non praedi­ cantur de eis in eo quod quid, sed in quale, ideo non sunt genera ; quia genus praedicatur in quid de talibus. Quod autem praedicta non praedicentur in quid sed in quale patet, quia illud praedicatur in quale et non in quid, per quod respon­ detur ad quaestionem factam per quale, non per quid. Sed ista sunt huiusmodi ; nam si interrogatur qualis est homo, convenienter respon­ detur quod est rationalis ; et ita respondetur per differentiam. Si interbus

. . .

23 pro ] suis add. AH, om. EFG 24 istud] hoc CH, subiectum A 28-29 et . . . particularibw om. FG 2!!-29 quod . . . denotatur mJ. C, o m . D quod A 29 denotatur ] nisi add. B 31 nam ] quod A omnis o m . A .

25 homo om. FG 28 istud] secundurn

32 homo om. B

CAP. l, § 10. - 3 ostendit ] similiter add. CFGH, simul add. DE 5 hoc est ] hic A 6-7 de . . . 8 in eo o m FG praedicetur om. (hom.) B C 7 pluribus] et aliquando add. sed exp . A 12 quaestionem] mquod] in AFG scd] et A 11 per] ad G, praedicatur F, om. AH t�rrogationem AFG quale ] et aJd. CDFG ista o m . A 14 Si ] Scd si EF, Similiter si G .

s

10

CAP. 15

20

25

1:

DE GENERE

29

rogetur qualis est corvus, convenienter respondetur quoniam est niger ; et ita respondetur per accidens. Sed ad quaestionem factam per quid respondetur per genus ; nam si interrogetur quid est homo, convenien­ ter respondetur quod est animai ; et animai est genus. N o t a n d u m est hic quod quando quaeritur per quid, non quaeritur de aliqua una parte praecise, nec de aliquo extrinseco, sed quaeri­ tur de toto ; et ideo, quia genus importa t totum et non magis unam partem quam aliam, et accidens importat aiiquid extrinsecum, ideo hoc est, genus praedicatur in quid. Sed nec differentia nec accidens nomen concretum accidentis - praedicatur in quid. N o t a n d u m est etiam quod ista particula 'praedicari in quid', non tantum nega tura differentia et accidente, sed etiam a proprio ; quia proprium semper importat aliquid extrinsecum importato per subiectum, et ita non praedicatur in quid. § 11

s

10

15

Quare de pluribus . . . [c. l ; 3 , 14-20] . In ista parte recapitulat, dicens quod genus distinguitur ab his quae de uno solo praedicantur, cuiusmodi sunt individua, per istam particulam 'praedicari de pluribus' . S ed per istam particulam 'praedicari d e pluribus differentibus specie', separatur a specie et a proprio ; et per istam particulam 'praedicari in hoc quid' distinguitur a differentis et communiter accidentibus est, a nominibus concretis et intentionibus correspondentibus eis . Ultimo concludit quod ex quo quaelibet particula convenit generi, et per quamlibet ab aliquo distinguitur, sequitur quod ista de­ scriptio non est superflua nec diminuta. N o t a n d u m est hic quod proprie et stricte loquendo, nihil distinguitur ab alia per aliquid, nisi illud sit ipsum vel intrinsecum si bi ; sicut homo non distinguitur ab asino nisi per se ipsum vel per aiiquam partem essentiaiem sibi. Et isto modo genus per nullam parti­ culam posita m in praedicta descriptione distinguitur ab alia, sed per 15 quo ni am ] quod CDEG 1 6 quaestionem] intcrrogationem AF 18 quod] quoniam B 19 est hic] ctiam A, est primo F 24 no mcn ] nullum FG :, accidcntis] non adtl. ABCDH 25 est om. AF 26 negatur] rcmovetur FG V importato) i mp ortatum EFGH 5 Sed. . . CAP. l , § 1 1 . 3 diccru om. A : : distinguitur] difFcrt A il his] aliis AG :! dc om. AFG pluribus o m . (hom.) BCDE 6 istam particulam o m . A 7 et] a atltl. BGH 10 distinguitur] difrt A 10-1 1 dcscriptio] dcfinitio A 1 1 non] nec BFGH 13 alia] aliquo BCDE Il ipsum] p ro pr i u m CDEFG 1 6 alia] aliquo CDEFG

30

EXPOSITIO

IS LIBRUM PORPHYRII DE P RA ED I CABILIBUS

se ipsum distinguitur. Alio modo accipitur large ' aliquid distingui per aliquid', quando scilicet illud est praedicabile de eo et non est praedi­ cabile de alio ; et ita est medium in syllogismo necessario inferendi distinctionem istius ab ilio, et isto modo genus distinguitur ab aliis praedicabilibus per praedictas particulas. Nam quaelibet particula est medium inferendi genus distingui ; nam bene arguitur sic arguendo : omne genus praedicatur de pluribus differenti bus specie ; sed species non praedicatur de pluribus differenti bus specie ; ergo species non est genus, et per consequens genus distinguitur a specie. Et sic potest argui de aliis particulis ; et isto modo 'distingui aliquid per aliud' accipitur frequenter in logica et similiter in aliis scientiis realibus.

20

25

[CAPITULUM 2

DE SPECIE) § 1 Species quidem dicitur . . . [c. 2 ; 3 , 21 - 4, 1 ] . In hoc capitulo tractat

auctor de specie et dividitur in duas partes, quia primo ponit unam significationem speciei quae ad logicam non pertinet, secundo ponit aliam ad logicam pertinentem et determinat de specie accipiendo pro ilio secundo significato ; secunda pars incipit i bi 1 : Dicitur autem sp ecies. Dicit ergo in prima parte quod species dicitur uniuscuiusque forma rei, sicut dicimus quod species Priami a digna est imperio - hoc est, Priamus propter suam speciem, scilicet propter virtutem animi vel propter pulcritudinem vel propter aliquam talem virtutem et for­ mam, est dignus imperio. Ilio modo scientia potest dici species scientis. t,

21

18 est1 om. A particula om. A

19 ita) illud GH !l est om. B , in . . . necesrio om. FG 23-24 sed . . . specie om. EFG 27 similitcr in om. A

20 istius om. A

Cap. 2, § 1 . 4 In) Hic praem. B 7 dc specie] distincte B 8 pan incipit om. AH . . ibi] statim post add. CDEG 9 ergo o m . B H 1 1-12 animi . . . virtutcm o m . (hom.) ACH 1 2 taIem] aliam FG 13 est) essct B

CAP. 2, § 1 . - 1 De specie cf. Guillelmi de Ockham, Summa Logicae, pars l, 2 Infra , § 2. 2 1 ( Opera Philosophica I, ed. cit., pp. 69ss.). a Porphyrius habet "primum quidem species digna imperio" (7tpW't"OV !J.ÈV ei8oç oc��ov -ruptxvv(8oc;), quam sententiam sumpsit ab Euripide, Aeolus, 1 5 , 2 (H. Nauk, Tragicorum Grae­ corum Fragmenta, ed. 2a, Lipsiae 1 889, 367) ; sed auctores scholastici, cum multis cod icib us versionis Boethii, lcgerunt : "Priami quidcm species digna imperio". c.

s

10

CAP.

15

20

2:

DE SPECIE

31

N o t a n d u m tamen quod species vario modo acctpttur : aliquando pro forma rei et maxime pro forma corporali, aliter pro specie causata a re, repracsentante ipsam rem cognoscenti et praevia cogni­ tioni. Et sic utuntur multi hoc nomine 'species', quamvis secundum rei veritatem talis species non sit ponenda. Aliter accipitur pro habitu vel actu quo cognoscitur res, et sic accipit P h i l o s o p h u s 'speciem' III De anima ' quando dicit quod lapis non est in anima sed species lapidis. Aliis ctiam modis diversis accipitur, sed illos causa brevitatis omitto. § 2 [c. 2 ; 4, 2-7] . Hic ponit secundam signi­ ficationem de qua exsequitur, et dividitur ista pars, quia primo ponit diversas descriptiones specici ; sccundo, quia linea praedicamentalis componitur ex generibus et speciebus ideo ad explanandum definitionem speciei enumerat illa quae ponuntur in linea praedicamentali. Prima pars dividitur in tres partes secundum tres descriptiones speciei. Prima est quod spccies est quae est sub assignato genere, sicut homo est specics animalis, et album species coloris, et triangulus specics figurae. Et quia aliquis possct arguere contra eum, quod ista de­ scriptio est male data cum in definitione generis ponitur species, igitur in definitione speciei non debet poni genus - ad ilud respondet et dicit quod quia genus et species sunt correlativa, quia genus est ali­ cuius speciei genus, et species alicuius generis spccies, ideo in definitione speciei ponendum est genus et e converso. Est autem n o t a n d u m quod quando aliqua sunt correlativa, illa tantum habent quid nominis et non quid rei, et ideo non est in­ conveniens quod utrumque per alterum definiatur definitione expriDicitur autem species

5

10

15

...

14 tamen] est hic FG vario] uno A H 14-15 aliquando] qui aliquando accipitur FG 15 aliter] similiter B 16-17 repraesentante . . . cognitioni om. FG 16 praevia] praeviam A, prima EH 17 species om. BDEFGH rei om. DEG 18 talis species om. BDEFGH 20 speciem om. B 21-22 Aliis . . . omitto om. A 21 modis] a add. CEH CAP. 2, § 2. 2 secundam] aliam A 3 ista pan om. AH 5 ideo] et BCDEFH, G explanandum] explanationem AC definitionem] definitionum A CD 6 ponuntur] ponitur AFGH 7 partes om. BCEGH speciei om. BCEGH 8 Prima] Unde prima descriptio 9 album] albedo AF :: triangulus] est add. CEG 10 arguere] A ; quae est ] quae ponitur EH accipere CEFG 1 1 ponitur] ponatur BCDEG 14 species1] est add. BCE 17 illa] ita A tantum] quod add. A est 0111. A om.

..

4

Aristot. , De anima, III,

c.

8, t. 38 (431 h 29 - 432a 1 ) .

32

EXPOSITIO IN LIBRUM PORPHYRII

DE

PRAED I CABILI B l: S

mente quid nominis ; immo hoc est necessarium, cum correlativa sint simul intellectu - hoc est, non possit sciri quid nominis unius nisi sciatur quid nominis alterius. Et s i d i c a t u r quod illud quod ponitur in definitione alicuius debet esse prius et notius definito, ergo si unum correlativum ponatur in definitione alterius et e converso, idem erit eodem modo notius et ignotius, d i c o quod illud quod ponitur in definitione alicuius exprimente quid rei ipsius debet esse prius et notius ; qualiter tamen hoc si t intelligendum posterius in aliis libris dicetur. Sed illud quod ponitur in definitione alicuius exprimente quid nominis, non oportet quod sit notius ; et hoc est verum in correlativis. Et huius ratio est quia corre­ lativa simul instituuntur ad significandum, nec potest unum correlativum institui ad significandum ut sit correlativum, nisi aliud institua­ tur ; et ideo neutrum est notius alio. Unde si volo instituere hoc no­ men 'pater' ut sit nomen relativum, sicut modo est, oportet quod sic dicam vel intelligam : 'Volo quod hoc nomen "pater" significet ho­ minem qui aliquem genuit, et qui genitus est ab eo actualiter exsistat' . Et ex hoc ipso quod habeo hoc totum, habeo hominem genitum ab ilio cum quo coexsistit, et ita habeo filium ; et per consequens non pos­ sum instituere hoc nomen 'pater' ad significandum illud quod modo significat nisi intelligam quid nominis etiam ipsius filii. Et propter istam rationem dicuntur correlativa esse simul intellectu et se mutuo definire. S e c u n d o notandum quod quamvis hoc nomen 'genus' et hoc nomen 'species' sint correlativa, tamen illud quod est genus et illud quod est species non sunt correlativa ; sicut haec nomina 'pater' et 'filius' sunt correlativa, et tamen S ortes qui est pater et Plato qui est filius non sunt correlativa quia Sortes et Plato non sunt correlativa, ita est in proposito, quod ista intentio quae est genus et quae correspondet huic voci ' animai' et ila intentio correspondens huic voci 'homo' quae est species, non sunt correlativa. Et ideo, quamvis 'homo' definiatur per 'animai', non tamen e converso 'animai' definitur per 'hominem' . T e r t i o notandum quod in exemplificando accipit album pro 20 simul] in 12dd. DEFG ;; possit] potest BF, posswlt ACH 22 alicuius] alterius A 23 cor29-30 correlativa] relativum] correlativorwn EFG 25 dico] dicendum A 26 hoc om. BF 34 ve!] ut CEFG relativa B 32-33 n o men om. DEFG 33 sicut] ut B est om. B 35 aliquem] alium DEH 36 ex om. B 37 ita] ideo CDEFG 38 modo om. EFG 39 intelligam] intelligatur B 40 correlativa] relativa EFG , ; simul] in add. DDEFG 47 quod ista] quia illa CDEFG " et om. CDFG quae om. DE 48 illa] haec A 1,

·

20

25

30

35

40

45

so

CAP.

2:

DE SPECIE

33

albedine, quia album non est species coloris. Haec enim falsa est, 'al­ bum est color' ; sed albedo est species coloris.

§ 3 Assignant autem sic . . . [c. 2 ; 4, 9-1 1 ] . Hic ponit secundam descrip­

s

10

15

tionem speciei, quae est quod species est quae sub genere ponitur et de qua genus praed.icatur in quid. S c i e n d u m est quod ista as­ signatio est completior quam prima et expletio eiusdem. Nam 'al­ bum' ponitur sub 'corpo re', quia omne album est corpus sed non e . . converso ; et tamen non est speaes corpons. qwa ' corpus ' non praedicatur de ' albo' in quid. S e c u n d o notandum quod genus non praedicatur in quid de specie pro ipsa specie, quia ipsam speciem non significat ; sed praedi­ catur in quid de specie pro contentis sub specie. Hoc est dictu, in pro­ positionc in qua praedicatur genus de specie, sicut in ista 'homo est anima!', species non supponit pro se et simpliciter, sed supponit pro suis contentis personaliter ; quia in ista 'homo est anima!', 'homo' non supponit pro hac intentione 'homo', quia ista intentio quae tantum est species non est anima!, sed supponit pro isto homine et pro ilio, quia iste homo est anima! et ille homo est anima! et sic de aliis.

§ 4 Amplius autem . . . [c. 2 ; 4, 1 1-14] . Hic ponit aliam descriptionem

5

10

quae est ista : Species est quae praedicatur de pluribus differenti bus nu­ mero in quid. Dicit autem quod ista descriptio competit soli speciei specialissimae, priores autem conveniunt speciebus specialissimis et etiam speciebus subalternis quae non sunt tantum species sed sunt genera. N o t a n d u m est quod species praedicatur in quid de individuis quia exprimit vel significat totum individuum et non plus unam partem quam aliam, nec aliquid extrinsecum, ilio modo quo prius dictum est de genere. CAP. 2, § 3. 3 est1 om. A i i quac:1) quem ( !) A 4 est om. ACE 5 cxplctio) com14 homo1 om. EFG pletio ABH 14 contentis) et tuld. B Il pcnonalitcr] et add. B 15 tantum) tamcn CE 17 et. animal1 om. B ••

CAP. 2, § 4. - 2 aliam) tcrtiam BDG 3 quae1) quod BD 4 in] eo quod tuld. DH 5 convcniunt) competunt FG 5-6 spccialismis spcciebus om. B 5 etiam om. DF 6 speciebus om. CFH :: scd . . genera om. B 7 est om. B 9 quo) quod AE ..•

.

O CXHAM,

OPERA

PHILOSOPHICA

Il

3

34

EXPOSITIO IN LIBRUM P O RPHYRII DE PRAEDICABILI B U S

S e c u n d o notandum est quod quamvis genus praedicetur de pluribus differentibus numero in quid, quia tamcn praedicatur etiam de pluribus differentibus specie in quid, non est species specialissima. Notandum est t e r t i o quod sicut genus non est de essentia spe­ ciei nec pars eius, ita species non est de essentia individui nec pars individui, sed est quaedam intentio in anima significans ipsa individua et praedicabilis de eis non pro se sed pro ipsis individuis ; quia in istis propositionibus ' Sortes est homo', 'Plato est homo', praedicatum non supponit pro se, quia tunc denotaretur quod Sortes esset hoc praedi­ catum commune 'homo', quod est manifeste falsum. Sed 'homo' supponit pro ipsis individuis, quia non denotatur nisi quod Sortes sit homo, scilicet iste vel ille, et sic de singulis ; et ideo species non est realiter in individuo. Si enim esset realiter in individuo, vel esset pars Sortis vel accidens ; sed accidens non est, manifestum est. N ec est pars Sortis, quia nec est materia nec forma, sed Sortes non componitur ex pluribus partibus quam ex materia et forma, nisi forte dicas quod com­ ponitur ex parti bus integrali bus vel ex parti bus organicis ; sed hoc nihil est ad propositum quia manifestum est quod haec species 'homo' non est pars integralis Sortis, nec est pars organica quia non est manus nec pes, et sic de aliis. Et ideo tenendum est quod nihil est realiter in Sorte nisi materia et forma et partes suac integrales et organicae, et sua acci­ dentia ; et ita haec species 'homo' non est realiter in Sorte, secundum intentionem P h i l o s o p h i et C o m m e n t a t o r i s, et secun­ dum veritatem ; sed tamen significa t Sortem, et ideo de eo praedicari potest etiam in quid. Et s i d i c a t u r quod si species significaret individua, igitur haec vox 'homo' esset aequivoca quia significaret plura acque primo, d ic e n d u m quod aliquam vocem significare plura acque primo, po­ test inteligi multipliciter : vel quia diversis imponitur impositionibus ad significandum plura, et ista vox est aequivoca ; vel quia sibi non correspondet praecise una intentio in anima sicut signum ordinatum ; vel quia imponitur ad significandum plura praecise significata per unam intentionem vel conceptum in anima, ita quod il intentio 11 est om. AFGH 14 tertio om. AH 1 5-16 nec. . . individui om. AEFGH 23 individuo 1 ] individuis FH i Si . . . individuo•] quia tunc CDEFG, si esset add. (mg.) C 24 accidcns 1 ] sibi 30 pes] pedes AFH l! aliis] add. B 25 est] etiam FG 29 est1 om. DF non] nec DEFGH 34-35 praedicari potest] prae32 homo om. ACDEH 34 tamen] tantum DEFG singulis A dicatur FG 35 etiam om. DEFH 37 homo om. CDEH 37-38 dicendum] est ad hoc add. FG 38 aeque primo] aequaliter FG 40 ista] ita CDF 41 correspondet] una significatio ad. A :: una om. A 43-4 ita ... anima om. EFG

15

20

25

30

35

40

CAP. 2 :

45

so

55

DE

35

SPECIE

sibi correspondet in anima, ilio mocio quo loquitur P h i l o s o p h u s in principio Perihermenias 1 quod voces sunt notae earum passionum quae sunt in anima. Ilud quod significat plura primis duobus modis est aequivocum, non autem tertio modo. Nunc haec vox 'homo' non significat plura pluribus impositionibus, quia semel tantum impone­ batur ad significandum omne illud quod est simile secundum substantiam illi homini quem vidit. Nec etiam secundo modo, quia 'animai' non imponebatur ad significandum salurn illa quae correspondent huic intentioni 'homo' in anima et huic speciei 'asinus', sed ad signifi­ candum omnia ila quae correspondent isti intentioni ' animai', non habendo cognitionem de aliis intentionibus inferioribus nisi forte per accidens. Sed tertio modo significat plura aeque primo, quia impone­ batur ad significandum omnia illa de quibus praedicatur haec species 'homo' non pro se sed pro suis contentis.

§ 5 Planum autem [c. 2 ; 4, 14-20] . Hic ad evidentiam praedicto­ rum enumerat illa quae ponuntur in linea praedicamentali, quae com­ ponuntur ex generibus et speciebus. Et dividitur in tres partes, quia primo enumerat ea in generali, secundo de eis exemplificat in genere substantiae in speciali, tertio diversas proprietates divisionis assignat. Secunda pars i bi 1 : Sit autem in unoquoque praedicamento; tertia ibi 1 : Quemadmodum igitur. Dicit ergo in prima parte quod aliqua quae dieta sunt erunt plana per nunc dicenda, quia in amni praedicamento est aliquid generalissi­ mum et aliqua sunt specialissima et aliqua sunt intermedia inter gene­ ralissima et specialissima. Et ista tria definit dicens quod generalissi­ mum est illud supra quod non est aliud genus - hoc est, quo non est . . .

s

10

44 corrcspondet] correspondens BCDH 46 lliud] autem add. FG 47 Nunc] autem tUJd. ADG . homo om. ACDG 48 seme!] solum AB, i=o G 48-49 imponebatur] imponitur A 50 vidit] video A 51 solum] sola D 52-53 homo . . . intentioni om. 49 sitnile] simili A (hom.) A

CAP. 2, § 5. 3-4 componuntur] componitur DE :Hl in1 . substantiae] magis FG 9 Dicit mg. B ergo om. D visionis om. AH 7 pars] incipit tUJd. AG, om. FH om. FH ;1 aliqua1 sunt intermedia] alia sunt media BDG 13 illud om. BEFG ..

1

6 di1 1 sunt1

CAP. 2, § 4. - 1 Aristot., Periherm., cap. l (16a 3-4) ; videsis infra, in Expositione in /ibrum Perihermenias, l, prooem., § 2 (p. 347). CAP. 2, § 5. 1 lnfra, § 6. 2 Infra, § 7. -

36

EXPOSITIO I N LIBRUM P O R PHYRII D E PRAEDICABILIBUS

aliquod genus communius praedicabile scilicet de omnibus contentis sub ilio genere et de pluribus ; specialissimum autem est illud post quod non est aliqua species inferior - hoc est, praedicabile de aliqui­ bus individuis ilus speciei et non de omnibus ; sed media inter ista sunt genera et species, quia respectu aliquorum sunt genera, respectu aliquorum sunt species, et hoc quia praeter ista est aliquod genus communius quolibet illorum et est etiam aliquod minus commune. N o t a n d u m est quod ardo praedicamentalis non componitur ex rebus extra, sed componitur ex conceptibus sive intentionibus in ani­ ma quae non habent aliquem ordinem nisi quod unum est communius et dicitur de pluribus, et ilud vocatur superius ; et aliud est minus com­ mune et dicitur de paucioribus, et ilud est inferius - sicut 'animai' praedicatur de amni homine et de amni asino et de amni bave et sic de aliis animalibus, et ideo est communius et superius ; 'homo' autem non praedicatur nisi de amni homine, et non de asino, et ideo est mi­ nus commune et inferius.

1s

�

25

§6 [c. 2 ; 4, 21 - 5 , 1 ] . In ista parte manifestat per exemplum in genere substantiae quod dixerat prius in generali, dicens quod ista sic ordinantur : 'substantia', 'corpus', 'cor. . ' , ' amm . al' , ' amm . al ratlonal e ' , 'h orno ' , ' S ortes ' et 'Pl ato ' ; pus ammatum ita quod semper prius positum est communius ilio quod sequitur. Et de istis 'substantia' est genus generalissimum et ita est genus quod non est species ; 'homo' vero specialissimum, et est ita species quod non est genus ; quodlibet autem ali o rum est tam genus quam species, sicut 'corpus' est species 'substantiae' et est genus 'corporis animati', et sic de aliis sequentibus. Sed quando pervenitur ad 'hominem', tunc est dicendum quod 'homo' est species tantum, et omne quod est proximum ante individua est tantum species ita quod non genus. Notandum est p r i m o quod 'corpus animatum' non est genus nec species, sed est una definitio composita ex genere et differentia ; Sit autem in uno praedicamentorum

. . .

15 autem om. BFG 17 non] dicit add. CDEFG 18 genera] genus B 19 aliquorum] aliorum BH ;[ et om. A :1 hoc] est add. AH 21 est om. AE 22 extra] animam add. AB 23 aliquem] alium DEF :i unum om. FG 25 sicut] sic A 26 de omni1 om. A 26 et1 bove om. AFG 27-28 communius . . . es t o m . (hom.) F 2 7 autem om. A 28 asino] et sic de ali animalibus add. EG a ideo] sic A

•••

CAP. 2, § 6. 3 per exemplum om. A :i quod] quae A add. (mg.) F :r posirum om. FGH ·: est om. BD 8 cst 1 om B . 13 ante] ei A 14 est• om. AF -

6 semper] sumitur FG, ilud quod 12 homo mg. B [ ; proximum mg. B

s

10

1s

CAP. 2 : DB SPECIE

2n

25

30

35

40

45

37

quia tamen ilii definito non est nomen impositum, ideo loco nominis quod deberet imponi definito - hoc est intentioni communi de qua definitio ista adacquate praedicatur - ponitur definitio. Non tamen intelligendum est quod nomen tale commune imponitur intentioni communi proprie loquendo, ut scilicet significet ipsam intentionem in anima, sed extensive loquendo aliquo modo si bi imponitur ; et sic intelligendum est hic. S e c u n d o notandum quod si 'animai rationale' sit communius quam 'homo', idem est dicendum quod 'animai rationale' non est genus nec species sed est una definitio composita ex genere et diffe­ rentia. Verumtamen intelligendum quod non est hic intentio auctoris ponere quod 'animai rationale' sit communius 'homine', quia hoc est manifeste falsum quia solus homo est animai rationale ; sed ponit hoc gratia exempli propter hoc quod aliqui fuerunt istius opinionis quod daemones sunt animalia rationalia. Et exempla frequenter ponimus non ut ita sit, sed ut sentiant qui addiscunt. T e r t i o notandum quod aliquid esse in aliquo genere potest intelligi dupliciter : uno modo ut sit aliqua vera res contenta sub ilio genere et quam iliud genus significat et cuius essentiam iliud genus exprimit et declarat ; et ilio modo praecise res singulares sunt in genere, et nec genera nec species, quia genera et species non sunt verae sub­ stantiae nec significantur per substantias. Immo, si opinio quae ponit quod intentio in anima sive conceptus sint in anima subiective, ilio modo quo albedo est in pariete et calor in igne, sit vera, genera et species sunt verae qualitates ; et isto modo sunt vere in genere qualitatis. Aliter dicitur aliquid esse in genere quia genus de ilio praedicatur primo modo dicendi per se, non tamen nisi iliud habeat suppositionem perso­ nalem. Et isto modo genera et species sunt in genere substantiae, et tunc ordo praedicamentalis substantiae non est ordo aliquarum rerum extra animam quarum quaelibet sit vera substantia, sed ordo aliquarum intentionum in anima tamquam signorum ordinatorum secundum communius et minus commune quae ipsas substantias singulares si17 deberct] debet EFGH 22 intelligendum est ] intelligi ACD, intelligo B 23 notan26 intelligcndum] est add. DFG hic] haec AFG 27 communius ] communc ABCEF, quam add. G homine] homini ABCEFG 29 hoc] hic EGH 32 notandum] est 33 intelligi ] manifcstari A vera ] una EF, om. B 34 illud1] idem AD 35 ge­ add. FG nere J substantiae add. BE 36 species1 ] sunt substantiae add. (mg.) B 36-37 substantiae] res FG 38 intentio ] intenciones FG sint] sunt CDEG, sic H 39 est om. ABFG calor] est add. BCEH sit vera] sic A 40 vere . . . qualitatis] verae qualicates A 41 genus om. FG 45 sit ] est DEFG sed ] est add. BFGH dum] est add. FG

EXPOSITIO IN LIBRUM PORPHYIUI

38

DE

PRAEDICABILIBUS

gnificant et exprimunt et declarant, ad modum quo voces ad placitum instituentis ordinantur. Unde haec vox 'substantia' communior est, et haec vox 'corpus' minus communis, et haec vox 'corpus animatum' est minus communis, et sic ulterius procedendo. Hoc est, haec vox 'substantia' significat plures res et de pluribus praedicatur, non pro se sed pro suis significatis, et haec vox 'corpus' pauciores significat et de paucioribus praedicatur, et sic de aliis ordinate procedendo.

§

7

[c. 2 ; 5 , 1-1 6] . In ista parte assignat auctor istis diversis diversas proprietates et quasi contrarias. Et dividitur ista pars in duas, quia primo ostendit quod diversa diver­ sas habent habitudines, et aliqua plures et aliqua pauciores. Secundo ostendit quid de istis de altero praedicatur et quid non ; secunda ibi 1 : Assignato autem genere. Prima pars dividitur in tres partes, quia primo infert intentum ex praedictis, securi.do probat hoc idem ex definitio­ nibus praedictorum, tertio probat per locum a simili ; secunda pars i bi 1 : Determinant ergo generalissimum ; tertia i bi 3 : Ut Agamemnon. Dicit ergo in prima parte quod quemadmodum 'substantia', quia nullum est genus supra ipsum, ideo dicitur generalissimum, sic etiam 'homo', ex quo postea non est aliqua species nec aliquid est posterius quod possit dividi, sed sola individua sunt posteriora sicut Sortes et Plato, erit species ultima et specialissima. Et ea quae sunt media sunt genera respectu posteriorum et species respectu priorum. Sequitur quod media habebunt duas habitudines, scilicet unam ad superiora et aliam ad inferiora, ut secundum primam dicantur species et secundum seCWidam dicantur genera ipsorum. S ed extrema, scilicet generalissi­ mum et specialissimum, habebunt tantum unam habitudinem, nam Quemadmodum igitur substantia

...

48 et1 om. FGH Il et dct om. A 49 institucntis] institutae BDH 49-50 et . . . commu5 1 est1] adhuc FG, om. CDEH :, communis] commune CH, communiw A 53 haec] enim add. A � ! pauciores] res add. FG

nis mg. B, om. A Hoc est om. A

•·

CAP. 2, § 7. 4 duas] partcs add. A 5 et1 om. AFH 6 quidl ] quac AF istis] ut add. A praedicatur] praedicantur A 7 pan o m . A : partes om. FH 8 intentum] intentionem ABC 8-9 secundo. . . praedietorum orn. B 9 pan orn. ADFG 12 generalissimum] et add. CDEG 13 postea] post eum AB 15 et1] dicitur add. A 16 priorum] superiorum ve! priorum A, ideo add. FG 18 ut] unde B " et om. FH 19 ipsorum om. AG 20 habebunt] habent ACF -

·

,

CAP. 2, § 7. ponitur ut lemma.

-

1

Infra, § 13.

1

so

Infra, § 8.

3

Infra, § 9 (p. 40) , sed non

s

10

ts

20

CAP.

25

30

JS

40

45

2:

DE

39

SPECIE

generalissimum ha bet unam habitudinem ad omnia posteri ora cum si t genus eorum, sed nullam habet ad superiora cum ipsum sit supremum et nullum sit superius eo. Specialissimum autem tantum habet unam habitudinem, nam dicitur species respectu superiorum sed non dicitur genus respectu inferiorum, nam individuorum dicitur species et non genus. Sed diversimode dicitur species respectu individuorum et re­ spectu superiorum ; nam [respectu] individuorum dicitur species quia continet ea, sed respectu superiorum dicitur species quia continetur ab eis. Hic notandum est p r i m o quod quando dicit quod generalissimum et specialissimum habent duas habitudines, non est intelligendum quod aliquae habitudines eis inhaereant ilio modo quo albedo inhaeret suo subiecto ; sed duas habitudines vocat duo praedicabilia connotantia aliud, et hoc est verum quia 'animai' dicitur genus 'hominis' et est ., . ' corpons. an�matl spec1es . . S e c u n d o notandum quod quando dicit generalissimum habere tantum unam habitudinem, intelligendum est quod tantum unum isto­ rum praedicabilium, scilicet genus et species, dicitur de substantia, quae scilicet est genus, nam substantia est ita genus quod nullius est species. Eodem modo intelligendum est quando dicit speciem habere tantum unam habitudinem, scilicet quod tantum est species et quod non est genus. T e r t i o notandum quod species continet individua non sicut quoddam totum de cuius essentia sunt individua ilio modo quo homo continet corpus et animam, sed 'continere' hic idem est quod de pluribus praedicari, et 'contineri' idem est quod de paucioribus praedi­ can, quorum tamen nullum est pars nec de essentia alterius. §

8

Determinant ergo generalissimum . . . [c. 2 ;

5,

1 7-23] . Hic osten­ dit eandem conclusionem per definitiones praedictorum, dicens quod 22 ge2 1 habct] habcbit AD , ' omnia] eam quae est A posteriora] posterius AD, inferiora H nw eorum] superiw omnibw intermediis AC ipsum] nullum A, om. DH 23 et . . . sit] nec A autem om. B 25 genw om. CEFGH 26-'2:7 Sed . . . superiorum om. CH 27-28 nam . . . superiorum om. C 28 dicitur om. A 29 est om. FH 29-30 generalissimum et specialissimum ] subaltema A, genera et species non B 33 et1 est] et CD 3 5 notandum] est add. DFH 38 quae] qua ABH, quia F nam . . . quod] et A 38 est1 o m . A 40 scilicet] et AH : : quod1 om. DFH 42 notandum] est add. DFGH 43 sunt] sint CDEFGH 45-46 et . . . praedicari om. A 46 tamen om A CAP. 2,

§ H.

- 3 dcfinitiones J definitioncm il

40

I!XPOSmO

IN

LIBJI.UM POli.PHYlW

DB

PRABDICABILIBUS

generalissimum dupliciter describitur : uno modo sic, quod generalissi­ mum est illud quod cum si t genus non est species ; aliter sic, generalissimum est ilud supra quod non est aliud superveniens genus. Specialis­ simum autem tripliciter describitur : uno modo sic, specialissimum est illud quod cum si t species non est genus ; aliter sic, species specialissima est quae cum sit species numquam dividitur in species ; tertio sic, species specialissima est illud quod praedicatur de pluribus differentibus numero in eo quod quid. S ed ea quae sunt media inter ista extrema vo­ cantur genera subalterna et species subalternae respectu diversorum, quia nihil respectu eiusdem potest dici genus et species ; scd media inter generalissimum et specialissimum respectu superiorum sunt spe­ cies et respectu inferiorum sunt genera. Ex istis omnibus patet quod media inter generalissimum et specialissimum habent duas habitudines, sed generalissimum et specialissimum non nisi unam.

5

to

15

§ 9 Ea vero quae sunt ante specialissima . . . [c. 2 ; 5 , 23 - 6, 3] . Hic manifestat eandem conclusionem per simile, et dividitur in duas partes. Primo facit hoc, secondo respondet cuidam tacitae quaestioni, statim post ibi 1 : Sed in Jamiliis. Dicit ergo in prima parte quod ista quae sunt media ascendendo a specialissimo usque ad generalissimum dicun­ tur genera subalterna et species subalternae ; sicut est in familiis quod aliquis dicitur filius ita quod non pater alterius, ad cuius similitudinem dicitur species specialissima quae ita est species quod non est genus ; sed pater illius ultimi fili potest esse filius alterius, et pater illius potest esse filius alterius et sic usque ad ultimum qui ita est pater quod non filius, ad cuius similitudinem dicitur genus generalissimum quod ita est genus quod non species. Et sicut medii inter patrem primum et ultimum fi5 non est] non potcst es DEFH 6 ilud om. BEGH .. genus om. AD 8 cum om. A , , non est] non potcst es AD r: aliter] et a!iter AC, alio modo D 9 quae . . . speciesl ] quod ABCH tertio] modo atld. CDFG 10 diferentibus om. AF 11 quid] est atld. EG extrema om. A 1 1-12 vocantur] scilicet atld. B 14-16 rcspectu . . . specialissimum om. A 17 sed om. B ]1 generalissimum . . . non] extrema non habent A

CAP . 2, § 9. 2 Hic] auctor add. FG 3 manifestat] ostcndit ll eandem mg. B ; partes] quia atld. BCEF 4 quaestioni] obiectioni BD 4-5 statim post] secunda A, om. H 6 media ascendendo] intermedia A 7 et subalternae om. A , quod] quia FG 8 filius] alicuius atld. A : non] est add. GH 13 sicut] sic A •••

CAP. 2, § 9.

- 1

Infra, § 1 0.

s

10

CAP.

15

2:

DB

41

SPECIE

lium dicuntur et filii et patres respectu diversorum, ita genera intermedia inter generalissim 1:1 m et specialissimum dicuntur et genera et species respectu diversorum. § 10 Sed i n familiis . . . [c. 2 ; 6, 3-1 1 ] . I n ista parte respondet cuidam

s

10

15

20

25

tacitae quaestioni, et dividitur in duas partes ; quia primo facit hoc, secundo incidenter determinat de numero istorum quae ponuntur in linea praedicamentali, i bi 1 : Decem quidem generalissima sunt. In prima igitur parte, quia aliquis posset obicere quod si sit simile de ordinatis in familia et de ordinatis in linea praedicamentali, quod tunc sicut omnes in familiis reducuntur ad unum primum patrem, ita omnia genera reducerentur ad unum genus generalissimum, dicit quod non est omnino simile, quia frequenter in familiis omnia reducun­ tur ad unum primum patrem, sicut secundum unam opinionem anti­ quorum omnes de una familia vel familiis reducuntur ad Iovem. Sed non est sic de omnibus positis in praedicamentis, nec de generibus et speciebus, quia non omnia genera et species habent unum genus supremum ; quia illud genus, si esset, non esset nisi 'ens' ; sed 'ens' non est genus omnium, quia genus dicitur univoce de illis de quibus dicitur sed 'ens' non dicitur univoce de omnibus de quibus dicitur ; ergo non est omnium aliquod unum genus, sed sunt decem genera quae sunt decem praedicamenta quae sunt quasi decem principia. Quod autem 'ens' non dicatur univoce de omnibus, probat auctoritate A r i s t o t e l i s qui dici t 2, si omnia sin t entia, aequivoce di­ centur. Et per consequens 'ens' non est genus omnium, quia si esset genus omnium, omnia dicerentur entia univoce ; quod est manifeste falsum, quia cum sint decem genera prima, 'ens' non dicitur de eis nisi secundum nomen tantum, non secundum definitionem et rationem norrurus. 14 et1

om

DEFGH

et1

om.

B

ita] quod add. A

1 5 et1

om.

DFH

CAP. 2, § 10. - 2 In ... parte] Hic A cuidam om. D 3 quaestioni ] obiectioni BCDE 6 igitur 0111 . FG , s i om. A 8-9 primum . . . unum om. CDEFG 8 patrem] quod add. BH 9 genera otn . BH unum ] idem B generalissimum ] i deo add. D I O est om. A 1 1-12 antiquorum] aliquorum DCEFG 13 positis] quae sunt B et] nec de A 15 esset1) aliud add. FG 16 quibw] praedicatur sive add. FG 19 quae sunt o111 . EFG 21 sint ] sunt B E G 2 1 -22 di­ centur) dicuntur FGH, diceretur ACD

c.

CAP. 2, § 10. - 1 lnfra, § 1 1 . 2 Cf. Aristot., Metaph. , III, 2 , t. 2 ; VII, c . 4 , t . 15 (998b 22 ; 1 003a 33-35 ; 1 030a 32) .

c.

3 , t. 1 0 ; IV,

42

EXPOSITIO I N L I B R U M PORPHYRII D E PRAEDICABILIBUS

Hic p r i m o notandum est quod decem praedicamenta non sunt decem principia quasi de essentia et intrinseca illis quae sunt in prae­ dicamentis ; sed principia vocat hic communia praedicabilia. Unde sicut A r i s t o t e l e s in Praedicamentis 8 vocat uno modo 'prius', illud a quo non convertitur consequentia, et tamen tale frequenter est aliquid commune praedicabile et non de essentia illorum de quibus praedicatur, sic principia hic vocat communia praedicabilia quibus non sunt aliqua communiora. Et ideo notandum est quod non dicit decem praedica­ menta esse decem res intrinsecas omnibus aliis rebus, sed tantum quod sunt decem principia - hoc est decem communia praedicabilia de aliis contentis sub eis, non pro se sed pro aliis. S e c u n d o notandum quod ex ista littera accipiunt multi quod 'ens' dicitur aequivoce de decem praedicamentis et non univoce ; et ideo sibi non correspondet conceptus unus in mente, sed salurn est unum nomen commune, et conceptus correspondentes sunt distincti. Et eodem modo dicunt quod enti primo et ceteris entibus non est ali­ quod commune univocum. Quamvis verum sit quod 'ens' non dicitur univoce de decem praedicamentis, sicut auctor hic dicit, tamen quod simul cum hoc dicunt, quod nullis entibus diversorum praedicamentorum potest esse aliquis conceptus communis, nec etiam primo enti et aliis enti bus, non reputo verum ; cuius ratio est, ad praesens, quia cum primum ens non possit in se cognosci modo, nec in conceptu simplici sibi proprio, oportet quod cognoscatur in conceptu communi sibi et aliis, et etiam in conceptu composito ex multis qui potest esse proprius. De hoc tamen dicere pertinet ad artificem superiorem.

30

35

4

27 est om. BH decem om. CE 28 et o m . EGH 30 Praedica mentis] Postpraedicamentis A 30-31 illud a qua] illa a quibus AFH 32 non ] est add. AFG 33 quibw mg. B 34 dicit] quod tUld. C decem om. AFG 35 aliis ] illis A tantum ] dicit add. A, 0111. CDEH 36 praedicabilia mg. B 37 eis] se FG, om. ADE 38 notandum] est add. CDE 40 est o m. CDE conceptw] et add. B 43 univocum] uni41 unum. . . commune] commune secundum nomen A 48 modo ] aliquo modo GH 50 etiam voce BF, unius A 44 quod ] quia G, 0111 . CFH 51 pcrtinet om. AC artificem] artem DH om. BH 4 Inceptor in Summa Logicae, 8 Aristot., Praedicamenta, cap. 12 (14a 29-30) . parte I, c. 38, commemorat hunc locum, diccns : "Tamen non obstantc quod sit unus conccptus communis omni enti, tamcn hoc nomcn 'cns' est aequivocum, quia non praedicatur dc omnibus subicibilibus q uan d o significative sumitur sccun­ dum unum conceptum, scd sibi diversi conceptus corrcspondent, sicut super Por­ phyriurn declaravi" (Opera Philosophica I, ed. cit. , p. 107) . Quacstioncm utrum ens si t univocum Dco et creaturae per longum et latum pertractat Ockham in Scripto in I Sent. , dist. 2, q. 9 (Opera Tht!(llog ica II, cd. cit. , pp. 292-336) .

40

45

so

2:

CAP.

ss

60

65

10

75

110

DE

SPECIE

43

Sed de dieta auctoris hic, quomodo debet intelligi, dico breviter quod intentio sua et etiam A r i s t o t e l i s est quod 'ens' non di­ citur univoce de decem praedicamentis, sed aequivoce ; cuius ratio est quia aliqua praedicamenta significant res pro quibus non tantum con­ iunctim sed etiam divisim supponunt, ita scilicet quod quando po­ nuntur in propositione denotatur quod praedicatum vere dicitur de contento sub, non tantum eu m alia sed etiam per se sumpto. V erbi gratia, si dicam sic 'omnis substantia est susceptibilis contrariorum', denotatur quod haec substantia est susceptibilis contrariorum, et quod haec substantia est una res et non p1ures. Sed aliqua praedicamenta sic res significant quod non significant alias res quam faciant alia praedi­ camenta, sed magis significant tales diversas res coniunctim, ut non possit verificari quod aliqua una res sit talis vel talis, sed magis quod plures res simul sumptae recipiunt praedicationem talis praedicamenti ; sicut non possum dicere quod hoc album est similitudo vel illud album est similitudo, sed possum aliquo modo dicere quod haec duo alba sunt similitudo. Utrum tamen haec sit de proprietate modi loquendi vel non, non est modo perscrutandum. Sic igitur breviter dico, quod quia praedicamenta sunt praedicabi1ia quae secundum intentio nem A r i s t o t e l i s non important semper res simpliciter distinctas, immo eadem res quae importatur per unum praedicamentum importatur per aliud - sicut per praedicamentum substantiae vel qualitatis, et hoc absolute et non cum alia - hoc est, quod ipsum per se sumptum recipit praedicationem illius praedicamenti et non tantum sumptum cum alia, sicut possum vere dicere quod Sortes est substantia et quod haec al­ bedo est qualitas - eadem res importatur per praedicamentum relatio­ nis, actionis et passionis, et sic de aliis, quamvis de nulla tali re per se sumpta et sine replicatione eiusdem - quod dico propter relationem identitatis et consimiles - nullum tale praedicamentum vere possit praedicari. Ideo de praedicamentis non dicitur 'ens' univoce, quia de talibus 52 hic] hui us DFG, hoc A 56 etiam om. DCDEGH 58 sub] subiecri E, sub subiecte H 59 dicam ] dicitur BH, dicatur C susceptibilis] sensibilis A 60 et quod ] sumpto ] sumptum A 62 resl om. FG quod . . . s i g nifi cant om. EFG 64 possit ] poset quia EFG, et qu od est B, et C sint FGH 66 possum mg. D hoc om. DFG vcl] quod add. BFG 68 tamen] autem F, om. AH haec] hoc DEG 69 Sic om. A 70 quia om. DDH 70-7 1 intentionem Aristotelis ] Aristotelem EFG 72 res om. B impormur1] impo r t a ntur CDH unum ] aliud add. EFG, ,

.

.,

et per aliud add. B 72-73 importatur2 . . aliud om. BCEFG 73 per om. A 74 ipsum] 77 ead e m ] autcm i psummet EH, praedicamentum add. FG Il se] se ipsum F, semetipsum EG add. FG 79 rc pli ca t i on c l reduplicatione A F 82 Ideo l Et prae111. FG .

44

EXPOSITIO IN LIB R U M PORPHYRII DE PRAEDICABILIBUS

numquam aliquid univoce praedicatur. Cum hoc tamen stat quod de omnibus rebus potest aliquid univoce praedicari, quamvis non prae­ dicatur univoce de omnibus praedicabilibus quocumque modo de rebus omnibus. Verbi gratia, si hoc nomen 'animai' esset sic impositum quod vere praedicaretur de omni ho mine sic dicendo 'omnis homo est ani­ mal', et similiter de omnibus ho mini bus dicendo sic, 'omnes homines sunt animai', tunc 'homo' et 'homines' non significarent diversas res, et tamen praedicatio unius de alio esset simpliciter falsa, nam haec est simpliciter falsa 'omnis homo est homines' . Et aliquid aliud vere di­ ceretur univoce de omnibus hominibus, puta 'animai', et tamen de istis duobus praedicabilibus 'homo' et 'homines', 'animai' non dice­ retur univoce sed aequivoce. Et sic proportionabiliter est in proposito, quamvis forte quantum ad aliqua sit dissimile.

ss

90

9s

§ 11 [c. 2 ; 6, 1 1-1 6] . In ista parte in­ cidenter determinat de numero praedicabilium et contentorum sub prae­ dicamentis, dicens quod genera generalissima sunt tantum decem sed species specialissimae sunt multo plures quamvis non sint infi.nitae sed in numero aliquo determinato et finito, nobis tamen ignoto. Sed individua sunt infinita, et ideo descendentem a generalissimis et perve­ nientem ad species specialissimas iubet P l a t o quiescere et ulterius ad individua, cum sint infinita, non est procedendum quia sunt relin­ quenda ab arte, et hoc maxime quia infinitorum non est disciplina. Interponit autem unum verbum dicens, descendentem per media dividere oportet per specificas differentias. Decem igitur generalissima

. . .

s

l,

85 univoce om. CDEFG omnibus mg. D praedicabilibus] pluribw FG, particul.aribus E 87 sic] sicut FG 88 hominibus o m . A 90 esset] est DCD csset . . . haec om, EFG 91-92 di­ ceretur] praedicaretur EFG 92 tamen o m . D 94 sed] neque F 95 quantum] tamen seu H, om. AD 7 ideo ] sic D 7-8 et1 pervenientem CAP. 2, § 1 1 . 2-3 incidenter] incidentaliter A 10 et . . . maxime orn. CDEFG disciplina] FH 8 species specialissixrw] specialissima FH scientia FG 1 1 unum o m . AB descendentem ] autcm add. AFG 12 oportet o m . ABCDEF

om.

•:

CAP. 2, § 1 1 . 1 C( Boethius, In Porp h y rium Commentariorum Li ber III, cap. De specie : "P lato ccnsuit esse dividenda usquedum ad specialissima veniretur, dehinc consistere nec infmita sequi , quoniam individuorum num q uam esset nec disciplina nec numerus" (PL 64, 1 1 1 B) . In scriptis Platonis invenitur hacc scntcntia plurimis locis, v. g. Philebus 1 6 ; Politicus 262 A-C ; Soph ista 266 A. Sed haec opera Platonis Inceptori non erant nota. -

to

CAP. 2 :

1s

20

25

30

35

40

45

DE S PECIE

lnteligendum p r i m o quod individua non sunt actu infinita, nisi accipiendo individua pro partibus alicuius continui quae sunt in actu, hoc est actualitates, quamvis non sint actualiter separatae ab in­ vicem. Verumtamen individua sunt infinita in potentia, ita quod non possunt compleri quin sic accipere plura possint. Sed species, secundum intentionem philosophorum, sunt finitae, quia secundum eos non pc­ test fieri aliquod individuum quin sit eiusdem speciei cum aliquo indi vi duo iam exsistente. S e c u n d o notandum quod divisio praedicamentorum non stat ad specialissima quasi solae species specialissimae et genera supe­ riora contineantur per se sub ilio generalissimo ; immo ipsa individua per se continentur et sunt propriissima contenta, nec aliqua alia significantur nec declarantur per praedicamenta nisi sola individua vel con­ iunctim vcl divisim. Sed quia individua sunt innumerabilia, et ita non sunt ab aliquo comprehensibilia, scilicet omnia simul, ideo scienti­ fice procedens et scientiam tradens et docens non debet ad individua procedere nisi gratia exempli, ut magis innotescat quod docet. Similiter in alia est differentia, quia frequenter est procedendum ad omnes species specialissimas contentas sub diviso, quia aliquando sub diviso paucae species continentur ; numquam autem procedendum est ad omnia individua, nec scientifice nec aliter, quia innumerabilia sunt. T e r t i o notandum est quod omnis disciplina incipit ab individuis. Unde P h i l o s o p h u s II Posteriorum et I Metap hysicae 2 vult quod ex sensu, qui non est nisi singularium, fit memoria, ex memoria experimentum, et per experimentum accipitur universale quod est prin­ cipium artis et scientiae. Et ita, sicut omnis cognitio nostra ortum habet a sensu, ita omnis disciplina ortum habet ab individuis. Tamen de in­ dividuis non est scientia proprie dieta, sed de universalibus tantum, pro individuis ; et hoc propter eorum infinitatem, et quia diversa a diversis 13 Intelligendum] est add. DFG 15 actualitates] actualiter distinctae A., actualiter D, dictu 22 quasi] distinctae quod G 16-20 Verumtamen. . . exsistente om. A 21 notandum] est add. DG 26 Scd] quia FGH genera om. B 22-23 superiora] inferiora B, om. H 25 vcl om. EFG 29 procevel EF 27 simul] et add. FG 27-28 scicntificc om. FG 28 ct1 doccns om. A dere] accedere FG 33 scientifice] scicnter CFG 35 n.:Jtandum] scicndum BCDH est om. A.F 37 memoria] et add. FGH 38 accipitur] adquiritur EFG, fit H 40 omnis 36 I] VII A.FH 40-41 Ta mcn . . . non om. EF :1 individuis] vere add. A 41 tantum] tamcn CDGH om. EFG ·.

2

Aristot. , 981a 6) .

Anal. Poster. ,

II,

c.

1 9 {100a 3-8) ; Metaph., I,

c.

1 {980b 26

-

46

EXPOSITIO I N UBRUM PORPHYRII D E PRAED ICABILIBUS

sunt cognita. Et ita pro communitate hominum esset inutile tractare de quocumque singulari vel de quibuscumque singularibus determinatis. Q u a r t o notandum est quod non semper dividens genus in species dividit per differentias essentiales, quia solae species per se dc­ finibiles, et significantes res compositas, haben t differentias essentiales ; species autem significantes res simplices non habent tales differentias essentiales, quia non sunt proprie definibiles secundum P h i l o s op h u m VII Metap hysicae et VIII ubi ostendit quod omnis definiti o proprie dieta est orario longa composita ex partibus quarum una signi­ ficat materiam et alia forma m ; non tamen ista pars quae est genus si­ gnificat materiam tantum, sed totum includens tam materiam quam formam. Tamen aliae species habent aliquo modo differentias accidentales, et frequenter dividens per tales descendit, quia notiores sunt nobis frequenter ; non tamen genus descendit proprie per eas quamvis dividens per eas dividat quia sunt sibi magis notae. Et hic est quod idem genus per tales differentias accidentales, quae non sunt constitutivae speciei scd sunt passiones speciei, diversi diversimode dividunt ; et ideo non ponuntur in definitione speciei proprie dieta, quia talem non ha­ bent, sed ponuntur in definitione data per additamentum.

�

so

8,

ss

60

§ 12 Descendentibus autem ad specialissima... [c. 2 ; 6 , 1 6-23] . Hic

ex praedictis infert unam conclusionem corollariam, quae est ista, quod descendentcs a generalissimo per divisionem ad specialissima descen­ dunt in aliquam multitudinem, sed e converso ascendentes usque ad generalissima colligunt illam multitudinem in aliquod unum ; cuius ratio est quia colligere multa individua in unam naturam est habere speciem, et dividere speciem est dividere in particularia et singularia, igitur multo magis genus est collectivum multorum in unum, et divi­ dere ipsum est descendere ad plura. Antecedens istius patet quia parti44 quocumquc . . . dc om. B 43 sunt cognita] cognoscuntur EH 49-50 autem . . . quia om. CDE 52 proprie dieta om. A : una om. A cludit ADH 5&-57 quia . . . proprie om. CDEFG 60 diveni] diversae EH

46 non mg . B 54 includcns] in61 talem] ta1cs DH

CAP. 2, § 12. 3 unam om. EFG 4 dcscdcntes] dcscdcntibus A 6 generalima] generalismum AC 9 collcctivum] collcctio CFGH 1 0 Antecedens] Conscquens A.E 1 0-1 1 participatione] particulari AD, unius add. A -

8

Aristot., Metaph., VI,

c.

4, t. 1 3 ; VIII,

c.

3, t. 9 (1 030a 6-12 ; 1043b 25-32) .

s

10

CAP.

15

20

25

30

35

2 : DE

SPECIE

47

cipatione speciei plures homines sunt unus homo 1, sed homo communis in ipsis particularibus dividitur et multiplicatur. Consequentia patet, quia semper singulare et minus commune est divisivum, et illud quod est magis commune est collectivum et adunativum. Circa istam partem est p r i m o notandum quod dividens semper dividit in plura ; et ideo, quia habet plura in quae dividitur, et ita de­ scendere est ire ad multitudinem et ascendere est ire ad unum ultimate et ad pauciora in processu, immediate oportet ire ad unum. Verbi gratia, qui debet descendere a generalissimo per divisionem dividit sic 'substantia alia corporea, alia incorporea', et hic primo accipitur unum et postea plura. Et postea descenditur 'substantia corporea alia animata, alia inanimata', et sic procedendo. Sed in co1ligendo itur a pluribus ad unum sic dicendo ' Sortes et Plato habent supra se hoc commune homo, et homo et asinus et bos habent supra se hoc commune animai', et sic procedendo usque ad generalissimum. S e c u n d o sciendum quod species et genus non dividuntur in inferiora quasi aliquid essentiale ipsius speciei separetur vel dividatur ab aliquo essentiali ipsius speciei vel generis ; sed ipsa species, et similiter genus, manent in se invariata omnino sicut prius. Sed sub ipsis accipiuntur particularia vel minus communia, et hoc est dividere genus vel speciem ad modum quo vox dividitur in suas significationes, et tamen ipsa vox in nullo variatur. Et s i d i c a t u r quod species sunt partes subiectivae ipsius generis, et individua sunt partes subiectivae ipsius speciei, ergo ipsa species est quoddam totum ad individua et individua sunt partes, sed totum et partes suae non sunt totaliter diversa, igitur species et indivi­ dua non sunt totaliter diversa, quod tamen accideret si species non divi­ deretur in individua nisi sicut vox in significata, d i c e n d u m quod dividitur] divenificatur DFGH 16 in plura om. EFG :: quia] quac B, qui C, 12 in mg. B commune A, om. H plura1 om. EFG ita] eiw add. EFG 17 ascendere om. CDEFH est1 om. EFG : ire1] ad pauciora et add. (mg.) B 18 oportet] debet B 19 dividit] dicit BDGH 20 cor�orea] et add. B 20-21 et . . corporea mg. C, om. B 21 et1 om. FGH :: Et1] Sed B 22 alia inanimata om. B Sed om. B itur om. AF 23 sic om. B 24 et1 . . . et1] et B, homo EG, et homo H, om. F 26 sciendum] notandum A, est add. BGH in om. CF 27 ipsius] ipsi A Il ve!] et A 28 aliquo] alio CG 29 omnino] dicendo A 30 veJl ] pro FG, et D 32 vox om. FG variatur] mutatur CDFH 33 dicatur quod] dicitur B sunt] sub A 34 subiectivae] specierum F. om. G 34-.35 ipsiw . . . partes om. FG 35-36 sed . divena om. F 36 divena] divisa vcl divena A 36-37 igitur . . . divena om. C 38 in individua om. B ! in1] sua add. CDEH dicendum] est add. CGH .

.

,

.

,

..

.

.

CAP.

2,

§

12.

-

1

.

Ut dicit Porphyrius in paragrapho quae hic exponitur.

48

EXPOSITIO IS LIBRUM PORPHYRII

DE

P R A E D I C A B I LI B V S

aequivocatio est de partibus, nam aliquae partes sunt essentiaies et de essentia totius, et sic proprie accipitur ; aliquando vero accipitur pars pro minus communi, et sic est pars subiectiva quia esse partem subiecti­ vam est esse minus commune ; et isto modo species est pars generis, hoc est minus communis quam genus. Et tale totum et partes bene possunt esse totaliter diversa, immo ita diversa secundum se sicut haec vox 'homo' et haec vox 'animai' ; et tamen unum praedicatur de aiio quia non supponunt pro se sed pro rebus quas significant, sicut haec vox 'animai' praedicatur de hac voce 'homo' in propositione prolata 'homo est animai'. Et est proposito vera, quia istae voces in propositione illa non supponunt pro se sed pro rebus quas significant, et omnes res quae significantur per hanc vocem 'homo' significantur per hanc vocem 'animai', sed non e converso. Et ideo per istam propositionem pro­ latam 'homo est animai', in qua praedicatur vox de voce, non denota­ tur quod haec vox 'homo' sit haec vox ' animai', sed denotatur quod res significata per hanc vocem 'homo' sit res significata per hanc vocem 'animai' ; et hoc est verum, quia eadem est. Et eodem modo est propositio in anima vera, et ita uniformiter dicendum est de illis intentio­ nibus quae sunt genera et species. T e r t i o ex istis notandum est quod collectio multorum indivi­ duorum in unam naturam quae est species non est collectio multorum in aliquam unam naturam quae sit de essentia illorum multorum vel intrinseca eis, sed hoc est accipere aliquod unum praedicabile de cis quod exprimit essentias ipsorum ; immo ipsammet exprimit et ideo est praedicabile de eis in qui d ; et propter hoc, si intenti o illa in ani­ ma quae est genus vel species sit vera qualitas informans animam, tunc omnia individua colliguntur in unam naturam - hoc est, comprehenduntur sub una natura, quia sub una qualitate quae non est de essentia ipsorum sed quae est de eis praedicabilis in quid, non pro se sed pro ipsismet individuis. Q u a r t o, circa istam propositionem 'participatione speciei plu­ res homines sunt unus homo', notandum est quod non intendit dicere quod plures homines quocumque modo sunt unus homo realiter, quasi scilicet sit aliquis homo praeter homines particulares qui sit multi 44 i=o. . . diversa1 om. AH 46-49 si cu t ... signifiant om. 40 accipitur] pars tuld. AH 54 homo . . . vocem1 mg B 55 eadem] res (hom.) AH 50 vocem] universalem tuld. CEFG 58-59 multorum individuorum mg. B, et G tuld. A " est1 om. BEFG 58 est om. BCEFH 61 unum] in unum A 65 individua] tunc tuld. A 67 in quid om. EFG 68 pro ipsismet]

ipsimet BC, p ro pluribus AE, pro vi deli cet FG

69 participatione] unius tJdd. A

40

45

so

55

60

65

10

CAP.

75

so

ss

90

95

100

2:

49

DE SPECIE

homines particulares ; hoc enim esse t ponere contradictionem, quia sit iste homo a, tunc Sortes et Plato sunt a, hoc posito, quia dicis quod Sortes et Plato sunt unus homo communis. Tunc arguo sic : a est Sor­ tes, a est Plato, ergo Plato est Sortcs. Consequentia patet, quia est syl­ logismus expositorius 2 sicut sic arguendo 'haec res est Sortes', demon­ strando istam rem communem, 'haec res est Plato', demonstrando ean­ dem rem, ' ergo Plato est Sortes'. Si obiciatur : Contra, quando terminus communis praedicatur in numero singulari de aliquo contento per se sumpto, tunc non praedicatur in eodem numero de ilio contento et alio simul sumpto ; nam quia haec est vera 'homo est Sortes' vel 'aliquis homo est Sortes', ideo haec est simpliciter falsa 'aliquis homo est Sortes et Plato' vd 'aliquis homo est isti homines', demonstratis Sorte et Platone ; ergo si haec si t vera ' a est Sortes', haec eri t falsa ' a est Sortes et Plato' vel ' a est plures homines'. Igitur haec est simpliciter falsa, 'plures homines sunt unus homo', sive 'homo' supponat pro sin­ gulari sive pro communi. Et ideo d i c o quod de virtute sermonis haec est simpliciter falsa : 'participatione speciei plures homines sunt unus homo'. Et ita est de multis auctoritatibus philosophorum, quae falsae sunt de virtute ser­ monis quamvis intentio auctoris sit vera ; et ideo, sicut communiter dicitur, sermones auctorum sumendi sunt in sensu in quo fiunt, non in sensu quem faciunt. Ideo dico quod intentio sua non est quod plures homincs participent unam speciem, quasi unus homo accipiat unam partem ipsius speciei et alius aliam, quia ex hoc ipso non essent unus homo quia essen t plures habentes partes distinctas ; nec etiam partici­ pant quasi aliquid essentiale et intrinsecum recipientes partes distinctas a specie, nec etiam aliquid reale recipiunt a specie. Sed participare hanc speciem non est aliud quam esse contentum, vel minus commune ; et tali participatione speciei plures homines sunt unus homo - hoc est, de pluribus hominibus praedicatur unum commune quod est haec species 'homo', quod tamen commune non est de essentia illorum nec 73 sit] si A 74 homo] est add. A : quia dicis om. A 75 homo om. ABE 79 obiciatur] subiciatur FG, subiciatur terminw communis AH, termi nw communis add. B, et add. CE 80 communis om. ADFGH 81 sumpto] finito AF 82 quia om. AC 84 et Plato mg . B 85 sit] est H, om. A ii erit] est B 90 participatione] uniw add. A ;; homo] sive homo supponat 92 auctoris] auctorum EFGH 97 quia] quod AH, pro singulari sivc pro communi add. F 99 hanc] hic EG, sed F 98 quasi] quod C, per G, om. BH Il rcpicntes] habcntes add. A hac F, huiwmodi H 103 nc] etiam add. CDEFG .

1 De syllogismo expositorio videatur Summa Logicae, pars il-1 , Philosophica I, ed. cit. , pp. 403ss.) .

OCKHAM,

OPERA PHIL050PHICA n

c.

16 (Opera

4

50

EXPOSITIO IN LIBRUM PORPHYRII DE PRAEDICABILI B U S

est in illis realiter. Et ideo quod dicitur, quod in particularibus homo communis est plures, non est intelligendum quod homo communis sit realiter divisus in particularibus et exsistens realiter in eis, quia ge­ nera et species non sunt realiter in singularibus ; sed 'esse in' hic acci­ pitur pro 'praedicari', et verum est quod illud commune vere praedi­ catur de pluribus particularibus, et est unum praedicabile de pluribus ; non tamen est illa plura, quia non praedicatur pro se sed pro pluribus, hoc est pro ipsis particularibus.

1 os

1 10

§ 13 [c. 2 ; 6, 24 - 7, 8 ] . In ista parte assi­ gnat proprietates generis et speciei. Prima est quod cum positae sint descriptiones generis et speciei, et quodlibet unum genus habet plures species quia omne genus in plures species dividitur, manifestum est quod genus praedicatur de specie, et omnia superiora de inferioribus ; sed non convertitur, quia species non praedicatur de genere proximo neque de quocumque genere superiori. Haec probat ipse sic : quia omne praedicatum de alio vel est aequaie - hoc est convertibile sicut 'hinibile' praedicatur de 'equo' - vel est superius sicut 'animai' praedicatur de 'ho mine' ; nam inferius vel rninus commune numquam prae­ dicatur de superiori sive magis communi. Sed species est inferior ad genus proximum et ad omnia superiora, e converso autem genus est superius ad speciem ; ergo etc. Hic i n t e I l i g e n d u m quod non est praedicatio proprie speciei de genere, nec alicuius inferioris de superiori. Tamen particularis praedicatio est vera, non universalis ; nam de quocumque genere suo praedicatur species, si genus sumatur sine signo universali, sicut haec est vera 'animai est homo', et 'aiiquod animai est homo' ; sed non si sumatur superius cum signo universali, sicut haec est falsa ' quodlibet animai est homo'. Et hoc intelligendum est quando plura contenta sub Assignato autem genere .

. .

104 particularibw] hominibw 11.tltl. AFG 108 vere om. B 109 unum) verum ABFH

106 divisw in] divisw 110 illa] ipsa E, ita AB

a

E, diversw a FG

7 proximo) proprio A, propinquo H CAP. 2, § 13. - 3 sint) sic A 8 neque] nec CFGH 9 omne om. A : : alia) aliquo CDF 12 spccia om. CDEFG 15 intelligcndum] est IJtltl. CEGH :: est om AFH il proprie] propria CGH 16 superiori] est praedicatio est 11.tltl. A Il Tamen om. AF 17 est) erit B 1 vera) et IJtltl. AG :i quocumque. . . suo] specie BCDEFH, homine G 18 species] quodcumque BCDEFH, animai G il si) suum DEF, quamvis G, om. BCH il genw] de animali praedi­ carur homo G :1 sumatur) sumptum BCDEFGH Il sine] cum H ; univenali) vel cum signa, sed species praedicatur de genere sumptum cum signa univenali 11.tltl. (mg.) F 19 et om. AH 19-21 sed . homo om. (hom.) CG ,

.

.

5

10

15

:�n

CAP.

DE SPECIE

2:

51

diversis speciebus sunt in actu ; aliter posset contingere, sicut s i non esset aliquod animai nisi homo, haec non esset falsa sed vera 'omne animai est homo'. Sed hoc non esset possibile secundum istum 1 •

§

[c. 2 ; 7, 8-19] . Hic ponit tertiam conclusio­ nem quae est ista, quod de quocumque dicitur species de eodem dicitur genus proximum et genus etiam illius generis, et sic usque ad generalissimum ; sicut si Sortes est homo et homo est animai, ita quod animai sit genus hominis, oportet quod Sortes sit animai ; et sic usque ad ge­ neralissimum. Et haec, quia semper superiora de inferioribus praedi­ cantur, sicut species de individuis et genera de speciebus, et generalissi­ mum de omnibus generibus, speciebus et individuis. Sed sola species specialissima dicitur praecise de omnibus individuis eiusdem speciei ; nam genera dicuntur de pluribus individuis quam de individuis unius speciei, individuum autem dicitur de uno solo. De quibus autem

5

10

14

...

§ 15 [c. 2 ; 7 , 1 9-27] . In ista parte incidenter osten­ dit quid sit individuum et quomodo unum individuum distinguitur ab alio, dicens quod individuum est sicut Sortes et hoc album et hoc veniens et Sophronisci filius, si solus Sortes si t Sophronisci filius ; nam individuum est illud quod consistit ex diversis proprietatibus quae omnes simul sumptae non possunt in aliquo alio reperiri. Nam quamvis aliquae proprietates Sortis possunt in alio reperiri, non tamen omnes simul sumptae. Et quia aliquis posset dicere quod proprietates debent in omni homine reperiri, hoc removet dicens quod non loquitur de lndividuum enim

5

10

...

24 posibile] contingere H l ! 22 alitcr] autem add. AFG 23 est] est CFG, post H secundum isturn] stanti bus istis rebus in actu A, secundum Aristotclem C

CAP. 2, § 14. 3 dicitur1] et add. A " sempcr om. EGH 9 gencribus om. A viduis1] individuo BCE -

4-5 generalissimurn] et add. A 7 haec] hoc FGH 10 ciusdcm spcciei] sub se contcntis A 11 indi-

CAP. 2, § 15. 3 quomodo mg . B 4 hoc1] hic CH 5 si . . . filius1 om. EFG 7 possunt] sunt A Il aliquo] uno sicut in A, uno add. G 7-8 Nam . . . repcriri om. EF 9 simul sumptac om. FG :1 posset] aliquis add. A 10 repcriri] invcniri CDEG, es cacdcm in omnibus H

CAP. 2, § 13.

-

1 Scilicet secundum Porphyrium.

52

EXPOS!TIO

IS LIBRU M PORPHYRII DE PRAED ICABILI B U S

proprietatibus hominis in communi, quia illae sunt eaedem omnibus, sed loquitur de proprietatibus alicuius individui quae non sunt in omni ho mine. Hic intelligendum p r i m o quod iste auctor aliquando accipit individuum pro ipso nomine individui, sicut haec sunt diversa nomina ' Sortes', 'hoc album', 'hoc veniens', ' Sophronisci filius' ; et ta­ hoc est, de uno solo et de eodem ista men res importata est una nomina verificantur. Aliquando autem auctor accipit individuum pro re ipsa singulari extra. S e c u n d o notandum quod ipsa individua extra se ipsis essentialiter distinguuntur, sicut Sortes per suam substantiam distinguitur a Platone, et non proprie distinguitur per suas proprietates. Tamen di­ stinctio eorum frequenter nobis innotescit per suas proprietates, et hoc vocat hic auctor distingui per suas proprietates. T e r t i o notandum quod auctor hic loquitur de individuis in genere substantiae tamquam de nobilioribus, quia in alis generibus sunt etiam individua illa ; tamen non habent tales proprietates, immo magis sunt proprietates individuorum substantiae, et per ipsa acci­ dentia innotescunt nobis individua substantiae, quia accidentia directe et in se cognoscuntur ab intellectu nostro, non sic autem substantiae. Q u a r t o notandum est quod non intendit auctor dicere quod individuum substantiae proprie consistat ex huiusmodi proprietatibus, quasi componatur ex eis vel sit una collectio earum ; sed intendit quod individuum habet talem collectionem, non tamen est talis collectio. Q u i n t o notandum est quod proprietates hominis in communi non sunt aliquae res realiter inhaerentes homini in communi ilio modo quo albedo inhaeret homini. Nam passio hominis quae dicitur 'risibi­ lis' vel 'risibilitas' non est aliquid realiter exsistens in homine, cum non possit esse nec substantia nec accidens sicut inductive patet ; sed tales proprietates hominis in communi non sunt nisi quaedam praedicabilia per se secundo modo de homine, sicut haec est per se secundo modo di­ cendi per se 'omnis homo est risibilis' , ita quod de hoc communi 'homo' primo et adaequate praedicatur hoc praedicatum 'risibile', non

ts

-

1 1-12 hominis. . . proprietatibw om. (hom.) CEFG 11 eaedem] in lld. BDH 13 homine 16 hoc1] et om. EFG 14 intelgendum] est add. AFG auctor] quod lld. A :: accipit om. A hoc F, hic H, om. A 17 ista] ita A 18 auctor] iste lld. FG 19 extra om. CDEH 22-24 Tamen. .. proprietatel om. B 23 hoc] haec AEF 26 nobilioribw] nobilibw ABEH 31 est om. AEF 33 ve!] 27 illa] et A 28 proprietates] accidentia CDEFG l ! per mg. B 35 est om. EH 41 per! ... quod lld. FG li intendit] diccre lld. FG 34 talis om. CDEGH modo1] secundo modo dicendi per se A : haec] hoc CDFG ,

:lXI

zs

30

35

40

CAP.

45

so

ss

60

2:

tamen pro se sed pro omnibus particularibus ; nam hoc commune 'homo' non potest ridere. Eodem modo nullus actus ridendi est realiter in hoc communi 'homo', sed tantum in homine particolari. Et tamen de hoc communi 'homo' primo et adaequate praedicatur hoc praedi­ catum 'risibile' ; sicut de hoc communi 'res' primo et adaequate prae­ dicatur ' esse singulariter', et tamen hoc commune non est singulare, et hoc quia non praedicatur de eo pro se, sed pro singularibus. Ex isto sequitur quod tales proprietates hominis non sunt realiter et su­ biective in hominibus particularibus, quamvis praedicentur de homi­ nibus particularibus, quia non praedicantur pro se sed pro ipsis homi­ nibus particularibus, quia pro illis supponunt. Nam in ista 'Sortes est risibilis', praedicatum non supponi t simpliciter et pro se, sed supponit personaliter et pro singulari ilio quod est risibile. Et ideo est adver­ tendum quod frequenter 'esse in' accipitur pro 'praedicari', et ita acci­ pitur hic. Quando dicit auctor quod proprietates hominis sunt in amni­ bus hominibus particularibus, eo quod sunt homines, intelligit per 'esse in hominibus particularibus' praedicari de hominibus particolari­ bus. Et ignorantia istius aequivocationis de 'esse in' est causa multo rum errorum in exponendo auctoritates philosophorum et aliorum . §

16

[c. 2 ; 7 , 27 - 8 , 3] . In ista parte ex praedictis infert unam conclusionem quae est ista, quod individuum continetur sub specie et species sub genere. Istam conclusionem sic probat : Semper pars continetur in toto, sed genus est quoddam totum cuius pars est species ; et quamvis species si t pars generis, tamen species est quoddam totum respectu individuorum et individua sunt partes speciei, ergo individuum continetur sub specie et species sub genere. Continetur igitur individuum

s

53

DE SPECIE

. . .

44 tamcn om. AC 45 ridere] esse risibile B 46 particulari] particulariter AD 47-48 hoc praedicatum om. BD 47-49 hoc . . . praedicatur om. (hom.) CEFGH 48 sicut] exemplum B, exemplum est D res] homo BD 49 singulariter] singulare B, singularis C, risibile GH commune] homo add. DE est om. A singulare] singuiaris C, risibile GH 52 hominibus] omnibw A 56 et1 ] 55 et om. FH quamvis] quae non A 54 in om. A ista] propositione add. FG 58 hoctiam AH quod ] quo B est1 om. A 57 in om. AH 57-58 accipitur hic om. A minis mg. B 59 co ] in eo BCEH intelligit] accipit EFG per om. EFG 61 aequivocationis] 62 philosophorum] philosophi A aliorum] auctorum FG, multorum add. A nominis FG ,

CAP. 2, § 16.

2 ista ] igitur add. B 3 ex praedictis om. B 4 Istam] autem add. FG 7 totum om. ACF 8 continetur sub specie om. A species] conti-

li quamvis] pars sit add. A netur

add. A

,

54

EXPOSmO

IN

LIBRUM PORPHYRU

DB

PRAEDICABIUBUS

Hic n o t a n d u m est quod individuum non est proprie pars speciei, nec species est proprie pars generis nec e converso ; cuius ratio est quia semper totum proprie dictum componitur ex suis partibus proprie dictis, sed species non componitur ex individuis nec genus com­ ponitur ex speciebus, nec etiam species componitur ex generibus nec individuum ex speciebus, nec etiam ex specie et alio, et ideo nullum istorum est proprie pars alterius. Tamen metaphorice loquendo de toto et parte, sic species est pars generis quia isto modo pars non est aliud quam contentum sub alio, et totum est aliquod commune continens hoc et aliud ; et ideo quia species continetur sub genere tamquam minus commune sub magis communi, et individuum continetur sub specie tamquam unum determinatum significatum speciei, ideo dicitur quod individuum est pars speciei et species pars generis, et genus est quoddam totum respectu specierum, et species est quoddam totum respectu in­ dividuorum, et ita totum et pars aequivoce accipiuntur in diversis locis philosophiae.

10

1s

20

§ 17 De genere autem . . . [c.

2;

8, 4-6] . Hic recapitulat determinata in duobus capitulis praecedentibus, dicens quod iam sufficienter dictum est de genere et specie ; et etiam dictum est quid est generalissimum et specialissimum et quae sunt tam genera quam species, et quae media inter generalissimum et specialissimum ; et etiam dictum est quae sunt individua, et etiam quot modis dicuntur genera et species, dictum est sufficienter.

-

9 est 1 om. BCEF j, est1 om. A 13 nec1 ] etiam add. EG 14 et1 om. FG 16 modo ] loqucndo add. A 17 sub alio om. EFG 1 8 aliud] illud A 1 9-21 continetur . . . individuum mg. B 2 1 species] est add. CDF 22 res p ectu 1 toturn o m . (hom.) AH 23 et1 ] est A acci­ piuntur] accipitur AB •.•

CAP. 2, § 17. - 2 recap itulat ] quantum ad add. A determinata mg. B 4 de . . . est1 om. BH 7 etiam o m . DH i; dicuntur genera] dicitur ge' ' etiam om. A quid] quod AG :; est1 om. EF nus A 8 sufficientcr) superius A

s

CAP.

3:

55

DE DIF

[CAPITULUM 3 DE DIFNTIA]

§ 1 Diferentia vero communiter. . . [c. 3 ; 8, 7-17] . Postquam auctor 5

determinavit de genere et specie, in isto capitulo tertio intendit deter­ minare de differentia Et dividetur ista pars, quia primo ponit divisio­ nes differentiae, secundo accipit unum membrum de quo intendit prin­ cipaliter determinare et quod est unum de quinque universalibus di­ stinctum ab alis ; secunda pars incipit ibi 1 : Quas etiam determinantes. Prima pars dividitur in duas, quia primo ponit tres divisiones differen­ tiae cum manifestatione membrorum istarum divisionum ; secundo, re­ capitolando, unum membrum de quo principaliter intendit declarat. Secunda pars i bi 8 : Cum ig itur tres sp ecies diferentiae. Prima pars divi­ ditur in tres partes secundum quod tres divisiones ponit. In prima dicit quod differentia tripliciter accipitur, scilicet communiter, proprie, et magis proprie. Communiter dicitur omne illud quo aliquid differt ab altero vel a se quocumque modo, ita scilicet ut sit alter vcl alterum quamvis non aliud. Verbi gratia, Sortes differt a Platone alteritate quadam ; similiter Sortes puer differt a Sorte sene ; similiter S ortes quiescens differt a Sorte aliquid faciente vd alio modo se habente. Sed differentia proprie dieta est illa qua aliquid differt ab ali o accidente in­ separabili. Est autem accidens inseparabile ut nasi curvitas, caecitas, et cicatrix. S ed differentia magis proprie dieta est illa qua aliquid differt ab alio differentia specifica, sicut homo differt ab equo per rationale. Circa istam partem est p r i m o notandum quod differentia quam dividit hic auctor non est aliquod quinque universalium ; nam sub isto hic diviso continetur tam proprium quam accidens, sicut manifeste 1•

10

15


25

CAP. 3, § 1. - 5 et] de aJd. A specie] nunc add. A . i nt cn dit ] incipit B 6 dividctur] dividitur DEFGH :; ista pan] in duas add. DFH, om. AC 9 aliis] quattuor add. A 10 duas] partes add. DG ·: tres om. A 1 1-12 rccapitulando] removcndo AB 12 declarat ] determina t CEFG, dcclarare D 13 pan1] i nci p it add. A 14 prima] p arte add. AE 15 scil i ce t om. A 16 dicitur] diffcrcntia est FG, differentia add. A 17 altero] aliquo CDEFG 17 alter] aliud FG, ve! aliud BDEH a!tcrum] et add. AE 18 non] sit add. FG i Plat one ] Sorte DEFG 1 9 similiter 1 ] sicut DEFG · � puer] senex A sene] puero A similiter1] ve! A 21 aliquid o m . B C D 22 ut om. A et om. AG 23 illa trp. D, om. A 24 differcntia om. A 27 hic] communi A ··

CAP. 3, § 1 . - 1 De differentia videatur Summa Logicae, pars I, Plzilosop hica I, cd. cit. , pp. 74-78) . 2 Infra, § 9. 3 Infra, § 8.

c.

25 (Opera

56

EXPOSITIO

IN

UBB.UM POllPHYlUI DB PllAEDICABIUBUS

patet per exempla sua. Nam 'esse nigrum', 'esse sedens', est differentia communiter dieta ; similiter 'esse risibile' est differentia proprie dieta ; et ita non dividit hic differentiam quae est unum quinque universallum, sed differentiam quae est aequivocum ad ista tria universalia scilicet differentiam et accidens et proprium. Nam differentia magis proprie dieta est ista quae est unum quinque universallum, et differentia com­ muniter dieta est accidens quod est unum universale ; sed differentia proprie dieta, an sit proprium, est magis dubium, quia forte est unum co mmune ad proprium et ad aliquid aliud. S e c u n d o intelligendum est quod ista divisio, et ceterae divi­ siones praecedentes, sunt divisiones vocis in suas significationes. T e r t i o sciendum est quod differentia non est illud quo allquid differt ab allo tamquam per allquid sibi intrinsecum vel tamquam per alquid si bi inhaerens formaliter ; quia differentia est unum praedica­ bile de alquo, quod nec est sibi saltem semper intrinsecum, nec aliquid inhaerens sibi, sed differentia vocatur praedicabile de aliquo non in quid sed magis in quale, quod est medium concludendi unum removeri ab alo. Et si quidem exprimat partem essentialem illius de quo praedicatur, tunc est differentia specifica ; sicut 'rationale' exprimit unam par­ tem essentialem hominis, scilicet animam intellectivam, et est medium concludendi asinum vel animai irrationale removcri ab homine, sicut arguendo sic : Omnis homo est rationalis, nullum animai irrationale est rationale, ergo nullum animai irrationale est homo. Si autem sit medium concludendi unum negari ab alio, non per propositiones con­ tingentes veras ita quod possint esse verae et falsae stante exsistentia illius de quo praedicatur, sic est differentia proprie dieta. Verbi gratia, si t Sortes caecus et Plato non, tunc hoc est bonum argumentum : Sortes est caecus, Plato non est caecus, ergo Sortes non est Plato vel e contrario. Istud argumentum est ex una propositione vera quae non potest esse falsa Sorte exsistente, scilicet ' Sortes est caecus' . Si autem ista pro28 sua om. A 29 ese ] hic EFG 30 dividit] dividitur A " differentiam] differentia A I l 32 et1 ] quac est F, om. CDEGH 33 quae quac es t ] quasi AC 3 1 differentiam ] differentia A est om. BH il et om. BF i' diffcrentia] vero add. B 35 dubium] dubia A 38 praccdcntcs] scqucntes A 1: suas om. A 39 est1 om. AFH 40-4 1 intrinsecum . . . sibi om, (/•om.) EFG 42 sibi] subiecti AB ,; saltem om. AC . semper intrinsecum] aliquid extrinsecum A nec] est add. A 48 ve!... irratio43 sibi] subiecti B 45 si] quis add. D 45-47 illiw . . . essentialem mg. D nale om. EFG 48-49 si cut. . . sic] sic arguendo DEFGH 50 nullum om. A 51 concludendi om. EFG , negari] removeri EFG per om. A 52 veras] et sit A, om. E quod ] non add. A 55 caecus1] et add. DDEFG Sortes] Plato A 55 56 Plato vcl e 53 gratia] si add. FG contrario ] Sortes A 56 vera om. A 57 falsa ] facta suppositionc et add. A scii i C't't] isca add. A

30

35

40

45

so

ss

CAP.

60

65

10

75

so

ss

3:

DE DIFA

57

positio afmativa in qua praedicatur ista differentia de subiecto possit esse vera et falsa subiecto manente, tunc est differentia communiter dieta ; sicut si Sortes sit albus et Plato niger, tunc ' album' est differentia Sortis, quia sequitur ' Sortes est al bus et P lato non est al bus, ergo P lato non est Sortes'. Et ita patet quod differentia de qua est hic sermo non est nisi quoddam praedicabile non in quid de aliquo, quod est medium concludendi ipsum differre ab alio, et haec sive ex propositionibus necessariis sive ex contingentibus. Verumtamen quaelibet res per se ipsam et per partes suas intrinsecas, si habet partes, distinguitur ab aliis rebus ; non tamen istae partes sunt diffcrentiac. Unde non est proprie dictum quod anima ve! forma quaecumque, ve! materia, sit differentia rei ; et tamen per illam proprie distinguitur ab alia re. Q u a r t o notandum quod dc virtute sermonis loquendo, numquam potest aliquid differre a se, quia Sortes nec per se nec per acci­ dens differt a se, et sic de omnibus aliis. Nec Sortes est alter a se, nec hoc intendit auctor hic dicere, sed intendit dicere quod talis differentia, quae est quoddam praedicabile, est medium concludendi amotionem unius praedicati compositi ex subiecto et aliquo addito loco differen­ tiae ab ilio subiecto cui competit illa differentia . Verbi gratia, in exem­ plo suo ista praedicabilia 'senex' et 'puer' non possunt competere eidem, similiter 'motum' et 'quiescens' non possunt simul de eodem praedi­ cari vere ; ideo illud praedicatum 'senex' est medium concludendi istam negativam ' Sortes non est Sortes puer' sic arguendo : nullus senex est Sortes puer, Sortes est senex, ergo Sortes non est Sortes puer. Similiter hoc est bonum argumentum : nullum motum est Sortes quiescens, Sortes est motus, ergo Sortes non est Sortes quiescens. Et ilio modo accipiendo ' differre', haec est vera : Sortes per hoc praedicabile 'puer' differt a Sorte sene, quia non est Sortes senex. S ed ex hoc non sequi­ tur : ergo Sortes differt a Sorte ; sed est fallacia consequentis. Et hoc est quod dicit auctor quod Sortes differt a se iam puero ve! iam viro, et faciente aliquid ve! quiescente ; id est, si Sortes si t senex haec est 6 1 et om. D C D 63 pracdicabile] et add. A in mg. D quod] et A 66 et] etiam add. A 6! ve! materia txp. il 70 notandum] est add. DFG 71 quia ] si eu t A, quarc C 72 sc1 ] Sorte A Sortcs] dicendum A 73 hoc o m . EFG diccre 1 . . . int�ndit o m . EFG dicere1l habere D talis om. EFG 75 addito] posito add. DCOH 75-76 loco diffcrentiae om. A 76 illa l altera A 77 suo ] sic A possum] simul add. ll 78 motum l movens AF non mg. ll simul om . ll 7S-79 pracdicari vere l verificari et A 79 praedicatum l praedicabile A 80 Sortes1] scnex add. 84 differre haec l difA, Sortes add. E 82 hoc] hic ACF 83 Sortes1 . . . quicscens mg. D f�rt A !!5 differt a Sorte] est differentia Sortis A 88 ali quid o m . A id est l hoc est A, et 1 11 si scnex o " f . D C D EI'G .

. . .

58

EXPOSmO IN

LIBRUM

PORPHYRII DE PRAEDICABILIBUS

vera ' Sortes differt a Sorte puero' ; et si Sortes movetur, haec est vera ' Sortes differt a Sorte quiescente', quia non est Sortes quiescens. Sed quando utrumque praedicabile potest simul vere praedicari de eodem, non est hoc concedendum. Unde haec est simpliciter falsa 'lac album differt a lacte dulci' ; et haec similiter ' Sortes differt a Sorte albo', quia infert istam 'Sortes non est Sortes albus', quae non potest habere nisi duas causas veritatis - scilicet vel quia Sortes non est Sortes, vel quia Sortes non est albus, quarum utraque est falsa si Sortes sit albus. Et s i d i c a t u r quod ens per se differt ab aggregato per acci­ dens, sed Sortes est ens per se et Sortes albus est aggregatum per acci­ dens, ergo Sortes differt a Sorte albo, d i c e n d u m est quod de virtute sermonis haec est simpliciter falsa ' Sortes albus est aggregatum per accidens', quia infert istam ' Sortes est aggregatum per accidens', quia semper a determinabili sumpto cum determinatione non distra­ hente nec diminuente, est formalis consequentia ; sicut formaliter se­ quitur 'homo albus currit, ergo homo currit', et sic de omnibus aliis. Sed albus non est determinatio distrahens neque diminuens, ergo formaliter sequitur ' Sortes albus est aggregatum per accidens, ergo Sortes est aggregatum per accidens' ; consequens est falsum, ergo et antece­ dens. Tamen si inveniatur aliqua talis propositio in aliquo auctore, debet sic glossari : ' Sortes albus est aggregatum per accidens', hoc est, hoc totum ' Sortes albus' significat unum aggregatum per accidens, et ita tunc quamvis non de virtute sermonis habet suppositionem simplicem vel materialem. Similiter i n t e 1 1 i g e n d u m est quod nihil differt ab alio ac­ cidente inseparabili, sed unum nomen significans principaliter accidens inseparabile, vel intentio ipsius in anima, est medium concludendi aliquid negari ab ipso, vel e converso . Eodem modo intelligendum est quod differentia specifica non est aliquid in re per quod una res differt ab alia, quia in re nihil est nisi materia et forma, et nec materia nec forma est praedicabilis de multis quo tamen modo differentia specifica est praedicabilis de multis ; et ideo differentia specifica non est aliquid in re, sed est unum praedicabile cui correspondet aliqua pars rei tam89 Sortesl. . . vera 011 . DE 92 hoc o m . CDE 95 nisi 011 . EF 99 est 011 . ADF 102 quia] nam A 1 04-06 homo1 sequitur nrg. C, om DDEFGH 1 07 accideru] et add. A ;; est] simpliciter add. A et 011 . A 1 08 aliquo auctore] qua auctor A, propositio add. FG 1 13 quod] proprie add. A alio] aliquo DC 1 1 5 intentio] intentionem EFG 1 1 5-1 6 aliquid] aliud AF 1 16 ve!] et AD 1 17 per] propter A 1 18 et1] ve! A 1 1 9-20 qua . . . multis 011 . DF 1 1 9 est praedicabilis o m . BEF 121 re] per quae una res differat ab alia add. A correspondet ] rcspondet CG •• •

90

95

1 00

1 os

uo

11s

120

CAP.

3:

DE DIFFERENTIA

59

quam significatum, et illud est medium concludendi aliquid differrc a re tali de qua praedicatur illa differentia. §

2

Universaliter igitur . . . [c. 3 ; 8, 1 7-1 9] . In ista parte ex praedicta

5

10

15

20

25

trimembri divisione differentiae condudit differentiam et convenien­ tiam praedictorum membrorum, dicens quod omnis differentia facit alteratum illud de quo praedicatur ; sed differentia communiter dieta, et proprie, facit alteratum solum, differentia autem magis proprie dieta non tantum facit alteratum sed etiam aliud. I n t e I l i g e n d u m est hic, consequenter ad praedicta, quod differentia non facit illud de quo praedicatur esse realiter alterum vel aliud ; sed est intelligendum quod intenti o auctoris est dicere quod omnis differentia facit alteratum illud cui advenit - hoc est, omnis differentia est medium condudendi negativam in qua aliquid negatur ab alio, hoc est ab illo de quo praedicatur illa differentia ; sicut haec differentia 'album', quae est differentia proprie dieta, est medium concludendi istam ' Sortes non est Sortes niger', vel ' Sortes differt a Sorte nigro', sic arguendo 'nulum album est Sortes niger, Sortes est albus, ergo Sortes non est Sortes niger vel differt a Sorte nigro'. Et ita est de omni differentia, sed differentia communiter et proprie dieta est solum medium tale, modo praedicto ; sed differentia magis proprie dieta facit aliud - hoc est, est medium concludendi illud cuius est, vel de quo praedicatur, esse unum ens aliud, et specifice distinctum ab ilio pro quo negatur, ita quod est medium condudendi ibi duo entia alia inter se esse distincta ; sicut 'rationale' est medium concludendi quod homo est unum aliud ens quam sit asinus, et quod nullus homo potest esse asinus. Ita non est de differentia alia ; quamvis enim 'album' sit 122 aliquid] aliud A

CAP. 3, § 2. - 3 differentiac om. AC 5 a l tcra tum ] alterum A, illud altcrum et altcratum C, altcrum vcl alteratum H � illud . . . alteratum om. (hom.) CDEFG 6 proprie1] dieta non tan tum tuld. B 'i solum om. B 6-7 differentia . . . altcratum mg. D 6 autcm] vero (mg.) B magis om. CDEF 7 tantum om. A . altcratum] solum add. A etia m ) et AD, om. BC 8 est om. A 1 0 estl om. ACE 1 1 alteratum ] alterum A est om. D 12-15 negativam . . . concludendi om. A 20 est1 14 proprie] communiter C (mg.), G (rectius, ut puto ; G. Gal) 16 nigro] sicut add. EFG 22 ilio] om. BFG 20-21 cuiw est vel om. A 21 vel] illud tuld. B distinctum ] distinguitur CEF alia ADE concludendi ] essentialiter add. A ibi ) esse AD, isti F 23-24 alia . . . asinus om. A 2J esse ) et add. D 24 nullus homo) nullo modo A 23 enim 0111. CF album ) aliquando A

60

EXPOSITIO IN UBRUM PORPHYRII DE

PRAEDICABILIB U S

medium ad concludendum quod Sortes non est niger, non tamen est medium ad concludendum quod Sortes non potest esse niger. Aliter potest intelligi quod differentia specifica facit aliud, hoc est, significat partem essentialem rei per quam illud de quo verificatur distinguitur realiter tamquam aliud ens ab alia.

30

§ 3 Differentiarum autem aliae quidem . . . [c. 3 ; 8, 1 9 - 9 , 2 ] . In ista

parte ex praedicta divisione elicit secundam divisionem differentiae, quae est ista, quod differentiarum aliae sunt quae faciunt illud cui adve­ niunt alteratum tantum, aliae quae faciunt aliud. Et istae secundae differentiae vocantur differentiae specificae, aliae autem sunt differentiae simpliciter et non vocantur differentiae aliquo nomine speciali differen­ tiae. Ponit autem exempla, dicens quod 'rationale' adveniens homini facit aliud et constituit determinatum speciem animalis, sed 'moveri' adveniens alicui non facit ipsum aliud sed tantum alteratum ; et ita aliae differentiae faciunt aliud, aliae alteratum tantum. I n t e I l i g e n d u m est hic sicut prius quod differentia, cum sit unum praedicabile de multis, non advenit realiter illi cuius est diffe­ rentia nec per informationem nec per compositionem, et ideo non facit nec alteratum nec aliud nisi tamquam medium concludendi, sicut dictum est. Et ideo praeter illos adhuc differentiae specificae faciunt aliud, quia necessario sunt media ad concludendum alietatem secundum substantiam. Non sic autem aliae differentiae ; nam ponendo quod Sortes sit primo albus et postea niger, quamvis haec sit vera ' Sortes differt a Sorte albo', haec tamen non est vera ' S ortes est alius secundum substantiam, vel habens aliam substantiam, quam habuit quando fuit al­ bus', sed salurn sequitur quod alteratus est secundum qualitatem. Et s i d i c a t u r quod differentiae specificae inveniuntur in ac26 ad concludendum] bene concludendi A est] sit FG concludendi A, medium concludendi B potest ] possit A

27 medium ad concludendum )

CAP. 3, § 3. - 3 elicit] eligit EF secu nd a m ] d u p l i ce m H, tertiam C, a liam A 4 aliae ] aliquac A faciunt] aliud add. CD 5 tantum 0111. AC aliae ] quacdam sunt quac A sccundae] duae BE, ultimae G, om. CDF 6 sunt 011 1 . AD H ditferentiac1 0111. A 7 et om. ABCE 10 al tcra t u m ] alterum AH 1 1 aliae1] aliquae AG aliae1 tantum] aliquae vero alterum solum A 12 est hic om. A cum sit] quae facit A 14 compositionem ] realem add. AD non om. AC 15 nec1 om. ACH 16 dictum] praedictum A Et om. A illos] modos add. A d i tferentiae om. A 17 ad concludendum ] concludendi A 18 su bstan ti am ] et add. FG a utem orn. CEFGH ponendo) posito CD 20 Sor tcs est alius om. CDEFG est• om. D 2 1 -22 a lbu s ) nigcr HH 22 secundu m ] solam add. A •..

s

10

1s

20

CAP.

zs

JO

35

3:

DE

61

D I FFERENTIA

cidentibus et tamen ibi non est aliqua substantia, d i c e n d u m quod in solo praedicamento substantiae sunt differentiae specificae, quia solae substantiae sunt compositae ex partibus alterius rationis, et nulla alia res est sic composita ; et ideo nulla alia res habet definitionem proprie dictam, nec habet differentias tales specificas sed salurn differentias communiter et proprie dictas. S e c u n d o notandum quod differentia adveniens generi non facit proprie ipsam speciem, sed facit unum convertibile cum specie et quod significat praecise illud quod significatur per speciem, - hoc est, nihil extrinsecum illi quod significatur per speciem, quamvis par­ tes essentiales ipsius expressius significet. Et illud est definitio, quia definitio et definitum, quamvis non sint idem, tamen significant idem .

§

4

Secundum igitur aliud . . . [c. 3 ; 9 , 2-6] . In ista parte ex praedicta

s

10

1s

divisione infert unam conclusionem quae est ista, quod ex quo sunt aliquae differentiae facientes aliud, et aliae alteratum, modo exposito, sequitur quod differentiae facientes aliud sunt maxime necessariae di­ visioni generum in species et definitionibus compositis ex genere et differentia. N a m divisi o debet fieri per differentias exprimentes partes essentiales, et non accidentia ; similiter, cum definitio sit sermo indi­ cans quod quid est esse rei, debet componi ex differentiis exprimentibus partes essentiales rei, sed huiusmodi sunt differentiae facientes aliud, et non aliae, quia aliae non arguunt nisi alteritatem in re vel aliquam aliam permutationem ; ergo differentiae tales, et non aliae, sunt neces­ sariae divisionibus et definitionibus. I n t e I l i g e n d u m quod definitionum quaedam sunt proprie dictae, quaedam improprie. Proprie dictae sunt quae scilicet exprimunt praecise quidditatem rei et tales non sunt nisi ipsius substantiae secun24 est om. A ,1 di ccndum ] respondeo BD, respondeo diccndum C 26 rationis] rei BCEFG 27 et om. A , res1 om. BCDE 28 habet om. A 30 notandum] est tUld. DFGH 3 1 ipsam] loquendo A 32 i llud ] idem DE li hoc] tamen add. A 32-3 hoc . . . spccicm orn. (hom.) EFG 33 nihil] aliquid A 34 ipsiw] quod per spcciem significatur tUld. A o1 cxprcsw] cxprcs AH

CAP. 3, § 4, - 4 aliquae] quacdam A, aliac CEFH ;; aliae] quacdam A, aliquac G il cxposito] praecxposito A 5-6 divisioni] divisionibw A, ad divisioncm C 8 accidcntia] et tUld. A 9 quod . . . esse] quidditatcm A, quid est esse E, qui d es H 10 sunt om. A 11 aliac1] di1fe. rcntiac add. AFG nisi ] quandam add. (mg.) B ., altcritatcm] alterationcm AF 12 et sunt) quac non sunt al i ae A 14 Intclligendum] est autem hic add. A, est tUld. DGH �. definitionum om. AB 14-15 proprie . . . sunt ] definitiones propriae A 15 scilicet om. DEFH 16 substantiae ] compositae add. A •••

62

EXPOSITIO I S LIBII.UM PORPHYRll DE PRAEDICABILI B U S

dum P h i l o s o p h u m VII Metap hysicae 1 , quia ipsa sola compo­ nitur ex partibus essentialibus, et tales componuntur ex genere et dif­ ferentis specificis. Aliae sunt definitiones magis improprie dictae, et istae possunt esse ex differentiis improprie dictis. S e c u n d o notandum quod non quaelibet differentia commu­ niter vel proprie dieta arguit alteritatem vel mutationem in ilio cui primo competit una differentia et postea alia sibi opposita, quia ali­ quando fit hoc per mutationem alterius extremi, et non semper quando successive verificantur arguitur alterati o vel mutatio in aliquo ; et hoc intendit auctor hic.

§

�

25

5

A superioribus igitur inchoanti . . . [c. 3 ; 9, 7-1 4] . In ista parte ponit auctor tertiam divisionem differentiae, quae continet unam divi­ sionem et unam subdivisionem. Dicit ergo quod differentiarum aliae sunt separabiles, aliae inseparabiles ; separabiles sicut ' moveri', ' quiescere', ' esse album', 'esse sanum' , et huiusmodi ; inseparabiles sicut ' esse aquilinum', 'simum', 'rationale', ' irrationale', et huiusmodi. S ub­ divisio est ista, quod differentiarum inseparabilium quaedam praedi­ cantur per se de il quorum sunt differentiae, et quaedam per acci­ dens ; nam 'rationale' et ' mortale' , et 'susceptibile disciplinae', per se insunt homini, sed ' esse aquilinum', ' esse simum', per accidens praedi­ cantur de homine et non per se. Intelligendum est hic p r i m o quod non vocat diffcrentias sepa­ rabiles aliquas res exsistentes in ils quorum sunt differentiae, possibiles separari ab eis praeter illorum corruptionem, nec differentias insepara18 tales componuntur) ta1is componitur BCDE, ta1is compositio fit FG 19 Aliae) autem add. AD ;: improprie] proprie CFG 20 improprie] proprie AFXZ 22 alteritatem] alterationem AH 23 una ) vera ad. BCE 24 alterius] unius AGH il et non) tamen CD 11 semper 011. BCDEF 25 verificantur) veri.ficatur CF ': alteratio] alteritas B , ve!] alia add. BE, aliqua ad. DF 26 auctor 011. B

CAP. 3, § 5. - 3 ponit 011 . AEH 5 aliae) sunt 11dd. A 11 separabiles1) sunt 11dd. A ii sicut) ut CDFG, 011. B i moveri] movere BCFG 6 album es 011. A i l et huiusmodi] esse aegrum, es album, es nigrum A Il inseparabiles] sunt add. A 7 es 011. AEFGH il aquilinwn) et add. A I l rationalc] et rationale A, risibile B li irrationale] et irrationalc A, incorporale B, mortale CEF 8 in10 et1 o11. BE i i mortale) ir9 sunt) aliae add. CDE i i et o11. BCDEF separabilium 11g . B 12 et 011. BCD 13 non rationale CD !l et1 o11. BCDE 1 1 esl 011. A 11 es1 011. A 13-14 separabiles] a substantia add. A 14 aliquas 011. AGH ; ; exsi!tentes) realiter add. EF 11g . B 15-16 inseparabiles n:s 11g. B

CAP. 3, § 4.

- 1

Aristot., Metaph., VI,

c.

4, t. 16 (1030b 5-7).

5

10

15

CAP.

2n

25

30

35

3:

63

DE D I FFERENTIA

biles res exsistentes subiective in illis quorum sunt diferentiae, non possibiles separari ab eis praeter ipsorum corruptionem ; quia diffe­ rentiae non sunt nisi quaedam praedicabilia de ils quorum sunt dif­ ferentiae. Sed differentias separabiles vocat praedicabilia talia de ils quorum sunt differentiae, quibus non corruptis potest differentia talis non vere praedicari de ilio de quo prius praedicabatur. Verbi gratia, ' moveri' est differentia Sortis, quia Sortes movetur, et Sorte manente non corrupto potest haec esse vera ' Sortes non movetur' ; et ita ista differentia est separabilis - hoc est, potest vere praedicari et vere affirmari de S orte et vere negari a Sorte, Sorte manente et Sorte non corrupto. Sed differentias inseparabiles vocat talia praedicabilia quae non possunt vere praedicari et vere negari ab eodem nisi propter cor­ ruptionem alicuius substantiae, sicut si aliquis sit modo simus, non potest esse non simus nisi ipse corrumpatur ve1 nasus suus destruatur ; et ita est in aliis . S e c u n d o notandum est quod 'esse aquilinum' vel ' simum' non praedicatur per se de ilio de quo praedicatur, quia tale praedicatum potest praedicari de pluribus, vel competere pluribus, et tale non prae­ dicatur per se de aliquo nisi sit aliquod commune saltem ad aliqua de quibus praedicatur per se. Sed nullum est tale commune de quo per se praedicatur tale relativum, vel necessario, quamvis de aliquo singulari praedicetur sic quod non possit vere negari ab eo, singulari non mu­ tato secundum substantiam . § 6 per

[c. 3 ; 9, 1 4- 1 6 ] . In ista parte ponit unam differentiam inter differentiam per se et per accidens, dicens quod dif­ ferentia per se ponitur in definitione exprimente essentiam et facit

Illae

vero

quae

se . . .

16-19 non. . . differentiac om. (hom.) BCDEFGH 17 ipsorum] ipsarum A, eorum X 20 quorum] quibus BE, de quibus D : quorum sunt om. C 1 diffcrentiac om. CDEFG ;: diffcrentia] illa EG, illa res F, subiectiva C 21 non om. B praedicari] ncgari B 22 movcri] movere AC mancnte] et add. C, ddd. s. /in. FG 24-25 et . . . Sortc1 om. A 26 Scd om. B 28 non 29 ipse om. AF ve!] nisi illa add. FG, illa add. E : suus] simw CDEF 30 in] dc A mg. B 32 tale om. EFG ; pracdicatum] quod tuiJ/. A 31 notandum] scicndum CDEG : est om. AE 33-34 et. . . pracdicatur] non potest pracdicari A 34 aliquod om. A 33 praedicari . . . ve! om. A ad aliqua] dc aliquibw EFG 35 praedicatur mg. B nullum] quod pracdicatur de talibw add. A ; de qua om. A 36 praedicatur . . . relativum om. A 37 praedicctur] possit FG il ab co om. A ,

.

"

1,

,

,

,

,

CAP. 3, § 6.

-

2-3 unam differentiam mg. B

4 essentiam] rei add. A

64

EXPOSITIO

I!'<

LIBRUM PORPHYRII D E PRAEDICABILI B t: S

aliud, sed differentia per accidens non ponitur in definitione illius cuius est differentia, nec facit aliud sed alteratum solum. I n t e 1 1 i g e n d u m est hic quod ista littera potest intelligi du­ pliciter : uno modo quod accipiat 'per se' secundum quod distinguitur contra omne praedicabile quod exprimit aliquod extrinsecum illi de quo verificatur ; et isto modo nihil de aliquo per se dicitur nisi quod dicitur de eo primo modo dicendi per se ; et ilio modo propria passi o non praedicatur per se de subiecto, quia semper passio exprimit aliquid quod non est de essentia ilius de quo verificatur. Et sic accipiendo 'per se', tunc est littera plana quod differentiae per se ponuntur in defini­ tione proprie dieta, et nulla differentia per accidens ponitur in definitione tali. - Sed c o n t r a hoc videtur esse littera praecedens, quia in exemplificando de differentiis per se ponit exemplum de percepti­ bili disciplinae ; et tamen manifestum est quod non est differentia per se, primo modo dicendi per se, sed tantum praedicatur de homine se­ cundo modo dicendi per se. - P o t e s t tamen d i c i ad illud quod auctor exemplificat de perceptibili disciplinae non ut ita sit sed ut sentiant qui addiscunt, volens per eam intelligere aliquam differentiam praedicabilem per se primo modo de ho mine. Vel potest dici quod strictius loquitur de differentia vel differentiis per se in ista parte quam in parte praecedenti, ponens differentiam inter differentiam specificam et omnes alias ; quia istae ponuntur in definiti o ne rei, aliae non, si ve praedicentur per se secundo modo sive simpliciter per accidens et neutro modo dicendi per se. A l i t e r potest dici quod loquitur de differentiis per se, sive prae­ dicentur per se secundo modo si ve primo modo dicendi per se ; et tunc est differentia inter tales differentias per se et differentias per ac­ cidens, quia differentiae per se faciunt aliud quia sunt medium conclu­ dendi illud pro quo verificantur, et illud de quo vel pro quo verifi­ cantur apposita esse alterius speciei secundum suas substantias, sicut 7 hic om. BH 8 accipiat] accidat EF 9 aliquod] omnino A 10-1 1 nihil. . . modo 1 om. (hom.) EFG 1 1 de eo om. A propria] proprie AB, ipsa DF 13 de esscntia illiw] essentiale illi A :; quo J praedicatur vc:l 11.dd. A 14 se mg. C, om. A 1 4-15 definitione J rei dd. A 15 proprie] propria B nulla] non A 16 esse om. A 17 in om. AEF 1 7-18 perceptibili] swceptibile FG 18-19 per se om. DF 19 praedicatur] ponitur AD 21 ut1] quod A , ; ut1 mg. B 23 modo J dicendi 11.dd. A 24 differentia ve! om. A parte om. BH 25 po­ nens] volens estendere A 26 omnes om. A i rei] et B :; aliae] autem ddd. AG 28 modo mg. B 29 per se om. BCD 30 dicendi per se om. AH 31 est] ista 11.dd. AE tales om. AH 33 pro1] de AB illud 1 ] ita A ;; de quo] pro quo BCD, de quibus AE ; pro quo] pro quibw AF, de quo BC, de quibus D 34 esse om. A '

,

,

,

s

10

1s

20

25

30

CAP. 35

40

45

3:

DB DIFFERENTI

65

ilud quod est rationale et ilud quod est irrationale distinguuntur et propter hoc possunt poni in definitione rei. S ed differentia erit ibi, quia differentiae quae praedicantur primo modo dicendi per se po­ nuntur in definitione propriissime dieta, aliae autem differentiae po­ nuntur in definitione largissime sumpta. S ed differentiae oppositae per accidens non arguunt illa de quibus dicuntur distingui specie ; nam Sortes est simus et Plato non est simus, et tamen Sortes et Plato non distinguuntur specie ; et ita tales differentiae sunt media ad conclu­ dendum ista de quibus dicuntur distingui, sed non sunt media conclu­ dendi ista distingui specie. Et hoc et non aliud intendit per hoc quod dicit quod differentiae per se faciunt aliud et differentiae per accidens alteratum solum.

§ 7 Illae quidem quae

5

to

t5

per

se sunt . . . [c. 3 ; 9, 1 6-23) . In ista parte

ponit aliam differentiam inter differentias per se et differentias per acci­ dens, quae est ista : quod differentiae per se non suscipiunt magis et minus, sed differentiae per accidens etiam si sint inseparabiles susci­ piunt. Primam partem probat ipse sic : Essentia rei non suscipit magis et minus, ergo ista quae indicant essentiam rei non suscipiunt magis et minus ; sed genus et species et differentiae specificae indicant essentiam rei, quia complent definitionem rei ; ergo illae differentiae, et genus et species, non suscipiunt magis et minus. I n t e I l i g e n d u m est hic quod non accipit suscipere magis et minus pro realiter intendi et remitti, nam nullae differentiae possunt realiter intendi et remitti ; sed accipit hic magis et minus pro gradibus comparativis vere praedicabilibus de aliquibus, vel pro positivis cum istis adverbiis 'magis' et ' minus'. Unde sicut exemplificat, coloratum vel simum intenditur - hoc est, vere contingit dicere quod unus 36 poni] imponi B li Sed] Si ACDEF , i differentia] definitio AG l i erit ibi ] propria est AG,_ 39 largis.es ibi F, et i bi E 37 differentiae] in re A 38 propriissime mg. B, proprie C sime] large A 40 dicuntur] praedicantur EFG 42 et ita] similiter AB 42-43 ad concludendurn] concludendi AEF 44 hoc] hic BCDEF et om. BCDEFGH ; : intendit] auctor add. AH

CAP . 3, § 7.

3 aliam] aliquam A, om. H a inter] differentiam ve! add. BEH

4 suscipiunt

mg. B 5-6 suscipiunt] magis et minus tuld. A 7-8 ergo . . . minus om. CF 8 et species om. A 9 quia . . . rei om. BF ; ; et1] nec A, om. DEGH l et1] nec A 10 non om. A 1 1 suscipere om. AD 14 comparativis] comparationis CDEFG Il pro] in F, om. DEH Il 12-13 nam . . . remitti om. AH positivis] praepositivis E, compositis B, propositis H, propositionibus F, propositionc G

om. CDEFG

OCIHAM,

1

colorarum] color B

OPBI PHILOSOPHICA D

1 5 sicut

16 quod om. A

5

66

EXPOSITIO IN LIBRUM PORPHYRII DE PRAEDICABILIBUS

nasus est magis simus quam alius nasus, et unum corpus est mag.ts album quam aliud corpus quia illud est minus album. S e c u n d o intelligendum est quod esse rei frequenter accipitur pro essentia rei, et ita accipitur in proposito . Et essentia substantiae non intenditur nec remittitur, quamvis essentia qualitatis aliquando intendatur et remittatur.

20

§ 8 Cum igitur tres s pecies differentiae . . . [c. 3 ; 9, 24 - 10, 21 ] . In ista parte recapitulando aliqua dieta, unum membrum de quo intendit principaliter, specialiter declarat, dicens quod cum sint tres species differentiae, scilicet differentia communiter dieta, proprie, et magis proprie, et cum differentiarum aliae sint separabiles aliae inseparabiles, et similiter inseparabilium aliae sint per se et aliae per accidens ; iterum, praeter praedicta, differentia per se dividitur, nam talium aliquae sunt divisivae generum in suas species, et aliae sunt constitutivae specierum in quas genera dividuntur. Verbi gratia : omnes istae sunt differentiae per se ' animatum', 'inanimatum', 'sensibile', 'insensibile' , 'rationale', 'irrationale', ' mortale' et 'immortale' ; sed istae duae differentiae 'ani­ matum', 'sensibile', constituunt substantiam animalis, quia animai est substantia animata sensibilis ; sed istae duae ' mortale' et 'immortale', 'rationale' et 'irrationale', sunt quaedam differentiae animalis sed non sunt differentiae constitutivae animalis sed divisivae ; nam animai divi­ ditur sic, animalium aliud mortale, aliud immortale ; similiter, animai quoddam est rationale, quoddam irrationale. Dicit tamen auctor quod quamvis respectu eiusdem aliae sunt differentiae constitutivae et aliae divisivae, ita quod nulla eadem differentia potest esse eiusdem constitutiva et divisiva, tamen eadem differentia respectu unius est consti17 nasus1 om. AH ; est1 om. AH 1 8 corpus A li album om. A 19 intelligendum] sciendum B Et1 cstia] Undc estia A, quia es F, et es BC

om.

AH ! quia . . . est] quia aliud est B, et aliud 20 et ita] ita B, sicut C, et sic DEFG

21 cstia]

es

CF

22 et] vc1 AH

CAP. 3, § 8. - 3 rcapitulando] rcmovendo A 4 spccialiter om. A ;; dicens] dicit A ii quod cum] cum igitur DEG 7 inseparabilium] cum 5 dieta] et add. AH 6 cum] tamen CEG B, o m . G Il aliac sint] quacdam A l! et aliac] quacdam A i et om. CDF 8 pracdieta] dieta A :1 diffcrcntia mg. B , ; dividitur] subdividi potest A , talium] differcntiarum per se A ;: aliquac] aliac AEF, quacdam H 9 et om. ADH 11 sensibile J et add. B 1 : rationale] et add. BEG 12 et om. ADFH Il sed om. B : 1 differentiac om. ADF 12-13 animatum sensibile om. CD 16 sunt om. A 11 nam] quia A 17 animalium] anima! BCDE :1 aliud1] est add. A li similiter] sicut A 1 8 quod­ dam1 est] aliud EF i l est om. H Il rationale] et add. B I l quoddam1] aliud EFH, est add. BC 19 et om. AF 20 ita] tamen add. FG ;• eiusdcm om. EF 21 et] eiusdcm add. A 21-22 et . . . constitutiva om. EF 21 unius] alterius BCDH 21-22 tamen . . . divisiva om. EF

5

10

15

20

CAP.

25

30

JS

40

45

so

3:

DE DIFFERENTI

67

tuti.va et respectu alterius divisiva. Sicut animalis differenti.ae divisivac sunt 'rati.onale' et 'irrati.onale', quae non constituunt animai sed homi­ nem vd asinum, quem non dividunt ; et sic de ' mortali' et 'immortali', quae non sunt constitutivae animalis, sed ipsum dividunt et constituunt hominem et Deum. Et sic patet de differentis divisivis substantiae et omnium aliorum generum, quia semper aliud dividunt et aliud consti.­ tuunt, et non idem. Et ideo istae duae differentiae 'rationale' et ' mor­ tale' non sunt constitutivae animalis, sed consti.tutivae hominis cuius non sunt divisivae ; similiter istae duae 'rationale' et 'immortale' non sunt differentiae constituti.vae animalis, sed Dei ; similiter istae, 'irra­ tionale' et ' mortale' non sunt differenti.ae consti.tutivae 'animalis', sed tantum animalium ; similiter differentiae divisivae 'substanti.ae' sunt constitutivae non substantiae sed alicuius animalis vel inferioris. Ex quo concludit quod cum omnes tales sint divisivae unius et constitu­ tivae alterius, sequitur quod omnes tales differentiae specificae vocari possunt, quia quaelibet illarum potest dici differentia specifica illius cuius est constituti.va, sicut sensibile potest dici differentia specifica animalis. Et ideo his maxime indigemus quantum ad divisiones generum et ad definitiones specierum, et propter huiusmodi divisiones et definitiones non indigemus sic differentiis inseparabilibus quae secun­ dum accidens praedicantur, et multo minus indigemus differentiis separabilibus. Ex quo patet quod cum iste libellus tradatur principa­ liter ut iuvct ad divisiones et definitiones et cognitionem praedicamentorum, et huiusmodi, principaliter tractandum est de istis differen­ tiis quae specificae nuncupantur. Hic p r i m o notandum quod differenti.ae non sunt consti.tuti.vae specierum quasi sint aliqua intrinseca ipsis speciebus vd eti.am indivi­ duis quibuscumque, sed ideo dicuntur constitutivae specierum quia consti.tuunt definitionem quae significat idem realiter, immo ilud idem quod importatur per speciem ; et hoc intendit auctor et non aliud. Possunt etiam dici consti.tutivae specierum quia exprimunt partes es­ sentiales illorum quae per species significantur. 23 sunt] istae, scilicet mortale et immortale, similiter add. A 23-28 quac . . . idem om. A 35 cum o m . AB 'l omncs] differcntiae add. AD 36 alteriw] et ex hoc add. A Il speci.ficae] dici et add. A 37 quia mg. BF il illarum] talium D, om. A 39 his mg. B 40 et1] quantum add. A .i specierum, et] sed A 41 non mg. B , : sic] sicut AB, sed dc G 44 iuvet] innuit FGH, iubet (mg.) B 45 et huiwmodi] hic AC, et hic DE 46 muncupantur] nominantur A 47 Hic] est add. DFG 48 specierum om. A 50 idem] cum specie add. A 50-.51 illud idem] importat add. A

68

EXPOSITIO IN LIBRUM PO RPHYRII DE PRAEDICABIUB US

S e c u n d o notandum quod non intendit auctor dicere quod mor­ tale sit differentia essentialis hominis, sed hoc ponit gratia exempli. Eodem modo non intendit dicere quod Deus sit aliquid contentum sub animali, quia Deus non est animai ; sed loquitur secundum opinionem aliorum qui hoc ponebant. Eodem modo ponit aliqua alia imitando opinionem aliquorum et gratia exempli . Hoc tamen est notandum, quod specialiter ponit hic auctor quod 'rationale' et ' mortale' constituunt speciem hominis, et quod 'irrationale' et ' mortale' constituunt alias species, puta animalium irrationalium, et quod 'rationale' et 'immortale' sunt differentiae dei, non ut ita sit, sed ut insinuet quod diversae differentiae simul sumptae cum genere definiunt aliquam spe­ ciem quamvis istae differentiae non sint ordinatae secundum superius et inferius, sicut alibi habet declarari.

55

60

65

§ 9 Quas etiam determinantes . . . [c. 3 ; 1 0, 22 - 1 1 , 6] . In ista parte intendit auctor determinare de uno membro differentiae quod est unum quinque universalium, et dividitur ista pars in quinque partes secundum quod quinque descriptiones ponit ipsius. Prima descriptio est quod differentia est qua abundat species a genere. Hanc descriptio­ nem aliqualiter declarat sic : manifestum est quod species habet diffe­ rentias, sed non habet illas a genere, ergo istis differentiis abundat spe­ cies a genere. Maior istius rationis est manifesta, nam de specie prae­ dicatur differentia. Minor probatur, quia si species haberet differentiam a genere, sequeretur quod genus actu haberet differentiam illam ; sed manifestum est quod genus non magis habet unam differentiam quam aliam si bi oppositam, ergo i bi essent actu apposita ; sed hoc est impossibile, ergo talem differentiam non habet actu genus ipsum, et ideo salurn habet illam potestate. Et isto modo sequitur, ponendo quod species ipsa differentia abundat a genere et genus non habet actu ipsas 54 notandum] est add. FG 56 dicere om. AC : 1 contcntum om. A 57 est om. A 58 aliorum] aliquorum DEF, om. A 59 opinionem] opiniones AC : : aliquorum] aliorum BCGH :: Hoc] Hic CDF 62 alias ... puta] speciem A , , quod] quia C, ita H, o m . A 63 dei] divisivae CDEFG ì quod] quia B 64 diversae] divisivae BEF 64-65 speciem] quia add. A 65 sint] differentiae add. B

CAP . 3, § 9. - 5 quod om. CH 6 quod . . . est1 mg. B 7 aliqualiter] aliqui AB Il dcrat] declarant ABF il sic] quod add. B 9 istiw rationis] istiw B, patet H, om. A 10 Minor probatur] Minorem probat BH 14 ipsum om. A 15 isto modo] ex 13 ibi] in genere A isto ACF . sequitur] quod add. AF 16 et] quod add. AG

5

10

15

CAP. 3: DE DIFFERENTIA

69

differentias, sequitur quod species non est ex illis quae sint nihil, neque etiam quod opposita sunt in eodem. Circa istam partem n o t a n d u m quod quamvis omnis differentia specifica sit aliquid quo abundat species a genere, non tamen omnis species abundat ali qua differentia a genere ; quia quamvis omnis differentia sit alicuius speciei differentia, non tamen omnis species ha­ bet differentias essentiales de quibus est nunc sermo, quia species quae praecise important res simplices non habent aliquas differentias essenP h i­ 25 tiales, sicut nec habent definitiones proprie dictas secundum l o s o p h u m VII Metaphysicae 1• Cuius ratio est quia differentia semper exprimit partem rei essentialem, nam si non exprimeret partem rei sed totum, tunc idem omnino exprimeretur per differentiam et per speciem ; consequens est falsum, quia tunc species esset differentia et 30 e converso, quod falsum est ; sed res simplex non habet partem et par­ tem, ergo species sua non habet differentiam essentialem. S e c u n d o notandum quod species non abundat differentia a genere quasi species contineat intrinsece genus, et ultra genus etiam contineat differentiam intrinsecc; sed 'abundare' hic vocat habere ali35 quod praedicatum praedicabile vere de specie cum signo universali, quod de genere non sic praedicatur. Et hoc est verum, quia quidquid praedica tur de genere praedicatur etiam de specie, et etiam ipsummet genus praedicatur de specie sumpta cum signo universali, sic dicendo 'omnis homo est animai'. Et ultra hoc differentia praedicatur de specie universaliter sumpta, sic dicendo : 'omnis homo est rationalis' ; non tamen vere sic praedicatur de genere. Haec enim est falsa 'omne animai est rationale' ; et hoc est quod dici t : homo enim ab animali plus habet rationale et mortale- hoc est, plura praedicata, puta 'rationale' et ' mor­ tale', praedicantur de 'homine' universaliter sumpto, quam de 'animali' ; et ideo dici t: animai enim n eque ipsum neque aliquod ho rum est hoc est, nulla illarum differentiarum praedicatur de ' animali' uni­ versaliter sumpto, quamvis praedicetur de 'animali' particulariter sumpto. 7D

40

45

-

17 quae] quasi BCDEF 18 etiam quod om. AH sunt] simul add. A 19 partem] est add. FH :i omnis om. AB 20 quo ] qua B, a quo E 20-21 non . . genen: om. EF 25 nec] non ACF 26 Cuiw . . est om. A 27 rei om. A 29 consequens . tunc] et per consequens A :: est om. B 31 sua] similiter A cssentialem mg. B 37 ipsummet] ipsum A 39 Et ultra hoc] Et ultima B, Ultima A 40 dicendo om. CH 41 enim om. CH 42 habet 43 puta] scilicet AF 44-45 quam de animali om. CDEF, univenaliter mg. BC, abundat A sumpto add. B 45 neque1 horum] cum ipsum horum nihil A .

.

.

.

•.•

CAP.

3, § 9.

-

1

Aristot.,

.\fetaph., VII,

c.

4,

t.

13 (1030a 6-1 5).

EXPOSffiO IN LIBRUM PORPHYRI DB PRAEDICABILIBUS

70

T e r t i o notandum quod genus non habet potestate differentiam, quasi sit aliquid in potentia ad recipiendum differentiam, nec species habet actu differentiam quasi aliquid intrinsecum sibi; quia nulla ista­ rum intentionum est intrinseca alteri, nec aliqua est receptiva alterius; sed 'habere differentiam potestate' hic vocatur recipere praedicationem ipsius differentiae in particulari propositione, sic dicendo: 'animai vd aliquod animai est rationale'; et ideo genus differentias divisivas habet potestate, non actu - hoc est, nulla differentia praedicatur vere de ge­ nere in propositione universali, sicut haec non est vera 'omne animai est rationale'. Et isto modo species habet actu differentiam, quia de ipsa universaliter sumpta praedicatur differentia. Et ex hoc patet quod oppositas differentias esse circa idem potentialiter non est aliud quam oppositas diffcrentias praedicari de eodem genere particulariter sumpto, et hoc non est inconveniens sicut non est inconveniens subcontrarias esse simul veras. Sed oppositas differentias esse circa idem actu, hoc est praedicari de aliquo universaliter sumpto, est impossibile. Ex praedictis patet quod habere aliquid in potentia vel in actu aequivoce accipitur in logica et in scientia reali, cuius aequivocationis ignorantia facit multas propositiones logicales male intelligi.

so

55

60

65

§ 10

Definiunt autem eam... [c. 3 ; 11, 7-17]. In ista parte ponit auctor secundam descriptionem differentiae, quae est ista: difrentia est quae praedicatur de pluribus diferentibus specie in eo quod quale. Istam descrip­ tionem declarat primo sic: rationale, quae est differentia, praedicatur de homine in eo quod quale, non in quid; ergo eodem modo est de aliis differentiis. Antecedens declarat, quia illud per quod respondetur ad quaestionem factam per quid praedicatur in quid, et illud per quod respondetur ad quaestionem factam per quale praedicatur in quale; sed per genus respondetur ad quaestionem factam per quid, sicut si quaeratur 'quid est homo?', convenienter respondetur quod est ani­ mal, et non quod est rationalis. Si autem quaeratur 'qualis est homo?', 51 habct om. EG : quia] quasi A !l sic] sicut EF ' animai ve! om. A

in om. B

52 aliqua] alia B, una A, ulla G 58 Et] Sed AF 60 esse om. ACD

54 ipsiw om. A 65 ve!] et AF

66 accipitur] et add. A

CAP. 3, § 10. - 2 ponit om. B i auctor om. EF 3 differentiae om. B 4 quale] quid add. BCDE, non in quid add. F, et add. G 5 quae] quod EF 6 quale] et add. AGH :: est om. B 8 quaestionem] intetrogationem EFH 8-9 per . . . factam om. B 10 genw] convenienter add. A l! sicut] sed B, ut F 1 1 quaeratur] aliquis interroget A quod est1 om. FH 12 autem ] aliquis add. A

5

to

CAP. 3 : DE DIFNTIA

ts

w

25

30

35

40

71

convenienter respondetur quia est rationalis, et non per genus; ergo 'animai', quod est genus, praedicatur in quid, non in quale, et 'ratio­ nale', quod est differentia, praedicatur in quale et non in quid. Secundo declarat quod differentia praedicatur in quale sic: Illud quod est loco formae praedicatur in quale, sed differentia est loco formae, ergo differentia praedicatur in quale. Maiorem non pro­ bat sed supponit tamquam manifestam. Minorem declarat dicens quod sicut res componitur ex materia et forma, vd ex aliquibus loco ma­ teriae et formae quemadmodum statua componitur ex aere et figura ita quod aes sit materia et figura forma, ita species scilicet homo com­ munis respectu individuorum et specialiter respectu generum superio­ rum proportionaliter consistit ex genere tamquam ex materia et ex differentia tamquam ex forma, sicut homo est totum animai rationale mortale; ergo differentia est loco formae et per consequens praedica­ tur in quale. Circa istam partem est p r i m o sciendum quod non definitur hic differentia in communi sed tantum differentia constitutiva generis, modo praeexposito; quia non omnis differentia praedicatur de pluri­ bus differentibus specie, quia non differentia speciei specialissimae. Sed omnis differentia constitutiva generis, modo superius declarato, prae­ dicatur de pluribus differentibus specie, vel in actu vel in potentia; et hoc sufficit ad intentionem auctoris. S e c u n d o sciendum quod ad rationem differentiae non sufficit praedicari in quale praecise; sic enim accidens praedicatur in quale; sed simul cum hoc requiritur quod non exprimat aliquid extrinsecum il1i pro quo supponit. T e r t i o sciendum est quod ideo differentia praedicatur in quale, quia non exprimit primo totum - hoc est, non est concretum ab­ stracci exprimentis primo totum, sed suum abstractum praecise signifì­ cat unam partem rei et non aliam. Q u a r t o intelligendum quod a l i q u i e r r a n t e s 1 ex ista 13 et om. A per genw] quod est animai A 14 quid] et add. EFH 15 quod] quae AG 16 quale] et non in quid add. A 18 differentia ... quale] etc. A 1 9 supponit] eam add. A 20 aliquibw] aliquo B 25 totum ] hoc add. A, om. B rationale] et add. EF 28 definitur] distinguitur DEF 29 hic om. A 32 generis om. A 35 sciendum] notandum AG 36 enim] est A :i praedicatur] praedicari A 37 exprimat] cum hoc tuld. AD : extrinsecum] exteriw AB 40 primo om. A i est1 mg. B 4 1 exprimentis] exprimit A 42 rei om. B 39 est om. ADF 43 intelligendum] notandwn FGH, est add. FG

CAP. 3, § 10. - 1 C( Thomas Aquinas, Summa Theol., I, q. 3, a. 5 Resp. ; c( supra, cap. 2, § 1 1 (p. 46) .

72

BXPOSmO IN UBJlUM POJlPHYlW DB PllAEDICABILIBUS

littera accipiunt quod omnis species componitur ex genere et diffe­ rentia, quod est manifeste falsum: tum quia multae species non habent tales differentias de quibus est nunc sermo, sicut ostensum est in parte praecedenti; tum quia species habens differentias non componitur ex eis, quod patet quia species est una intentio distincta a differentia, quae potest haberi in anima ignota vel non habita differentia in anima; sed impossibile est totum esse sine quacumque sui parte, ergo differentia non est pars speciei. Similiter si species componeretur ex genere et dif­ ferentia, cum definitio non sit aliud quam unum compositum ex ge­ nere et differentiis, sequeretur quod nula penitus esset distinctio inter speciem et definitionem, et per consequens non plus defineretur quam definitio. Et s i d i c a t u r quod differentiae non sunt actu in specie sicut sunt in definitione, et ita aliqualis distinctio est inter speciem et defi­ nitionem, hoc c o n c e d i t p r o p o s i t u m, nam omnis pars aeque actualiter est in uno toto sicut in alio quod componitur ex ea, sicut materia ex qua componitur aer aeque est tunc in actu sicut quando ex ea componitur ignis; igitur si differentia sit actu in definitione et non sit in specie, sequitur necessario quod non sit pars speciei vel quod non est pars definitionis; et manifestum est quod differentia est pars definitionis, ergo non est pars speciei. - Et ideo dico quod non est intentio auctoris quod species componitur ex genere et differentia tamquam ex partibus sibi intrinsecis, sed intentio sua est quod quoddam totum quod praedicatur vere et per se de specie, et e converso, non quidem pro se sed pro suis contentis, est compositum ex genere et differentia, et istud est definitio. Sicut ponit exemplum quod animai rationale mortale vere est homo et e converso, et tamen manifestum est quod haec definitio 'animai rationale mortale' non est haec species 'homo'. Unde haec est praedicatio falsa 'definitio est species et species est definitio', sed haec est vera 'definitio est speciei'; et haec est vera 'species definitur definitione'. Sed quid ad propositum auctoris de specie et differentia, si tantum probat quod definitio componitur ex genere et differentia, et non spe45 multae] istae CF 46 nunc] hoc A 47 tum mg. B 51-52 differentia] differentiis AC 54 speciem et definitionem AXZ, definitionem et definitum 53 distinctio J differentia AD BCDEFGH 54 definiretur] distinguitur species A 57 sunt om. GH ·; aliqualis] aliqualiter BEF, nihil H 57-58 definitioncm] et add. AB 58 acque om. EF 59 sicut1] quam A 59-60 sicut1 ... actu mg. B 62 sitlj actu tUld. AF 66 quod mg. B 68 contentis] et illud add. A, quod tJdd. H 70-71 vere . . . mortale om. (hom.) CDEFG 72 et] ve! A 73 est1 om. A D

45

so

55

60

65

10

75

CAP. 3: DE DIFNTIA

80

ss

90

95

100

1os

73

cies ? D i c e n d u m quod hoc sufcit ad intentum auctoris, nam principale intentum suum est probare quod differentia praedicatur in quale, et hoc potest suffi.cienter probari per hoc quod definitio componitur ex genere et differentia, quamvis species non componatur ex genere et differentia; et hoc sic: Illud quod in definitione ponitur loco formae praedicatur in quale de specie cuius est ista definiti o; sed dif­ ferentia in definitione ponitur loco formae; ergo praedicatur in quale de ipsa specie. Maior potest probari, nam in definitione illud quod sequitur et quasi advenit alicui praeexsistenti ponitur loco formae, nam materia est prior forma et sibi advenit forma; igitur proportionaliter illud quod ponitur loco materiae debet praecedere, et illud quod po­ nitur loco formae debet esse posterius. Sed ilud quod posterius est in definitione praedicatur in quale, quia illud significat partem et non primo totum, igitur praedicatur in quale; illud autem quod praecedit, significat totum, et per consequens praedicatur in quid; igitur ista propositio est vera, quod illud quod ponitur in definitione loco formae praedicatur in quale. Sed differentia est huiusmodi, et est posterius genere; ergo praedicatur in quale. Et s i q u a e r a t u r quare plus praecedit illud quod significat totum, et prius ponitur in definitione quam illud quod significat par­ tem, - d i c e n d u m quod ideo est quia illud quod significat totum non potest esse convertibile cum definitione, tunc enim esset species; ergo est aliquod communius; sed differentia non potest esse communius, et ideo sequitur. Ex praedictis patet quod differentia exprimens materiam ita po­ nitur loco formae in definitione sicut differentia exprimens formam rei. Unde si sub substantia accipiatur haec species 'corpus' quae defi­ nitur sic 'corpus est substantia materialis', ista differentia 'materialis' ita exprimit materiam corporis sicut 'rationale' formam hominis, et ita ponitur loco formae in ista definitione 'substantia materialis' sicut 'rationale' in ista 'animai rationale'. Ex praedictis patet quod non est bene dictum quod genus est materia rei et differentia forma, quia ge­ nus non est in re, cum in re non sit nisi materia et forma particularis itentum] intentioncm CDEFGH 80 ext . differentia om. A 84 specie] cuius est illa aJd. DG 85 et om. FG quasi om. BGH 87 illud1 om. A 89-90 quia ... quale om. BC 92 propositio om. A 93 Sed] modo est quod in definitione ponitur aJd. A est ... est] loco formae, quia ponitur A 94 genere om. A 96 prius om. BCDEFGH 99 potest es] est ita A, est C 99-100 communius] communis ABC 100 ideo] ratio A est om. BCEGH 103 rei om. B sub om ABH 105 ita] sicut A et] tamen add. DEFGH 107 rationale1] Nunc add. A quod om. A est] esse A 108 et] vcl A

n

definitio

. .

EXPOSmO IN UBRUM PORPHYRII DE PRAEDICABILIBUS

74

secundum C o m m e n t a t o r e m VII Metaphysicae 1; nec est bene dictum quod genus importat materiam, quia non plus importat ma­ teriam quam formam. Patet etiam de genere generalissimo substantiae quod non accipitur a materia, quia tunc in omni contento sub eo esset materia, quod falsum est quia in substantiis separatis a materia non est materia, et tamen sunt in genere substantiae. D i c e n d u m est ergo breviter quod non est intentio auctoris quod omnis species vel substantia componitur ex genere et differentia, nec quod differentia praecise significat formam, quia alia significat formam et alia materiam ; nec quod genus sumatur a materia plus quam a forma, sed totum importat. Sed intentio sua est quod genus et differentia componunt definitionem convertibilem cum specie, et quae exprimit explicite illud quod species importat implicite. Vult etiam quod sicut in rebus compositis aliud est materia et aliud forma, vel aliud est loco materiae et aliud loco formae, ita in definitione genus est loco materiae respectu differentiae et habet aliquam condicionem materiae, quia scilicet sicut materia est prior natura ipsa forma, et forma advenit materiae, ita in definitione genus, quod est quaedam intentio vel conceptus in anima, praecedit ipsam differentiam, et dif­ ferentia advenit sibi ; et ita in definitione differentia ponitur loco for­ mae, - hoc est, sive ista differentia significat principaliter materiam sive formam, quia nihil refert quantum ad hoc.

uo

m

1:?D

125

130

§ 11 Describunt autem [c. 3 ; 1 1, 18-20] . Hic ponitur tertia descriptio differentiae, quae est ista, quod differentia est illud quod dividit genus in suas species, sicut animai dividitur per rationale et irrationale, in hominem et equum. I n t e Il i g e n d u m est quod differentiae sunt divisivae generis, ...

111

importat ... non om.

CEF 1 14 a materia" om. GH 1 1 5 i n genere om. EF 116 est CE, est hic FGH 1 17 substantia] aliqua CDF 1 1 8 alia] aliqua differentia AF, aliqua C 1 1 9 alia] aliqua DF, aliam B 121 definitionem mg. B 1 22 illud om CDEFGH 123 aliud1] aliquod AB 124 ita] quod add. A, est add. CDEG, om. B 125 et habet] hoc est, habet respectu differentiae B, hoc est idem dicere A 1 26 natura ipsa] naturaliter quam AGH 127 advenit] est advenieru AG quod] quae (!) A, om. DH 128 ipsam om. A 130 hoc est] et hoc A ergo] ergo hic

hic

CAP. 3, § 1 1 . add. A 2

-

3

Averroes, In

differentiae om.

BF

Aristot. Metaph.,

illud quod] illa quae

VII, t.

44

BH

4

in1 om.

B

6

est]

(ed. Iuntina, VIII, ff. 92vb - 93ra) .

s

75

CAP. 3: DE DIFFERENTIA

quia unaquaeque illarum est medium concludendi quasi a priori et notiori unam speciem removeri ab alia, sicut sic arguendo : Nullus asinus est rationalis, omnis homo est rationalis, ergo nullus homo est asinus. Et quia differentiae exprimunt partes totorum, ideo quasi prior et notior est ista negativa in qua negatur una differentia ab alia, quam ista negativa in qua negatur una species ab alia. S e c u n d o intelligendum quod quamvis omnis differentia sit illud per quod dividitur genus, non tamen e converso omne genus di15 viditur per differentias ; quia aliquod genus non habet sub se nisi tan­ tum species, et in illas dividitur et non per differentias. Et huiusmodi genus est omne illud cuius contenta sunt simplicia non composita ex partibus alterius et alterius rationis, scilicet quae non componitur ex genere et differentia. Quod autem tale genus non habet differentias divisivas essentiales, manifeste patet ; nam accipio tale genus, et sit a, et dividatur per tales differentias, puta b, c, et vocentur species in quas genus dividitur d, e; tunc b est differentia d, et d est species. Tunc quaero, aut d praecise importat illud idem quod b, aut non. Si praecise importat ilud idem, et e converso, ergo non est maior ratio quare b 25 sit differentia ipsius d quam e converso ; immo erunt intentiones sim­ pliciter synonymae. Si autem b non praecise importat illud idem quod d importat, ergo importat vel partem ipsius quod importatur per d, vel totum respectu illius quod importatur per d, vel aliquid quod neque est totum neque pars respectu ipsius. Primum et secundum non 30 possunt dari, quia tunc sequeretur quod esset ibi compositio, quia to­ tum et pars. Nec tertium potest dari, quia tunc vel b esset proprium, vel praedicatum accidentale, vel esset necessario communius ipso d, - cuius oppositum patet manifeste si b sit differentia specifica, quia de ista modo loquimur. Sic ergo patet quod nulla species simplex habet 35 differentiam, et per consequens genus cuius omnia contenta sunt sim­ plicia non habet differentias divisivas essentiales. S ed auctores talia genera dividunt per differentias accidentales, sicut patet ; quia divi-. dendo colorem dicunt quod alius est congregativus, alius disgregativus visus, et sic de omnibus aliis inductive. 10

�

7 quasi] quodammodo A 7-8 et notiori om. B 8 sicut om. A 13 intelligendum] sciendum est D, intendit G, notandum A, est add. BH 14 per quod] quo A 15-16 nisi tantum om. A 16 Et1 om. AH 18 et alterius1 om. B componitur] componuntur BCE 20 manifeste] manifestissime AF 21 tales om. B puta] scilicet A, om. CF b, c] b et c DEF 22 genus] tale add. F, om. AH 24 ergo] sic B est om. AE quare] quod A 25 d om. A 26 idem om. A 27 importar om. FG ergo] sic B, tunc G 28 illiw] d add. CDEG 29 neque1] est add. DG 31 et] ve! AC 36 divisivas] et add. BDGH 37 quia] quod BDG, om. CF 38 congregativus ] et add. AD 39 visus om. AH ,

'

76

EXPOSITIO IN LIBRUM PORPHYRII DE PRAEDICABILIBUS

Ex praedictis patet quod aliquando genus ex uno latere habet differentiam divisivam, et ex alio non habet, quando scilicet unum im­ mediate contentum sub genere habet aliqua contenta composita, et aliud non habet nisi simplicia ; sicut ponitur exemplum de genere sub­ stantiae, quia substantia dividitur in substantiam corpoream et incor­ poream, et substantia incorporea non est communis nisi ad substantias simplices, alia est communis ad substantias compositas. Et ideo illud commune quod est praecise commune ad substantias simplices non habet differentiam essentialem quae indicet partem rei, sed tantum habet differentiam privativam vel negativam partis importatae per aliam differentiam oppositam, sicut differentia non éssentialis sed magis accidentalis, quia negativa ipsius substantiae incorporeae 1 est immate­ riale vel incorporeum vel aliquid tale ; et ali quando ex alia parte cor­ respondet differentia essentialis quae dicitur essentialis non quia sit de essentia speciei vel etiam contenti sub specie, sed quia importat partem essentialem individui contenti sub specie. Et ideo ista est vera, quod omnes oppositae differentiae specificae seu essentiales, sive per se, dividunt genus in suas species ; sed ista 'omne genus dividitur per tales differentias', est simpliciter falsa. Et haec est intentio auctoris.

40

45

so

55

§ 12 Assignant autem et hoc modo... [c. 3 ; 11, 21 - 12, 1 ]. In ista parte ponit quartam descriptionem differentiae quae est ista, quod differentia est qua differunt a se singula. Nam aliqua non differunt secundum genus, sicut nos non differimus a brutis per animai, quia nos et ista sumus animalia ; sed differimus ab eis per rationale. Similiter, quamvis nos conveniamus cum diis in rationali, tamen differimus ab eis per mortale. lntelligendum est hic p r 1 m o, sicut tactum est prius 1, quod 41 alio] laten: add. BCDH 43 cxcmplum om. AB 44 substantiam om. AH 46 simplices] et add. A 50 non om. B 51 incorpon:ac codd. (etiam Z), corpon:ac X 52 alia] aliqua AD 53 quac . . . cssentialis om. CG 55 ista] haec EF, om. CDG 56 spccificac om. AH 5&.57 sive per se om. A 57 scd J et A 58 ta!es om. A ; differcntias] esscntiales add. A, spccificas scu ad. B

CAP. 3, § 12. - 4 aliqua om. A 5 a brutis] ab inviccm A mw] communicamw CEH 9 primo ] quod add. BG

7 nos om. FH

convenia-

CAP. 3, § 1 1 . - 1 Videtur esse lapsus calami ipsius Ockham pro ' corporeae' (G. Gal) . C AP. 3, § 12. - 1 Cf. supra, § 1 (pp. 55-59) .

5

CAP. 3: DE DIFFERENTIA

77

aliquid differre ab alio per aliquid aequivoce accipitur ab auctoribus in diversis 1ocis, quia aliquando aliquid dicitur differre ab alio per ali­ quid tamquam per idem sibi vel intrinsecum sibi, sive quo ipsum non differt realiter ab alio ; et sic accipitur 'differre per aliquid' magis stricte. A1iter accipitur 'differre per aliquid' magis 1arge, quando scilicet ipsum ts est medium concludendi illud differre ab alio. Primo modo non accipit hic auctor 'differre differentia', nam differentia, cum non si t nisi quae­ dam intentio sive conceptus in anima, non est aliquid intrinsecum illi quod differt ; immo si illa differentia nihil esset, puta si quaelibet anima destruetur, adhuc tantum differret homo ab equo quantum nunc differt. Et isto modo accipiendo ' differre per aliquid', quaelibet res se ipsa vel per aliquam partem sibi intrinsecam, scilicet per materiam vel per formam vel per partem integralem, differt ab alio ; sed nec genus nec differentia est materia vel forma rei, nec pars sua integralis, ideo una res non differt ab alia nec per genus nec per differentiam, 25 accipiendo isto modo 'differre per aliquid'. S e c u n d o modo differt aliquid ab alio per genus, et ab alio per differentiam, quia tam genus quam differentia est medium con­ cludendi aliquid removeri ab alio ; et sic accipit hic auctor ' differre' et non aliter. Et ideo dicit quod rationale separat nos ab irrationalibus, 30 - hoc est, est medium concludendi quod nos non sumus irrationalia, quia scilicet nos sumus rationalia. Verumtamen s c i e n d u m quod hoc non sufficit ad differen­ tiam per se, sed simul cum hoc requiritur quod importet aliquam partem essentialem ipsius de quo dicitur ; et per hoc excluditur genus, 35 et similiter proprium et accidens. I n t e 1 1 i g e n d u m est quod auctor quidquid dicit de diis, dicit secundum opinionem aliquorum qui ponebant daemones esse deos et etiam quaedam animalia aerea, et gratia exempli ; et non oportet quod exemp1a semper habeant veritatem, sed sufcit quod manuducant 40 in veritatem sive ad notitiam veritatis. to

:ID

10 ab alio om. A 10-12 aequivoce... aliquid om. (horn.) AEG 12 per] aliquid lld. A 12-13 sive... differt] sine... differret Z (reat, ut puto; G. Gal) 15 non om. EF 18 nihil est] destrueretur EFG 19 tantum] tunc DE, tamen FGH, om. BC ,, nunc] modo ADG 20 aliquid] idem sibi lld. A 22 per1 om. ACFH ,, integralem] intellectualem AB 24 una om. BCDEFG 28 alio] aliquo CDE 29 aliter] alio modo AH 31 quia... rationalia om. EFG Il 26 ab1 om. A nos om. CDH 32 sciendum] est add. AFG 34 ipsius om. B ;; dicitur] praedicatur A 36 Indicit1] de cis lld. A 37 aliquorum] aliorum CEH telligendum est] Item, sciendum A , est om. F 38 etiam om. CD 39 manuducant] inducant CDEF, moveant G il ponebant] quosdam lld. A 40 in... si ve om. A

78

EXPOSITIO IN LIBRUM PORPHYRII DE PRAEDICABILIBUS

§ 13 lnterius autem perscrutantes... [c. 3; 12, 1-11 ]. In ista parte ponit auctor quintam descriptionem differentiae, quae est quasi cor­ relativa et suppletiva aliarum defìnitionum, et quasi errorum remo­ riva. Dicit igitur quod perscrutantes profundius naturam differentiae, 5 dicunt quod non quodlibet istorum quae dividunt genus est differentia per se, de qua est hic sermo ; sed illud quod conducit ad esse rei et est pars rei illius, - haec est differentia. Primam partem probat per exemplum, nam 'esse aptum natum navigare' est proprium ho mini. Similiter aliquo modo dividit genus hominis scilicet ipsum ' animai' ; 10 nam 'animai' sic dividimus, dicendo quod animalia quaedam sunt apta nata ad navigandum, et alia non. Quia tamen aptum natum ad navigandum non est completivum substantiae hominis, nec est pars eius, sed est quaedam habitudo ipsius, ideo non est differentia specifica quae est per se differentia ; ex quo sequitur quod istae differentiae sunt 15 differentiae specifìcae quae alteram faciunt speciem et quae praedi­ cantur in quale. Ultimo recapitulando dicit quod haec dieta de dif­ ferentis sufficiant. Notandum est hic p r i m o quod non intendit dicere quod dif­ ferentia si t pars rei, nec de essentia. Ideo illa littera quae dici t sic : sed illud quod ad esse conducit et quod eius q uod est esse rei pars est, debet sic intelligi : illud quod ad esse conducit, hoc est, illud quod ponitur in defi­ nitione exprimente esse, - hoc est, essentiam rei et illud quod eius quod est esse rei pars est, - hoc est, illud quod ponitur in defìnitione expri­ mente totam essentiam rei tamquam pars eius et tamquam exprimens 25 partem rei defìnitae, est difren tia , supple. Et ideo de ratione differen­ tiae non est quod sit pars rei, sed quod sit pars defìnitionis et quod exprimat partem rei et non aliquid extrinsecum. Et ideo illud praedi­ catum 'aptum natum navigare', quamvis sit proprium hominis, et 'animai' per ipsum dividatur tamquam per differentiam non per se, 30 �

CAP.

3, § 13. - 3 est] ista lld. FH 4 definitionum] dcscriptionum DFG, et dcscriptiva B 5 pcncrutantcs] investigantcs A 7 conducit] dicit A 7-8 et . . . rei om. FG 8 pan] estiac lld. CE il i!liw om. CDEFGH 9 es] omnc CEFG ii homini] cd add. A 10 ipsum om. A 11 quod om. A 12 et om. FH 11 non] sunt scd lld. A Il tamen] es A 13 complctivum] co mplcmcntum AE 15 quac] hoc A 11 differmtiac om. CD 17 Ultimo] Et ultcrius A, et lld. B 19 n on om. A 20 csscntia] rei lld. D, et lld. (mg.) B 21 et] est A Il quod1 est lld. A !l es rei] es rei B l est] differentia add. A 23 est om. A 11 quod1] est lld. ACDF Il cius om. CDEFGH 23-,24 quod1 est om. DEFG 24 es om. A :; est om. A 25 rei om. B 26-27 diffcrentiae om. AD 27 non mg. B ., rei... pan1 mg. B 28-29 praedicatum] praedicabile A

CAP. 3: DE DIFFERENTIA

35

40

45

so

55

79

quia tamen non complet definitionem ind.icantem substantiam rei, nec est pars definitionis exprimentis substantiam rei nec exprimit de­ terminate unam partem rei, sed est quaedam habitudo eius, - hoc est, quoddam praed.icabile connotans aliquid extrinsecum homini, scilicet actum navigand.i, - ideo non est differentia hominis per se, nec est d.ifferentia specifica. S e c u n d o notandum quod d.ifferentiae specificae d.icuntur sem­ per facere alteram speciem dupliciter: uno modo quia quaelibet d.iffe­ rentia specifica est med.ium concludend.i illud de quo verificatur d.ifferre specie ab ali o de quo d.ifferentia opposita praed.icatur ; et hoc potest aliquo modo competere non solum differentiae specificae, sed propriae passioni. Secundo modo, quia complet definitionem con­ vertibilem cum aliqua specie, et illud non potest competere nisi d.if­ ferentiae specificae, et simul cum hoc quod praed.icetur in quale, - per quod genus exclud.itur. T e r t i o notandum quod ista ultima descriptio d.ifferentiae, se­ cundum quod eam auctor intend.it, est communis omni d.ifferentiae tam generis quam speciei specialissimae. Quarta debet suppleri per istam: difrentia est qua difrunt a se singula, scilicet habentia differentias, et quae exprimit partem rei. Tertia debet suppleri per eandem particulam. Prima eodem modo debet sup­ pleri, scilicet quod difrentia est qua abundat species a geuere, quae expri­ mit partem essentialem rei et non aliquid extrinsecum. S ecunda non est communis omni differentiae, quia non differentiae speciei specialissimae.

32 est o m . A 34 extrinsecuml intrinsecum A 35 navigandil et lfld. BD l! est om. A 40 specie om. EFG 41 sedl ctiam 37 notanduml est add. FG 38 quial quod DEFG 42 quia om. A 43 aliqual altera A 47 intenditl intelligit FG 49 Quarta... add. ACD SO scilicct] diftial Quarto notandum quod ista descriptio differmtiae A il istaml sic ad. B exprimit) exprimunt ABDEG :1 Tertia] In tertia etiam descriptione eodem A debct dici, supple A 51-52 per . suppleri om. A 52 scilicctl oportet scilicct A 53 Secunda] 51 debct om. A autem descriptio add. A ..

80

EXPOSITIO IN LIBRUM PORPHYRII DE PRAEDICABILIBUS

(CAPITULUM 4 DE

PROPRIO )

Proprium vero... [c. 4 ; 12, 1 2-22] . In ista parte agit auctor de proprio solum 1 , dividendo proprium in suas significationes vel signi­ ficata, et membra divisionis explanando ; dicens quod proprium dicitur quattuor modis : uno modo quod accidit alicui uni speciei et non plu­ ribus, etsi non con venia t cuilibet individuo eiusdem speciei ; sicut 'esse medicum' vel 'esse geometram' est proprium ho mini, quia solus homo est huiusmodi, et tamen non omnis homo. Secundo modo dicitur pro­ prium alicuius speciei quod convenit omni individuo contento sub aliqua specie, sicut 'esse bipedem' dicitur proprium homini quia com­ petit omni homini, sed non homini soli sed etiam aliis animalibus al­ terius speciei. Tertio modo dicitur proprium illud quod competit omni individuo contento sub aliqua specie et soli tali individuo, non tamen semper sed aliquo tempore determinato sibi competit et aliquo tempore determinato si bi non competi t, sicut 'canesere in senectute' com­ petit omni homini et soli homini, non tamen omni tempore sed solum in senectute. Quarto modo dicitur proprium esse aliquid alicui speciei quando competit omni contento sub ista specie, et so1i et semper ; sicut 'esse risibile' est proprium homini, quia solus homo est risibilis, et omnis homo est risibilis, et omni tempore est risibilis. Et si obiciatur quod homo non semper ridet actu, hoc dicit auctor non valere, quia quamvis homo non semper rideat, tamen semper est aptus natus ri­ dere : et sic 'esse risi bile' est ho mini naturale sicut equo est naturale 'hinbile'. Isto quarto modo maxime proprie dicitur aliquid proprium,

.: ,

-

CAP. 4. 5 diccns] dicit E, ergo sic dicit FG, ostcndens A dicitur] quadrupliciter sive add. FG 6 modo] dicitur proprium add. A 7 cuilibet] omni CDEFH : eiusdem speciei] contento sub ista specie A 8 est] dicit A 9 huiusmodi . . . homo] medicus et geometra A 10 alicuius] alicui DEFGH 11 aliqua] illa A, illa una F, aliqua una CEGH !i specie] non tamen competit solis individuis illius speciei sed alicui alteri contento sub ista specie add. A •; homini] hominis FG 12 non] competit add. A :! soli] solum BEH :1 animalibus om. CDEFG 13 speciei mg. B il illud om. A 14 contento . . . individuo om. (hom.) A il soli] solum BH 15 sibi competit om. BDEFG 17 omni] soli F, om. A !l soli] omni F, om. C li hotnini1 om. FH :1 tamen] in add. A 18 aliquid om. EFG 20 proprium] omni,ad. A 21 omnis. . . Et1 om. (hom.) CDEF 22 actu om. A 23 aptus] actus EF ii natus om. CEFG ridere] ad ridendum ADG 24 sic] hoc sit A Il naturale] es add. BGH 25 hinnibile] et add. EFGH Il proprie] proprium ADF aliquid] alicui es ADF Il proprium om. DF

23-24

''

CAP. 4. - 1 De proprio agit auctor etiam in Summa Logicae, parte I, c. 24 (Opera Philosophica I, ed. cit. , pp. 78-81) .

5

10

15

2n

25

81

CAP. 4 : DE PROPlliO

30

35

40

45

so

ss

quia tale semper est convertibile cum eo cuius est proprium, sicut omne hinnibile est equus et omnis equus est hinnibilis. Similiter omnis homo est risibilis, et omne risibile est homo. I n t e 1 1 i g e n d u m est hic primo quod proprium quod hic dividitur non est unum quinque universalium, sed est unum aequivocum ad illud proprium quod est unum quinque universalium et ad illud quod accidentaliter praedicatur et contingenter. Nam sicut patet in primo membro, 'esse medicum' est proprium, et tamen accidentaliter et contingenter praedicatur de homine ; nam haec est contingens 'homo est medicus'. S e c u n d o notandum quod quocumque praedictorum modorum accipiatur proprium, non est concedendum quod proprium accidat illi cuius est tamquam aliquid reale sibi inhaerens eo modo quo accidens, ut albedo, inhaeret parieti. Sed accidere ibi accipitur pro praedicari, unde sensus est, proprium accidit illi cuius est proprium, - hoc est, proprium praedicatur de illo cuius est proprium, non tamen praedi­ catur de ilio pro se sed pro re extra. Et isto modo pro 'praedicari' accipitur frequenter 'accidere', 'inesse', ab auctoribus, sive 'esse in', et similiter etiam 'inhaerere'. Et illo modo 'risibile' accidit 'homini' quia vere praedicatur de 'ho mine' . T e r t i o sciendum quod proprium non est proprium alicui rei exsistcnti extra animam, sed est proprium uni communi multis rebus extra animam ; quia de uno tali praedicatur, non quidem pro se sed pro rebus quibus est commune, sicut 'risibile' dicitur esse proprium huic communi 'homo' quia de ilio praedicatur non tamen pro illo communi sed pro rebus de qui bus praedicatur et qui bus est communis ; sicut in ista propositione 'omnis homo est risibilis', hoc praedicatum 'risi bile' praedicatur de hoc communi 'homo', non tamen pro hoc communi, quia non supponit pro se, - tunc enim denotaretur quod hoc commune esset risibile, quod est manifeste falsum. S ed praedica­ tur de hoc communi pro suppositis, quia per istam 'omnis homo est 27 est1 hinnibilis mg. B 11 Similiter . . . homo1] Sic est dc homine et de risibili A 34 et contingenter om. EFG 36 notandum] est ddd. DFG 38 est] proprium ddd. AGH 38-39 accidcns ut om. A 39 ut] vel BH, om. A il inhaeret] et accidie ddd. A : parieti] albo ddd. A il Sed] Et A�l ibi] hic DFG, illi A 40 hoc] id B 4 1 propriuml om. BF 42 pro se] per se A :1 pro1 om. A 43 accidere o m . AB 44 etiam om. AF 45 vere om. BDF 46 sciendum] est ddd. BCDGH 47 exsistenti om. A 49 co=une] communis A D H es] co=unis et ddd. A SO co=uni] nomini A, termini H ;i illo1] communi ddd. A 51 dc . . . praedicatur om. A 54 dcnotaretur] dcmonstratur A 55 commune] homo ddd. EFG ·: manifeste om. B 56 co=uni] homo ddd. FG '

OCXHAM,

OPERA PHILOSOPRICA

Il

6

82

EXPOSITIO IN LIBRUM PORPHYRII DE PRAED ICABILI B U S

risibilis', non denotatur nisi quod iste homo sit risibilis, et ille, et sic de singulis hominibus particularibus; et hoc sufficit ad eius veritatem quamvis nullum commune sit risibile. Sicut haec est vera 'omnis homo est singularis', ita quod praedicatum praedicatur de uno communi non pro se sed pro suis singularibus. Q u a r t o, iuxta primum modum proprii, est sciendum quod proprium isto modo praedicatur de ilio cuius est proprium non uni­ versaliter sed particulariter tantum. - S i d i c a t u r, si 'esse medi­ cum' sit proprium homini, quaeratur pro quo supponit li 'homini', aut personalitcr pro contentis aut simpliciter pro se. - Non primo modo, quia tunc essct falsa, cum quaelibet singularis sit falsa ; nam haec est falsa ' "esse medicum" est proprium isti homini', et sic de multis singularibus sive omnibus. Si li 'homini' supponat simpliciter et pro se, igitur 'esse medicum' prius praedicatur de 'homine' quam de 'isto homine'; sed praedicatum quod primo competi t alicui communi con­ venit omni contento sub ilio communi, et per consequens omnis homo csset medicus, quod est manifeste falsum : Ad illud d i c e n d u m quod in ista proposi tione ' "esse medi­ cum" est proprium ho mini', li 'ho mini' non supponit personaliter et pro contentis, propter rationem factam, sed supponit simpliciter et pro se ; quia isti communi est proprium quia de isto communi praedi­ catur, et de nullo nisi de quo praedicatur istud commune, non tamen pro se sed pro singulari. Sed ex hoc non sequitur quod convenit omni contento, nisi esset proprium alio modo accipiendo proprium. - Et q u a n d o d i c i t u r, illud quod convenit primo alicui communi convenit omni contento sub eo, d i c e n d u m quod aliquid con­ venire primo alicui p o test dupliciter accipi : uno modo quia conveni t sibi adaequate et per se et de omni, et tunc convenit omni contento. Aliter, quia non potest convenire alicui alteri nisi sibi conveniat illud, 57 et1 ille om. BH 58 singulis] aliis FH, allis singularibus CG 60 uno communi] hoc communi homo A 61 singularibus] quia subiectum non supponit pro se sed pro singularibus add. A 63 isto] primo A F ii proprium 011. BOE 64 tantum mg. B, et add. BG il si esse] si A � medicum] medicus ABC 65 proprium] commune BCDEFH 66 pcnonalitcr] et add. AEF 67 nam hacc] quia hacc A, hac enim B, nam E, hac CD 68 homini] et de alo similitcr add. AC 68-69 multis . . . omnibus] singulis A, omnibus singularibus D 69 Si] Sed si EFG, Sed D :: homini] homo EFG 70-71 quam. . . homine mg. B 71 competit] convenit A 73 manifeste om. B 74 Ad illud om. B 74-76 es . . factam mg. B 75 homini1] homo CDEFG 76 rationcm] iam add. DEGH 78 nisi] de ilio add. FG 79 singulari] singularibus B ; convmit] competat FGH 80 allo] altero CDEFGH 81 dicitur] quod ad. A :1 convmit] competit FG 82 omni] cuilibet CDEFG aliquid mg. D 83 potest om. B i accipi] intelligitur B :i quia] quod DEF 85 Aliter] dicitur convenire aliquid alicui primo add. A illud om. A 84 per] pro ACH .

,

·

60

6s

70

75

�K>

ss

CAP. 4 :

90

95

100

105

uo

us

DE

83

PROPRIO

et quocumque altero demonstrato potest convenire sibi quamvis non conveniat illi alteri; sicut impossibile est quod quicumque sit medicus nisi homo sit medicus, sed quocumque alio demonstrato, potest homo esse medicus quamvis iste non sit medicus. Et isto modo non oportet quod conveniat cuilibet contento, sed sufficit quod conveniat alicui contento, modo uni modo alteri. Q u i n t o sciendum est quod quamvis 'esse medicum' sit pro­ prium 'homini' primo modo non tamen 'posse esse medicum' est proprium 'ho mini' primo modo sed quarto modo; sicut quamvis 'ridere' sit proprium 'homini' primo modo et non quarto, tamen 'posse ridere', quod aequivalet ei quod est 'esse risibile', est proprium quarto modo. Nam haec est contingens 'omnis homo ridet'; haec tamen est necessaria 'omnis homo potest ridere, seu est risibilis'. Verumtamen ali­ qualis differentia est inter 'ridere' et 'esse medicum'; nam 'ridere' potest competere cuilibet homini statim, nisi naturalia sua impediantur, sed 'esse medicum' non potest competere homini nisi per magnum exercitium et laborem, naturaliter dicendo. S e x t o notandum est, circa secundum modum, quod illud quod convenit omni et non soli valde abusive dicitur proprium; nam propriu!n isto modo non distinguitur a communi, sed distinguitur ab illo quod est totaliter per accidcns, et praeter naturam vel contra naturam convenit alicui; sicut habere tres manus non est proprium, quamvis omnis homo de facto tres manus posset habere, sed proprium est sibi habere duas manus, - hoc est, habere duas manus convenit sibi nisi propter defectum naturae vel aliquam aliam causam specialem vel casum specialem. S e p t i m o notandum, circa tertium modum, quod tale pro­ prium competit omni individuo tempore determinato nisi impediatur, sicut contingit aliquando quod homo non canescit in senectute. O c t a v o notandum, circa quartum modum, quod sicut in aliis modis proprium non est aliqua res illi cuius est proprium formaliter inhaerens, ita nec in isto quarto modo; sed est unum praedicabile de 86 quamvis] licet B 88 sed om. EFG Il alia] uno A 89 modo] accipiendo convenire primo add. A 91 uni] et add. BDE 92 est om. AF 93 non om. A 94 primo . sed 95 quarto] modo add. DEFG 96 es 0111. A 97 haec 1 om. A 1 00 statim om. A 102 dicendo] dico BG 106 est om. AE et] ve! DG ve!] et ACDG 107-08 non. . . om. FG habere om. A D 108 posset habere] haberet BH, homini add. A 1 09 h oc est, habere] habere enim A ; : duas] tres A :1 manw] non add. A nisi] non DD 1 10 ve!] propter add. FG li aliquam . . . ve!] aliquem alium A 1 12 notandum] est add. CG 1 1 3 competit] convenit CGH 116 est1 om. AEH : aliqua] alia BE illi mg. B 1 1 7 unum] tantum A ..

,

"

.

..

84

EXPOSITIO IN LIBRUM P O RPHYRII DE PRAEDICABILlBUS

eo, supponens in propositione pro omni eodem pro quo supponit ilud cuius est proprium. N o n o notandum est quod proprium isto modo dictum frequenter non significat rem aliquam formaliter inhaerentem illi cuius est proprium, quando de eo praedicatur, sicut est frequenter in aliis modis. Nam 'esse medicum' importat medicinam formaliter inhaerentem Sorti, si verum sit dicere quod S ortes sit medicus, sed sic non est de 'risibili', nam quamvis verum sit dicere quod omnis homo est risibilis, non tamen oportet quod aliqua res importata per 'risibile' sit in ho­ mine formaliter, sed suffi.cit quod possit inesse ; nam idem est dicere quod omnis homo est risibilis, et omnis homo potest ridere. Et ideo, sicut per istam 'omnis homo potest ridere', non denotatur quod ali­ qua alia res sit in homine sed suffi.cit quod possit esse, quia sufficit quod p ossi t ha bere actum ridendi, eodem modo est de ista 'omnis homo est risibilis'. Ex isto sequitur quod risibilitas non est aliqua res formaliter inhae­ rens homini, alia ab homine, sicut nec calefactivitas est aliqua alia res formaliter inhaerens calori ; sed sicut calefactivitas non importat nisi principium calefactivum a quo potest esse calar, ita risibilitas nihil importat nisi hominem qui potest habere actum ridendi. Hoc potest pro bari sic : quia si calefactivitas sit alia res a calore si bi inhaerens, oportet quod sit substantia vel accidens. Sed non est substantia, manifestum est, quia substantia non inhaeret accidenti. Nec est accidens, quia non absolutum, manifestum est, cum sit manifestum quod non est qualitas nec quantitas sicut patet inductive ; nec potest esse accidens respectivum, tum quia, sicut ostendetur in libro Praedicamentorum 1 et V Metaphysicae de intentione P h i l o s o p h i est ponere quod nula est res a,

1 1 8 co] re A eodcm] co A 1 20 est om. AFH !! dictum] ut add. A 123 om. A 1 24 si] sic A, sicut H , medicus] ve! quod homo est medicus add. A ;i 1 25 omnis om. A 127 ines] habere actum ridendi A 1 28 quod om. CDFGH li 1 29 denotatur] demorutratur FG 130 alia om. DH !l possit] potest CDEFG 131 test B :1 omnis om. A 133 est om. A ,, aliqua] alia add. CEF 1 34 homini] sibi A

formaliter est mg. B ideo mg. B post] pe>, : calefactivitas] caliditas ABDFG 135 formaliter om. DH .. calefactivitas] caliditas ABCDF 136 nihil] non AEH 137 habere . . . ridendi] acru ridere EFG .. ridendi] sibi inhaeren add. B 137-38 Hoc . . . sic om. B 1 38 quia om. EFG , ; calefactivitas] caliditas ABF ' alia] aliqua DEFGH I l res ] alia add. GH 1 �2 Nec . . . inductive om. AD 140 non1] est accidens add. FG, est add. C 141 absolutum] quod add. FG 142 inductive] in definitione BGH ! nec] non B : : potest. . . accidens] est AC 143 in om. B

1 Cf. infra, Expositio in librum Praedicamentorum Aristotelis, cap. 12 (infra, a Ex his verbis apparet fuisse de intentione Guillelmi de Ockham pp. 238-42). libros Metaphysicae Aristotelis exponere.

120

1 25

1 30

1 35

140

CAP. 1 45

150

155

160

4:

DE

Pli.OP1UO

85

praeter res absolutas, tum quia si sit relatio vel respectus oportet quod ha beat terminum in actu ; sed manifestum est quod terminus suus non est genus, nec illa relatio vel respectus est in actu ; tum quia cum ab uno calore sint infinita calefactibilia, sequeretur quod in uno calore essent infinitae calefactivitates, et ita in uno subiecto essent infinita accidentia in actu, quod est absurdum. Sic igitur patet quod calefactivitas non est aliqua res formaliter exsistens in calefactivo, et eadem ratione risibilitas non est aliqua res formaliter exsistens in homine, sed importat hominem qui potest habere actum ridendi. D e c i m o sciendum quod ex praedictis sequitur quod propriae passiones non sunt aliquae res formaliter inhaerentes suis subiectis sed sunt quaedam praedicabilia isto quarto modo de propriis subiectis suis. U n d e c i m o sciendum quod proprium isto quarto modo non tantum dicitur de proprio ipsius speciei, sed etiam isto quarto modo aliquid est proprium generi ; quia genus ita habet suas proprias passiones sicut habet species, et ita est de aliis modis. Sed auctor, determi­ nando de proprio speciei, intendi t consimiliter et proportionaliter dicere de proprio generis et cuiuscumque superioris.

(CAPITULUM 5 DE ACCIDENTE J

§ 1 Accidens est [c. 5 ; 12, 23-25]. In isto quinto capitulo agit auctor de accidente 1; et dividitur in duas partes. In prima agit de accidente ; m secunda epilogat quantum ad determinata, i bi 2: Omuibus igitur. ...

5

145 quia] etiam A 146-47 sed . . . actu om. (hom.) AF 147 respectus] res BH 1 48 calefactibilia] calefactiva ABD 149 calefactivitates ] caliditates ABFG 1 50 calefactivitas] caliditas ABG 1 5 1-52 formaliter . . . res om. (hom.) AB 1 54 sciendum] notandum EFG, est add. CDEFG 1 56 praedicabilia] propria add. A quarto] secundo FG propriis om. AFH 1 57 isto ] modo sci1 58 ipsiw] ipsi BC : quarto om. B 159 proprias om. BEFG 1 5� paslicet add. CDEFG siones] proprietates EFG 160 est om. B 1 61 consimiliter] consequenter CG 1 62 et] ve! CDFH CAP. 5, § 1.

4 quinto om. A

auctor om. A

6 in secunda J secundo A

CAP. 5, § 1 . - 1 Cf. Summa Logicae, pars l, c. 25 (Opera Philosophica I, ed. cit., 2 Infra, § 5. pp. 81-84) .

86

EXPOSITIO IN LIBRUM PORPHYRII DE PRAEDICABIUBUS

Prima pars dividitur in duas : in prima poni t unam descriptionem, in secunda ponit duas alias, i bi 8 : Definiunt autem. Prima dividitur in tres : in prima ponit unam definitionem, in secunda unam divisionem, tertio removet unam obiectionem. Describendo ergo accidens, ait quod accidens est quod adest et abest praeter subiecti corruptionem. Hic p r i m o videndum est quid est ilud quod hic describitur, an scilicet prima intentio vel secunda. Et est dicendum quod descriptio diversimode intellecta potest utrique competere ; circa quod sciendum quod accidens dupliciter accipitur : uno modo pro aliquo reali realiter alteri tamquam subiecto formaliter inhaerente, sicut albedo et nigredo et calor et huiusmodi ; et isto modo communius accipitur accidens. Alio modo vocatur accidens aliquod praedicabile de aliquo contingen­ ter. Si primo modo accipiatur accidens, tunc debet illa descriptio sic intelligi : Accidens est quod adest alicui realiter inhaerendo et abest, hoc est, potest destrui ista res quae primo inhaerebat illi, praeter subiecti corruptionem, hoc est, manente illa re cui primo inhaerebat, sicut al­ bedo prius inest parieti realiter et postea, pariete manente et non de­ structo, p o test destrui illa albedo ; quia p o test fieri iste pari es niger vel saltem non albus. Et est intelligendum quod accipitur hic subiectum pro ilio quod non informatur alio tamquam forma substantiali, quia forma substantialis primo informat materiam et postea non informat eandem materiam, illa materia manente et non destructa Si autem accipiatur accidens secundo modo, tunc debet descriptio sic intelligi : Accidens est quod adest, id est quod praedicatur de aliquo ; et abest, hoc est, p o test vere negari ab eodem ; praeter subiecti corruptio­ nem, hoc est, non destructo ilio de quo primo praedicatur. Et isto modo producere vermem vel illuminare hoc medium est accidens solis, quia primo vere contingit dicere quod sol producit vermem et quod -

10

15

20

-

-

25

4•

--

7 pars om. AFGH � ! prima1] enim add. A ' descriptionem] accidentis add. A 8 dividitur om. FGH tres] quia add. FG 9 tertio] in tertia DFGH 1 0 ait] dicit CDGH 12 videndum] notandum ADFG 13 est] ideo est B, om. A 14 quod] est add. AFG 15 realiter om. A 16 sicut] est add. A 17 et1 ] ve! add. A ' calar et huiusmodi ] sic de aliis A et1 om. EFG 20 realiter] sibi add. CGH, subiecti add. EF 21 illi om. AH 22-23 cui . . . manente om. A 24 iste om. FG 25 est om. A 26 alio] ilio A 27 primo] non add. DEFG 28 eandcm] aliam AB, ud co". B 30 id] hoc AF 32 praedicatur] praedicabatur AH 33 vermem] Iumen F, co". in lumen BC ve!] et FG solis] soli CEG 34 vermem ] lumen FH, co". in lumen BC _

8 Infra, § 4 . ' Ockham probabiliter voluit dicere : "quia forma substantialis non est talis quae primo informat materiam et postea non informat eandem materiam, illa materia manent c et non destructa".

30

CAP. 5 : DE ACCIDENTE JS

40

87

sol illuminat hoc medium, et postea, sole manente et non destructo, contingit vere dicere quod sol non producit vermem et quod non illu­ minat hoc medium ; et tamen nulla res per hoc quod sol non producit vel non iluminat deperditur soli vel destruitur in sole, nec per hoc quod sol illuminat vel producit adquiritur aliqua vera res in sole formaliter exsistens ; tunc enim nullum agens creatum posset agere nisi mutaretur, quod est absurdum. Et ita in proposito 'adesse' et 'abesse' accipiuntur pro 'affirmari' et 'negari'. § 2

s

to

Dividitur ... [c. 5 ; 12, 25 - 13, 1 ] . Hic ponit unam divisionem quae est quod accidens aliquod est separabile, aliquod inseparabile. Ac­ cidens separabile est sicut somnus accidit animali, accidens insepara­ bile est sicut nigredo in corvo et in Aethiope. Hic s c i e n d u m est quod accidens, sive sumatur uno modo sive alia, potest sic dividi. Tamen sumendo accidens secundo modo sic dicitur accidens separabile quod stante subiecto vere potest praedicari et vere negari ab eodem ; accidens inseparabile dicitur illud quod, stante ilio subiecto, non potest vere negari postea et prius vere affirmari. § 3

s

Potest autem subintelligi ... [c. 5 ; 13, 1-3]. Hic removet unam obiectionem. Posset enim aliquis dicere quod ista divisio repugnat de­ fmitioni prius dictae ; nam omne accidens adest et abest praeter subiecti corruptionem, sed omne tale est separabile, ergo omne accidens est separabile et per consequens nullum est inseparabile. Ad hoc re­ spondet dicens quod quamvis corvus non possit esse albus potest tamen intelligi esse albus ; similiter est de Aethiope, quod potest intelligi albus 35 manentc] et add. CD 36 vermem] lumen FH, ' " " · in lumen D quod] sol add. EH 38 deperditur soli ] deponitur A . nec] ve! BDFGH 40 enim om. A 42 et] ve! D CAP. 5, § 2. - 2 divisionem] accidentis add. A 3 quae est om. CDEG separabile1 ] et add. AH 5 sicut om. CDEG in1 ] accidit B et in Ae4 somnw] qui add. FG accidit animali om. BH thiope] et Aethiopi BCE, ve! Aethiope H, om. F 6 Hic] primo add. CDFGH est om. DH 7 alia] modo add. A sic1 om. AD 8 separabile] et add. EFG 10 negari ] et add. A et priw om. A CAP. 5, § 3. - 3 divisio] accidentis add. A 4-5 praeter . . . corruptionem] etc. BCEFGH, D 6 Ad hoc om. B 7-8 potest . . . albw om. (hom.) BC 8 Aethiope] Aethiopibw ( !) A quod potest] tamen potest D, potest enim A, qui potest G

om.

88

BXPOSmO IN UBRUM PORPHYRU

DB

PRAEDICABII.US

praeter subiecti corruptionem quamvis non possit esse albus ; et ideo est accidens et tamen inseparabile. S c i e n d u m est quod differentia est inter proprium quarto modo dictum et accidens inseparabile, sive accipiatur accidens inseparabile uno modo sive alio ; quia proprium, de quocumque praedicatur, ne­ cessario praedicatur de eodem ita quod ipso posito sibi necessario com­ petit proprium tale, sicut necessario sequitur 'si hoc est homo, est risibilis' et 'si hoc est risibile, est homo', demonstrato quocumque quod est risibile. Accidens autem, quamvis secundum intentionem philoso­ phorum non sit possibile, aliquo determinato demonstrato, quod idem sit et tamen quod sibi non competat ta1e accidens, tamen aliquod aliud est cui totaliter competit contingenter. Verbi gratia, quamvis non sit possibile secundum intentionem philosophorum quod sit corvus et tamen non sit niger, tamen de alio possibile est quod sit nigrum primo et postea non sit nigrum ; et accidens in uno est accidens inseparabile, et in alio est accidens separabile, sicut nigredo est accidens separabile in bove et in corvo inseparabile. S ed istud n o n v i d e t u r s a l v a r e i n t e n t i o n e m a uc t o r i s quin omne accidens adsit et absit praeter subiecti corruptio­ nem : Similiter nihil videtur esse ad propositum quod dicit, quod corvus potest intelligi al bus ; si c enim homo p o test intelligi non risibilis, et per consequens risibile erit accidens inseparabile 1 : Et confi.rmatur, quia si potest intelligi quod corvus sit albus, aut intellectu vero, - et hoc non est possibile quia tunc posset corvus esse albus -, aut potest intelligi hoc intellectu falso, et tali intellectu potest intelligi homo esse non risibilis : Ad p r i m u m istorum dicendum quod omne accidens adest et potest abesse praeter subiecti corruptionem ; sed non sequitur quod 11 est1] hic 11.dd. A 1 2 inseparabile1] in BCDEFG 13 sive] in 11.dd. CDEFG 1 5 hoc] homo BCEFGH 15-16 est1 hoc om. AE 15 est homo] et si homo est, risibile est E, om. AB 17 quam­ vis mg. G, om. EF 18 aliquo . . . demonstrato] de aliquo determinato CDEFG 19 quod om. AH ,: competat] componat B ' aliquod] ad AF 21 intentionem] opinionem BCEG 22 tamen] quod F, cum hoc quod D, quod 11.dd. CEGH " alio ] aliquo CDEFG 23 postea] postea quod (mg.) B 23-24 inseparabile. . . accidens1 om. (hom.) A 25 corvo ] accidens 11.dd. A !i et1] ita 11.dd. AF 27 quin] quoniam non A 29 nihil] non AH 30 sic enim] sicut AH 3 1 inseparabile] separabile BDH 32 Et om. CDEFG " aut] hoc erit in F, om. A 34 hoc om. DFGH intellectu] in pr11.em. EF 35 es om. A 36 dicendum ] est 11.dd. FGH adest] adesse BH et] abest ve1 11.dd. A, om. B ••.

CAP.

5, § 3.

-

1

Potius 'sep arabile', cum codicibus

BDH

(G. Gal) .

to

ts

7D

zs

30

35

CAP.

40

45

so

ss

60

65

5 : DE ACODENTE

89

potest adesse et abesse isti subiecto praeter eius corruptionem, sed est fallacia consequentis arguendo a superiori ad inferius sine distributione. Et s i d i c a t u r quod ista nigredo in hoc corvo non potest adesse et abesse praeter istius subiecti corruptionem, quia non potest esse in alio subiecto, ergo non omne accidens adest et abest, etc., d i­ c e n d u m est quod non est intentio auctoris quod omne accidens particulariter possit adesse et abesse praeter subiecti corruptionem, quia lux solis et multa alia accidentia corporum superiorum non possunt abesse secundum intentionem philosophorum. Sed est intentio sua quod de qualibet specie et superiori praedicatur hoc totum 'adest et abest praeter subiecti corruptionem', non tamen pro se sed pro aliquo particulari ; et hoc sufficit, quia per hoc distinguitur a proprio. Ad s e c u n d u m dicendum quod quando auctor dicit quod corvus potest intelligi albus, intelligit quod non est de ratione albedinis quin possit esse in quocumquc in quo est nigredo ; sed quod non possit esse in corvo, hoc est ex natura corvi vcl ex natura causae pro­ ducentis vel conservantis corvum, quae causa, sive aliquid intrinsecum corvo sive extrinsecum, nata est esse causa nigredinis et non albedinis. Sed non sic est de proprio et suo apposito ; nam ipsi non risi bili re­ pugnat esse in multis in quibus est risibile, vel de quibus praedicatur 'risibile', immo omnibus, ita quod nihil manens idem potest esse primo risibile et postea non risibilc, sicut aliquid manens idem potest esse primo album et postea non album sive nigrum. Ad c o n f i r m a t i o n e m dico quod intellectu vero p o test in­ telligi corvus esse al bus ; tamen per hoc intelligendum est totum istud, scilicet quod intellectu vero potest intelligi quod de ratione albedinis non repugnat quin corvus sit albus, sed aliunde est. Non sic autem est de risibili et non risibili.

38 corruptionem ] ergo non potest adesse et a besse praeter eius corruptioncm add. B eius] su­ biecti istius A, subiecti DE 41 quia] et A 42 alia] aliquo B omne . . . etc.] adest etc. A, omne accidens particulariter potest adesse et abesse etc. OEF 42-43 omne ... quod1 om. C 43 est1 o m . BDEH 45 superiorum ] supercaclestium AH 46 abesse] sic add. BEF, praeter subiecti corruptionem add. A 47 et1 ] ve! A 47-48 adest et abest] adcssc et abesse CDH 50 dicendum om. BCDEFGH !i quod1 om. CDF 54 ve!] et FG sive] sit add. AFG 55 sive] aliquid add. B causa] illius add. A 56 est om. AC apposito mg . D 60 non . . . sive om. A 62 per] propter AC 63 intelligi ] corvus albus, hoc est add. A 64 albus ] corvo manente add. A est• o m . A cst 1 ] ut dictum est sup ra A

90

EXPOSITIO IN LIBRUM PORPHYRII DE PRAEDICABILIB US

§

4

Definitur autem [c. 5 ; 13, 3-5] . Hic ponit duas definitiones ac­ cidentis, quarum una est quod accidens est quod contingit eidem inese et non inesse. Alia definitio est quod accidens est quod neque est genus neque species neque differentia neque proprium et tamen subsistens est in subiecto. Circa p r i m a m istarum definitionum est intelligendum quod ista descriptio non videtur multum differre a prima, nisi quod ista videtur esse quasi completiva et expressiva primae. Nam prima non dicit nisi quod accidens adest et abest praeter subiecti corruptionem ; nunc autem ita est quod non oportet quod accidens primo insit subiecto et postea non insit praeter subiecti corruptionem, sed sufcit quod ita possit esse et quod non repugnet accidenti quin primo sit in subiecto et postea non sit praeter subiecti corruptionem ; et hoc magis exprimi­ tur per istam descriptionem qua dicitur quod accidens est quod contingit eidem inesse et non inesse. S ecundo sciendum quod ista descriptio potest competere accidenti utroque modo dieta, sicut patet, et eodem modo debet intdligi. Circa s e c u n d a m descriptionem sciendum quod ista non datur nisi de accidente secundo modo dieta ; cuius ratio est quia auctor intendit hic principaliter determinare de praedicabilibus quibus utitur logicus, et ideo principaliter loquitur de talibus, et propter hoc inten­ dit describere hic unum praedicabile distinctum ab aliis. Et ideo, quando dicit auctor quod accidens semper est in subiecto subsistens, debet accipi 'subsistere' pro 'praedicari', scilicet accidens est praedicabile de subiecto. Nam si non supponitur quod tantum loquitur de praedicabilibus communibus, sequitur per istam descriptionem quod materia esset accidens, nam neque genus neque species neque differen­ tia neque proprium, et certum est quod subsistit in toto et multo ve...

4 definitio] descriptio A, om. DH est 1 ] illud add. AH CAP. 5, § 4. - 2 d uas ] tres A 6 subsistcns] exsistcns CDEFG . est om. DCDEGH 7 definitionum est intclligendum ] descriptionum sciendum A 1 0 accidens] et (mg.) B, est quod add. CE 10-1 1 adest. . . accidens mg. B 10 practcr . . . corruptionem] etc. CDEFG 1 1 insit ] sit in A 12 insit ] sit AD 1 2-13 sed . . . quin] nunc autem ita est quod non oportet quod accidens A 1 6 sciendum ] est add. A 1 7 patct] prima AG 1 9 sciendum] est add. CDFG , datur] intelligi add. EFG 20 ratio . . . quia mg. B 25 accipi] ibi add. A praedicari ] de pluribus add. A scilicct] quod add. A 26 si] sic add. A supponitur quod ] supponerem cum A tantum om. BF 27 pracdicabilibus] pluribus A 28 ma­ teria] in A 1 1 nam] ipsa materia add. FG , neque 1 ] est add. FGH 29 et] sed B, etc. EFGH . certum est] et tamen est illud FG, tamen illud E, tamen est i llud D, eu m C subsi stit ] consisti t CDEFG toro ] subiccto BH

s

10

1s

w

25

CAP. 5 :

DE

l)

ACCIDENTE

l

30 rius quam quodcumque accidens. Est igitur intentio auctoris ista, quod omn e praedicabile de multis, quod neque est genus neque species ne­ que differentia neque proprium, et non praedicatur de omnibus sed de aliquibus praedicatur et de aliquibus non, quod omne tale est acci­ dens, hoc est contingenter praedicabile. § 5

s

10

1s

Omnibus igitur . . . [c. 5 ; 1 3, 6-8] . Hic recapitulat continuando dieta dicendis, quod postquam determinatum est de genere et de specie et de differentia et de proprio et de accidente, posterius est dicen­ dum de eis quae sunt cis communia, et quae propria. S c i e n d u m quod nec hic nec in aliquo alia loco istius libri invenitur quod auctor dicat se velle de praedictis quinque determinare tamquam de quinque universalibus, et ideo non semper quando deter­ minat de proprio vel de accidente dcterminat de ilio quod est unum quinque universalium ; sed determinatio sua principaliter est de quin­ que vocabulis aequivocis, quia sicut inductive patet, 'genus' est aequi­ vocum et similiter 'species', et sic de aliis, et aliquae significationes istorum coincidunt sicut prius declaratum est 1• Quia tamen commu­ niter tenetur quod sunt quinque universalia, ideo videndum est de numero et sufficientia ipsorum ; et sufcientia trium, scilicet generis, speciei et differentiae, accipienda est sicut dictum est in p r o l o g o sed de proprio et accidente potest aliter dici, quia praedicabile quod importat aliquod extrinsecum aut est proprium individuis unius spe­ ciei, et sic vocatur proprium, aut est commune pluribus individuis diversarum specierum, sive praedicatur contingenter sive necessario, et sic est accidens ; et isto modo de proprio frequenter loquitur auctor inferius. Et ita patet quod duobus modis potest accipi numerus et 1,

20

30 ista om. EFG

33 praedicatur1] est praedicabile A

31 neque1 species om. AH

34 contingenter] contingens AH

CAP. 5 § 5. - 2 continuando om. A 3 diccndis] diccns tuid. AH 4 de1 om. A dc1 om. AH 6 Sciendum] est add. FG alio mg. D, om. AC 7 vellc o m . CDEFG 8 non om. FH 9 dc1 om. AH li unum om. A 10 principalirer] principalis BG 13 declaratum] dcrerminatum B 14 tenetur] dicitur CDEFGH 16 accipienda] accipiendum ADH 16-18 sicut, . . extrinsccum om. A 18 est om. AB 18-19 uniw specici om. EFG 19 vocatur] est EFG j, pluribw] divcrsis A 21 auctor] hic tuid. BCD 22 ita] sic EFG duobus modis] duplicitcr EFG accipi] sumi EFG 22-23 et1 . . . istorum orn . EFG

CAP.

5, § 5.

-

1

Su pra, cap.

l,

§

l

(p. 1 7) .

2

Proocm., §

2

(pp . 1 5s.).

92

EXPOSITIO IN UBRUM

PORPHYRII D E PRAEDICABILIBUS

sufficientia istorum quinque universalium ; sed in una significatione ponuntur alia membra quam in alia, et ratio diversitatis assignationum non est nisi aequivocatio istorum nominum scilicet proprii et accidentis.

25

(CAPITULUM 6 D E COMMUNITATIBUS OMNIUM QUINQUE UNIVERSALIUM ) Commune est autem omnibus ... [c. 6 ; 1 3, 9-21 ] . Postquam prius auctor determinavit de quinque praedictis, in ista parte intendit de­ terminare quas proprietates habent communes et quas speciales sive proprias uniuscuiusque ; et dividitur in duas partes. In prima ostendit unam proprietatem omnibus communem ; in secunda determinat de eis secundum proprias proprietates et communes aliquibus, ibi 1 : Com­ mune est autem generi et di./ferentiae. Dicit igitur in prima parte quod omnibus praedictis commune est hoc praedicatum, scilicet 'de pluribus praedicari', non tamen convenit omnibus de eisdem pluribus praedicari. Nam genus praedicatur de specie et de individuis, et similiter differentia ; species autem praedi­ catur de individuis, et proprium de individuis, et accidens tam de spe­ ciebus quam de individuis. Et declarat ista per exempla. Nam 'animai', quod est genus, praedicatur de equo, bove et cane, et istae sunt spe­ cies ; similiter praedicatur de hoc bo ve et hoc equo et sic de aliis in23-25 sed . . . accidenris mg. I1, om.

H

23

universalium] Explicit sentenria libri porfirii se

cundum doctorem venerabilem et famosum G. Occham, deo gratias

add.

H, Explicit sententia libri

add. I (Capitula 6-16 supplet I post Expositionem in libros Eletachorum) .

Porfirii

24-25 ratio . . . aequivocario ] hoc est propter aequivocationem Cod. Z ( Vat. , Burgh, 151, f 7vb.) post ultimum notabile huius capituli scribit

significatione ]

25

om.

EF

EFG

: Tantum igitur de istis

5

universalibw dictum sit. Nunc esset videndum de communitatibus et proprietatibus eorum, sed gratia

brevitatis praetermittatur

CAP. 6. rum EF

6

scilicet

assi­

gnarione A

3 5

priw

ad

praesens.

� in . . . uniuscuiusque] hic determinat de proprietaribus ipso-

om. AEFG

quas1] quasdam A, aliquas D

habent ] quas h abent AD,

om. B

uniwcuiwque] unicuique I i In prima] Primo E, quia primo FG

secunda] secundo EFG

9

autem ] omni

10-1 1 commune. . . hoc] convenit illud A

om. EFGI 1 3- 1 4

om. EFG

praedicatur

Nam . . . individua

14 propri um ]

C A P . 6. -

1

om. EFG

Infra, cap. 7, §

16 l.

igitur

10

ista

de

om. BCDI

praedicatur

om. EFG

equo] et

add.

speciales sive

12

pluribus] omnibm BCD,

sed

species A

de individuis

om. EFG

species autem ]

BCD

om. A

add. A in praedictis om. EFG

omnibus ] esse

om. EFG

non tamen ] sed non A

specie] pluribus speciebus A

13

1 5 declarat] determinat BE, demonstrat FG

1 5-27

add. I

11

7

exempla ] exemplum, et patet in littera EFG

add. BC

17-18

similiter . . . individuis

om. AB

s

to

ts

CAP.

20

2s

30

35

40

45

6:

DE COMMU NITATI B U � O M NI U M QUINQUE U SIVERSALI UM

93

dividuis. Similiter 'irrationale', quae est differentia, praedicatur de equis et bobus et particularibus. Sed species, sicut homo, praedicatur tantum de individuis. Similiter proprium, ut 'risibile', praedicatur de homine, quae est species, et similiter de hominibus particularibus, qui sunt individua. Similiter accidens de speciebus praedicatur ; nam de accidenti inseparabili patet quod nigrum praedicatur de specie corvo­ rum et de individuis et de aliis ; similiter 'moveri', quod est accidens separabile, praedicatur de homine et de equo et similiter de particula­ ribus individuis, tamen prius praedicatur de individuis et secundario de speciebus quae continent individua. Hic sciendum est p r i m o quod auctor accipit hic speciem pro specie specialissima quae est ita species quod non est genus ; et ista tantum praedicatur de individuis, quia alia species, scilicet subalterna, praedicatur de specibus et de individuis. S e c u n d o sciendum quod genus praedicatur de speciebus non tamen pro se sed pro individuis ; quia in actu exercito in quo praedi­ catur de specie nec species est gcnus nec genus supponit pro se et simpliciter, sed tantum supponit pro individuis et personaliter. Verbi gratia hoc genus 'animai' praedicatur de hac specie 'homo' sic dicendo 'homo est animai' ; et in ista tam 'homo' quam 'animai' supponunt personaliter et pro individuis et non pro se, quia tunc esset falsa ; nam haec est falsa 'haec spccies "homo" est hoc genus "animai" '. [T e r t i o notandum quod quando dicit quod 'animai' praedicatur de equis, bobus et canibus quae sunt spccies, non intendit quod equi sint specics vel boves sint species, sed per hoc quod dicit quod 'animai' praedicatur de omnibus bobus et equis vult habere quod animai praedicatur de commwlibus ad omnes equos et boves, et quod ista communia sunt species] . Q u a r t o notandum quod species praedicatur vera praedicatione de omnibus generibus superioribus ad ipsam, nec hoc intendit auctor quae . . . dilferentia 0111 .

1 9 equis . . . particularibw] hoc bave et de hoc equo et sic de A risibile] salurn add. A 21 quae] qui BD, quod I :; similiter de hominibw om. A 21-22 qui sunt individua om. A 22 de1 ] pluribw add. A 23 nigrum om. BCD de om. B 25-26 et1 particularibus] et de aliis particularibw hominibw et animalibw A 28 est om. A 29 quae . . . et om. EFG ista ] ita A 30 ali a ] aliqua AF i i scilicet] quae e s t species A 3 1 praedicatur] et A d e 1 om. AEF 32 sciendurn] est add. CDG 33-34 praedicatur] genw add. A 34 species est om. A genw supponit] species supponunt A !: supponit p r o ] u t e s t in I 35 tantum ] utrumque A 36 h a c om. EFG homo o m . EFG 37 ista] p ropositione add. FG 39 haec] simpliciter A homo est hoc] est homo, haec scilicet A 40-45 Tertio . . . species A, om. BCDEFGIX 46 Quarto ] Tertio (tt sic deinceps) codd. , t:cceplo A :i 18

aliis individuis

A

20

A

tantum] salurn

.

•••

.

,

,

vera] u n a EFG

94

EXPO SITIO IN

LIBRUM

PORPHYRII DE PRAEDICABILIB U S

negare ; quia per conversionem potest manifeste pro bari quod si genus praedicatur de specie, quod etiam species praedicatur de genere, nam sequitur 'homo est animai, ergo animai est homo'. Sed vult quod species non praedicatur de genere praedicatione propria et cum signo universali ; nam haec est falsa 'omne animai est homo ', quamvis haec sit vera 'animai est homo' ; et hoc intelligendum est si plura individua diversarum specierum sunt in actu. Q u i n t o sciendum est quod non omnis differentia praedicatur de speciebus, quia non differentia speciei specialissimae, sed tantum de una specie praedicatur et de individuis illius speciei ; et per hoc quod ostendit quod differentia generis praedicatur de speciebus, sufficienter habetur quod differentia speciei speciaiissimae praedicatur tantum de una specie ex quo quaelibet differentia est convertibilis cum eo cuius est differentia. S e x t o sciendum quod in exemplificando de proprio vel loqui­ tur de proprio quod distinguitur ab accidente conveniente pluribus individuis diversarum specierum, - et tunc non accipit proprium nisi pro ilio quod est proprium alicui speciei et non generi ; vel potest dici quod cum proprium quarto modo dictum sit convertibile cum illo cuius est proprium, per hoc quod ostendit quod proprium speciei praedicatur de specie illa et de individuis illius speciei, sufficienter docet quod proprium generis praedicatur de omnibus speciebus illius genens. S e p t i m o notandum quod, quando dicit quod 'risibile' prae­ dicatur de homine et 'irrationaie' de equis et bobus, etc., quod quae­ libet talis propositio et consimilis est distinguenda eo quod subiectum potest habere suppositionem simplicem vel personaiem. Si primo modo, tunc subiectum supponit pro se et tunc est talis propositio vera ; tamcn in actu exercito debet subiectum supponere personaiiter, hoc est non pro se sed pro individuis, in actu autem signato potest supponcre, et debet, pro se et simpliciter. Si autem subiectum habeat suppositionem personaiem, sic quaelibet talis est falsa quia nullum irrationaie praedi53 est1 om. A 55 sciendum) notandum A :: est om. ACE 56 specialismac) praedicatur de speciebus ddd. A 57 praedicatur om. A :: de om. B 58 dilferentia) de natura EFG 1: praedicatur de speciebus] est de pluribus praedicari EFG 60 dilferentia om. A : ; co) ilio BEFG 61 est om. A 62 sciendum] notandum EFG : : in om. CD Il exemplificando] exemplo EFG 64 accipit] accipi­ tur AD 66 dictum om. A 68 illa] ita EFG 71 notandum] sciendum CD, est tuld. EDFG li risi bile J rationale EFG 72 et bobus om. CD 'i etc. om. FG ·: quod om. EFG 73 et consimilis om. CF 75 subiectum om. A 76 exercito] exercitato AC 76 personaliter . . . est om. BCDEFG 77-78 in . simpliciter om. BCDEFG 79 personalem] quando dicitur quod risibile praedicatur de homine ddd. A si c] tunc EFG ..

"

so

ss

60

65

70

1s

CAP.

110

85

90

95

too

tos

6:

DE

C O M M U NITATI B U S O M S I U M Q U I S Q U E

U SIVERSALIUM

95

catur de speciebus, ut patet inductive, quia quaelibet singularis est vera 1 et per consequens universalis, et per consequens sua contradic­ toria est falsa. Similiter 'risibile est proprium homini', ibi 'risibile' supponit simpliciter si propositio sit vera ; et tamen in ista 'homo est risibilis', li 'risibile' supponit personaliter. Et ignorantia istius distinctionis est causa multorum errorum in logica et ex consequenti in aliis scientiis realibus. O c t a v o sciendum quod ista proposirio 'nigrum est accidens', nullo modo est vera accipiendo 'accidens' pro aliqua vera re infor­ mante rem extra ; sed est vera accipiendo pro praedicato de aliquo contingenter, et 'nigrum' non stat ibi personaliter, sed simpliciter et pro se ; quia secundum quod 'nigrum' stat personaliter haec est simpliciter vera 'nigrum est substantia et non accidens', sicut homo albus est sub­ stantia et non aggregatum ex subiecto et accidente. N o n o sciendum est quod exemplum de ' moveri' non ponitur nisi ut sentiant qui addiscunt. Nam ita est inseparabile moveri ab omnibus supracaelestibus sicut est nigrum a corvo. D e c i m o sciendum est quod quando ultimo dicit quod tale accidens separabile pracdicatur de individuis primo, et secundum po­ steriorem rationem de eis quae continent individua, dico quod 'aliquid praedicari de aliquo primo' potest intelligi dupliciter : vel quia tale praedicatum non potest de aliquo verificari nisi de quo tale subiectum verificatur, et sic accidens separabile de nullo subiecto primo praedi­ catur, quia nec de specie nec de individuo ; vel quia pro ipso verifi­ catur de aliquo subiecto et de nullo praedicatur primo, primo modo accipiendo 'primo', et isto modo praedicatur primo de individuo quia pro individuo verificatur et de nulla communi specie primo et adequate praedicatur. Non sic est de subiecto et propria passione ; nam licet 80 ut om. BC 81 univenalis] est vera add. A 82 est1 om. EFG :! falsa] vera B · ; Similiter] in ista add. A 82 ibi om. EF 84 li om. EFG 85-86 in1 realibus om. EFG 87 sciendum] est add. FG accidens] inseparabile add. A 88 est om. A .l accipicndo] sumcndo EFG aliqua vera om. EFG 89 rem om. B . praedicato] aliquo praedicabili A 90 et1] ideo add. A 91 stat om. A 93 non] est add. A subiecto] substan90-91 penonaliter . . . stat mg. B tia BEGI 94 est om. ADE 95 ut mg. B 9.5-96 ab omnibus] a corp oribus CEFGI 96 supracaelestibw] caelcstibus I 97 est om. ACE :. ultimo om. A 99 dico mg. B, decimo scicndum est F, per h oc scien dum est G, om. A 100 praedicari] praedicatur AD 1()2. nullo . . . de1] narura A 1 03 specie] pracdicatur add. A , ; nec de individuo] ncc etiam de aliquo individuo A 106 nulla ] narura AD 107-0 et propria, .. subiccto om. EF •• •

Inceptor sine dubio voluit seri bere : "quia quaelibet singularis est falsa et per consequens universalis, et per consequens sua contradictoria est vera". 2

96

EXPOSITIO IS LIBRUM PORPHYRII DE PRAE D I CABILIB t: S

passio propria non verificetur de suo subiecto nisi pro individuo, ta­ men adaequate praedicatur de suo subiecto primo.

[CAPITULUM 7 DE CO MPARATIONE GENERIS AD DIFFERENTIAM J

§ 1 Commune autem . . . [c. 7; 1 3 , 22 - 1 4 , 3 J . In ista parte determinat de proprietatibus communibus et propriis, ipsas inter se comparando ; et dividitur, quia primo comparat genus ad quattuor residua, secundo differentiam ad residua, i bi 1 : Commune autem est difrentiae et specie i; tertio, specie m ad residua, i bi 2 : Species quidem etc. ; quarto, proprium ad accidens, ibi 8 : Restat igitur. Prima dividitur in quattuor, secundum quod quattuor comparat ad genus. Prima pars dividitur in duas ; in prima ponit quattuor proprietates communes generi et differentiae, secundo ponit proprietates qui bus differunt, i bi ' : Proprium autem est generi. In prima parte ponit primam proprietatem communem generi et differentiae, quod tam genus quam differentia continet species quamvis differentia non contineat omnes species quas continet genus. Verbi gratia 'rationaie' est differentia et 'animai' genus, et quamvis 'rationaie' non contineat omnes species quas continet ' animai', quia non continet animaiia irrationalia, tamen aliquas species continet, sci1icet hominem et Deum, quas etiam species continet 'animai'. I n t e 1 1 i g e n d u m est hic primo quod auctor accipit hic 'continere' pro 'esse magis commune' ; unde quia tam genus quam diffe108 passio propria] proprium CDGI,

om.

B

CAP. 7, § 1 . - 6 quattuor] aliqua A Il residua] alia EFG , secundo , comparat add. FG 7 residua] alia EFG B tertio] comparat ddd. FG il residua] alia EFG ,: etc. om. AEF 9 dividitur om. EFG 10 pan om. A 10-1 1 in prima] secundum quod A 11 quattuor om. A 12 ponit om. DF 13 primam] istam BD, iiiam EFG 14 quod] et est quod A 16 animai] est ddd. AFG , et1 om. B 17 continet] genus ddd. CD 18 animaiia irrationalia] animai irrationale A 18-19 sciiicet] quia AF 19 etiam] autem B d animai] hoc genus animai EG, animai quod est genus F 20 lntelgendum . . . primo] Tertio notandum tt trp. hwu: piiTagraphum p. animalia (/in. 31) EFG est hic primo om. A 21 quia] si AB

CAP. 7, § 1 . - 1 Infra, cap. 1 1 , § 1 . ' Infra, § 4. § 1.

2

Infra, cap. 15, § 4.

8 Infra, cap. 1 6,

s

10

1s

20

CAP. 7 : DE COMPAllATIONE GENERIS AD DIFFERENTIAM

25

30

97

renria est magis communis, et species minus communis, ideo dicitur tam genus quam differenria conrinere species. S e c u n d o sciendum est quod auctor hic loquitur de differenria divisiva generis, quia illa numquam continet tot species quot conrinet genus cuius est divisiva. Non tamen vult quod omnis talis conrineat species, quia differenria speciei specialissimae non conrinet aliquas species ; sed vult quod multae tales differenriae conrineant tales species. T e r t i o notandum quod in exemplificando quod rarionale continet hominem et Deum tamquam species, loquitur secundum opi­ nionem aliquorum qui posuerunt daemones esse animalia. § 2

5

to

15

w

Et quaecumque praedicantur . . . [c. 7; 14, 3-10] . In ista parte ponit secundam proprietatem generis et differenriae communem eis, quae est quod sicut quidquid praedicatur de genere tamquam genus, praedicatur tamquam genus de omnibus speciebus contenris sub illo genere, ita quidquid praedicatur de differenria tamquam differenria, praedicatur de omnibus contenris sub ista differenria. Verbi graria, de 'animali', quod est genus, praedicatur tamquam genus tam 'substan­ ria' quam 'corpus animatum' ; et ideo tam 'corpus animatum' quam 'substanria' est genus ad omnes species 'animalis', et eriam ad omnia individua 'animalis' ; et ita eriam si 'rarionale' sit differenria, et simi­ liter si 'rarione uri' sit differenria inferior, de quocumque praedicatur 'rarione uri' tamquam differenria, de eodem praedicatur 'rarionale' tamquam differenria. Et quia littera videtur sonare contrarium, scilicet quod 'rarione uri' praedicatur de 'rarionali' tamquam differen­ ria, - quia littera est talis : " Cumque si t rarionale differenria, praedi­ catur de ea ut differenria illud quod est rarione uri, non solum autem de eo quod est rarionale sed eriam de his quae subsunt speciebus praedicatur illud quod est rari one uri ", - ideo debet littera sic construi : 'Cumque illud quod est rarione uri sit differenria rarionalis', sup22 species] est add. BDE ' ! dicitur] dici t quod EFG 23 continere] continet EFG 24 Sccundo] Hic primo EFG ![ est om. AD 26 divisiva] differentia A 1! talis] dilferentia add. FG 28 dilferentiae] non add. B " tales1] multas A, plures G 29 Tertio] 27-28 quia . . . species om. FG Secundo EFG 30 loquitur mg. B

CAP. 7, § 2. 3 secundam om. A 4 quidquid] aliquid A 5 tamquam genus om. A 8 praedicatur mg. B 9 quam1] 7 praedi catur om. B 'l differentia] tamquam differentia t1dd. A tam AB C D 10 et om. A ;1 etiam] ita B 1 1 etiam om. A 1 1-12 similiter si om. A 1 9- ideo . . . construi om. EFG

OCKHAM, OPERA PHILOSOPHICA n

7

98

EXPOS ITIO IN LIBRUM

PORPHYRII DE PRAEDICABI L J B U S

pie 'divisiva', hoc est, 'rationale' praedicatur de eo de quo 'ratione uti' tamquam differentia, non solum autem de eo quod est illud quod est ratione uti praedicatur quod est rationaie sed etiam praedicatur de his quae sub ipso sunt speciebus. V el si littera legatur sicut prima facie sonat, dicendum est quod ponit gratia exempli. Unde n o t a n d u m est quod 'rationaie' non habet sub se differentiam inferiorem, si sit differentia constitutiva 'hominis', ita quod ista differentia quae dividit 'animai' non habet sub se differentiam inferiorem. S c i e n d u m etiam quod non est inconveniens differentiam dividi in differentias quando differentia superior habet unum abstractum quod est per se superius ad abstracta differentiarum inferiorum ; quo­ modo tamen hoc sit intelligendum habet in VII Metaphysicae explanari1•

25

30

§ 3 Commune autem est [c. 7 ; 14, 10-1 7] . Hic ponit tertiam pro­ prietatem communem generi et differentiae, quae est quod sicut pe­ rempto genere perimuntur species quae sub ipso sunt, ita perempta differentia perimuntur species quae sub ipsa sunt. Nam sicut sequitur 'non est animai, ergo non est bos nec equus', etc., ita sequitur de dif­ ferentia, nam si non est rationaie, non est animai utens ratione. Intelligendum est hic p r i m o quod auctor non intendit hic de peremptione quae est corruptio vel destructio alicuius rei realis ; nam cum neque genus neque species sit nisi quaedam intentio in anima vel conceptus, possibile est quod ista intentio quae est genus destruatur in anima, remanente intentione ista in anima quae est species ; sicut haec vox ' animai', quae est communior, potest destrui manente hac voce 'homo'. Et sicut aliquando haec vox 'homo' prius profertur quam haec vox 'animai', ita possibile est quod ista intentio quae est species si t in anima ante istam intentionem quae est genus ; aliter enim nulus ...

21 de quo] quod est AC 24 Vcl] etc. B 26 est 011. A 27 differentia1] forma CEFGI 29 Scicndum] Sccundo notandum A, est add. DEG etiam 011. AEF :1 est 011. AC 30 diffcrcntias] ditrcrcntiam BCDEG 31 ad 11g . B 32 tamen] autcm EFG ii VII] libro AD ·

3-4 pcrcmpto] pcrcuntc AF

4-5 ita . . sunt 011. (ho11.) BCDEFGI 5 si6 non est1] Si non A ergo 011. A li bos nc 0 11 . A 6-7 de . . . nam 011 . A 8 intcndit] intclligit B, loquitur A li hic 011. A li etc. ] ncquc homo A 10 sit] non add. A 1 1 est1 011. A 12 intcntionc 011 . FG est 011. B 12-13 hac vox] hoc CD 13 quac] quod CD 1 5 vox 011. BCD :i est1 mg. B, 011. C !i spccies] priw add. DFGI, prior ad. C CAP. 7, § 3.

.

cut 011. BCDEFG :i scquitur] vcrificatur B

'

,

CAP.

7, § 2. - 1

C(

Aristot. ,

Metaph.,

VII,

c.

2,

t. 43 ( 1037b 28 - 1038a 35) .

s

10

1s

CAP. 7 : DE COMPARATIONE GENERIS AD DIFNTIAM

:2D

25

30

99

homo intelligeret speciem nisi intelligeret omnia genera superiora. Sed auctor loquitur hic de peremptione quae est quaedam consequentia unius negativae ex alia. Unde per hoc quod dicit quod perempto genere perimuntur species quae sub ipso sunt, non intelligit aliud nisi quod ad negationem generis supponentis personaliter sequitur negatio specierum eodem modo supponentium ; sicut sequitur ' a non est animai, ergo a non est homo nec asinus', et sic de aliis speciebus. Et sicut in voce ista consequentia est bona 'lapis non est animai ergo lapis non est homo', et tamen ista consequentia non valet 'haec vox "ani. est quantum a d m al" non est, ergo h aec vox "h orno " non est ' , 1ta hoc de conceptibus sicut est de vocibus. S e c u n d o notandum quod 'rationale' non habet sub se diffe­ rentias ; sed hoc quod dicit de 'rationali' dicit gratia exempli, et non ut ita sit.

§

4

Proprium

s

to

autem est generi . . . [c. 7; 1 4 , 14-19). In ista parte ponit aliquas proprietates quibus differunt genus et differentia, et sunt sex. Prima est quod genus de pluribus praedicatur quam differentia, et non tantum hoc, immo de pluribus quam species vel accidens. Verbi gratia, 'animai' praedicatur de 'equo' et de 'homine' et de multis spe­ ciebus sive sint quadrupedia sive non ; 'quadrupes' autem, quod est differentia, non praedicatur nisi de animalibus habentibus quattuor pedes, et ita non praedicatur de tot de quot praedicatur 'animai'. Et similiter patet de specie et accidente, quod semper de paucioribus prae­ dicantur. § 5 Oportet . . . [c. 7; 1 4 , 1 9-20) . Hic respondet uni tacitae obiectioni, quia posset aliquis dicere quod aliqua differentia praedicatur de pluri17 homo intelgeret1] posset intelligere A [! nisi] homo add. (mg.) B ;; intelligeret1] cointdligeret BCDEG (BG in mg. ) 18 pm:mptione] alia lld. BE 20 quac . . . sunt om. A 21 negatio . mg. B d supponentium] sumptarum vd supponentium EFG ,i a om. A 23 a mg. C, om. A li Et om. A 27 est om. CD I l 24 sicut] sic CG, sit F ,: consequentia rep. A :; lapis1 om. A 26 est1] et lld. A vocibus mg . (post cor.) B 28 notandum] est lld. BG 30 ut om. A 29 et o m . BCDE CAP. 7, § 4. 5 et . . . pluribus om. A !l vd] et quam ADF 6-7 multis speciebus] animali A 7 non] quadrupedia add. DF 7-8 quod est diftia om. CF 7 quod] quac DEG 9 de1 om. A 9-1 1 Et . . . praedicantur] Sic homo praedicatur tantum de individuis quac sunt homincs, et ita non de tot de quot animai ; et similiter accidens praedicatur de paucioribus quam genus A CAP. 7, § 5.

2 uni] cuidam AD

100

EXPO SITIO IN LIBRUM PORPHYRI

DE

PRAE D I CABILIB US

bus quam aliquod genus, sicut 'corporeum' praedicatur de p1uribus quam 'animai' ; ideo respondet et dicit quod praedicta differentia debet intelligi de genere et eius differentiis divisivis, quia tale genus prae­ dicatur de p1uribus quam sua differentia, non autem de genere et eius differentia definitiva. Exemp1um : 'animai' dividitur per 'rationale' et 'irrationale', et ideo praedicatur de p1uribus quam quodcumque ista­ rum, sed definitur per 'substantiam animatam sensibilem', et non praedicatur de p1uribus quam 'sensibile'. I n t e 1 1 i g e n d u m est hic quod quamvis aliqua differentia prae­ dicatur de multis, et aliquod genus praedicatur de paucioribus, tamen aliquod genus praedicatur de p1uribus quam aliqua diferentia, quia nula differentia praedicatur de tot de quot praedicatur genus generalissimum. Similiter n o t a n d u m quod genus quandoque praedicatur de p1uribus quam accidens, et aliquod genus praedicatur de p1uribus quam quodcumque nomen importans accidentia diversarum rationum ; et hoc sufficit ad intentionem suam. Similiter s c i e n d u m est quod quando dicit differentias con­ tinere substantiam generis, non intendit quod differentia sit de essen­ tia generis sed intelligit quod differentiae ponuntur in definitione ge­ neris, quae importat explicite substantiam illius quod implicite impor­ tatur per genus.

5

10

15

2D

25

§ 6 Amplius genus [c. 7 ; 1 4, 20-21]. Hic poni t secundam proprieta­ tem generis, quae est quod genus continet potestate differentiam, sicut animai aliquod est rationale, aliquod irrationale. N o t a n d u m, sicut dictum est prius, quod genus non continet . . .

5 et dicit] dicens A 5-6 debet intelligi] intelligenda est A 6 eius om. A 7 sua � rentia] aliqua differentia per quas dividitur A 7..g de . . . definitiva] intelligenda est de differentia quae ponitur in definitione generis A 8 Exemplum] Verbi gratia A 9 ideo] anima! add. A 10 definitur . . . sensibilem] anima! definitur sic : animai est substantia animata sensibilis A l' et] tamen anima! add. A 1 1 sensibile J haec differentia sensibilis A 12 hic om. A 13 multis . . . pau15 tot de] toticioribus] pluribus quam genus A 14 aliqua] quaecunque A l! quia] sicut A dem CDEFG ;: praedicatur om. B 17 Similiter] Secundo A ;! notandum] est add. DFG 18 pluribus1 ] paucioribus A !l quam] aliquod add. A 19 nomen] non A 21 Similiter] Tertio A 11 est om. AF il differentias] differentiam CF 22 intendit] intelligit BE, nisi add. EFG 22-23 dif­ ferentia . . . quod om. EFG 23 intelligit] intendit CD 24 importat] important CDEFG 25 per] secundum A Cap. 7, § 6. dum] est add. AG

-

2 secundam] duplicem CDEFG

3 generis] propriam ad. A

5 Notan-

5

CAP.

10

7:

DE COMPARATIONE GENERIS AD DIFFERENTIAM

101

differentiam potestate sicut principium subiectivum vel effectivum, nec in aiiquo genere causae proprie dictae, sed sicut unum commune prae­ dicabile de utroque universaliter sumpto et non e converso. Et hoc est quod dicit, quod animai aliquod est rationaie, aiiquod irrationaie, et non omne ; sed omne, supple rationaie, est animai, et omne irratio­ nale. Eodem modo genus continet potestate species, et ita continere potestate non est aiiud hic quam esse in plus et communius. § 7 Amplius genera quidem [c. 7 ; 1 4 , 2 1 - 1 5 , 2]. In ista parte ponit tertiam proprietatem propriam generi, quae est quod genera sunt priora naturaiiter differentiis divisivis et inferiori bus eis ; et ideo, ablatis generi bus auferuntur differentiae, et non e converso ; sicut ab lato animali aufertur tam rationaie quam irrationaie sed non e converso, nam ablatis omnibus differentiis divisivis animalis, adhuc potest intel­ ligi quod aiiquid sit substantia animata sensibilis et per consequens quod sit animai, quia ista est definitio animalis. N o t a n d u m est hic quod auctor non intendit quod genera sint priora differentiis quasi differentiae nullo modo possint esse nisi sint genera ; sed vocat hic 'prius' illud a quo non convertitur consequentia, et ideo, quia sequitur ' a est rationaie, ergo a est animai', et non e con­ verso, ideo hoc genus 'animai' est prius ista differentia. Eodem modo intelligit quando dicit quod ablatis generibus auferuntur differentiae ; hoc est, ad negationem generis sequitur negatio differentiae cuiuscum­ que, et hoc est intelligendum si tam genus quam differentia supponant personaiiter ; sicut bene sequitur ' a non est animai, ergo a non est ra­ tionaie'. Sed si supponerent simpliciter, non vaieret consequentia ; sicut non sequitur 'nulla differentia est "animai", ergo nula differentia est "rationaie" '. S e c u n d o sciendum quod ista littera qua dicit quod si omnes difrentiae interimantur, tamen substantia animata sensibilis subintelligi po-:...

5

10

15

w

6 ve! effectivum ] nec sicut principium obiectivum A 9 rationale] et add. AD 12 plus ] pluribus FG

est

add. DEFG, add. p. sicut C

6-7 nec in aliquo ] in D 7 sed ] 1 0-1 1 irrationale] est animai et add. A

mg. ll 6 quam ] etiam add. A , non om. A 8 et . . . 1 0 est ] autem ll , om. A hic om. ll 1 1 differentiis om. A 12 hic om. A 13 et ideo om. EFG : sequitur mg. B 16 differentiae] generis A 1 7 si l quando ll 22 qua l q u e llDF 23 subintelligi l intclligi CDEF CAP. 7, § 7.

consequens om.

A

- 4-5 divisivis . . . converso

9

quod sit] quae est

a

A

102

EXPOSITIO IN LIBRUM PORPHYRII DE PRAEDICABILIBUS

test, quae est animai dupliciter intelligi potest sive exponi. Uno modo sic 'si omnes di.lferentiae interimantur', hoc est quacumque differentia interempta, 'potest intellig i substantia animata sensibilis'. Et hoc est verum, nam cum ista 'a non est rationale', stat quod a sit substantia animata sensibilis ; et similiter cum ista ' a non est irrationale', stat quod a sit substantia animata etc. Aliter potest exponi, distinguendo de diffe­ rentiis, quod aliquando differentiae constitutivae quae ponuntur in defmitione generis non important ilas res quae importantur per differen­ tias divisivas, et tunc potest intelligi ila definitio etiam si omnes dif­ ferentiae divisivae removeantur ; ali quando autem differentiae positae in definitione generis important illas res quae primo importantur per differentias divisivas, et tunc non est possibile. !sta distinctio debet declarari VII Metaphysicae 1, quia longum esset hic ipsam manifestare ; et ideo pro nunc prior expositio teneatur.

25

30

35

§ 8 Amplius quidem genus [c. 7 ; 1 5, 2-4]. Hic ponit quartam pro­ prietatem propriam generi, quae est quod genus praedicatur in quid, non sic differentia ; sed differentia praedicatur in quale, sicut dictum est prius. N o t a n d u m est hic, sicut tactum est prius, quod causa quare genus praedicatur in quid, et non differentia, est ista, quia genus im­ portat totam rem et non plus unam partem quam aliam, et ideo prae­ dicatur in quid ; differentia autem tantum importat partem primo, quomodo concretum accidentis importat primo accidens, et ideo praedicatur in quale et non in quid. . . .

24 quae] quod CDEFG intelligi om. A ;· sive om. A 26 Et om. BCEG 27 rationale] animai A 28 sensibilis] etc. A, mg. B, om. EG 28-29 a1 etc. mg. B 29 animata om. BCDEFG 30 quod] quia AE 32 intelligi] subintelligi A ! : illa] aliqua A 33 autem om. BCDEFG 35 possibile] et add. FG 37 et om. A ·

••.

CAP. 7, § 8. differentia A

-

3 generi] generis CDEFG

4 sic J autem add. A

CAP. 7, § 7. 1 Cf. Aristot. , Metaph., VII, Cf. supra, § 2, n o ta 1 . -

c.

9 differentia autem J sed

1 2, t. 43 (1 037b 28

-

1038a 35) .

s

to

CAP.

7:

DE

COM PARATIONE GENERIS AD DIFFERENTIAM

103

§ 9

5

10

15

�

Amplius quidem genus . . . [c. 7 ; 15, 4-6] . Hic ponit quintam pro­ prietatem, quae est quod genus est unum secundum unam speciem, sed differentiae sunt diversae ; sicut hominis est unum genus secundum speciem, quod est animai, sed eiusdem hominis vel eiusdem speciei sunt multae differentiae, sicut rationale et mortale et perceptibile disci­ plinae, quae sunt differentiae hominis quibus differt ab alis. I n t e 1 1 i g e n d u m est hic quod species non differt ab aliis per differentias tamquam per aliqua sibi intrinseca, sed tantum per aliqua quae sunt media concludendi negativam in qua negatur species ab alio, et e converso, sicut ostensum est p r i u s 1 • S e c u n d o notandum est quod eiusdem speciei sunt plura ge­ nera, sicut 'hominis' genus est 'animai' et similiter 'substantia' ; nec hoc intendit auctor negare, sed intendit dicere quod unius speciei sunt plures differentiae non subalternatim positae ; sicut secundum opinio­ nem illorum qui ponunt quod 'mortale' est differentia 'hominis' 1, istae differentiae 'rationale' et 'mortale' non sunt differentiae subalternatim positae, quia non omne rationale est mortale secundum opinionem ipsorum. Nam Deus est rationalis secundum eos, non tamen est mortalis ; nec etiam omne mortale est rationale, sed unius speciei habentis tales differentias non sunt plura genera non subalternatim posita, et hoc loquendo de generibus nobis notis, quamvis secundum intentionem P h i l o s o p h i in Topicis alicuius speciei non habentis differentias sint plura genera non subalternatim posita. 8

§ 10 Et genus quidem . . . [c. 7 ; 1 5, 6-7] . Hic ponit sextam proprieta­ tem, quae est ista quod genus est consimile materiae, sed differentia non est consimile materiae sed formae. CAP. 7, § 9. 3 unam o m . CDEFG 4-5 secundum speciem o m . A 6 multae] plures A sicut] scilicet CDEFG rationale] et add. ADG perceptibile] swceptibile B 7 quae om. A i i aliis] animali A 8- 9 per differentias] differentiis BCDEFG 9 tantum ] tamquam A, tamen E 1 3 similiter om. A B-14 nec hoc] non hic A 14 ne1 2 est om. AE '· eiwdem ] eidem A gare] quod A 17- 1 8 differentiae> . . . positae] subalternatae A 18 non om. A 19 secundum eos om. A .: est1 om. A 22 intentionem] opinionem A 23 habentis] plures add. A CAP. 7, § 10. 2-3 proprietatem] generis add. BCDEG 3 genus om. BCDEFG simile FG sed differentia] differentia autem A 4 est . . . materiae] sic BCDEFG

12

consimile]

2 Cf. supra, cap. 3, § § 8 et CAP. 7, § 9. - 1 Supra, cap. 3, § l (pp. 56s.). 3 Aristot. , Topica, VI, c. 6 ( 144b 12-13) . (pp. 66s . , 77) .

1 04

EXPOSITIO I N UBRUM PORPHYRn D B PRAEDICABIUBUS

I n t e 1 1 i g e n d u m est hic quod non dicit quod genus est materia nec quod importet materiam, sed quod est consimile materiae ; et hoc est intelligendum sic, quod sicut in composito materia est prior forma et forma sibi advenit, ita in definitione genus est prius diffe­ rentia, et proposito genere sibi advenit differentia. Et ideo, sicut forma in composito non est materia nec intrinseca materiae, sed est intrinseca tori composito, ita differentia in definitione nec est genus nec intrinseca generi, sed est intrinseca tori definitioni ; non tamen est intrinseca spe­ ciei, sicut tactum est p r i u s.

s

to

§ 11 Cwn autem . . . [c. 7 ; 1 5, 7-8] . Hic ultimo recapitulat dicens quod cum sint aliqua communia generi et differentiae praeter dieta, et simi­ liter sint aliqua propria generi et aliqua propria differentiae, praeter ista quae dieta sunt, tamen ista sufficiant.

s

(CAPITULUM 8 DE COMPARATIONE GENERIS AD SPECmM ]

§ 1 Genus autem et species . . . [c. 8 ; 1 5 , 9-12] . Postquam comparavit auctor genus ad differentiam, in ista parte comparat genus ad speciem et dividitur in duas partes. In prima ponit proprietates communes ge­ neri et speciei ; secundo poni t proprietates non communes, i bi 1 : Dif­ Jerunt autem. Prima (proprietas] communis est quod genus et species praedicantur de p1uribus, sicut dictum est 8• S c i e n d u m est quod quamvis aliqua species non praedicetur l,

6 quod1 tUld. CDEG

10 est

om.

CDEFG

7, § 1 1 . - 2 quod

CAlo. CAlo.

om.

8, A

7 estl 0111.

FG

§ 1. - 6 duas] tres

A

om.

11 necl] materia

ADG 4 sint

om.

AF ,,

et om.

8 communis

( !) A

BCDEFG

om. AF

12 intrinseca•] tori

5 isca . . . sunt] haec

A

9 dictum] supradictum

A

8, § 1 . - 1 Cf. Guillelmus de Ockham, Summa Logicae, pars I, c. 22 (Opera 8 Supra, cap. 1 , § 5 ; cap. 2, 1 Infra, § 4. Philosophica l, ed. cit., pp. 71-74) . § 4, (pp. 22s . , 33ss.). CAP.

s

to

CAP.

t5

20

8:

DE

1 05

COM PARATIONE GENERIS AD SPECIEM

dc pluribus secundum intcntionem philosophorum nec actu nec po­ tentia, quia ista potentia quae non potest reduci ad actum nulla est, tamen ut in pluribus species praedicatur de pluribus ; et universaliter omnis species communis ad aliquid generabile et corruptibile, quae sunt nobis notiora et de quibus frequenter loquitur auctor secundum intentionem P h i l o s o p h i, praedicatur de pluribus vel simul vel successive. Tamen secundum veritatem quaelibet species est praedica­ bilis de pluribus, quia in hoc philosophi erraverunt. Subdit autem hic quod non tantum loquitur de specie quae est tam genus quam species sed etiam de specie quae est species et non genus. § 2

5

Commune autem bis . . . [c. 8 ; 1 5 , 1 2-1 3] . Hic ponit secundam pro­ prietatem communem, quae est quod tam genus quam species est prius illis de quibus praedicantur. I n t e I l i g e n d u m est 'prius' non in esse, sed secundum prio­ ritatem consequentiae, quia ad esse individui non requiritur nec esse speciei nec esse generis ; tamen bene sequitur arguendo ab individuo ad specie.m supponentem personaliter, et similiter ad genus ; non ta­ men e converso. § 3 Et totum . . . [c. 8 ; 1 5, 1 3J . Ponit tertiam proprietatem communem, quae est quod tam genus quam species est quoddam totum ad illa dc quibus praedicantur. S c i e n d u m est, sicut dictum est prius, quod vocatur hic 'totum' communius ad plura et plura importans, et 'pars' subintelligitur mi­ nus commune, quorum tamen ncutrum est de cssentia alterius.

16

12 reduci] duci CEF 14 omnis] quaelibct A Philosophi] philosophorum D

communis om.

CAP. 8, § 2. - 5 Intelligendum ] quod add. A prius] p r im o EFG 6 consequentiae] communem FGI tatem I 7 esse o m . CG CAP. 8, § 3. A l3

p rius o m.

l3

2

Pon i t ]

A AC

Hi c p riU'm .

6 ad plura1

om.

3 quae est

om.

D

ad

EFG

15

et

om.

DDEFG

5-6 p r i or ita tcm J pro pr ie-

i ll a ] et ita A

5

est 1 om.

106

EXPOSITIO IN LIBR UM PORPHYRII DE

§

PRAED ICABILIB US

4

Di1fert autem species [c. 8 ; 1 5, 1 5-1 8] . In ista parte ponit pro­ prietates quibus differt genus a specie, quarum prima est quod species continetur a genere et species non continet genus. Istam proprietatem probat, quia illud quod est in p1uribus quam aliud continet illud aliud ; sed genus est in p1uribus quam species ; ergo etc. Minorem probat per hoc quod genera praeiacent speciebus, et similiter genera formata dif­ ferentiis specificis transeunt in species et perficiunt species, ergo sunt in p1uribus quam species. I n t e 1 1 i g e n d u m est hic quod genus non continet species nisi quia est communius quam species et importat omnia illa quae impor­ tantur per speciem et p1ura. S e c u n d o sciendum quod signanter dicit quod species non continet genera, per hoc manifeste innuens quod genera non sunt de essentia specierum nec partes specierum, quamvis sint partes definitionum aliquarum specierum. T e r t i o sciendum quod quando dicit quod genus est in p1uribus quam species, accipit 'esse in' pro 'praedicari' ; quia genus praedicatur de p1uribus, nec aliter est in eis nisi in definitionibus. Q u a r t o sciendum quod genera non praeiacent speciebus tam­ quam partes earum, sed praeiacent differentiis in definitiorpbus specierum ; et hoc sufficit ad intentionem sua m. N a m ex hoc quod in definitione speciei ponitur primo genus et postea differentia, sequitur quod genus praedicatur de p1uribus quam species ; sicut ex hoc ipso quod ' animai' primo ponitur in definitione 'hominis' et similiter in de­ finitione ' asini' et in definitione 'bovis', sequitur quod 'animai' praedicatur de p1uribus quam 'homo' vel ' asinus' vel 'bos' ; quia semper oportet quamlibet partem definitionis praedicari de definito. Similiter quando dicit quod genera formata differentiis specificis transeunt in species, i n t e 1 1 i g e n d u m est quod non aliter infor­ mantur genera differentiis specificis nisi quia in definitione prius ponitur genus et postea additur sibi differentia, sicut materiae additur forma ; . . .

CAP. 8, § 4. 3 quarum om. A 4 a] sub A genus] genera B proprietatem] differentiam A 5 illud1 orn. A 6 Minorem probat] Minor probatur AD 8 ergo] genera add. A 9 pluribus] plus l 1 1 quia] quod AE 12 sciendum] est add. FG 14 nec . . . specierum om. EFG 1 7-18 quam . . . pluribus mg. B 20 earum om. B 21 intentionem suam] intentum suum A in] omni add. A 23 hoc om. DF 24 quod om. A 25 in definitione1 28 specificis om. om. AF 26 ve!l] et AF semper] similiter CDG, sic F 27 partem mg. B 31 postea ] post BCDEFGI 30 specificis om. BCDEFGI quia] quod AE prius] primo AD B sibi o m . A -

'

s

10

1s

7il

25

JO

CAP.

35

8:

nec aliter transeunt in species nisi quod tota definitio composita ex ge­ nere et differentia est convertibilis cum specie. Et similiter quod dicit, genera perficere species, non aliter vult nisi quod genera cum differentiis definiunt species et exprimunt distincte essentiam illius quod importatur per speciem. Et ideo 'praeiacere', 'esse in', 'formare', 'tran­ sire', 'perficere', et cetera huiusmodi, aequivoce accipiuntur in lo­ gica et in aliis scientiis realibus. §

s

10

107

D E COMPARA TIONE GENERIS AD SPECIEM

5

Unde et priora . . . [c. 8 ; 1 5 , 1 8-1 9 } . Ex praedictis differentiis infert duas alias : prima est quod genera sunt priora naturaliter quam species, secunda quod interemptis generibus interimuntur species et non e converso. I n t e I l i g e n d u m est hic quod accipit 'priora' pro magis com­ munibus, quia ab illis non convertitur consequentia. Secundo intelli­ gendum est, sicut prius, quod interemptis gencribus interimuntur spe­ cies et non e converso, quia ad negationem generis sequitur negatio speciei licet non e converso, et est bona consequentia et non e converso ; quia bene sequitur ' a non est animai, ergo a non est homo', et non e converso. § 6

s

10

Et species . . . [c. 8 ; 15, 1 9-20} . Hic ponit aliam proprietatem et dif­ ferentiam, quae est quod si sit species sequitur quod sit genus, et non e converso. S c i e n d u m est quod non oportet quod quandocumque species est, quod genus sit ; quia cum non sint nisi intentiones in anima, quam­ vis intentio illa quae est genus non sit in anima, possibile est quod in­ tentio quae est species sit in anima. S ed intelligit quod arguendo a pro­ positione in qua praedicatur esse de specie, vel aliquod aliud praedicatum, ad propositionem in qua praedicatur idem praedicatum de ge32 quod] quia AD , definitio] sunt A

33 differentia] et add. A . dicit mg. D

2 Ex] Hic pratm. A 4 et] sed A 7� intelligendum est] sciendum A 8 est] quod add. CDF sequitur negario] ad negationem speciei A, sequitur necessario B sed A CAP. 8, § 5.

CAP. 8, § 6.

arguendo

om.

EG

5

est

om.

AB

10 idem] vcl A

quod o m . A praedicatum

6 hic om. AF

quod] hic add. B

9 ad negationem ] a negatione A 10 licet. . . et1 om. A

1 1 et]

8 intelligit] intendit D F G , intelligendum C om. EG

108

EXPOS ITIO IN L I B R U M PORPHYRII D E PRAED ICABILIB L" S

nere, est bona consequentia et non e converso ; sicut sequitur 'homo est vd homo currit, ergo animai est vel animai currit', et non e converso. Et intelligendum est quod omnes regulae intelligendae sunt si termini supponant personaiiter et non confuse et distributive ; nam si termini supponant simpliciter, non vaiet consequentia, sicut non sequitur "homo" est species, ergo "animai" est species'. Similiter si supponant confuse et distributive non oportet quod sit bona consequentia, sicut non sequitur, 'omnis homo currit, ergo omne animai currit', sed e converso.

1s

'

§ 7 Et genera [c. 8 ; 15, 20-21 ] . Hic ponit tertiam differentiam, quae est quod genera univoce praedicantur de speciebus, et non e converso. I n t e I I i g e n d u m est quod genera praedicantur de speciebus universaliter sumptis, sed non e converso, quamvis praedicentur de cis particulariter sumptis. ...

5

§ 8 Amplius quidem genera [c. 8 ; 15, 21-23] . Ponit quartam dif­ ferentiam, quae est quod genera abundant continentia specierum quac sunt sub ipsis, sed species non abundant continentia specierum sed abun­ dant differentiis. Et vult dicere quod genus habet piures species sub se quam species, sed species non habet sub se piures species quam genus, sed piures habet differentias quam genus. I n t e I I i g e n d u m hic quod ista non est differentia inter quod­ cumque genus et suam speciem, quia sicut ostensum est p r i u s aliqua species non habet differentias. Sed ista est differentia inter genus et speciem habentem differentias ; et frequentcr auctor Ioquitur tan­ tum de genere et specie habentc differentias, et non de aliis. S c c u n d o sciendum quod species habcns differentias habct plu­ res differentias in sua definitione quam genus. Illae tamen differentiae ...

5

1,

14 etl non] tamen A 1 3 intelligendum est] sciendum A . omnes] tales add. A est species] Sortes est homo EG 'i animai] Sortes G, om. E 17 consequentia om. B CAP. 8, § 7. - 4 genera] non add. A 6 particulariter] ve! indefinite add. A

speciebus] generibus A

16 homo

5 sed . . . converso om. A

CAP. 8, § 8. - 2-3 differentiam] proprietatem EFG 4 sub j ab DG 6 sed . . . species1 mg. sed] licet add. A 7 sed] species tamen AF 8 Intelligendum] est add. CDG est om. A 1 1 loquitur] hic add. D 13 sciendum] est add. DG quod] licet add. A

D

,

CAP. 8, § 8.

- 1

Supra , cap.

2,

§ 11

et

cap.

3,

§ 9 (pp.

4 'J ,

69) .

10

CAP.

1s

9:

DE COMPARATIONE GENERIS AD

1 09

PROPRIUM

sunt divisivae generis, sed non sunt ipsius generis tamquam ipsum de­ finientes ; et haec est intenti o auctoris. § 9

s

Amplius neque species . . . [c. 8 ; 15, 23-24 ] . Hic ponit quintam differentiam, quae est quod nulla species est genus generalissimum et nullum genus est species specialissima, quamvis aliqua genera sint spe­ cies et aliquae species genera.

(CAPITULUM 9 DE

COMPARATIONE GENERIS AD PROPRIUM

§

10

)

1

Generis autem et proprii ... [c. 9 ; 1 6, 1-3] . In ista parte comparat genus ad proprium ; et primo ponit proprietates communes, secundo proprias, i bi 1 : Difrt autem. In prima parte poni t tres proprietates com­ munes. Prima est quod tam genus quam proprium sequitur ad spe­ ciem ; sicut sequitur 'si homo est, animai est', et similiter 'si homo est, risibile est'. S c i e n d u m est quod semper a specie ad genus et ad proprium est bona consequentia, si termini supponant personaliter et in conse­ quente non supponant confuse et distributive ; aliter non oportet. § 2 Et aequaliter... [c. 9 ; 1 6, 3-6] . Ponit secundam proprietatem communem, quae est quod sicut genus aequaliter praedicatur de suis 15-16 definientes] definiens FG CAP. 8, § 9. - 2 Hic om. A

-

CAP.

5 specics] sunt tultl. AD

9, § l . 6 prima] qua FC 8 similiter] sequitur aJtl. A, et] a genere aJJ. CDE, a specie aJJ. F, genus tuld. G CAP. 9, § 2.

CAP.

9, § 1 .

3 aequaliter] essentia.liter AEFG

- 1 Infra, § 4.

om.

BE

10

est om.

AE

1 10

EXPOSITIO IS LIBRUM PO RPHYRII DE PRAEDICABILI B U S

speciebus, ita proprium aequaliter praedicatur de contentis sub ipso cuius est proprium ; quia sicut 'animai' aequaliter praedicatur de 'homine' et 'equo', ita 'risibile' aequaliter praedicatur de ' Sorte' et 'Pla­ tone', qui continentur sub 'ho mine' de quo primo praedicatur.

s

§ 3 Commune autem . . . [c. 9 ; 1 6, Cr7] . Ponit tertiam proprietatem communem, quae est quod sicut genus praedicatur univoce de suis spe­ ciebus, ita proprium praedicatur univoce de illis quibus est proprium. S c i e n d u m est quod in tota ista parte accipit proprium quarto modo dictum, et non aliis modis. S e c u n d o sciendum quod acci­ pit proprium in ista ultima parte pro eo quod est proprium uni speciei. T e r t i o sciendum quod proprium praedicatur aliquo modo univoce de ils de quibus praedicatur, non tamen praedicatur in quid sicut genus.

s

10

§ 4 Difert autem . . . [c. 9 ; 1 6, 9-1 0] . Hic ponit proprietates proprias non communes, quarum prima est quod genus est prius proprio, et proprium posterius. Nam 'animai' prius est, et deinde dividitur differenti et propriis. P r i m o sciendum quod loquitur hic de proprio alicuius speciei contentae sub genere, et tunc genus est ilio proprio prius, quia com­ munius ; nam genus praedicatur de aliis speciebus, non sic illud pro­ pnum. S e c u n d o sciendum quod genus aliquando dividitur propriis suarum specierum, sicut 'animai' potest dividi per ' disciplinabile' et 'indisciplinabile'. T e r t i o sciendum quod non omne genus dividitur differentiis, sed aliquod, scilicet illud genus quod habet species habentes differentias. 4 acqualiter] estialitcr AEFG Il contentis) s uis oontentis seu CDEFG, suis speciebw oontentis 5 acqualiter] esntialitcr AEF seu B 4-5 ipso . . . propriwn] eo de quo primo praedicatur A 7 primo] priw EF 6 equo] e conveno ACDG !! acqualiter] esliter AEF, om. G A tio A

om.

CAP. 9, § 3. - 2 Ponit ] Hic priiDn. A li tertiam] sc A 3 oommunem om. A li suis 4 quibw] quorum A, cuiw C, de quibw D 5 est om. AF .: in tota om. A : parte] ra6 sciendum] est add. BG 8 propriwn om. AF

CAP. 9, § 4. - 3 non . . . quarwn om. A Il prima] talis add. BCDEF 4 propriwn] est add. A i postcriw] genere add. A Il et om. ACF 6-10 Primo . . . Secundo A, om. BCDEFGIX 10 aliquando] aliquo modo A " dividitur] dicitur aecipitur A 11 specierwn] diffi:rentiarum AB 13 Tertio] Secundo CFG, Quarto B, om. E

s

10

CAP.

9 : DE

11 1

COMPARATIONE GENERIS AD PROPRIUM

§ 5

5

Et genus . . . [c. 9 ; 1 6, 10-1 1 ] . Ponit secundam differentiam quae est quod omne genus praedicatur de pluribus speciebus, proprium vero non praedicatur de pluribus speciebus sed de una sola specie cuius est proprium ; et loquitur hic non de proprio in communi sed de proprio alicuius speciei.

§ 6

5

to

t5

Et proprium quidem . . . [c. 9 ; 1 6, 1 1-14] . Ponit tertiam differen­ tiam quae est quod proprium conversim praedicatur de ilio cuius est proprium ; hoc est, proprium est convertibile cum ilio cuius est proprium ; genus vero de nullo, - hoc est, de nulla specie conversim prae­ dicatur ; hoc est, genus non est convertibile cum quacumque specie nec cum proprio cuiuscumque speciei. Sicut non sequitur 'si a est ani­ mal, a est homo', nec 'si a est animai, a est risibile' ; et ideo 'animai' non est convertibile cum 'homine' nec cum 'risibile'. S ed bene sequitur 'homo est, ergo risibile est', et e converso ; et ideo 'homo' et 'risibile' sunt convertibilia. S c i e n d u m quod ista differentia vera est accipiendo proprium quarto modo, sive sit proprium speciei sive generi sive cuicumque. S e c u n d o sciendum quod semper ab uno convertibilium ad reli­ quum est bona consequentia si termini supponant personaliter, et eodem genere suppositionis personalis.

§ 7

5

Amplius proprium . . . [c. 9 ; 1 6, 14-1 6]. Ponit quartam differentiam, quae est quod proprium inest speciei et omni contento et soli, genus autem inest speciei et omni contento sed non soli ; et hic accipit proprium quarto modo, similiter hic accipit 'inesse' pro 'praedicari'. CAP 9, § 5. .

3-4 speciebus . . . pluribus om. B

3

vero

om. CF

4 speciebus mg. B,

om. CDE

CAP. 9, § 6. 2 Ponit] Hic praem. AD 7 nec . . . speciei om. A , ; a om. AF 9 convettibile] nec tuld. A :: cum homine mg. B .i risibile] risibili BDG 11 sunt convertibilia] non IW1t convertibilia cum animali I 12 Sciendum] est add. BG 13 modo] dictum tuld. A l! sive1 generi om. CD · generi] generis FG cuicumque] cuiuscumque FGI

2 Ponit] Hic praem. AC CAP 9, § 7. do] et tuld. A hic rep . A, orn. BDE .

3 inest] convenit A

4 et1 om. CF

5

mo-

1 12

EXPOSITIO IN LIBRUM PORPHYRII DE P RAEDICABILI B U S

§ 8 Amplius species . . . (c. 9 ; 1 6, 1 6- 1 8] . Ponit quintam differentiam, quae est quod species interemptae non interimunt genera, sed propria interempta simul interimunt ea quorum sunt propria. Similiter e con­ verso, interemptis illis quorum sunt propria, interimuntur propria. Vult dicere quod ad negationem speciei non sequitur negatio generis ; sicut non sequitur 'asinus non est homo, ergo asinus non est animai' ; sed ad negationem proprii sequitur negatio illius cuius est proprium, et e converso, sicut sequitur 'asinus non est homo, igitur asinus non est risibilis', et e converso sequitur 'asinus non est risibilis, ergo asinus non est homo'. Et hoc est verum si termini supponant personaliter, et ideo non loquitur de interemptione reali, sed de interemptione quae est consequentia quaedam ex duabus negativis.

10

(CAPITULUM 1 0 DE

COMPARATIONE GENERIS AD ACCIDBNS

)

§ 1 Generis vero et accidentis . . . [c. 1 0 ; 1 6, 1 9 - 1 7, 2] . In ista parte comparat genus ad accidens, et primo ponit unam proprietatem communem eis, secundo non communem i bi 1 : Di.lfert autem. Dici t ergo primo sic, quod commune est tam generi quam accidenti praedicari de pluribus, et hoc sive sit accidens separabile sive inseparabile. De se­ parabili patet, quia moveri praedicatur de pluribus ; de inseparabili etiam patet, quia nigrum praedicatur de corvis et Aethiopibus et aliquibus inanimatis. I n t e 1 1 i g e n d u m est quod accipit hic accidens pro praedica­ bili de multis contingenter, et non pro accidente exsistente extra ani­ mam et informante suum subiectum ; nam tale non praedicatur de CAP. 9, § 8. - 3 spccies) si spces sint A 11 interimunt] interimumtur AD 4 interimunt) interimuntur AB : ea ) illa F, omnia A il propria] et ad. A 1 0-1 1 sequitur . . . homo 011 . A 12 de interemptione 011. BCEF '

CAP . 10, § 1. - 6 secundo] aliam lld. A 7 sic 011 . AC 8 sive1) accidens lld. B 8-9 separabili] separabilibus CDEFG 10 quia] quod BC i! corvis] corvo FG 10 et1 ] de lld. ADF : et1] de lld. ADF, ali add. AF 12 hic] scilicet ttdd. B

CAP. 10, § 1 . - 1 Infra, § 2.

s

10

CAP.

1s

10 : DE

COMPARATIONE

GENERIS AD

A C CIDENS

113

pluribus. Unde nulla albedo praedicatur de pluribus, sed hoc commun e 'albedo', quod non est aliquis color exsistens, praedicatur de pluribus. Similiter s c i e n d u m quod non est aliquod praedicabile tale de aliquo hic inferius, quin si t praedicabile de aliquo alio ; et ita est praedicabile de pluribus vel simul vel successive. § 2

s

10

15

71

25

Difert autem genus . . . (c. 1 0 ; 1 7 , 3-6] . In ista parte ponit aliquas proprietates proprias, et sunt quattuor. Prima est quod genus est ante speciem et prius ea, sed accidens est posterius specie ; nam quamvis accipiatur accidens inseparabile, tamen posterius est accidens quam illud cui accidit. S c i e n d u m est quod genus non est prius specie nisi tantum prioritate consequentiae, scilicet quod est illud a quo non convertitur consequentia ; et tali modo potest accidens esse prius. Tamen differentia est, quia non est ita formalis consequentia a specie ad accidens sicut a specie ad genus ; unde nullo modo potest intelligi quod ista stant simul ' Sortes est homo' et ' Sortes non est animai'. Tamen quo d Sortes sit homo et non sit albus bene stant simul, et ita a specie ad ac­ cidens separabile, hoc est ad praedicabile tale, non est formalis consequentia. Similiter maior repugnantia est inter ista, ' a est corvus' et ' a non est animai', quam inter ista, ' a est corvus' et ' a non est niger'. Similiter genus sic est prius tali prioritate quod non importat aliquid posterius ilio quod importatur per speciem ; sed accidens, hoc est tale praedicatum, quamvis sit aliquo modo prius, aliquando tamen importa t aliquid posterius eo quod importatur per subiectum. Verbi gratia, hoc praedicatum 'nigrum' importat nigredinem quae est simpliciter poste­ rior corvo quia est vere accidens eius ; et hoc sufficit ad intentionem auctoris. Similiter haec est differentia, quod omne genus est prius tali prioritate omni specie de qua praedicatur sed non omne tale accidentale est prius ilio de quo praedicatur. Verbi gratia, sequitur ' a est medicus, ergo a est homo', et non sequitur e converso ; et ita 'homo' est prius et 'medicus' posterius tali prioritate. 1 6 exsistens] extra animam add. FG

17-19 Similiter. . . succesve om. AX

CAP . 10, § 2. 2 aliquas om. A 8 consequentiae] communi FG, co=unitatis I 10 ita om. EF 12 simul om. AEF 14 separabile] inseparabile AD 15 repugnantia] con.sequentia FG Il ista] istas A 16 ista] istas A 20 subiectum] speciem FG 23 auctoris om. A 26 prius] animai A

OCII:HAM,

OPEI PHILOSOPIUCA

n

Il

114

EXPOSITIO IN LIBRUM PORPHYRII D E PRAED ICABIL! B t; S

§ 3 Et genera quidem [c. 1 0 ; 1 7, 6-8] . Hic ponit secundam dif­ ferentiam, quae est quod illa quae participant genera aequaliter parti­ cipant genera, non sic ea quae participant accidentia aequaliter partici­ pant ea ; et ratio est quia accidentia suscipiunt intensionem et remissionem, non s1c genera. I n t e 1 1 i g e n d u m quod aliqua non participant genera nisi quia praedicantur de eis, ita quod 'participari' est frequenter in logica idem quod 'praedicari', et 'participare' idem quod 'su bici' ; et ita accipitur hic. S e c u n d o sciendum quod vult dicere quod talia praedicata accidentalia praedicantur de illis de quibus praedicantur secundum magis et minus, sicut unus est magis albus et alius minus albus. Non sic ge­ nera, unde non dicitur quod Sortes est magis animai quam Plato. T e r t i o sciendum quod ista differentia non est universalis, quia aliqua talia praedicata non praedicantur cum magis et minus, sicut nec genera nec spectes. ...

s

10

1s

§ 4 Et accidentia quidem [c. 1 0 ; 1 7, 8-10] . Ponit tertiam diffe­ rentiam, quae est quod accidentia subsistunt in individuis, sed genera et species non subsistunt in individuis sed sunt priora substantiis indi. . .

��-

5

S c i e n d u m quod talia praedicata non subsistunt in individuis, non plus quam voces subsistunt in eis, sed tantum important aliquas res frequenter subsistentes individuis 1, hoc est exsistentes in substantiis individuis. Genus autem et species universaliter non subsistunt in in­ dividuis nec important res subsistentes in individuis, sed important ipsasmet res subsistentes. Et haec est intentio auctoris. CAP. 10, § 3. 3 aequaliter] cstialiter DEF 4 aequaliter] csntialiter CDEF 6 sic] autem add. AE 7 lntelligendum] est add. DEG, autem hic add. A 10 sciendum] notandum E FG, est add. BG -

CAP. 10, § 4. 2 tertiam om. AE 3 in om. BG 4 in om. BG 6 Sciendum] est add. FG l individuis] sed sunt priora add. EFG 7 in om. A L tantum] tamen BCDGI, non F 8 subsistentes] in add. CDEF 8-10 hoc . . . individuis om. CDEFGX 8 cxsistentes] subsistentes B 10 res om. ACG Il in om. A -

CAP. 1 0,

§ 4. - 1 Libentius legerem, ut CDEF, ' subsistentes in individuis ' (G. Gal) .

10

CAP.

10 :

D.B COMPAllATIONE

GENERIS

AD A CCIDENS

115

§ 5

5

10

Et genus quidem . . . [c. 1 0 ; 1 7, 1 0-13] . Ponit quartam differentiam, quae est quod omne genus praedicatur in quid de omnibus suis spe­ ciebus et inferioribus, sed accidens praedicatur in quale vel quomodo aliquid se habeat ; sicut si aliquis interrogetur 'qualis est Aethiops ?', respondetur quod est niger, et si quaeratur 'quomodo Sortes se ha­ beat?', respondetur quod sedet vel ambulat. S c i e n d u m quod aliquod praedicatum dicitur praedicari in quale vel in quid vel in quomodo vel in quando vel in ubi, et sic de aliis, secundum quod per ipsum respondetur ad aliquam quaestionem factam per tale interrogativum. § 6

5

10

15

Genus quomodo ab aliis . . . [c. 1 0 ; 1 7, 14 - 1 8, 9 ]. In ista parte re­ movet quamdam tacitam obiectionem pro modo determinandi certa alia residua. Posset enim aliquis dicere quod sicut in parte praecedenti fecit quattuor combinationes comparando genus ad alia quattuor, quod ita esset facturus postea, comparando quodlibet sequentium ad alia quattuor. Hoc removet dicens quod quamvis dictum sit quomodo ge­ nus differat ab aliis quattuor, et eodem modo contingeret comparare quodlibet sequentium ad alia quattuor, et ita cum sint quinque possent fieri viginti differentiae vel combinationes, nam comparando quodlibet de quinque ad quattuor fierent viginti obviationes, hoc tamen posterius non est faciendum. Nam semper posteriores comparationes sunt una pauciores quam priores, et ita secundae sunt una pauciores quam primae et per consequens non sunt nisi tres ; et similiter tertiae sunt una pauciores quam secundae et per consequens non erunt nisi duae ; et quartae erunt una pauciores quam tertiae et per consequens non erit nisi una. Et ita in universo non erunt nisi decem, scilicet quattuor et tres et CAP. 10, § S. 3 omnc o m . A . i omnibw o m . D F 4 et om. A i i praedicatur o m . A 5 intcrrogctur] intcrroget AF 6 Sortcs om. A 7 quod] quoniam AG .� vel] quod aJtl. DG 8 aliquod . . . dicitur] pracdicta dicuntur FG 9 vel1 in quomodo om. A 10 aliquam om. AE CAP. 10, § 6. - 4 aliquis om. A 5 combinationcs] obviationcs EFG S-7 quod. . . quattuor mg. B 7 Hoc] Hic B Il diccns] dubitationem B 8 modo] dictum atltl. B 10-1 1 nam . . . obviationcs om . AD 1 1 viginti] 24or I ii obviationcs] combinationcs CI, comparationcs X 12 non est om. A ,: scmper] proptcr A d comparationcs] combinationcs A 13 priores. . . primac rq. p. quam (/in. 15) A 14-15 ct1 . . . sccundac mg. B 15 quartae] duae A, corr. in quattuor B, quattuor CDFG 1 6 tcrtiae] res DFG 17 decm, scilicct om. A

116

EXPOSITIO I N LIBRUM PORPHYRII D E PRAEDICABILIBUS

duae et una ; et ratio huius est quia genus differt a quattuor, scilicet differentia, proprio, accidente et specie, et ita sunt quattuor compara­ tiones. Ex hoc enim quod comparatur et datur differentia inter genus et differentiam, datur etiam differentia inter differentiam et genus ; et ita non oportet comparare differentiam ad genus, sed sufficit com­ parare ad speciem, proprium et accidens ; et ita i bi non erunt nisi tres comparationes. Similiter ex hoc quod in primis comparationibus data est differentia inter genus et speciem, et in secundis inter differentiam et speciem, data est differentia inter speciem et genus et inter speciem et differentiam ; et ita non oportet comparare speciem in tertiis dif­ ferentis vel comparationibus nisi ad proprium et accidens, et ita non erunt nisi duae. Et propter eandem rationem non oportet ultimo nisi comparare proprium ad accidens, quia differentia proprii ad alia tria data est prius 1, et similiter differentia accidentis ad alia tria ; et ita erunt tantum decem in universo. Scd de primis quattuor dictum est prius ; nunc autem dicendum est de reliquis.

:lJ

25

30

[CAPITULUM 1 1 DB

COMPARATIONB DIFFERENTIA.E AD SPE CIBM

)

§ 1 Commune igitur est di.tferentiae ... [c. 1 1 ; 1 8, 10-13] . In ista parte comparat differentiam ad alia tria, quia de ipsa in comparatione ad genus dictum est p r i u s 1• Et primo comparat differentiam ad speciem ; secundo ad proprium, ibi 1 : Di.lferentia vero; tertio ad acci­ dens, i bi 8 : Di.lferentiae vero. Prima dividitur in duas partes ; in prima ponit duas proprietates communes, in secunda quattuor differentias, 19 proprio] et tld. AF il quattuor om. AC 19-20 comparationcs] et add. A 23 ibi 24 comparationcs mg. B 26 et1 om. A 28 et1] ad tld. CF 29 erunt] ibi tld. EG Il oportct] dcbct B Il nisi om. AF 31 data . . tria mg . B 32 decem] 4or I ' ! quattuor] decem A 33 autem om. EFG om.

DE

CAP.

.

1 1 , § 1.

-8

duas]

tres

A

CAP. 10, § 6. - 1 Supra, cap . 6-10. CAP. 1 1 , § 1. - 1 Supra, cap. 7 (pp. 96-104 } . cap. 13, § 1 .

1 Infra, cap. 12, § l .

8 Infra,

5

CAP. 1 1 : DE COMPARA TIONE DIFNTIAE AD SPECIEM 10

15

117

ib i ' : Proprium autem. Prima proprietas communis est ista, quod species et differentiae aequaliter participantur ab ils de quibus praedicantur , sicut homines particulares aequaliter participant 'homine' et 'rationali' quae est differentia . S c i e n d u m quod accipit 'participari' pro 'praedicari' ita quod nec differentia nec species praedicatur de aliquo secundum magis et minus, sicut non dicitur quod Sortes est magis homo quam Plato, nec etiam magis rationalis.

§ 2

5

Commune vero est . . . [c. 1 1 ; 1 8, 1 3-14] . Ponit secundam proprie­ tatem communem, quae est quod differentia et species semper adsunt illis quae ipsa participant, sicut Sortes semper est rationalis et semper est homo. S c i e n d u m quod quamvis Sorte non exsistente, non sit ratio­ nalis nec homo, tamen Sorte exsistente, necessario est homo et ratio­ nalis ; et ita est de quolibet alio.

§ 3

s

10

Proprium autem diferentiae . . . [c. 1 1 ; 1 8, 1 6- 1 9 ] . In ista parte ponit quattuor differentias inter differentiam et speciem. Prima est quod differentia praedicatur in eo quod quale, species vero in eo quod quid. Nam etsi homo accipiatur ut qualitas, non tamen est simplici­ ter qualitas sed est illud quod constituunt differentiae advenientes generi. S c i e n d u m est quod quia differentia principaliter importat par­ tem rei, ideo praedicatur in quale, sive importet materiam rei sive formam, et ideo per ipsam respondetur ad quaestionem factam per quale. Sed species importat totum, et ideo praedicatur in quid et per ipsam respondetur ad questionem factam per quid. Sciendum s e c u n d o quod differentiae advenientes generi non 10-1 1 species et dilferentiae am. BCDEFGI 11 aequaliter] essentialiter CEF homini B, hominem F 14 Sciendum] Notandum A CAP. 1 1 , § 2.

3 adsunt] in add. B

12 homine]

6 Sciendum] Notandum A

CAP. 1 1 , § 3. 4 vero am. BCDF 5 ut am. CDFG , qualitas] qualiter A 7 est] hic lld. FG, am. AE quia am. CDEF 8 rei1 ] et add. DF rei1 am. A 9 per ipsam am. FG 12 Sciendum ] Notandum A, est add. FG

' Infra, § 3.

118

BXPOSITIO IN UBRUM PORPHYil D E PIL\EDICABIUBUS

constituunt proprie speciem, sed improprie loquendo, quia constituunt defìnitionem quae convertitur cum specie ; et ita improprie loquendo constituunt speciem.

1s

§ 4 Amplius in pluribus . . . [c. 1 1 ; 1 8, 1 9-21 ] . Ponit secundam diffe­ rentiam, quod frequenter differentia est in pluribus, hoc est praedi­ catur de pluribus, quam species ; sicut 'quadrupes' praedicatur de plu­ ribus differentibus specie ; sed species praedicatur de individuis solum. S c i e n d u m quod non omnis differentia praedicatur de pluribus quam species, sed aliqua. S e c u n d o sciendum quod loquitur hic de specie specialissima. T e r t i o sciendum quod poni t quod 'qua­ drupes' est differentia animalis gratia exempli tantum.

5

§ 5 Amplius differentia . . . [c. 1 1 ; 1 8, 21-23] . Ponit tertiam differen­ tiam, quae est quod differentia est communior et prior specie cuius est differentia ; sicut rationale est prius homine, quia interempto ratio­ nali interimitur homo, sed non e converso quia remanet Deus qui est rationalis. I n t e I l i g e n d u m est quod ista differentia non est communis, quia aliqua differentia est convertibilis cum specie cuius est differentia, aliqua non. S e c u n d o sciendum quod illud quod dicit de 'ratio­ nali', quod est commune ho mini et Deo, dici t tantum gratia exempli.

s

10

§ 6 Amplius quidem . . . [c. 1 1 ; 1 8, 23 - 1 9, 3] . Ponit quartam diffe­ rentiam, quae est quod differentia composita cum alia differentia, si­ cut rationale et mortale, componunt substantiam hominis ; species autem et species non componunt sic. Et hoc est quod dicit quod spe13-14 quia . . . loquendo

om.

FG

CAP . 1 1 , § 4. - 2-3 differentiam] quac est ista add. A FG 8-9 Tcrtio. . . tantum om. F

tur

om.

om.

BDEG

CAP. 1 1 , § 5. - 2-9 Ponit . . . non differentia1] et add. DG

om.

CAP. 1 1 , § 6. - 3 alia] aliqua A ci es ] eu m alia specie FG

F 4 priw] prior DG 10 quod est commune

3 quod

om.

om.

BDEF

5 praedica-

7 est1 om. BCE 8 differential BCDEFGIX . tantum] salurn A

4 componunt] unam speciem scilicet add. X

5 et spe-

5

1 19

CAP. 1 1 : DE COMPARATIONE DIF AD SPECIEM

10

1s

20

25

30

cies non componitur ut gignat aliam, hoc est, una species non definit aliam nec componitur cum ea. Et quia aliquis posset dicere quod una species gignit aliam, sicut equa et asinus gignunt mulum, ad hoc respondet dicens quod quamvis aliqua equa particularis cum aliquo asino particulari permisceatur ad generandum mulum, tamen equa simpliciter - hoc est species ista - cum asino simpliciter, hoc est cum specie ista alia, numquam convenit ad perficiendum mulum ; hoc est, illae duae species non componuntur in definitione ut exprimant substantiam muli. S c i e n d u m quod duae differentiae non tantum subalternatim positae componuntur aliquando in definitione simul, sed etiam ali­ quando duae non subalternatim positae ; tamen quod dicit de rationali et mortali dicit tantum gratia exempli, quia secundum veritatem mor­ tale non est differentia essentialis hominis. S e c u n d o sciendum quod hoc quod dicit quod rationale et mortale componunt in substantia hominis, per hoc innuens quod ali­ quae differentiae componunt substantiam speciei vel substantiam rei, non est aliter intelligendum nisi quod componunt definitionem expri­ mentem substantiam rei ; et etiam exprimunt partes componentes substantiam rei. Et hoc est verum de differentiis non subalternatim positis, et iste est modus loquendi frequenter auctorum in talibus. Unde in rei veritate, et de virtute sermonis loquendo, nulla differcntia est de substantia speciei vel rei, vel pars sua essentialis et intrinseca, sed tan­ tum est quaedam intentio in anima sive conceptus distinctus a specie et a re, exprimens tamen partem rei et supponens pro ipsa re cuius exprimit partem essentialem.

-

-

6 aliam ] speciem add. FG 7 aliam] speciem add. FG 8 ad hoc] aliter C, om. DFG 10 permisceatur] commisceatur A 1 1 cum . . . simpliciter om. D 1 2 alia om. EF convenit] conveniret CF, perveniet A 13 ut mg . D 16 etiam om. AC 17 quod] quando CDEFG 20 Secundo] Tertio AFG 21 in substantia] substantiam EF 23 aliter] realiter FG, aliud D 25 non om. A p os it i s om. D 26 est om. A auctorum] auctor A 24-25 et . . rei om. DD 27 e t om. A 28 cssentialis] materialis A 30 tamen] tantum DFG rei et om. EF .

120

EXPOSmO IN UBJI.UM PORPHYlUI DE PllAEDICABILIBUS

(CAPITULUM 12 DB COMPARATIONB DIFFBRBNTIAB AD PROPRIUM ]

§ 1 Difl'erentia vero et proprium (c. 1 2 ; 1 9, 4-7] . In ista parte comparat differentiam ad proprium, et primo ponit duas proprietates communes, secundo poni t duas differentias, i bi 1 : Proprium autem. Prima proprietas communis est ista, quod differentia et proprium aequaliter participantur ab illis quae ipsa participant, sicut rationalia aequaliter sunt rationalia et risibilia aequaliter sunt risibilia. S c i e n d u m quod accipit 'participari' pro 'praedicari' et intelligit quod differentia et proprium non praedicantur de illis de quibus praedicantur cum istis adverbiis 'magis' et 'minus', sicut non contingit dicere quod Sortes est magis rationalis et Plato minus, et similiter de risibili. . . .

5

to

§ 2 Et semper [c. 1 2 ; 1 9, 7-9] . Ponit secundam proprietatem, quae est quod tam differentia quam proprium semper adest omni contento, - hoc est, semper praedicatur de omni contento. Nam quamvis homo non semper currat, semper tamen est bipes et semper natus est currere ; et similiter quamvis homo non semper rideat, semper tamen natus est ridere. I n t e I l i g e n d u m est hic quod hoc quod dicit de bipede dicit tantum gratia exempli. S e c u n d o sciendum quod quamvis differentia et proprium dicantur semper de omni contento sub subiecto, non tamen semper actus consequentes dicuntur de omni tali. T e r t i o sciendum, sicut prius, quod proprium non est aliqua ...

CAP. 12, § 1. - 5 diff"erentiam s. /in. B1 rentias] secunda add. AD 9 et om. CE 13 et om. A

'1

proprium] speciem FG duas] tres B 6 diffe1 0-1 1 intelligit] est intelligendum A, imendit DFG

CAP. 12, § 2. - 3 est] ista add. A 4 hoc . . . contento om. CDEFG est om. A 4-6 hosemper rtp. B tamen mg. D, aptus mo . . . quamvis om. (hom.) B 6 et om. A homo om. A add. AF 8 hic om. A 10 sciendum ] est add. DFG 11 semper1 om. EFG semper1 om. A 12 dicumur] semper add. BCDEG .

CAP.

1 2, § 1 .

-

1

Infra, §

3.

5

10

13 :

CAP.

15

DE C OMPARATIONE D IFFERENTIAE

AD

A C C:I nENS

121

res exsistens in subiecto, sed tantum est aliquod praedicabile, verificabile de aliquo subiecto, non pro se sed pro re, quia supponit pro eodem pro quo supponit subiectum. § 3

5

Proprium autem ... [c. 1 2 ; 1 9, 1 1-13] . In ista parte ponit duas dif­ ferentias inter proprium et differentiam, quarum prima est quod dif­ ferentia dictur frequenter de pluribus speciebus, sicut 'rationale' de homine et Deo ; proprium autem de una sola specie cuius est proprium. I n t e 1 1 i g e n d u m quod non omnis differentia dicitur de plu­ ribus speciebus, sed aliqua sic et aliqua non ; et in proposito loquitur de proprio unius speciei et non unius generis. § 4

5

Et differentia quidem ... [c. 1 2 ; 1 9, 1 3- 1 5 ] . Hic ponit secundam differentiam, quae est quod differentia consequitur ista quorum est differentia et non convertitur ; proprium autem conversim praedicatur de illis quorum est. Vult dicere quod aliqua differentia non convertitur cum specie cuius est seu de qua praedicatur, sed est communior et in plus, quamvis aliqua sit convertibilis ; proprium autem est converti­ bile cum specie de qua praedicatur, et ita loquitur de proprio quod est proprium speciei et non generi.

(CAPITULUM 1 3 DB COMPARATIONE DIFFBRENTIAE AD ACCIDBNS

)

§ 1

Differentiae vero et accidenti ... [c. 1 3 ; 1 9, 1 6-1 7 ] . In ista parte comparat differentiam ad accidens, e t dividitur in duas partes ; m 15 re] sua add. A CAP. 12, § 3. - 3 inter . . . differentiam om. A 5 et] dc: A, et de DF est add. AG 7 speciebw om. A C sed aliqua sic mg. B sic om. CDE

6 lntelligendum ]

6 specie] differentia A qua ] dicitur se de qua add. A 8 cum ] de EG ita ] hoc A, ideo D 9 generi ] magis quam de eo quod est proprium generi add. FG, quod dc eo quod est p ropri um generi add. E

CAP. 12, § 4 .

5 differentia mg. B

7 quamvis aliqua sit ] quam alia sic A

1 22

EXPO SITIO IN LIBRUM PORPHYRII DE PRAEDICABI LIB U S

pri ma parte ponit duas proprietates communes, et in secunda ponit differentias, i bi 1 : Difrunt autem. Prima proprietas est, quod tam dif­ ferentia quam accidèns praedicatur de p1uribus. I n t e 1 1 i g e n d u m est quod non accipit hic accidens pro ali­ qua re extra informante materiam sive aliquam rem extra, sed pro praedicabili supponente pro ilio pro quo supponit illud de quo prae­ dicatur.

to

§ 2 Commune vero . . . [c. 1 3 ; 1 9 , 1 8-1 9 ] . Ponit secundam proprietatem communem differentiae et accidenti inseparabili, quae est quod sicut differentia semper adest omnibus de quibus praedicatur et quibus com­ petit, ita accidentia inseparabilia semper adsunt, hoc est semper praedicantur de illis quorum sunt accidentia inseparabilia ; sicut bipes, quod est differentia, semper adest hominibus, hoc est semper praedicatur de hominibus ; et similiter nigrum semper adest corvis, hoc est semper praedicatur de corvis dum corvi sunt.

5

§ 3 Diferunt autem . . . [c. 1 3 ; 1 9 , 2 1 - 20, 3 ] . Hic ponit tres diffe­ rentias inter differentiam et accidens, quarum prima est quod diffe­ rentia continet speciem, accidentia autem aliquo modo continent eo quod sunt in pluribus subiectis - hoc est, praedicantur de pluribus subiectis - et continentur quodam modo, eo quod subiecta non sunt tantum susceptiva unius accidentis sed p1urium. I n t e 1 1 i g e n d u m est quod sicut aliqua res potest habere p1ura CAP. 13, § 1 . - 6 communes om. A 9 est] hic dld. A 1 0 extra1 ] realicer add. B, om. EFG i i aliquam] aliam C, om. EFG 11 praedicabili] praedicato D supponente ] supposito A quo1] simul add. A CAP. 13, § 2. - 2-3 proprietatem communem] communitatem AC 3 inseparabili] in se B DEF, incer se G 4 semper om. B :: de . . . et om. A 5 inseparabilia] et omnia calia CEFG, et omnia calia add. BD : hoc est semper mg. B 5-6 praedicantur] semper add. B 6 inseparabilia 7-8 hoc . . . hominibus om. B 8 similicer] hoc accidens EFG adest . . . semper' om. EFG om. EFG CAP. 13, § 3. 3 differentiam et accidens] isca BCEF, re DG quarum 011 . A A 5-6 hoc . . . subiectis om. A 6 quod ] sunt add. CDEFG, quae sunt add. l tamen CFG, tantummodo B 8 est om. AF

vero

CAP. 13, § 1 .

1

Infra, §

3.

4 aucem] 7 tantum ]

5

CAP.

10

1s

2D

13 :

123

DE COM PARATIONE DIFFERENTIAE AD A C CIDENS

accidentia a quibus possunt accipi diversa praedicabilia accidentaliter, ita eadem res potest habere plures partes a quibus possunt accipi dif­ ferentiae diversae ; et sicut differentia est communior quam species aliquando, et aliquando non, ita etiam potest esse de accidente. Tamen differentia est, quia differentia continet speciem quia necessario prae­ dicatur de specie universaliter sumpta ; non sic de accidente separabili de quo hic loquitur, nam tale subiectum est susceptibile talis accidentis et alterius repugnantis sibi et ideo non necessario praedicatur de tali specie universaliter sumpta ; et ita illa species quodam modo conti­ netur ab accidente tali, quia tale accidens praedicatur de pluribus quam talis species et quam de tali specie ; et quodam modo continet, quia de specie tali non tantum praedicatur illud accidens sed etiam aliud sibi repugnans. Verbi gratia, ' moveri' quodam modo continet 'hominem' , quia praedicatur d e pluribus quam 'homo', scilicet d e 'asino' e t 'la­ pide' ; et quodam modo continetur, quia non tantum homo movetur sed etiam quiescit ; non sic autem est de differentia. § 4

s

Et diferentia... [c. 1 3 ; 20, 3-5 J . Hic poni t secundam differen­ tiam quae est quod differentia est inintensibilis et irremissibilis, sed accidentia suscipiunt magis et minus. Vult dicere quod nulla differen­ tia praedicatur secundum magis et minus, sed aliqua accidentia - hoc est, accidentaliter praedicabilia - cum 'magis' et ' minus' praedicantur. § 5 Et impermixtae sunt . [c. 1 3 ; 20, 5-6] . Ponit tertiam differen­ . .

tiam, quae est quod differentiae contrariae sunt impermixtae sed acci­ dentia contraria sunt mixta. I n t e 1 1 i g e n d u m quod accidentia 9 accipi] divenae dilferentiae et add. AD, duo add. EFG accidentaliter] accidentis A, acciden­ talis D 10 plures] divenas EFG 1 1 sicut] sic AE 12 et] etiam A etiam om. BC !l accidente] et add. DG 13 quia1] quod A quia1] et A 14 sic] est add. DFG separabili] separato 19 quam] dilferentia add. FG DEF, semper A 20 illud ] tale A sibi rng. B 22 quia] et CDFG : et om. BCEF 23 homo orn. CDEFG 24 etiam o m . CG est om. AE CAP. 13, § 4. - 3 dilferentia est mg. E , d . non est G inintensibilis et irremissimibilis] intensibilis et remissibilis CDFG 4-5 Vult . . . minus om. CEFG � sed . . minw mg. B � hoc est] et (mg.) B, orn. CDEFG .

CAP. 13, § 5.

-

dum J est add. CDFG

3 contrariae om. BCDEFGIX

3-4 sed . . . mixta

0111 .

EFG

4 Intelligen-

1 24

EXPOSITIO IN LIB R U M PORPHYRII DE PRAEDICABILIB US

contraria non sunt mixta sic quod possint esse in eodem subiecto primo, nec facere aliquid per se unum ; sed vocat hic mixtionem praedicatio­ nem de eisdem secundum speciem, sicut Sortes est albus et Plato niger et una pars Sortis est alba et alia nigra. Hoc autem non est possibile in contraris differentis.

5

§ 6 Et communitates . . . [c. 1 3 ; 20, 7-10] . Hic recapitulat dicens quod praedictae communitates et differentiae sunt differentiae etiam alio­ rum. Quomodo autem species differat a ceteris ad quae in ista parte non comparabatur, scilicet a genere et differentia, dictum est quando dictum est quomodo genus et differentia differunt a specie 1 ; et similiter quomodo differentia differt a genere dictum est quando dicebatur quomodo genus differat a differentia

5

1•

(CAPITULUM 1 4

DE COMPARATIONE SPECIE! AD PROPRIUM j § 1 Speciei autem et proprii . . . [c. 1 4 ; 20, 1 1-1 4 ] . In ista parte com­ parat speciem ad alia residua, et primo comparat ipsam ad proprium, secundo ad accidens, ibi 1 : Speciei vero. Prima pars dividitur in duas partes : in prima poni t proprietates communes, in secunda poni t dif­ ferentias, i bi 2 : Difrt autem. Prima proprietas communis est quod utrumque praedicatur de altero convertibiliter ; hoc est, sicut proprium praedicatur de ilio cuius est proprium universaliter, ita e converso, - ut sicut omnis homo est risibilis, ita omne risibile est homo. Et ac7 eisdcm] eodcm AFG l et Plato] Plato est EFG

CAP. 13, § 6. - 3 sunt . . . etiam om. A 5-6 quando . . . 6-7 et . . . differt om. CDEFG 8 differat ] differt DCD CAP. 14, § 1. - 5 alia ] i !la D cipicndum est ] accipit A

2

6 secundo] et A

est

om. D

1 1 - 1 3 Et . . .

6

a

specie om. CDEFG

ridere mg. D

CAP. 13, § 6. - 1 Supra, cap. 8, § § 4-9 et 1 1 , § § 3-6 (pp. 1 06-09 Supra, cap. 7, § § 4-1 1 (pp. 99-1 04) . 2 Infra, § 3. CAP. 1 4, § 1 . 1 Infra, ca p . 15, § 1.

1 1-12 ac-

et

1 1 7ss.) .

10

CAP.

14:

DE C O M PARATIOSE S PECIEI AD

PROPRIUM

1 25

cipiendum est 'risibile' secundum quod est idem quod 'illud quod est natum ridere', sicut frequenter dictum est p r i u s 1•

§ 2

5

Aequaliter enim species . . . [c. 1 4 ; 20, 14-1 5 ] . Ponit secundam proprietatem communem, quae est quod sicut species aequaliter parti­ cipatur ab his quorum est species, ita proprium aequaliter participatur - hoc est praedicatur - de his de quibus praedicatur, ita quod neutrum praedicatur secundum magis et mrnus.

§ 3

s

10

15

Difert autem . . . [c. 1 4 ; 20, 1 7-1 8] . In ista parte ponit quattuor differentias inter proprium et speciem. Prima est quod species potest esse genus respectu aliarum specierum, sed proprium non potest esse proprium aliarum specierum. S c i e n d u m quod ista differentia p o test dupliciter intelgi : uno modo quod loquitur de proprio speciei specialissimae et de specie subalterna, et tunc est manifesta differentia ; vel potest intelligi quod aliqua species, scilicet subalterna, potest esse genus ad alias species ita quod immediate praedicatur de illis et non de aliquo prius, sed pro­ prium quamvis possit esse diversarum specierum non tamen praedi­ catur immediate de illis sed primo praedicatur de aliquo communi ad illas species. Verbi gratia, 'animai' est una species et est genus ad 'ho­ minem' et ' asinum' et ad alia animalia, et de nullo communi ad ista praedicatur 'animai' primo, quia nullum est commune primo ad ista nisi 'animai' et sua differentia et ideo praedicatur de eis immediate ; sed 'posse sentire' est proprium conveniens 'homini' et 'asino' et omnibus animalibus, nulli tamen istorum convenit primo, quia primo et adequate convenit 'animali'. 1 2 est1 quod1 B, om. CEF • . .

est

om.

A : ; illud quod1

om.

B

13 natum ] aptum natum A, aptum F ;: dictum

mg.

CAP. 14, § 2. - 5 est] acqualitcr add. A

6 et minw

mg.

B

CAP. 14, § 3. 3 speciem] et add. FG 4-.5 sed. . . specierum om. EFG 4 proprium] idem add. A 6 Sciendum] est add. FG 1 1 divenarum] duarum B 13 una] quacdam B 14 ad1 om. B " communi mg. B 15 primo1 om. CDFG 17 sed] quia EF ' posse] per ae A ' asino] equo AE 19 et om. AC : animali mg. B

8 Supra, cap. 4 (pp. 80-85) .

1 26

EXPOSITIO

IN LIBRUM PORPHYRII DE

PRAEDICABILI B U S

§ 4 Et species quidem . . . [c. 1 4 ; 20, 1 8-20] . Ponit secundam differen­ tiam, quae est quod species subsistit ante proprium et proprium poste­ rius est specie ; nam oportet quod homo sit, ad hoc quod sit risibile. Non est intelligendum quod species subsistat et quod in illa fiat proprium sicut Sortes prius subsistit et posterius fit in eo albedo ; sed vult quod illud quod importatur primo per speciem primo subsistit antequam illud quod importatur per proprium sibi conveniat ; sicut prius est aliquis homo antequam rideat et ideo in propositione in qua est maxime propria praedicatio, primo ponenda est species loco subiecti, et postea proprium loco praedicati. Et ita 'subsistere' accipitur pro 'subici', et 'fieri in specie' accipitur pro 'praedicari de specie' .

s

10

§ 5 Amplius species . . . [c. 1 4 ; 20, 20-22] . Ponit tertiam differentiam, quae est quod species semper adest actu subiecto, hoc est semper prae­ dicatur de subiecto actu ; sed proprium aliquando potestate tantum ; sicut Sortes semper est actu homo, non tamen semper actu ridet quamvis sit semper natura risibilis. S c i e n d u m quod non intendit aliud dicere nisi quod species, de ilio de quo praedicatur, dum est, semper praedicatur per proposi­ rionero de inesse de praesenti ; sicut semper, dum Sortes est, verum est dicere quod Sortes est homo. Proprium autem non sic semper dum res est, sed praedicatur per propositionem de possibili vel per propositionem aequivalentem proposi rioni de possibili ; sicut non sem­ per verum est dicere, dum Sortes est, quod Sortes ridet, sed verum est dicere quod potest ridere et quod est risibilis, - quod idem est. Non sic verum est dicere semper, Sorte exsistente, quod Sortes ridet ; nec est verum dicere, Sorte exsistente, quod S ortes non est homo, sicut CAP. 14, § 4. - 2 Ponit] Hic praem . CD 3 est m�. B 4 est om. A nam] non B 5 Non] Hic I d quod1 om. BC 8 antequam] quam A 6 posterius] postea A 1 i fit] sit B 12 fieri] superius FG :i de] in CEFG

3-4 posterius] vel sit ddd. B

6-7 et. . . subsistit om. E FG 10 propria] proprie BCFG

CAP. 14, § 5. - 3 semper1 om. FG i� semper1] species EF 4 tantum] tamen B 5 actu1] homo 12dd. B 7 intendit] intelligit B 8 est] species 12dd. CF 12 aequivalentem] aequipollentem A 13 Sortes1 01n. CDEFG 14 est om. B 14-1 5 Non sic vcrum est] Nec sit verum B, nam semper verum est I 1 5 sic] autem ddd. A semper om. A ; nec] ctiam ddd. AB 16 Sorte] no:1 add. B quod om. AD ·

5

10

15

CAP.

14 :

DE C O MPARATIO NE S PECIEI AD

PROPRIUM

1 27

verum est dicere quod Sortes non ridet, sed quod potest [non] esse homo sicut quod potest esse risibilis vel ridere. I n t e 1 1 i g e n d u m est tamen quod semper proprium praedi­ catur ilio modo quo natum est praedicari de re dum res est. t,

�

§ 6

Amplius quorum [c. 1 4 ; 20, 23 - 21 , 3] . Hic ponit quartam dif­ ferentiam, quae est quod species et proprium habent diversas defini­ tiones ; ex quo sequitur quod species et proprium sunt diversa, quia illa quorum definitioncs sunt diversae sunt diversa. Sed species et proprium sunt huiusmodi ; nam definitio speciei est ista, scilicet 'praedicari de p1uribus differenti bus numero in eo quod quid', et definitio proprii est ista, scilicet 'convenire omni et soli et semper'. I n t e 1 1 i g e n d u m est quod species et proprium simp1iciter sunt diversa ita quod species non est proprium realiter ; tamen ex hoc non potest dici quod homo et risibi1e distinguuntur, nisi isti termini 'homo' et 'risibi1e' supponant simpliciter et non personaliter. Unde sic arguendo 'homo est spccies et risibi1e est proprium, et species et pro­ prium sunt diversa, ergo homo et risibi1e sunt diversa', est fallacia aequivocationis si termini in conclusione supponant personaliter, quia in praernissis supponunt simp1iciter ; quia si in conclusione possint sup­ ponere simpliciter, tunc potest conclusio concedi. S e c u n d o sciendum quod istae non sunt definitiones proprie dictae, quia non verificantur nisi pro rebus compositis et non pro sim­ p1icibus 1 • . . .

s

10

15

�

1 7 di cere o m . D sed J ve! G 18 quod om. DFG ve! ridere J ve! sicut potest ridere FG, o'". A 1 9 semper proprium trp. D 1 9-20 praedicatur] de ilio cuiw est proprium (tt /in. 20 om. de re) X ..

CAP. 14, § 6. 5 quorum] termini sive add. FG diversae] ipsa add. A. 8 scilicet om. A. i uni I 9 es t o m . B 10 hoc] quo EF 1 1 ni si ] si A. 1 2.- 1 3 supponant . . . risibile in imo f B 12 et1 om. BCEFG 13 et1 om. DF 15 penonaliter] et IUld. FG 16 quia ] quod A.C, et G i possint] concludere add. B 1 8 proprie mg. D 19 et non pro] non BCDEFG -

''

amni et]

CAP. 14, § S. 1 In editione anni 1 965 sic habebatur : "nec est verum dicere, Sorte non exsistente . . . sed quod potest esse homo ... " (p. 139, lin. 15-1 7). CAP. 14, § 6. 1 Lege : ' quia definitiones proprie dictae non verificantur nisi p ro rebus compositis et non pro si mplicibu s (G. Gal) . -

-

'

1 28

EXPOSITIO

IS LIBRUM PORPHYRII DE PRAED ICABILIB C S

(CAPITULUM 1 5 DB COMPARATIONE SPECIBI AD ACCIDBNS ) § 1

Speciei vero et accidenti ... [c. 1 5 ; 21 , 4-7] . Hic comparat spe­ ciem ad accidens, et primo ponit proprietatem unam, secundo differentias, i bi 1 : Propria vero. Dici t ergo primo sic, quod commune est speciei et accidenti de pluribus praedicari, et paucae sunt aliae proprie­ tates eis communes, et ideo maxima differentia est inter speciem et ac­ cidens.

s

§ 2

Propria vero ... [c. 1 5 ; 2 1 , 9-1 0] . In ista parte ponit quattuor dif­ ferentias quibus differunt. Prima est quod species praedicatur in co quod quid de illis de quibus praedicatur, accidens vero praedicatur in quale vel quomodo vel alia modo. De hoc dictum est ubi comparat accidens generi.

5

§ 3

Et unamquamque substantiam ... [c. 1 5 ; 21 , 1 0-12] . Ponit secun­ dam differentiam, quae est quod unaquaeque substantia participat tan­ tum una specie, hoc est, de una substantia praedicatur tantum una spe­ cies, supple specialissima ; sed una substantia participat multis accidentibus tam separabilibus quam inseparabilibus, hoc est, de eodem praedi­ cantur multa accidentia tam separabilia quam inseparabilia, sicut Sortes est albus et est musicus. § 4

Et s pecies quidem ... [c. 1 5 ; 2 1 , 12-1 5] . Ponit tertiam differentiam, quae est quod species subintelligitur ante accidentia, etiam quamvis illa

:

CAP. 15, § 1. - 5 accidcns] acdentia BCDFG : sc ] ponit lltld. A CAP. 15, § 2.

CAP

. 15, § 3. 5 supple] scilicet A,

CAP. 15, § 4.

-4 -4 om.

-3

vero om.

un.a1 FG

BCE

specie]

un.am

species] diffe=ttia

CAP. 1 5, § 1 . - 1 lnfra, § 2.

5 vel1

•••

speciem

A,

om.

C

modo] se

habet

et

A

substantia]

DEF

,' etiam om.

8

est om.

AF

A

specie

B

AF

tantum

om.

A

5

CAP. 1 6 : DE COMPARATIONE PROPRII AD ACCIDENS

5

10

15

accidentia sint inseparabilia ; cuius ratio est quia semper subiectum praecedit illud quod accidit sibi. Similiter accidentia sunt posterioris generis et adveniunt naturae subiectae ; igitur species praeintelligitur naturae accidentis. Intelligendum est p r i m o quod accidentia informantia realiter sua subiecta sunt posteriora ipsis, et ideo subiectum vel species natum est subici, et ista intentio vel nomen quod importat ista accidentia na­ tum est praedicari ; et hoc intendi t quando dici t quod species potest praeintelligi ante accidentia. Unde conceptus talis accidentalis non est primus, sed oportet quod praecedat alius ; sicut si dicam album, oportet praeintelligere aliquid quod sit album. S e c u n d o sciendum quod quamvis omnia accidentia, hoc est accidentaliter praedicata, sint posterioris generis, non tamen adveniunt naturae subiectae realiter et a parte rei extra intellectum, sed tantum per praedicationem, et hoc per concretam et non per abstractam.

§

s

129

5

Speciei vero participatio ... [c. 1 5 ; 21, 1 5-1 7] . Ponit quartam dif­ ferentiam, quae est quod participatio speciei est aequaliter de omnibus, hoc est, species praedicatur de omnibus aequaliter et non cum istis additis ' magis' et 'minus'. Non sic autem est universaliter de omni acci­ dente, nec etiam de inseparabili ; nam unus Aethiops est magis niger quam alius, et alius minus niger.

(CAPITULUM 1 6 DE

COMPARATIONE PROPRII A D ACCIDBNS )

§ 1 Restat modo de proprio ... [c. 1 6 ; 2 1 , 1 8-19]. In ista parte com5

parat proprium ad accidens, et primo dat causam quare comparat pro­ prium ad accidens et non ad alia, dicens quod restat dicere de proprio 4 inseparabilia mg. B 6 et ligi BF 1 5 sciendum] est add. FG

om.

A 1 7 et

11 intendit] intclligit AB 12 pracintelgi] intclAE 18 hoc] est ad. FG l per1 om. BCDEG

om.

CAP. 15, § 5. - 5 univenaliter] generaliter A CAP. 16, § 1 .

OCXHAM,

OPEI

7 quam)

unus

add. A

6 acdens] acdentia B

PHILOSOPHICA

II

9

EXPOSITIO IN LIBRUM PORPHYRII

130

DE

PRAEDICABILIBUS

et accidente, nam dictum est quo modo ista differunt a genere et spe­ cie et differentia ; modo non resta t nisi dicere quo modo differant inter se. §

Commune autem

2

[c. 1 6 ; 21 , 21 - 22, 1 ] .

...

Hic comparat proprium

ad accidens, et primo ponit duas proprietates communes, secundo duas differentias, i bi

1 : Dilfert autem.

Prima communis est proprii et acci­

dentis inseparabilis, quae est ista, quod il in quibus sunt proprium et

5

accidens inseparabile numquam consistunt sine eis ; quia sicut homo non consistit sine risibili, ita nec Aethiops sine nigredine.

InteIligendum

quod proprium et accidens non sunt in su­

biectis realiter ad modum quo albedo est in pariete, sed tantum con­ siderantur in eis per praedicationem, - hoc est, praedicantur de il .

S

10

e c u n d o sciendum quod non intelligit auctor quod homo non

subsistat nisi proprium suum sit realiter a parte rei, sed intendit dicere quod impossibile est quod homo subsistat et tamen homo non sit ri­ sibilis; et hoc non est quia proprium suum subsistit, sed quia homo p o­ test ridere. Et hoc est quod dicit :

non subsistit homo praeter risibile,

hoc

15

est, non subsistit nisi vere sit risibilis. Eodem modo Aethiops non sub­ sistit nisi sit niger, quia non potest esse nisi nigredo sit in eo realiter, et ideo non potest subsistere praeter nigredinem exsistentem in eo . Non sic est de risibili, quia homo potest esse risibilis quamvis nihil importa­ tum per ' risibile' sit in eo, sed sufficit quod possit esse in eo, quia suffi.-

2Xl

cit quod possit habere actum ridendi. § 3

Et quemadmodum

...

[c.

1 6 ; 22,

2-3] . Ponit secundam proprieta­

tem communem, quae est quod quemadmodum proprium adest, hoc est praedicatur de omni, ita etiam accidens inseparabile.

Inte11igendum

est quod non omni eodem modo praedi-

7 ista 011. A

CAP. 16, § 2. - 2 comparat] co=une ( !), sed co". in 11g. B 3 co=unes] et tUld. BCEG 6 inseparabile 11g. B 7 Aethiops mg. B 8 Intelgcndum] est add. DG 1 1 scicndu.m] est ad. DG Il intclgit] intcndit CEFG 16 vere o11 . A 19 homo 011. B CAP. 1 6, § 3. - 4 inseparabile CAP.

16, § 2.

-

11g.

B

1 lnfra, § 4.

5 modo

011.

CD

5

CAP. 16 : DE COMPARATIONE PB.OPRII AD A CCIDENS

131

catur proprium de omni et accidens inseparabile. Nam proprium semper praedicatur de omni contento sub aliqua specie, sicut 'risibile' de omni ho mine ; non sic accidens inseparabile, nam 'nigrum' non praedicatur de omni homine sed de omni Aethiope.

5

5

§ 4 Difert autem . . . [c. 1 6 ; 22, S-7] . In ista parte ponit tres differen­ tias. Prima est quod proprium inest uni soli speciei cuius est proprium, sed accidens in multis speciebus. Exemplum primi, risibile inest tantum homini. Exemplum secundi, ut nigrum dicitur de corvo, Aethiope et carbone, et multis aliis inanimatis. S c i e n d u m quod loquitur hic de proprio quod convenit uni soli speciei. § 5 Quare proprium . . . [c. 1 6 ; 22, S-10] . Infert secundam differentiam ex praedictis, quae est quod proprium conversim praedicatur de omni cuius est ; hoc est, est convertibile ; et aequaliter praedicatur, hoc est non secundum magis et minus. Accidens autem inseparabile non est convertibile cum eo cuius est accidens, nec aequaliter praedicatur sed secundum magis et minus. Et hoc intendit ipse per 'aequalem partici­ pationem' et per 'magis et minus', et nihil aliud. § 6 Sed sunt . . . [c. 1 6 ; 22, 1 1-13] . Hic ultimo epilogat quantum ad

5

istam partem in qua incepit de istis agere coniunctim, dicens quod prae­ ter praedictas proprietates communes et proprias quinque praedictorum sunt aliquae aliae tam propriae quam communes ; sed istae sufficiant ad praesens. 6-7 et

•.•

omni mg. B

6 accidcns] accidente CD

CA1'. 1 6, § 4. 2 parte mg. B co". B 5 corvo] et atltl. ADF

3 proprium1 om. BCFG 6 et carbone om. BEG

4 in] dc EFG ! l primi ] tali IJItl

C.u. 1 6, § 5. - 3 omni] co EFG d 4 cst1] proprium atltl. FG 4 cst1 om. ABCDF 1 ; convertibile] converribilitcr G 5 inseparabile om. CEFG 7-8 Et . . . minus om. EFG 8 aliud] vult dicerc ll. FG

CAl'. 1 6, § 6. 3 in qua mg. B 4 proprictatcs om. B ; 1 quinquc pracdictorum] Pracdicamcntorum AE 5 sunt] adhuc ll. A Il quam] ctiam atltl. A 6 pracsens] Et sic patct libri huius expo­ lirio atltl. A, Explicit libcr Porphyri ll. CD, Explicit libcr Porphyrii. Dco gratias. Lconca 11t 1 1 numero, scum magisttum fratrem Gugliclmum d'Occam atltl. C, Explicit Porphyrius ll, I, tkill : Hunc librum acquisivit monastcrio sancti Victoris fratcr Johan Lamas dum cs prior cill dcm cccsiac. Scriprum ano Domini 1424 atltl. (ultra) I

VENERABILIS INCEPTORIS

GUILLELMI DE OCKHAM

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARI STOTELIS

EDIDIT

GEDEON G AL

(P RO OE MI UM EXPOSITIONIS IN UBRUM PRABDICAMBNTORUM ARISTOTELIS J

5

Completa expositione libri P o r p h y r i i 1, ad Praedicamenra A r i s t o t e l i s ac ad totam logicam summe perutilis 1, libro Praedicamentorum insistendum est. Unde suppositis quibusdam communibus omnibus libris philosophiae in libro P o r p h y r i i determinatis - sicut nec aliorum librorum, ita nec scientia Praedicamentorum est unus habitus numero ; nec habet unum subiectum, sed multa ; nec habet plures causas essentiales quam duas, proprie loquendo de causis -, videndum est modo in speciali quae sit huius libri i n t e n t i o, quae u t i l i t a s et s u b q u a p a r t e p h i l o s o p h i a e contineatur. C i r c a p r i m u m sciendum est - sequendo dictum B o e­ t h i i in Commento suo ' - quod "in hoc opere haec intentio est, de primis rerum nominibus et de decem vocibus res signifìcantibus disputare ; non in eo quod secundum aliquam proprietatem fìguramque formantur, sed in eo quod signifìcantes sunt. Nam cum de substantia vel facere vel patì dicitur, non ita tractatur quasi unum ilorum casibus inflecti possit aliud vero temporibus permutari, sed quasi aut homi­ nem aut equum aut individuum aliquod aut speciem genusve signifìcet". Unde sciendum est quod principalis intentio in hoc libro est 1

10

15

�

-

PRooEM. 1-2 Supcr Praedicamenta Aristotelis A, Supcr Praedicamenta B, Incipiunt rationcs super 10 Praedicamentorum C, lncipiunt Praedicamenta AriJtOtelis F, lncipit libcr Praedicamentorum DG, Incipit scriptum Ocham super Praedicamenta K 3 Completa] Aequivoca dicuntur praem. 3-4 Praedicamenta Aristotelis] Praedicamentorum C 4 ac] et GK, om. C i: ad om. BFH .: pcrutilis] perutilem BFG 4-5 Praedicamentorum] Aristotelis add. BCE 4-5 summe. . . est] expo nendam acccdendum est. Sed primo circa librum Praedicamentorum H 5-6 Unde . detcrmins] Circa quod primo sciendum est quod H 6 detcrminatis] declaratis et add. quod A, quod scilicet quod add. (mg.) B, sciendum est quod add. (mg.) C 7 nec 1 om. A :i aliorum librorum] alii libri A ·: nec1 om. A Il scientia] libri ad. D :' praedicamentorum] non add. A 9 causas ] veritatis add. FGK ;. cawis) pri­ mo add. A, nunc add. D 10 modo] autem H, om. AD . huiw] istiw A · · intentio, quae om. DEFGK 1 1 philosophiae J supponatur si ve add. FK 13 intentio est co". in auctor intendit K : intentio] etiam EF, Aristotelis add. G 14 rcrum nominibw] rationibus C 15 aliquam proprietatem figuramque] aliquas proprietates figurasque H 1 9-20 significet J Haec ille add. ABCD

B

..

PROEM. - 1 S up ra , pp. 3-131 . 1 De utilitatibus libri Porphyrii videsis ibi8 Ibidem, pp. 8s. Vide etiam Prooemium Exp o sitionis in libros Artis dem, pp. 9s. Logicae, sup ra , pp. 3-7. 4 Boethius, In Categorias Aristotelis, I (PL 64, 1 59s.).

1 36

EXPOSmO IN UBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

de vocibus res significantibus determinare. Aliter tamen determinatur de vocibus in grammatica, aliter in libro Praedicamentorum et in libro Perihermenias; nam in grammatica determinatur de voci bus proprie­ tates ex institutione eis convenientes determinando, congruitatem vel incongruitatem in oratione causantes vocibus attribuendo, videlicet 25 quae vox est nomen, quae verbum, cuius generis, cuius casus, et sic de multis ali. In libro Praedicamentorum determinatur de vocibus quales res significant ostendendo. Sed in libro Perihermenias determinatur de vocibus secundum quod veritatis vd falsitatis propositionis sunt causa­ tivae. Verumtamen non obstante quod P h i l o s o p h u s in isto libro 30 tractet de voci bus, tractat tamen simul cum hoc de rebus ; hoc est, pro­ positiones multas ponit accidentaliter in quibus termini non pro nomi­ nibus sed pro rebus supponunt. Et haec est intentio B o e t h i i di­ centis 5 : " Qui de significativis vocibus tractat, de rebus quoque est aliquatenus tractaturus. Res enim et rerum significatio iuncta est. Sed 35 principalior erit illa disputatio quae de sermonibus est, secundo vero loco il quae de rerum ratione formata est". Hoc est, secundo loco tractat de iis rebus pro quibus supponunt. Et ignorantia istius intentionis A r i s t o t e l i s in hoc libro facit multos m o d e r n o s errare 6, credentes hic multa dieta pro rebus, quae tamen pro solis vocibus - et 40 proportionaliter pro intentionibus seu conceptibus in anima - vult intelligi. U t i l i t a s istius libri est scire quae nomina quas res significant. E t hoc multum necessarium est ad omnem disputationem, cum omnis 21 determinare] tractarc D . tamcn] autem F 22 grammatica] et add. BH 23 vocibw] secundum add. G 24 determin2ndo] et add. C, et etiam add. H 24-25 ve! incongruitatem 25 cawantes] ipsis add. A 26 est] dicitur H , [ quac1] vox est add. AFK 26 casw] sunt om. BC add. GK 27 aliis] sed add. A :; libro] autem add. DFGK 28 determinatur] declaratur A 32 accidentaliter] et 31 tamen] etiam A l simul cum hoc] cum illis simul F li cum hoc] hic C accipit A 32-33 nominibw] vocibw AB 33-34 Et . . . dicentis] Haec innuit . . . dicens D 34 Qui ] quod BHK 3 5 aliquatenw] aliter CD, aliqualiter EFH, principaliter G enim om. BCDFGHK iuncta] unita K 36 principalior] prior DEFGHK 37 ratione] significatione E :· est1] in add. FGK 38 rebw pro quibw] quac pro rebw A intentionis] libri F, om. GK 40-41 et proportionaliter] principaliter et G 41-42 vult intelligi] intelliguntur FGK 44 Et hoc] deinde AH necessa­ rium] utile K "

1

5 Boethius, loco cit. (PL 64, 161 C) .

C( ex. gr. Gualterus Burlaeus, !11 Praedicamenta Aristot., redactio prima, ad tcxtum : Aequivoca dicuntur : "Ideo dicen­ dum quod scientia hic tradita est de rebus, scilicet de decem rebus primis ; . . . de vocibus determinat ex consequenti et non principaliter" (cod. Canta br. , St. John 1 00, ( SSr) ; eandem sententiam defendit Gualterus etiam in ultima redactione ciusdem operis (ed. Vcnctiis 1 54 1 , ( 1 8ra) . 6

PROOEMIUM 45

so

ss

60

1 37

disputatio significata vocabulorum praesupponat. Et etiam ista scientia specialiter utilis est ad notitiam fallaciae figurae dictionis 7 , cuius igno­ rantia multos involvit. Nam cum aliquae voces aliquas res absolute si­ gnificent et aliquae in comparatione ad alias, et alias res connotando, arguere a primis ad secundas frequenter est facere fallaciam figurae dictionis, quod est valde com m une ; et talia sophismata a multis de­ monstrationes creduntur. Sed qualiter hoc debeat declarari, in libro Praed icamentorum ostendetur. C i r c a t e r t i u m, scilicet cui parti philosophiae supponatur, est dicendum quod iste liber pro aliqua sui parte est speculativus et pro alia practicus ; cuius ratio est, nam ali qua pars est de operi bus nostris, sicut illa quae est de sermonibus quae sunt opera nostra, et ista est practica, alia pars non est de operibus nostris, et illa est speculativa. Et inter omnes libros A r i s t o t e l i s iste est minus practicus et magis speculativus ; et ideo hoc quod dictum est in libro P o r p h y r i i 8, quod logica est practica, est intelligendum quantum ad maiorem sui partem, accipiendo logicam sicut tradita est ab A r i s t o t e l e. Nec est inconveniens aliquam partem logicae esse speculativam et aliquam practicam, cum multa ex practicis ex speculativis dependeant et ipsa praesupponant.

48 et aliquae] significent res add. ABH, om. CDE 51 debeat declarari ] sit EFGK 53 sci54 pro 1 ] ex H 55 alia] aliqua ADFGK, sui parte est add. A, sui parte add. K licet om. BCDEH 56 sicut] scilicet A '� illa] pan add. FGK ista] illa BFGK, ideo H 57 alia pan] aliqua est pan quae F 58 minus] magis E 59 hoc o m . AD 62 aliquam1] 57-58 Et . . . omnes] Omnes autem D aliam ABCH, es add. K 63 practicis J praedictis E, et multa add. AF ex1] et CD 64 prae­ supponant] supponant F, Explicit scriptum libri Porphyrii amen add. K

7 De fallacia fi g urae dictionis ex p rofesso a g it Ockham in sua Expositione super libros Elenchorum ; Summa Logicae, III-4, c . 1 0 (Opera Plzilosophica I, ed. Ph. 8 Potius Bochner, G. Gal et S. Brown, St. Bonavcnturc, N.Y. 1 974, 79 1 -8 1 8) . i n Prooemio Expositionis in libros Artis Logicae, supra p. 7.

1 38

EXPOSmO IN UBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTEUS

(CAPITULUM 1 DB ABQUIVOCIS]

Aequivoca dicuntur ... [c. 1 ; la 1 -6 ] . Iste liber intitulatur liber Praedicamentorum, non quia decem praedicamenta sint unum subiectum istius libri ; nec quia aliquod commune eis, p uta ens dicibile incomplexum vel aliquid huiusmodi, cum iste liber non unum, sed multa subiecta habeat ; nec quia praecise de decem praedicamentis determi­ nat, sed quia principalius de decem praedicamentis determinat. Iste liber dividitur in tres partes principales : in prima determinatur de quibusdam antecedentibus et praeambulis ad propositum principale ; in secunda parte determinatur de proposito principali, scilicet de de­ cem praedicamentis ; in tertia parte determinatur de quibusdam conse­ quentibus ad principale propositum. Secunda pars incipit ibi 1 : Substan­ tia autem est; tertia ibi 1 : Quoties autem sole t opponi. Prima pars dividitur in quattuor partes : in prima parte poni t tres descriptiones ; in secunda ponit duas divisiones ; in tertia ponit duas re­ gulas, quasi duas animi conceptiones ; in quarta poni t numerum et suf­ ficientiam praedicamentorum. Secunda incipit ibi 8 : Eorum quae dicun­ tur; tertia ibi ' : Quando alterum de altero ; quarta ibi 5 : Eorum vero quae. Prima dividitur in tres partes secundum tres descriptiones quas ponit. Prima est aequivocorum, quae est ista, quod aequivoca dicuntur quorum solum nomen commune est et secundum illud nomen ratio substantiae est diversa. Et ponit exemplum de animali, et de homine vero et picto. Nam tam homo verus quam homo pictus vocantur hoc nomine 'ani­ mal', tamen definiti o animalis est alia quae competi t ho mini vero, et alia quae competit homini picto, et ideo sunt aequivoca in animali. Intelligendum est hic p r i m o quod aequivocorum quaedam sunt CAP. 1 . 5 quia] quod ABF 6 unum] subiectum add. EFG 8 principalius) principaliter CDEF 9 determinatur) determinat F, dicit H 11 parte om. AGH ' determinatur) detcrminat ABFH 1 1-12 scilicet . . . p raedi m tis om. BG 12 parte determinatur om. FGH 12-13 consequentibus] pertinentibus A. convenientibus F 15 partes] quia add. FG 18 Secunda] pan add. FG ; Eorum] vero add. CDFG 1 8-19 dicuntur . . . q uae om. CDEFG 21 Prima) descriptio add. B 23 est om. BCD de1 om. BCDEG 24 Nam tam] Tam enim A 27 primo o m . DF aequivocorum] aequivoca 26 ideo] homo vaus et homo pictus add. FG ACEFGK, om. D sunt) aequivoca add. A

ca en

4

CAP. 1 . - 1 Infra, cap. 8, § l . 1 Infra, cap. 1 7, § l . Infra, cap. 5. 5 Infra, cap. 7, § 1 .

8

Infra, cap. 4 , § 1 .

s

10

1s

20

25

139

CAP. 1 : DE AEQUIVOCIS

30

35

-40

4li

so

55

aequivocata, hoc est aequivoce significata, et quaedam sunt aequiv
.

.

,

Boethius, In Categorias Aristot. , I, cap. De aeq uivocis (PL 64, 1 63s.), ferc 7 Boethius, loco cit. (PL 64, 1 63 B) . vcrbotenus. 6

1 40

EXPOSITIO I N LIBRUM PRAEDICAMENT O R U M ARISTOTELIS

Aristoteles - 'aequivoca dicuntur'. Non enim sunt aequivoca, sed di­ cuntur". Hoc est, non sunt de se aequivoca, circumscripta significatione vocis, sed dicuntur, quia aequivoce per nomen significantur. S e c u n d o sciendum quod cum, secundum B o e t h i u m hic ratio multipliciter dicatur, hic tamen accipitur ratio pro definitione vel descriptione, et non stricte pro definitione proprie dieta. Vult igitur P h i l o s o p h u s quod illa aequivocantur sub aliquo nomine quae habent solum nomen commune, et ratio substantiae, hoc est illius no­ minis, est diversa. Hoc enim est generaliter verum quod quandocumque est aliquod nomen praedicabile de pluribus, et non est aliqua una definitio exprimens quid nominis praedicabilis de omnibus illis de quibus praedicatur illud nomen , tunc est illud nomen aequivocum aequivo­ cans, et illa sub ilio nomine aequivocantur. Si autem sit aliqua una de­ finitio exprimens quid nominis, tunc non est aequivocum ; et ideo quia non est aliqua definitio una praedicabilis de homine vero et picto, de quibus praedicatur hoc nomen 'animai' et convertibilis cum hoc nomi­ ne 'animai', ideo 'animai' aequivoce dicitur de illis. Quod autem nulla sit definitio vel descriptio exprimens quid nominis animaiis, patet manifeste. Ex praedictis sequuntur aiiqua. U n u m est quod unum nomen potest esse univocum et aequivocum, nam in uno idioma te potest signi­ ficare multa et habere unam definitionem convertibilem, et tunc erit univocum ; et in alio idioma te potest significare multa et non ha bere unam definitionem convertibilem, et tunc erit aequivocum. Et similiter respectu aliquorum potest esse aequivocum et respectu aliorum potest esse univocum, sicut animai respectu hominis et asini et bovis est uni­ vocum, et respectu hominis veri et hominis picti est aequivocum. Ve­ rumtamen respectu eorundem significatorum et eisdem utentibus non potest aiiquid idem esse aequivocum et univocum. Sed numquid debet concedi absolute quod univocum est aequivocum ? D i c e n d u m quod sic ; acque bene sicut conceditur quod pater est filius, quamvis idem respectu eiusdcm non sit pater et filius. Si8,

56 Non . . . sunt) id est non sunt FG 58 per) vocem sive add. FG 59 cum trp. p. hic ADCH hic om. FG 64 Hoc . . . generaliter verum) Haec. . . gcneralis regula H 67 tunc nomen om. (hom.) EFG 72 animal1 om. BCDEH 75 nomen) vocabulum A 77 definitionem] 80-81 potest esse om. D C E H 81 et significationem D 80 aliorum) alioquorum ACDF bovis om. CF 83 significatorum) designatorum C ...

8

Bocthius, ibidem (PL 64, 1 66 A) .

60

65

70

75

ao

ss

CAP.

90

9s

100

tos

ao

m

1:

141

DE AEQUIVOCIS

militer eadem sunt univoca et aequivoca, quia respectu unius sunt uni­ voce significata et respectu alterius sunt aequivoce significata. Et hoc est quod dicit B o e t h i u s 8 : "Potest aliquotiens fieri ut ex univocis aequivoca sint, et ex aequivocis univoca". Convertantur. Et s i d i c a t u r quod aequivocum et univocum distinguuntur ex opposito, igitur non vcrificantur de eodem, d i c e n d u m quod talia quantumcumque dividant aliquid unum, si sint inter se relativa vel alia connotativa, possunt de eodem verificari ; non tamen semper respectu eiusdem, quamvis aliquando respectu eiusdem de eodem ve­ rificentur, sicut idem respectu eiusdem est movens et mobile, sicut ha­ bet in naturali scientia declarari. Aliud sequitur ex praedictis, quod hoc nomen 'aequivocum' univoce et non aequivoce dicitur de aequivocis, quia illis competit tam illud nomcn quam definitio exprimens quid nominis ; sicut patet quod 'canis' est aequivocum et est illud cui competit definitio aequivoci, et quod est unum nomen commune, et sibi non correspondet aliqua de­ finitio convertibilis, et sic de aliis. Ita haec propositio 'aequivocum est univocum et non est aequivocum' posset distingui eo quod subiectum utriusque partis istius copulativae potest habere suppositionem simpli­ cem, et praedicatum utriusque partis suppositionem personalem ; et tunc est copulativa vera, quia utraque pars est vera. Si autem subiectum utriusque partis ha beat suppositionem personalem, et praedicata similiter, tunc est falsa, quia secunda pars est falsa, haec scilicet 'aequivocum non est aequivocum' . Et s i q u a e r a t u r quomodo idem potest vere negari a se, d i c e n d u m quod non est inconveniens idem negari a se quando habet diversam suppositionem a parte unius extremi. Verbi gratia si in ista proposi tione 'homo non est homo', ly homo a parte subiecti supponat personaliter, scilicet pro hominibus particularibus, et a parte praedicati pro voce, tunc haec esset manifeste vera, quia non denota­ retur plus nisi quod nulum animai rationale esset haec vox 'homo' ; 88 unius] eiusdem A BS-89 univoce. . . sunt om. FG 89 acquivoce] acquivoca F, univoca G alia) aliqua ADE, aliquo modo K 99 praedictis] scilicet ad. FG 101 quod] quia AE 103 nomen om. AH 104 et om. AH 104-1 1 acquivocuml. . . aequivocum] univocum est acquivocum vel aequivocum est univocum. . . uniuscuiusque partis. . . quia una pan est falsa , hac scilicet 109-10 et quia acquivocum est univocum H 1 06-07 simplicem] et non penonalem add. F 1 1 0 quia ] similiter add. B .. aequivocum] est univocum et add. C 1 1 1 acquivocum] om. FG univocum ABDE 1 1 7 haec] dieta propositio FG ; , non om. A

95

•••

8

Boethius, ibidem (PL 64, 1 65 B) .

142

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

et hoc est simpliciter verum. Et ita est in proposito, quia in ista 'aequi­ vocum non est aequivocum' subiectum supponit pro uno communi ad omnia aequivoca, et a parte praedicati pro illis contentis supponit ; et manifestum est quod illud commune non est aliquid contentorum. Unde hoc commune 'aequivocum' non est hoc aequivocum 'canis' nec hoc aequivocum ' Sortes', et sic de omnibus aliis. T e r t i o sciendum, secundum B o e t h i u m 10 , quod "aequivoca alia sunt a casu, alia a consilio. A casu, ut Alexander, Priami filius ; et Alexander Magnus. Casus enim id egit, ut idem utrique vocabulum imponeretur. A consilio autem ea sunt quaecumque hominis voluntate sunt posita". Unde quando aliquod nomen ita imponitur uni ac si non imponeretur alteri, et non ex deliberatione imponitur utrique ; immo ilio modo imponitur ac si imponeretur ab uno ad significandum unum, et ab alio - nihi1 sciendo de reliquo - imponeretur ad signi­ ficandum aliud. Sicut de hoc nomine 'Sortes' quod imponitur Romae ad significandum unum hominem, et in Anglia ad significandum alium : tunc est aequivocum a casu. S ed aequivocum a consilio est quando ex proposito imponitur ad significandum unum, et propter aliquam cer­ tam rationem, quia significat illud, imponitur ad significandum reli­ quum. Vd quando ex intentione, propter aliquam rationem - non propter definitionem convertibilem exprimentem quid nominis - im­ ponitur ad significandum. Et ista aequivoca a consilio subdividit B o et h i u s dicens : "Horum alia sunt posita secundum similitudinem, ut homo verus et homo pictus". Nam primo hoc nonien 'homo' impo­ nitur ad significandum hominem verum, et quia homo pictus in exte­ riori figura et in quibusdam ali assimilatur homini vero, ideo impo­ nebatur ad significandum hominem pictum, ita quod nisi fuisset talis similitudo, non fuisset sibi impositum ; et ideo est aequivocum a con­ silio. Et sequitur : "Alia secundum proportionem, ut principium ; nam 1 1 9 quia] quod AB : i ista) propositione tu/d. FG 122 aliquid] aliquod HZ 123 Unde] quia F, 011 . EG 124 Sortcs) animai FG, nec; hoc aequivocum homo add. FG Il omnibw 011. FH 125-26 aequivoca om. EG 127 vocabulum) nomcn FG 128 imponerctur) poncrctur EFG ;: ea ) aequivoca D 136 significandum] aliquid tuiJ . A 137 ilud] idem H, quod tuld. EF, ideo tuiJ. G, sic tuiJ. D, sicut tuld. C 138 e:x intentione] e:x proposito imponitur D, ei imponitur CEFG 140 ista] ita AB, sic D il subdividit) subdit CDEFG 141 alia) aliqua A, autem C 142-43 im143 verum 011. ABDEH 146 impositum) hoc ponitur) impositum fuit D, imponcbatur Z 147 nam ) quia tuld. A, quod tuld. BE nomen homo tuiJ. FG i: ideo] homo tuiJ. FG

10

Boethiw, ibidem (PL 64, 1 66 B), ubi leguntur etiam sequuntur (B-C).

tres

citationes quae

120

1 25

1 30

135

1 40

145

CAP.

1:

1 43

DE AEQUIVOCIS

principium est in numero unitas, in lineis punctus". Ita quod propter hoc quod sicut unitas se habet ad numerum sic punctus ad lineam, ideo 1so

hoc no men 'principium' imponitur utrique ; et tamen non est aliqua descriptio exprimens quid nominis convertibilis cum isto nomine prae­ dicabilis de unita te et puncto, ideo est nomen aequivocum. Et sequi­ tur : "Alia vero sunt quae ab uno descendunt, ut medicinale ferramen­ tum 11, medicinale pigmentum ; ab una enim medicina descendit

155

aequi-

vocatio ista . Alia vero ad unum referuntur, ut si quis dicat 'saluta ris vectatio est', ' salutaris esca est' ; haec idcirco sunt aequivoca quod ad salutis unum vocabulum referuntur" . Q u a r t o notandum quod, secundum B o e t h

ium

11 ,

non in­

tendit hic per 'nomen' tantum unam partem orationis, distinctam con160

tra alias partes orationis, sed intelligit per nomen quamcumque partem orationis , et ideo aequivocatio ita b ene est in verbis, participiis et in aliis partibus orationis sicut in nominibus. Quinto

sciendum quod quamvis aliquando nomen sit idem,

et definitio exprimens quid no minis sit eadem, si tamen aliquid posi1 65

tum in definitione exprimente quid norninis sit aequivocum, ilud nomen erit aequivocum. Et ideo quamvis accidens praedicetur de no­ vero praedicamentis et habeat definitionem convertibilem cum eis, puta ' esse in subiecto ' , vel aliqua m aliam consimilem, quia tamen ' esse in' aequivoce co mpeti t accidenti bus, - sicut postea patebit

170

13 -,

ideo ' accidens' non est univocu m, sed magis aequivocum novem prae­ dicamentis.

S

e x t o sciendum quod per rationem substantiae non tantum in­

telligit definitionem, sed unum conceptum seu intentionem in anima,

correspondentem nomini ; propter quod ens est univocum multis, licet 175

non o mnibus decem g eneribus prirnis 16 • 148 principium om. D B«th. l punctus] est principium tUltl. FG 149 punctus] se habet tUltl. FG 151-52 praedicabilis] praedicabilc AG 152 aequivocum] secundum proportionem tUltl. FG 155 ista] alia F, om. AG 1 56 idcirco] utrique (?) EFG, stricte H il quod] quia A 157 vocabulum] n.o­ men FG 1 58 secundum Boethium] Boethius C, Aristoteles IUitl. G 160 sed om. ABCDE li inteligit] intendit FGH 161 orationis] distinctam atltl. D Il ideo] ita ABH Il bene om . EH 1 67 eis] illis FG, illo BCDEH 170 non om. A 'l sed] immo BCDEG 172 sciendum] intelligendum A 172-73 intelligit] intendit CDFGH 11

Ita, sine dubio pro ' pharmacum ' . Cf. Si mplici w , In Praedicamenta Aristot., ad textum : Aequivoca dicuntur (ed. A. Pattin, Corpus LAtinum Commmtariorum in Aristotelem Graecorum, V-1 , Louvain-Paris 1971, 43 ; videsis etiam infra, cap. 3, 11 1• Infra, cap. 4, § 2. 1« De Boethiw, loco cit. (PL 64, 164 B). lin. 61 .

1 44

EXPOSITIO I N LIBRUM PRAED ICAMENTORUM ARISTOTELIS

(CAPITULUM 2

DB

U NIVO CIS ]

Univoca dicuntur [c. 1 ; l a 6-12] . In ista parte ponit secundam definitionem quae est univocorum, et est ista quod univoca sunt quorum nomen commune est, et secundum illud nomen ratio substantiae est eadem, sicut homo et bos univocantur sub hoc nomine 'animal'. Nam manifestum est quod hoc nomen ' animai' dicitur univoce de istis, et manifestum est quod definitio eadem animalis dicitur de eis, nam vere dicitur quod homo est substantia animata sensibilis, et similiter bos. Quae dieta sunt de natura aequivocorum, multum iuvant ad sciendum naturam univocorum. S c i e n d u m, sicut p r i u s 1 , quod hic accipit 'rationem' gene­ raliter et large, non tantum pro definitione proprie dieta et descriptione, sed etiam pro conceptu uno correspondente tali nomini. . . .

s

to

(CAPITUL UM 3

DE

DBNOMINATIVIS ]

Denominativa vero [c. 1 ; l a 12-15] . In ista parte ponit tertiam descriptionem quae est denominativorum, et est ista quod denominati­ va dicuntur quaecumque sunt ab aliquo nomine descendentia, et secundum tale nomen appellationem habentia, differentia a tali nomine solo casu, hoc est, sola terminatione, sicut a grammatica dicitur gram­ maticus et a fortitudine fortis et a iustitia iustus. Intelgendum est, secundum B o e t h i u m 1, quod ad nomen de...

CAJ'. 2. 6 univocantur] uniuntur A pitur ratio BCDH -

CAl'. 3. hic add. FG

9 bos] et illa add. FG

5-6 secundum tale nomcn] a tali nomine G

12 accipit rationcm] acci-

7 dicitur om. CDEFGH

9 est]

univocatione conceptus entis diffuse agit Ockham in Scripto in I Sent., dist. 2, q. 10 (Opera Theologica II, ed. S. Brown et G. Gal, St. Bonaventure, N.Y. 1 970, 292-336) . CAP. 2. 1 Supra, cap. 1 , lin. 60-61 . CAP. 3 . 1 Boethius, loco cit. , cap. De denominativis (P L 64, 1 68 A) . -

-

s

CAP. 3 :

10

1s

7n

2s

30

35

40

145

DE DENOMINATIVIS

nominativum tria requiruntur. Primo enim requiritur quod aliquid participet re ; sec undo quod nomine ; tertio quod sit quaedam transfi­ guratio nominis, hoc est, quod sit alia terminatio nominis principalis et nominis denominativi. Verbi gratia aliquis habet iustitiam et ita participat re ipsa ; et similiter participat nomine, quia vere dicitur iustus ; et hic est, tertio, diversa transfìguratio et terminatio nominis. Si enim aliquid istorum defìciat, non est vere denominativum. Si enim re non participat, non est denomina tivum ; si autem participat re et non nomine, non est denominativum. Verbi gratia aliquis habet vir­ tutem, propter quam dicitur sapiens ; non tamen 'sapiens' est denominativum, quia sunt totaliter distincta nomina et non differentia sola terminatione. Similiter duobus primis exsistentibus, et non exsistente varia terminatione dictionis principalis et alterius, non est ibi denomi­ nativum. Sicut si aliqua mulier habet artem musicae, tunc habet rem et similiter p articipat nomine ; nam vere dicitur quod mulier ista est musica, non tamen hoc nomen 'musica', quod praedicatur de muliere, est nomen denominativum, sed est nomen aequivocum, et hoc quia non differt terminatione nominis. Ex isto dicto B o e t h i i sequitur quod si sit aliquod nomen abstractum et tamen praeter hoc sit nomen concretum, est nomen aequivocum et non dicitur de eis aliquid univoce, strictissime loquendo de univocatione vel univoco. Et s i d i c a t u r quod impossibile est quod idem nomen sit concretum et abstractum, cum sint differentiae contrariae nominis, d i c e n d u m est quod possibile est idem nomen propter variam si­ gnifìcationem esse concretum et abstractum. Et eodem modo potest idem nomen esse proprium et appellativum, et similiter idem nomen esse participium et verbum ; et hoc quia ista non competunt vocibus nisi ad placitum instituentis, et ideo tales differentiae non sunt proprie contrariae nec repugnantes, sed possunt eidem competere, propter tamen aliquam diversitatem, ubicumque fuerit il. Ex praedicto dicto B o e t h i i sequitur quod 'participare' aliquando est idem quod subici alteri tamquam praedicato, quia dicit 1 1 1 re co". in rem B, rei CD 12 alia] aliqua AEH, quaedam F, diversa G 13 et nominis om. AD :! aliquis] homo ada. FG 14 re ipsa] re ipsam A 15 hic est] requiritur B Il tertio] scilicet tldd. FG 16 enim1 ] autem A :i vere] ibi ABZ 16-17 Si1 denominativum om. 23 habet1] aliquam (hom.) CDFG 1 7 est] denominatio ve! tldd. B H 20 nomina om. DE ada. AD 25 non . . . musica om. (hom.) AH 27 nominis] vocis EFG 36 es] est BCDE, om. H etl] idem (es tldd. F) nomen tldd. BCDEF, etiam ada. (ultra) D 37 instituentis] instiruentium A 40-41 aliquando] quandoque B •••

..

1 Boethius, ibidem (PL 64 1 68 A) .

O CKH A M ,

OPERA

PHilOSOPHICA

Il

10

146

F. X P O S ITIO I N L I B R U M PRAED I C A MENTORUM ARISTOTELIS

quod ille qui habet iustitiam participat nomine, et tamen non aliter participat ilio nomine nisi quia illud nomen de ipso praedicatur, ma­ nifestum est. Igitur etc. Notandum est hic quod praedicatio denominativa non est aliquid simpliciter distinctum a praedicatione univoca et aequivoca, sed quae­ dam est univoca et quaedam aequivoca, et hoc large accipiendo prae­ dicationem univocam, prout P h i l o s o p h u s accipit hic. Cuius ra­ tio est nam omne nomen praedicabile de multis aut habet aliquid 'quid nominis' convertibile cum nomine et non continens aliquid aequivocum, vel habet aliquem conceptum correspondentem in anima, aut non habet tale, nec aliquem conceptum correspondentem. Si primo modo, sic est univocum, nam nomen est idem et ratio substantiae eadem ; si secundo modo, sic est aequivocum. Sed omne denominati­ vum vel habet aliquod ' quid nominis' etc., vel non habet. Igitur omne nomen denominativum vd est univocum si habet tale quid nominis vel conceptum correspondentem, vel est aequivocum si non habet. Et istud patet per B o e t h i u m dicentem quod aequivoca a consilio quaedam sunt " quae ab uno descendunt, ut medicinale ferramentum, medicinale pigmentum". Ex hoc arguitur : qua ratione ' medicinale' dicitur aequivoce de ferramento et pigmento, eadem ratione diceretur de eis aequivoce si significaret diversas res inhaerentes ferramento et pigmento. Dicendum igitur quod aliquod denominativum est univocum, sicut ista 'iustus', ' grammaticus', nam patet quod nomen est idem et ratio vel defmitio exprimens quid nominis est eadem. Et eadem est ratio si aliquod abstractum sit aequivocum, quod concretum et denominativum correspondens, si quod habet sicut frequenter accidit, erit aequivocum. Verumtamen sciendum quod denominativum multipliciter accipi­ tur, scilicet large, stricte et strictissime. Large dicitur omne concretum cui correspondet aliquod abstractum, sive illud abstractum significet rem formaliter inhaerentem il de quo vd pro quo praedicatur suum concretum sive non. Et isto modo omnia nomina relativa concreta

45

so

ss

a,

46-47 quaedam] est dtid. ADE 49 nomen om. DEG 50 continens co". irs connotans K 53 nomen] univocum dtld. FG 55 habet1] ergo etc. dtltl. B, etc. dtld. EG 56 denominativum] 59 ferramentwn] et denominatwn A 57 habet] conceptwn ddtl. D 58 istud] idem B, hoc D ddd. CFGH 62 significaret] significarent A ; ; res ] rationes FK, sic ddtl. G, mg . B, om. DE 65 ista] est F, 70 et o m . AB :: concretwn] denominativwn dtld. C om. A 67 eadem Z, idem diii 68 quod] quid A 72 illi] sibi B ;i praedicatur co". irs supponit K 73 isto modo ] ideo A il relativa] talia A a

Boethius, loco cit., cap. De aequivocis (PL 64, 1 66 B).

60

65

70

CAP.

3:

147

DE DENOMINATIVIS

sunt denominativa, quia vere praedicantur, et differunt sola termina75

tione a nominibus abstractis quae sunt nomina principalia. Et tamen, secundum intentionem

Aris

t o t e l i s ', non significant rem rela­

tivam alteri formaliter inhaerentem, sicut 'producens' non significat aliquam rcm inhaerentem illi quod est producens. Tunc enim omne produccns aliquam rem novam reciperet quandocumque de novo proso

duceret aliquid reale, et omne agens necessario mutaretur. !sto etiam modo dicitur homo rationalis et animatus ab anima et materialis a ma­ teria, et isto modo frequenter vel semper differentia essentialis prae­ dicatur denominative de ilio cuius est differentia . S ecundo modo dicitur denominativum cui correspondet abstractum

BS

differens sola terminatione, importans rem

in

alio formaliter e:xsisten­

tem et ab eo totaliter differentem ; et isto modo dicitur materia formata a forma. S trictissime dicitur denominativum cui correspondet aliquod ab­ stractum importans accidens formaliter inhaerens alteri, et quod differt 90

ab abstracto solo casu. Et isto modo accipit hic forte denominativum ; similiter etiam B o e t h i u s

5•

Philosophus

Unde dicit quod tria

requiruntur ad denominativum, scilicet quod participet re et nomine et quod sit nominis transfiguratio . Sed tunc est 95

praedicabilibus

d u b i u m,

quare praecise loquitur de istis tribus

? Dicendum

quod hoc erat quia ista tria erant

magis no ta et magis necessaria ad propositum.

77-78 sicut . . . omne] quia sic EFG 77 producens] producen: AEF 78 est producens] 79 aliquam om. BCDFG li novam om. AE Il recipcret] producit BCDH , omne] vere B accipieret B 80 aliquid reale] aliquam rem A ii agem] in agendo tuld. A Il necesio] de necestate A 81 et1 ] vel A, om. D 84 denominativum] stricte add. H 86 eo] alio AD, ilio H : totaliter AZ, formaliter BCDEFGH 86-87 materia . . forma] materiatum a materia, formatum a fortuna ( !) A 88-89 abstractwn] absolutum D 89 alteri om. A !! et om. EFG 91 similiter . . . 92 ad denominativum AZ, Unde] e t sic accipit etiam Boethiw denominativum quando AZ 95 hoc erat] haec est ratio A om. a/ii 93 quod . . . trmsfiguratio AZ, nominis trmsfiguratione ali i .

' Quid Aristoteles, iuxta interpretationem Venerabilis Inceptoris, de relationibus senserit, vide infra, cap. 12. 5 Boethius, loco cit., cap. De clenominativis (PL 64, 1 68 A) .

148

EXPOSITIO

IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

[CAPITULUM 4 DB DIVISIONE COMPLBXE VBL INCOMPLBXE DICTORUM )

§ 1 Eorum quae dicuntur ... [c. 2 ; l a 1 6-1 9] . Postquam P h i l o­ s o p h u s posuit definitiones vel descriptiones praedicabilium, hic ponit duas divisiones vocum et nominum. Prima est ista quod vocum prolatarum quaedam dicuntur cum complexione, hoc est quaedam sunt complexae, et aliae sine complexione, hoc est sunt incomplexae. Prima sunt sicut : homo currit, homo vincit ; secunda sunt sicut : homo, equus, vincit, currit. Sciendum quod per istam litteram probat B o e t h i u s 1 quod P h i l o s o p h u s in isto libro de vocibus determinat principaliter. Sciendum etiam quod incomplexum dupliciter accipitur, scilicet stricte et large. Stricte dicitur incomplexum simplex dictio, hoc est una dictio sine additione alterius dictionis, sicut hic : homo, currit, leo, capra. Et p er oppositum dicitur complexum omne compositum ex diversis dic­ tionibus. S ecundo modo dicitur incomplexum terminus propositionis, sive sit una dictio sive plures dictiones, sicut 'homo albus' dicitur in­ complexum et similiter 'album musicum' et huiusmodi. Et per oppo­ situm dicitur complexum compositum ex nomine et verbo, faciens aliquem intellectum in animo auditoris. Notandum est hic quod quamvis A r i s t o t e l e s hic ponat divi­ sionem vocum, vult tamen consimilem divisionem esse intentionum in anima seu conceptuum ipsis vocibus correspondentium. Nam omni modo propositioni in voce correspondet propositio in mente, et ideo sicut voces quaedam sunt complexae, quaedam incomplexae, ita etiam CAP . 4, § 1 . - 7 cum complexione] secundwn complexionem A 8 complcxae] complexa BCDFGKZ !l aliae] alia BCDFG, dicuntur add. EFG, sunt add. BCDH ii incomplcxae] incomplexa B CDFG 10 vincit, currit] cantat, scribit A, et huiusmodi add. E, et similia add. GK, etc. add. H 1 1 litteram] regulam H 13 Sciendum] notandwn A 14 Stricte] Primo modo A, uno modo D, om. C 15 homo] bos add. A ' � currit] vincit F, om. H i! leo, capra] etc. A, et huiusmodi add. H 17 modo] scilicet large ad. FG 1 tcrminus] compositio A Il propositionis] dictionis D 18 dictiones om. ABFH 22-.23 divisionem] intcntionem H, om. BCDEF 25 modo om. GH ll propositioni . . . correspondct propositio] propositionibus. . . correspondent propositiones A !' propositioni] exsistcnti add. G 26 voces] vocum GH Il etiam] et BCEFG

C AP. 4, § 1 . - 1 Boethius, loco cit. (PL 64, 1 69 A-B).

s

10

1s

2D

25

CAP.

4:

DE DIVISIONE COMPLEXE VEL INCOMPLEXE D I CTORUM

149

partes propositionum in mente - quae sunt quaedam intentiones in mente - quaedam sunt incomplexae primo modo vel secundo, et ipsae propositiones sunt complexae. § 2 Eorum quae sunt [c. 2 ; l a 20 - l b 9] . Hic ponit secundam di­ visionem quae est quadrimembris, quae est ista : eorum quae sunt, alia dicuntur de subiecto, non tamen sunt in subiecto, sicut homo praedicatur de subiecto, scilicet de homine particulari, et tamen non est in subiecto. Alia autem de nullo subiecto dicuntur, et tamen sunt in su­ biecto. Et quia 'esse in subiecto' multipliciter accipitur, ideo ostendit quomodo accipit hic 'esse in subiecto', dicens quod illud est in subiecto quod ita est in aliquo quod non est pars eius nec est possibile esse sine eo in quo est ; sicut grammatica est in subiecto, scilicet in anima, et tamen de nulo subiecto dicitur. Similiter quoddam album est in su­ biecto, scilicet in corpore, quia omnis color est in corpore, et tamen de nulo subiecto dicitur. Tertio, sunt alia quae de subiecto dicuntur et in subiecto sunt, sicut scientia est in subiecto, scilicet in anima, et de subiecto dicitur, scilicet de grammatica. Quarto, sunt alia quae nec de subiecto dicuntur nec in subiecto sunt, sicut aliquis homo et aliquis equus, nam neque aliquid istorum est in subiecto neque de aliquo subiecto dicitur. - Et quia aliquis posset credere quod omnia individua sunt talia quod neque sunt in subiecto neque de subiecto dicuntur, ideo hoc removet dicens quod hoc est commune omnibus singularibus quod non dicuntur de subiecto, aliqua tamen bene sunt in subiecto. lntelligendum est hic primo quod ista non est divisio rerum extra animam, quia res extra animam non praedicantur de pluribus, nisi vox vel aliquod signum voluntarie institutum, de quo nihil ad propositum ; sed ista divisio est vocum vel conceptuum sive intentionum in anima. Et tunc est sic intelligenda divisio, quod eorum quae sunt, hoc est earum ...

s

10

1s

20

25

Z7 quae

om.

GH

28 quacdam

om.

AH

29 complexac] incomplexae A

7 subiecto om. ABH CAP. 4, § 2. 3 sunt] dicuntur B 5 particulari] particularitcr A ,, ostendit] dicit CE 9 eius o m. ACDE 10 sicut] quaedam add. A 14 de] aliquo add. A 15 alia] aliqua F, quaedam D, om. B 1 5-16 nec . . . nec] neque. . . nequc A 1 6 et om. CDH 17 istorum] illorum CF, horum et add. aliquid A 17 subiecto] aliquo add. BCE neque] nec EFG " aliquo om. ADH 19 sunt 1 ] essent A, sint F 20 hoc1 om. ACE omnibus] individuis et add. A 21 bene om. AD :i sunt] quae sunt add. A subiecto1] sicut quaedam grammatica est in subiecto, et ta­ men de subiecto non dicitur add. stu rtp. (•'· /in. 10-11) A, sicut sunt accidentia particularia notai in nrg. K 22 contra llurlcy notai in mg. F 25 ve! ) seu ADH 26 hoc] id llH -

.

,

EXPOSmO IN LIBR.UM PllAEDICAMENTOR.UM ARISTOTELIS

150

vocum vd intentionum in anima - importantium res extra - quae sunt quaedam incomplexa, hoc est incomplexorum - quaedam de su­ biecto dicuntur, in subiecto vero non sunt. Hoc est, de eis vere dicitur quod praedicantur de subiecto ; sicut de hoc incomplexo 'homo' vere dicitur quod praedicatur de Sorte, et tamen de incomplexo isto supponente personaliter non verificatur esse in subiecto, quia haec est simpliciter falsa 'homo est in subiecto', quia nulus homo est in subiecto. Alia vero de subiecto quidem non dicuntur, in subiecto vero sunt, hoc est de quibus­ dam incomplexis vere dicitur quod non praedicantur de subiecto, et tamen de illis supponentibus personaliter verificatur esse in subiecto ; sicut haec est vera : hoc incomplexum 'haec scientia' non praedicatur de subiecto, et tamen hoc est verum quod haec scientia est in subiecto. Similiter aliqua dicuntur de subiecto et in subiecto sunt, hoc est, de ali­ quibus incomplexis verificatur quod praedicantur de subiecto, et de eis, similiter supponentibus personaliter, verificatur quod sunt in su­ biecto ; sicut de hoc incomplexo 'scientia' verificatur quod scientia est in subiecto, scilicet in anima, et tamen vere praedicatur de subiecto, non pro se, sed pro subiecto. Alia autem sunt quae neque in subiecto sunt neque de subiecto dicuntur; hoc est, aliqua incomplexa sunt quae non praedicantur de subiecto, nec etiam de eis, supponentibus personaliter, ve­ rificatur esse in subiecto ; sicut hoc incomplexum 'Sortes' non dicitur de subiecto, et similiter haec non est vera : Sortes est in subiecto. Et ita patet quod ista divisio est incomplexorum, et maxime nominum, et est necessaria ad propositum, quia ex talibus componuntur lineae praedicamentales. Et s i d i c a t u r quod ista expositio est contra intentionem B o e­ t h i i 1 dicentis quod ista est divisio rerum, quae est in substantiam 31 supponente] supposito DEH '1:7 intenrionum] quae sunt add. D, vel vocum add. F 37 haec1] hoc est C, scilicet F, 32 simpliciter om. AD 33 quia. . . subiecto om. (hom.) EFG quaedam G, om. DH ;: scienria] grammatica G 38 hoc est verum ] haec est vera A : quod ] quia F, om. A :i scientia] grammatica G subiecto] sicut in anima add. FGK 39 aliqua] alia CFG 41 similiter om. DH 41-42 subiecto] ipsis supponentibus personaliter atld. A 43 scilicet] sicut A 44-45 neque . . neque] nec. . nec DH 46 nec etiam] neque etiam EFH, et nec A, neque D 48 non est vera] est falsa FG 49 nominum] vocum B 53 quae] divisio add. FG .

.

4, § 2. - 1 Bo e th iu s , loco cit. (PL 64, 169s. , 1 70 B, 1 70 D) . Cf. Gualterus Burlaeus, In Praedicamenta Aristot., cap. 2, in hunc locum : "Item, sciendum quod ex divisione hac apparent duo contraria dictis modemorum. Primum est quod uni­ versalia de genere substantiae sunt extra animam, quia illud quod dici t( ur) de subiecto et non est in subiecto est universale de genere substantiae ; sed omne ens [quod ] non est exsistens in subiecto est extra animam, qu ia si cssct in anima esset CAP.

30

JS

40

45

so

CAP.

ss

60

65

10

75

!K>

4:

DE DIVISIONE COMPLEXE VEL INCOMPLEXE DICTORUM

151

universalem et particularem, et in accidens universale et in accidens particulare : "Parvissima, inquit, divisio est quae fit in quattuor : in substantiam et accidens, et universale et particulare. Omnis enim res aut substantia est aut accidens aut universalis aut particularis". Et postea sequitur : "Prima quidem est rerum omnium divisio in substantiam atque accidens. Sed quoniam substantia proferri non potest nisi aut particulariter aut universaliter intelligatur : nam cum dico 'homo', rem dixi universalem, cum vero dico 'Sortes' vel 'Plato', rem dixi particu­ larem". Et sequitur : "Fiunt quattuor complexiones : substantia univer­ salis, substantia particularis, accidens universale, accidens particulare". Idem etiam dici t postea sic : "Quattuor complexiones, id est universalem substantiam, universale accidens, particularem substantiam, particulare accidens disponere cupiens A r i s t o t e l e s, non eorum nomina, sed descriptiones apponi t" : Istis non obstantibus d i c e n d u m est simpliciter quod nulla substantia realiter extra animam est nisi salurn substantia particularis, et quod ista est divisio incomplexorum ex quibus componuntur propo­ sitiones et ex quibus lineae praedicamentales componuntur. Et hoc po­ test probari, nam sicut secundum B o e t h i u m 'haec substantia' nullo modo potest fieri accidens nec e converso, ita, secundum e u m 2, impossibile est quod universale fiat particulare vel e converso ; ergo, secundum e u m, sicut substantia et accidens non sunt idem realiter, ita nec particulare et universale : ergo si utrumque si t res, erunt duae res distinctae realiter. Sed hoc est impossibile, quia si substantia uni­ versalis et substantia particularis sint duae res extra animam distinctae realiter, tunc sicut accidens particulare est subiective in substantia particulari, ita et accidens universale erit subiective in substantia univer54 ecl ] in substantiam add. A ·: accidens1 om. AH 55 Parvissima inquit] Unde dicit sic : Parvissima A 59 aut om. FG 60 nam] ut A homo] hominern AH 61 dixi A Boeth . , dico a/ii vero A Boet/1 . , autern a/ii dico CF Boeth . , dixi a/ii 'i ve!] et EG dixi1 ] dico CF 62 quatcuor] combinationes seu add. A complexiones] scilicec add. FG 64 Idem etiam dicit postea sic] Dcinde dicit postea dicens A .. postea] pose BDEG 66 Aristoteles] etc. A sed] eorurn add. AH 67 apponit] hic Bocthiw add. H 69 rcaliccr om. DE, rcs H . est trp . p. nulla (/in. 68) 73 fieri ] esse EFG 76 et] nec BC A, trp . p. rcaliccr B, trp . p. subscantia K salurn] sola DFGK 77 quia] quod B 77-79 subscancia . . . rcaliter AZ, sic a/ii 79 rcaliter] et sir.1iliter accidens universale et accidens parcicularc sint duae res extra animam discinctae realiter add. Z 80 et om. AE

in subiecto. - Secundum contrarium modernis est quod propositio componitur ex rebus extra animam, nam id quod dicitur de subiecto et non est in subiecto prae­ dicatur in propositione, et illud est res extra animam, ergo etc." (ed. cit. , f. 20va) . 2 Boethius, loco cit. (PL 64, 1 70 C) .

152

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

sali tamquam in subiecto. Sed hoc est impossibile, quia tunc sequeretur quod contraria essent simul in eodem subiecto primo. Probatio istius ultimae consequentiae : nam ponatur quod solus homo si t albus, et etiam quod solus homo sit niger, ita quod omnia alia corpora vel non sint colorata vel sint tantum mediis coloribus colorata, tunc albedo universalis, cum sit accidens, per positum, erit in aliquo subiecto, et non erit primo in homine particulari, quia in ilio est primo albedo particularis. Ergo primo est in homine universali, et eadem ratione in homine universali erit primo nigredo universalis. Ergo in eodem subiecto primo sunt albedo universalis et nigredo universalis ; et ista sunt contraria sicut albedo particularis et nigredo particularis, et magis si sint tales res : ergo contraria sunt in eodem subiecto primo, quod est impossibile. S i d i c a t u r quod substantia universalis non est una res numero, et ideo in tali re non est impossibile esse contraria universalia simul et semel, hoc n i h i l v a l e t : tu m quia si sin t contraria, non possunt esse in una re indistincta, tum quia - sicut ostensum est in principio Porphyrii si res universalis et res particularis sint res distinctae realiter, erunt duae res vel tres vel in aliquo certo numero, et per con­ sequens quaelibet earum erit una numero. Ideo dicendum est absolute quod quaelibet substantia imaginabilis ita vere est particularis sicut Sortes vel Plato vel haec materia vel haec forma. Ad B o e t h i u m ' igitur dicendum est quod per ista quattuor : substantiam universalem, substantiam particularem, accidens universale, et accidens particulare, intelligit incomplexa importantia substantiam et accidentia, ita quod per substantiam universalem intelligit unum incomplexum quod in rei veritate non est substantia, quamvis hoc in­ complexum 'substantia' de ipso vere praedicetur, non pro se, sed pro rebus particularibus quas importa t, sicut hoc incomplexum 'homo', de quo verificatur substantia, sic dicendo 'omnis homo est substantia', vo3

90

95

-

82 contraria] naturaliter tJdd. AZ 83 consequentiae] patet add. A 85 sint1 AZ, o m . alii colorata AZ, om. reliqui 86 per orn. EFK : : positum J suppositum A, propositum H, casum G 88 est] erit A 90 universalis1 om. DH · ista] ita AEG, illa C 91 contraria] simul add. D 95 ideo om. EFG impossibile] possibile CE 97 indistincta] distincta FGH, realiter tJdd. H res1 orn. CDEH 99 vel1 DZ, om. reliqui 98 Porphyrii] super Porphyrium A res1 om. AD 100 numero] et per consequens erit una numero add. seu rep . EFGK 1 03 igitur o m . AH per A, om. reliqui 1 05 et om. DEF · � particulare] quod per ista add. CD intelligit] per ista add. BEFGH 1 06 accidentia] accidens AFGH 107-0 incomplexum ] scilicet add. FG 1 09 rebus] suis add. A 3

ss

Supra, pp. l l s.

�

Supra, lin. 52-57.

100

1os

uo

CAP.

m

120

125

1 30

1 35

1 40

4:

DE DIVISIONE CO M P L EX E VEL INCOMPLEXE D I CTORUM

1 53

catur substantia universalis, non quod in rei veritate sit substantia, sed quia importat substantias et quia ponitur in linea praedicamentali sub­ stantiae. Nec est plus inconveniens quod substantia sit aequivocum ad veras substantias et ad incomplexa importantia veras substantias, quam quod animai sit aequivocum ad homincm verum et ad hominem pic­ tum ; et sanum ad sanum quod est animai, et ad urina m et diaetam, et sic de aliis. Sic igitur per substantiam universalem intelligit incomplexum in linea praedicamentali substantiac, praedicabile dc substantiis particularibus ; et per substantiam particularem intelligit incomplexum praedi­ cabile de una sola substantia, vel forte ipsam substantiam quae est res contenta sub genere generalissimo substantiae, et ita proportionaliter, quantum ad hoc, dicendum est de accidente universali et de accidente particulari. Et quando dicit quod omnis res vel est substantia vel accidens etc., dicendum quod non accipit rem praecise pro rebus extra animam, quae non sunt signa, sed pro intentionibus in anima et pro vocibus, et isto modo loquitur quando genera et species vocat res. Eodem modo dicendum est ad secundam auctoritatem 5, quod per rem intelligit omne quod quocumque modo est, sive sit vera res extra animam sive intentio in anima sive signum. Et hoc satis innuit quando dicit quod substantia proferri non potest nisi universaliter aut particu­ lariter intelligatur, innuens quod incomplexum importans substan­ tiam est universale vel particulare, quia vel importat plures substantias, et tunc est universale ; vel importat unam tantum, et tunc est incomplexum particulare. Et ideo quando dicit "cum dico 'homo' dixi rem universalem", verum est, quia incomplexum universale, scilicet hoc incomplcxum 'homo'. Eodem modo ad auctoritates sequentes est di­ cendum. Secundo notandum quod accipit hic subiectum tam pro contento per se, quomodo individua continentur sub genere et specie et spccies sub genere, quam etiam pro ilio quod est subiectum accidentis. 1 1 2 substantias] particu!ares add. FG 1 1 3 sit ] unum add. ADHK 1 1 5 hominem . . . hominem ] animai . . . animai A 1 1 6 et1] ve! A ad1 diaeta m ] urina et diaeta AK 1 23-25 de . . . dicendum om. (horn.) EFG 1 23 de accidente• o m . B C D H 1 2-t vcl1 orn. BCDH 1 27 quando ] quod EG 1 30 intentio] intra C, om. B 1 32-33 substantiam] ve! add. A 1 35 dixi ] dico AH 1 36 univenalem] hoc add. F, hoc est add. G quia] quod A D , hoc est add. D univcnale] est add. FG 1 37-38 Eodem. . . dicendum AZ, om. reliqui 1 40-4 1 et• . . . genere orn . (horn.) Ef . . •

:; Supra, lin. 58-62.

1 54

F.XPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTO R U M ARISTOTELIS

Sciendum tertio quod quando exemplificat de 'hoc albo', per con­ cretum intelligit abstractum ; et ita est frequenter quod concretum ac­ cipit pro abstracto et aliquando e converso.

(CAPITULUM 5 DE PRIMA REGULA ANT.EPRAEDICAMENTORUM ) Quando alterum de altero praedicatur... [c. 3 ; 1 b 10-15] .

Postquam P h i l o s o p h u s prius posuit tres descriptiones et secun­ do duas divisiones, in ista parte ponit duas regulas et maximas. Prima est quod quando aliquod praedicatum praedicatur de aliquo subiecto, quidquid praedicatur de ilio praedicato, praedicatur dc subiecto. Sicut quia haec est vera 'homo est animal', quidquid praedicatur de animali, praedicatur de homine. Sciendum est hic quod B o e t h i u s istam regulam intelligit quando praedicatum praedicatur de subiecto in quid. Unde dicit sic 1 : "Illa sola de subiecto praedicari dicuntur quaecumque in cuiuslibet rei substantia et definitione ponuntur". Et per hoc excludit istas instantias quod : species praedicatur de ho mine, et homo praedicatur de Sorte, non tamen species praedicatur de Sorte ; similiter, gcnus praedicatur de animali et tamen non praedicatur de homine, quia species et genus non praedicantur de ho mine et animali in qui d. N ec ista ponuntur in defì­ nitione hominis et animalis, sed tantum sunt nomina designativa, quia species est nomen dcsignativum quod homo praedicatur de individuis salurn, et genus est nomen designativum quod animai praedicatur dc pluribus differcntibus specie in eo quod quid, et ideo dicit quod "sunt quodammodo nominum nomina". 1

142 tertio] etiam A 143-44 concretum1 . . . converso] accipit abstractum pro concreto e t e converso A, et hoc est communiter add. H

CAP. 5. - 4-5 secundo om. AFG 5 maximas] quarum add. FG 6 quod orn. ACH . aiiquo 0111. AH 7 praedicatur1 ] etiam add. A , de1] ilio add. AF Sicut ] Nunc G 8 quia om. AEFG animai] ideo add. AD quidquid) enim add. H 9 praedicatur) etiam add. D homine] ut homo est animai Sortes est homo, ergo Sortes est animai add. FG 1 0 istam) iitteram id est add. G : reguiam] iitteram F, sic add. FG 13 substantia et ) sola CDEFGK, quod co". et add. vel K ii Et1 0111. EDH . . istas instantias) istam instantiam CEFG 1 6 e t 1 ) animai praedicatur de homine add. BH 1 6- 1 7 quia . . . homine om. (horn .) CDEFG 17 et . . . quid om . FH 1 9 individuis] ve! add. H 20 solum) solis A, tantum D

CAP. 5.

-

1

Boethius, loco cit. (PL 64, 1 76 A) .

2

Bocth ius,

ibidem,

D.

s

to

ts

20

CA P.

25

30

35

40

45

so

5:

DE PRIMA REGULA ANTEPII.AEDI CAMENTOR.UM

1 55

Et ex isto dieta B o e t h i i satis innuitur quod intelligit quod ista quae sunt genera et species, non sunt res extra animam et de essentia rerum extra, sed quod sunt quaedam nomina, intelligendo per no­ mina tam voces, quae sunt voluntarie institutae ad significandum plura vel pauciora, quam intentiones in anima seu conceptus, qui sunt partes propositionum et qui praedicantur de pluribus, non pro se sed pro rebus, sicut voces praedicantur de pluribus, non pro se sed pro rebus. Nec obstat quod prius d.ixit quod "illa sola de subiecto praedicari d.i­ cuntur quaecumque in cuiuslibet rei substantia et definitione ponuntur", quia per hoc non intendit quod praed.icata 'in quid' de aliquo subiecto sint de essentia rerum realiter extra animam, sed vult quod 'ponuntur in substantia et - pro : id est - in definitione' ; et hoc si habeant definitionem. Et ita frequenter per substantiam rei intelligit definitionem vel aliquid exprimens essentiam rei ; et per rem intelligit frequenter omne illud quod est vel ens in anima vel ens extra animam. Secundo sciendum quod quamvis dictum B o e t h i i bene intel­ lectum sit verum, tamen regula A r i s t o t e l i s generalius intelligi potest, ut non tantum si t vera quando accipitur praedicatum 'in quid', immo quando aliquod praedicatum non 'in quid' accipitur, sed aliquo alio modo praed.icatur de aliquo. Sed tunc debet intelligi quod omnes termini propositionum acceptarum supponant personaliter. Et per hoc excluduntur instantiae de genere et de specie, quia in istis 'homo est species', 'animai est genus', subiecta supponunt simpliciter ; nam si sup­ ponerent personaliter, essent simpliciter falsae. Requiritur etiam quod quodlibet praed.icatum praed.icetur de subiecto suo universaliter, nisi forte subiectum sit singulare, et ita oportct quod omnes propositiones sint universales vel singulares. Et ideo licet coloratum praed.icctur dc homine sic dicendo 'omnis homo est coloratus', et de colorato praed.i­ cetur lapis sic dicendo 'aliquod coloratum est lapis', non tamen oportet quod lapis praedicetur de homine sic dicendo 'homo est lapis'. Et hoc, quia haec non est universaliter vera 'omne coloratum est lapis'. 23 quod l ] ipse add. FG intelligit] intendit AC 24 ista . . . species] genw et spec ies H 27 quam ] etiam add. AH .1 in anima] animae H qui ] quae CGH 28 qui ì quae BDEF 29 sed] tamen add. A pro rebus] de pluribw C, pro pluribus D 3 1 cuiuslibet AZ, om. BCDEFGH 32 quia] 35 rei ] et H, om. E · · non] quod E, om . CFG intendit ] intclligit DEFH subiecto] non add. K non add. D 36 aliquid exprimens] aliam extra H essentia m ] substantiam E rcm] ens H 39 generaliw] generaliter H, universalius B 40 quando ] praecisc add. A 4 1 immo ] sed etiam A 11 accipirur om. ABF 42 omnes] quando D 44 excluduntur instantiae] excludirur irutancia BCDE 49 ve!] parciculares sive add. K singulares] sive particulares add. FG licet] quam,; s A, om. D 50 omnis om. AH colorato J eodem F 52 dicendo mg . C, 0111. BE 53 haec om. AFH vera ] verum FG, sic dicendo add. H

1 56

EXPOSITIO IN LIBRUM PRA.EDICAMENTORL'M ARISTOTELIS

Si tamen quaelibet ilarum esset universaliter vera, necessario sequeretur condusio, quia posset ex cis fieri syllogismus in primo modo primae figurae.

ss

(CAPITULUM 6 DE SECUNDA RBGULA ANTBPRAEDICAMENTORUM ) Diversorum generum ... [c. 3 ; lb 1 6-24] . Hic ponitur secunda regula quae est quod diversorum generum et non subalternatim positorum diversae sunt species 1 et difrentiae, sicut aliae sunt differentiae animalis et scientiae. Nam differentiae animalis sunt 'gressibile', 'volatile', 'bi­ pes' ; sed istae non sunt differentiae scientiae, nam nulla scientia dif­ fert ab alia eo quod una est bipes et alia volatilis. Et quia aliquis posset credere quod omnium diversorum generum sunt diversae species et differentiae, dicit quod non ; quia generum subalternatim positorum - hoc est quorum unum ponitur sub altero et est inferius eo -, sunt eaedem differentiae, quia superius praedicatur de inferiori. Sed quidquid praedicatur de superiori, praedicatur de inferiori. Ergo differentiae quae vere praedicantur de genere superiori, vere praedicantur de genere inferiori, et per consequens nihil prohibet easdem esse differentias diversorum generum, et per consequens eaedem erunt species. Sciendum est hic quod P h i l o s o p h u s istam regulam intel­ ligit de diversis generibus eiusdem coordinationis non subalternatim positis. Utrum autem in eodem praedicamento possint esse diversac coordinationes, ita quod sub substantia possint fieri diversae coordinationes praedicamentales, ita quod idem possit contineri sub diversis generibus diversarum coordinationum non subalternatim positis, est magis dubium 1, quod propter brevitatem duxi ad praesens tran­ seundum.

-

CAP. 6. 3 generum] et non subalternatim positorum add. CF l-4 Hic . . . regula ] In ista parte ponit Philosophus secundam regulam A 4 quae) talis add. H quod om. CDEG 6 sunt ) istae scilicet add. A 7 nam nulla ] nulla enim H scientia] differentia A 8 eo. .. est ] ita . . . si t H aliquis o1t1. AH 9 credere] diccre H sunt] essent A 1 1 altero) alia AD eo] alia A 12 Sed) ergo A B-15 Ergo . . . inferiori mg. K, om. EFGH 14 superiori ] etiam add. BD 1 5 genere om. BCD 1 5 per consequens] ita A 16 generum ) subalternatim add. A 17 Sciendum] notandum A 18 non del. A 20-21 ita . . . coordinationes om. (l1om.) CDF 23-24 duxi . . . transeundum] pertranseo H 23-24 transeundum ) petranseundum AD

CAP. 6. - 1 Tam vcrsio Boethii quam editio comp osita (cxcep tis q u ib u sda m codicibus) lcgunt 'divcrsac sccun d u m spccicm' (�-:ep:x� -:-c!J �tih �) . 2 D c hoc

s

to

ts

20

CAP. 7 : DE NUMERO ET S C FFICIE:'ITIA PRAEDICAME!ITORUM zs

1 57

Secundo sciendum quod P h i l o s o p h u s per istam regulam non intendit quod omnia genera habeant differentias essentiales, quia genera rerum simplicium praecise non habent differentias essentiales, sicut in libro P o r p h y r i i est declaratum ; sed intendit quod di­ versorum generum non subalternatim positorum, habentium differentias et species, diversae sunt species et differentiae. Si autem non habent differentias, tunc non habent diversas differentias, nisi forte differentias accidentales. Et ideo quod exemplificat de animali et de scientia, quae est genus rerum simplicium, praecise ponit gratia exempli, et non ut ita sit ; similiter quod exemplificat de volatili, gressibili et bipede gratia exempli dicit. a

30

35

(CAPITULUM

7

DE N UMERO ET S UFFI CIENTIA PRAEDICAMENTORUM ]

§ 1 5

to

Eorum quae sine complexione dicuntur . . . [c. 4 ; l b 25 - 2a 6] . In ista parte ponit P h i l o s o p h u s numerum et sufficicntiam prae­ dicamentorum. Et primo hoc facit ; secundo elicit unam conclusionem, ibi : Horum autem 1• In prima parte dicit quod de numero omnium incomplexorum singulum vd significat substantiam vel quantitatem, et sic de aliis praedicamentis decem, quae enumerat ; et ponit exempla, quae satis patent ex littera. Hic est p r i m o sciendum quod ista non est divisio rerum extra animam sed est divisio principaliter vocum incomplexarum ; et pro1,

25 sciendum] nota A, intelligendum D gularium H 28 intendi t] intelgit EDH D ,: gressibili om. BF 35 dicit] est A

26 intendit] intelligit EH '1:1 simplicium) sin32 quod) quando FG 34 quod] quando F, om.

CAP. 7, § 1. 4 Eorum] autem add. B sine complexione] sccundum complexionem H ;, di­ cuntur ] sunt A, om. H 7 In . . . parte] Primo H ,: prima] isca B 8 incomplexorum] complexo­ rum D ve!' ] aut AFG :1 quantitatem] qualitatem A 9 de . . . et ] enumerando dr.cem praedica1 1 Contra Burlaeum notat in mg. F menta A

dubio videsis Albertum Magnum, Liber de Praedicamentis, tract. I, c. 6 (Opera Omnia l, e d . A. Borgnct, Parisiis 1 890, 1 62s.). a Guillelmus de O ckha m, Expo­ sitio in librum Porphyrii, cap. 2, § 1 1 et cap. 3, § 1 1 (supra, pp. 4 6 , 75s.). 2 Codex F hic notat in margine : "Contra BurCAP. 7, § l . - 1 Infra, § 2. laeum". Cf. supra, in prooemio, nota 6.

1 58

EXPOSITIO IS LIBRUM PRAEDICAMENTORUM A RISTOTELIS

portionaliter intentionum in anima, vel passionum animae seu con­ ceptuum correspondentium vocibus significativis. Prima pars satis pa­ tet per B o e t h i u m dicentem 3 : "Adeo non de rebus, sed de vocibus tractaturus est, ut diceret : Dicuntur. Res enim proprie non dicuntur, sed voces. Et quod addidit : singulum aut sign ifi ca! substantiam, late patet eum dc vocibus disputare ; non enim res, sed voces significant, res autem significantur". Ex ista auctoritate satis liquet quod praedicta divisio non est divisio rcrum, sed vocum. Quod autem consimilis sit divisio intentionum seu passionum vel conceptuum animae, patet ex hoc quod omni propositioni vel modo propositionis in voce corre­ spondet proportionaliter modus propositionum compositarum ex in­ tentionibus in anima. Igitur qualia sunt incomplexa in voce, propor­ tionaliter talia sunt incomplexa in mente ; ergo si milis divisio incomplexorum est in mente secundum proportionem, qualis est in voce. S e c u n d o sciendum quod ista praedicamenta non sunt res extra animam, distinctae realiter inter se ; ita quod non est imaginandum quod sicut homo et albedo sunt duae res extra animam, distinctae totalitcr, ita quod nihil quod est unum illorum vel pars unius illorum est reliquum vel pars essentialis reliqui, quod ita sit de substantia, quantitate, relatione et sic de aliis, quod videlicet substantia et relatio sint duae res realiter distinctae, ita quod nihil quod est substantia vel pars substan­ tiae est quantitas vel pars quantitatis vel relationis ; et quod e con­ verso quantitas sit una res distincta realiter et totaliter a substantia, relatione et qualitate, et quod substantia, quantitas, relatio, actio etc. sint tot res distinctae realiter et totaliter inter se. Sed est imaginandum quod haec sunt distinctae voces et distinctae intentiones in anima, aut conceptus significantes res extra. Non tamen est dicendum quod sicut istae intentiones sunt distinctae inter se, quarum una non est alia, quod taliter res correspondentes sint distinctae, quia non est semper censi­ milis distinctio inter voces vel intentiones in anima significantes et in­ ter ipsa significata. 14 satis] autem E 15 dicentem] qui dicit H 17 substantiam] aut quantitatem add. F 19 ista] praedicta A, enim Gdd. C : satis liquct] clare patet H li liquet] patet AD 21 animae] satis add. A 23 proportionaliter . . . compositarum] consimilis in mente C :: proportionaliter] pro­ portionalis DF, proportionabilis G 25 mente] anima FG Il similis] consimilis A 29 totaliter] realiter ti Gdd. i ter se A 30 ve! . . illorum1 om. (hom.) CDEFG 34 quantitas ve! AZ, om. BCDEFGH �i pan om. EG ,i quod] similiter Gdd. A 36 actio] et paso Gdd. A 37 Sed est] Est autem H 40 alia] ita etiam Gdd. A 42 significantes] res extra atld. (mg.) K1 '

n

3

.

Boethius, loco cit. (PL 64, 180 C) .

ts

20

25

30

35

40

CAP. 7 :

45

so

ss

60

65

70

DE

NUMERO ET S L"FFICIESTIA PRAEDICAMESTORUM

1 59

Sic igitur dicendum est quod ista praedicamenta sunt distincta, non tamen consimiliter distinguuntur res significatae per ipsa praedi­ camenta, sed eadem res, saltem aliqua, significatur per diversa praedi­ camenta, quamvis non eodem modo. Quia aliquando eadem res si­ gnificatur per unum praedicamentum sine connotatione alterius rei vel plurium rerum, et sine connotatione quod ipsa sit alia res vel non alia, et generaliter sine amni connotatione ; et aliquando eadem res signi­ ficatur per aliud praedicamentum cum aliqua determinata connota­ tione vel consignificatione plurium rerum. Verbi gratia praedicamen­ tum substantiae importat istum hominem, sicut quamlibet aliam sub­ stantiam, et nihil connotat. Quando autem dico 'pater', hoc praedicatum 'pater', quod est unum contentum sub praedicamento relati.onis, importat istum hominem qui est pater, connotando filium suum ; quia impossibile est intelligere quod sit pater nisi intelligatur quod habeat filium. Et ita est de diversis praedicamenti.s. Quod enim praedicamenta non sint res extra animam et de essentia contentorum, declaratum est frequenter ', et adhuc potest specialiter probari de praedicamentis accidentibus. Nam si illud quod est genus qualitatis sit vera res extra animam et de essentia cuiuslibet qualitatis particularis, eadem ratione quodlibet genus subalternum erit de es­ sentia cuiuslibet qualitatis inferioris ad ipsum. Ergo de essentia isti.us albedinis sunt ad minus albedo communis et color communis, et qua­ litas quod est genus generalissimum. Sed hoc est impossibile, quia quaero : aut ista communia sunt idem realiter, aut sunt disti.ncta rea­ liter. Si sint idem realiter, ergo non magis commune est unum quam reliquum, et per consequens albedo erit genus generalissimum et communis omni qualitati ; quod est impossibile. Si sint distincta realiter et faciunt per se unum et sunt alterius rati.onis, ergo unum vere est materia et reliquum forma ; quod est falsum et contra A r i­ s t o t e l e m, VIII Metaphysicae 5, ubi vult quod accidentia non ha44 Sic] similiter B 45 res] ipsae add. H 47 quamvis] licet H 50 et aliquando] ali54-55 praediquando autem A 51 aliud] aliquod BH 52 consignificatione] significatione AC 57 intelcatum] praedicamentum B, relativum H, sive (hoc add. K) praedicamentum add. FK 5 9 enim] gere] quod intelligibile si t C quod si t] quid est H 58 diversis] universis C autem A et] nec A essentia] es CDEG, om. F 63-64 essentia] esse G 66 quod] quae AF 69 et1] ita add. A 72 reliquum] aliud ti add. vere est A ,

'

' Cf. Guillclmus de Ockham, Scriptum in I Sent. , dis t. 2 , qq. 4-7 (Opera Theolo.� ica II, ed. cit., pp. 99-266). 5 Aristot., Metaph., VIII, c. 4, t. 12 (104b 8-1 0) .

1 60

EXPOSITIO I� LIBRU!I.i PRAEDICAME�TO R U M A IUSTOTELIS

bent materiam ex qua, sed tantum in qua. Similiter, si sint distincta realiter ista albedo et albedo communis, et ista albedo est primo in subiecto particulari, ergo albedo communis crit primo in subiecto communi. Sed hoc est impossibile, quia numquam accidens desinit esse in suo per se subiecto nisi per corruptionem sui subiecti vel per corruptionem propriam. Sed illud accidens non corrumpitur ; igitur manet in suo subiecto primo quamdiu illud subiectum manet. Ergo posito quod unus solus homo sit albus et quod ille fìat niger et nulus fìat albus, adhuc cum albedo communis non corrumpitur nec subiectum in quo fuit primo est corruptum, oportet quod sit adhuc in eodem subiecto ; ergo adhuc - ilio casu posito - homo communis erit albus albedine communi, quod est impossibile. - Idem argumentum potest fieri de musica, si primo unus solus homo sit musicus et postea nulus, quod adhuc homo communis erit musicus, quia adhuc est subiectum musicae communis, ex quo nec homo communis est corruptus nec musica communis est corrupta, si tamen musica in ali­ quo alio alterius speciei remaneat. Nec valct dicere quod ista communia corrumpuntur per accidens, quia omnis res exsistens per se in subiecto proprio, fìt per se in ilio subiecto ; nec est maior ratio quod una res talis per se generetur et per se corrumpatur, nisi sit pars alterius, quam alia : ergo sicut forma vere destruitur, ita illa communia. Secundum, scilicet quod non est semper consimilis distinctio inter res importatas per praedicamenta qualis est inter ipsa praedicamenta, declarabitur i n f e r i u s 8• T e r t i o sciendum, quod expresse patet per exempla A r i s t ot e l i s 7, quod aliqua praedicamenta sw1t nomina, aliqua verba et ali­ qua adverbia ; et ita est proportionaliter de intentionibus in anima correspondentibus, et ideo non est omnino consimilis coordinatio posi­ torum in linea praedicamentali in omnibus praedicamentis. Nam or­ dinata in aliquibus praedicamentis sic se habent quod semper superius praedicatur in quid et proprie de inferiori, sicut patct in praedicamento substantiae ; nam hacc est vera et propria praedicatio : 'omnis homo est 76 subiecto mg. K, om. EFG 79 accidens] commune tuld. A 80 subiectum] primum tuld. H 82 cum] tamen AH 83 fuit] fit E, om. C Il est corruptum mg. K, om. EFG 86 potest] h.abet A si] sic D, similiter H · solus om. CEFG 87 adhuc om. ADEFG 90 valet] opor91 corrumpuntur] non c. nisi A tet AH 92 quod] quam H 94 forma] Sortcs H ;i vere 95-% res importatas per] importata et C 96 declarabitur] determinabitur CDEFG om. CF 104 de] suo add. A

8 Infra, cap. 1 6.

7

Aristot. , Praedicamenta, cap. 4 (1 b 25 - 2a 6).

75

IKl

ss

90

95

100

1os

CAP.

1 10

1 15

161

7 : DE NUMERO ET SUFFICIENTIA PRAEDICAMENTORUM

animai', 'omnis homo est substantia', et sic de intermediis. Non autem est sic in omnibus praedicamentis, nam in praedicamento 'quando' non est sic ; non enim est bene dictum 'omne heri est quando', vel 'omne cras est quando', et sic de aliis multis, sicut patet de 'ubi', 'facere' et 'pati', nisi multum loquendo improprie. Et ratio istius diver­ sitatis est quia quamvis omnia praedicamenta veras res importent, non tamen eodem modo ipsas important ; et ideo non eodem modo de se invicem praedicantur, nec eodem modo secundu m superius et inferius ordinantur. Q u a r t o sciendum quod P h i l o s o p h u s exernplificando de praedicamentis, aliquando ponit concretum pro abstract•J , sicut exem­ plificando de qualitate, dicit 'qualitas, ut album, nigmm'. Nam al­ bum et nigrum non sunt qualitates, sed albedo et nigredo sunt qualitates. Q u i n t o, circa sufficientiam et numerum praedicamentorum est sciendum quod difcile est probare quod sint tantum decem prae­ dicamenta. De hoc tamen a l i a s poterit esse sermo. 8

120

1

§ 2

5

Horum autem . . . [c. 4 ; 2a 6-7] . In ista parte ponit duas differen­ tias inter complexa et incomplexa. Prima eo;t quod facta complexione ex incomplexis, poterit esse affirmatio ex ei'i, sed nullum eorum per se sumptum est affirmatio . Et quod ponit hic de affirmatione, consi­ rniliter est intelligendum de negatione.

§ 3 Videtur autem omnis . . . [c. 4 ; 2a 7-1 0 ] . Ponit secundam diffe­ rentiam quae sequitur ex prima, et est quod cum omnis affirmatio sit 107 n.am ... quando] adverbii FG 1 10 nisi AX, ubi reliqui l i lo106 intermediis] aliis A quendo AX, locutw est H, loquendum est BCDEFG i l improprie] proprie F 1 12-14 et ordinantur om. CDFG 1 1 6 concretum pro] exemplum de (pro K) FGK, de BCDE 120 tantum] praeter A ..•

CAP. 7, § 2. - 2 ponit] Philosophw add. A 3 Prima] quae H plexione EFG 5 est] poterit es F !! Et] hoc add. H ! quod om. EFG

4 incomplexis] incom-

CAP. 7, § 3. - 2 omnis] species B 1 : Ponit] Hic praem. ACH 8 Ockham de numero praedicamentorum 8 Aristot., loco cit. {1b 2 9} . agit in Summa Logicae, I, cap. 41 (Opera Philosophica pars l, ed. cit., pp. 1 14-1 7) et Quodlibet V, q. 22 (ed. Argentinae 1491).

OCKHAM,

OPEI PHILOSOPHICA n

11

162

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

vera vel falsa, et complexum poterit esse affirmatio, sequitur quod complexum sit verum vel falsum. Sed nullum incomplexum est verum vel falsum, sicut patet de istis : homo, album, animai, currit, et sic de aliis. Sciendum quod aliquod incomplexum respectu veri et falsi potest habere suppositionem simplicem vel personalem. Si simplicem vel materialem, sic nullum incomplexum est verum vel falsum, et sic etiam hoc praedicatum 'verum' vel 'falsum' non praedicatur vere de aliquo incomplexo. Si habeat suppositionem personalem, sic de aliquo in­ complexo vere praedicatur hoc praedicatum 'verum' vel 'falsum', sicut de hoc termino 'propositio' verificatur quod aliqua propositio est vera vel falsa. Si tamen subiectum istius propositionis 'propositio est vera vel falsa' supponeret pro se, haec esset simpliciter falsa, quia tunc significaretur quod haec dictio 'propositio' esset vera vel falsa. Similiter si a instituatur ad significandum hanc 'homo est animai', tunc haec est vera ' a est verum' si a supponat personaliter, et falsa si supponat pro se. Et isto modo frequenter respondendo utimur una dictione pro una propositione, et ita illa dictio non est vera nec falsa, sed illa propositio pro qua utimur illa dictione est vera vel falsa. Sicut si quaeratur a te 'fuisti Romae', et dicas 'ita', tunc hac dictione 'ita' tu uteris pro tota ista propositione 'ego fui Romae', et ita est frequenter.

5

10

15

:lil

(CAPITULUM 8 DE PRAEDICAMENTO SUBSTANTIAE ]

§ 1 Substantia autem est quae proprie . . . [c. 5 ; 2a 1 1-1 9] . lsta est secunda pars principalis huius libri in qua determinat P h i l o s o p h u s 4 afrmatio] sive afmatum add. FG !Hi Sed . . . falswn om. (hom.) CFH 6 animai] niger D, om. CEFG ,l currit] Sortcs H 8 incomplexwn] supponens add. A 9 Si simplicem om. DF 10 materialem] si simplicem ve! materialem add. (mg.) F Il etiam om. DEFG 12 Si] si vero FG, sed si Z 15 est] propositio add. D 17 tunc om. EG Il significaretur] sequitur H 18 hanc] hoc totwn, scilicet FG, propositionem add. A 19 si1 ] autem add. H Il et falsa] falsa est D, sed est falsa H 20 frequenter] in add. A d respondendo] luquendo H, om. FG 21 propositio­ ne] et pro uno complexo add. A i ;il om. EFG :: non] neque A, nec H Il nec] neque A, ve! F 23 hac] ista H 24 ego fui] fuisti H ;: ita] sic A d est] de aliis add. A

CAP. 8, § 1 . - 1-3 Hic incipit liber Praedicamentorwn Aristotelis (in. imo f) B, Lco tertia (mg.) C, De primo capitulo quod est octo praedicamentorum (rubr.) D, Sequitur modo de substantia (rubr.) K 5 secunda om. A huius] istius ABE 4 autem om. FH l proprie] principaliter etc. add. H

5

CAP.

10

1s

:zo

25

30

8:

DE PRAEDICAMENTO SUBSTANTIAE

163

de decem praedicamentis 1 • Et potest dividi in duas partes. In prima determinat de quattuor praedicamentis separatim et diffuse, secundo de sex breviter et coniunctim. Secunda i bi 1 : Recipit autem Jacere et pati. Prima dividitur in quattuor, secundum numerum quattuor praedicamentorum de quibus determinat. In prima parte agit de praedica­ mento substantiae, et dividitur illud capitulum in duas partes. In prima dividi t substantiam et determina t de dividenti bus ; secundo de­ termina t proprietates communes et proprias ipsius substantiae, i bi 8 : Commune est autem omni substantiae. Prima pars dividitur in quattuor : in prima parte innuens quandam divisionem, describit membra divisionis ; in secunda elicit quasdam conclusiones ; in tertia comparat contenta sub uno membro divisionis ad invicem ; in quarta probat quod contenta sub uno membro divi­ sionis possunt aliquo modo substantiae secundae vocari. Secunda incipit ibi ' : Manifestum est autem ex his; tertia ibi 5 : Secundarum vero substantiarum ; quarta i bi 6 : Merito autem. In prima igitur parte innuens istam divisionem quod substantia­ rum quaedam sunt substantiae primae, quaedam secundae, describit primo substantiam primam, dicens sic quod est illa substantia quae proprie et principaliter et maxime dicitur substantia, quae neque in subiecto est neque de subiecto dicitur, sicut aliquis homo et aliquis equus. Secundas substantias describit dicens quod sunt illae in quibus sunt primae substantiae, cuiusmodi sunt genera et species, sicut aliquis homo dicitur esse in specie hominis et in genere animalis, et ita secundae substantiae dicuntur 'homo', 'animai' et huiusmodi. 6 potest dividi] dividitur BH l In prima] quia primo A 7 determinat] deterrninatur C, ponit G quattuor] decem A 8 et pari om. AH 9 secundum] per DEFG 10-12 agit . . . prima o m . (hom.) CDEFG 12 prima] parte add. H de] membris add. A 1 3 substantiae] sccunda add. B 14 substantiae om. ACDEFG 15 pars om. BH 1 quattuor] partes adtl. BH 16 divisionem] quam add. EFG 1 7 conclusiones] ve! communitates add. H ii comparat] declarat 18 ad invicem mg. B, om. ACDH 1 8- 1 9 ad . . . divisionis om. C, dividit H, mg. B, om. DEF (hom.) EF 18-19 in . . . vocari] in quarta parte ponit quomodo genera et species substantiae secundae vocantur G 19 Secunda] pars add. D 1 9-20 incipit om. BGH 20 autem] igitur BH Il ex his om. BGH 21 quarta . . . autem om. DEF 22 istam] hanc A 23 quaedam1] substantiae add. A, vero add. H 24 sic om. ABH :; quod] prima substantia add. FG 25 substantia] est illa add. A 26 dicitur] praedicatur A ;: et] ve! A 27 quod] secundae substantiae add. DFG 28 sunt1 ] dicuntur A 30 dicuntur] sicut add. A ,

CAP. 8, § 1 . - 1 De decem praedicamentis agit Inceptor in Summa Logicae, pars 1 Infra, cap. 16, § 1 . I, cap. 40-62 (Opera Philosophica I, ed. cit. , pp. 1 1 1-93). ' Infra, § 2. 8 Infra, cap. 9 , § 1 . 5 Infra, § 6. 6 Infra, § 10.

164

EXPOSITIO IN LIBRUM P RAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

N otandum est hic p r i m o quod omnis substantia quae est vera res contenta in genere substantiae est simpliciter substantia prima et individua et singularis. Ita quod genera et species et ipsummet genus generalissimum substantiae non sunt verae substantiae extra animam, nec sunt de essentia substantiarum particularium, sed sunt quaedam intentiones in anima, nullo modo extra exsistentes, et voces vel signa importantia veras substantias. Et ideo ista divisio substantiae non est divisio substantiae in res extra animam, quarum quaelibet sit vera res, sed est divisio substantiae in contenta et inferiora ad genus generalissi­ mum, et talia contenta non sunt tantum res, sed sunt etiam intentiones in anima vel voces importantcs veras res et substantias, quae ideo di­ cuntur contenta in genere generalissimo vel sub tali genere, quia sunt minus communia, ut sic substantiae primae dicantur vel ipsae substan­ tiae extra, vel nomina illarum rerum, et secundae substantiae dicantur intentiones vel nomina importantia multas substantias. C a u s a 7 autem quare A r i s t o t e l e s sic dividit substantiam est ista, quia P h i l o s o p h u s principaliter in isto libro determinat de incomplexis, ex quibus fiunt propositiones et syllogismi. Nunc autem magna differentia est inter nomen vel incomplexum importans plures res, et inter nomen vel incomplexum importans praecise unam rem ; et quaedam incomplexa contenta sub genere generalissimo im­ portant multas res, et quaedam non. Ideo necesse habuit distinguere talia posita in linea praedicamentali, et aliqua vocavit substantias pri­ mas, alia substantias secundas, non quia sint substantiae verae, sed quia important multas substantias. Et eodem modo posset distinguere de qualitate, quia quaedam est prima et quaedam secunda ; sed nota hac distinctione de substantia, potest satis faciliter haberi consimilis de qualitate. 33 et1] etiam add. A genus om. BH 35 nec] et non B sunt om. AF 36 extra] aniad. AB , : et] vel A 37 ista om. FG , substantiae] in substantias secundas et substantias pri­ mas add. K, om. AC 38 res1] substantia A 40 talia] illa H tantum] solum C, om. BF , ; etiam] 41 res et om. ADZ 42 in] sub AZ il generalissimo] ve! sunt quaedam add. D, om. ABH sub genere generalissimo add. D ;1 vel . . . genere om. AZ 44 rerum om. BH 45 substantias] quarum quaelibet est res extra add. Z 49 ve! om. FG 50 vel om. FG 51 et] quia (mg.) G, quia add. A 52 multas] plures H habuit] est FG 54 alia] aliqua FG ;; substantias om. BCD 56 distinguere] distingui A ·; quia] quod CDE 56-57 est . . . secunda] sunt qualitates primae, quaedam 57 nota] habita F, quod add. FG 58 satis] statim BDH, om. sunt qualitates secundae AZ consimilis] distinctio ad. FG mam

"

E1

Ab hoc loco usque ad lin. 1 19 fere omnia recitantur a Gualtero Burlaeo, In Praedicamenta Aristot. , cap. De substantia (ed. cit. , ( 23ra) . C( A. Maier, "Zu 7

35

40

45

so

55

CAP.

60

65

70

75

so

ss

8:

DE PRAEDICAMENTO

SUBSTANTIAE

165

Quod autem secundae substantiae non sint verae substantiae extra, et de essentia substantiarum primarum, potest pro bari per P h i l o­ s o p h u m, VII Metaphysicae 8, ubi ex intentione probat quod nol­ lum universale est substantia. Nec valet dicere quod nullum univer­ sale est substantia prima, nam eadem ratione deberet probare quod nulum singolare est substantia, quia nullum singolare est substantia secunda. Nec loquitur ibi de istis intentionibus quae sunt universale et singolare sive particolare, sed loquitur de illis quae sunt universalia. Praeterea, si genera et species sint verae res extra animam, igitur substantia singolaris vere componitur ex universali et aliquo addito, et per consequens substantia singolaris non magis est singolaris quam universalis. Praeterea, si homo universalis sit vera res extra animam, et simi­ liter animai, quod est genus, et similiter substantia, quod est genus generalissimum, tunc quaero : aut ista distincta universalia faciunt ali­ quid unum per se, aut non. Si non, igitur cum, secundum istum e rr o r e m, omnia ista sint de essentia individui, sequitur quod indivi­ duum non erit per se unum, quod est absurdum. Si autem faciunt per se unum, tunc arguo : quando aliqua alterius et alterius rationis faciunt unum per se, tunc unum illorum est actus, reliquum potentia. Sed ista non sic se habent, nam genus non est materia speciei nec e converso, quia neutrum recipit reliquum. Similiter, quomodo facient per se unum materia prima et genus generalissimum, cum genus generalissimum non possit esse forma in­ formans materiam primam ? Similiter, secundum P h i l o s o p h u m, II De anima et VII Metaphysicae genus substantiae sufficienter dividitur per materiam 9,

59 extra ] animam add. A 60 et] nec A essentia] esse rei ve! D primarum] particularium B �1 Philosophum] Aristotelem G 6U3 Nec . . . substantia om. (hom.) DFG 62 quod] ipse (ex intentione add. Z) probat quod add. AZ 63 deberet] debet DEFGH, posset K 64 substantia 1 ] univenale G quia . . . substantia o m . (hom.) ACDH 6 5 i b i o m . FG 67 verae res] substantiae verae AZ 68 singularis] particularis E ex] substantia add. AZ 71 res] swbstantia ACE, sive substantia FG 72 similiter om. AF . , quod1] quae AG, quia F : , genw om. BCFH 75 ista] univenalia add. (s. lin.) K esntia] esse CD individui ] et ita add. D 77-78 arguo . . . tunc om 0 (hom.) EFG 78 reliquum] est add. G, erit add. C, vero add. E 80 neutrum] nullum eorum D 85 substantiae J substantia A, generalissimum D : recipit J requirit BH, includi t D

einigen Problemen der Ockhamforschung", Archivum Franciscanum Historicum, 8 Aristot., XLV I (1 953), pp. 192ss. ; Ausgehendes Mittelalter, l, Rome 1 964, 207s. 8 Aristot., De anima, Il, c. 2, t. Metaph., VII, c. 13, tt. 44-50 (1038b-1039a) . 25 (414a 14-16) ; Metaph., VII, c. 3, t. 7 (1 029a 1-3) .

166

EXPOSITIO I N LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

et formam et compositum ex his ; sed si universale esset vera res, non esset nec materia nec forma nec compositum ex his. Praeterea, intelligentiae separatae a materia sunt in genere substan­ tiae. Tunc quaero : aut genus generalissimum est substantia realis extra animam aut non. Si sic, et non est magis de essentia unius contenti quam alterius, igitur est de essentia cuiuslibet substantiae primae. Igitur est de essentia angeli, et per consequens angelus vere componeretur ex partibus alterius et alterius rationis, et per consequens ex materia et forma, et per consequens non esset substantia separata a materia, quod est contra P h i l o s o p h u m Praeterea, sequeretur quod eadem res esset in distinctis locis, quia homo universalis esset in isto homine et in ilio, quod est impossibile, scilicet eandem rem esse in distinctis locis. S i d i c a t u r quod non est una res numero, et ideo poterit esse simul in distinctis locis, hoc n o n v a l e t ; quia accipio speciem hominis, et quaero : aut illa res simpliciter invariata et nullo modo alia, sed penitus eadem, est in Sorte et Platone aut non. Si sic, igitur eadem res omnino invariata est in Sorte et Platone. Et similiter ex hoc ipso quod est omnino eadem, nullo modo variata, sequitur quod est una res numero, sicut probatum est in principio P o r p h y r i i 1 1 • Si autem sit alia, et non est maior ratio quod una illarum sit species quam alia, ergo utraque illarum est species hominis ; et per consequens S orte destructo una species destrueretur, et tot essent species quot sunt indi­ vidua. Praeterea, secundum P h i l o s o p h u m quidquid negatur a qualibet specie alicuius generis universaliter sumpta, negatur ab ilio genere universaliter sumpto. Sicut si nullus homo currit, nullus asi­ nus currit, nullus bos currit, et sic de singulis ; igitur sequitur quod 10 •

11,

86-87 sed . . . bis om. (hom.) BH 86 vera ) aliqua CDEG 90-91 quam . . . essentia om. EFG 91 primae] quam de contento alio add. G 1 Igitur J nec EF est J videtur esse G 92 essentia] sub­ stantia D vere om. BH : : componeretur] componitur realiter D ex] pluribus add. B 93 et alterius1 om. ACDEFG per consequens) sic A 97 homine] hic add. BH ilio] ibi add. BH 98 eandem] talem A ;: esse] eandem add. A 101 res] species F simpliciter] simplex et A : : invariata] et una numero add. D 103 omnino om. DE 104 nullo modo variata] invariata B una] eadem BH 108 species1 ) hominis add. D, non add. H : sunt] essent AF 1 1 1 qualibet] una aliqua H, om. B 1 12-13 asinus. . . nullus om. (hom.) CDEFG 1 1 3 currit1 om. ACD �: singulis] aliis AF, animalibus add. D 1

,

"

11 Guillelmus C( praesertim Aristot. , Metaph., XII (1069a 1 8 - 1076a 4) . de Ockham, Expositio in librum Porphyrii, prooem. , § 2 (supra, pp. l l s.). 1 2 Aristot. , Praedicamenta, cap. 5, (2a 35 2b 6) . 1°

-

90

95

100

1os

uo

167

CAP. 8 : DE PRAEDICAMENTO SUBSTANTIAE

1 1s

120

nullum animai currit. Sed haec est simpliciter vera 'nulla substantia corporea est genus generalissimum', et similiter ista 'nulla substantia in­ corporea est genus generalissimum' ; ergo haec est simpliciter vera 'nulla substantia est genus generalissimum', et eadem ratione haec erit vera 'nulla substantia est genus', et similiter 'nulla substantia est species'. Et per consequens istae essent verae : nulla species est substantia, nulum genus est substantia ; et per consequens haec eri t vera : nullum universale est substantia. Et haec est conclusio P h i l o s o­ p h i, VII �\1etaphysicae ibidem ab eodem demonstrata. Sic igitur tenendum est cum A r i s t o t e l e quod nullum genus est substantia extra animam, et universaliter quod nullum universale est substantia, sed quod substantia quaecumque imaginabilis est vere singularis et individua ; et quod A r i s t o t e l e s loquitur hic de incomplexis importantibus substantias, quae ideo dicuntur substantiae quia important veras substantias. Et dicuntur secundae substantiae quia non important praecise unam substantiam sed plures, et talia sunt genera et species. Et hoc patet in isto eodem capitulo 14, ubi vult quod "omnis substantia videtur hoc aliquid significare, et de primis substan­ tiis indubitabile et verum est quod hoc aliquid significant. Individuum enim est et unum numero significatur". Ex ista auctoritate patet quod illa quae significant hoc aliquid appellat substantias, dicens quod de substantiis primis indubitabile et verum est quod hoc aliquid signifi­ cant. Sed illa quae significant non sunt substantiae sed voces, quia res substantiales significantur et non significant. Ergo illa quae in rei veritate non sunt substantiae appellat substantias. Igitur si hoc facit de substantiis primis quod vocat signa substantiarum individuarum extra substantias primas, multo fortius potuit vocare signa commu­ niora substantias secundas. Ita est quod ipsa nomina substantiarum ap­ pellat substantias, et alia vocat substantias primas et alia substantias 18 ,

125

130

1 35

140

1 14 vera] falsa H 1 1 5-16 et . . . generalissimum om. (ilom.) FH 1 1 5 similiter ista] eadem ratione haec est (erit D) vera CD 1 1 6-18 ergo . . . genw om. (hom.) CD 1 1 8 similiter] illa add. A 1 1 9 esnt] erunt EFG 125 quod] omnis add. A 126 hic om. FG 127 incomplexis] complexis CD 128 substantias] res H , secundae s. /in . K, om. CDEFG 129 substantiam] rem BH, om. CDE 1 30 isto eodem ] istomet BH vult] dicit BH 132 indubitabile et] indubitanter BDH 1 33 et ] quod FG numero ] quod add. B significatur] significat ADFG 135 indubitabile et] indubitabiliter H 136 illa om. BH significant] quidquid add. G 1 38 si hoc] hoc certe G 139 primis mg. K, om. EFG 1 40 signa del. K, om. C 1 4 1-43 lta . . . secundas o m . BH 1 42 alia'] aliqua A, aliquid DEFG alia1] aliqua AFG substantias om. CDEFG 1

Aristot. , Metaph., VII, dicnmenta, cap. 5 (3b 1 0-1 3) . 8

c.

13, tt. 44-50 (1038b-1 039a) .

a

Aristot., Prae-

168

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

secundas. Et ratio est quia de talibus nominibus, sive sint nomina com­ munia sive propria, praedicatur hoc praedicatum 'substantia', non ta­ men pro se sed pro rebus. Sicut de hoc nomine ' Sortes', - quod tamen in rei veritate non est substantia, sed tantum est vox quaedam vel conceptus mentis vel aliquod aliud signum -, vere praedicatur hoc commune 'substantia', dicendo ' Sortes est substantia' ; in qua propo­ sitione subicitur unum nomen quod in rei veritate non est substantia, sed supponit pro re quae est substantia, et non pro se, quia non supponit materialiter, sed personaliter. Intelligendum est tamen quod aequivoce accipit P h i l o s op h u s substantias primas, quia aliquando vocat substantias primas ipsas res extra animam, et aliquando vocat substantias primas ipsa no­ mina rerum. Sed secundae substantiae nullo modo possunt accipi pro rebus quae in rei veritate sint substantiae, sed tantum pro nominibus rerum, et hoc, accipiendo 'nomen' - sive sit vox sive intentio in anima sive conceptus si ve quodcumque aliud signum - plures signifi­ cans univoce substantias, quia nulla substantia secunda, qualitercumque accipiatur, est in rei veritate substantia, sed tantum est signum substantiae et potens supponere sive stare pro substantia. Et ista est causa quarc genus praedicatur de specie in quid, et species de individuo. Ex praedictis patet quod descriptio quam ponit de prima substan­ tia, potest intelligi vel de ipsa substantia individua vel de nomine sive de signo illius rei. Si intelligatur de ipsa substantia quae in rei veritate est substantia, tunc debet intelligi sic quod substantia est quae proprie di­ citur, ad differentiam nominum vel intentionum in anima, quae im­ proprie substantiae appellantur, quia significant substantias. Et princi­ paliter : hoc dici t ad differentiam partium essentialium substantiae, sci­ licet materiae et formae. Et maxime : hoc dicit ad differentiam partium integralium alicuius individuae substantiae. Quae neque de subiecto di­ citur, quia talis substantia de nullo subiecto praedicatur universaliter sumpto, neque habet aliquid inferius de quo praedicetur. Neque in su­ biecto est, scilicet neque sicut accidens in subiecto neque sicut pars essen­ tialis vel integralis in toto, sicut est aliquis homo, scilicet Sortes vel Plato, praedicatum] nomen BH 144 propria ) vere add. A 147 signum ] dc quo add. FG 148 substantia1) sic add. AD 147-48 hoc commune) de hoc communi K, hoc pracdicatum F 159 qualitcrcumquc) quaccumquc BH 160 cstl . . . vcritate) in re non est D substantia) secunda add. F 161 potens) potest BH, om. C sive stare om. FG 1 63 patet ) potest patere A 1 63-64 substantia) quod add. BH 165 rei mg. K, om. EFG : ipsa] prima BH 1 66 quod) prima add. GK, om. ABH 1 72 talis. . . nullo ) nulla talis dc subiceto D subiceto om. ABCH 1 74 in subiect.> om. DCH

145

1 so

1 55

160

165

no

11s

169

CAP. 8 : DE PRAEDICAMENTO SUBSTANTIAE

1!Kl

1ss

1 90

1 95

20

2n5

quia talis nec praedicatur de aliquo inferiori, nec est in subiecto, nec sicut accidens nec sicut pars. Si autem intelligatur de nomine primae substantiae, quomodo eam exponit B o e t h i u s 15, tunc proprie dicit ad differentiam secundarum substantiarum. Et causa est, secundum B o e t h i u m, quia species vel genus nonnisi ex individuorum cognitione colligimus, nam singu­ laria intelliguntur primo a nobis, et ita possumus eis primo imponere nomina. Et propter hoc aliquo modo magis proprie, hoc est minus improprie, potest de eis dici substantia quam de generibus et speciebus, quae sunt posteriora. Principaliter autem dicit, quia omne addiscens prius venit in substantias individuas quam in secundas, et ita natura substantiae primae prius est subiectum accidentis quam genus vel spe­ cies. Hoc est sic intelligendum quod 'subiectum' vocat non aliquid realiter subiectum alteri, quomodo paries est subiectum albedinis, sed vocat 'subiectum' subiectum propositionis. Et isto modo accidens, hoc est nomen concretum accidentale, prius de nomine proprio substantiae quam de specie vel genere praedicatur ; quia illud vocatur hic 'praedi­ cari de aliquo' quod praedicatur de tali, sumpto cum signo universali, si sit distribuibile per signum universale, et ita frequenter accipitur, nam propter hoc dicitur quod genus praedicatur de specie, et species non praedicatur de genere. Nunc autem ita est quod prius praedicatur accidens de nomine individui quam de genere vel specie, isto modo. Nam possibile est quod praedicetur de tali nomine, et tamen non prae­ dicetur universaliter de genere vel specie ; sicut haec est vera 'Sortes est musicus', et tamen haec est falsa 'omnis homo est musicus', immo haec est vera 'aliquis homo non est musicus'. Sed impossibile est quod aliquod tale accidens praedicetur de specie universaliter sumpta, et ta­ men quod vere negetur ab individuo vel a nomine proprio individui. Et isto modo intelligit B o e t h i u s 18 substantiam primam prius esse subiectum accidenti quam substantiam secundam. Dicit autem maxi­ me, quia ipsa est maxime subiecta ; nam ipsa est subiecta tam substantiis 1 76 talis] tale A 177 pars ] eius add. EFG 184 potest . . . dici] praedicatur de eis DH 185 autem ] hoc add. A dicit] hoc add. AH qui a ) quod CDEFGH 1 86 ita ] in BCEFG 1 94 distri1 86-87 natura substantiae primae) substantia prima DH 1 88 vocat ] hic add. ABCH 206 ipsa ] buibile] distinguibile (rtiam infra) A 205 accidenti ] accidentis DH, accidentium B prima substantia add. FG

15 Boethius, In Categorias Aristot. , I, cap . De substantia (PL 1 6 B o c thi us ,

loco cit.

D.

64, 1 82

C) .

1 70

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORt;M ARISTOTELIS

secundis quam accidentibus. Et similiter vocat B o e t h i u s subiectum propositionis, et hoc tale de quo praedicatur praedicatum universaliter, si subiectum sit distribuibile. Et per istud excluduntur instantiae quae possent fieri. Hic tamen notandum est quod quamvis B o e t h i u s frequenter accipiat subiectum pro subiecto propositionis, aliquando tamen accipit pro subiecto reali ; et hoc quia ali quando eo ipso quod res est subiectum alterius rei, nomen unius praedicatur de nomine alterius ; sicut eo ipso quod Sortes est subiectum albedinis, vere hoc nomen 'album' praedicatur de hoc nomine 'Sortes', sic dicendo ' Sortes est albus'. Et isto modo intelligendum est quod dicit D o e t h i u s quando dici t 17 : "Quoniam vel accidentia in primis substantiis principaliter sunt, vel secundae substantiae de primis praedicantur, et primae sub­ stantiae secundis substantiis accidentibusque subiectae sunt. Quare quoniam ipsae maxime subiectae sunt vel accidentium subsistentiae vel se­ cundarum substantiarum praedicationi, idcirco maxime substantiae nun­ cupantur". Ecce quod in prima parte auctoritatis accipit 'esse in' pro esse in realiter ; postea accipit subiecta pro su b iectis propositionum ; et postea, quando dicit primas substantias esse subiectas subsistentiae accidentium, accipit primas substantias pro substantiis individuis quae sunt extra animam, et subiectum pro subiecto reali ; et quando dici t substantias primas esse subiectas praedicationi secundarum substantia­ rum, accipit substantias primas pro nominibus substantiarum et su­ biectum pro subiecto propositionis in qua praedicatum praedicatur de subiecto. Et ista aequivocatio acceptionum vocabulorum tam in textu A r i s t o t e l i s quam in commento B o e t h i i decipit multos credentes aliqua attribui rebus, quae tamen attribuuntur sermo­ nibus sive nominibus rerum et e converso. Notandum est etiam quod exemplificando de substantiis primis, si intelligatur descriptio pro re significata, sic est intelligendum quod aliquis homo est substantia prima, et similiter aliquis equus, et non tantum hoc, immo omnis homo et omnis equus est substantia prima. 215 vere] ideo H 216 sic] sicut DFG, o m . CE 2 1 7-18 quando 213 res] terminus A dicit] dicens DH 2 1 8 Quoniam] quod C, om. DH 2 1 9 sunt ] insunt F vel ] quod add. EFG 221 subiectae J substantiae DCDH, om. EFG subsistentiac J subsistentia DCDH 223 auctoritatis] 229 primas] secundas H nominibus] sccundarum add. H auctor D, auctoritas F in1] alia add. D 232 Aristotelis om. DH 233 multos] plures DH 235 etiam] hic D, o m . H 238 immo] sed D, etiam quod add. A et] similiter add. A 17

Bocthius, ibidem, 1 83 A.

210

21s

220

22 5

230

235

CAP. 8 : DE PRAEDICAMENTO SUBSTANTIAE

240

245

250

171

Si autem intelligatur descriptio d e nominibus, sic non est intelligendum quod hoc totum 'aliquis homo' sit prima substantia, quia iste terminus 'aliquis homo' est ita communis sicut iste terminus 'homo', cum parti­ cularis et indefinita convertantur ; sed vult intelligere aliqua nomina particularia et propria aliquibus individuis. Similiter intelligendum est quod quando dicit substantias primas esse in specie bus, non est intelligendum per realem inexsistentiam ; sed 'esse in', secundum quod hic accipit, non est aliud quam esse inferius et minus commune vel esse singulare, quia per realem inexsistentiam nec species est in genere, nec genus in specie, nec species in individuo, nec e converso ; sed quod individuum est inferius ad speciem et species ad genus, et gcnus est superius ad speciem et species ad individuum. § 2

5

10

15

Manifestum est autem. .. [c. 5 ; 2a 1 9-27] . In ista parte elicit quasdam conclusiones. Prima est quod omne praedicatum quod dicitur de aliquo subiecto et non est in subiecto, tam secundum nomen quam secundum nominis definitionem dicitur de subiecto ; sicut de aliquo homine praedicatur tam hoc nomen 'homo' quam defmitio sua, quae est 'animai rationale mortale'. Intelligendum est quod hic accipit rationem pro defi.nitione. Se­ cundo sciendum quod accipit hic 'praedicari' pro praedicari universaliter et in quid. Tertio sciendum quod non est generaliter verum quod quando aliquod praedicatum praedicatur de aliquo subiecto universa­ liter et in quid, quod tam nomen quam definitio proprie dieta prae­ dicatur de ilio subiecto, quia multa sunt talia quae non habent defini­ tionem proprie dictam, scilicet omnia illa quae habent aliqua contenta simpliciter simplicia, per carentiam partium essentialium diversarum rationum. Sed dictum A r i s t o t e l i s est verum quando tale nomen habet definitionem proprie dieta m ; et ita de multis est verum, qwa multa habent definitionem proprie dictam. 242 sed] tun c 248 genus . . . nec•

A 245 est] hoc add. A inexsistentiam] exsistentiam CG, inhaerentiam F AB 249 e converso] individuum in specie A sed] secundum DH, tantum 250 species om. BCH

add.

om.

vult dicere add. A

CAP. 8, § 2. 2 Manifestum om. BH munitates add. H dicitur] praedicatur E Et BH 8-9 Secundo . . . quod ] et BH hic 1 7- 1 8 et . . . dictam om. (bm.) FG -

.'

..

3 quasdam] aliquas ACD conclusiones] ve! com6 quam ] tam etiam A 8 Intelligendum . . . hic] 011 . BEFG 1 0 et o m . BH 12 dieta om. FH

1 72

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

§ 3 Eorum vero quae sunt [c. 5 ; 2a 27-34 J . Hic elicit secundam con­ clusionem, quae est quod de numero eorum quae sunt in subiecto multa non praedicantur de subiecto nec secundum nomen nec secun­ dum nominis definitionem. Aliqua tamen praedicantur de subiecto secundum nomen, quamvis non secundum nominis definitionem ; sicut album, cum si t in subiecto, secundum nomen praedicatur de subiecto ; nam haec est vera 'corpus est album', tamen ratio albi, hoc est definitio albi, non praedicatur de subiecto, hoc est de corpore. S c i e n d u m est hic quod omnis accidentis exsistentis in subiecto sunt duo nomina, quorum unum est abstractum et aliud concretum. Et est differentia inter ista duo nomina, quia nomen abstractum signi­ ficat praecise illam rem exsistentem in subiecto, et pro ea supponit in propositione ; sicut hoc nomen 'albedo' significat praecise illam qua­ litatem quae informat corpus, et ideo pro ea supponit in propositione et praedicatur. Sed tale nomen non praedicatur de subiecto nec de aliquo quod supponit pro subiecto, quia universaliter ad hoc quod pro­ positio mere in recto sit vera, oportet quod subiectum et praedicatum pro eodem supponant. Et ideo haec est falsa 'homo est albedo', quia homo et albedo non supponunt pro eodem ; nam homo supponi t pro hominibus et albedo pro albedinibus. Sed concretum significat eandem rem quam significat abstractum, connotando tamen subiectum, et propter talem specialem connotationem in definitione exprimente quid nominis concreti debet poni subiectum vel nomen supponens pro subiecto in recto ; ut si definiatur quid est album, debet dici quod est corpus habens albedinem. Et propter istam rationem tale nomen concretum supponit pro subiecto accidentis, et ideo vere dicitur de subiecto, ut vere dictatur : homo est al bus. S e c u n d o sciendum est quod exemplificando de esse in su­ biecto, cum dicit ut album, cum in subiecto sit in corpore, praedicatur de corpore subiecto, non est intelligendum quod haec sit vera de virtute . . .

4 multa] aliqua FG nec1 o m . FG 4-5 nomen . . . deCAP. 8, § 3. 2 elicit] ponit C 6 definitionem] rationem F 1 0 hic finitionem ] rationem . . . nomen A 5 de subiecto om. BH om. BH subiecto ] aliquo add. A 1 2 quia] quod A 1 4 sicut] et propter A 1 7 quod1] ut EFG 18 mere] in eis A, o m . FG 1 recto] casu add. FG 21 albedo] supponit add. BDEG significat] illam add. A 22 significat o m . BH 24 nominis] ipsius add. AFG 25 quod] album add. BH 26 rationem] talcm add. ACDFH 27 subiecto] nomine H 30 ut] quod sit ] sicut B, scilicct EFG, sive H in1 BH, sic C, om. EFG ' ! cum1] est EFG, sit add. BH 0111. ACDEG 30-31 dc . . . subiccto ] dc subiccto sive d" corpore H 31 corpore ] ut dc add. EFG

5

10

15

7n

25

30

CAP. 8 : DE PRAEDICAMFNTO SUBSTANTIAE

35

40

•s

so

1 73

sermonis 'album est in corpore' ; immo de concreto tali non vere praedicatur esse in subiecto, sive supponat pro re sive pro subiecto. Sed intendit quod accidens importatum per album est in corpore, et quod unum nomen ipsius, scilicet concretum, vere praedicatur de su­ biecto supponente pro illo subiecto reali in quo est accidens. T e r t i o sciendum est quod cum dici t 'album praedicatur de corpore, non tamen ratio albi', hoc potest dupliciter intelligi. Vd quia album non habet definitionem proprie dictam, - et hoc est verum, quia non habet definitionem exprimentem quid rei, sed tantum habet definitionem exprimentem quid nominis. Aliter potcst exponi, quod ratio, scilicet definitio albi, non eodem modo secundum quamlibct sui partem quantum ad praedicationem per se vel per accidcns prae­ dicatur de corpore quo modo quando aliquid habet dcfinitionem proprie dictam eodem modo quantum ad praedicationem per se vel per accidens praedicatur de subiecto tam nomen quam definitio quam quaelibet pars definitionis. Verbi gratia de Sorte praedicatur hoc no­ mcn 'homo' per se primo modo, et similiter definitio et quaelibet pars definitionis. Sed non est sic dc albo, nam album praedicatur de homine per accidens, et similitcr dcfinitio sua praedicatur de eo aliquo modo per accidens ; tamen aliqua pars definitionis vd non praedicatur vel non eodem modo pracdicatur, sicut patct intuenti.

§ 4 Alia vero omnia [c. 5 ; 2a 34 - 2b 5] . Hic elicit ex praedictis tertiam conclusionem, quae est quod omnia alia a primis substantiis aut sunt in primis, aut dicuntur de primis. Hoc patet, nam manifestum est quod species specialissimae dicuntur de primis substantiis, et per consequens genera dicuntur de primis substantiis. Nam quidquid prae­ dicatur de praedicato, praedicatur de subiecto ; sicut si animai praedi­ catur de homine, oportet quod praedicetur de aliquo homine. Nam ex apposito consequentis sequitur oppositum antecedentis. Quia si de . . .

s

33 subiecto ] tali add. A re] se A 35 ipsiw scilicet] scilicet ipsiw importatum F 36 reali] realiter A 37 dicit] quod add. AD 38 Ve! om. EFG 40 quia] album add. A 42 scilicet] id est BH 46 quam1] etiam add. F 47-49 Verbi . . . definitionis om. EFG 49 est om. CDE 50 de eo om. CDEFG 51-52 tamen . . modo om. EFG 52 pnedicatur om. CDE .

CAP. 8, § 4. 3 est] ista add. A BH 7 praedicatur] et add. CDEF -

om.

4 primis1] substantis add. AFG 9 Quia si J si enim H

5-6 est. . . substantis

174

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

nullo homine praed.icatur, nec de homine praedicatur. Similiter si color est in corpore, necessario est in aliquo corpo re ; quia ex apposito conse­ quentis sequitur oppositum antecedentis, quia si in nullo corpore est, igitur non est in aliquo corpore. N o t a n d u m est hic quod quamvis, secundum B o e t h i u m 1 , P h i l o s o p h u s principaliter tractet de vocibus, tamen frequenter loquitur pro rebus. Et ita est in proposito, quia hic non loquitur pro vo­ cibus, quasi velit d.icere quod omnis vox vel nomen praed.icatur de subiecto vel est in subiecto, nec etiam vult d.icerc quod de amni tali vere praed.icatur hoc quod dico 'dici de substantia prima' vel 'esse in substantia prima'. Sed vult dicere quod de amni nomine importante praecise res sine amni connotatione - per quod excluduntur omnia verba et omnia concreta et omnia abstracta respectiva - vere dictur quod praed.icatur de subiecto, vel vere afrmatur de eo esse in subiecto, non tamen pro se sed pro re. Sicut verbi gratia de omnibus secund.is substantis verum est dicere quod praedicantur de subiecto ; de albedine verum est dicere quod est in subiecto, sic dicendo 'albedo est in subiecto'. Verumtamen de concretis non est hoc verum ; non enim verum est quod album praed.icatur de subiecto, et hoc secundum quod 'praed.icari' est idem quod praed.icari in quid de subiecto. Nec etiam verum est dicere quod album est in subiecto, quia per hoc denotatur quod illud quod est album, est in subiecto, quod esset manifeste falsum. Breviter igitur dicendum est quod intentio P h i l o s o p h i est d.icere quod de amni nomine absolute, sine amni connotatione, signi­ ficante unam rem totalem et non partem, quod non est nomen pro­ prium alicuius substantiae, verum est dicere quod sibi competit dici de subiecto, vel de eo vere praed.icatur esse in subiecto ; sicut de istis nominibus 'homo', 'animai', verum est dicere quod homo praed.icatur de subiecto, et similiter animai. Et de istis nominibus : albedo, nigredo, praedicatur1] praedi10 nc om. A ,! dc] aliquo dd. EFG, st dtl. G ; homine] non add. A caretur EGH, praedicare vidctur D, simpliciter B i1 Similiter] verbi gratia CE 12 sequitur] infertur H, interimitur B 12 oppositum antc=dc:ntis] antecedcns B '; quia] scilicet A, ut FG, om. E si om. ABH 13 aliquo om. BGH 15 principaliter] hic D 16 pro1] de F 16-17 vocibw] nominibw H 17 quasi] quod A ;; nomen] ve! verbum add. FG 18 tali] taliter A 19 vere om. BH 22 omnia1] nomina EFG omnia1] aliqua B, quaedam H 23 quod] vere add. H Il vere om. EFG 24 tamcn] tantum A ii re] sua add. A, et add. B ,; Sicut] si add. C 27 hoc om. ACD Il verum] dicerc add. A 28-29 et . . . subiecto om. (hom.) EFG 26 sic ] sicut FG 31 cs] est AB 32 Breviter] aliter ABH 33 absolute] abstractio H 34 unam] vcram add. A :: totalem] totaliter H 38 animai] similiter add. BH

C AP.

8, § 4.

-

1

Boethius, In Categorias Aristot. , I (PL 64, 162s.).

10

1s

20

25

30

35

CAP. 8 : DE PRAEDICAMENTO S U BSTANTIAE

40

45

so

1 75

color, et sic de aliis, vere praedicatur esse in subiecto, sic dicendo 'albedo est in subiecto', 'nigredo est in subiecto', et sic de aliis. S e c u n d o notandum est quod ex ista littera accipitur manifeste quod genera et species non sunt verae res extra animam, puta verae substantiae, quia secundum P h i l o s o p h u m, hic, quando aliquod praedicatum vere negatur a quolibet contento sub specie, vere negatur a specie. Sicut si animai vere non praedicatur de aliquo animali parti­ culari, similiter non praedicatur de homine. Ergo cum verum sit di­ cere quod iste homo non est substantia secunda, nec ille, nec ille, et sic de singulis, sequitur simpliciter quod homo non est substantia se­ cunda. Et eadem ratione nec equus, nec asinus, et sic de omnibus aliis ; et per consequens nulla substantia est substantia secunda. Et per con­ sequens nulla substantia est species vel genus ; et per consequens spe­ cies et genera non sunt substantiae. Et ideo quod P h i l o s o p h u s vocat specics et genera secundas substantias, non arguit quod sint sub­ stantiae, sed simpliciter quod non sint substantiae.

§ 5 Non igitur exsistentibus [c. 5 ; 2b 5-6) . Hic infert unam conclu­ sionem ex praedictis, quae est quod non exsistentibus primis substantiis, impossibile est aliquod aliorum remanere. Quae patet, cum omnia alia aut dicuntur de primis, aut sunt in illis, sed non exsistentibus illis dc quibus alia dicuntur, impossibile est illa quae dicuntur remanere ; simi­ liter non exsistentibus illis in quibus alia sunt, impossibile est illa quae sunt in illis cxsistere. Igitur non exsistentibus primis substantiis, im­ possibile est aliquod aliorum remanere. Sciendum est hic quod P h i l o s o p h u s intelligit quod si esse exsistere vere negatur a primis substantiis, sic dicendo 'Sortes non est', 'Plato non est', et sic de omnibus aliis, quod tunc esse exsistere vere negatur ab omnibus aliis quae dicuntur de eis et quae sunt in eis, sic . . .

s

10

41 accipitur] argumentum add. A : manifeste om. DFG 45 ani mali ] 39 sic] sicut FGH homine AZ 46 similiter] sic F, simpliciter Z 47 non om. DE 48-49 secunda om. CF 51-52 ve! . . . species om. (hom.) EG 51 et] ve! AFG 49 omnibus aliis] animalibus BH 52 quod] quando DF 54 quod trp. p. sed EFG ,

CAP. 8, § 5. - 4 aliquod] aliquid H ,l aliorum] eorum DEF Quae] quod ADG d cum] quia AD 5 dicuntur] dicantur GH : de1] substantiis add. AD ii sunt] sint FGH !l illis] substanti primis alia] aliqua DE 7 alia] aliqua D illa] aliquod illorum A, aliquod aliorum D S in] sine K 10 Sciendum] intelligendum A 1 1 substaniiis] puta add. A, sicut adi. G 9 aliorum] illorum F 12 omnibus aliis] singulis ADH, omnibus F quod] quia DEF 13 eis1] sicut add. G :: sic] sicut F ,,

A

6

"

.

1 76

EXPOSITIO

1!\l

LIBRUM PRAEDICAMENTORUM A RISTOTELIS

dicendo : nullus homo est, nulum animai est, nulla substantia est, nulla nigredo est, nulla musica est, et sic de omnibus aliis.

15

§ 6 Secundarum vero . . . [c. 5 ; 2b 7-14] . In ista parte comparat con­ tenta sub uno membro divisionis ad invicem, scilicet sub substantia secunda. Et dividitur in duas partes. In prima probat quod species sunt magis substantiae qua m genera ; secundo poni t duo incidentia, i bi 1 : Ipsarum vero specierum. In prima parte poni t duas regulas. Prima est ista : illud quod est propinquius illi quod est maxi me substantia, est magis substantia . Sed species est propinquior primae substantiae, quae est maxime substantia, quam genus ; ergo species etc. Mai or videtur esse satis manifesta. Minor probatur : quia illud per quod evidentius et convenientius cogno­ scitur prima substantia, est magis propinquum primae substantiae. Sed evidentius et convenientius cognoscitur prima substantia per speciem qua m per genus. Quaerenti enim 'qui d si t' de prima substantia, conve­ nientius assignatur species quam genus, quia species est magis speciale, genus est magis commune. Unde quaerenti quid sit iste homo, conve­ nientius et evidentius respondetur quod est homo, quam animai ; et quaerenti quid est haec arbor, convenientius et evidentius respondetur arbor, quam pianta. Notandum est hic quod ex ista littera accipitur argumentum quod genera et species sunt substantiae, quia si non essent substantiae, species non esset magis substantia quam genus. Unde quia homo et asinus non sunt lapides, ideo homo non est magis lapis quam asinus nec e converso.

om.

14 est] nullus asinus es t add. FK nulla1] neque F 1 5 nigredo] albedo FK BH :: aliis] talibus DF , talibus add. G, intentionibus (?) add. K

omnibus

CAP. 8, § 6. 2 vero] substantiarwn add. CEFG 4 partes om. DH . In prima] quia primo H . probat] probatur CF 5 genera] genus F , genus sive genera G 7 regulas] rationes ABCDH 9 maxime] magis F 10 quam genus o m . ADG etc . ] est magis substantia quam gcnus DG 10-1 1 Minor] minorem CFG , conscquens H · vidctur . . . manifesta] patet BH , esse] vera et add. A 1 1 probatur] probat CFG illud] quod est et add. BCEH " quod] et quod add. D : convenientius] manifestius D 14 enim] a nobis add. B, om. AH 15 magis speciale] minus commune A :: speciale] et add. AFH 16 gcnus] autem add. BF 17 quod est homo quam anima!] per hominem quam per anima! A :: quam] quod est add. D 19 arbor quam pianta] per arborem quam per plantam A 20 hic om. BH :! argumentum] ad probandum add. A

CAP.

8, § 6.

- 1

Infra, § 8.

5

10

15

�

CAP. 8 : DE PRAEDICAMENTO SUBSTANTIAE

25

30

35

40

45

so

Sed dicendum est absolute quod haec numquam fuit intentio P h il o s o p h i quod genera et species essent verae substantiae extra ani­ mam, nec quod essent de essentia individuorum ; et ideo species non est magis substantia realis quam genus, nec e converso. Sed P h i l o­ s o p h u s vocat substantias non tantum rcs extra animam sed etiam signa rerum. In isto libro maxime magis substantiam vocat illud quod expressius et determinatius et distinctius significat ipsam rem extra, scilicet substantiam individuam. Et quia illud quod signifi.cat pauciora, determinatius et limitatius significat unam illarum rerum quam ilud quod significat plura, et hoc est species, quia pauciora significat species, et genus significat plura, ideo dicit quod species est magis substantia quam genus. Hoc est, species specialius et determinatius significat sub­ stantiam individuam quam genus, et ideo quaerenti de aiiqua substantia individua quid sit, convenientius et evidentius respondetur per speciem quam per genus ; et magis certificatur ille cui loquitur, quia pauciores quaestiones remanent. Si enim aiiquis quaerat, quid sit hoc, demonstrando individuum in genere substantiae, et respond e atur quod est substantia, adhuc restat quaerere an sit substantia corporea an incorpo­ rea ; et si respondeatur quod est corporea, adhuc resta t quaerere an sit animatum an inanimatum ; et si respondeatur quod animatum, adhuc rcstat quaerere an sit animai vel pianta. Et si respondetur 'animai', adhuc contingit quaerere an sit animai rationale vel irrationale. Et si respondeatur quod rationaie, vel potius respondeatur praecise quod homo, tunc cessant omnes quaestiones praemissae. Et ita patet quod magis certificatur interrogans de aiiquo quid sit, quando respondetur sibi per speciem quam quando respondetur sibi per genus. Et hoc vocat hic esse magis substantiam, et nihil aliud. 24-25 Philosophi] Aristotelis H 27 Sed ] 24 dia:ndum] sciendum F . . haec] hic C, om. AF cum add. A 28 vocat] voa:t tt add. in loco A , tantum] tamen et add. ipsa.s A 29 signa] ipsarum add. A . rerum ] importantium add. F, importantium et ita add. K 30 extra] animam add. BF 31 illud] non A 32 et limitatiw om. DEG limitatiw] clariw F . 1 unam . . . rerum] unum illorum H 33 hoc] huiwmodi AEG homo F ; pauciora] pauca ABH 33-34 species . . . plura] quia pauciora si36 quaegnificat quam genw et D 35 specialiw om. AD ·; determinatiw] et clariw add. D 39-40 derenti AXZ, om. ACDEFGH 37 respondetur] sibi add. A 39 hoc] homo FH munstrando] aliquod add. A 40 et] si A !' respondeatur] sibi add. A 41 substantia1] corporea add. BH adhuc] tunc BH restat] contingit A 41-42 substantia1 . . . sit om. (hom.) BH 41 an1] vcl A 42 restat] contingit A :: sit] corpw add. A 43 an] vcl A i quod] sit corpw add. A � l adhuc] tunc F 44 restat] contingit A 44-4 5 sit . . . ani ma i A Z , o m . BCDEFGH 46 respondeatur1] dicitur D 47 patet quod om. BH 48 a:rtificatur] a:rtificat H, omnis add. A 48-49 interrogans . . . sibi] respondendo B, responsio H 48-49 quando . . . sibi om. ABH 50 hic] Philosophw A l ! substantiam] speciem quam genw F '

QCJ[HAM,

OPI!IlA PHn.OSOPHICA Il

12

178

EXPOSITIO IN UBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

§

7

Amplius principales substantiae . . . [c. 5 ; 2h 1 5-22] . Hic ponit se­ cundam regulam, quae est ista : quanto aliquid est plurihus subiectum, tanto est magis substantia. Sed species sunt pluribus subiectae quam ge­ nera, igitur sunt magis substantiae quam genera. Maiorem probat : nam ideo dicuntur primae substantiae ma:xime substantiae, quia sunt pluribus subiectae, quia sunt omnihus subiectae ; nam omnia alia aut sunt in primis substantiis aut dicuntur de eis. Igitur quanto aliquid pluribus est subiectum, tanto est magis substantia. Minorem probat : nam sicut principales substantiae se habent ad omnia alia, sic se habent species ad genera. Nam sicut omnia praedicantur de primis substantis et ipsae non praedicantur de quocumque, ita genera praedicantur de speciebus, sed species non praedicantur de generibus. Intelligendum est hic quod species non sunt subiectae generibus ilio modo quo materia receptivum est subiectum il quod recipitur, sed tantum dicitur subiectum, quia genus praedicatur de specie univer­ saliter sumpta, et non e converso. Et ideo est magis substantia quia pluribus subicitur, et ita non accipit hic substantiam pro vera re extra animam sed pro signo tali. Similiter potest dici quod species dicuntur magis substantiae quam genera, non pro omnibus speciebus, sed pro aliquibus, quia aliquae species non possunt verificari de tam perfectis 1 sicut possunt genera, et ideo de specie verificatur quod est magis substantia, non pro se sed pro singulari ; sicut haec est vera 'homo est magis substantia quam ani­ mal', hoc est perfectior substantia quam animai, demonstrato bo ve. Sed ista est simpliciter falsa 'animai est perfectior substantia, et sic magis substantia, quam homo'. Nec hoc repugnat illi quod dictum est alibi a P h i l o s o p h o 1, scilicet quod aliquis homo non est magis subCAP. 8, § 7. - 3 regulam] rationem ABH 5 Maiorem probat] Maior probatur FG 7 pluribw] omnibw H Il quia. . . subicctae1 om. (hom.) BFH il nam] quia D 8 primis] cis AH il sub15 materia] anistanti om. AB 9 Minorem] minor F, conscquens H Il probat] probatur F mal H, vcl tJdd. A, subicctum ddd. B 18 subicitur] subsistit F Il ita] ideo FG 19 signo] significato EF 20 spccies] ideo A 22 pcrfcctis] impcrfc X, pluribw H Il sicut] quam F Il pos om. EF 23 vcrificatur] illud ddd. F ii substantia] quam genw dd. H 24 sicut] scd CDEH, nam F 25 hoc est] quia homo est A, quia est K il quam] hoc ddd. AF Il dcmonstrato bove] dcmonstrando bovem ADF 26 est1] magis substantia, hoc est 27 alibi] supra H, om. CEDFG 27-28 dictum . . Philosopho] dicit Philosophw 28 non om. H

tUld.

tUld. A

.

A

CAP. 8, § 7. - 1 Forsitam Ockham voluit scribere 'imperfectis'. Praedicamenta, cap. 5 (2b 26-28) .

1

Aristot.,

5

10

15

7Xl

25

CAP. 8 : DE PRAEDICAMENTO SUBSTANTIAE

30

179

stantia quam aliquis bos, quia ibi loquitur aliter de 'esse magis substantia' quam loquitur modo, sicut ibi patebit. § 8

s

to

Ipsarum vero specierum . . . [c. 5 ; 2b 22-26] . In ista parte ponit P h i l o s o p h u s duo incidentalia. Primum est quod nul species specialissima est magis substantia quam alia, sicut homo non est magis substantia quam equus. Cuius rationem assignat ; quia tanta fit certi­ tudo de isto equo per equum, scilicet per speciem suam, quanta fit de isto homine per speciem suam ; et per consequens non magis sub­ stantia est homo quam equus. Sciendum quod non intendit negare quin homo sit perfectior substantia quam equus, sed intendit dicere quod species equi ita per­ fecte et distincte indicat naturam istius equi sicut species hominis na­ turam istius hominis ; et isto modo non est magis substantia. Cum hoc tamen stat quod iste homo sit perfectior substantia isto equo. § 9

to

Similiter autem . . . [c. 5 ; 2b 26-28] . Ponit secundum incidentale, quod una substantia prima non est magis substantia quam alia, sicut aliquis homo non est magis substantia quam aliquis bos. Sciendum est hic quod accipiendo primam substantiam pro no­ mine proprio alicuius substantiae individuae, sic est intelligenda littera quod nomen proprium unius substantiae individuae in genere sub­ stantiae non est magis substantia quam aliud nomen, quia non per­ fectius indicat esse ilus individui quam aliud alterius. Sicut hoc nomen ' Sortes' non magis nec perfectius indicat naturam istius hominis quam Brunellus naturam istius asini, et ideo non est magis substantia. Si autem intelligatur de substantia prima quae est vere substantia extra 29 aliquis b os ] animai H

30 lo quitur modo ] hic D, adtl. hic K

CAP. 8, § 8. - 3 incidentalia] incidentia EFH l! nulla] una H 4 specialis] non ad. H 5 rationem] ipsc adtl. F 7 homine] per hominem scilia:t atld. FG 9 Sciendum] tamcn ad. B 1 1 naturam] unum individuum F 1 1-12 naturam hominis om. CDF 12 et] ideo ad. F ..•

CAP. 8, § 9. - 2 autc: m ] hic adtl. AH Il incidentale] incidens H, et est ad. AH 6-7 sic. . . indiilliw] uniw H Il aliud] nomc:n viduac: om. (hom.) EGH 7 uniw om. DE 9 es] naturam Z I l significat c:stiam adtl. G il alteriw] individui ad. G 10 ll nec om. DH 1 1 substantia] una prima substantia quam alia adtl. G 12 vere] vera AF

180

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDI CAMENTORUM ARISTOTELIS

animam, sic est intelligendum quod non est magis substantia, quamvis sit perfectior substantia. § 10 Merito autem post principales . . . [c. 5 ; 2 b 29-37] . In ista parte ostendit quod genera et species possunt vocari secundae substantiae, et ad hoc duas rationes poni t. Prima est ista : illa sola quae indicant sub­ stantiam primam possunt vocari secundae substantiae. Sed sola genera et species primarum substantiarum indicant primas substantias ; igitur sola illa possunt vocari sccundae substantiae. Maior videtur manifesta, nam propter hoc solum dicuntur aliqua secundae substantiae quia in­ dicant primas substantias. Minor probatur quoad affirmativam expo­ nentem : nam illud per quod respondetur ad quaestionem factam per ' quid' de aliquo, indicat naturam illius de quo interrogatur. Sed quae­ rendo quid sit Sortes, convenienter respondetur per genus et speciem, quamvis convenientius respondeatur per speciem quam per genus : igi­ tur illa possunt vocari secundae substantiae. Negativa exponens patet : nam illud per quod non respondetur ad quaestionem factam per 'quid' de aliquo, non indicat naturam illius de quo interrogatur. Sed quaerendo quid est Sortes, si respondeatur quod currit, vel quod est albus, vel aliquod huiusmodi, non convenienter respondetur, sed extranee ; igi­ tur etc. Notandum est hic quod ex hoc processu P h i l o s o p h i patet quod non intendit dicere quod genus et species ideo dicantur secundae substantiae quia sunt de essentia et partes substantiarum primarum indi­ viduarum, quia partes non indicant suum totum, nec naturam sui to­ tius ; nihil enim est dicere quod materia indica t naturam hominis vel bovis. Sed ideo dicuntur secundae substantiae quia sunt quaedam praedicabilia importantia substantias individuas, non tamen sunt de essentia earum, sed tantum significant essentias earum. CAP. 8, § 1 0 . - 2 post o m . FGH " principales o m . AFG 4 rationes] regulas G 5 vocari] 7 substantiae] quae indicant primas substantias add. G : Maior . . . manifesta] antecenominari E 9 Minor] consequentia H 12 et] vel H, per add. AH 14 illa] ita ACEF ! l dens patet F vocari] nominari EG ; Negativa exponens] consequentia negativa exponentis H 15 quaestionem] interrogationem F 16 de aliquo om. BCEFG illiw] eiw AD, eiwdem H, istiw BC 16-17 quaerendo ... Sortes] quando quid est Sortes quaeritur H 17 quod1 om. BH 20 est hic om. BH :i hoc] ilio AH 21 genw] genera A i i ideo] non D, om. CEFG ; i dicantur] sint (mg.) C : 1 secundae om. EG 22 quia] scilicet add. D 1 primarurn] particularium D, scilicet add. A 23 � tes non indicant] pars non indicat A 24-25 naturam . . . bovis] esam hominis vd naturam bovis H 27 significant] indicant DG

s

10

1s

�

25

181

CAP. 8 : DE PRAEDICAMENTO SUBSTANTIAE

30

35

40

Propter quod intelligendum est hic quod aliquando omma quae ponuntur in linea praedicamentali substantiae vocantur substantiae, quae tamen in rei veritate non sunt substantiae extra animam, nec distinctae ab aliis. Et de istis illa quae omnibus subiciuntur et de quibus omnia praedicantur, vocantur primae substantiae ; ila quae praedican­ tur de quibusdam et subiciuntur respectu aliorum vocantur secundae. Et ita haec non est divisio substantiarum, distinctarum ab intentionibus et accidentibus, sed est divisio illorum quae ponuntur in linea praedi­ camentali substantiae, quae tamen in rei veritate vel sunt accidentia vel intentiones in anima, quamvis vere praedicentur pro substantiis et pro eis supponant. Unde est divisio ac si linea praedicamentalis scri­ beretur vel proferretur, et illa quae omnibus supponerentur, vocarentur primae substantiae, et alia, scilicet litterae scriptae vel dictiones scriptae vel prolatae, vocarentur secundae substantiae. § 11 Amplius principales substantiae [c. 5 ; 2b 37 - 3a 6] . Hic ponit secundam rationem quae est ista : sicut se habent primae substantiae ad secundas substantias et accidentia, sic se habent genera et species ad accidentia. Sed primae substantiae ideo dicuntur primae substantiae quia subiacent secundis substantiis et accidenti bus ; igitur genera et spe­ cies dicuntur sccundae substantiae quia subiacent accidentibus. Quod autem genera et species subiaceant accidentibus patet, quia si Sortcs est albus, necessario homo est albus, et similiter animai est album. Igitur cum primae substantiac necessario subiaceant accidentibus, genera et species subiacebunt accidentibus, quia omnia quae praedicantur de pri­ mis substantiis, praedicantur de generibus et speciebus ad illas primas substantias. Notandum est hic quod non vocat 'subiacere' subiacere realiter, ilio modo quo materia subiacet formar, sed accipit hic 'subiaccre' pro 'subici', ilio modo quo subicctum propositionis subicitur vel dicitur . . .

s

10

1s

32-33 illa . . . 29 substantiael om. CH 31 istis] omnibus add. A 32 illa] autem add. A non om. E secundae o m . (hom .) D E 3 3 vocantur] substantiae add. AFG H 34 ita] ideo D substantiarum] non add. D intentionibus ] animae add. AX 35 et] ab add. A illorum ] substantiarum F 36 ve!] non D 39-40 vocarentur] dicerentur F 3 rationem] regulam EFG 4 et1 . . . ad] ad . . . et C A 12 ad] et hoc propter G 14 est ] tamen subiacerc1 A, quod subiaceat D, pro subiacerc XZ, om. D CEFGH

CAP. 8, § 1 1 .

1 1 species] necessario EG

-

add.

8 autem om. CDEFG A vocat] hic add.

add.

182

EXPOSmO IN LIBRUM PRAEDICAMI!NTORUM ARISTOTELIS

subiacere praedicato. Ex isto patet quod non intendit quod substantiae secundae sint partes essentiales primarum substantiarum, quia numquam totum subiacet parti. Nihil enim est dicere quod Sortes subiacet ma­ teriae suae, vel quod homo subiacet pedi vel capiti suo, nec etiam pars essentialis praedicatur de suo toto. Et ideo non intendit genera et spe­ cies esse substantias secundas nisi quia sunt signa secunda importantia substantias, quia scilicet ipsa de aliis praedicantur, et illa alia non prae­ dicantur de ipsis. Et ita ex istis rationibus patet quod P h i l o s o p h u s non intendit genera et species esse secundas substantias, nisi quia indicant substantias et praedicantur in quid de substantiis. Sed istud non convenit partibus substantiarum, scilicet indicare substantias et prae­ dicari de totis suis ; igitur non intendi t P h i l o s o p h u s genera et species esse substantias secundas tamquam partes essentiales primarum substantiarum.

20

25

30

[CAPITULUM 9 DB

COMMUNITATIBUS SUBSTANTIAE

)

§ 1 Commune est autem omni substantiae ... [c. 5 ; 3a 7-9) . Postquam P h i l o s o p h u s determinavit de illis quae ponuntur in linea praedicamentali substantiae, in ista parte determinat proprietates substan­ tiarum. Et dividitur in sex partes, secundum quod sex proprietates poni t, secunda quarum i bi 1 : Inest autem substantiis. Prima dividitur in quinque, quia primo ponit unam proprietatem communem omni sub­ stantiae ; secundo probat quod competit substantiae primae ; tertio quod competit substantis secundis ; quarto quod competit differentis ; quinto removet quoddam dubium. Dicit ergo primo quod commune est omni substantiae in subiecto 1 9 enim om. AG Il Sortes om. EFG 2 1 intendit] intelligit DF 22 secunda] secundario 25-26 indicant] primas ddd. FH 26 istud] mg . K, om. EFG 23 substantias] secundas ddd. EFG ista A 27 convenit] conveniunt A, competit FG CAP. 9, § 1. substantiae om. ADEFGK ! ! proprietates] de proprietabibw FGK, secundarum ddd. H 8 secunda quarum] secunda pars incipit A, secunda est D, secundam ponit FGK substantiis om. BH :1 Prima] pars ddd. AFG 9 primo om. CE

6

CAP. 9, § 1 . - 1 Infra, § 5.

:

s

to

CAP. 9 : DE COMMUNITATIBUS SUBSTANTIAE

ts

:.1n

25

30

35

40

183

non esse. Principalis namque : P h i l o s o p h u s ostendit quod prae­ dieta proprietas competit substantiae primae, quia substantia prima neque est in subiecto neque de subiecto dicitur. Sciendum est quod substantia prima, quae est vera substantia extra animam, puta Sortes vel Plato, non est in subiecto quocumque, mani­ festum est ; nec dicitur de subiecto aliquo inferiori. Si autem accipiatur substantia prima pro nomine substantiae primae, primo modo dictae, sic potest concedi, secundum unam o p i n i o n e m 1 , quod substantia prima est in subiecto ; tamen de tali substantia prima, supponente pro suo significato, non praedicatur esse in subiecto. Sicut haec est simpli­ citer falsa tam in voce quam in mente ' Sortes est in subiecto' sive 'aliquis homo est in subiecto', et sic de quolibet tali. Si tamen subiectum in ista supponeret materialiter, vera esset. Nec hoc est contra P h i­ l o s o p h u m, quia praecise intendit quod de tali nomine, supponente pro suo significato, non praedicatur vere esse in subiecto. N ec est multum mirandum si nomina substantiarum aliquando vocentur substantiae primae, cum linea praedicamentalis possit fieri ex nominibus talibus ; et frequenter omnia qua e ponuntur in linea praedicamentali substantiae vocantur substantiae, et maxime cum de talibus nominibus praedicetur vere substantia, quamvis non pro se sed pro rebus. S i d i c a t u r quod, secundum ista, accidentia erunt substantiae, quia nomina substantiarum sunt vera accidentia, scilicet voces, quae sunt qualitates, d i c e n d u m est quod nomina sunt ad placitum, et ideo quare sic utimur vocibus, nula est ratio quaerenda. Et ideo, se­ cundum usum loquentium, illa quae sunt vera accidentia aliquando vocantur substantiae, quia non intendunt per hoc nisi quod sunt nomina substantiarum, et hoc quia de talibus nominibus vere praedica­ tur substantia. V erumtamen de hoc nomine 'accidens' numquam vere praedicatur substantia. Haec enim est falsa, quamcumque suppositio­ nem habeat 'accidens' : 'accidens est substantia'. Non sic de ista ' Sortes 14 Principalis namque om. CDEFG l i Philosophus] hic A 1 7 vera] vera BH 1 8 quo19 est] cumque] aliquo B, quandocunque E, quia F, quod G, quocunque modo quod K, ut add. D 25 tali] etiam quod add. A ; subiecto] id est add. FG 22 est] potest esse FG tamen] et H sed add. EFG 26 hoc om. BC est] esset AD 29 nomina] primarum add. H 34 ista] illa C, illud F, istud GK, illam opinionem H 35 nomina] verarum add. A vera] vere EGH 36 sunt1] vere add. H 37 nulla] non B 38 usum] vere add. D ; : vera] vere H 39 intendunt] intendit FG, intelligit E 40-41 praedicatur substantia] praedicantur substantiae A 41 vere om. ADH 43 accidens1 om. DFH ,

,

2

Vide infra, § 2, notam 1 .

1 84

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

est substantia', 'homo est substantia', et sic de aliis, in quibus tamen ita subiciuntur accidentia sicut in ista : 'accidens est substantia' . Potest etiam dici, et redit in idem realiter, quod aliquando auctores per actus exercitos intelligunt actus signatos, sicut quando dicunt quod 'color est primum obiectum visus', intelligunt istum actum signatum : 'de colore praedicatur primo et adacquate esse obiectum visus'. Quia haec est primo vera 'omnis color est visibilis', et non ista 'albedo est visibilis', et hoc secundum o p i n i o n e m 8 qua e poni t colorem esse primum obiectum visus. Similiter per istam 'sonus est primum obie­ ctum auditus', intelligunt istam 'de sono praedicatur primo esse obie­ ctum auditus'. Nam ista est simpliciter falsa, si sit actus exercitus, 'so­ nus est primum obiectum auditus'. Quia quaero : pro quo sta t ly sonus ? Aut pro aliquo particulari, et tunc est falsa, quia nullus sonus particulariter est primum obiectum auditus. Aut stat pro aliquo com­ muni, et tunc est falsa, quia nullum commune est obiectum auditus, cum nullum commune sive universale sit apprehensibile ab auditu. Et ita frequenter per actus exercitos intelligunt actus signatos ; ita etiam e converso frequenter auctores per actus signatos intelligunt actus exercitos. Et ideo per istum actum exercitum 'aliqua nomina substan­ tiarum sunt primae substantiae' intelligunt istam 'de nominibus sub­ stantiarum vere praedicatur esse primae substantiae', sicut haec est vera 'de hoc nomine "Sortes" vere praedicatur esse prima substantia', sic dicendo ' Sortes est prima substantia', et similiter ista est vera 'iste homo est prima substantia'. Similiter per istum actum exercitum 'pri­ mae substantiae non sunt in subiecto', quamvis sit simpliciter verus, accipiendo primas substantias pro ipsis substantiis extra, tamen simul cum hoc per ipsum intelligunt istum actum signatum 'de nominibus primarum substantiarum, supponentibus pro suis significatis, non prae­ dicatur esse in subiecto' ; sicut iste homo non est in subiecto, ille bos non est in subiecto, et sic de aliis. 44 homo est substantia om. BGH quibus . . . ita] quobusdam autem F 46 et ] quod D quod ] quia D 51 secundum] illam add. H 55-57 Quia . . . auditus om. (hom .) CDEFG 56 est] simpliciter add. A 57 particulariter] parricularis H 58 obiecrum J visus ve! add. A 59 si ve J ve! A apprehensibile] comprehensibile A 61 frequenter om. AEFG auctores om. AD 65 vera] quod add. A, et add. CEG 66 sic] sicut F, sicut sic G 66-67 et ... substantia om. (hom.) EFG 67 homo om. CD 68 verus J vera A, verum CEFHX 69 primas substantias J primam substantiam H 70 istum om. H nominibw] sive de vocibw add. FG 72-73 ille . . . subiecto ] nec iste bos A ,

x

Cf. Scotus,

Ordinatio, I,

d. 3, p. 1 , q g . 1 -2, n. 1 03 (cd. Vaticana III, 65s).

45

so

55

60

65

70

CAP. 9 : DE COMMUNITATIBUS SUBSTANTIAE

75

185

Hic tamen est intelligendum quod quamvis substantia praedicetur de nomine primae substantiae, et similiter de concretis accidentium, non tamen eodem modo praedicationis, sicut satis patet. § 2 Secundarum vero substantiarum [c. 5 ; 3a 9-21 ] . Hic probat quod secundae substantiae non sunt in subiecto, primo exemplificando, quoniam quamvis homo dicatur de aliquo homine, haec tamen est simpliciter falsa 'homo est in aliquo ho mine' ; similiter quamvis animai dicatur de aliquo homine, verumtamen animai non est in aliquo ho­ mine. Secundo probat hoc per rationem, quia quando aliqua sunt in subiecto, quamvis nomina illorum praedicentur aliquando de subiecto, tamen rationem eorum praedicari de subiecto est impossibile. Sed secundae substantiae non tantum praedicantur de primis secundu m no­ men, sed etiam secundum definitionem, sicut de aliquo homine prae­ dicatur non tantum hoc nomen 'homo', sed etiam definitio sua, et similiter nomen et definitio animalis. Ergo secundae substantiae non sunt in subiecto. Intelligendum est, sicut dictum est de substantiis primis, quod quamvis genera et species vere sint in subiecto secundum i I l o s qui ponunt intentiones animae esse in anima subiective verumtamen de generibus et speciebus, supponentibus pro rebus quas important, vere dicitur 'non esse in subiecto', et ita per istum actum exercitum 'secundae substantiae non sunt in subiecto' vere intelligitur iste actus signatus 'de secundis substantiis, supponentibus personaliter et pro rebus, non pracdicatur esse in subiecto'. Hoc patet per exempla A r i s t o t c­ l i s, quia dicit quod quamvis homo dicatur de subiecto, tamen homo non est in subiecto ; et similiter animai dicitur de subiecto, et tamcn . . .

lO

1s

1,

20

75 similiter l sic F

76 praedicationis l praedicatur accidens H

CAP. 9, § 2. - 4 quoniaml quia DFG 4-6 haec . . . aliquol orn . (hom.) BCDEFG 6 verumtamenl tamen FG 8 nomina. AX, ita esse B, ita H, aliqua CDEF 10 primisl substantiis lld. BH 1 1 definitioneml rationem H , sicut l scilicet FG 13 similiter] sic FG 15 est 1 l hic add. F 1 9 diciturl dicuntur A non om. F 21 et orn . FG 22-27 Hoc . . . 17 animael in anima D, orn. FG subiecto om. (hom. ) AH 23 quial qui D homo • om. DFG

C AP. 9, § 2. - 1 Opiniones de natura conceptus universalis videsis apud Guil­ lelmum de Ockham, Scriptum in I Sent. , dist. 2, q. 8 (Opera Theolo,�ica II, ed. cit. , pp. 266-92) ; Summa Logicae, pars I, cap. 12 et 14 (Opera Philosophica I, ed. ci t. , pp. 41-4, 47-49) ; Expositio in librum Perihermenias, prooem. , § § 3-1 0 (infra, pp. 348-7 1 ) .

1 86

EXPOSITIO IN LIBR.UM PllAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

non est in subiecto, quia animai non est in homine. Et debet sic intelligi quod de animali verificatur praedicari de subiecto, et tamen de animali, supponente personaliter, non verificatur esse in subiecto.

25

§ 3 Non est autem substantiae proprium (c. 5 ; 3a 21-28] . Hic, quarto, ostendit quod non esse in subiecto competit differentiis, dicens quod non est proprium substantiae non esse in subiecto, quia competit etiam differentiis, quia bipes et similiter gressibile dicuntur de aliquo homine tamquam de subiecto, non tamen sunt in aliquo homine. Si­ militer ratio vel definitio gressibilis, et universaliter differentiae, dicitur de subiecto, et tamen non est in subiecto. S c i e n d u m quod ex ista littera potest clici argumentum ad pro­ bandum quod P h i l o s o p h u s non vocat hic genera et species substantias quia sunt de essentia substantiarum primarum. Quia si sic, cum differentiae non minus sint de essentia substan tiarum primarum quam genera, si propter hoc genera essent substantiae, eadem ratione differentiae essent substantiae. Quod P h i l o s o p h u s hic negat, di­ cens quod non esse in subiccto non est proprium substantiae, quia competit differentiis. Ideo dicendum est quod P h i l o s o p h u s praecise in hac parte vocat substantias illa quae ponuntur in linea prae­ dicamentali, et primo et principaliter significant individua, et non par­ tes individuorum. Et quia huiusmodi sunt sola genera et species, et nomina propria individuorum et non differentiae, ideo ista vocat hic substantias, et non differentias. S e c u n d o sciendum quod hic non accipit 'esse in' pro esse pars', quia etiam differentia importa t partem, et numquam importa t totam rem. T e r t i o sciendum quod quando dicit quod ratio gressibilis et differentiae praedicantur de subiecto, dupliciter potest exponi. Uno modo quod aliqua differentia habeat definitionem proprie sumptam, quamvis non definitionem strictissime sumptam. Cuius ratio est, quia aliquando . . .

CAP. 9, § 3. 3 ostendit] ponit H : dilferentiis] dilferentiae BCDE 4 quia] hoc add. A 5 quia] sicut A 6 tamquam . . . homine om. (hom.) EFG 8 et tamen] igitur A tamen om. FH 10 species] secundas add. H 1 1 tt 12 es, non om. D 9 argumentum ] fundamentum H sentia] es CD 1 3 quam genera1 om. ACD 15 est] proprie add. EFG 17 praecise . . . parte] i n hac parte praecise A F 1 7-18 praedicamentali] substantiae add. A 1 8 et' ] sic quod H 23 quia] ve! EFG et] sed A 1 9 sola om. FG 22 non om. CDE in] subieao add. FG 27 sumpta m ] d i ct a m CEFG 28 non E F aliquando ] aliqua add. H ''

·

s

10

15

20

25

1 87

CAP. 9 : DE COMMUNITATIBUS SUBSTANTIAE

30

35

40

-45

differentia importat primo unum compositum ex materia et forma, quamvis non ex ultima forma. Verbi gratia corpus compositum ex materia et forma corporeitatis hominis, quod informatur anima in­ tellectiva, potest aliquo modo proprie definiri, propter hoc quod est compositum ex partibus distinctis realiter, non tamen propriissime, quia in defi.nitione sua non ponitur genus proprie dictum, quamvis ponatur ibi genus improprie, ad modum quo potest dici improprie quod forma est unum genus ad formas distinctas specie, et forma ignis est species ad formas ignium distinctas solo numero. Talem definitionem non habet quaelibet differentia, nec aliquod accidens ; et propter hoc magis dicit P h i l o s o p h u s quod ratio differentiae praedicatur de subiecto quam ratio accidentis. Aliter potest exponi, sicut tactum est, quod defi.nitio improprie dieta ipsius differentiae, et quantum ad se et quantum ad quamlibet sui partem, aeque necessario praedicatur de subiecto ; sicut si defi.niatur rationale, quod est ens vel substantia quae potest ratiocinari, aeque necessario et aequaliter praedicatur quaelibet pars definitionis et definitio et nomen. N o n sic est de definiti one accidentis ; nam si defi.niatur al­ bum quod 'est coloratum, disgregativum visus', non aeque neces­ sario praedicatur hoc totum de subiecto et quaelibet pars defi.nitionis, vel non aeque accipitur. Nam ista potest esse vera ' Sortes est coloratus', hac non exsistente vera ' Sortes est albus', vel 'coloratum, disgregativum visus' ; ita quod aliquando est vera cum illa, et aliquando non. Et haec est differentia inter praedicationem defmitionis differentiae de illo de quo praedicatur, et praedicationem defi.nitionis accidentis. t,

so

§ 4 Non nos [c. 5 ; 3a 29-32] . In ista parte removet quoddam dubium ; nam posset aliquis credere quod si substantia non sit in subiecto, quod . . .

31 corporeitatis] corporis B, corporis istius C 31-32 informatur . . . intellectiva] informat animam intel!ectivam FG 32 propter hoc] pro eo D 33 parti bus] pluribus B 34 ponitur] poneretur CDEFG 35 improprie1 ] dictum add. EFG 37 ignium] igneas EFG 41 impro44 ens om. C 42 et1] quod H, orn. EFG 43 aeque] e conveno CDEFG prie] proprie D 47 coloratum, 45 aequaliter] essentialiter C 46 Non ] autem add. DH : vel 0111. CEFG disgregativum] color disgregativus EFG 49 accipitur] accidentaliter CDG, actualiter D 50 Sor­ tes] non add. FK, sed exp. K coloratum, disgregativum] color disgregativus EFG 51 cum] et A 53 praedicationem] accidentis et add. H CAP. 9, § 4.

CAP.

-

9, § 3.

2 nos] conturbent add. AH 1

lta dcfmit 'album' Aristotclcs,

Topica, III,

c.

5 ( 1 1 9a 3 1 -32) .

1 88

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

partes substantiarum non essent substantiae, cum partes substantiarum sint in subiecto. Sed hoc removet dicens, quod hoc non debet conturbare, quia substantiarum partes sunt in aliquo, non tamen tamquam in subiecto, sed in toto. Et isti sunt distincti modi 'essendi in'. Et ideo quamvis partes substantiarum sint in aliquo tamquam in toto, sunt ta­ men substantiae.

5

§ 5 Inest autem substantiis [c. 5 ; 3a 33 - 3b 9 ] . In ista parte ponit secundam proprietatem, quae tamen non est communis omni substan­ tiae, sed salurn substantiis secundis et differentiis, et est ista, quod commune est omnibus substantiis secundis et differentiis univoce praedicari. Hoc patet, quia illud quod praedicatur de aliquo tam secundum nomen quam secundum definitionem praedicatur univoce, quia haec est definitio univoci. Sed tam secundae substantiac quam differcntiae sunt huiusmodi, nam species praedicantur de individuis, quamvis in­ dividua de nullo praedicentur, genus autcm pracdicatur de spcciebus et individuis ; similiter differentia pracdicatur dc specie bus et indivi­ duis. Similiter primac substantiae rccipiunt praedicationem definitio­ num tam generum quam spccierum, quia quaecumque praedicantur de praedicato, praedicantur de subiecto. Igitur cum secundae substantiae et differentiae praedicentur de prima substantia tam secundum nomen quam secundum definitionem, praedicantur univoce. Ex ista littera patet quod distinguit inter secundas substantias et differentias. Et tamen manifestum est quod substantiae secundae non magis sunt de cssentia primarum substantiarum qua m differentiac ; et per consequens, si substantiae sccundac esscnt dc essentia substantiarum primarum, necessario differentiae essent de esscntia carum, et per con­ sequens, cum substantia non componatur ex non substantiis, neces­ sario differentiae essent substantiae. . . .

5 debet J nos add. A aliquo J subiecto A H 8 toto J subiecto FG

6 quia J quod B in] subiecto add. 5-6 conturbare J vos add. FG 7 sed J sicut partes add. A tamquam J sicut AH, accidens add. A

CAP. 9, § 5. 2 In ista parte] Hic A 4-5 et1 . . . ditfcrcntiis mg. K, om. (hom.) EFG 6 secundum ] rationem, id est add. H 7 definitionem J rationem D 9 nam ] genera et add. K praedicantur] praedicatur AF 9-1 0 quamvis . . . praediccntur mg. K, om. EFG 1 1-12 ditferentia . . . Similiter mg. K, om. (hom.) EFG 1 2-13 primae . . . specierum] tam definitioncs generum quam specierum recipiunt praedicationem prirnarum substantiarum A 14 cum] tam add. A 15 et ] quam A 16 definitionem] rationcm A 1 7 secundas om. FG 20 essentia] earum add. A 22 non1 o r n . EFG

5

10

1s

w

1 89

CAP. 9 : DE COMMU NITATIB US S U BSTANTIAE

25

30

Js

Et ideo dicendum est quod P h i l o s o p h u s frequenter aequivocat de substantia, et hoc quia P h i l o s o p h u s in libro Praedi­ camentorum principaliter tractat de vocibus quae sunt necessariae ad syllogismum, et universaliter ad argumenta, ideo diversitatem vocum principaliter determinat. Et propter istam rationem aliquando non vo­ cat substantias nisi ordinabilia directe in linea praedicamentali, sicut hic ; aliquando omnia ordinabilia sive directe sive lateraliter, et sub substantia comprehendit differentias ; aliquando vocat substantias ipsas veras substantias, distinctas ab omnibus accidentibus et intentionibus animae, sive illae sint subiective in anima sive non. Sciendum est hic quod prima proprietas substantiae competit tam nominibus substantiarum - modo ibidem exposito 1 quam etiam ipsis substantiis extra ; sed ista secunda proprietas non competi t sub­ stantiis extra, sed tantum nominibus et conceptibus, scilicet importan­ tibus illas substantias. -

§ 6 Omnis autem substantia [c. 5 ; 3b 1 0- 1 3 ] . In ista parte ponit P h i l o s o p h u s tertiam proprietatem, quae est quod omnis sub­ stantia videtur hoc aliquid significare. Et hoc est manifeste verum et indubitabile de prima substantia quod ipsa significat hoc aliquid, nam illud quod significat praecise unum individuum et unum numero, si­ gnificat hoc aliquid. Sed prima substantia est huiusmodi, quia illud quod significatur per primam substantiam est unum individuum nu­ mero. Igitur prima substantia vere significat hoc aliquid. . . .

§ 7 In

secundis vero substantiis [c. 5 ; 3b 1 3-1 8] . Ostendit quod secundae substantiae non significant hoc aliquid, dicens quod quamvis secundae substantiae videantur significare hoc aliquid propter consimi. ..

25 de] hoc nomine add. CD 25-26 Praedicamentorum] isto A 26 principaliter om. DH 30 et J tunc add. A 31 ali quando J autem add. A 32 substantias J res A 33 illae] itentiones 35 nominibus substantiarum] differentiis H 37 noadd. AH, ibi add. CD, in add. sed del. B minibw] vocibw B 38 illas] istas CE, ipsas H

CAP. 9 § 6. 5 quod J quia EFG CAP. 9, § 7.

CAP. 9, § 5.

3 Philosophw om. EFGH 4 manifeste] manifestum AFG, et add. FG 9 aliquid J dicens : prima substantia significat hoc aliquid add. C 2 Ostendit] dicit DE, in ista parte dicit FG -

1

Supra, § 1 .

1 90

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

lem figuram appellationis, sicut dicendo 'homo' vel 'animai' videtur dicere vel significare hoc aliquid, non tamen est ita, sed secundae substantiae significant magis quale quid. Et hoc probat, quia illud quod non significat praecise unum nu­ mero sed multa, non significat hoc aliquid sed magis significat quale quid. Sed secundae substantiae significant multa, nam tam homo quam animai, et universaliter omnes secundae substantiae praedicantur de pluribus, et per consequens significant plura ; igitur significant quale quid, et non hoc aliquid.

s

10

§ 8 Non simpliciter autem . . . [c. 5 ; 3b 1 8-23] . Hic removet quoddam dubium. Posset enim aliquis credere quod secundae substantiae eodem modo significarent quale quid sicut concreta accidentium. Hoc removet, dicens quod non eodem modo significant quale quid concreta accidentium et secundae substantiae, nam concretum accidentis, sicut al­ bum, significat solam qualitatem, genera autem et species non signi­ ficant solam qualitatem, sed determinant circa substantiam qualitatem, nam significant substantiam qualem. Maior tamen determinatio qua­ litatis fit in genere quam in specie, quia animai plus comprehendit quam homo. Sciendum est quod, sicut dictum est prius 1, ex ista littera manifeste habetur quod P h i l o s o p h u s vocat substantias, tam primas quam secundas, nomina vel signa substantiarum. Tum quia dicit quod primae substantiae significant hoc aliquid. Tunc quaero : quid est illud quod significat hoc aliquid ? Aut vera substantia extra, puta Sortes vel Plato, vel aliquid aliud. Non Sortes, quia Sortes significatur, et non significat se ipsum ; igitur aliquid aliud a Sorte significa t Sortem. Tunc quaero de ilio signo quod non est Sortes : aut est pars Sortis aut non. Si sit pars Sortis, aut essentialis aut integralis aut quoddam universale de 5 sicut] sic A G :1 animai] et hoc tU/d. H EFG l quod om. FG 9 significar• om. AB

5-7 videtur. . . quid om. CDEFG 1 1 oll om. BH

8 ilud om .

CAP . 9, § 8. - 6 et] ipsa H 7 solam] solum H 8 solam qualitatem] solas qualitates H 10 fit] tam tU/d. EF 12 est1] hic tU/d. FG Il dictum] dctcrmin AC, clcductum EF 17 significatur] significar AE li et] Sortcs lld. BCDEH 18 igitur] scd B 19 non om. H 19-20 Sortis. . . pan om. (hom.) CDEFG

CAP. 9, § 8.

-

1 Supra, cap. 8, § 1 .

5

10

15

?D

CAP. 9 : DE COMMUNITATIBUS S UBSTANTIAE

zs

30

35

40

45

191

essentia Sortis, secundum errorem a l i q u o r u m 1• Si sit pars essen­ tialis, ergo est materia vel forma. Sed manifestum est quod nec ma­ teria Sortis nec forma eius significat Sortem. Si sit pars integralis, igi­ tur vel manus vel p es, et si c de aliis ; et patet inductive manifeste quod nulla earum significat Sortem. Si sit quoddam universale quod est de essentia Sortis, igitur est secunda substantia, et per consequens non est prima substantia. Igitur prima substantia non significat hoc aliquid. Cum igitur nec individuum substantiae significet hoc aliquid sed si­ gnificatur, nec aliqua pars essentialis vel integralis vel universale significat illud individuum praecise, restat quod illud quod significat hoc aliquid non est substantia individua, nec de essentia ipsius. Et tamen hoc vocatur a P h i l o s o p h o prima substantia quando dicit quod prima substantia significat hoc aliquid 8 ; igitur accipit primam sub­ stantiam pro nomine ipsius substantiae individuae. Tum quia postea dicit ' quod secundae substantiae propter appellationis figuram videntur hoc aliquid significare. Igitur per secundas substantias intelligit voces habentes tales figuras quales habent primae substantiae ; ergo vocat secundas substantias ipsas voces. Unde sciendum est quod ideo videntur genera et species significare hoc aliquid quia significant quae significantur per primas sub­ stantias, et non alia. Secundo sciendum est quod non ideo dicitur substantia secunda significare quale quid quia significat aliquid adveniens ipsi individuo, puta qualitatem vel partem vel aliquid tale. Qualitatem namque significant concreta accidentium ; partes significant differentiae, et non secun­ dae substantiae, et ideo non eodem modo significant quale quid con­ creta accidentium et secundae substantiae et differentiae. Sed concreta accidentium significant quale quid quia significant qualitates quae sunt 22-23 nec . . . eiw] materia Sortis ve! forma Sortis non A 24 manifeste ADH Z7 prima1] 29 esntialis] substantialis E !! unisecunda E 28 substantiae] nec E, non tuld. D, o m . FG venale] univeraliter C 31 nec] est add. BD 33 accipit] hic tuld. A 35 Tum] tamen EFG 37 substantias] magis add. C ; habentes] quae habent A 39 est om. AH 1 ideo] nec C 40 si­ gnificant] illa add. A 41 non] nulla BCD, nihil EFG li alia] aliud EFG 42 est om. ADFH 44 tale] nam add. A namque] nam AC, quidem D 45 partes] vero add. AD

1 De errore ponentium universalia habere quoquo modo esse in reru m natura videsis Guillelmum de Ockham, Scriptum in I Sent. , dist. 2, qq. 4-7 (Opera Theo­ logica II, ed. ci t. , pp. 99-266) ; Expositio in librum Po rp hyrii, prooem., § 2 (supra, 8 Hic supra, § 6. ' Hic supra, § 7. pp. 1 1-16) .

1 92

EXPOSITIO IS LIBRUM P RAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

extra essentiam illorum pro quibus praedicantur. Differentiae dicuntur significare quale quid quia significant partem rei quae non est tota essentia rei. Sed secundae substantiac dicuntur significare quale quid quia non significant praecise unum numero sed multa. Et hoc satis innuit A r i s t o t e l e s quando dicit 5 nort tamen verum est, scilicet quod se­ cunda substantia significat hoc aliquid, sed magis quale quid significat. Neque enim unum numero est quod subiectum est, quemadmodum prima substantia, sed de pluribus dicitur homo et animai. Ecce manifeste patet, quod per hoc quod 'homo' significat multa et praedicatur de multis, probat P h i l o s o p h u s quod significat quale quid ; et ita quidquid signi­ ficat multa, quale quid significat, quia scilicet significat unum et aliquid aliud. Unde sciendum quod quando dicit P h i l o s o p h u s quod genus et species circa substantiam qualitatem determinant, non est intelli­ gendum quod significent aliquid aliud ab individua substantia, sed ideo dicuntur determinare circa substantiam qualitatem, quia cognito de aliquo quod est homo vel animai, non propter hoc habetur distincta cognitio quod est hoc aliquid et non illud aliquid, demonstrando unum aliud individuum, sed habetur cognitio per hoc quod est unum tale quale est aliud individuum, et ita videtur quasi importare quale quid. Verbi gratia si videam aliquod animai a remotis, si cognoscam quod est animai, adhuc tamen non cognosco quod est Sortes vel Plato, sed cognosco quod est unum tale quale est Sortes. Similiter si cogno­ scam quod est homo, non propter hoc cognosco quod est Sortes, sed cognosco quod est unum tale quale est Sortes. Et ideo tam homo quam animai videtur significare unum quid tale quale est Sortes, et ita si­ gnificat quale quid, quia significare quale quid non est aliud. Et propter hoc quod animai significat plura quam homo, magis appropinquat ad quale quid, quia per hoc minus cognoscitur quod est hoc et non aliud, demonstrando aliquod individuum determinatum, scilicet Sortem. Sciendum est etiam quod ista proprietas tantum competit nomi­ nibus vel conceptibus substantiarum, et nullo modo ipsis rebus im49 illorum ] istorum A, rerum H 52 festum A 58 ita ] ideo AFG 59 scilicet illud aliquid] idem aliquid H 68 quasi om. add. H 73-74 ideo . . . et om. (hom.) EFG 76 quia CEFG, quid H hoc] homo H, om. EFG 80-81 importatis ] importantibus A "

5

praecisc] primo per se H 56 manifeste] mani62 substantiam] solam B 66 non 69 gratia] ut add. FG 72 non] tamen homo] ideo add. DE, proptcr hoc add. F 77 quod] 78 determinatum om. FG scilicet] sicut A, puta H om. AH FH

Aristot. , Praedicamenta, ca p . 5 (3b 1 5-1 8) ; vide sup ra, § 7.

so

ss

60

65

70

75

IKl

CAP. 9 : DE COMMUNITATIBUS SUBSTANTIAE

193

portatis per talia signa. Et ita patet manifeste quod P h i l o s o p h u s aliquando loquitur pro vocibus, et aliquando pro ipsis rebus.

§ 9

s

10

15

7l

Inest autem substantiis . . . [c. 5 ; 3b 24-32] . In ista parte ponit P h i l o s o p h u s quartam proprietatem substantiae, quae est quod substantiae nihil est contrarium. Et de primis substantiis patet, quia isti ho mini nihil est contrarium ; similiter substantiis secundis nihil est contrarium, sicut homini nihil est contrarium, similiter nec animali. Dicit tamen P h i l o s o p h u s quod quamvis non habere con­ trarium conveniat substantiae, non tamen convenit soli substantiae, quia convenit multis aliis, sicut quantitati convenit, nam bicubito nihil est contrarium, sed nec decem est aliquid contrarium ; nisi forte aliquis dicat multa contrariari paucis, vel magnum parvo. Hoc tamen saltem est verum quod nullum determinatum contrariatur alicui de­ terminato. Sciendum est hic quod ista proprietas convenit nominibus substantiarum pro ipsis rebus, quia nulla res in genere substantiae habet aliquod contrarium. Hoc tamen videtur habere multas instantias, tum quia ignis con­ trariatur aeri, quia mutuo se corrumpunt et destruunt, tum quia omnes differentiae dividentes aliquod genus sunt contrariae. Ad primum istorum dicitur ab a l i q u i b u s 1 quod triplex est 82 vocibw] nominibw H, aliquando pro nominibw lld. mg. K , ] et om. AH CAP. 9, § 9. 2 In . . . parte] Hic H 4 substantiae] subst:mtiis A 4-5 Et . . . contrarium 6 sicut] et sic A l! sicut. . . conr:rarium om. (hom.) EFG :1 similiter om. FG 9 siom. (hom.) GH cut] scilicet H convenit] competit BF, om. AH , . nam ] quia H i bicubito] et tricubito add. A 10 sed . . . contrarium] et quinque et decem nihil est cotrarium H, om. (hom.) EFG 11 aliquis] quis A 12 quod] quando D, quia FG ,1 alicui] alteri FGH 14 convenit] competit FG ;, nominibw] voci­ bw H 16 aliquod] aliquid A, om. FH 17 Hoc . . . inst:mtias] Et si arguitur contra B 20 Ad . . . aliquibw] respondent aliqui ad primum B

CAP. 9, § 9. - 1 Cf. Gualterus Burlaeus, In Praedicamenta Aristot. , redactio prima, cap. De substantia : "Dicendum quod quamvis contraria multipliciter dicun­ tur, ut patet V Metaphysicae, tamen in proposito distinguenda est triplex con­ trarietas : quaedam circa subiectum et quaedam circa genus et quaedam circa ma­ teriam. Prima contrarietas est qualitatis, secunda di fferentiarum, tertia formae et privationis. Contrarietas secundo modo et tertio modo dieta est in subiecto, quia in genere substantiae sunt di fferentiae oppositae quae distinguunt genus substantiae, ut ' corporeum' et ' incorporeum'. Et ideo in genere substantiae est contrarietas

OCXHAM,

OPElA PHII.OSOPHICA

Il

13

194

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

contrarietas : una qualitatum contrariarum respectu subiecti ; alia for­ marum substantialium respectu materiae ; tertia differentiarum oppo­ sitarum. Prima negatur a substantia ; secunda non ; nec tertia. Sed ista responsio non videtur sufficiens, nam eadem ratione deberet negare contrarietatem a qualitate, quia illa quae est formarum substantialium non convenit qualitati. Ideo potest dici quod contraria accipiuntur vel stricte vel large vel largissime. Stricte dicuntur illa contraria quae sunt quaedam res mutuo se expellentes in eodem, et in eodem per naturam augmentabiles, et per motum adquisibiles. Et talis contrarietas non est nisi in qualitatibus, et non in substantiis, quia substantiae quaecumque non adquiruntur per motum. Large dicuntur contraria quaecumque mutuo in eodem se expellunt. Et talis contrarietas est inter formas substantiales, quia introducta una, expellitur alia ; non tamen adqui­ runtur tales formae per motum. Largissime dicuntur contraria quae­ cumque talia mutuo se expellentia includunt. Et isto modo substantiae compositae contrariantur, quia includunt formas substantiales mutuo se expellentes. Primam contrarietatcm et secundam negat A r i s t ot e l e s a substantiis quibuscumque, quae sunt per se in genere. Haec praedicta intelligantur de contrarietate rerum, quia de contrarietate conceptuum p o s t dicetur 1• Intelligendum est quod differentia est inter contrarietatem inter qualitates et formas substantiales, nam una qualitas non indifferenter expellit omnem aliam qualitatem, sed aliquam secum compatitur et aliam expellit, sicut albedo compatitur dulcedinem et expellit nigre22 tertia] alia A 22-23 oppositarum] respectu generis add. (mg.) K 23-24 Sed . . . sufciens] Sed quia haec responsio non valct B 23-24 ista responsio] ratio istorum D, istud dictum EFG 24 nam] quoniam EFG ! l negare] denegare A 25 substantialium] contrarietas add. FG 26 convenit] competit AH, contingit FG, sibi, hoc est ipsi add. A accipiuntur] tripliciter add. BDG 27-28 illa . . . eodem1] contraria quaecumque res mutuo in eisdem se expellentes EFG 31 per motum om . EFG 33 una] forma add. CFG 35 isto modo] sic B 37-38 Aristoteles] Philosophw A 38 genere] substantiarum add. E 39 intelligantur] intelliguntur FGH 41 lntelligendum . . . est1 ] est autem differentia B lntelligendum ] Sciendum EFG : est1] hic add. A 11 inter contrarietatem] in contrarietate et C, quae est add. A 44 aliam] aliquam AFG :i compatitur] se-­ cum add. A .

circa genus. Similiter in genere substantiae est contrarietas secundum materiam, quia forma substantialis est in genere substantiae et ei contrariatur privati o ; con­ trarietas quae est inter privationem et habitum. Sed contrarietas propriissime dieta non est in genere substantiae" (cod. cit. , f. 60rb) ; cf. etiam Albertus Magnus, Liber de Praedicamentis, tract. II, c. 9 (Opera Omnia l, ed. cit. , p. 184). 1 Cf. infra, cap. 17, § 4.

2s

30

35

40

CAP. 9 : DE COMMUNITATIBUS SUBSTANTIAE 45

so

ss

60

65

10

195

dinem, similiter calar tam humiditatem quam siccitatem compatitur, et tamen frigiditatem expellit. Sed una forma substantialis omnem formam substantialem specificam expellit ; unde forma substantialis ignis non magis compatitur secum formam specificam bovis vel asini quam aquae vel acris vel terrae ; et ideo tale m contrarietatem excludit P h i l o s o p h u s a substantiis. Similiter intelligendum est quod quamvis formae substantiales possint aliquo modo dici contrariae, non tamen possunt substantiae compositae dici proprie contrariae, quia in contrariis proprie dictis nihil debet esse eiusdem rationis ; sed materia est eiusdem rationis in diversis substantiis compositis, ideo non sunt proprie contrariae. Ad aliud argumentum, quod innuitur 8, dicendum est quod dif­ ferentiae dividentes non sunt proprie contrariac, sed dicuntur contra­ riae aliquo modo, in quantum in [definitioneJ quid nominis unius po­ nitur aliquid, quod in [ definitione J qui d nominis alterius negatur. Et hoc est verum ut frequenter, secundum quod nomina sunt a nobis usitata. Similiter sciendum est quod P h i l o s o p h u s non intendit quod substantiae secundae non sit aliquid contrarium, quasi secunda sub­ stantia sit aliqua res extra animam, per se contenta sub substantia, cui nihil sit contrarium. Sed intendit quod de nulla substantia secunda, supponente personaliter, praedicatur vere hoc praedicatum 'habere contrarium' ; sicut haec non est vera 'homo habet contrarium', si­ militer nec ista 'animai habet contrarium', et sic de alis. Similiter sciendum est quod quando dicit quod 'quantitati nihil est contrarium, nisi quis dicat multa paucis contrariari', quod non in­ tendit quod illa quae sunt multa contrariantur illis quae sunt pauca, 45 similiter] sicut A, et B : : tam. . . compatitur] compatitur secum humiditatem et etiam siccitatem A . siccitatem] secum add. DH 46 tamen om. BFG 46-47 Sed . . . expellit mg. K, om. (hom.) CFG 47 unde] una A, sed G 48 specificam] substantialem A 50 substantiis] formis substantialibw A 51 Similiter . . . quamvis] secundo notandum quod licet B 53 proprie om. BH :i contrariae] compositae A 56 aliud argumentum] secundam instantiam G i, innuitur om. DG 57-58 dicuntur contrariae mg. K, om. CEFG 58 et 59 definitione mg. K, om. reliqui 59 aliquid. . . negatur] alteriw ABXZ 60 u t o m . CDEFG 6 1 usitata ] imposita C 62 non] sic omni­ no H 64 per. . . substantia mg. K, om. EFG :1 cui] cuiw B 65 sit] est AH :i secunda mg. K, om. FG 68 ista om. CD 69 quando dicit mg. BK, om. FG ii quod1 om. CEFG 71 contrariantur] contrarientur A i l quae sunt pauca om. EFG

Hoc argumentum videtur innui a Burlaeo, supra, in nota 1 : " quia in ge­ nere substantiae sunt di fferentiae oppositae", quae tamen verba Inceptor non recitavi t. 8

1 96

EXPOSITIO IN UBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

sicut una albedo contrariatur nigredini, - non enim duo, quae sunt pauca, contrariantur centum, quae sunt multa -, sed intendit quod quid nominis istorum nominum 'multa' et 'pauca' aliquo modo contrariantur ; et eodem modo de quid nominis istorum nominum 'magnum' et 'parvum' ; quod tamen quomodo sit intelligendum, p o s t dicetur

75

'·

§ 10 Videtur autem omnis substantia . . . [c. 5; 3b 33 - 4a 9] . In ista parte ponit quintam proprietatem substantiae, quae est quod nulla substantia suscipit magis et minus. Hoc tamen dicit P h i l o s o p h u s non esse intelligendum quasi nulla substantia sit magis substantia quam alia, nam dictum est p r i u s 1 quod species sunt magis substantiae quam genera, sed hoc est sic intelligendum, sicut dicit P h i l o s oP h u s, quod nulla una substantia est magis substantia aliquando, et ali quando minus substantia. N eque etiam una substantia est magis substantia una altera substantia eiusdem rationis, sicut iste homo non est ali quando magis et ali quando minus substantia, p uta homo ; nec iste homo est magis homo quam ile, ad modum quo unum album est aliquando magis album et aliquando minus album, et unum calidum est aliquando minus calidum et aliquando magis calidum, et similiter unum album est magis album altero albo, et unum bonum est magis bonum altero bono. Non sic est de substantia, et ideo substantia non suscipit magis et minus. Sciendum est hic p r i m o quod non intendit P h i l o s o p h u s quod una substantia non sit magis substantia quam alia, ita quod sit 72 contrariatur] uni add. A non] nec FH ; : enim] etiam H 73 centum ] illis H rum] illorum CEFGH 76 quod] quae A, om. DEFG !' quomodo] hoc add. DEFG

74 isto-

CAP . 9, § 10. - 2 omnis substantia om. EFG 2-3 In . . . parte] Hic EFG 3 ponit] Philo4 suscipit] recipit B ! tamen] ut add. EFG 5 es] sophus add. A 1: quae est quod] scilicet E FG est EFG i: quasi] quod EH 1 nulla] una D 6 sunt . . . substantiae] est . . . substantia FG 7 genera] genus FG 8 una mg. K, om. EFG 8-9 aliquando . . . substantia1] quam alia et alia minus H 9 substantia1 om. EFG 'i Neque] nec DH : una] quam add. B, quam una H 1 1 et om. DH 12 ncc] etiam add. BCD ;1 est om. DH 13 et1 om. DGH 13-16 album1 bono] et sic de similibus, sed FG, et sic eadem sanum bonum E 15 albo om. AH 16 sic] autem ad. A 17 suscipit] mcipit B 18 hic primo om. EFG intendit] hic add. B 19 substantia1] secunda add. BX 11 non om. BCDH :i quam alia] altera A ••.

' Infra,

CAP.

cap. 1 1 , § § 4-5. 9, § 10. - 1 Supra, cap. 8, § 6.

5

10

15

CAP.

:1n

25

30

35

40

45

9 : DE

197

COMMUNITATIBUS S UBSTANTIAE

vera res extra et vere contenta in genere substantiae. Sed qualiter sit intelligendum, dictum est p r i u s 1 • S e c u n d o sciendum est quod P h i l o s o p h u s non vult dicere quod una substantia non sit perfectior alia. Hoc enim esset di­ cere falsum, nam unus homo est perfectior alio, et similiter homo est perfectior asino. Sed vult dicere quod substantia non suscipit magis et minus, ilio modo quod de aliquo eodem numero possit vere dici ali­ quod praedicatum in genere substantiae cum istis additionibus 'ma­ gis' et ' minus' successive. Unde non potest dici quod iste homo est primo magis homo et postea minus homo, sicut idem corpus secundum numerum est primo magis album et postea minus album, et e converso. Cuius ratio est, nam impossibile est aliquid idem numero esse primo magis tale et postea minus tale, vel e converso, nisi propter alicuius additionem vel alicuius deperditionem, sicut corpus dicitur modo magis album propter additionem novae albedinis, et dicitur minus album quam prius propter deperditionem alicuius albedinis. Sed hoc non est possibile de quacumque substantia, nam si adveniat nova substantia, non est simpliciter eadem substantia numero quae prius ; et similiter, si deperdatur aliqua substantia, non manet eadem simpliciter. Et ideo, sicut P h i l o s o p h u s hic loquitur de recipiente magis et minus, nihil dicitur suscipere magis et minus nisi quod, manens idem numero, dicitur vel dici potest, vel aliquid aliud, secundum talem formam aliquando magis tale et aliquando minus tale. Et ista etiam est ratio quare bene dicitur aliquid esse magis album, aliquid minus album, sed non bene dicitur quod aliqua albedo est magis albedo vel minus albedo. Unde idem intelligit P h i l o s o20 extra] animam add. H vere] vera FG 23 sit] est ABC alia] altera FG 24 nam unus] unus enim H un w om. EFG homo om. CD 24-25 alio . . . perfectior om. (hom.) EFG 25 suscipit] recipit B 26 quod] quo EFG eodem numero] uno numero et eodem A : possit] posset EF Z7 additionibw] dictionibus F 28 et] ve! BFG 29 primo] prius AH : postea] post BCE 30 primo] prius AH 32 esse om. CD 1 1 31 aliquid] idem C, om. DEFG · : idem ] unum H 33-34 ve! . . . primo] prius H 32 ve!] et BD 33-34 additionem . . . albedinis mg. K, om. EFG additionem o m . (hom.) C D 3 6 possibile] impossibile B 3 7 simpliciter o m . CDEFG 37-38 quae prius mg. K, om. EFG 38 ali qua substantia mg. K, om. EFG 39 simpliciter J numero A, su hstantia CD, om. EFGH hic] ibi A 39-40 recipiente] recipere EH, receptione FG 40 nihil. . . minus1 om. (hom.) EFG 41 numero om. AH : vel1] quod F aliquid] aliquod FGH 42 magis . . . aliquando1 mg. K, om. EFG 43 etiam om. BCDE quare] quia H, om. CDEFG bene] quandoque H, unde DEFG 43-4 esse . . . aliquid om. (hom.) EFG 43-44 album, aliquid] et A 44 aliquid] ve! CD 45 vel minus albedo ] et aliquando minus E, aliqua minus FG, et minus H ; i intelligit] intendit CFGH .

,

.

2

Ibidem (pp. 1 76s.) .

198

EXPOSmO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

p h u s hic de suscipere magis et minus et non suscipere magis et mi­ nus quod intelligunt G r a m m a t i c i 8 , quod ali qua nomina reci­ piunt comparationem et aliqua non. § 11 Maxime vero substantiae proprium . . . [c. 5 ; 4a 10-22] . In ista

parte ponit P h i l o s o p h u s sextam proprietatem substantiae, quae est quod maxime proprium substantiae est, quod una substantia, ma­ nens eadem numero, est susceptibilis contrariorum. Quod enim ita sit quod non conveniat aliis, patet ; nam impossibile est quod idem color si t primo albus et postea niger vel e converso ; similiter una actio non potest esse primo prava et postea studiosa ; et ita est universaliter in omnibus aliis quae non sunt substantiae. Sed substantia, manens eadem secundum numerum, suscipit contraria, sicut idem homo secundum numerum est aliquando albus, aliquando niger, et aliquando calidus, aliquando frigidus, et sic de aliis contrariis. Sciendum quod ex ista littera patet falsitas aliquarum o p i n i on u m modernarum, secundum intentionem P h i l o s o p h i, nam ex ista littera patet manifeste, quod fuit opinio A r i s t o t e l i s quantitatem non esse aliam rem a substantia et qualitate, quasi esset primo recepta in substantia et immediate in illa reciperentur aliae qualitates corporales ; sicut m u l t i 1 imaginantur quod color est immediate 46 et non swcipere1 om. EFG 46-47 magis1 et minus om. BFGH 47 intelligunt] intendunt CEFG il Grammatici] per hoc add. A 47-48 quod . . . non mg. K, om. EFG 47 comparationem] compositionem B 2-3 In . . . parte] Hic EFG [Reliq1141m CAP. 9, § 1 1 . - 2 vero . . . proprium] autem F, om. EG partem huius op�is codices EFGK dliqiUIlum conàdhunt, etsi qUdSddm omissiones K1 in margine supplet, 3 Philosophus q1 de aJUSd lectiones vllridntes singulis eorum propridS de cet�o 110n semper notllhimus ] . om. EFGH 4 est1] ista ddd. A 4-5 quod . . . manens] quae cum sit una BD 5 susceptibilis] susceptiva AH 7 postea] post B ;; ve!] et H ., una] eadem B 8 primo] prius AH 9 in] de B 10 secundum numerum] idem numero H 1 1 aliquando1] primo B : aliquando1] et post B 12 calidus] et ddd. BCD 14 modernarum] modemorum BCH ;: intentionem Philosophi] Philo­ sophum CD 15 littera mg. B, om. A :: quod] non ddd. B, maxime add. K opinio] intentio H 16 non om. B ': quasi] cum H 17 qualitates] quantitates H 18 corporales] corporis A

8 Cf. Priscianus, Institutionum Grammaticalium volumen maius, III, c. I (I, ed. A. Krehl, Lipsiae 1819, 1 03). CAP. 9, § 1 1 . - 1 Cf. Guillelmus de Militona, Quaestiones de Sacramentis, tract. IV, pars 6, q. 26 : "Dicendum est igitur quod color, figura et accidentia illa habent quan­ titatem pro subiecto et illam denominant" (ed. G. Gal, Bibliotheca Frandscana Scho­ lastica Medii Arvi XXIII, Quaracchi 1 961 , 620) ; Thomas A q uinas, In IV Sent. ,

s

10

1s

CAP. 9 : DE COMMUNITATIBUS S UBSTANTIAE

�

25

30

35

1 99

in quantitate, et mediante quantitate est in substantia. Hoc patet, nam si hoc esset verum, quantitas esset vere susceptiva contrariorum se­ cundum sui mutationem, nam eadem quantitas numero esset primo alba et postea nigra, et per consequens ista proprietas ita competeret alii a substantia sicut substantiae. Ideo dicendum est quod opinio P h i l o s o p h i fuit quod quantitas non est alia res absoluta, differens a substantia et qualitate. Patet etiam quod o p i n i o ponens potentias animae esse quae­ dam accidentia 1, receptiva operationum suarum, est falsa, nam tunc aliqua alia a substantia essent secundum sui mutationem susceptiva contrario rum ; nam tunc unum accidens, scilicet potentia animae, primo reciperet operationem virtuosam et postea vitiosam. Ex isto etiam sequitur quod falsa est o p i n i o 8, et contra opi­ nionem A r i s t o t e l i s, quae ponit quod unum accidens est im­ mediate in alio accidente tamquam in subiecto, quia tunc non esset inconveniens aliquid aliud a substantia esse susceptivum contrariorum, quod est contra A r i s t o t e l e m. Similiter sequitur, secundum intentionem A r i s t o t e l i s, quod relatio non est alia res ab absolutis. § 12 Nisi quis forte [c. 5 ; 4a 22-26] . In ista parte movet unam dubi­ tationem contra praedicta ; et primo movet eam, et secundo solvit . . .

19 Hoc] istud D patet] es falsum add. A 20 verum] quod add. AH 20-21 secundum] per B 21 nan: ] tunc A 22 proprietas] quam hic assignat Philosophus add. A 23 alii] aliis DH, alteri FG sicut] ipsi add. AH sicut substantiae] scilicet quantitati EFG, quod negat Philo­ 25 differens] realiter add. AHXZ sophus add. A 24 Ideo. . . est ] est ergo dicendum H fui t] est H V falsa] contra intentionem Philosophi AH 28 alia ] res A, res add. H essent ] esset AH 31-32 opinionem Aristotelis] Aristotelem H 32 quae ponit] ponere D est] esse H 33 alio] aliquo FGH 36 sequitur] sequeretur A intentionem] opionem B, om. D 37 ab absolutis] absoluta A, a rebus D, ab istis FG .

CAP. 9, § 12. 2 forte] fonitan CDH, om. EFG parte] primo add. C movet] Philosophus AH 2-3 dubitationem] obiectionem AH 3 movet] ponit BCD, om. EFG et1 om. AD -

add.

dist. 12, q. 1 , a. l , Sol. III : " Unde omnia alia accidentia mediante quantitate in substantia fundantur, et quantitas est prior eis naturaliter" (Opera Omnia VIII, Par­ mae 1 858, 655) ; Aegidius Romanus, Theoremata de corpore Christi, propos. 29 (ed. 1 Thomas Aquinas, Summa theol. , I, q. 77, a. 1, ad S. Venetiis 1 502, f( 1 07s.). 3 Cf. Richardus de Mediavilla, In IV Sent. , dist. 12, a. l , q. 2: " ... quod ideo dico quia alia accidentia a quantitate sunt in quantitate sicut in subiecto' ' (ed. Brixiae 1 59 1 , 1 5 1 ) .

200

EXPOSITIO IN UBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTEUS

eam i bi 1 : Sed et si quis. Est autem obiecrio ista, quod potest aliquis instare contra praedictam proprietatem substantiae, dicendo quod aliquid aliud a substanria est susceptivum contrariorum. Nam videtur quod orario suscipit contraria, quia eadem orario est aliquando vera, aliquando falsa, sicut Sorte sedente haec orario est vera ' Sortes sedet', et eo surgente est falsa. Similiter eadem opinio est aliquando vera et ali quando falsa ; nam Sorte sedente, si aliquis opinetur eum sedere, est opinio vera, eo autem surgente, si idem opinetur eum sedere, est opinio sua falsa. Et ita eadem opinio manens, recipit ista contraria, scilicet veritatem et falsitatem. lntelligendum est hic quod per 'visum' intelligit opinionem, et per 'videri' intelligit opinari.

s

10

1s

§ 13 Sed

et si quis [c. 5; 4a 26 - 4b 4] . In ista parte P h i l o s o­ P h u s solvit praedictam obiecrionem ; et primo solvit, secundo pro­ bat suam solurionem, i bi 1 : Si quis autem. Dicit ergo primo quod quamvis aliquis concederet quod orario et opinio suscipiunt contraria, tamen aliter suscipiunt contraria oratio et opinio et aliter substanria. Nam substantia vere mutatur ab uno contrario ad aliud contrarium, sicut idem mutatur a caliditate in fri­ giditatem, et ab albedine in nigredinem. Et eodem modo est in aliis, quia substanria per sui mutarionem recipit contraria, sed orario et opinio non recipiunt contraria per sui mutarionem ; sed orario dicitur primo vera et postea falsa, ipsa in nullo mutata, sed ipsa re mutata. Nam Sorte sedente est ista orario vera ' Sortes sedet', et ipsa orarione . . .

5 substantiae om. AH 4 eam om. BCD r Est autem] est igitur A, et est H ; ; quod] quia AH 9 est' ] oratio add. B 7 suscipit] suscipiat AFG i i vera] et add. BCDF 8 sicut] nam A, quia B 10 aliquis] quis EFGH 1 1 opinio] sua add. AH i eo autem] sed ipso A, sed eo H 12 recipit om. H '; ista om. CDEFG 13 scilicet om. BC 14-1 5 Intelligendum . . . opinari om. EFG ! hic . . . opinari om. C D 14 intelligit] innuit H

CAP. 9. § 13. - 2 Sed . . . parte om. CDEFG 4 suam solutionem om. BFG 5 ergo om. EFGH 6 suscipiunt1 ] susciperent AH 7 et aliter] quam AFH 7-8 ab . . . ad] de . . . in A 8 contrarium om. AH idem ] homo add. FG, vere add. H in] ad H 9 Et1] non add. EFGK, sed exp. K !: aliis] contrariis add. A 10 quia] quod CDH 1 1 recipiunt ] suscipiunt BCEFG 12 sed] solum add. A l ! ipsa] scilicet add. H 1 3-1 8 Nam . . . Sortis] ut Sorte surgente ve! sedente. Et propter mutationem Sortis variatur veritas ve! falsitas propositionis EFGK C AP. C AP.

9, § 12. 9, § 13.

-

-

l

Infra, § 13. 1 Infra, § 14.

10

CAP. 9 : DE COMMUNITATIBUS S U BSTANTIAE

ts

2tl

25

30

35

201

in nullo mutata, ex hoc ipso quod Sortes surgit, est orario falsa. Et eodem modo est in opinione, quod quando aliquis opinatur Sortem sedere, si sedet est opinio sua vera et eadem opinio numero manente, in nullo variata, si Sortes surgat est opinio falsa, propter mutarionem Sortis. Et ita patet quod sola substanria est suscepribilis contrariorum secundum sui mutarionem. Intelligendum quod orario et opinio non suscipiunt in se contraria realiter propter mutarionem ex parte rei, quia veritas et falsitas non sunt aliquae res orarioni et opinioni inhaerentes, sicut albedo et nigredo sunt res inhaerentes corpori et sicut calor et frigus inhaerent corpori ; tunc enim orario vere mutarctur quando esset primo vera et postea falsa. Quod est manifeste falsum, nam ex hoc quod Sortes surgit, ista orario ' Sortes sedet' nihil reale recipit in se, nec mutatur quocumque modo ; non plus quam prima causa mutatur ex hoc quod aliquid causat quod prius non causavit. Sed verum et falsum sunt quaedam praedicabilia de orarione, connotanria aliquid a parte rei. Unde oratio dicitur vera quia significat sic esse a parte rei sicut est, et ideo sine omni mutarione a parte orationis, ex hoc ipso quod primo significat sicut est a parte rei, et postea, propter mutationem rei, si­ gnificat sicut non est a parte rei, dicitur orario primo vera et postea falsa. Sicut quando Sortes sedet, quia ista orario ' Sortes sedet' significat sicut est a parte rei, ideo est ista ora ti o vera ; et quia quando Sortes surgit significat sicut non est in re, eo ipso, sine omni sibi adveniente, est orario falsa. Et eodem modo est de opinione, quod quando aliquis opinatur sicut est in re, tunc est opinio vera, et quando opinatur aliter quam est in re, tunc est opinio falsa.

14 surgit] non sedet H est] eadem add. A H 1 5 i n ] d e AH quando] aliquando A 1 6 opinio1 ila codd. , et add. AH 1 7 surgat] non sedet H opinio] sua add. H. om. CD 18 susceptibilis] susccptiva AH 19 secundum ] proptcr DK 20 Intelligendum ] Sciendum EFG, est hic add. A 23 et1 ] ve! CD, om. EFG sicut om. ABEFG 24 vere] primo C 25 hoc] eo A 26 surgit] sedet H 27 quod] nunc add. A 29 connotantia] connotativa DC, connominan­ te FG 30 qui a l quando A significa t si c esse l sicut vere significatur H 31 amni om. CD 33 sicut non est] non sicut est H 34 quia ) et C, om. DEFG 35 et] ideo add. B 35-36 Sortes surgit] non sedet et add. oratio H 36 in re) a parte rei H, om. EFG ;' sibi ] re H, alia K, 0111. BEFG 37 quod) quia B 39 falsa) Et eodem modo potest poni quod eadem actio sit primo prava et pmtea studiosa ; et pravitas et studiositas sunt quaedam praedicabilia etc. Huiw contra­ rium dicit commento praecedenti. Rcquire ibi ad sextJm proprietatem ( § 1 1 , p. 1 98, liu. 7-8) add. B

202

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

§ 14 Si quis autem . . . [c. 5 ; 4b 4-1 9 ] . In ista parte probat P h i l os o p h u s suam solurionem, ostendens quod orario et opinio non suscipiunt contraria, sicut substanria suscipit contraria. Et est rario sua, quia illud quod non movetur nec aliquo modo paritur, quamvis a contrariis denominarionibus denominetur, non suscipit contraria. Sed orario et opinio non moventur nec pariuntur, quamvis sint aliquando verae et aliquando falsae ; igitur orario et opinio non suscipiunt contra­ ria. Sed substanria vere movetur et patitur in recipiendo contraria ; ergo orario et opinio non suscipiunt contraria, quamvis substanria suscipiat contraria. M i n o r e m, scilicet quod orario et opinio non patiuntur nec moventur, quamvis sint aliquando verae et aliquando falsae, probat ipse : quia orario vel opinio non dicitur falsa quae prius fuit vera quia ipsa aliquid paritur vel movetur, sed ex hoc quod ali­ qua res movetur vel paritur. Quod patet ex hoc, quia ex hoc dicitur orario vera vel falsa quia res se habet sicut orario significat vel non se habet sicut oratio significat, sine quocumque adveniente orarioni. Igi­ tur sine omni motu vel passione orationis est oratio vera quae prius erat falsa et e converso. Et eodem modo est dicendum de opinione. Ex praedicris infert quod substantia vere dicitur susceptibilis contrariorum quia vere recipit et paritur, et movetur ad contraria. Et ideo concludit quod proprium est substanriae esse susceptibile contra­ norum. Ultimo, recapitulando dicit quod praedicta sufficiant de sub­ stanria.

-

CAP. 9, § 14. - 3 ostendens] dicens AH, et ostendit EFG 4 swcipit om. AH 5 pati­ tur ] a contrariis add. H a om. AH 6 non] nec BD 7 et ] similiter add. BCD patiuntur] a S-21 igirur . . . contraria] Et hoc est ex eo quod res et substantia movetur ; ergo contrariis add. BH sine omni motu et passione est oratio vera ve! falsa, et eodem modo opinio EFGK, sed quaedam omissa supplet in summo f K 1 9-1 1 Sed . . . contraria mg. B, om. A 1 0 contraria] sicut substantia add. BCD ;: substantia om. BCD 1 1 swcipiat] swcipiant AH 1 1-12 non . . . moventur] non movetur nec patirur AH 13-14 non . . . vera] quae primo fuit falsa non dicirur vera H 15 quia] quod DH 16 res] sic add. A 16-17 ve!. . . significat om. (hom.) CD 18 ve! ) et H 21 quia ) quae A 23 praedicta) ista AH

5

10

15

20

203

CAP. 10 : DE PRAEDICAMENTO QUANTITATIS

[CAPITULUM 1 0 DE

PRAEDICAMENTO QUANTITATIS

]

§ 1 5

to

t5

Quantitatis aliud continuum... [c. 6 ; 4b 20-22] . Postquam P h i l o s o p h u s in parte praecedenti determinavit de praedica­ mento substantiae, in isto capitulo determinat de praedicamento quan­ titatis. Et dividitur in duas partes : in prima parte, dividendo genus quantitatis, assignat quae sunt contenta in praedicamento quantitatis. Secundo determina t de proprietatibus quantitatis, ihi 1 : Amplius, quantitati nihil est contrarium. Prima dividitur in duas : in prima ostendit quae sunt per se in ge­ nere quantitatis ; in secunda, quae sunt quantitates per accidens, ibi 1 : Proprie autem quantitates. Prima pars dividitur in duas, secundum duas divisiones quas ponit. Secunda incipit i bi 1 : Amplius autem alia quidem constant. Prima pars dividitur in duas, quia primo ponit duas divisiones quantitatis ; sccundo exsequitur de prima ibi : Est autem discreta. Dicit igitur primo quod quantitas uno modo dividitur per quan­ titatem continuam et quantitatem discretam ; alio modo dividitur quantitas per quantitatem compositam ex partibus habentibus posi­ tionem, et per quantitatem compositam ex partibus non habentibus positionem. '

20

§ 2 Est autem discreta quantitas ... [c. 6 ; 4b 22-25] . Hic exsequi­ tur de prima divisione, et primo poni t subdivisionem illius divisionis ; secundo pro ba t illam subdivisionem i bi 1 : Partium enim numeri. CAP. 10, § 1. - 1-3 Lectio 7a (mg.) C, De quantitate cap. 2m. (mg.) D, De praedicamento quantitatis (mg.) K 4 Quantitatis] autem atltl. D continuum] aliud discretum •tltl. H 5 parte praececedcnti ] praecedentibw H 6 substantiae] hic atltl. G 1 1 duas] partes atltl. A 12-14 i bi . . . duas1 AKX, om. BCDEFGH 14 secundum . . . poni t AHX, om. BCDEFGK 15 alia quidem] substantiae quaedam B, quantitates atltl. A 19 quantitatem om. AH alia modo ] aliter AD CAP. 10, § 2. - 2 Hic] in ista parte ABCD enim om. BCDEFG

10, § l . - 1 Infra, cap. 1 1 , § 1 . fra, § 2. CAP. 1 0, § 2. - 1 Infra, § 3. C AP.

4 illam subdivisionem] illas subdivisiones H

1

Infra, § 6.

3 Infra, § 5 .

c

In-

204

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORliM ARISTOTELIS

Dicit igitur quod quantitas discreta dividitur in numerum et orationem, sed quantitas continua dividitur in lineam, superficiem et corpus ; et similiter praetcr illas quantitates locus et tempus sunt quan­ titates continuae.

5

§ 3 Partium enim numeri [c. 6 ; 4b 25-37] . In ista parte probat praedictas subdivisiones. Et primo ostendit quod numerus et orario sunt quantitates discretae ; secundo ostendit quod cetera numerata sunt quantitates continuae, i bi 1 : Linea vero. Quod autem numerus sit quantitas discreta, probat, quia illud est discretum cuius partes non habent aliquem terminum communem ad quem copulentur. Sed partes numeri non copulantur ad aliquem terminum communem ; igitur numerus est quantitas discreta. M a i o r est manifesta. M i n o r e m pro ba t per exempla : quia decem comp onitur ex quinque et quinque, et manifestum est quod quinque et quin­ que ad nullum terminum communem copulantur ; similiter, tria et septem sunt partes numeri denarii, et manifestum est quod ad nullum terminum communem copulantur : ergo manifestum est quod nu­ merus est de numero discretorum. Quod autem orario sit de numero discretorum, probat per idem. Primo tamen probat quod sit quantitas per hoc quod syllaba men­ suratur brevis et longa. Sed omne breve et longum est quantum ; igitur oratio est quantitas vel quanta ; et haec, oratio cum voce pro­ lata. Quod autem sit quantitas discreta et non continua, probat per hoc quod particulae eius ad nullum communem terminum copulantur, quia unaquaeque syllaba est divisa secundum se ipsam, et ad nullum tcrminum communem copulantur syllabac orationis. . . .

-

5 igitur J primo add. H

-

- - - - - -- - - - - -

-

7 quantitates ] continuas add. AH

CAP. 10. § 3. 5 continuac] secunda incipit add. H vero ] autem et add. continuorum H 8 copulentur] terminantur AH, eius partes add. H non] tcrminantur nec add. H 10 est manifesta ] patet H 1�1 1 componitur] componuntur AX 1 2-14 similitcr . . . compulantur om. (hom.) DH 16 autem] etiam AH 19 haec, oratio] hoc AH hacc . . . cum ] hoc intendit de G 21 particulae eiw] nulla pan eiw EFG 22 quia] sed H divisa] ab aliis add. H -

CAP. 1 0, § 3.

-

1

Infra, § 4.

5

10

15

w

205

CAP. 1 0 : DE PRAEDICAMENTO Q UANTITATIS

§ 4 Linea vero continuorum [c. 6 ; Sa 1-14] . In ista parte probat quod cetera numerata sunt quantitates continuae, et hoc per idem me­ dium, sic : illud est quantitas continua cuius partes ad unum terminum communem copulantur. Sed linea, superficies, corpus, locus et tempus sunt huiusmodi ; ergo etc. Maior est manifesta. Minorem probat quan­ tum ad quamlibet sui partem : nam partes lineae copulantur ad unum terminum communem, scilicet ad punctum ; et partes superficiei ad unum terminum communem, scilicet ad lineam ; et partes corporis ad superficiem. Similiter partes temporis, puta praeteritum et futurum, copulantur ad praesens tempus tamquam ad unum terminum com­ munem. Similitcr partes loci sic terminantur, quia particulae corporis obtinent locum ; sed particulae corporis terminantur ad terminum com­ munem, quare et loci partes ad eundem terminum copulantur. Ad evidentiam istius partis, praecedentis et totius capituli est intelligendum quod non est inteutio A r i s t o t e l i s quod quantitas sit quoddam praedicamentum importans rem absolutam, realiter et totaliter distinctam a rebus in genere substantiae et in genere qualita­ tis, - sicut communiter tenetur -, sed est intentio sua quod nulla res importatur per genus quantitatis quin sit realiter substantia aliqua vel qualitas 1• . . .

10

1s

20

CAP. 1 0 , § 4. 2 I n ] Hi c praem . A 6 est manifesta] patet EFGH Minorem probat] Minor probatur CEFG 7 quamlibet] quamcumque H lineae ] terminantur et add. A 8 scilicet] puta BC superficiei] copulamur add. A 10 superficiem ] tamquam ad terminum add. BCD i Si­ militer] et AE, om. FGH 10-12 puta . . . communem] etiam ad unum terminum communem copu­ lamur, sicut praeteritum et futurum ad praesens A, ad praesens EFG 10-1 1 puta . . . copulantur om. H 12 sic terminamur] copulantur ad unum terrninum communem AH l particulae] parteS AH 13 obtinent] continem A, totum ( ?) add. C terminantur] copulantur CH, ve! copulantur IIJld. A 14 partes J p uta add. BCD 15 Nota opinionem huiw contra realistas notai in mg. F · partis J capi18 tota!iter] formaliter CFG · : in' ] de H 19 communiter] communiw C tenetur] mli et AH ponitur D 20 aliqua o m . DFGH ve!] aut H -

.

"

'

CAP. 1 0, § 4. - 1 Ad ostendendum quantitatem non esse aliam rem distinctam a substantia et qualitate plurima argumenta affert Inceptor in variis operi bus suis : In IV Sent. , quaest. 4 (ed. Lugduni 1495) ; Summa Logicae, pars l, cap. 44-48 (Opera Philosophica I, ed. ci t., pp. 132-53) ; in tractatibus De sacramento Altaris et De co rp ore Christi (ed. Argentinae 1491 et T. B. Birch, Burlington, lowa 1 930) ; Quodlibet IV, qq. 24-33 (ed. Argentinae 1491). - Similem opinionem 'recitat' Petrus Ioannis Olivi, Quaestiones in II Sent. , quaest. 58 (ed. B. Jansen, Bibliotheca Franciscana Scho­ lastica Medii Aevi V, Quaracchi 1 924, 440-55) ; Tractatus de quantitate : "Opinio igitur a me recitata haec est : quod scilicct quantitas non dica t aliud quam partes

206

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAF.DICAMENTORUM ARISTOTELIS

Et ideo primo ostendam per principia A r i s t o t e l i s quod species quantitatis non important tales res quales communiter ponuntur a m o d e r n i s 2 ; secundo ex hoc inferam conclusionem principalem cum sua declaratione. Primo ergo estendo quod p u n c t u s non est res alia absoluta a substantia et qualitate et ceteris quae a m o d e r n i s communiter ponuntur quantitates, quia si punctus sit aliqua res talis, erit res alia a linea. Sed hoc est falsum, nam si sic, quaero : aut punctus est pars li­ neae aut non. Non potest dici quod sic, quia secundum principia P h i l o s o p h i, VI Physicorum 8, linea non componitur ex punctis, 22 per ... Aristotelis] quod priw arguit D 23 res] aliquas add. CD 26 estendo] ostendam CEF, ostendendum est AH " res] aliqU<� add. CDEF : . alia absoluta ] absoluta et alia A : : absoluta om. DFGH 28-29 sit . . . linea] esset (erit E) aliqua alia, cst (erit E) rcs alia (aliqU
rerum quantarum cum situ seu positione ad se invicem extrinseca coordinatas ... Vult ergo haec opinio quod ad nullam rem vel essentiam quantam addat sua (f. SOra) quantitas aliud quam praedictam partium positionem, quae positio aliquando est eis accidentalis aliquando substantialis, saltem secundum aliquem modum . . . (f. 51 va) ... Ad primum enim videtur posse dici quod non propter hoc sequitur destructio prae­ dicamenti quantitatis, quia ad distinctionem et veritatem praedicamentorum non vi­ detur semper necessaria diversitas realis et essentialis . . . Videtur igitur ad hoc sufficere sola diversitas rationum, ex qua sumitur diversitas modorum praedicandi ac per consequens diversitas modorum interrogandi, potiusquam [ed. : postquam] ex di­ versitate essentiali ; alias ex diverso modo praedicandi in divinis necessario sequeretur diversitas essentialis, quod esset totius fidei destructivum... Ad secundum videtur posse dici quod ista positio non vult quod quantitas substantiae sit quantitas acciden­ tium aut quod quantitas istius accidentis sit quantitas alterius, sed potius quod sint diversae quantitates. Ex hoc autem non sequitur quod eadem quantitas sit per se in diversis praedicamentis . . . Sicut enim dici t Avicenna in physicis suis, ubi inquirit in quo praedicamento sit motus, nulla ratione est adhuc probatum quin possint esse plura praedicamenta quam illa decem quae ab Aristotele - deo huius temporis ­ sunt posita" (ed. simul cum Quodlibetis, Venetiis cc. 1 509, ff. 49vb-51va). Cf. A. Maier, "Das Problem der Quantitat oder der raumlichen Ausdehnung", in Meta­ physische Hintergriinde der spiitscholastischen Naturphilosophie, Roma 1955, 139-223 ; D. Burr, "Quantity and Eucharistic Presence : The Debate from Olivi through Ockham", Collectanea Franciscana, XLIV (1974), pp. 5-4. Opinionem Inceptoris impugnat Gualterus Burlaeus, In Praedicamenta Aristot. , cap. De quantitate (ed. cit. , 2 Ex. gr. Richardus de Mediavilla, In IV Sent., dist. 12, a. l , q. 1 f[ 30ra-31 vb) . (ed. cit. , p. 149) ; Quodlibet II, q. 14 (ed. Brixiae 1 59 1 , 50-53) , ubi Richardus im­ 8 Aristot. , Physica, pugnat opinionem quam Petrus loannis Olivi 'recitavit'. VI, c. 1 , t. 1 (231 a 20-31). -

2s

30

207

CAP. 1 0 : DE PRAEDICAMENTO QUANTITATIS

35

40

45

so

55

sicut ibi rutltur demonstrare. Si autem punctus non sit pars lineae, - et manifestum est quod linea non est pars puncti --, igitur sunt duae res totaliter distinctae, quarum neutra est pars alterius. Et si punctus non sit pars lineae, multo magis nec alicuius alterius est pars. Ex hoc arguo : quandocumque est aliqua res absoluta et positiva quae nullius alterius est pars essentialis, - et non est res prima, puta prima intelligentia -, illa res est in aliquo praedicamento per se, et non tantum per reductionem. Sed punctus non est in aliquo praedicamento per se, igitur non est talis res. Maior est manifesta, quia ideo materia et forma non sunt per se in genere quia sunt partes essentiales alicuius exsistentis per se in genere. Nec aliqua alia ratio potest assi­ gnari quare una res est magis per se in genere quam alia. Minor est manifesta, quia punctus non est per se in praedicamento substantiae, manifestum est. Nec in praedicamento quantitatis, quia tunc esset quantitas ; nam secundum istos m o d e r n o s omne genus praedi­ catur in quid de quolibet per se contento sub illo genere. Nec est in praedicamento qualitatis, manifestum est, nec in aliquo genere respec­ tivo ; igitur in nullo est per se, nec in aliquo per reductionem, ut probatum est : ergo non est aliquid tale distinctum. Et s i d i c a t u r quod est in genere quantitatis per reductionem', non quia est pars quantitatis, sed quia est terminus quantitatis, hoc n o n v a l e t, quia si terminus et illud cuius est terminus sunt tota­ liter distincta, non est maior ratio quod illud cuius est terminus sit per se in genere quam ipse terminus. Igitur cum p e r i s t o s punctus et linea totaliter distinguantur, non est maior ratio quod linea sit per se in genere quam punctus. Eadem enim facilitate possem dicere quod causa est in genere per reductionem, quia effectus est in genere per se ; 32 ibi] ibidem CDH 34 res] realiter et H :, quarum neutra] quorum neuttum H 34-35 Et . . . pan mg. K, o m . AEFH 36 positiva] composita C 37 essemialis] puta sicut nateria et forma aJJ. (mg.) C 40 est1 manifesta] patet H 41 genere] substantiae aJJ. ACH 42 genere] substantiae aJJ. A 43 per . . . genere] in genere per se A, in praedicamento per se ve! in genen: EFG 43-4 est manifesta] patet H 44 per se trp. p. in DH, om. ABC d praedicamento] genere ACH 46 nam] quia AH i istos om. BG 45 praedicamento] genere H 47 per se contento] contento per se AEH 48 manifestum om. AEGH d aliquo] praedicamento sive aJJ. H 49 nullo] genen: 54 maior] aJJ. D 50 aliquid] aliquod DGH 51 Et om. CDE i ! s i dicatur] sed dicitur AB manifesta H quod] quare C 55 Igitur cum] Cum ergo H 55-56 Igitur . . . distinguantur mg. K, om. EFG 56 quod] quare EFG 57 enim om. EFG , possem] possum CH, posset BG 58 est1] per se aJJ. ABCD, seJ erp. A 58-59 perl . . . igirur] sicut effectus, quia est efti:ctus cawae BCD, quia effectus est in genere, causa H, causae EFGK

' Ut dicit Albertus Magnus, Liber de Praedicamentis, tract. III, Omnia I, ed. cit., p. 1 95).

c.

1 (Opera

208

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARI!.TOTELIS

causa igitur erit in genere tantum per reductionem. Praeterea, eadem facilitate possem dicere quod causa est per se in genere ; sed effectus est effectus causae ; ergo est tantum in genere per reductionem. Praeterea si ideo punctus non sit per se in genere quia est terminus quantitatis, igitur cum s e c u n d u m i s t o s linea sit terminus su­ perficiei, et superficies terminus corporis, linea et superficies non erunt in genere per se, sed tantum per reductionem, quod ipsi negant. Praeterea si punctus sit talis res alia, cum non sit substantia, oportet quod sit accidcns. Sed secundum P h i l o s o p h u m, in diversis locis 5, omne accidens est in subiecto. Ergo punc tus est in aliquo subiecto. Tunc quaero : aut est in tota substantia aut in parte substantiae. Primo modo non potest dici, scilicet quod sit in tota substantia primo, quia nullum accidens indivisibilc est in aliquo toto subiecto primo nisi sit totum in toto et totum in qualibet parte. Sed punctus non est in qua­ libet parte totius, manifestum est, quia unus alius punctus eadem ra­ tione esset in toto subiecto primo, et per consequens duo puncta non differrent loco et situ, sicut nec totum subiectum differt a se ipso loco et situ. Nec punctus est in parte substantiae primo, propter idem, quia illa pars, quaecumque detur, est divisibilis, et ita per eandem rationem potest probari quod punctus non est in illa parte tamquam in subiecto primo per quam probatur quod non est in toto tamquam in primo subiecto. S i d i c a t u r quod punctus non est in tota substantia primo, nec in parte substantiae, sed in aliquo indivisibili ipsius substantiac, sicut ipse punctus est indivisibilis, hoc n o n v a l e t, quia illud indi­ visibile vel est pars compositi, vel non est pars compositi. Si sit pars, oportet quod sit materia vel forma. Sed tam materia quam forma est divisibilis, quia extensa, - et loquor de elementato vcl mixtis inani59-61 Praeterea. . . reductionem A, Praeterea, eadem ratione . . sed effi:ctus, quia est effectus causae, esset in genere . . . X, om. reliqui 62 ideo o m . EFG 63 terminus) pan D 64 terminus om. EFG i ! corporis] cune add. A 66 eum non sit] a G : t cum . . . substantia mg. K, om. EF 67-68 secundum . . . locis mg. K, om. EFG 68 E rgo . . . subiecto om. (hom.) AB 69 aut1] punctus add. A 69-70 Primo modo] primum H 70 dici] dari A : ; scilicet om. CDEFGH substantia) videlicet add. CEF, sieut in subiecto add. G primo] tum add. AB, tamen add. CD 72 et] per add. A 73 est] tamen add. CD, eum add. F, enim add. G, tum add. AEHK, sed e:xp. K quia] cune add. DH 75 diffi:rt] disw AH n detur) demonstretur EFGK, se d. am. K, determinata H eandem rationem ) eadem AH 79 quam] quae AH 82 aliquo] subiecto add. B, add. mg. C 83 non] nihil EFG i! illud om. FG 84 ve! . . . ve!] aut . . . aut H :: compositi om. ABH 86 divisibilis] in­ divisibilis H : quia extensa mg. K, om. EFG 86-87 mixtis inanimaris ] in istis animatis C, in com positis mixtis H .

'

.

5 Aristot. , Topica, I,

c.

4 (1 02b 4-7) ; Metaph. , VII,

c.

1 , tt. 2-3 (1 028a 1 8-25) .

60

65

10

75

so

ss

CAP. 10 : DE PRAEDICAMENTO QUANTITATIS

90

95

100

1os

uo

m

209

matis -, igitur illud subiectum puncti non erit indivisibile. Si autem non sit pars compositi, et manifestum est quod non est compositum, igitur est aliquid praeter compositum ; quod est contra P h i l o s op h u m, in divcrsis locis 6, qui nullam substantiam scivit invenire praeter materiam et formam et compositum et substantias separatas a materia. Igitur non est aliquod tale indivisibile, quocumque modo, in genere substantiae quod sit subiectum puncti, secundum principia A r i s t o t e l i s. Et s i d i c a t u r quod punctus est subiective in linea, c o nt r a : si sic, aut est in tota linea aut in parte. Et per idem patet quod neutrum potest dari, sicut probatur quod nec est subiective in tota substantia nec in parte eius. ltem, contra priorem responsionem, dicentem quod punctus est in quodam indivisibili substantiae tamquam in subiecto primo : quia tunc partes substantiae cssentiales circumscripta quantitate copularen­ tur ad illud indivisibile, et per consequens sine omni alia re adveniente esset quantitas, quod est intentum principale. Sicut argutum est ultimo de puncto, ita potest argui de l i n e a et s u p e r fì c i e, quia quaero : in quo est linea tamquam in subiecto primo ? Aut in tota substantia aut in parte substantiae. Non in tota, quia tunc diversae lineae non distarent loco et situ, sicut nec tota sub­ stantia distat a se ipsa loco et situ. Nec in parte substantiae propter idem, quia quaecumque istarum partium est divisibilis secundum omnem dimensionem ; ergo impossibile est acciperc quamcumque partem ma­ teriae in composito quin sit divisibilis secundum omnem dimensionem. Nec potest dici quod linea sit subiective in superfìcicie, sicut nec punctus in linea. Eodem modo potest argui quod superfìcies non est subiective in substantia nec in corpore. Praeterea, quantumcumque sint infìnitae parte� in continuo, ta87 non om. D 89 igitur) ideo H 90 qui . . . invenire] quia non scivit invenire aliquid F, potest inveniri H 96 sic) sit et add. subiective in lmea AH 1 parte] lineae add. AH :1 patet) probatur H, quod prius add. A 97 quod] quia EF � nec) non DH 98 substantia) linea EF il nec] ve! H l ! eiw) substantiae AH 100 primo] arguo add. A, sequitur add. G, arguo sic add. H 104 Sicut) etiam ad. H ,; ita) sic B 106 substantia] primo add. H :1 Non] erit add. H ii tota) substantia ad. C 107-08 sicut. . . situ om. (hom.) H 108 Ncc] est add. A 1 10-1 1 dimensionem . . . omnem om. (hom.) EFGH 1 1 0 ergo] undc ACD 6 Aristot. , Metaph., VI et XI (1042a l anima, II, c. 2, t. 25 (414a 14-16) .

OCKHAM,

OPI!aA PHILOSOPHICA

D

-

1045b 23 ; 1069a 18 - 1076a 4) ; De

14

210

EXPOSITIO I N LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

men, secundum principia P h i l o s o p h i non est possibile quod sint infinita quorum nullum est pars alterius. Sed si punctus, linea et superficies essent tales res, necessario essent infinita quorum nullum est pars alterius. De puncto patet, nam essent infinita puncta, et manifestum est quod nullus punctus est pars alterius. Similiter per idem patet quod essent infinitae lineae, quia tot essent lineae, quarum nulla est pars alterius, quot sunt puncta in circumferentia circuii. Per idem patet quod tot essent superficies. Praeterea quod c o r p u s non sit alia res, probo per unam rationem ad praesens : quia ipsa substantia sine omni alia re absoluta, tota­ liter distincta, formaliter inhaerente, est quanta et corpus. Igitur su­ perfluum est talem rem aliam ponere sibi inhaerentem. Consequentia patet, quia si corpus posset esse album sine omni alia re inhaerente formaliter, quamvis non sine alia re causante, superfluum esset ponere talem aliam albedinem. Ergo eodem modo in proposito, si substantia sit quanta et corpus, et non quia aliquid aliud est quantitas vel corpus, superfluum est ponere talem aliam rem. Antecedens probo : quia illud quod secundum se habet partem extra partem, et est circumscriptive in loco, est secundum se quantum et corpus. Sed substantia est huiusmodi, quia habet partes proprias et essentiales, quarum una distat ab alia et est extra aliam, et non habet eas per corpus. Igitur substantia secundum se est quanta et corpus. S i d i c a t u r quod substantia non habet partes nisi per quanti­ tatem, c o n t r a : secundum i s t o s quantitas est accidens, igitur praesupponit substantiam tamquam subiectum suum. Ergo eodem modo partes quantitatis praesupponunt partes substantiae ; igitur sub­ stantia ex se habet partes et non per quantitatem. S i d i c a t u r quod partes substantiae non sunt distinctae nisi per quantitatem, c o n t r a : quamvis hoc esset verum, hoc non esset 7,

117 Philosophi] Aristotelis FG ii non est possibile] est impossibile B :: quod] illa add. FG 1 18 infinita] finita F, iila ad. H :: nullum] unum non H 1 1 8-20 Sed . . . altcrius om. (hom.) CH 120 nam] manifestum est quod add. A 120-21 manifestum est] certum A 122 quia . . . Iineae 123 est] essct ADH 1 25 sit] talia add. A Il res] a superficie mg. K, om. FG :1 nula] una H ad. D, per se add. (s. lin.) K 127 Igitur] et sic H 129 possct es] es B Il re] albedine d add. sibi B 130 sine] omni add. G , : re om. BCDEG 132 quanta] quantitas B i: et1 om. AH Il quantitas] quant. A 1 33 est] crit BDFG 135 loco] subiecto H 137 per] extra B 138 sc­ dum] per BB Il et corpus om. BC 139 Si] Et praem. B 140 contra] quia ad. B ,j istos] cos AH 144 Si] Et pr«m. B Il sunt distinctac] sunt distantes A. di1fcran B 143 ex] dc D, per FH 145 quamvis] !icet B 7

Cf. Aristot. , Physica, VIII,

c.

8, t. 68 (263a 28-29) .

1�

1 25

1 30

1 35

1 40

1 45

CAP. 1 0 : DB PRAEDICAMENTO QUANTITATIS

1so

t ss

1 60

1 65

1 70

1 75

211

per quantitatem nisi effective, sicut partes istius substantiae non distant nisi per generans effective, quamvis formaliter se ipsis, sine omni re addita. Ergo non oportet ponere quantitatem talem aliam rem nisi ut faciat effective partes substantiae distare. Sed hoc posset facere, quamvis non informaret. Igitur talem rem non oportet ponere, cum sit omnino super.fluum. Praeterea quod t e m p u s non si t talis res alia, ostendo : quia omnis res per se una, habens partes realiter distinctas, si sit accidens, est in aliquo subiective tam secundum se quam secundum partes suas. Sed tempus non est in aliquo subiective tamquam unum accidens ipsius, tum quia subiectum non est subiectum alicuius nisi quod actualiter exsistit, sed partes temporis non actualiter exsistunt secundum i s t o s ; tum quia aut tempus est totum in toto et totum in qualibet parte, aut est secundum unam partem in una parte subiecti et secundum aliam in alia parte subiecti. Primum non potest dari, quia tale accidens, si quod sit, indivisibile est, tempus autem non est indivisibile. Nec se­ cundum potest dari, quia de nulla parte temporis potest dici quod sit magis in una parte quam in alia. Praeterea nulla pars temporis est, quia nec praeteritum nec futurum ; ergo nec ipsum tempus est aliqua res exsistens distincta ab ali rebus totaliter. S i d i c a t u r quod de ratione successivorum non est quod partes eorum sint simul, sed quod una continuetur alteri, et ita est in proposito, c o n t r a : ilud quod non est realiter, non potest alteri realiter continuari ; sed pars temporis praeterita realiter non est exsi­ stens, igitur nulli realiter potest continuari. Praeterea ilud quod non est, non potest realiter facere unum cum alio per se ente, et per consequens non potest facere aliquod ens per se unum cum non ente. Sed pars temporis praeterita est non ens, igitur nec c:um ente nec cum non ente potest facere aliquod ens per se unum. 147 generan.s] quantitatem H Il omni] alia tuld. DH 149 partes] talis 11. A 150 informaret] informaretur G rem om. CE 152 talis om. AB 154 subiective] subiecto A Il suas] oportet es in aliquo subiective atltl. F 156 tum om. CDEFG : nisi] cius add. H l quod] quia FG :1 actualiter mg. B, om. CDEFG 159 partem mg. B, om. CE ;: subiecti om. CF Il aliam] partem 11. BCEG 161 est 1 ] crit CDEFG 163 magis] maior E li parte] subiecti add. AH 164-65 practcritum. .. futurum] practcrita. . futura AH, nc praesens add.H 168 uua] unum BH 172 rea169 ilud] tum quia 11. B 1 70 realiter om. BH Il practcrita om. AH i l I10I1 est trp. A liter trp. p. est C, om. DFGH 172-73 unum. . . ente] unum per se cum alio ente H ,

.

212

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

Praeterea quod l o c u s non sit tale ens, patet, quia nec superfi­ cies est tale ens, sicut probatum est prius, igitur nec locus. Item, de quantitate discreta probo quod non sit talis res, et primo de n u m e r o : quia si si t accidens per se unum, oportet quod habeat subiectum per se unum. Sed nullum tale potest dari ; quia accipio trinitatem trium canum : aut talis trinitas est subiective in quolibet il­ lorum trium canum secundum se totam, aut una pars est in uno, et alia in alio. Primum non potest dari, quia tunc idem accidens numero esset simul in diversis subiectis. Si autem detur secundum, ergo sicut subiccta istarum partium non faciunt per se unum, ita nec accidentia exsistentia in eis facient per se unum : igitur numerus non erit aliquod ens per se unum. C o n f i r m a t u r : quia impossibile est illa quae differunt loco et subiecto, et inter quae sunt multa media cum quibus non faciunt per se unum, facere per se unum. Sed sic est in proposito, quia inter partes istius ternarii sunt multa media cum quibus non faciunt per se unum ; igitur istac partes non facient per se unum. Praeterea quaero de partibus istius ternarii : aut omnes partes sunt eiusdem rationis aut non. Si sic, tunc arguo : quando omnes partes alicuius totius sunt eiusdem rationis, omne praedicatum cssentiale quod praedicatur de toto tali, praedicabitur de qualibet eius parte, quia ne­ cessario tale totum et quaelibet eius pars erunt eiusdem rationis. Patct inductive. Igitur si omnes partes istius ternarii sunt eiusdem rationis, omne pracdicatum essentiale de ternario praedicabitur vere de qualibet parte istius ternarii. Sed, secundum i s t o s, ternarius praedicatur essentialiter et in quid de isto ternario. Igitur eodem modo praedicabitur de qualibet parte istius ternarii ; et per consequens haec erit vera 'quae­ libet unitas quae est pars istius ternarii, est ternarius', quod est absur­ dum. Unde secundum istum modum, sicut quaelibet pars ignis est ignis, et quaelibet pars materiae est materia, et quaelibet pars formae est forma, ita quaelibet pars ternarii est ternarius. Si detur secundum, quod non omnes partes istius ternarii sunt 1 78 sicut ] ut F,

om.

BCDEG 1 79 Itcm ] Praetcrea AH 180 numero] quod non sit acK 182 talis] ista AH 183 trium om. AH ii est] sui BCDEF ; uno] alia B, una F 1 84 alio] alia BCE 1 85 ergo] tunc B, tunc ergo H 187 crit] est CFGH 188 cns ] facicns H 189 diffcrunt] distant AH Il subiccto] situ E, il aliquod] aliquid AEH co". in situ, K, situ add. F il intcr quac] in utraquc B 1 92 facicnt] faciunt CGH 1 93 omnes] suac add. AH 194 rationis] et add. AH, ut add. D 199 cstialc] quod pracdicatur add. H :; temario] isto add. AH ! qualibct] eius add. CDH 202 qualibct] eius add. H 203 quac om. DE temarius] et quaelibct pan qua tcmarii (cs add. H) quatemarius ad. AH 206 est] esct ACDH '2J7 ternarii J numeri B cidens per se unum add.

1�

1 ss

1 90

1 95

:m

205

CAP. 10 : DE PRAEDICAMENTO QUANTITATIS

210

2 15

:m

225

230

235

213

eiusdem rationis, - et certum est quod omnes unitates sunt eiusdem rationis, sicut illa quae sunt una, sunt eiusdem rationis -, igitur praeter istas unitates esset aliquid alterius rationis ab eis. Sed hoc est impossi­ bile, tum quia cum - secundum i s t o s - faciant per se unum, ne­ cessario unum esset per se potentia et aliud actus, et per consequens numerus vere componeretur ex actu et potentia, et haberet non tan­ tum materiam in qua, sed etiam ex qua, quod est contra P h i l os o p h u m, VIII Metaphysicae 8• Tum quia ilud alterius rationis, cum non possit secundum se totum esse in qualibet ilarum unitatum, oportet quod esset secundum unam partem in una unitate et secundum aliam in alia. Sed hoc est impossibile, quia destructa una unitate aut remanet illud aliud in alia unitate aut non. Si sic, igitur esset ibi vere unum compositum ex ila unitate et ilio sibi addito, quod videtur absurdum, quia nihil potest tale assignari. Si non manet, igitur corrumpitur, et tunc sequitur quod quandocumque aliquid hic corrumpitur cum quo corpus caeleste habet aliquam unitatem facientem numerum, aliquod absolutum in caelo vere corrumperetur ; et quandocumque aliquod generabile produceretur, fieret in caelo aliquod novum, scilicet illud quod informat unitatem suam, ut sit pars numeri. Praeterea, illa distincta in diversis unitatibus erunt eiusdem ra­ tionis, quia non est maior ratio quod aliquid unius rationis sit in una unitate quam in alia, et per consequens omnes partes istius ternarii erunt eiusdem rationis, sicut omnes partes ignis sunt eiusdem rationis. Igitur sicut haec est vera 'quaelibet pars ignis est ignis', ita haec eri t vera ' quaelibet pars ternarii est ternarius', quod est absurdum. Per praedicta potest patere satis quod o r a t i o non est aliqua talis res per se una, alia ab omni alia qualitate. Et potest persuaderi : quia si sit alia res, cum numquam separetur a qualitate, quia omnis vox est qualitas, sicut omnis sonus, et impossibile sit habere orationem, de qua loquor, sine voce, necesse est quod illa qualitas sit subiective in 208 omnes om. CDEFG 2 1 1 cum BKXZ, om. rtliqui istos] s! add. A 2 1 2 per se AH 214 etiam om. DFH 216 possit] posset EFG qualibet] parte add. D oportet] oporteret DEFG 2 1 8 alia] unitate add. AH impossibile] falsum A 2 1 9 unum o m . AH 220 videtur] impossibile et add. F 22 aliquid hic] hoc H 223 numerum] unum H aliquod ] aliquid AEH 224 caelo ] in caelo add. AH, add. 111[. B vere] aliquid add. B 225 scilicet] secundum FH 227 erunt ) essent H 230 erunt] essent H 231 haec erit] est haec B 233 satis om. AEFG est ) sit AH 234 alia1 om. EH qualitate ) quantitate D potest ] sic add. D 235 quia1 ] quod CF numquam ] non E 236 sicut] ergo A 237 qualitas] quantitas C om.

8

Aristot. , Metap h . , VIII,

c.

4,

t.

12

( 1 04 b 8- 1 1 ) .

EXPOSmO IN UBR.UM PlICAMENTOR.UM AR.ISTOTEUS

214

il1a quanritate vel e converso. Primum non potest dari, cum orario

sit indifferens ut sit brevis vel longa, et per consequens quanritas non est subiectum illius orarionis. N ec potest dari secundum, quia - secundum i s t o s - quanritas est prior qualitate. Praeterea talis orario componitur ex parribus. Tunc quaero de illis parribus : aut sunt divisibiles aut indivisibiles. Si sint indivisibiles, c o nt r a : quia sunt subiective in subiecris divisibili bus, sicut patet mani­ feste. Si sint divisibiles, igitur sunt quanritates conrinuae vel discretae. Si discretae, quaero de illis parribus ex quibus componuntur, sicut prius, et erit processus in infinitum. Si sint quanritates conrinuae, igitur vel oportet dare quod quanritas discreta componitur ex quanritaribus continuis quae sunt per se in aliis speciebus, quod est absurdum, quia secundum principia P h i l o s o p h i numquam per se individuum unius speciei est pars essentialis faciens aliquod individuum per se unum alterius speciei. Vel oportet dicere quod ibi sint duae quanritates con­ tinuae in eodem subiecto, quod eriam est absurdum, secundum e o s. Et s i d i c a t u r quod secundum istud sequeretur quod unitas non esset indivisibilis, quod est contra P h i l o s o p h u m 1 0 , in diversis locis, d i c e n d u m est quod per hoc sufficienter probatur quod unitas non est tale accidens absolutum quod sit pars essentialis numeri, ita quod numerus sit per se unum, quia si sic, tunc est necessario in aliquo subiecrive. Et cum non possit esse in aliqua substanria indivi­ sibili, sicut probatum est supra de puncto 11, oportet quod sit in aliquo subiecto divisibili, et per consequens erit quantum divisibile. Et si sit divisibile et per se unum, secundum i s t o s necessario erit quantum continuum vel discretum, quorum utrumque est impossibile, sicut pro­ batum est N ec est hoc contra P h i l o s o p h u m, sicut post osten•,

240

245

250

255

260

11 •

&=. 238 quantitate] parte BCDEF. sed. co". B, oratione G 239 quantitas] qualitas EFG 24 1 prior] omni add. D 243 aut1] sunt add. BH 246 Si discretae] tunc add. H, om. BC 248 dare] dicere FGH !: quantitatibus] partibus B 251 speciei] rei 247 quantitates] partes E BCD, sed �- D 253 etiam orn. CH :: absurdum] dicere add. H 254 istud A, illud Z, ista X, istos r�liqui : 1 sequeretur AZ, sequitur reliqui 255 quod est] hoc est FG, om. D 256 per hoc] hoc DEZ, hic FG, om. B 258 si om. EF : : tunc mg. D, om. ACDEF est necessario] oportet quod sit D 26().1 sicut . . . divisibili om. (hom.) EF 261 sit om. CDEFG 263 quorum] et cum D , 264 hoc om. EH · post] postea GH quia FG : : utrumque] cum F G est] s i t DEFG

1 0 Aristot., A1etaph. , V, Aristot., Metaph., VII, c . 13, t. 49 {1039a 3-7). 11 Supra, pp. 208s. 6, t. 12 ; X, c. 1 , t. 1 (1016b 24-27 ; 1 052a 30-37) . Supra, pp. 209s. 8

c. 12

�

215

CAP. 10 : DE PRAEDICAMENTO QUANTITATIS

Ex praedictis satis patet quod non est verum nec intentio lo sop

hi

ponere quantitatem esse aliquam rem absolutam et per se

unam et totaliter distinctam ab aliis rebus ; sed intentio telis 270

P h i­

A r i s t o­

fuit assignare ordinem nominum et praedicabilium intentio-

num quae non praedicantur nisi de aliquo habente partes

distinctas

diversas, vel pro rebus diversis et distinctis coniunctim sumptis. E t tunc potest fieri divisio talis : quia tale praedicabile aut praedicatur d e aliquo per se uno , composito e x partibus per se unum facientibus, aut praedicatur de aliquibus simul sumptis et de nulo separatim. Si primo 275

modo, sic accipitur divisio

Philosophi

18

quando dicit quod alia

habent positionem et alia non habent positionem. Nam 'habere posi­ rionero' vocat quando est dare certum ordinem unius ad aliud, et ubi est unum, aliud non est ibi sed alibi, ad hoc necessario quod tale prae­ dicabile de ipso praedicetur. Huiusmodi praedicabile est corpus, nam 280

de nullo potest vere dici quod est corpus nisi habeat partes quarum una distet ab alia, ita quod si per possibile vel impossibile esset aliqua res quaecumque imaginabilis, habens diversas partes facientes per se unum, si non distarent loco et situ non esset illud corpus. Et ideo habet positionem, hoc est ilud pro quo praedicatur hoc praedicabile 'cor-

285

pus ' , dum de eo vere praedicatur, habet p artes quarum una habet alium situm quam alia, quamvis esset possibile quod partes habentes distinctionem, positionem non haberent, puta si esset possibile quod o mnes partes illius rei essent in eodem situ et non distarent. Non sic autem est de numero, quia ad hoc quod numerus praedicetur de ali-

290

quibus simul sumptis, nihil refert quod ila distent loco et situ vd non sic distent. Nec ad maiorem numerum requiritur maior distantia. Unde si duo canes essent simul cum duobus hominibus, nec ab eis distarent, nihilominus duo ho mines et duo canes essent quattuor animalia. Simi­ liter quando duo canes nùnus distant vel magis, non est maior numerus .

295

Sed quando partes corporis vel substantiae facientes per se unum magis 266 satis om. AH verum om. AH � ; nec] est atftf. FG, om. ABH 269 ordinem . . . praedicabilium] divisionem . . . partium C et om. BCDEF 269-70 intentionum] et intentionalium A 270 nisi de aliquo] de aliquo nisi pro re AH distinctas] et atfd. FG 272 tale mg. B, om. CDEGH 273 aliquo] subiecto add. B 275-76 alia . . . alia] aliqua . . . aliqua A 277-78 ubi est om. EFG 278 hoc] ut add. FG quod o m . EFG 280 nullo] nulla re A 283 illud] ibidem CDEFG, idem HK, ve! ibidem add. (mJ.) B 285 eo vere] eodem EF i: habet] habere AH 287 distinctio­ nem om. AH 289-90 aliquibus simul] omnibus sic H 290 et] ve! BD 291 sic om. AH .i distent] loco et situ add. AH 294 duo om. BCDE numerus] ve! minor atfd. A 295 Sed] sicut AH .

·

13

Aristot. , Praedicamenta,

c.

6 (4b 21-22) .

216

EXPOSmO I N LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

distant, tunc est maius corpus et quando minus distant tunc est minus corpus ; et ideo partes numeri non habent positionem, sed partes cor­ poris habent. Ex praedictis potest patere vel patet quod omne praedicabile quod non praedicatur nisi pro aliquo habente multas partes, vel nisi pro aliquibus multis simul sumptis, et non pro aliquo illorum sumpto per se, est per se in genere quantitatis. Ex quo patet quod numerus angelorum, et quorumcumque realiter distinctorum ita est in genere quantitatis sicut numerus quorumcumque continuorum. Unde ita vere istae intelligentiae a, b, c, sunt tres sicut Sortes, Plato et Cicero sunt tres. Est tamen sciendum quod numerus dupliciter accipitur, scilicet stricte et large. Stricte numerus non praedicatur nisi de illis quae non faciunt per se unum, et isto modo materia et forma in composito non sunt duae res, nec plures partes corporis, quamvis sint plures res, [sunt numerusJ . - Aliter accipitur numerus large pro omnibus illis quorum unum non est aliud, sive faciant per se unum sive non. Unde accidie omnibus talibus quod faciant per se unum vcl non. Per istum modum tala praedicabilia 'populus', 'exercitus', 'turba', 'mundus', 'civitas', 're­ gnum', et universaliter omnia praedicabilia quae non supponunt nisi pro multis simul sumptis et pro nullo illorum divisim, possunt poni in genere quantitatis. Ut sic non sit aliquis ordo superiorum et infe­ riorum, sive magis communium et minus communium, sive secundum consequentiam et praedicationem, - praeter istum ordinem qui est illorum quae sunt partes essentiales alicuius per se unius, quod dico propter materiam et formam in genere substantiae -, quin in aliquo praedicamento per se contineantur. Sciendum tamen est quod illud praedictum de divisione quanti­ tatis per quantitatem habentem positionem et non habentem positio298 habent] positionem add. AH 299 ve! patet om. AH 300 multas] plures F, unitas H 301 multis om. ADH 302 est per se] continetur AHZ :. per se om. CDFGH 304 ita trp. p . quod (/in. 303) AH, o m . CDEFG 305 ita vere] realiter E, et realiter add. H istae] duae add. A , intelligenriae] litterae H, intelligibilia K a . . . tres] a et b sunt duae AH 306 Sortes] et add. AEH et . . . tres] sunt duo AH 308 Stricte numerw] numerus autem stricte sumptw FG nisi 011. D non om. D 309 isto modo ] sic D, ita C 3 1 0 quamvis orn. AHXZ sint] sunt AHXZ 310-1 1 sunt numerus ita D, om. reliqui 3 1 1 Aliter] similiter FG numerus] scilicet add. H 312 Unde] tamen A 313 ve! non om. AH 3 1 4- 1 5 rcgnum] respublica H 3 1 6 sumptis ] acceptis AH illorum] eorum ABDF 3 1 9 et] sive sccundum AHZ 32 1 quin] quando EF, 322 praedicamento] substantiae add. D ' contineantur] quae non G, co". in quae K, quare Z continentur DCDEFG, connotantur A 323 illud praedictum ] illud quod praedicrum est AH 324 et ] per quantitatcm add. D ·

30

305

31 0

31 5

320

CAP. 10 : DE PRAEDICAMENTO QUANTITATIS

217

325 nem 11, potest largius intelligi quam sit ibi dictum : ut dicatur omnis

330

335

340

345

350

quantitas ha bere positionem quae requirit certam positionem et ordinem partium secundum situm distinctarum, sive partes faciant per se unum, ut dictum est ibidem, sive non. Et isto modo potest civitas et exercitus dici quantitates habentes positionem. Ulterius circa illa quae ponuntur in genere quantitatis est videndum i n s p e c i a l i. Et primo d e p u n c t o, de qua est dicendum quod punctus non est aliqua res absoluta, distincta realiter ab amni substantia et qualitate, scd punctus est nomen vel intentio importans non ulteriorem protensionem secundum longitudinem. Unde quod punctus dicitur finis lineae, importat quod ista substantia non ulterius protenditur secundum longitudinem. Et ideo linea numquam finitur alia re, sed se ipsa finitur formaliter, et effective per causam, et impe­ ditive per continens, vel per aliquem alium modum. Unde circumscripta amni alia re adhuc linea esset finita. Secundo dico quod l i n e a non est talis res alia, sed est notans aliquid esse longum. Nam si substantia habet partes realiter distinctas, possibile est quod illae partes longiori corpori coexsistant et breviari, quantumcumque corpori aeque lato coexsistant, sicut in condensatione et rarcfactione. Et ita ila substantia non erit longa propter aliquam rem absolutam sibi advenientem, sed ex hoc solo quod partes eius corpori longa coexsistunt vel coexsistere possunt, ipsis non mutatis. Eodem modo dicendum est de s u p e r f i c i e quod non impor­ ta t aliam rem, scd quod importat partes talis substantiae coexsistere corpori lato. Unde per hoc solum quod partes substantiae coexsisterent corpori acque lato, non tamen corpori aeque longa, amni alia cir­ cumscripto diceretur ista substantia longior vel brevior quam prius, et tamen diceretur aeque lata. 326 quantitas mg. D, res DG, om. CEF requirit ] recipit AH certam] tam AH et ] quam A, certum add. D 327 sive] istae add. A 328 dictum est ibidem] ibi dicitur B et1 o m . ACEG 329 exe rci t us ] et huiusmodi add. AH quantitates habentes] quantitas habens AFH 332 punctus o m . AD 333 qualitate] quantitate DE punctus o m . DC importans] rem add. G 334 non] rem EF, habentem add. G Unde] secundum add. D 336 numquam] non BH •; fini­ tur] aliqua add. H, om. CDEFG 337 et1] ve! H 340 ta l i s rcs alia] aliqua alia res H est] nota add. D 341 si ] si ve A , cum H habet ] habeat AH, haberet B partes] res G 3-t2 coexsistant ] enistant A, consistant EG 3-t3 si cu t ] patct add. AH 3-1-t aliquam] aliam AEG 347 Eodem . . . est ] Tertio dico B 348 aliam] aliquam DEFG rcm ] absolutam a substantia aJd. AH 349 substantiae] semper add. A coexistcrent ] coexsistunt D H , coexsistant F 351 substantia] alia CDEFG 352 et 0111. CFG u

S upra, !in. 274-88 .

218

EXPOSITIO I N LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

Sic etiam dicendum est d e c o r p o r e quod dicit substantiam habentem partes diffusas per longum, latum et profundum, ita quod, sicut a l i i ponunt illam rem quam vocant quantitatem, quia habet partes realiter distinctas, sine omni alia re diffundi per longum, latum et profundum, ita, secundum intentionem A r i s t o t e l i s, quia sub­ stantia materialis habet partes realiter distinctas, omni alia re circum­ scripta potest secundum omnem dimensionem extendi. Non quod quantitas sua sit alia res ipsam informans, sed ex hoc ipso dicitur quantitas sive corpus quod partes suae se ipsis distant situ et coexsistunt talibus sic distantibus. lta quod si accipiatur aliquod corpus longum, latum et profundum, - sive per quantitatem quae sit alia res secundum a l i q u o s, sive sine tali alia re secundum intentionem A r i s t ot e l i s -, si substantia habens partes realiter distinctas secundum se totam sine omni alia re ipsam informante coexsisteret illi corpori, et per suas partes coexsisteret indistanter partibus illius quantitatis, illa substantia vere esset quanta, quia longa, lata et profunda sine omni alia re informante eam. Et ita ponere talem aliam rem est totaliter superfluum et impossibile, secundum intentionem A r i s t o t e l i s. Et s i q u a e r a t u r quomodo linea, superficies et corpus sint distinctae species quantitatis, cum omnes species distinctae importent res distinctas, d i c e n d u m est ad hoc quod omnes species quae uni­ formiter praedicantur de rebus, ipsis rebus manentibus, quarum quae­ li b et est per se una, important res distinctas. Sed tales species non sunt linea, superficies et corpus, nam corpus non semper uniformiter prae­ dicatur de substantia, ipsa substantia manente. Nam quando ipsa sub­ stantia densatur, tunc est minus corpus, quando autem rarefit, tunc est maius corpus ; et tamen nulla est i bi corruptio rei absolutae, nec rei absolutae generatio, sed tantum illa substantia per partes suas - omni alio circumscripto - maiori corpori coexsistit nunc quam pnus. 353 Sic etiam] eodem modo D, sic igitur D, similitcr etiam FG 354 quod om. AH 355 quia] quae AH 356 per] sccundum A 357 ita] quod artificialia (v. infra, /in. 537) et notai in rng. : Quod deficit require in fine libri, expleto libro Elenchorum, ubi invenis tale signum (jlores in do­ lio/o) ; folio vero 55ra legimus : Hoc totum quod sequitur deficit in capitulo de quantitate, ante illam partem 'Quod artificialia non sunt naturalia', Require ad tale signum (jlores in doliolo) E 357 incentionem Aristotelis] Aristotelem D 359 dimensionem ] diffundi et add. A, omnino add. D 360 sua om. AC 364 sine] non C 366 informante] informantcm DCDEFG corpori] tori AH 367 quantitatis] quanti A 369 eam] ipsam DEFG totaliter] simpliciter B, realiter E 370 superfiuum] falsum B 371 quomodo] tunc add. AH et1 orn. ACEF 372 omnes] eius H 373 est] quod add. A, quia add. H hoc] requiritur add. H 374-75 quaclibec] pan atld. H 377-78 quando . . . corpus om. CDEFG 376 nam] quia D 378 autem ] vero H 381 circum­ scripto J non atld. BCDF, se d del. B c o c x s is t i t co". ex extenditur B , cxtcnditur ACDH, exsistit EFK ,:

JSs

360

365

370

375

3&l

CAP. I O : DE PRAEDICAMENTO QUANTITATIS

385

390

395

40

405

41 0

219

Et s i q u a e r a t u r an haec sit concedenda de virtute sermonis 'substantia est linea', similiter 'substantia est superficies, corpus, quan­ titas' et huiusmodi, p o t e s t d i c i quod de virtute sermonis si praedicata praecise supponant pro rebus et non pro aliquo conceptu vel nomine, tales propositiones sunt concedendae, quia in talibus non vi­ detur quod concreta et abstracta possint supponere pro diversis, sicut contingit in qualitate et quali, albo et albedine et huiusmodi. Et se­ cundum istud linea idem est quod longum, superficies idem quod latum, corpus idem quod trina dimensione dimensionatum, ita quod corpus aequivalet huic tori copulato : longum, latum et profundum. Et ista est causa quare P h i l o s o p h u s in diversis locis aliquando dicit quantitatem esse genus et praedicamentum, et aliquando quan­ tum 15, ut per hoc denotet quod idem est quantum et quantitas. Et s i d i c a t u r quod quando aliquae species dividunt aliquod genus, impossibile est unam speciem de alia praedicari, sed longum vere praedicatur de lato et e converso, ergo non sunt species quanti­ tatis, d i c e n d u m est quod species quaedam important res sine aliqua connotatione et quae semper praedicantur de rebus quandocumque res importatae sunt, et de talibus speciebus specialissimis verum est quod neutra de altera praedicatur. Et de talibus speciebus intelligit P h i l o s o p h u s multa quae dici t de eis ; et huiusmodi sunt omnes species in genere substantiae, et multae vel omnes in genere qualitatis. Aliae sunt species quae non sic praedicantur de rebus uniformiter, nec important res sine omni connota tione ; et de talibus non est verum, nec intelligit P h i l o s o p h u s de eis multa quae dicit de speciebus. Intelligendum est etiam quod frequenter quando P h i l o s o­ P h u s ponit tala abstracta, non vult quod supponant pro rebus, sed quod stent pro ipsis intentionibus animae, quae sunt species, hoc est praedicabilia de rebus. 383 similitcr] talcs add. AH i superficies] substantia est add. AH corpus] est add. DG, et ad. H 383-84 quantitas om. A 385-86 aliquo. . . nomine] conceptibus nec pro nomini bus A 386-87 videtur] dicitur EF 387 abstracta] non add. H 390 trina . . . dimensionatum] habcns trinam dimcnsionem G 391 toti] toto CDEG 393 praedicamentum] pracdicatum BH 394 quantum] principium H 395 quando] aliquando B aliquae om. AH 396 specicm om. AF 397-98 quantitatis om. DD 399 aliqua] alia CEFG, amni AH sempcr] uniformiter add. D 401 neutra] vere add. A speciebus om. AH intelligit] intendit CE 403 in1] de DEF ;: omnes] quae sunt add. D 406 intelligit] intendit CDEG 407-08 quando . . . ponit] ponens AH 409 est] quae sunt add. H 410 rebus] et add. AH ,

15

Ubi versio Boethii habet 'quantitas', bcka lcgitur ' q uantum'.

m

translatione Guillelmi de Moer­

220

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

S i o h i c i a t u r adhuc iterum quod omnis species praedicatur in quid de rebus respectu quarum dicitur species, longum autem et latum et huiusmodi de nulla re praedicantur in quid, d i c e n d u m est quod omnes tales propositiones veritatem habent de speciebus primo modo dictis, et non de aliis. Ulterius d e n u m e r o sciendum est quod numerus non est aliqua una res distincta a rebus substantialibus et qualitatibus, sed est unum praedicabile de multis simul sumptis, et de nullo illorum per se sumpto, sicut haec est vera ' Sortes et Plato sunt duo', et tamen haec est falsa ' Sortes est duo', et sic de aliis. Eodem modo posset dici quod si numerus ternarius, binarius et huiusmodi supponant praecise pro rebus et non pro intentionibus animae nec pro vocabulis, tales de vir­ tute sermonis sunt verae ' Sortes et Plato sunt binarius numerus', ' Sor­ tes, Plato et Ioannes sunt ternarius numerus', et sic de aliis. D e l o c o est dicendum quod non dicit aliam rem a superficie, nec per consequens aliam rem a substantia. Scd de hoc patebit a l i h i magis D e t e m p o r e etiam tenendum est, quod sicut a l i h i ap­ parebit quod non importat aliam rem a rebus permanentibus, quia non importat aliam rem a motu, qui non importat aliam rem a rebus permanentibus, sicut a l i h i ostendetur sed importat res exsistere successive, quod qualiter intelligi debeat, postea patebit. D e o r a t i o n e dicendum est quod non importat aliam rem a qualitate et qualitatibus, sed dicit ipsam qualitatem, scilicet vocem pro­ latam , compositam ex multis vocibus, quae sub diversis accentibus

415

4�

425

18 •

17

,

430

18,

412 quarum] rerum add. D dicitur] sunt DCDEG 4 1 1 adhuc] ad hoc ADE 414 pri4 1 7 aliqua una res] una aliqua res A, alia res D, una mo] uno H 4 1 6 de numero om. AH 420 Eodem ] Et pracm. AH 422 vocabulis] vocires K, aliqua res una F, aliqua res CDEH bw ADH, quod add. A 423 numerus om . AH 424 numcrus orn. AH 425 Dc . . . dicendum ] Ulteriw de loco, tcmpore et oratione est dicendum, et primo de loco D loco ] autcm add. H non om. D 426 aliam rem om. EFG de hoc om. DC 428 etiam] autem H, om. CD tenen­ dum est] est sciendum AH, est dicendum EFG sicut om. CDEFG alibi ] magis add. A 433 oratione] etiam add. D non om. H 434 qualitatibw] qualibus D, quantibus F, quantitatibw H scilicet] secundum H

Guillelmus de Ockham, Expositio i11 lib ro s Physicorm11 A ristot. , IV, t. 33 (cod. Oxon. , Merton 293, f[ 82rb-83rb) ; eadem lcguntur etiam in Tractatu de successivis Guillelmo de Ockham adscripto (ed. Ph. Bochner, St. Bonavcnturc, N.Y. 1 944, 69-96) . 1 7 Idem, ibidem, tt. 89-92 (cod. cit. , f[ 97ra-98ra) ; Tractatus de 18 Idem, ibidem, III, t. 3 (cod. cit. , ff. 5 1 vbsuccessivis (ed. cit., pp. 96-122) . 54ra) ; Tractatus de mcccssivis (cd. cit. , pp. 32-69) . 18

435

CAP. I O : DE PRAEDICAM ENTO QUANTITATIS

440

445

450

4ss

460

465

22 1

proferri possunt ; et ita necessario est ibi multitudo quaedam, et ideo quantitas est ibi aliquo modo. Sed c o n t r a praedicta videntur esse multae auctoritates P h i­ l o s o p h i, quae sonare videntur quod illa quae quantitates vocantur sunt aliae res a substantia et qualitate, quae suis locis solventur. Specia­ liter videtur sentire oppositum in isto loco, nam dicit hic quod partes quantitatis continuae ad aliquem terminum communem copulantur, sicut exemplificat de omnibus. Nam partes lineae copulantur ad punc­ tum tamquam ad terminum communem ; sed non copulantur ad nihil, nec ad se ipsas copulantur. Igitur punctus est alia res a partibus lineae. Et eodem modo potest argui de omnibus aliis. Ad istud d i c e n d u m est quod non est intentio P h i l o s o­ p h i quod partes lineae copulentur ad aliquam aliam rem totaliter distinctam ab eis ; tunc enim quandocumque duae partes aquae vel acris coniungerentur et continuarentur, multae res absolutae de novo generarentur et de novo corrumperentur aliae. Nam si istae partes modo continuantur, tunc quaero : aut illae superficies, lineae et puncta, quas dicis alias res, manent aut non. Si non, ergo corrumpuntur, et per consequens, eadem ratione, res aliae de novo generantur ; et ita semper in tali coniunctione multae res absolutae perirent et aliae de novo generarentur, quod est absurdum. Et etiam tunc in omni divi­ sione infinitae res, quarum nulla est pars alterius, corrumperentur et infinitae de novo generarentur. Nam si aliquod corpus dividatur, cum - per istam opinionem - in tali corpore sint infinitae lineae terminatae ad infinita puncta exsistentia in ultima superficie, et per consequens nula illarum linearum est pars alterius, oportet quod omnia il puncta destruantur, quia manere non possunt. Quia si maneant, quaero : in qua parte manent postquam est divisum ? Aut manent in utraque parte, et tunc idem accidens esset in diversis subiectis loco distinctis, quod est impossibile. Aut manent in alia tantum, et hoc est impossibile, cum non si t mai or ratio quare maneant magis in una parte · quam in alia. 438 vidcntur] dicuntur EF ;i es] ibi ad. EG, om. AH 438-39 Phi437 quantitas] qualitas F losophi] Aristotelis A H 439 quantitates] vidcntur et tldd. A, tldd. mg. C 440-41 Specialiter] tamen add DEFG 441 oppositum] contrariwn AH 445 nec] etiam tldd. A :i est] aliqua ad. H 448 lineae] vere add. A 450 et] vel CFGH ;: absolutae] aliae tldd. AH 451 aliae om. AH 452 modo om. ABD superficies] et similiter add. AH 453 quas] quae A non] manent tldd. AH 454 ratione om. CDEFG res om. AH 455 semper] similiter CDEG 456 E t ] quia AH 457 nulla] una non B 459 in tali] multae H corpore om. AH 463 Aut . . . parte• om. CDEFG 464 subiectis] locis et sitibw B, locis et siris ( !) CDEFG, ve! sitibw add. (ultra) FG 465 alia] altera A .

'

222

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

Aut in neutra parte manent, et habetur propositum quod non manent, sed destruuntur, cum non possint esse sine subiecto. Et ita in omni tali divisione omnia illa puncta quae copulabant tales infinitas lineas pro­ tensas in longum, corrumpuntur, et per consequens vel partes postquam sunt divisae, erunt sine punctis vel nova generabuntur, et ita infinita puncta generabuntur de novo. Et sicut argutum est quod in­ finita puncta corrumpuntur et infinita generantur, eodem modo potest argui quod infinitae lineae et infinitae superficies de novo generantur et de novo corrumpuntur ; quod est impossibile apud A r i s t o t elem Ideo dicendum est quod intentio P h i l o s o p h i est dare dif­ ferentiam inter continua et discreta, quae non est per hoc quod aliqua una res totaliter distincta liget ad invicem illa quae sunt continua, sed est per hoc [quod] ipsa se ipsis coniunguntur ad invicem sine omni imaginabili intermedio, ita quod unum illorum vere extenditur ad aliud et e converso, et nisi sic extendantur ad invicem, non sunt con­ tinua. Et hoc vocat A r i s t o t e l e s terminum communem, scilicet hoc ad illud extendi et e converso, quasi esset unum commune ad quod utrumque extenderetur, et non ultra. Propter quod sciendum est quod frequenter A r i s t o t e l e s in modo loquendi antiquis se conformabat, ut facilius imbuti in modo lo­ quendi antiquorum, doctrinam suam reciperent. Et ideo frequenter verbis utebatur antiquorum, volens tamen in sententia discrepare. Et multa etiam dixit secundum opiniones famosas, quasi recitative et non secundum opinionem propriam seu assertionem. Et alterum istorum modorum fecit in proposito, intentio tamen sua est illa quae dieta est, quod satis patere potest ex principiis suis quae in diversis locis habentur. Nam apud e u m principium fuit quod omne quod est in genere

470

475

11 •

471 nova] puncta add. FG EF 469 il om. DEG 471-72 et . . . CDEFG 471 ita] nova ad. A 472 quod om. BCDEFG 474 argui ] probari H 4n est1] reliqua pars huiu.r p•��grtzphi tkest in K :; Philosophi] Aristotclis ADEFGH 478-79 per. . . liget] propter hoc quod non est aliqua res UDa totaliter distincta quae licit ( !) H 479 distincta om. AB ; illa om. EF 480 coniunguntur] copulantur AH, c:oexteDduntur vel iunguntur B l omni] causa CDEF 482 extendantur] se extendat A 484 ad1] aut H � ad 48 suam om. AB Il roquod utrumque] ad utrumque quoad B, ad utrumque ad quod CDEFG cipen:nt] caperent A 489 E t om. EFGH 491 opinicmem om. AEH ii seu om. AH li alterum] altero H 492 tamen] autem A 493 quod] quae H l! sa tis ] saltem BCEFG 494 fuit] es t H 467

propositum] oppositum

gc:nc:rabuntur mg. B, om.

11

Cf. Aristot. , Physica, II,

c.

5, tt. 35-55 (204a 8

-

206a

8).

�

485

490

223

CAP. 10 : DE PRAEDICAMENTO QUANTITATIS 495

substantiae, tamquam res extra animam, est substantia abstracta a ma­ teria, vd materia, vel forma, vel compositum ex eis Aliud etiam, quod omnis materia et orns forma, facientes per se unum compositum, est divisibilis et extensa. Et non tantum est hoc verum, secundum e u m, de tota materia et tota forma, sed etiam de qualibet parte materiae et qualibet parte formae Aliud principium apud e u m est quod omne accidens est in ali­ qua subiecto primo Aliud principium apud e u m est quod omnia quae faciunt per se unum vel sunt eiusdem rationis vel alterius ; et si sint eiusdem ra­ tionis, quod necessario unum est potentia et aliud actus, et quod non separantur loco et si tu nec subiecto 13 • Aliud, quod corpus est per se unum, et non tantum unum per ac­ cidens ; et hoc sive orne corpus ponatur in genere substantiae sive ali­ quod ponatur in genere substantiae et aliquod in genere quantitatis. Et quod ilae res quae sunt lineae et superficies non faciunt tantum unum per accidens sicut subiectum et accidens, nec sicut totum aggre­ gatum. Ex istis posset evidenter deduci quod puncta, lineae et superficies non sunt aliae res, sicut ponuntur a multis, sicut aliqualiter est p r i u s tactum sed ad praesens transeo prolixam deductionem quae posset fieri ex istis, causa brevitatis. Sic igitur dico quod continua sunt illa quorum unum ad aliud extenditur et e converso, et faciunt per se unum. Et hoc stricte lo­ quendo de continuis, quia large accipiendo continuum, sicut accipit forte A r i s t o t e l e s hic, non refert sive faciant unum per se sive non . Et ideo forte A r i s t o t e l e s in proposito sub quantitate con­ tinua comprehendit domos et huiusmodi, quae ad hoc quod sint talia requirunt partes suas invicem copulari. Discreta autem sunt ila ad 10•

so

21•

11 •

sa;

5 10

5 15

520

84,

495-96 a materia] vcl forma tuld. BCE, se d txp. B, om. DEFGH 4 96 vcl 1 ] est t�dd. A 497 Aliud etiam] A u t A 498 divisibilis] divisibile G, rtliqva pars huius pmt�gr��.phi dtsiderll in G 499 et] de tuld. AH 50 et] etiam de tu/d AH 501 apud ] secundum DF 503 principium . . . 505 aliud co". i n reliquum es t H 1 ; aetus] actu C :: non] nec CF eum om. AH apud] secundum F 50S-09 aliquod] aliquid EF, aliud C 509 ponatur om. EF ,: substantiae . . . genere om. (hom.) AEFH 510 Et] ltem H 51 1-12 totum aggreg atum ] aggregata AH 521 sub] loquitur de H 522 comprehendit] comprehenderet A, comprehendendo H :: quae] quia B ,1 quod] ut FH ,

21 Cf. Aristot. , De anima, II, c. 2, tt. 19-20 (413b Cf. supra, nota 6. 21 Vide supra, notam S. 13-24) . 13 Aristot., Metaph., VII, c . 6, tt. 15-16 24 Supra, lin. 26-124. (1 045a 7 1 045b 23) . zo

-

224

EXPOSITIO

!!Il

LIBRUM PRAEDICAMESTORUM ARISTOTELIS

quae nihil refert, ad hoc quod recipiant praedicationem talium, quod ad invicem copulentur aut non. Ultimo sciendum quod ex littera ista non potest haberi quod non sunt plures species quantitatis quam illae quas enumerat, quia non in­ tendit illas enumerare tamquam sufficienter dividentes totum genus quantitatis, sed tantum exemplificando dc speciebus quantitatis, ut ex serie litterae manifeste patet. Sed ponens exempla ad manifestationem alicuius dicti non oportet omnia exempla explicare. Et ideo in nullo est contra A r i s t o t e l e m ponere aliquas species ibidem non nu­ meratas ; sicut forte civitates, regna, exercitus et huiusmodi habent ali­ quod genus contentum sub quantitate, praedicabile de eis, quod non est aliquod ibidem enumeratorum. Et eodem modo potest dici de quibusdam aliis artificiatis. Qualiter tamcn intelligit P h i l o s oP h u s quando dicit quod artificialia non sunt naturalia 15, vel non sunt in genere per se, a l i b i exponetur Quod autem multa talia possint poni in genere quantitatis per se, videtur, quia non minorem unitatem habent talia, nec minus faciunt unum quam numerus. Sed numerus ponitur in genere quantitatis, igi­ tur talia eadem ratione.

525

sJO

535

18 •

540

§ 5 Amplius enim alia [c. 6 ; Sa 1 5-37] . Postquam P h i l o s op h u s tractavit de prima divisione quantitatis, in parte ista exsequitur de secunda, dicens quod alia quantitas constat ex partibus habentibus positionem, et alia non. Et exemplificat de utroque membro, dicens quod lineae et superficies, corpora et loca sunt ex partibus habentibus positionem, quia de unoquoque praedictorum contingit assignare ubi . . .

525 aut] vcl ACDEFH non] copulantur ad invia:m add. AH 528 tamquam sufficienter] 530 serie] sono ve! sensu H Sed] cancum quantum sufficit B dividentes] divident A, dividens B 532 aliquas] alias BCEH 1; species] vel H ; ponens] ponendo A, ponit D 531 ideo om. EFH 537 naturalia] universalia H quantitatis add. H, om. BCDEF 532-33 numeratas] enumeraw AX 541-42 igitur] et add. AEF 538 sunt om. AH 539 autem] enim H :1 per se] hoc A, om. EFH 542 calia] et alia D "

·

.

,

CAP. 10, § 5. 3 prima] una AH 4 alia] aliqua DG ,i quantiw constat] quanta constane AH i constat] consistit CDEFG 5 alia non] aliqua ex partibus non habentibus positioncm AH 6 et1 om. AHEFG : corpora) corpus AH 7 quia om. EFG unoquoque] utroque BCDEFG 28 Guillelmus de Aristot. , Physica, II, c. l , tt. 1-15 {192b 9 - 1 93b 22) . Ockham, Expositio Physicorum Aristot. , IT, t. 3 (cod. cit. , ff. 26ra-27vb) .

25

5

225

CAP. 1 0 : DE PRAEDICAMENTO QUANTITATIS

10

1s

�

25

30

eorum partes situantur, sicut manifeste patet. Sed quanritates consri­ tutae ex parribus non habenribus posirionem sunt numerus, tempus et orario. N umerus non habet posirionem, quia non con tingi t assignare ubi partes numeri situantur. Si � ter tempus non consisrit ex parribus ha­ benribus posirionem, quia talia quanta habent partes permanentes, tem­ pus autem non habet partes permanentes ; et [ideo partes temporis] non habent posirionem, quamvis habeant ordinem inter se, nam una pars temporis est prior et alia posterior. Similiter est in numero, quia partes numeri aliquo modo habent ordinem, nam una pars prius numeratur quam alia, quia unum prius est quam duo, sed positionem non habent. Similiter oratio non habet partes habentes positionem ; et hoc quia partes orarionis non permanent. Sciendum est hic quod P h i l o s o p h u s non accipit hic partem stricte, pro ilio scilicet quod facit per se unum cum alio, nam [nec] numerus nec tempus nec orario tales partes habet ; sed accipit hic par­ tem large, pro omni ilio quod cum alio potest recipere praedicarionem alicuius praedicabilis, et non per se sumptum. Sicut Sortes et Plato sunt partes binarii, quia scilicet de Sorte et Platone verificatur hoc praedicabile 'duo' vel 'binarius', et de neutro iliorum per se sumpto verificatur. Nam haec est vera ' Sortes et Plato sunt duo', et haec est falsa ' Sortes est duo' vel 'Plato est duo'. Et isto modo, large, P h il o s o p h u s frequenter accipit partem tam in logica quam in aliis scienriis realibus. Secundo sciendum est circa secundum membrum divisionis - quia qualiter primum debeat intelligi, dictum est p r i u s 1 quod partes numeri eriam aliquando vere habent posirionem, nam accipiendo duo -

8 eorum partes ) particulae eiw AH i l manifeste om. AH S-9 quantitates constitutae] quanta constantia AH S-9 constitutae] consistentes DE 11 Numerw] enim add. A ii non1 om. A 12 numeri situantur) eius sunt situatae A, eiw situentur H consistit] constat A 13-14 tempw autem) sed tempw AH 14 partes1 temporis om. ABCDEH 15 habent] habet CDH 16 et om. BCEFG :� alia] altera AF ; posterior] et add. AH Il quia] quod CDEH 16-17 partes numeri om. BCDEFG 17 modo] partes 11dd. BCDEFG 18 alia] altera AH l quia) et AH i est om. AH 19 et hoc om. AH 21 hic1) primo 11dd. A : : hic1 om. CEFG 22 pro . . . scilicet mg. BC, om. DEFG 1 i quod] quae EGH 24 recipere] accipere BCDEFG, sed co". B : : praedicationem] partem F, comparationem H 26 scilicet orn. EFG 27 illorum] istorum CEFG, eorum B 27-28 sumpto verificatur om. AH 28 Nam] sicut A d et1] sed CDEG 29 vel . . duo1] et haec (est 11dJ. A) falsa : Sortes est duo et Plato est duo AB, et haec est falsa : Sortes et Plato sunt duo H 32 circa . . . membrum] de secundo membro B 3 3 primum] membrum 11dd. DFG 34 etiam] et CDEFGH, om. A ,

,

.

CAP. 1 0 ,

OCJI:HAM,

§ S.

-

1

Supra, pp. 215ss.

OPEIA PHU.050PHICA

O

15

226

EXPOSITIO IN UBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTEUS

corpora, vere contingit assignare ubi situm est unum et ubi situm est aliud. Nec P h i l o s o p h u s intendit hoc negare, sed intendit dicere quod accidit partibus numeri quod partes sint in distinctis locis situa­ tac et quod determinatum ordinem habeant inter se secundum situm. Nam partes numeri etsi non habent distinctos situs, nihilominus nu­ merus praedicatur de eis, nam si duo corpora essent simul, adhuc essent duo. Similiter quod copulentur vel non copulentur, totaliter acci­ dit eis ad hoc quod numerus vere praedicetur de eis. - Similiter scien­ dum quod partibus numeri accidit ordo, quamvis anima quae debet ea numerare secundum ordinem procedat ab uno ad aliud ; et hoc lo­ quendo de anima quae non potest subito et simul numerum eorum comprehendere. Sic igitur patet ex dictis quod ad hoc quod aliqua quantitas ha­ beat positionem requiritur quod partes permanentes sint, quod deficit in tempore et oratione ; et ad hoc quod sint talia qualia denominantur esse per talia praedicabilia oportet quod habeant partes determinatos situs habentes, quod deficit in numero, sicut dictum est.

35

40

45

so

§ 6 Proprie autem quantitates... [c. 6 ; Sa 38 - Sb 10] . Postquam P h i l o s o p h u s in parte praecedenti determinavit de quantitatibus per se, in ista parte determinat de quantitatibus per accidcns, dicens quod illae solae de quibus dictum est prius sunt quantitates per se, aliae autem non sunt quantitates nisi per accidens. Hoc patet, quia illa quae non dicuntur quantitates nisi quia alia dicuntur quantitates, non dicun­ tur quantitates per se sed tantum per accidens. Sed huiusmodi sunt aliqua, sicut album non dicitur multum nisi quia superficies est multa vel longa. Sic est de actione, quia non dicitur longa nisi quia tempus est longum. Similiter est de motu. Ex quo igitur ista non dicuntur 38 ordinem] situm DEFG , secundum situm om. CDEFG 39 habent] 44 ea] ipsa AH et] in EF hoc om. CEF 47 Sic] Similiter DEG : . quantitas] quantumcumque BCDEF, sed. co". B, tkl. G 47-48 habeat] habent CE, habeant DF 48 requiritur] oportet B : 1 deficit] deficiunt CDEG 49 et1] quod tUld. AH i l ad] cum H, o m . EF ; ; quod] ut F, vere tUld. AH 50 oportet quod om. AH i i determinatos] determinatas CF, definitos E 37 partes om. AH

haberent AH

•·

� dicens . . . accidens om. (hom.) CDEFG 6 autem] quantitates tUld. A dicuntur1] sunt AH ii quantitatcs] quae add. H " non1 om. B 8 per se trp. p. quantitates (/in. 7) CDEFG . : Sed] istae add. H 9 aliqua] alia BC, talia EFG i est om. AH 10 Sic] sicut C, similiter H, etiam add. A . : quia] quae AH CAP. 10, § 6.

7 dicunt�] sunt A

"

s

10

2Zl

CAP. 1 0 : DE PRAEDICAMENTO QUANTJTATJS

longa vel multa vel magna nisi quia alia sunt huiusmodi, sequitur quod ista non sunt quantitates per se sed tantum per accidens .

S ts

c i e n d u m est hic quod non intcndit quod corpus sit quanti-

tas per se et album per accidens tantum, accipiendo utrumque perso­ naliter, sed dicit illa esse quantitates per accidens, quando scilicet de ipsis potest vere praedicari quod sunt, et tamen non verifìcari quod s unt quanta ; vel quando potest de aliquo verificari quod si t magis tale, et tamen non oportet quod tunc necessario verifìcetur de ilio hoc prae-

20

dicatum ' esse magis quantum' . - Exemplum de primo : si esset pos­ sibile quod substantia secundum omnes partes suas essct in eodem situ, ita quod pars non esset extra partem, et simul cum hoc posset habere partes extra partes, nullo alio sibi adveniente, sed per se ipsam solam coexsisteret toti loco et per partes coexsisteret partibus loci, sine omni

zs

alia re informante eam, tunc ista consequentia non valeret 'ista substan­ tia est, igitur ista substantia est quanta' vel 'ista substantia est extensa' ; et tamen bene sequitur 'hoc corpus est, igitur hoc corpus est quantum vel extensum'. Et ita non acque contingenter praedicatur quantitas de hoc nomine ' substantia' et de hoc nomine 'corpus ' , quia impossibile

30

est de corpore verificari quod sit nisi etiam verifìcetur quod sit quan­ titas . Non sic est dc hoc nomine 'substantia ' , quantum est de ratione nominis . - Exemplum secundi : hoc nomen ' quantitas' verifìcatur de corpore vel de superficie et de albo ; et b ene sequitur 'hoc est magis corpus, igitur est magis quantum' , sed non sequitur 'hoc est magis

35

album, igitur est magis quantum', et sic de aliis . Et propter istam ra­ tionem dicit

Philosophus

quod album, calidum et huiusmodi

sunt quantitates per accidens, illa autem quae supra dieta sunt, sunt quantitates per se, hoc est magis contingenter praedicatur quantitas de istis quam de illis. 40

S

ecundo

sciendum est quod ex littera ista

Philos

op

hi

patet quod vere contingit dicere quod album est quantitas, et quod substantia est quantitas, quia dicit quod alia a praedictis sunt quanti­ tates per accidens, et per consequens sunt quantitates . 12 vel1] nec BEFG 1 4-15 quantitas] quantum A 1 5 utrumque] utraque CH 16 il] ista EH, illas G 17 ipsis] eis E, eodem F, eisdem G praedicari] verificari EFG 19 tunc om. AH 20 esse] est B, om. FG de primo] de prima EG, primi H 22 pan . . . est] partes. . est AH :: non om. H 24 per] quod H. om CG 25 eam] illam BCDEFG Il valeret] valet CG, debet valere EF 27 tamen] hoc add. B j, sequitur] sequeretur A 28 vel] et 33 vel de] et B et1] vel AH, non add. (mg.) K :: hoc] homo A 34 hoc] homo A 37 sunti] dicun­ tur AH 38 contingenter] communiter C, convenienter G 39 istis. . . illis] illis. . . aliis AH .W est om. AD ista om. DH Philosophi] piane EFG 41 quod1 om. AH .

"

.

A

.

..

"

228

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM Alì.ISTOTELIS

Et s i d i c a t u r quod de virtute sermonis haec est falsa 'album est quantitas', sed haec est vera 'album est quantum', et in proposito accipit abstractum pro concreto, i s t u d n o n s u f f i c i t, quia quamvis frequenter P h i l o s o p h u s accipiat concretum pro ab­ stracto et e converso, ideo parum valet allegare verba auctorum nisi constet de intentione, tamen hoc non sequitur in proposito, quia in proposito, sicut ostensum est p r i u s 1, non sunt tales distinctae res quarum una possit importari per concretum et verificari de tali subiecto, et non importari per abstractum ; et ideo in proposito de quocumque verificatur quantum, et quantitas, proprie et de virtute sermonis lo­ quendo. T e r t i o sciendum quod istud quod dicit P h i l o s o p h u s hic, non repugnat prius dicto, ubi dicitur quod non habetur ex processu P h i l o s o p h i quod illa sola sunt species quantitatis. Propter quod sciendum quod aliqua nomina sunt talia in quorum 'quid norninis' ponuntur aliqua explicantia multa de quibus omnibus simul sumptis praedicantur talia nomina et de nullo per se. Et maius et minus praedicantur de talibus quasi per se, non propter hoc quod primo praedi­ cantur de aliquibus aliis. Alia autem sunt nomina de quibus non prae­ dicantur maius et minus nisi quia praedicantur de aliquibus importan­ tibus res quarum quaelibet est una per se, et hoc mediate vd imme­ diate, vel quia maius et rninus praedicantur de nominibus primo modo dictis. Alia autem sunt nomina de quibus non oportet verificari maius et rninus, quantumcumque de aliquibus verificentur. Nunc autem vo­ cando quanta per accidens illa quae sunt quanta istis duobus ultimis modis, verum est quod omnia praeter praedicta sunt quantitates per accidens ; et huiusmodi sunt aliqua de quibus dictum est prius, cuiusmodi sunt regnum, civitas, exercitus, domus, lectus et huiusmodi. Nam lectus non dicitur maior vd minor nisi quia componitur ex maioribus 45 sed] si EF, et B ,l et] tamen tU/d. EFG 46 concreto] d.ia:ndum est quod tU/d. H 47 frequcnter om. AH 48 conveno] et tJdd. B 49 de] ex et IJild. eorum G, om. EF 1: sequitur] habetur AH 49-50 in1 proposito om. BH 50 distinctae] d.ivenae AH 55 istud] illud EFGH 58 quorum] definitione tJdd. (s. /in.) K 59 cxplicantia] cxprimentia A i l 56 d.icitur] d.icit EF multa] aliqua A , alia H 60 maiw] magis (ttitJm infrtJ) BCDEFG 61 q uasi ] quam F , cum H 62 autem om. AH 64 una] vera EF l! quod] non IJild. A : : primo] per priw E, priw FG 68 quantal] quantum BCDEFG li quanta1 om. BCD 67 et] ve! BCE Il aliquibw] aliis B 69 praeter] priw BDEFG I l praed.icta] dieta DF, scilicet species quas enumerat Philosophw IJild. Z 70 aliqua] talia EFG 71 leetw] locus E, om. CH 72 lectw] locus E, domw CH

CAP. 10, § 6.

-

1

Supra, § 4.

45

so

55

60

65

70

CAP. I O : DE PRAEDICAMENTO QUANTITATIS

75

�

ss

90

95

t oo

229

corporibus vel minori bus ; nec exercitus dicitur mai or vel minor nm quia continet plures vel pauciores homines vel equos, et sic de aliis. Et ita ista sunt quantitates per accidens. Sunt tamen non ita per acci­ dens sicut album, quia bene sequitur 'est mai or domus, igitur sunt maiora corpora' et 'est maior exercitus, igitur sunt plures homines', sed non sequitur 'hoc est magis album, igitur est magis quantum vel . ma.Ius corpus ' . Q u a r t o sciendum quod quamvis quantitas non sit alia res a substantia et qualitate, tamen contingenter praedicatur de substantia, ita quod quantum est ex forma praedicationis et ex forma quid no­ minis ipsius substantiae, non repugnat substantiae esse et tamen quod non esset quanta ; licet aliter sit, secundum intentionem P h i l os o p h i. Et s i d i c a t u r quod non est curandum de voce, nec P h i l o­ s o p h u s loquitur de nominibus sed de re ; igitur in re quantitas non est aliud praedicamentum, et ita P h i l o s o p h u s frustra laboraret circa naturam praedicamentorum, d i c e n d u m est quod P h i l os o p h u s in toto libro Praedicamentorum [principaliter] tractat de voci­ bus, secundum intentionem B o e t h i i in multis locis 1, unde prin­ cipaliter intendit tractare et docere diversos ordines ipsarum vocum significativarum secundum superius et inferius, et ex consequenti con­ formiter intentionum animae res ipsas importantium. Tamen aliquando loquitur de vocibus pro rebus, sicut dictum est s u p r a 8• Et ideo dico quod a parte rei praedicamenta non sunt distincta, nec tamen frustra laborat, quia ex quo scientia multum adquiritur per doctrinam quae sine vocibus convenienter haberi non potest, multum est necessaria scientia de significatione vocum et ordine earum in significando. Q u i n t o sciendum quod a l i i ' bene dicunt quod P h i73 ve! minoribw om. BCD 75 sunt1] quasi add. A , ' Sunt1 om. BH 76 sunt om. CDE 79 maiw] minus C, om. EFG 80 quam78 sed] non sic est hic quia A, non sic est hic H 84-85 Phivis] licet B 83 ipsius om. BCDEFG .: quod del. K, om. AG 84 aliter] aliunde AH losophi] Aristotelis BC 86 curandum] credendum CEFG 87 nominibw] vocibus H ·· re1] est add. A .: non om. EFG 88 aliud om. CDEFG Philosophw] frequenter add. FG, om. AH . laboraret] laborat EFG, laborasset HK 90 principaliter om. BCDEFGH 90-91 vocibus] nominibw B 91 intentionem Boethii ] Boethiw AH multis] pluribw EFG 92 tractare] tradere A diversos or­ dines] diversas o.dinationes K 95 loquitur] Philosophus add. AH :' pro ] et de AH 98 potest ] propter hoc add. EFG 99 vocum] vocabulorum EF 1 00 alii] aliqui A 3 Supra, 1 Boethius, In Categorias Aristot. , I (PL 64, 1 59 C, 1 62s., 1 80 C) . cap. 8, § 4. ' Cf. Petrus loannis Olivi , Quaestiones in II Sent., quaest. 28 (ed. cit. , IV, 483s.).

230

EXPOSmO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTEUS

l o s o p h u s in proposito non loquitur totaliter assertive de istis quae enumerat, sed magis secundum opinionem famosam. Ideo verum est quod dicit V Metaphysicae 5, quod motus est quantitas per se, tempus et locus passiones magis.

(CAPITULUM

11

DB PROPRIBTATIBUS QUANTITATIS )

§ 1 Amplius autem quantitati . . . [c. 6 ; Sb 1 1-14] . In ista parte deter­ minat P h i l o s o p h u s de proprietatibus quantitatis, et dividitur in tres partes secundum quod tres proprietates ponit. Prima dividitur in duas, quia primo ponit primam proprietatem quantitatis, secundo instat contra eam ibi : Nisi multa 1• Dici t igitur quod quantitati con tingi t nihil esse contrarium ; et hoc dicit manifestum esse in illis quae determinate aliquam certam quantitatem important. Et exemplificat de bicubito et tricubito, superficie et huiusmodi.

5

to

§ 2 Nisi multa . . . [c. 6 ; Sb 14-1 5] . Hic instat contra praedictam pro­ prietatem. Et dividitur in duas partes, secundum quod duas instantias ponit. Secunda incipit ibi : Maxime autem circa locum 1 • Prima pars di­ viditur in duas : in prima poni t instantiam, in secunda solvi t statim. Prius ibi : Horum autem nihil •. 101 tota!iter

om.

CDEFG

104 passiones magis) per accidens K

103 se] sed tJd. AH

CAP. 1 1 , § l . 4-5 quantitati . . . quantitatis) nihil est contrarium. Postquam Philosophus determi­ navi t de quantitate secundum se, in ista parte determinat de eius proprietatibus H 6 dividitur om. EFGH 7 duas) duo AB, tres F primam om. ACDFG " proprietatem] proprietates EF instat] manifestat EF 8 contra eam om. EF ' l Nisi] quis add. AH, om. EF 9 igitur] primo add. B 1

contingit . . . es] convenit . . . esse A, nihil est EFGH 10 esse] est CEFG 10-1 1 quantitatem ] determinane, significant seu add. H 1 1 de] cubito add. A " tricubito] et add. AEF CAP. 1 1 , § 2. 6 Prius] post EG

-4

Secunda] pan add. EFG

pan

om.

5 Aristot. , Metaph., V, 1 3, t. 18 (1020a 29-34). CAP. 11, § 1. - 1 Infra, § 2. CAP. 1 1 , § 2. - 1 Infra, § 6. 2 Infra , § 3. c.

AH

5 d uas] partes tJd. BC

5

231

CAP. 1 1 : DE PROPRIETATIBUS QUANTITATIS

Dicit ergo primo quod posset instari contra praedictam opinio­ nem dicendo quod multa contrariantur paucis et magnum parvo. § 3 Horum autem nihil [c. 6 ; Sb 1 5-29] . Solvit praedictam instan­ tiam, et primo ostendit quod magnum et parvum, multum et paucum non sunt quantitates ; secundo quod non sunt contraria, ibi : Amplius sive quis ponat 1 . Primo ostendit quod magnum et parvum non sunt quantitates, nam quantitas non dicitur de aliquo salurn in respectu ad aliud se­ cundum se, sed magnum et parvum salurn dicuntur respectu alterius. Nam mons dicitur parvus, quia est minor alia monte maiore, et milium dicitur magnum, quia est tale respectu alterius milii, cum tamen mons sit maior quocumque milio. Igitur magnum et parvum sunt ad aliquid. - Per idem patet quod multum et paucum sunt ad aliquid, nam quantumcumque sint plures homines in civitate quam in vico, tamen dicimus aliquando quod pauci homines sunt in civitate et multi in vico ; quod non esset possibile nisi dicerentur ad aliquid. Ex praedictis potest patere responsio ad instantiam adductam, quia non impedit quin quantitati non sit aliquid contrarium, quia quamvis bicubitum et tricubitum et huiusmodi significent quantitates, tamen magnum et parvum non significant quantitates ; et idem est intelligendum de multo et pauco. Sciendum est quod ex ista littera haberi potest unum, quod tactum est p r i u s, videlicet quod ista non significant quantitates, secundum quod P h i l o s o p h u s loquitur hic de quantitate, nisi quando ex hoc quod aliquid est magis tale vel minus tale infertur simpliciter esse maius. Et ideo quia non sequitur 'hoc milium est maius milio parvo, ...

5

to

t5

20

25

7-8 opinionem ] proprietatem CDEFG

8 contrariantur] sunt contraria EFG

CAP. 1 1 , § 3. � secundo . . . quantitates om. (hom.) CDEFG 5 quis] aliquis A 6 Primo] ergo tJdd. AH 7 aliud] sed est add. EFG 10 tale . . . milii] maiw alia milio minori AH 17 quan12 paucum] parvum BCDE 16 responsio] responsum EF, om. AH quia] quae B 20 et] de titati] quantitas A non om. AEFH aliquid] illud cui nihil est A 19 et1 om. AB add. B 21 ista] illa BCD, aliqua A 23 nisi] ut EFG 24 hoc om. BDG quod] quando atld. A talel onr. CDEG ve! . . . tale1 onr. AZ infertur] inferatur FG 24-25 simpliciter esse maiw] esse minor similiter, magis B, e ss e simpliciter magnum EFG, tale magnum K 25 maiw] alia tJdd. A ,

,

,

CAP.

,

1 1,

§ 3.

-

1

Infra, § 4.

232

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

1g1tur est maius monte parvo, qui non est magnus mons', ideo ' ma­ gnum' non importat quantitatem, cum tamen impossibile sit quod aliquid sit magnum nisi sit quantum. Eodem modo quia non sequitur 'hoc album est magis album ilio, igitur est maius ilio', ideo album non importat quantitatem, ilio modo quo P h i l o s o p h u s loquitur hic de nominibus importantibus quantitatem. - Et per idem posset pa­ tere quod P h i l o s o p h u s hic loquitur de nominibus rerum prin­ cipaliter et non de rebus.

§ 4 Amplius sive aliquis ponat . . . [c. 6 ; Sb 30-33] . In ista parte pro­ bat quod magnum et parvum non sunt contraria ; et primo estensive, et secundo deducendo ad impossibile, ibi : Amp lius si erunt 1 • Est igitur ratio sua ista : illa quae sunt a d aliquid, non sunt contraria ; sed magnum et parvum non dicuntur de aliquo secundum se et absolute, sed tantum in respectu ad aliud : igitur ista non sunt con­ traria. Sed ista ratio n o n v i d e t u r v a l e r e, nam in sequenti ca­ pitulo 1 dicetur quod relativis inest contrarietas ; igitur per hoc quod magnum et parvum sunt relativa non potest argui quod non sunt con­ traria. - D i c e n d u m est quod ratio P h i l o s o p h i debet sup­ pleri sic : magnum et parvum sunt respectiva, et illae res de qui bus di­ cuntur non sunt contrariae ; igitur non sunt contraria. Prima pars pro­ bata est p r i u s 8, minorem etiam supponit P h i l o s o p h u s tamquam manifestam, nam certum est quod mons et milium non sunt contraria, tamen mons est parvus et milium magnum. Debet igitur mai or esse ista : illa quae sunt ad aliquid, et non verificantur de rebus contrariis, non sunt contraria. Et ita maior est vera, sicut ostendetur in sequenti capitulo '·

26 qui . . . mons] igitur non est magnus, igitur hoc non est magnus mons B, et hoc quia non est maius monte G, qui non est maior mons EF, hoc est, non est magnus mons, ergo non est magnw H '1:7 tamen om. CE 29 magis] maius CDEFG Il igitur] hoc add. B 31 E t om. BF 33 et rebus om. EFG .••

CAP. 1 1 , § 4. - 2 sive aliquis] autem si quis A, dicet aliquis D 4 et 0111. DEFGH : ; ibi om. BCDE ' ! erunt] esnt BC 7 aliud] et sic sunt relativa add. A 11 relativa ] correlativa A : , argui ] haberi C, probari AH 1 1-12 contraria] ideo add. B 13 respectiva ] relativa AH 14 contrariae] contraria BCDEFG igitur . . . contraria mg. B, 0111 . (hom.) CDEFG 1 5 etiam o m . B C Philosophw om. B H 1 6 est] dicitur B H 1 7 milium ] est add. A igitur] autem CDEF 19 ita] ista DG, lectio dubia FH

CAP. 1 1 , § 4. - 1 Infra, § S. fra, cap. 1 3, § 1 .

1

Infra, cap. 13, §

l.

3

Supra, § 3.

' In-

30

s

10

1s

20

CAP. I l : DE PROPRIETATIBUS QUANTITATIS

233

§ 5 Amplius si erunt [c. 6 ; Sb 33 - 6a 1 1 ] . Hic ostendit quod ma­ gnum et parvum non sunt contraria, deducendo ad impossibile. Se­ quuntur autem duo impossibilia : primum est quod idem simul susci­ piet duo contraria ; secundum est quod idem erit contrarium sibi ipsi. Quod autem primum sequatur probat, quia idem potest simul esse magnum et parvum, quia respectu unius dicetur magnum et respectu alterius dicetur parvum. Igitur si magnum et parvum sint contraria, idem suscipiet contraria. Quod autem hoc sit impossibile probatur, quia quantumcumque substantia sit susceptibilis contrario­ rum, non tamen est possibile quod substantia simul et eodem tempore ha beat contraria ; sicut inductive patet quod nullus est simul sanus et aeger, nec albus et niger. Sola autem substantia suscipit contraria. Hic nota, sicut dictum est in praecedenti capitulo quod sola substantia suscipit contraria, sicut dicit P h i l o s o p h u s hic. Ex quo patet quod intentio P h i l o s o p h i non fuit quod qualitates quae­ cumque essen t primo in aliquo subiecto alia a substantia ; et per con­ sequens quantitas non est ponenda alia res a substantia. - Secundum inconveniens patet, nam si magnum et parvum sunt contraria, et idem potest esse magnum et parvum, ergo idem erit contrarium sibi ipsi. Concludi t ergo P h i l o s o p h u s quod ista non sunt contraria ; et per consequens quantumcumque significarent quantitates, ex hoc non haberetur quod quantitati esset aliquid contrarium. ...

s

10

t,

1s

20

§ 6 Maxime autem [c. 6 ; 6a 1 2-1 8] . In ista parte ponit secundam instantiam contra praedictam proprietatem quantitatis, dicens quod maxime videtur contrarietas circa locum, nam locus deorsum et locus ...

CAP. 1 1 , § 5 . 2 Hic] In ista parte AH ostendit ] probatur A 4-5 suscipiet] susciperet DH, swcipiat EF 5 duo om. AFH 8 sint] sunt AFG 9 suscipiet] swciperet H, simul et seme! add. H, Gdd. lnJ. K contraria] quod est impossibile add. H IO probatur] probat CDEG 12 sicut] aliter E, illud F quod] quia ADF nullus] unum E, unus t/ add. homo FG 13 albw et niger] album et nigrum A 16 Philosophi ] sua D qualitates ) quantitates EF 1 &-17 quaecum­ que] non add. H 1 7 alia ] primo H, trp. p. aliquo EFG 1 8 ponenda ] posita H, aliqua Gdd. FG :1 res] absoluta add. CEFG substantia ) et qualitate absoluta add. K 1 9 et1 om. EFG 20 idem ) aliquid H, om. A i erit] est BCE -

CAP. 1 1 , § 6. C AP.

3 praedictam

1 1 , § 5.

1

om. EFG

4

Su p ra, cap. 9, §

videtur ) dicitur EFG t l.

nam ) qui a Il

234

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELJS

sursum videntur esse contraria. Et hoc videtur probari, nam contraria sunt quae posita sub eodem genere maxime distant, - ex definitione contrariorum 1• Sed locus sursum et locus deorsum videntur esse huius­ modi, cum maxima sit distantia a loco in centro ad terminos mundi. Istam instantiam non solvi t P h i l o s o p h u s ; posset tamen solvi sicut prior, nam sursum et deorsum videntur esse ad aliquid, cum idem locus respectu unius dicatur sursum et respectu alterius dicatur deorsum ; similiter non sunt contraria, quamvis idem respectu eiusdem non possit esse sursum et deorsum, sicut nec idem respectu eiusdem posset esse et magnum et parvum, tamen respectu diversorum idem est sursum et deorsum. Contraria autem de eodem nullo modo possunt praedicari 1 • Aliter p o s s e t i n s t a r i contra praedictam proprietatem, quia omnis motus est a contrario in contrarium 8• Sed ad quantitatem est motus, secundum P h i l o s o p h u m, III Physicorum , igitur quan­ titati est aliquid contrarium. - Ad istud p o t e s t d i c i quod praeter distinctionem contrariorum quae data est in praecedenti capitulo 5 , potest hic dari alia distinctio, quod contrarietas accipitur largissime pro omni repugnantia quorumcumque, sive rerum sive conceptuum. Et isto modo quantitati est aliquid contrarium ; et sic magnum et parvum respectu eiusdem sunt contraria, scilicet incompossibilia, quia impossibile est quod tales propositiones sint verae simul, quod a sit magnum

s

10

1s

'

6 posital sunt add. BCD 5 videnturl possunt B, dicuntur EFG . . hoc om. AH . naml quia B genere l sunt et add. A, et add. CD maxime l a se add. G distant l a se add. EF 8 lo co l qui est add. AB, sed r.'
2 Amanuensis CAP. 1 1 , § 6. - 1 Quae scilicet datur in tcxtu hic exposito. codicis B nota t hic in imo folio : "Ista ratio non multum valet, ut vidctur, quia potest dici quod magnum et parvum sunt quacdam p racdicabilia de una re in com­ paratione ad alia, quorum unum est maius et aliud minus, sicut supra, in fmc capituli 3 Ut dici t Aristot. , de substantia dixit de vero et falso". Cf. supra, cap. 9, § 14. 4 Aristot. , Physica, III, c. 2, t. 1 7 (202a Physica, VIII, c. 7, t. 62 (261 a 32-33). 8-1 2) . 5 Supra, cap. 9 , § 9 .

20

zs

235

CAP. 1 1 : DE PROPRIETATIBUS QUANTITATIS

JO

35

40

45

respectu b et parvum respectu b, vd aliquae consimiles. Et isto modo procedit argumentum. - Aliter dicitur contrarietas magis proprie, videlicet propter aliquas res vere contrarias ; et ad res ilas contrarias ista requiruntur, scilicet quod illae secundum se totas sint diversarum rationum, et quod sint per motum, hoc est successive, adquisibiles et augmentabiles, et quod mutuo se expellant. Propter primum nullac substantiae compositae ex materia et forma sunt contrariae, quia ma­ teria est eiusdem rationis in eis. Propter idem quantitas maior et quantitas minor non sunt contraria. Similiter locus sursum et locus deorsum non sunt contraria, quia possibile est quod sint eiusdem rationis vel secundum se totos vel secundum partes suas. Similiter propter idem multa et pauca non sunt contraria. - Propter secundum formae sub­ stantiales non sunt contrariae, quia non sunt augmentabiles, sicut a l i b i ostendetur Et istud est de intentionc P h i l o s o p h i quidquid sit de veritate. - Propter tertium albedo et dulcedo non sunt contraria, quia non se expellunt mutuo in eodem, sed magis compa­ tiuntur se in eodem. Hoc tamen non refert sive compatiuntur se sive non. Sic igitur patet quod quantitati nihil est contrarium. Nec ad motum requiritur contrarietas isto secundo modo, de quo loquitur P h i l o s o p h u s in proposito ; nam a minori albedine ad maiorem potest esse motus, secundum P h i l o s o p h u m et ta­ men nullae res sunt ibi contrariae, nam nulla est ibi res praeter subiectum et albedinem, et manifestum est quod albedo et subiectum non contrariantur. Ita potest ad quantitatem esse motus, quantumcumque quan­ titati nihil sit contrarium. S i d i c a t u r quod quantitas, secundum praedicta non est alia res a substantia et qualitate, sed qualitas contrariatur qualitati, igitur aliqua quantitas contrariatur alicui quantitati, sicut quantitati albedinis 8•

7,

8,

so

9,

--

-- -

-

- --

2 7 aliquae) omncs tal es G , aliae H 2 9 illas) ista D, istas EF, om. AGH 30 ista om. BCDEFG 33 materia) prima add. AH 34 idem) quod FG, idemmet H illae) ipsae G, om. CDEFH 34-35 quantitas om. AH 36 non om. A 37 se om. ABCE 41 albedo) amarirudo FG 42 in eodem om. EF magis om. EFG 45 modo J contrarietatis add. A quo J qua A 4 9 al­ 52 s."'CWldum om. AD bedinem] album AD, om. EFG et1 om. EFG subiectum) album AC SJ res) absoluta add. CEFG qualitas) quan tit s G 54 quantitati1 ) qualitati F quantitati1 ] quali­ rari EF ,

a

8 Forsitan Ockham cogitat de exposmonc libri Aristotelis De generatione et corruptione. 7 C( Aristot. , De gener. et com1pt. , I, c. 5, tt. 25-42 (320a 8 322a 33) ; videsis etiam expositionem Averrois, ibidem (ed. Iuntina, V, f. 1 59r1 61 v) . 8 Aristot. , Praedicamenta, c ap . 8 ( ! Ob 26-29) . 9 Supra, cap. 1 0 , § 4.

-

236

EXPOSITIO I:S LIBRUM PRAEDICAME:STORUM ARISTOTELIS

contrariatur quantitas nigredinis, cum istae quantitates sint realiter albedo et nigredo : D i c e n d u m est quod P h i l o s o p h u s in proposito, cum principaliter tractet de vocibus de quibus universaliter quamvis non pro se sed pro rebus verificatur hoc praedicatum 'contrarium', sicut de hac voce 'a1 bedo' universaliter dicitur non pro se sed pro re, hoc praedicatum 'contrarium nigredini', nam haec est simpliciter vera 'omnis albedo contrariatur nigredini', et sicut dicitur de vocibus, ita intelligendum est de intentionibus animae correspondentibus sive con­ ceptibus 10• Nunc autem de nula specie quantitatis verificatur hoc prae­ dicatum 'contrarium alicui quantitati', nam haec est falsa 'omne bicubitum est contrarium tricubito' , nam aliquando illae res quae impor­ tantur per bicubitum et tricubitum sunt eiusdem rationis. Similiter, propter eandem rationem, omnes tales propositiones sunt falsae : omnis binarius contrariatur omni ternario ; omnis linea contrariatur omni superficiei ; omne magnum contrariatur omni parvo. Et sic universaliter de omnibus speciebus quantitatis ; nam quibuscumque demon­ stratis, de eis, quantumcumque supponat personaliter, non verificatur hoc praedicatum 'contraria' vel 'contrariantur'. Et tamen de aliquibus quantitatibus determinatis potest dici quod sunt contraria. Unde illa quantitas quae est albedo, vere contrariatur illi quantitati quae est nigredo ; nec hoc nega t P h i l o s o p h u s, sed tantum primum nega t.

§

60

65

10

75

7

Non autem videtur quantitas suscipere etc. [c. 6 ; 6a 1 9-25] . In ista parte ponit P h i l o s o p h u s secundam proprietatem quan­ titatis, quae est quod quantitas non suscipit magis et minus. Et de­ clarat per exempla, nam unum bicubitum non est magis bicubitum 55 quantitas l qualitas E quantitates l qualitates EFG sint l quantitates add. FH realiter l quanritates add. E 57 cum om. EFG 58 tractet l tractat CEFG univenaliter l uniformiter AF 60 univenaliterl uniformiter AF 61 nigredini l nigrum AD 62 ita om. CEFG 63 sivel de 70 sicl similitcr B 70-71 univenaliter] uniforadd. A 66 est contrariuml contrariatur B 74 quantitatibus] contrariis EFG 75 quantitas] miter A 72 pcnonaliter] formaliter EFG qualitas FG 75-76 albedo . . . nigredo l amaritudo contrariatur dulcedini, et il la qualitas quae est nigredo contrariatur albedini E 76 primum ] praedicamenta EFG nega t om. AH CAP. 1 1 , § 7. 2 susciperel magis add. B etc. ] et minw CDE, om. AFGH 3 secundam proprietatem] duas proprietates EFG 4 quae est] dicens DFG 5 est ) dicitur AFH, videtur CG -

10

55

Initium et finis huius sententiae non congruunt.

s

CAP. 1 1 : DE PROPRIETATIBU S QUANTITATIS

10

15

20

237

quam aliud ; et sinùliter est de quantitate discreta, nam unus ternarius non dicitur magis ternarius quam alius, nec quinque magis dicitur quinque quam tria dicuntur tria, nec ista tria dicuntur magis tria quam illa tria. Et similiter est de tempore, quod unum tempus non est magis tempus quam aliud. Intelligendum est quod illud dicitur suscipere magis et minus quando idem subiectum numero potest dici magis tale et minus tale, vcl aliquid unum potest dici magis tale et aliud minus tale. Et isto modo patet quod quantitas non suscipit magis et minus. Tamen intelligendum est, sicut dictum est 1 , quod aliqua quantitas est contraria alicui quantitati, et tamen de nulla specie praedicatur universaliter hoc prae­ dicatum 'contrarium' respectu alicuius determinatae speciei quantitatis. !ta est hic quod quantitas aliqua secundum rei veritatem suscipit magis et minus, puta quantitas illa quae est realiter albedo, et tamen de nulla specie quantitatis praedicatur universaliter hoc praedicatum 'suscipere magis et minus'. Et isto modo loquitur P h i l o s o p h u s in proposito. § 8

5

10

Proprium autem maxime quantitati . . . [c. 6 ; 6a 26-35] . In ista parte ponit P h i l o s o p h u s ultimam proprietatem quantitatis, quae est quod quantitati contingit esse aequale vel inaequale, nam de omni quantitate vere praedicatur quod est alteri quantitati aequalis vel inaequalis, nam orne corpus est alteri corpori aequale vel inaequale, similiter omnis numerus est alteri numero aequalis vel inaequalis, et omne tempus est alteri tempori aequale vel inaequale. In alis autem non sic dicitur, nam affectio vel dispositio non dicitur alteri affectioni aequalis vel inaequalis, nec album dicitur alteri albo aequale vel inae­ quale sed magis simile. Sciendum est hic quod duae proprietates primae non sunt propriae 6 unus] numerus BDG 7-8 quinque . . . quinque] duo. . . duo EFG 8 quam1] nec CDG dicuntur om. DF 9 illa] ista E, alia H similiter] sic CDEFG !! est1 om. AFG !! 8 tria' om. BCDGH quod] quia FG 1 1 est] hic aJd. A 12 numero om. A :i dici] es E, idem inquam numero potest dici add. A 15 est1] quod add. BDEFG 1, quod] quomodo FG 16 specie] quantitatis add. EFG univenaliter] uniformiter AH 18-19 Ita . . . quantitas om. (hom.) CDEG CAP. 1 1 , § 8. - 4 contingit] convenit A 5 est] quantitas aJd. A 8 temperi om. AFH 1 9 :alteri inaequale] et sic de aliis add. (mg.) D, et sic de singulis add. H autem] generibus aJd. H om. ABD ' affectioni] dispositioni F, ve! dispositioni add. H 12 hic] primo aJd. DEFG ·

CAP. 1 1 , § 7.

- 1 In

fine paragraphi praecedentis.

238

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

quantitati, sed sunt communes sibi et aliis ; ista autem tertia est aliquo modo sibi propria. Propter quod sciendum quod stricte accipiendo, aequale et inaequale non conveniunt nisi quanto, large tamen accipiendo scilicet pro minori similitudine vel maiori similitudine, sic con­ veniunt alteri a quanto. Sic enim dicimus de aliquibus quod aequaliter se diligunt vel inaequaliter, et quod affectio unius est aequalis affectioni alterius, et etiam aliqua duo esse aequaliter alba vel inaequaliter. Unde secundum hoc dicitur unum esse aequaliter album alteri secundum quod est sibi simillimum, et inaequaliter album, quia non est sibi simillimum. Similiter autem est de ali. Nunc autem P h i l o s oP h u s loquitur in proposito de aequali et inaequali primo modo dictis.

15

20

(CAPITULUM 1 2 DB

RBLATIONB SIVE

DB AD ALIQUID]

Ad aliquid vero talia dicuntur . . . [c. 7 ; 6a 36 - 6b 1 4] . In isto capitulo determinat P h i l o s o p h u s de ad aliquid. Et dividitur istud capitulum in duas partes. In prima parte ostendit quae sunt ad 5 aliquid et eorum proprietates ; in secunda parte movet quoddam du­ bium et solvi t, i bi 1 : Habet autem quaestionem. Prima pars dividitur in duas. In prima describit illa quae sunt ad aliquid, et exemplificat ; in secunda ponit proprietates ilorum quae sunt ad aliquid, i bi 1 : Inest autem contrarietas. Dicit ergo primo sic, quod ad aliquid sunt illa quaecumque hoc ipsum quod sunt, aliorum dicuntur, hoc est dicuntur esse aliorum in habitudine casus genitivi, vel quomodolibet aliter ad aliud, hoc est sub habitudine quacumque cuiuscumque casus dicuntur ad aliqua alia. A

A

13 auteiD:] igitut 1 5 - 1 6 aeq uale. . . accipicndo o m . (hom.) CDEFG 1 , tamen] autem 1 6 simimg. K, om. AEFGH 17 Sic] sicut EFH 1; cnim om. CDEFG i! de aliquibw quod] quod 19 et om. BEFH i' etiam] sic CDEFG 1 1 es ] sunt AB, exsistunt aliqui AH , de aliquo quod BCE G il Unde] Et EF 20 unum] album lfld. (mg.) K 21 est1 om. BCDEG Il quia] quando A, quod D

litudine1

A

CAP. 12. - 3 vero] autem A 4 ad om. AD 5 parte om. GH 6 eorum om. BF 7 autem] igitur A ; pan om. AH 8 prima] parte ad. D FG 9 ponit] proponit CDEG 11 hoc] id 12 aliorum1 ] es ad. FG i l es om. ADH ,� aliorum1] aliquorum BCEG, aliquando H 14 alia om. EFH

A

C AP. 1 2.

- 1

Infra, cap. 13, § 1 1 .

2

Infra, cap. 13, § 1 .

10

CAP. 12 : DE RELATIONE SIVE DE AD ALIQUID ts

20

25

30

35

40

239

Et exemplificat : sicut maius dicitur ad aliquid. Nam si aliquid sit maius, oportet quod sit aliquo maius ; et similiter duplum non est nisi sit respectu dimidii duplum. Similiter omnia ista sunt ad aliquid : habitus, effectus, disciplina, sensus, positio ; omnia enim haec dicuntur aliorum, sicut patet exemplificando. Concludit igitur quod ad aliquid sunt quaecumque hoc ipsum quod sunt aliorum dicuntur, vel quomo­ dolibet aliter ad aliud. Sicut mons dicitur magnus ad alium montem parvum, et simile dicitur alicui simile. Similiter sessio et statio sunt quaedam positiones, et positiones dicuntur ad aliquid ; verumtamen sedere et stare non sunt positiones, sed dicuntur ab eis denominative. Ad evidentiam istius capituli est p r i m o videndum quibus competit ista descriptio 8 • S e c u n d o videndum est quomodo hoc prae­ dicamentum distinguitur ab alis, et quae ponuntur in isto praedica­ mento. T e r t i o quaedam notabilia circa textum sunt dicenda, per quae aliquae dubitationes excluduntur. Circa p r i m u m est sciendum quod non est intentio P h i l os o p h i describere hic res exsistentes extra animam in substantiis primis, ad modum quo albedo et calar sunt extra animam, sed intendit describere tantum nomina significantia res, et cetera signa rerum vel aliorum. lta quod ipsa nomina, quae sunt voces significativae ad placitum et sunt quaedam qualitates absolutae de genere qualitatis, vere sunt ad aliquid, secundum quod hic loquitur P h i l o s o p h u s. Unde hoc nomen 'pater' vere est ad aliquid, et similiter hoc nomen 'duplum', et sic de aliis. Et non est aliqua res subiective exsistens in ilio qui est pater vel in ilio quod est duplum, sed est quaedam vox quae est ad aliquid et non res absoluta ; quia secundum intentionem P h i15 Et orn. AD sit] dicitur H 1 6 est ] potest es ACFGH 17 sit om. BD 1 8 cfectus ] affectus F K Boeth. sensus o m . AFG positio] potentia H, o m . FG : ; haec] huiusmodi A H i l dicuntur] ad aliquid quia add. A 20 quaecumque] secundum add. BE : : hoc ipsum] id ipsum A, illud B 22 sessio J accubitus A, et accubitus add. K :' statio J actio EFG " sunt] dicuntur EFG 23 positiones1 om. EFG 26 est orn. AFH 32 animam mg. B, om. ACDFG 35 qualitatis] quae ad. EFG 37 et om. DEFG 39 quod] qui ACDG sed . . . vox FG, om. rtliqrri · · quac] qui EH 40 est] sit AD, sunt BC : non om. C ·

8

·'

De relativis et de relatione diffuse agit lnceptor etiam in commentario suo In I Sent. , dist. 30, qq. 1-5 (ed. cit.) ; Summa Logicae, pars I, cap . 49-54 (Opera Philosophica I, ed. ci t., pp. 153-79) ; Quodlibet VI, q q. 9-25 ; VII, qq. 1-5 (ed. cit.). - Idem ac Ockham sensit de quidditate relationis Petrus Ioanis Olivi, Quaestiones in II Sent. , quaest. 28 (ed. cit., IV, 494s.) ; Q uodli b et II, q. 2 (ed. cit. , f. 20v). Opinionem Guillelmi impugnat Gualterus Burlaeus, In Praedicamenta Aristot., cap. De relatione (cd. cit. , ff. 34va-35va) .

240

EXPOSITIO

1 :'1<

LIBRUM PRAEDICAMESTORUM ARISTOTELIS

l o s o p h i in ilio qui est pater nulla est res imaginabilis quin sit vera substantia vel vera qualitas. Verumtamen hoc nomen 'pater' vere est ad aliquid, quia impossibile est quod de aliquo verificetur nisi respectu alterius, quia si aliquis est pater, necessario est pater alicuius. Non sic est de hoc nomine 'homo' ; non enim oportet quod si Sortes si t homo quod sit alicuius homo vel alicui homo, et sic de aliis. Quod autem haec sit intentio P h i l o s o p h i quod quaelibet res est vere res absoluta et quod relatio non est aliqua res exsistens subiective in patre et in ilio qui est filius, distincta ab omni re absoluta, ostendam per auctoritatem et rationem fundatam in principiis P h il o s o p h i. Prima auctoritas est A r i s t o t e l i s hic, nam dicit quod ad aliquid sunt quaecumque hoc ipsum quod sunt aliorum dicuntur, ve! quo­ modolibet a/iter ad aliud. Ex hoc arguo : nulla res exsistens subiective in homine qui est pater dicitur ad aliud hoc ipsum quod est, vel vere est alterius vel non est alterius ; igitur etc. Similiter, secundum omnes e x p o s i t o r e s, quasi a veritate coactos, quaedam relativa dicuntur sub habitudine genitivi casus, quaedam sub habitudine alterius casus. Et propter hoc dicit P h i l o s o p h u s, secundum e o s ', quod ad aliquid 'aliorum dicuntur', hoc est sub habitudine casus genitivi, 'vel quomodolibet aliter ad aliud', hoc est sub habitudine alterius casus. Sed tales casus non competunt ipsis rebus quae non sunt nomina nec signa, sed competunt nominibus. Igitur praecise nomina vel signa ali­ quorum dicuntur ad aliquid. Ad istam conclusionem sunt aliquae auctoritates in isto capitulo, sicut postea patebit i n f e r i u s Praeterea P h i l o s o p h u s, III Physicorum 8 habet pro inconvenienti quod omne movens moveatur. Sed si tales relationes essent

45

so

ss

60

5•

42 vera om. EFG 44 alterius ] 41 quin] quoniam B, quac non CDG sit] est BDEFH alicuius ABE 46 quod] Sortes tuld. ACDEFG i vel] nec G, om. CEFH .: alicui homo om. EFH 47 haec om. AH " Philosophi] scilioet tuld. FG 48 cst1 ] sit B res1 om. DEFG cst1] sit B 49 dinulla] stinaa] rcalitcr add. AH :1 absoluta] et sic dc ali add. AH 53 alitcr] dicunrur add. AB 61 rebus mg. BF, om. CDEG Il quac] quia A nam ABC 54 est1] igirur add. A ,; vere om. BD 62 scd] solum tuld. FG i compctunt om. BCDE li nominibus] vocibus AB 63 aliquid] itcm add. B 6� inconvenienti] inconscquenti BDE 64 postca om. AH : infcrius om. EFG ·

' Cf. Albertus Magnus, Liber tk Praedicamentis, tract. IV, c. 3 (Opera Omnia I, ed. ci t. , pp. 227s.) ; Gualterus Burlaeus, In Praedicamenta Aristot. , cap. De re la­ tione, tam in prima redactione (cod. cit., f. 64rb-64va) quam in ultima (ed. cit., 5 Infra, § 3. 8 Aristot., Physica, III, c. l, t. 8 (201a 25-27) ; cf. Guil­ ff. 33va). lelmus de Ockham, In I Sent. , dist. 30, q. 3 G : "Hoc patet per Philosophum, III Physicorum, qui habet pro inconvenienti quod omne movens moveatur ... Sed si essent tales relationes, sicut aliqui ponunt, sequerctur quod omne movens movC>-

65

241

CAP. 12 : DE RELATIONE SIVE DE AD AUQUID

10

75

so

85

distinctae in rebus, omne movens moveretur, quia omne movens vere dicitur movere aliud, et per consequens reciperet talem respectum, quod falsum est. Praeterea, secundum P h i l o s o p h u m , V Metaphysicae sicut calefaciens est ad aliquid, ita etiam calefactivum. S ed calefactivum non habet talem rem inhaerentem sibi, quia posito solo calore, omni alio circumscripto, adhuc vere esset calefactivus, et per consequens non est calefactivus propter aliquam rem inhaerentem sibi. Praeterea, si relationes essent tales res, sequeretur quod in quolibet essent res infinitae, distinctae realiter. Quia accipio aliquod quantum : illud ad quodlibet quantum dicitur aequale vel inaequale. Sed in uno alio quanto sunt partes infinitae ; igitur illud quantum est cuilibet parti aequale vel inaequale. Igitur si sunt tales relationes in re, in isto erunt infinitae relationes, quod est impossibile. Similiter quando illud quan­ tum corrumpitur, corrumperentur infinitae relationes correspondentes relationibus oppositis. Similiter sequeretur quod esset impossibile ali­ quam albedinem fieri in aliquo nisi in aliquo distante maxima distantia fiat una nova res positiva, quia posito uno albo in quantacumque distantia, et fiat aliud album ubicumque volueris, in isto albo sic posito in magna distantia necessario adquiretur una nova res positiva, quia similitudo vel dissimilitudo. Praeterea, secundum intentionem P h i l o s o p h i unus nume­ rus vere est duplus ad alium numerum. Sed illa dupleitas non est talis res subiective exsistens ibi, quia subiectum, scilicet numerus, non est aliquid per se unum, sicut ostensum est, igitur nec relatio illa. Similiter, omne accidens positivum per se unum exsistens in ali­ qua subiective est totum in toto et totum in qualibet parte vel pars in 7,

8,

90

68 recipieret] rccipet BCDEFG respectum] rem A 71 etiam] et BH 72 solo om. BCD 73 adhuc] sol add. EFG calefactivus] calefactivum BDEH et per consequens] igitur B, sed G non om. A est ] esset AC, om. EFG 77 illud . . . quantum] quantum cuilibet quanto EFG 78 illud] idem A quantum om. CDEFG est] erit A 79 sunt] sint CDEFGH erunt] est DEH 80-81 quod . . . relationes om. (hom.) DEFG 80 Similiter] sequeretur quod add. A ;: illud] unum A 80-82 quod . . . relationibus om. (hom.) C 83 nisi in aliquo om. (11om.) CDEFGK distantia] nisi add. EFG 84 una 0111 . EF 84-87 quia . . . dismilitudo A, quia fieret aliud simile ve! dissimile BCDEFGHK, quia fieret ad aliquid simile ve! dissimile X, quia fieret aliud simile ve! dissimile et per conseq w:ns talis relatio Z 88 intentionem om. FG 90-91 subiectum . . . unum] secundum hoc numerus cum non sit per se unum aliquid A 91 relatio] res A illa om. DEFG 92 positivum] positum (?) A.BCD 93 subiective] ve! add. (s. lin.) C i est om. EF .

..

,

retur, quia vere reciperet in se aliquam veram rem quam priw non habuit" (ed. 8 Aristot., ibidem. 7 Aristot., Metaph., V, c. 15, t. 20 (1020b 26-30). cit.).

OCJtHA M ,

OPERA

PHIL O S OPHICA

Il

16

242

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM AR.ISTOTELIS

parte et totum in toto. Igitur si aequalitas vd dupleitas sit tale accidens, oportet quod totum sit in toto et in qualibet parte ; quod est impossibile, quia tunc ita esset pars aequalis vel dupla sicut totum, et hoc respectu eiusdem. Vel oportet quod pars si t in parte, et tunc, cum ilae partes non differant specie, sequitur quod eodem modo denomina­ bunt totum et partem, quod patet esse falsum. Multa autem possent adduci, sicut a l i h i adduxi ad ostendendum quod de intentione P h i l o s o p h i est quod relatio non est alia res distincta ab omni re absoluta ; sed tantum sunt nomina rdativa, quae scilicet alicui non possunt competere nisi respectu alicuius alterius, vd saltem oportet addere vd subintdligere aliquod nomen in aliquo casu, genitivo vd dativo vd ablativo. Sicut impossibile est quod homo sit similis nisi sit alicui similis, nec est possibile quod homo sit pater nisi sit alicuius pater, et sic de ali ; similiter impossibile est aliquid esse idem nisi alicui sit idem. Alia autem nomina quae possunt verifi­ cari de aliquo sine respectu alterius nominis, non sunt in praedicamento ad aliquid. Circa s e c u n d u m dicendum est quod praedicamentum relatio­ nis distinguitur ab aliis in hoc quod nomina relativa necessario dicuntur respectu alicuius, non autem nomina aliorum praedicamentorum. Non enim si Sortes sit homo, oportet quod sit alicuius homo, vel si albedo sit qualitas quod sit alicuius qualitas, quantum est de modo significandi nominis. Nam posito quod albedo esset separata a subiecto, ita vere et ita proprie esset tunc albedo qualitas sicut modo est, et tamen tunc •,

94 et) vcl A 95 et) totum lld. A Il in1 om. DEF 97 sit om. EF Il il) istae AH, duae lld. C 100 autem) alia A, alia ll. H, hic lld. D l sicut) quae H il alibi] alias A 102 alia) aliqua AEFG 103 quae] quia AH Il alicuius om. CDEFG 104 vcl1) aut EH li vcl1) saltem add. EFG 105 vcl1 om. CDEF 106 nec est possibile] nec est impossibile CE, et impossibile est FG, similiter impossibile est K i: quod) aliquis lld. A 107 aliis) et add. B 107� aliquid es ) quod aliquid sit B 108 idem1) et quod aliquid sit maius nisi aliquo sit maius H ii autem) igi­ tur A 109 alterius] talis DEFG 112 nomina om. AB 1 14 sit1) est CDEG 1 1 5 quali­ tas] non oportet lld. A Il de] ex A

Praesertim In I Sent., dist. 30, q. 3, ubi quaerit : "Utrum de intentione Philo­ sophi fuit ponere quemcumque respectum a parte rei, distinctum ab omnibus abso­ lutis et ab omni absoluto" (ed. cit.). In Summa Logicae, pars l, c. 49, lin. 12-15 dicit : "Et de ista opinione sunt multi theolo g i, quam etiam aliquando credidi fuis op inionem Aristotelis, sed nunc mihi videtur quod opinio contraria sequitur ex principiis suis" (Opera Philosophica I, ed. cit., p . 154). Probabiliter hoc dictum referendum est ad temp us quo Ockham studiis philosophicis et theologicis vaca­ bat et non ad aliquod op us prius scrip tum. 1

95

1 00

1os

uo

11s

243

CAP. 12 : DE RELATIONE SIVE DE AD AUQUID

120

125

1 30

135

1 40

non diceretur vere esse qualitas alicuius, quamvis modo de facto omnis qualitas necessario sit alicuius subiecti qualitas, secundum intentionem p h i l o s o p h i. Et s i d i c a t u r quod tunc, secundum istud, album vere esset in ad aliquid, quia impossibile est quod aliquid sit album nisi sit aliquo album, vel quod aliquid sit calidum nisi sit aliquo calidum, et sic de omnibus aliis, d i c e n d u m est quod P h i l o s o p h u s loquitur de nominibus quae sunt per se in aliquo praedicamento, et quae non important necessario res diversorum praedicamentorum, et quorum abstracta non sunt per se in aliquo praedicamento. Oppositum autem est hic, nam albedo est abstractum albi, et est per se in genere quali­ tatis, ideo hoc nomen 'album' non ponitur per se in praedicamento relationis. Et s i d i c a t u r quod praedicamentum non componitur ex no­ minibus tantum, igitur sunt aliqua alia in praedicamento relationis quam nomina, d i c e n d u m est quod in linea praedicamentali non ponuntur aliqua communia nisi nomina vel intentiones animae correspondentes nominibus, et ideo multa quae dicuntur de nominibus intelligenda sunt proportionaliter de intentionibus correspondentibus in anima. Et ideo concedo quod praedicamentum non est tantum nomen vel compositum ex nominibus, quia intentiones seu conceptus animae sunt in praedicamentis ; sed nula res extra, quae non est signum, potest esse aliquod commune praedicabile in praedicamento, sicut ostensum est p r i u s Ex istis patet quod omnia nomina quae non possunt verificari de aliquo nisi alio nomine expresso in certo casu vel subintelecto, sunt in ad aliquid et in praedicamento relationis, cetera autem vel sunt in aliis praedicamentis, vel abstracta eorum. Similiter praeter ista nomina sunt verba et adverbia, quae omnia vel saltem multa eorum ponuntur in alis praedicamcntis a substantia, quantitate et qualitate et ad aliquid, de quibus p o s t, in libro Sex Principiorum dicetur 10 •

145

11 •

123 quod om. FH :: aliquid om. DEFG 1 sit aliquo] aliquod sit BDG 127 abstracta] absoluta A ,; autem om. CDEFGH 128 abstraau.m] album AH 133 nomina] tantum AH 134 ali135 noqua] alia BC : aliqua . . . nomina] nisi nomina aliqua communia A i: communia] contraria B minibwl om. EFG 139 praedicamentis] praedicamento CDEFG 144 in1 om. EFG il et in1] id est H 145 vel] sunt ad. B i ! abstracta] absoluta A 1 1 eorum] et add. A 146 et om. AH :: adverbia] adverbialia H ! i eorum om. CDEFG 148 quibw] dicetur add. (mg .) B I l post] Philoso­ phw postea D, priw F, vel add. BEF .

11 Supra, cap. 4, § 2. Librum Sex Prindpiorum Ockham vel non exposuit vel exp ositio sua nondum inventa est. 10

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

T e r t i o circa istam litteram est p r i m o sciendum quod ali­ quod relativum exigit suum correlativum in- casu genitivo, sicut 'pater', 'calefactivum', 'causa' et huiusmodi ; aliquod exigit in casu dativo suum correlativum, sicut 'simile', 'aequale', 'idem' et huiusmodi ; aliquod in casu ablativo ; aliquod in casu accusativo mediante praepositione, sicut 'magnum' dicitur aliquid ad aliud, unde bene respondetur quod ali­ quid est magnum ad hoc vel ad illud, similiter bene dicitur quod aliquid est duplum vel triplum ad hoc vel ad illud. Praeter autem istum modum potest aliquid dici dimidium dupli et duplum dimidii. S e c u n d o notandum quod ista nomina : habitus, disciplina, sen­ sus et huiusmodi, scilicet scientia, intellectio, volitio et huiusmodi, sunt ad aliquid, et tamen res importatae de quibus verificantur et vere praedicantur sunt per se in genere qualitatis, sicut hoc nomen 'pater' et hoc nomen 'filius' sunt ad aliquid, et tamen ilae res de quibus ve­ rificantur sunt in genere substantiae. Unde sicut non potest esse aliquis pater nisi sit alicuius pater, ita non potest esse disciplina nisi sit alicuius disciplina. Et ideo omnia ista nomina vere sunt ad aliquid, et tamen res sunt in genere qualitatis, et non sunt per se in genere relationis. Et s i d i c a t u r quod in omni praedicamento sunt aliquae res quae sunt per se ilius praedicamenti, igitur in genere relationis sunt aliquae res tales et non absolutae, igitur aliquae aliae, ad istud d i c e nd u m, secundum intentionem A r i s t o t e l i s, quod nulla res extra, quae non est nomen vel signum vel passio animae, est per se in quo­ cumque genere nisi tantum in genere substantiae vel qualitatis, quia de nulla re, quae non est nomen vel signum, aliquod aliud praedicamen­ tum praedicatur per se, sed omne aliud praedicamentum aliquid extrin­ secum tali rei importatae vel consignificat vel connotat, et ideo de nulla tali re praedicatur in quid. Hoc patet inductive. De quantitate patet, nam, sicut dictum est p r i u s 11, ipsamet substantia coexsistens maiori vel minori corpori extenso dicitur quantitas, ita quod si materia 152 simile] et add. A acquale] et adtl. ACD 1 53 ablativo] sicut dicitur fortitudine fortis add. A, ut maius, minus et similia add. FG : praepositione] ad add. G 154 aliud] aliquid A ; bene] vel non F, om. DEG 155 similiter] sicut EFG 157 dimidium . . . dimidii] duplum di­ midii duplum et dimidium dupli dimidium (duplum) AH, duplum dimidii duplum dimidium C 159 scilicet huiusmodi1 om. (hom.) FG ;; intellectio] et add. ACDE 163 sicut s. /in. G, om. EF 1 65 res] importatae add. AH 166 per se om. CF 169 non] res CDEF, res ad. G 170 Aristo­ telis] Philosophi A 173-74 praedicamentum] praedicarum G, om. EF 174 aliquid] aliquod AB 175 importatae] importat GK 176 re] vere G, om. EF ;1 praedicatur] vere add. EF li patet om. AH 178 si ] sola CEF, semper H, prima add. G, ipsa add. K '

...

12

Supra, cap. 10, § 4.

1 so

155

1 60

t65

1 10

11s

CAP. 1 2 : DE RELATIONE SIVE DE AD AUQUID

1 1Kl

1 as

1 90

1 95

20

205

245

per partes suas essentiales sine omni informante eam coexsisteret corpori quanto, ita quod totum coexsisteret toti et pars parti, sine omni informante totum vel partes suas, vere esset materia extensa et quanta sine omni alia re ; et tamen hoc praedicamentum 'quantitas' non prae­ dicaretur in quid de ista materia, quia scilicet connotat aliquid extrin­ secum materiae cui coexsistit vel potest coexsistere. Similiter est de relatione, quia iste homo, ex hoc ipso quod genuit, posito filio, sine omni re alia adveniente sibi, dicitur vere pater ; non propter aliquam rem advenientem sibi, sed per hoc solum quod iste homo incipit esse qui dicitur filius suus. Similiter album dicitur de novo simile alteri propter hoc solum quod illud aliud incipit esse album, et non propter aliquam aliam rem sibi advenientem. Unde si Sortes modo sit albus et Plato niger, si Plato postea fiat albus, posito quod Sortes nullo modo mutetur nec quod aliqua res positiva quaecumque imaginabilis sibi adveniat, vere dicetur similis Platoni propter hoc solum quod albedo advenit Platoni. Et hoc est quod dicit P h i l o s o p h u s V Physicorum quod relatio advenit alicui ipso non mutato, sed propter solaro mutationem in altero. Hic tamen intelligendum quod non intendit dicere quod relatio realiter et a parte rei subiective et informative adveniat alicui, tunc enim diceret contradictoria. Sed intelligit quod relatio advenit per praedicationem, hoc est de novo vere praedicatur de aliquo propter solaro mutationem in alio ; quia Sortem esse similem Pla toni non est aliud quam Sortem esse album et Platonem esse album vel habere qualitates eiusdem rationis. Et ita est universaliter in omnibus relatio­ nibus, secundum intentionem P h i l o s o p h i, quod relatio non importat aliquam rem quae non sit de genere substantiae vel qualitatis, et tamen de nulla re praedicatur in quid ; sicut simile non praedicatur in quid nec de homine nec de albedine, et hoc quia connotat aliquid 18 ,

179 amni ] re add. AH coexsisteret] isti add. D, ipsi add. K 1 80 amni ] re add. A, alia re add. H 1 84 coexsistit J exsistit E FG 1 85 quod J ipse add. A 1 86 pater J et add. D ali190 modo om. AH quam] aliam D, aliam add. H 1 87 per] propter CFH 190 sibi om. ADCD 1 9}.94 proptcr . . . 191 Plato1 ] sit add. A 1 92 aliqua] alia ADE 1 93 dicetur] esse add. B Platani o m . (hom.) BEFG 1 94 Philosophus] i n add. DH 1 97 Hic . . . quod1 o m . AH . quod1 ] Philosophw add. EFG non] tamen add. AH intendit ] est C, vult DFG 1 98 et1 o m . DEFG rei ] et add. B 1 98 et informative om. FG 201 alia] altero A non om. CDEFGK 202 aliud . . . esse] Sortem quasi esse CEFGK, quasi idem esse D Platonem ] non add. C 204 Philosophi] unde intentio sua est add. A quod] quia CDEFG 205 ve!] et DEFG 206 re om. CDEFGH 207 albedine] albo AH, aliis EG 13

Aristot. , Physica, V,

c.

2, t. 10 (225b 1 0-1 3) .

246

EXPOSmO IN LIBJI.UM Pli.AEDICAMENTOJI.UM AIUSTOTEUS

praeter ipsum de quo praedicatur. Et sicut est de quantitate et re1a­ tione, ita est de omnibus aliis sex generibus. Ex isto patet quod nulla res potest esse per se in diversis generibus, quia de nulla re praedicantur diversa praedicamenta in quid, tamen de eadem re possunt verificari diversa praedicamenta, quando scilicet ipsa praedicamenta praecise et mere supponunt personaliter et pro rebus. Et sic debent intelligi omnes auctoritates sonantes idem posse esse in diversis praedicamentis vel non posse esse. Et ita patet quod quando dicitur quod scientia est per se in genere qualitatis, dicendum quod hoc est verum, accipiendo scientiam personaliter et pro re. Et quando di­ citur quod scientia est per se in genere relationis, dicendum est quod hoc est verum, accipiendo scientiam materialiter pro nomine vel pro intentione seu conceptu animae. Et s i d i c a t u r quod accipiendo scientiam pro nomine vel materialiter, sic est in genere qualitatis, quia ista vox est vere in genere qualitatis, igitur eadem res est per se in diversis praedicamentis, d ic e n d u m est quod aliquid esse in praedicamento contingit duplici­ ter : vel tamquam rem de qua pro se ipsa supponente, vel de aliquo pro ipsa supponente, ipsum praedicamentum personaliter sumptum et prae­ cise pro re, non pro signis rerum, praedicatur in quid. Et isto modo hoc nomen 'scientia' est in praedicamento qualitatis ; et haec est vera : hoc nomen 'scientia' est qualitas. - Alio modo dicitur aliquid esse in praedicamento aliquo, quia collocatur in linea praedicamentiali, et est aliquod commune praedicabile de aliis illius generis, et de ipso non supponente pro se, sed personaliter pro aliis, ipsum praedicamentum, personaliter sumptum et praecise pro rebus supponens, praedicatur in quid. Verbi gratia 'species hominis' quae non est aliqua substantia, sed necessario est nomen vel intentio seu conceptus animi, est isto modo in praedicamento substantiae, nam de ipsa supponente personaliter et non pro se praedicatur vere hoc generalissimum 'substantia'. Nam haec 21 1-12 in . . . praedicamenta om. (hom.) DG 213 praecise] possunt (?) CDE, praedicantur K, om. FG 213 mere... penonaliter] in uno supponunt materialiter et in alia personaliter F 214 Et om. DE !l sonantes om. BCDEFGH 215 es] in diversis praedicamentis add. D quando] nunc G, cum H 216 quod1 om. AB 217-19 personaliter . . . scientiam mg. B, om. (l1om.) ACDEFGK 219 materialiter] scilicet atltl. A, et atltl. BH :1 ve!] seu AH :: pro om. CEFGH 220 scu] ve! AC, sive EFG 221 accipiendo scientiam] si accipiatur scientia B 223 per se om. BH 224 prae­ dicamcnto] divenis praedicamcntis AH 225 rem HZ , res ABX, esse CDEFGK supponente] supponit CDEFG 226 supponente] modo sic est quod atltl. FGK, seti exp. K 227 signis] significatis BDF 231 aliquod] quid A, aliquid EGH aliis] aliquibw AH !: et om. EG de] se 232 personaliter] et atltl. DEFG 234 quae] quia AFH 235 animi] animae DH, non atltl. EFG A, cum F est ) et H 237 generalissimum ] genus atld. A 237-38 Nam . . . substantia 0111 . (hom.) A H .

210

21s

220

22s

230

235

CAP. 1 2 : DE RELATIONE SIVE DE AD AUQUID

240

247

est in quid 'omnis homo est substantia', terminis personaliter acceptis mere. Et isto modo hoc nomen 'scientia' est per se in genere relationis. Et eandem rem talibus modis diversis esse in diversis praedicamentis non est inconveniens. Et sic intelligendum est illud quod dictum est p r i u s nam istis diversis modis si intentio praedicabilis in quid de omnibus hominibus sit subiective in anima, est in genere qualitatis per se 15, et est in genere substantiae per se, aequivoce accipiendo esse per se m genere. Et s i d i c a t u r quod haec est vera 'hoc nomen scientia est relativum per se vel relatio', igitur hoc nomen 'scientia' non tantum est in praedicamento relationis secundo modo, sed etiam primo modo, d i c e n d u m est quod si hoc nomen 'ad aliquid' vel 'relatio' vel 'relativum' praecise supponeret personaliter et non pro signis rerum, haec esset falsa : hoc nomen 'scientia' est ad aliquid vel relatio in quid. Hoc est, non praedicaretur de hoc nomine in quid, supponente pro se. Sed isto modo 'relativum' vel 'relatio' vel 'ad aliquid' raro vel num­ quam accipitur in libris P h i l o s o p h i, sed ut frequenter vel semper accipitur prout supponit praecise pro nominibus ipsis vel pro signis rerum. Et haec est causa quare non sequitur 'homo est similis, igitur homo est relativum vel ad aliquid', sicut sequitur 'homo est albus, igitur homo est qualis', et sequitur 'homo est animai, igitur homo est substantia'. Et ita non eodem modo supponunt isti termini 'substantia' et ' qualitas' in propositionibus A r i s t o t e l i s, et isti termini 'ad aliquid' vel 'relativum' et cetera nomina aliorum sex praedicamento­ rum. Et forte hoc fecit ad denotandum quod ista praedicamenta 'sub­ stantia', 'qualitas' non eodem modo praedicantur de rebus et 18 ce­ tera praedicamenta vel ceterae species aliorum praedicamentorum. T e r t i o notandum est quod non est multum curandum de istis exemplis, quia forte ponit ipsa praecise gratia exempli, volens dare intelligere, quod sicut aliqui dicunt de istis, sive vere sive false, ita di­ cendum est de quibusdam aliis. u,

245

250

255

260

265

23 9 mere] et non materialiter FG 24 esse om. AB 246 est1] in genere relationis per se ve! est add. A, in genere per se ve! est add. H 248 in] genere ve! add. A 249 quod om. CD : si] quamvis CDEFG 255 accipitur] praedicatur CDEFG : : pro1 om. FGH 260 et'] quod B, om. DE 261 cetera] sive alia add. FG 262 hoc om. CEFG 263 et cor. in ut K 266 forte] 267-08 dicendum] ipse add. AH Il ipsa] ea AH 267 sivc1 false] sine vero et sine falso A intelligendum A 268 quibusdam om. AH •••

a Supra, !in. 21 0-20. 'sicut' codiccs.

15

Cf. supra, cap. 9, § 2, nota 1 .

1 8 Ita, pro 'ut' vel

248

EXPOSmO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

Q u a r t o sciendum quod non est multum curandum de hoc nomine 'positio', propter causam praedictam, quia forte in idioma te suo fuit proprie relativum, quamvis forte non sit in lingua nostra ; et ipse principaliter loquitur in libro isto de nominibus secundum !in­ guam suam. Q u i n t o notandum est quod non est inconveniens aliqua verba esse in uno praedicamento, et nomina a quibus dicuntur denominative esse in alio. Sicut ista sunt in praedicamento actionis 'calefacere', 'frige­ facere', et tamen talia sunt in praedicamento relationis 'calefactivum', 'frigefactivum' et sic de aliis. Et ita forte fuit in lingua sua quod 'sta­ rio' et 'sessio' fuerunt in praedicamento relationis, et tamen 'sedere' et 'stare' fuerunt in praedicamento positionis.

270

Z7 5

280

[CAPITULUM 1 3 D E PROPRIETATIBUS RELATIVORUM

)

§ 1 Inest autem conttarietas ... [c. 7 ; 6b 1 5-1 9] . In ista parte ponit;. P h i l o s o p h u s proprietates relativorum ; et dividitur in quattuor partes secundum quod quattuor proprietates ponit. Prima est quod re­ lativa sunt contraria, sicut virtus et vitium sunt contraria, et scientia contrariatur inscientiae ; et ista sunt ad aliquid. V erumtamen non omnia relativa sunt contraria, nam duplo, triplo et huiusmodi nihil est contrarium. Sciendum est hic quod aliqua dicuntur contraria vel quia sunt res eiusdem generis mutuo se expellentes et per motum adquisibiles, vel quia res tales important. P r i m o m o d o illa de quibus praedicantur relativa nomina sunt contraria. Unde virtus et vitium sunt nomina relativa et vere praedicantur de qualitatibus animae, quae vere contra269 est om. AC 270 praedictam] dictam EFGH, et add. BCEFG 271 quamvis] quantumcumque A talia ] ista alia FG, scilicet add. A relationis] scilicet add. FG 278 sua ] eiw EFG 279 et1] cum D 280 fucrunt] sint BE, sunt H, om. CDFG

27

-

CAP. 13, § 1. 4-5 In . . . relativorum] Postquam Philosophus determinavit superiw dc proprieta­ tibw relationis sccundum se, nune determinar de eius proprietatibus H 8 inscientiae] ignorantiae AE, scientiae C, iustitiae B ad aliquid] relativa A 1 1 hic] etiam A, om. GH 12 et] non add. A adquisibiles] augmentabiles FG 12-13 vel . . . importane ] alio modo dicuntur contraria quia re5 contrarias importane A 1 4 nomina' J non E, non add. G sunt • ] contraria sunt A

.,

:

s

10

1s

CAP.

20

zs

30

35

40

13:

DE

PROPRTETATIBUS RELATIV O R U M

249

riantur. Nam aliqua qualitas absoluta est vere virtus et similiter aliqua qualitas absoluta animae est vere vitium, et mutuo se expellunt, et sunt augmentabiles sive per motum adquisibiles. Et ita si hoc nomen 'relationes' vel 'relativa' vcl 'ad aliquid' possent supponere praecise pro rebus et non pro signis, aliqua relativa essent contraria primo modo accipiendo contraria, quia illae res quarum una est virtus et alia est vitium vere contrariantur. S e c u n d o m o d o accipiendo contraria, quamvis non proprie sic accipiantur contraria, sic ipsa no­ mina relativa sunt contraria, hoc est important contraria. Et frequenter in libris auctorum illud quod proprie convenit significatis transfertur ad connotandum signa et e converso ; sicut aliqua urina est sana et ali­ qua urina est aegra, quia aliqua est signum sanitatis, aliqua signum aegri­ tudinis. lta in proposito aliqua nomina relativa dicuntur contraria quia sunt signa contrariorum, et hoc propter istam similitudinem : quia sicut ipsae res importatae non possunt eidem competere realiter, ita ipsa nomina non possunt eidem competere per unam praedica­ tionem. Et ita potest dici quod duo requiruntur ad hoc quod aliqua nomina vel signa quaecumque dicantur contraria proprie, scilicet quod importent vere contraria et quod non possint de eodem vere praedicari. Et utrumque istorum deficit in istis : duplo et dimidio et triplo et huiusmodi, quia res importatae non sunt vere contraria, et etiam de eodem vere praedicantur, nam idem est duplum et dimidium, quamvis respectu diversorum ; sed impossibile est quod idem si t virtus et vitium etiam respectu diversorum, et impossibile est quod idem actus vel habitus sit errar et scientia. Secundo notandum quod P h i l o s o p h u s accipit inscientiam pro errore, quia impossibile est quod eadem sit scientia et errar.

1 7 absoluta om. AH 1 8 sive] et B nomen om. EF 20 essent] sunt BCDEF 22 est OH 23 sic1] sicut C, om. AH accipiantur] accipiuntur BCD, dicantur A contraria] non sic proprie contraria accipiuntur add. A sic1] sicut CH 23-24 sic1 contraria om. (hom.) EF 25 significatis] signis AH 26 signa] significata AH, significatum DK, sig. C, sicut add. EFG 27 urina est o m. CFG 27-28 qui a . . . acgritudinis] eo quod sunt signa contrariorum, sicut ali qua urina est signum sanitatis et aliqua est signum aegritudinis G 28 lta] est add. AFGH proposito ] quia add. FGH 2 9 hoc] fit add. A 30 importatae ] separatae A 30-31 realiter . . . competere om. (hom.) CDEFGK 31 non om. A 32 Et om. FG 33 proprie 0111 . ABH 34 vere] utra BCDH 34-35 praedicari] simul add. CDEFG 3 5 istis] scilicct add. G 36 quia] istae add. B vere contraria] contrariae A 39 ve!] seu A, si ve H 40 error et scientia] bonus et malus simul et semcl H 4 1 accipit] hic add. AH inscientiam ] seu ignorantiam add. A 42 quia] quod C, et FG quod ] idem ilJbitus add. H eadc m ] rcs add. AH om.

..•

250

EXPOSITIO IN UBRUM PRAEDICAMENTORUM AIUSTOTELIS

§ 2 Videntur autem magis et minus . . . [c. 7 ; 6b 20-27] . In ista parte ponit secundam proprietatem relativorum, quae est quod aliqua rela­ tiva suscipiunt magis et minus. Et exemplificat quod simile dicitur magis et minus, et similiter inaequale, quae tamen sunt relativa ; verumtamen non omnia relativa suscipiunt magis et minus. Intelligendum est quod aliquid dicitur suscipere magis et minus du­ pliciter : vel quia aliquid est vere augmentabile per additionem partis ad partem in eodem loco et situ ; et isto modo nihil suscipit magis et minus, secundum intentionem A r i s t o t e l i s, nisi sola qualitas, quia il sola est augmentabilis isto modo. Et ideo si relatio non sup­ ponat nisi pro nominibus relativis, dicendum est quod relativa non su­ scipiunt magis et minus. Aliter dicitur aliquid suscipere magis et mi­ nus, quia est vere praedicabile de aliquo cum hoc adverbio 'magis' et de aliquo cum hoc adverbio 'minus' , sicut vere dicitur quod S ortes est magis albus quam Plato, quia Plato est minus albus quam Sortes. Et isto modo relativa nomina suscipiunt magis et minus, nam Sortes est magis similis Platoni quam Cicero, et Cicero minus Platoni quam Sorti est similis. Et isto modo loquitur P h i l o s o p h u s in proposito. Secundo sciendum quod aliquando aliquid dicitur magis vel mi­ nus secundum relationem ad aliud propter additionem alicuius rei ad rem, et aliquando propter ablationem rei a re. Sicut si Sortes et Plato sint aeque albi, tunc albedine non mutata in Sorte sed augmentata in Platone, quanto magis augmentatur in Platone tanto minus dicitur Sortes similis Pla toni ; et si Sortes si t minus al bus et P lato magis al bus, tunc non augmentata albedine in Platone, sed propter solam augmen­ tationem albedinis in Sorte dicetur Sortes magis similis Platoni et e converso ; et tamen nulla res advenit Pla toni, sed tantum res advenit Sorti. Et ideo relatio nullam rem absolutam ab istis importat, secundum viam P h i l o s o p h i . CAP. 1 3 , § 2 . - 2 parte] Philosophw tuld. B H 5 minus] simile add. A F inaequale] csentiale C, aequale F 7� dupliciter om. AH 8 aliquid] illud H 10 qualitas] quantitas EF 12 quod] nomina tuld. A 13 minw] isto modo add. A 14 quia] et EFG, et quod H 17 modo] multa tuld. AFGH 18 Cicero1] Ciceroni B 18-19 et . . . similis] et Sortes est magis similis Ciceroni quam Platani A, et Sortes est minw similis Ciceroni quam Plata ni H 18 et Cicero1 om. CD 21 aliquando om. AH 22 additionem] appositionem A 23 si om. A C 24 tunc] cum BCDEFG 25 in Platone• om. AH 26 Sortes1 o m . AH Sortes1] Plato CDEFG augmentata] mutata A 27 augmentata] mutata A 30 absolutam ] aliam AH istis] abso!utis Plato] Sortes CDEFG add. H 31 viam ] sententiam DEFG

s

10

1s

20

2s

30

CAP. 13 :

DE

25 1

PROPRIETATIBUS llEI.ATIVORUM

§ 3

s

10

15

20

25

Omnia autem ad convertentiam 1 . . . [c. 7 ; 6b 28-3 6] . In ista parte ponit P h i l o s o p h u s tertiam proprietatem relativorum. Et dividitur in duas partes, quia primo ponit proprietatem, secundo ponit instantiam contra eam et solvit ibi 1 : At vero aliquotiens. Dicit igitur primo quod omnia relativa dicuntur ad convertentiam, hoc est si unum relativorum praedicatur de aliquo respectu alterius, hoc est alio supposito in alio casu, ita e converso. Sicut enim homo dicitur dominus servi, ita quod dominus accipitur in casu nominativo et servus in genitivo, ita e converso dicitur quod aliquis est servus domini, ubi servus accipitur in recto et dominus in obliquo. Similiter sicut ali­ quid est duplum dimidii, ita aliquid est dimidium dupli, et ita est de aliis. Dicit tamen esse intelligendum quod aliquando utrumque relativum, quando ad ipsum dicitur aliud, hoc est quando unum additur alteri in obliquo et e converso, non semper accipitur in eodem casu obliquo, sed aliquando unum additum alteri accipitur in diverso casu obliquo. Nam quando dicitur quod disciplina est disciplinati disci­ plina, in genitivo casu ibi accipitur, sed si disciplinatum dicatur ad disciplinam, disciplina non accipietur in genitivo casu sed ablativo, quia non dicetur quod disciplinatum est disciplinae disciplinatum, sed quod est disciplina disciplinatum, et ita est de alis. Ex istis patet manifeste quod relativa, de quibus P h i l o s o p h u s hic principaliter loquitur, sunt nomina et non res extra quae non sunt signa, sicut m o d e r n i dicunt 8• Nam vult hic P h i l o s o p h u s 8 alio1 casu] in CAP. 13, § 3. - 7 relativorum] relatorum AB : aliquo] altero BF, alia C alia supposito ve! in alia casu F, unum ponirur in aliquo casu et aliud in alia casu G · i alio1] aliquo H , h omo om. EFGH 10 dicitur] dicctur AH 1 1-12 aliquid] aliquod BCE 12 dimidii] et ad. AB 15 quando1 aliud] in casu differenti dicitur ad aliquid A !' quando unum ] cum B, relativum add. A 16 alteri] correlativo A ' : casu] scilicet add. A 17 casu] ita quod uno modo aecptum accipiebatur in recco, alia modo aecptum ponetur in 11dd. A 18 disciplina] disciplinarum accipitur 11dd. A 1 9 -20 disciplinam] ipsum praeponendo 11dd. A 20 non accipietur] sumetur non A sed] in 11dd. GH, in casu 11dd. D 22 est1] disciplinatum add. EFGH 1 disciplina] disci­ plinae EFG de] in A 23 istis] bis B, isto C manifeste] maior EF, expres G 24 principali­ ter om. DH ti non1 om. H quae] quia AH , non1] tamen EFG 25 moderni ] ponunt ve! 11dd. A •••

. . •

2 InCAP. 13, § 3. - 1 lta hic et etiam in expositione, pro 'ad convertentia'. 8 Cf. supra, cap. 1 2, nota 2 ; Gualterus Burlaeus, In Praedicamenta Ari­ fra, § 4 . stot. , cap. De relatione (cod. cit. , f[ 63va-64va) ; in ultima vero redactione impugnat opinionem Inceptoris : "Contra istam opinionem arguo et probo quod non solum nomina ve! signa s un t relativa ve! relationcs, i m mo e t res ipsac" (c d . cit. , f. 33vb) .

252

EX POSITIO IN LIBRUM PRAED ICAMENTO R U M ARISTOTELIS

quod aliquod relativum dicitur ad aliud in uno casu et aliud dicitur in alio casu ; sed casus rectus et obliquus non competunt ipsis rebus quac non sunt signa, sed casus competunt ipsis nominibus et signis rerum. Et ideo nomina sunt relativa, et de nominibus loquitur hic P h i l o s oP h u s. Et ideo secundum intentionem P h i l o s o p h i non sunt res nisi mere absolutae, immo ctiam ipsamet nomina sunt quaedam res abolutae, quamvis per institutionem sint relativa.

30

§ 4 At vero aliquotiens... [c. 7 ; 6b 36 - 7a 22] . In ista parte ponit P h i l o s o p h u s instantiam contra praedictam proprietatem, et sol­ vit. Et primo ponit eam solvendo, secundo concludendo proprietatem et solutionem, probat eam, ibi 1 : Omnia igitur ad aliquid. Dicit igitur primo quod posset alicui videri quod non omnia re­ lativa dicantur ad convertentiam. Et quasi respondendo dicit quod hoc est verum nisi convenienter assignetur illud ad quod dicitur unum relativum. Nam si aliquis male assignet illud ad quod dicitur aliud, hoc est si adiungat illi relativo aliquod nomen in obliquo quod non est relativum, tunc non oportet quod dicatur e converso, hoc est quod c converso ipsum relativum sumptum in obliquo possit addi alteri posito in recto. Sicut si aliquis dicat quod ala est avis ala, non oportet quod c converso dicatur quod avis est alae avis. Et hoc quia haec non est conveniens assignatio 'ala est avis ala', sed debet sic dici 'ala est alati ala', et tunc dicetur e converso 'alatum est ala alatum', ita quod ala accipiatur in ablativo casu. Dicit tamen quod non semper sunt nomina imposita ad quae pos­ sunt relativa aliqua convenienter dici, et ideo in talibus licitum est nomina fingere ad quae dicantur, et tunc erit conveniens assignatio, sicut est hic. Nam remus alicuius est remus, et tamen non potest con­ venienter dici quod remus est remus navis, nam multae sunt naves 26 et] ad atld. CEF 0111.

EFG

etiam] et B,

CAP. 13, § 4.

-

om.

28 ipsis 0111. A H 30 non] nec AH EFG 32 relativa] rclativae AB

12 acidi] illi add. AH 1 6 converso] quod add. B 22 nam ] quoniam AB 4.

-

0111.

DEr

31 immo

FG 6 alicui ] aliter add. ll 8 nisi] ubi 9 aliquis J quis D 10 relativo J relatio AB DEH 1 3 posito ] sumpto A 14 hacc] hic G 15 ala1] quod avis B 1 9 aliqua ] alia G, omnia H 20 dicantur] dicuntur CDFGH

4 solvendo

0111 .

D

5 eam

ti add. s. /in. non E illud ad J aliquid H ad] aliud D

CAP. 1 3, §

3 1 mere

1

Infra, § 5.

om.

5

10

15

20

CAP. 1 3 : DE PROPRIETATIBUS RELATIVORL"M

25

30

35

40

•s

so

253

quae non habent remos. Similiter caput non dicitur convenienter ca­ put animalis, nam multa sunt animalia quae caput non habent ; sed caput dicitur convenienter capitati caput. I n t e 1 1 i g e n d u m est hic quod ex ista littera patet evidenter quod ipsamet nomina sunt relativa, nam secundum P h i l o s o­ p h u m hic, illa quac fingimus sunt illa ad quae convenienter dicuntur alia relativa et e converso. Sed nos fingimus nomina, secundum e u m, igitur nomina sunt relativa ; et ita aliqua nomina sunt relativa et aliqua non sunt relativa. S e c u n d o est intelligendum quod non intendit P h i l o s o­ p h u s negare quin unum relativum possit assignari respectu alicuius et non e converso, nam haec est simpliciter vera ' Sortes est similis P la toni, et simile est Pla toni simile', et tamen non dicitur e converso quod 'P lato est similis P la toni vel Plato est simili Plato' ; sed intendi t dicere quod non convenienter assignatur tale nomen tamquam suum correlativum, et quod respectu cuiuslibet potest verificari aliquod cor­ relativum, et quod licet fingere nomina, si non sint de facto imposita talia nomina, inter quac erit convertentia etiam secundum propositiones universales. T e r t i o sciendum est quod non semper illud ad quod convenien­ ter assignatur relativum est aliud nomen simpliciter, sed aliquando est idem nomen, ita quod idem nomen est aliquando sumendum et in recto et in obliquo, sicut aequale est aequali aequale, et similiter simile est simili simile. Et ista nomina distincta sunt ilio modo quo rectum et obliquum distinguuntur, et ista distinctio frequenter sufficit ad corre­ lativa. Et ita simpliciter nihil refertur ad se tamquam ad convenienter assignatum, quia illud relativum et illud additum sibi vel assignatum numquam sunt idem simpliciter. Tamen hoc non obstat quin utrumque illorum sumptum in recto, sive idem sit rectus sive distinctus, possit de eodem simpliciter verificari, sicut idem dicitur activum et passivum, movens et motum, idem et idem. -

24 caput ] capita AFG 28 hic om. AEFG 29 alia] aliqua FG , ; nos] non B 30 aliqua1] nomina add. CDEG 33 unum] vere BDEGH . alicuius] alterius EFG 36 vel . . . Plato1 orn . DF simili ] similis EG, se d am. E 3 8 verificari] negari ABDEFG, quod c.or. B 39-40 sint . . . nomina] sit . . . impositum . . . nomcn DEFG 39-40 imposita tala nomina] et ponendo tale nomcn B 40 erit] est B . convertcntia] convenientia (?) ABCEH , : etiam] et DEFG Il le dum] per C, om. BDEFG 4fr47 rectum et obliquum] recrus et obliquus A 47 frequcntcr om. BEF 49 illud1] idem AH 50 obstat] obstante ABC 52 simpliciter] simul H i dicitur corr. i11 aliquando est C, arguitur FG 53 motum] et si mi! iter a dd. AH

254

EXPOSITIO IN UBRUM PRAE D I C AMENTORUM ARISTOTELIS

§

5

Omnia igitur . . . [c. 7 ; 7a 22 - 7b 1 4] . Hic concludendo suam solu­ tionem probat eam dicens quod omnia relativa, si convenienter assi­ gnentur, dicuntur ad convertentiam ; si autem non convenienter assignentur, tunc non oportet quod inter illa sit convertentia. Istud secundum declarat, nam in illis quae indubitanter dicuntur ad alia quae dicuntur ad ipsa secundum convertentiam, si ad illa in­ convenienter et non veraciter assignentur, non oportet il alia dici ad ipsa secundum convertentiam ; ergo multo magis est verum in aliis. Antecedens patet, nam si dicatur quod servus est servus hominis, non oportet quod e converso dicatur quod homo est homo servi, et ita est de ali. Primum etiam declarat, nam si convenienter assignatur, circumscriptis omnibus praedicatis quae per accidens praedicantur de ilio addito, adhuc dicetur ad ipsum, sicut servus dicitur ad dominum, nam circumscripto a domino quod sit bipes et cetera, ita tamen quod sit dominus, vere dicetur servus ad dominum, quia servus est domini servus. Sed si non convenienter assignetur, circumscriptis aliis, non dicetur ad ipsum. Si enim servus dicatur servus hominis, circumscripto quod homo non sit dominus sed homo, non amplius dicetur servi dominus, quia non est dominus, nec etiam dicetur servus hominis servus, et similiter est de ala et avi. Concludit igitur quod oportet semper assignare illud ad quod convenienter dicitur ad hoc quod sit convertentia ; et si nomina sint imposita, tunc erit facile, si autem non sint imposita licitum est fmgere, et fingenda sunt a nominibus impo­ sitis quae sunt relativa quasi per quandam derivationem, ut ab ala fingantur alatum et a capite capitatum. Intelligendum est hic quod quando P h i l o s o p h u s dicit quod quando aliquid convenienter assignatur ad aliud, dicitur ad illud cir­ cumscriptis omnibus quae accidentia sunt, ipse accipit ibi accidentia non pro ils quae totaliter accidentia sunt vel accidentialiter praediCAP. 13, § 5. - 2 igitur] ad aliquid add. A Il Hic om. EFG 6 dct] declaratur AH 7 alia] EFG 13 praedicatis ACX, cor. rx praedicamentis B, ledio dubiiJ diii ; : praedicantur] de cis 1Jdd. A 1 4 addito] ad quod dicitur A 15 quod1 mg. G, om. EF 1 6 quia] ita quod AH 17 Sed] etiam add. B, et add. CDEFGK Il non convenienter] inconvenienter DD, convenienter E Il cir19-20 servi dicetur A, cumscriptis] circumscripto BFG l ali non AKX, a domino BCDEFGH om. (hom.) rrliqui 23 erit] est FG Il &cile] &cilmum A, infalbile H 24 imposita] posita B 25 quasi] quae sunt B 28 illud] idem A, aliud H 29 quae] ci add. A il sunt] quod add. A Il ibi] hic A 30-3 non. large A, pro i1 q uae totaliter acdentaliter praedicantur, ita quod non per se primo modo, large acpiendo per se primo modo BCDEFGHKXZ (ubi : per acdens Z ; large om. K ; accipiendo] sumendo HXZ , o m . K ; per se o m . H ; per . . . modo om. FK; primo modo om. X)

aliqua

.•.

.•

5

10

15

:x�

2.5

30

CAP.

35

40

45

so

ss

60

13 :

DE PROPRIETATIBUS RELATIVORUM

255

cantur, sed accipit hic accidentia pro aliquo quod praedicatur de alio, non tamen primo modo dicendi per se. Et sic sumitur 'per accidens' large ; et isto modo accidit domino quod sit homo vel bipes vel suscep­ tibilis disciplinae. Ex quo manifeste patet quod P h i l o s o p h u s non semper vocat accidentia solum illa quae non sunt de genere sub­ stantiae sed tantum de aliquo genere accidentis ; nam hominem vocat hic accidens domino, unde dicit : servus ad dominum dicitur circumscriptis omnibus quae sunt accidentia domino, scilicet esse bipedem vel scientiae susceptibilem ve l hominem; et tamen manifestum est hominem esse de genere substantiae. Et ideo in proposito, sicut in multis ali locis, vo­ cat accidens omne ilud respectu alicuius quod non praedicatur de eo primo modo dicendi per se, large sumendo 'primo modo dicendi per se ' . Ad cuius intelligentiam est sciendum quod large praedicatur aliquid de aliquo primo modo dicendi per se quando est per se superius ad illud, vel quando est definitio indicans quid rei, vel pars talis definitio­ nis, vel quando est definitio exprimens quid nominis ipsius, vel quando nihil importatur per subiectum quin eodem modo importetur per praedicatum, et plura importantur per praedicatum quam per subiectum. Dico autem 'eodem modo', sic quod quidquid importatur prin­ cipaliter per subiectum, importetur principaliter per praedicatum, et quidquid connotatur per subiectum, connotetur per praedicatum. Et isto modo haec est per se 'omne album est coloratum', et tales 'omne intelligens est quale', 'omne calidum est quale' et huiusmodi. Et talis praedicatio invenitur in aliis generibus a substantia et qualitate ; et isto modo haec est per se 'hoc simile est simile', et haec non est per se 'hoc est simile', demonstrando idem. Et ratio huius est quia hoc subiec­ tum 'hoc' nihil connotat, et hoc praedicatum 'simile' aliquid connotat. Et hoc est quod dictum est p r i u s 1, quod de nula re praedicatur in quid aliquod praedicamentum aliud a substantia et qualitate, et tamen 33 accidit] ly add. FG ; homo ve! om. FG 34 patet] scquitur CDEFH 36 acdentis] immo etiam illa quae sunt de genere substantiae vocat aliquando accidentia add. A 37 acci dens ] scilicet add. H domino] domini BCDEF, ad dominum G 38 es] aut BCDFG i: ve!] aut DEFG 39 manifestum ] verum B 40 E t ideo] ita D, ideoque E, quia add. FG 40-41 vocat accidens mg. K, om. BCDEF 41 illud] quod add. A, est accidens add. B quod om. AG 42 dicendi] in add. BD 42.-43 sumendo . . . se] accipiendo per accidens A 44 intelligentiam] intellectum AEG 49 importantur om. EFG SO sic] sicut ABCD 1: 47 exprimens] explicans BCEFG, indicans H quod CD". in quia G 54 quale1] aequale A 57 E t . . . est1] hoc est AH , et ratio est haec EFG 60 praedicamentum ] praedicatum ABF ,

CAP. 13, § S.

-

1 Supra, cap. 1 2 (p. 24) .

256

EXPOSITIO I�

LIBRUM

PRAEDICAME�TORUM A RISTOTELIS

de illis quae vere praedicantur de rebus talia praedicamenta in quid praedicantur, saltem aliqua ; sicut haec non est in quid ' Sortes est quantus', et tamen haec est in quid 'corpus est quantum', et haec 'hoc quantum est quantum ' . Et s i d i c a t u r quod omnis species habet aliqua individua de quibus praedicatur in quid, igitur quaelibet species in genere relationis habet talia individua, d i c e n d u m quod, sicut tactum est in libro P o r p h y r i i 1 , individuum dupliciter accipitur : uno modo pro ali­ qua re per se una, quae sit ens completum per se in aliquo genere. Et isto modo haec est falsa 'omnis species habet ali qua individua de quibus praedicatur in quid'. Aliter accipitur individuum pro aliquo prae­ dicabili quod de uno solo praedicatur, quomodo accipit et definit P o r p h y r i u s individuum 3• Et isto modo verum est quod omnis species habet aliqua individua de quibus praedicatur in quid, large acci­ piendo praedicationem in quid. Et isto modo haec species 'simile' habet ista individua 'hoc simile', 'illud simile', quia haec est in quid 'hoc simile est simile' sicut ista 'hoc album est album'. Et hoc quia nihil importatur per subiectum nisi quod importatur per praedicatum, nec aliquid connotatur per subiectum quin connotetur per praedicatum . Sciendum est tamen quod non sunt necessariae simpliciter, quamvis sint per se, large accipiendo per se. Nec hoc est inconveniens, nam, secundum o m n e s, sicut genus in genere substantiae habet species de quibus per se pracdicatur, ita species in genere substantiae habet individua de quibus per se praedicatur. Ergo haec species 'homo' ha­ bet talia individua, sed nonnisi talia : Sortes et P lato et huiusmodi. Igitur haec est aliquo modo per se ' Sortes est homo', et tamen haec est simpliciter contingens, quia Sorte mortuo hacc est simpliciter falsa. Nam isti duo termini convertuntur 'homo' et 'compositum ex anima et corpore', anima scilicet intellectiva ; sed Sorte mortuo hacc est simpliciter falsa ' Sortes est aliquod compositum ex materia et -

- -- ----- - -

61 quae corr. in in quid B, rebw quae FG · : de1] pro E, om. CDF 63 haec1 om. BGH 1: hoc] haec H, est FG 64 est quantum om. EF 65 omnis] quaelibet A 70 aliqua orn. AD 77 hoc1 om. FG 73 Porphyrius] Philosophw BCDFG 76 similel] et add. FG, est tUld. H hoc1] ratio est A 79 nec] etiam add. A : : nec . . . praedicatum om. (horn.) EFG 81 accipiendo] praedicationem add. (rng.) K 84 Ergo ] sicut A Il homo] non H 86 est1] in add. AE li haec1 orn. AH 87 haec] propositio A, ista propositio H 90 aliquod] aliquid CEG compositum orn. CEFG 2

p. 52) .

Guillelmw de Ockham, Expositio in librum Porphyrii, cap. 2, § 15 {supra, 3 Ibidem.

65

10

75

IKl

ss

90

CAP.

95

100

1 3 : DE

PROPRIETATIBUS REL.'I. T I V O R U M

257

forma', p uta ex corpo re et anima intellectiva. Igitur Sorte mortuo haec est falsa ' Sortes est homo', et eodem modo quaelibet alia singu­ lariter. Igitur nulla propositio est simpliciter necessaria in qua species talis in genere substantiae praedicatur de suo individuo ; igitur multo fortius nulla erit simpliciter necessaria in qua praedicatur haec species 'simile' de suo individuo. Et ita talis praedicatio 'hoc simile est simile' vel 'iste pater est pater' est per se, large accipiendo per se, propter causam dictam. Et tamen non simpliciter necessaria, et ideo non est per se, stricte accipiendo per se, quia stricte accipiendo per se omne per se est necessarium. Et sic loquitur frequenter P h i l o s o p h u s de per se in libro Posterio rum Est etiam sciendum quod individua per se istius generis non sunt res pro quibus ipsa genera et species illius, quando supponunt perso­ naliter, supponunt ; sed tantum sunt nomina rerum pro quibus genera et species in hoc praedicamento supponunt. Sed secus est de praedicamento substantiae et qualitatis, sicut tactum est p r i u s 5• Ulterius circa totam istam partem est notandum quod prima pro­ prietas relationis non tantum convenit nominibus relativis, sed etiam ipsis rebus pro quibus ipsa nomina relativa supponunt, sicut tactum est p r i u s 6• Similiter etiam secunda proprietas aliquando convenit ipsis rebus, et etiam ipsis nomini bus modo ibidem exposito 7 • Sed ista tertia proprietas tantum convenit nominibus et signis rerum, et non ipsis rebus quae non sunt signa, quia illa res quae est pater non dicitur ad convertentiam, nec illa res quae est filius, et sic de aliis. Et s i d i c a t u r quod res absoluta in qua fundatur relatio non dicitur ad convertentiam, sed illa relatio fundata in re absoluta dicitur ad convertentiam, h o c n o n v a l e t, quia, secundum istos, pa­ ternitas est relatio, sed ista paternitas non dicitur ad filiationem. Non enim dicitur quod paternitas est filiationis paternitas, nec filiatio est paternitatis filiatio, sed magis, secundum eos, dicitur quod paternitas est ipsius patris et filiatio est ipsius filii. 4•

105

uo

m

1 20

92 alia] res add. CE 92-93 singulariter] singularis CEFGH 93 simplicitcr om. AH 98 non1 ] est add. AH 99-100 omne . . . necesrium ] omnis . . . necessaria A 1 03 illius] istius BH, generis add. AH 1 05 secus] maxime hoc D, sic non FGK, om. CE 106 qualitatis ] quantitatis B 109 ipsa orn. BE 1 1 1 etiam] et DG, om. AH exposito ] composito DCEF 1 12 conveniti ipsis add. B 1 1 9 filiatio] filius ACDEG 1 20 paternitatis] patri D, patris CD, pa. K filiatio] filius ACDEG "

magis] proprie add. D

dicitur

om.

4 Aristo t. , Anal. Poster. , 1 2 (p. 244) e t hic, ! i n . 59-60.

OCK H A M , OPERA PHJLOSOPHIC.:A I l

EFG I,

121 ipsius1

om.

ACDEG

c. 4 et c. 6 (73b lfi-27, 74b 6-1 0) . 6 Supra, § 1 . 7 Supra , § 2.

Supra, cap.

17

258

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

Patet igitur quod talis res, si ponatur, non dicetur ad converten­ tiam, nec res absoluta dicetur ad convertentiam. Igitur remanet quod tantum nomen vel signum rei dicitur ad convertentiam. Et ita cum P h i l o s o p h u s dicat relativa dici ad convertentiam, patet mani- 1 25 feste quod ipse per relativa vel relationes vel ad aliquid intelligit ipsa nomina vel signa rerum ; et ita nomina relativa in isto capitolo descri­ bit, et eorum proprietates assignat. Nec iste modus loquendi quod 're­ lario fundatur in re absoluta' invenitur in libris A r i s t o t e l i s, si­ cut nec invenitur quod nomen fundatur in re quam significat. Et ideo 130 non debet dici quod relatio fundatur in re, quia si relatio fundaretur in re, aut relatio ibi supponit pro re, et hoc est falsum, quia nula est ibi talis res quae possit sic fundari ; aut supponi t pro nomine, et hoc est falsum, quia nomen non fundatur in re quam significat. Et ideo non debet dici quod relatio fundetur in re nisi metaphorice loquendo 135 de re. Et certe, metaphoricae locutiones multum impediunt simplices ab adquisitione verae scientiae. Sed debet dici quod relatio praedica­ tur de re, et quod relatio supponit pro re. Et s i q u a e r a t u r an haec debeat concedi 'res extra, puta homo vel asinus, est relatio', d i c e n d u m est quod si hoc nomen 140 'relatio' in talibus propositionibus supponeret pro rebus et mere per­ sonaliter, deberent tales concedi stricte et de virtute sermonis loquendo. Si autem supponant pro nominibus, tunc patet quod debent negari. § 6 Videntur autem ad aliquid simul esse natura [c. 7 ; 7b 1 5-22] . In ista parte ponit P h i l o s o p h u s quartam proprietatem relati­ vorum ; et dividitur in duas partes, quia primo ponit eam, secondo ostendit quod quibusdam relativis non conveni t, ibi : Non autem omnibus1• Dicit igitur primo quod multa relativa sunt simul natura, ita quod posita se ponunt et perempta se perimunt, sicut patet de duplo et di...

123-24 Igitur. . . convertentiam om. (hom.) C D

123-25 Igitur. . . convcrtcntiam om. (hom.) EFG

126 ipse om. EFGH : per om. FG Il vel1] per add. BD

1 25 patct) etiam add. EFG

127 ita) ista EFG 133 nomine] voa: B 134 nomen] relatio F, om. EG 134-35 quam . . . re om. 137 adquisitione) inquisitione AH 141 propositionibus om . BE 142 dcbcrent) (hom.) BD dcbct DEFG, dcbcrct H l! talcs) propositiones add. A

CAP. 13, § 6. - 5 quibusdam. .. non) non omnibus relativis B il convenit) contingit FG quod] quia B, scilia:t quod G

CAP. 13, § 6.

-

1

Infra, § 7.

t

6 ita

s

CAP.

10

ts

20

25

30

35

13 :

259

DE PROPRIETATIBUS RELATIVORUM

midio, quia si duplum est, et dimidium est et e converso, et si non est duplum, nec dimidium et e converso. Intelligendum est hic quod ipsa nomina relativa non sunt vere et proprie simul natura, sicut nec sunt semper simul duratione ; eodem modo illa de quibus verificantur non sunt simul natura, sicut ille homo qui est pater et ille homo qui est filius non sunt simul natura. Nec hoc intendit P h i l o s o p h u s, sed sicut patet ex littera sua, per hoc quod dicit relativa esse simul natura, intelligit quod esse exsistere pro eodem tempore necessario praedicatur de uno relativo pro quo praedicatur de alio et e converso, ita quod inter propositionem affirmantem esse de uno relativo et propositionem affirmantem esse de alio sit consequentia formalis, et eodem modo e converso ; et quod ad negationem esse de uno sequitur negatio esse de alio. Et hoc est possibile quantumcumque nec termini nec res pro qui­ bus termini supponunt sint simul natura. Sicut isti termini 'pater' et 'filius' non sunt simul natura, quia unus potest esse alio non exsistente. Et similiter il homines pro quibus isti termini supponunt non sunt simul natura, quia unus est ante alium ; et tamen ista consequentia est formalis 'pater est, igitur filius est', et e converso ; et similiter ista 'nul­ lus pater est, igitur nullus filius est', et e converso. Et hoc praecise intelligit P h i l o s o p h u s per relativa esse simul natura et nihil aliud. Et ideo de virtute sermonis haec est falsa 'relativa sunt simul natura', sive iste terminus 'relativa' supponat pro nominibus sive pro rebus. Sed secundum illum intellectum quem habuit P h i l o s o p h u s de ea est vera. Et certe, sermones authentici non sunt sumendi in sensu quem faciunt, sed in sensu secundum quem fiunt et dicuntur. Et s i d i c a t u r quod istae relationes non sunt simul natura, h o c n o n v a l e t , tum quia probatum est p r i u s quod tales res non poni t A r i s t o t e l e s ; tum quia dicit quod duplum et di­ midium sunt simul natura. Tunc quaero : aut duplum et dimidium supponunt pro nominibus, et tunc certum est quod non sunt simul 1

8 ct1 om. FH li est 1 om. ABC 9 ncc] non est AFH Il et c conveno om. ABC 12-13 il. . . illc] is tc. . . is tc AD 17 alia] altero A , aliquo F G 1 8- 1 9 un o. . . formalis] un o si t conscqUCDtia formalis afmando es dc alia A, alia sit conscqucntia B 19 codcm modo om. EFG 20 alia] altero A 21 rcs] aut add. DEF 22-23 patcr et filiw om. CDEFG 23 natura om. CDEF 26 ista om. BD 28 et . . . aliud om. EH 30 istc tcrminus . . . supponat] isti termini supponant AH 32 certe] omnes tales AH 33 et dicuntur om. DEFG 36 rcs om. FG 38 nominibw] vo­ cibw BD .•.

1

Supra, cap. 12 (pp. 239-48) .

•

260

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

natura, aut supponunt pro illis quorum unum est duplum et aliud di­ midium. Et certum est quod illa non sunt simul natura. Nec supponunt pro dupleitate et dimidietate, si sint tales res, quia numquam concretum de virtute sermonis supponit pro re importata per suum abstractum, sicut album de virtute sermonis numquam supponit pro albedine. Patet igitur quod omnes habent concedere quod haec est falsa de virtute sermonis 'duplum et dimidium sunt simul natura'. Et ideo exponendus est A r i s t o t e l e s modo praedicto

40

45

1•

§ 7 Non autem in omnibus... [c. 7 ; 7b 22-27] . In ista parte ostendit quod non omnia relativa sunt simul natura ; et primo quod ista rela­ tiva 'scientia' et 'scibile' non sunt simul natura, secundo quod ista 'sensibile' et 'sensus' non sunt simul natura, i bi 1 : Similiter autem se habent. Primum ostendit per duas rationes. Dicit igitur primo sic quod non o mnia relativa sunt simul natura, quia scibile et scientia non sunt si­ mul natura, sed scibile est prius natura quam scientia. Hoc probatur, nam de pluribus exsistentibus de quibus contingit vere dicere quod sunt scibiles, postea accipimus scientiam, ita quod in paucis vel nullis con­ tingit quod quando primo est scibile quod tunc sit scientia accepta ab ilio scibili ; et tamen tunc fuit verum dicere quod 'hoc scibile est' , et haec fuit falsa 'scientia est'. Igitur scibile et scientia non sunt simul natura, sed scibile est prius natura quam scientia. § 8 Amplius scibile [c. 7 ; 7b 27-35] . Hic ponit secundam rationem quae est ista : sublato sci bili aufertur scientia, hoc est ad negationem esse de scibili sequitur negatio esse de scientia, ita quod ista est bona . . .

CAP. 13, § 7. 2 parte] ponit Philosophus sive aàà. C, ponit Aristoteles ve! H .. ostendit] Aristo­ teles aàà. A 3 omnia] nomina aàà. B 7 Primum] Primo CDEFG igitur primo] autem A 9 sed . . natura1 om. (hom.) EF 10 exsistentibus] et aàà. AEG vere] verurn CEFG 12 primo est trp . ADEFG 13 quod om. AFH 14 Igitur] ideo F, om. CE -

.

CAP. 13, § 8.

8

-

2 Hic om. A

3 subiate ] ablato AH

Supra, initio huius paragraphi. CAP. 13, § 7. 1 Infra, § 9.

4 esse om. EFG

s

10

1s

CAP.

5

10

13 :

DE PROPRJETATIBUS RELATIVORUM

261

consequentia 'scibile non est, ergo scientia non est'. Sed scientia non aufert scibile, nam ista consequentia non valet 'scientia non est, ergo scibile non est'. Sed quando ad negationem esse de aliquo sequitur ne­ gatio esse de alio, et non e converso, illud est prius natura ; ergo sci­ bile est prius natura quam scientia. Prima propositio patet, quia scientia non exsistente nihil prohibet sci bile esse ; sicut si quadra tura circuii si t scibile, nihil prohibet ipsum esse, eius scientia non exsistente. Similiter destructo animali destruitur scientia, et tamen nihil prohibet scibile esse, quia multa sunt scibilia praeter animalia. Igitur ista consequentia non valet 'scientia non est, igitur scibile non est'.

§ 9

5

10

Similiter autem se habent . . . [c. 7 ; 7b 35 - Ba 6] . Hic probat idem de sensu et sensibili per duas rationes. Prima est ista : sensibile peremptum, perimit sensum ; hoc est ad negationem esse de sensibili sequitur negatio esse de sensu ; ita quod ista consequentia est bona 'nul­ lum sensibile est, ergo nullus sensus est'. Haec consequentia patet, quia omnis sensus est in corpore, et omne corpus est sensibile, igitur si nullum sensibile est, nullum corpus est, et si nulum corpus est, nul­ lum sensibile est. Igitur a primo ad ultimum : sensibile peremptum perimit sensum. Sed sensus peremptus non perimit corpus, nam ad interemptionem animalis perimitur sensus, sed ad interemptionem animalis non sequitur interemptio sensibilis, quia multa corpora praeter animalia sunt sensibilia. § 10 Amplius sensus . . . [c. 7 ; B a 6-12] . Hic ponit secundam rationem, quod sensus fit simul cum sentiente, quia simul cum animali ; sed sen­ sibile fuit ante animai, quia ignis et aqua, ex quibus constat animai, et 5 Sed) ablaca add. EFG 6 aufert) aufertur EFG . : 10 non del. A, om. B 1 1 scibile) scibilis AB

nam

) quia CDEFG

8 illud) id A, idem B

CAP. 1 3 , § 9. 8-9 et. . . est om. H

8 estl) nullw sensw est sive add. H 4 perimic sensum) perimiwr sensw C 9 nullum sensibile csc) nullw sensw est et add. quia sensw non est nisi in cor­ pore A : ad ulcimum om. BCD 10 Sed sensw) cc sensw C, sensw aucem H ·! corpw] sensibile A 1 1 animalis corr. in sensibilis D CAP. 13, § 10. 3 quod) et est ista A, quia CD sensw) non add. (mg .) K fie] fuit A, sit B, est K, non potest es H sentience) sensibile DF, sensato G, sensibili H ' simul1) est sensw add. F sed) si H 4 fuit) sit B, fie CDEFG, est K ante) ancequam EFG

262

EXPOSmO

IN

LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

quae sunt priora animali, sunt sensibilia ; igitur sensibile est prius na- 5 tura quam sensus. Intelligendum est hic p r i m o quod istud dictum A r i s t o­ t e l i s hic, quod non omnia relativa sunt simul natura modo praeex­ posito, non tantum est verum in il1is in quibus ponit A r i s t o t el e s exempla, sed etiam habet veritatem in multis ali. Nam prius et 10 posterius non sunt simul natura, nam non sequitur 'posterius est, igi­ tur prius est', et tamen sunt relativa. Similiter calefactivum et calefac­ tibile non sunt simul natura ; non enim sequitur 'calefactivum est, igi­ tur calefactibile est'. Et ita est in multis ali. S e c u n d o notandum est quod relativa aliquando non sunt si- 15 mul natura, ita tamen quod unum est prius natura alio, sicut est de sensu et sensibili, nam sequitur 'sensus est, igitur sensibile est', quia se­ quitur 'sensus est, igitur animai est', et ultra 'igitur sensibile est', igi­ tur a primo. Et non sequitur e converso per naturam correlativorum 'sensibile est, igitur sensus est'. Igitur sensibile est prius natura, quia :2n hoc est esse prius natura, sicut P h i l o s o p h u s loquitur hic de priori natura, scilicet esse illud a quo non convertitur consequentia respectu esse exsistere Sed aliqua relativa ita non sunt simul natura quod neutrum est prius natura alio. Et isto modo se habent calefacti­ vum et calefactibile ; nam non sequitur 'calefactivum est, igitur cale- 25 factibile est', nec e converso. Ex praedictis est t e r t i o notandum quod aliqua relativa di­ cuntur ad convertentiam et tamen non sunt simul natura, sicut cale­ factivum et calefactibile dicuntur ad convertentiam, quia omne ca­ lefactivum est calefactibilis calefactivum, et omne calefactibile est ca- 30 lefactivo calefactibile. Et tamen non sunt simul natura, sicut ostensum est, nam si solus ignis vel solus sol esset, tunc haec esset vera 'aliquod calefactivum est' et haec esset falsa 'aliquod calefactibile est'. Et s i d i c a t u r quod ista non sunt relativa nisi in potentia, d i c e n d u m quod hoc est simpliciter falsum, immo sunt ita vere 35 1•

7 hic] scilicct EFG 15 aliquando om. AH 16 allo] altero AH 19 primo] si sen.sus est, igitur sensibile est dd. A, ad ultimum dd. H, ad ultimum : sensus est, ergo sensibile est add. EG 21 sicut] secundum quod A, ut H 22 scilicet] est dd. F, d.icitur dd. G i i illud] aliud ad. AB l i convertitur] subsistend.i dd. F 23 non] vere B l! natura] scilicct add. CDEFG 24 neutrum] eorum dd. CDEFG Il allo] altero A 27 praedictis] igitur dd. A 30 calefactibilis] calefactibi­ le AC, calefactibili K 31 non s. /in. G, om. EF 32 esset1] es.sent B 33 esset om. BDEFG 35 hoc om. AC

CAP. 13, § 10.

-

1 Cf.

infra, cap.

18, § 2.

263

CAP. 13 : DE PROPRIETATIBUS RELATIVORUM

40

45

so

ss

60

65

relativa sicut quaecumque alia, sicut manifeste patet per omnem de­ scriptionem relativorum datam a P h i l o s o p h o. Q u a r t o notandum est quod quamvis hoc commune 'scibile' sit prius natura hoc communi 'scientia', quia non sequitur 'scibile est, igitur scientia est', sed e converso bene sequitur 'scientia est, ergo scibile est' ; quia animai est, igitur scibile est, quia accipit hic P h i­ l o s o p h u s scibile pro amni ilio de quo aliquid potest sciri, et huiusmodi est animai. Et ideo hoc commune 'scibile' est prius natura hoc communi 'scientia'. Tamen accipiendo aliquod scibile particolare et aliquam scientiam particularem, potest esse quod il scientia non sit posterior natura ipso scibili, quia non sequitur 'haec scientia, qua scio quod omnis asinus est rudibilis, est, igitur asinus est' ; et eodem modo de aliis. Et ita non semper oportet quod sit consimilis ardo inter magis communia et minus communia contenta sub eis. Q u i n t o notandum est quod non omne scibile aufert scientiam, quia non sequitur 'hoc scibile non est, igitur scientia non est'. Sed intendit quod ad negationem scibilis universaliter sequitur negatio scientiae universaliter. Et quod ponit exemplum de quadratura circui in speciali, non intendit P h i l o s o p h u s quod universaliter haec consequentia si t bona 'hoc scibile non est, igitur haec scientia non est', sed intendit quod ista consequentia non vaiet 'scibile est, igitur scien­ tia est', et tamen respectu propositionis de praesenti mere et de inesse bene sequitur 'hoc scibile non est, igitur scientia de hoc scibili mediante tali proposi tione non est'. S e x t o sciendum est quod accipit hic sensum pro ipsa sensatione. U l t i m o sciendum est quod non accipit hic interemptionem vd peremptionem, nec ablationem, nec positionem vel factionem pro peremptione vel faccione vel positione reali et a parte rei extra, sed pro negatione vel ilatione inter consequentias, sicut 'interimitur' non

36-37 dcsaiptionem] relativorum tuid. ACDFG 42 amni om. ACH 44-45 particulare. . . particularem] particulariter. . . particulariter A 46 posterior natura] prior H ;; non om. BCDEFGK I l haec] ista EFG 47 est1 mg. B, om. CDEH ' l est1 o m . CD 5 0 scibile] sublatum add. H 54 haec om. BH 56 ista ] 54 Philosophw] per hoc CH l' quod trp. p. universaliter CDEF haec A 57 tamen om. CDFG : : mere] vere BCDEFGK, trp. p. propositionis H 62 sciendum] notandum AH :1 hic] in ista BCD i: ve!] nec H 63-64 necl . . . peremptione om. (hom.) CDE 64 factione] ablatione AH, fictione B, factionem E ·: positione] vel factione tuid. AH il reali] reali­ ter EF 65 illatione] ablatione FH ;; consequentias] consequ ens et antecedens A ; sicut] scd GH 65 non] nam B, exp. E ,

264

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

realiter, sed 'interimitur', hoc est negatur. Et est intelligendum sicut dictum est super P o r p h y r i u m 2• § 11 Habet autem quaestionem... [c. 7 ; Sa 14-2S] . Haec est secunda pars principalis istius capituli, in qua movet quandam dubitationem circa praedicta, et eam solvit. Et dividitur in duas partes, quia primo movet dubitationem, secundo eam solvit ibi 1 : Si igitur eorum quae sunt. Dicit igitur primo quod quaestio est an substantia aliqua dicatur ad aliquid, et maxime aliquae substantiae secundae. Nam in primis substantis verum est quia neque totae neque partes dicuntur ad aliquid. De tota patet, nam aliquis homo non dicitur alicuius aliquis homo, et sic de aliis. De partibus etiam patet, nam aliqua manus non dicitur alicuius aliqua manus, et sic de aliis partibus. Similiter in multis sub­ stantiis secundis est manifestum quod non dicuntur ad aliquid, nam homo non dicitur alicuius homo, et si c de aliis ; similiter nec lignum dicitur alicuius lignum, quamvis dicatur possessio alicuius. Sed in aliquibus videtur esse dubium, nam caput dicitur alicuius caput, et manus dicitur alicuius manus. Igitur talia sunt ad aliquid, ut videtur.

5

10

15

§ 12 S i igitur eorum . . [c. 7 ; S a 2S - S b 24] . In ista parte solvit prae­ dictam dubitationem, ostendens praedictam descriptionem relativo­ rum esse insufcientem, ex cuius insufcientia et alterius sufficientia sequitur quoddam corollarium per quod respondet ad praedictam du.

66 realiter] dicitur CD, datur BEFG, sed exp. E super librum Porphyrii FK

67 super Porphyrium] in Porphyrio CDEGH,

CAP. 13, § 1 1 . 2 Haec est om. BE 4 circa] contra F 7 et om. FG maxime] an add. AH 8 quia] quod DG, nam F 1 0 aliis] partibw add. BEH, particularibw add. G 10-1 1 De . . . par­ tibw om. (hom.) EF 1 1 et . . . partibus] nec etiam quoddam caput alicuiw quoddam caput. Et sic patet quod primae substantiae neque totae neque partes earum sunt ad aliquid G 13 et . . . aliis om. DFH 1 5 es om. CDFGH CAP. 1 3, § 12. - 3 descriptionem] definitionem AH uniw adtl. A 5 respondet] respondetur AEGH

4 insufficientia J sufficientia CDF

et J

1 Guillelmus de Ockham, Expositio in librum Porphyrii, cap. 7, § 3 (supra, pp. 97s.) . CAP. 1 3, § 1 1 . 1 lnfra, § 12. -

5

CAP.

to

ts

20

25

30

1 3 : DE PRO PRIETATIBUS RELATIVORUM

265

bitationem seu instantiam. Dicit igitur quod si descriptio praedicta esset sufficiens, aut nimis difficile aut impossibile esset vitare quin ali­ guae substantiae dicerentur ad aliquid. Sed certe ista descriptio non est sufciens, sed ista debet esse descriptio quod 'relativa sunt illa quae hoc ipsum quod sunt, ad aliquid sunt'. Et ex isto sequitur hoc corollarium quod impossibile est scire defi­ nite, hoc est distincte et in particulari, aliquod relativum verifìcari de aliquo nisi sciatur distincte et in particulari respectu cuius dicitur. Nam si relativum hoc ipsum quod est dicitur ad aliquid, non potest sciri quod dicitur ad aliquid nisi sciatur ad quod dicitur. Hoc etiam patet inductive, nam si aliquis novit in particolari quod hoc est duplum, novit respectu cuius est duplum. Similiter si aliquis novit in particulari quod hoc est melius, novit etiam in particulari quo est melius. Ex praedictis patet quod manus, caput et huiusmodi non sunt ad aliquid, quia aliquis potest distincte scire quod aliquid est caput et manus, et tamen ignorare cuius est caput et manus. Ex quo patet quod ista non sunt ad aliquid ; et si non sunt ad aliquid, nec aliquid quod est in genere substantiae est ad aliquid. Quia de istis maxime posset vi­ deri quod essent ad aliquid, tamen dicit P h i l o s o p h u s quod diffìcile est scire certitudinaliter et distincte nisi sin t saepius tractata ; non tamen erit inutile dubitare de singulis talibus. Circa totam istam partem est p r i m o notandum quod P h i­ l o s o p h u s accipit substantias pro nominibus substantiae, et vocat substantias secundas ipsa nomina quorum quodlibet signifìcat plures substantias, sicut dictum est p r i u s S e c u n d o notandum quod non ita proprie dicitur quod 'haec manus est alicuius haec manus' sicut 'alicuius manus', tamen forte utrumque verum est. T e r t i o notandum quod non intendit hic distinguere de rela1•

7 nimis ] minus FG 1 0 hoc ipsum ] haec ipsa AH aliquid co". in aliud B, aliud GK hoc om. BCF 1 1 - 1 2 definite ] definitive H 14 aliquid co". in aliud B, aliud add. G 15 aliquid] aliud BDEFGH " etiam om. BD 1 7 si om. CDEG 1 8 etiam . . . meliw] et respectu cuiw dicitur meliw H 19 praedictis] dictis BC, istis EG 21 et1] ve! BDEFG 22 et . . . aliquid1 om. (hom.) FH 23 Quia] si add. B istis] illis CDEFG 23-24 maxime . . . videri] magis posset videri F, maxime videbantur H 25 distincte] determinate AF 27 notandum] sciendum AD 27-28 Philosophw] in ista parte add. A 29 secundas] nota quod Anselmw libro De grammatico. fere in fine add. B 29 ipsa] ipsamet B , nomina ] sicut hic vocantur nomina add. B 3 1 notandum ] sciendum A non ita proprie] improprie BCF 34 quod] quorum A, quia E 11

CAP. 1 3, § 12.

-

1

Supra, cap. 8, § 1 ; cap. 9, § 8.

266

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

tivis, quod quaedam sunt relativa secundum esse et quaedam secundum dici, nec tali modo loquendi utitur P h i l o s o p h u s 1• Sed intendit dicere quod aliqua sunt nomina quae possunt verificari de aliquo respectu alterius, et aliqua sunt nomina quae possunt verificari de ali­ qua non respectu alterius sibi additi in obliquo. Et talia nomina non sunt vere de capitulo relationis, et talia nomina sunt huiusmodi : manus, caput, pes et huiusmodi. Nam aliquando dicitur vere 'caput ho­ minis caput' et ' manus alicuius hominis manus', et aliquando contingit quod manus non est hominis manus, sicut quando manus est abscisa vere est manus, - et quidquid sit de idiomate nostro, forte talis propo­ sitio reciperetur in idiomate suo -, et tamen talis manus, quando est abscisa, non est alicuius manus. Eodem modo dicendum est de tali­ bus : caput, pes, ala et huiusmodi. Alia autem s wit nomina quae nullo modo possunt verificari de aliquo nisi verificentur respectu alicuius sibi additi in obliquo. Sicut impossibile est quod aliquis sit dominus nisi sit alicuius dominus, vel quod aliquis sit servus nisi sit alicuius servus, et sic de aliis. Si autem ita esset de istis 'caput', 'manus' et huiusmodi quod quando manus esset abscisa non esset haec vera 'hoc corpus est manus', nec ista esset vera 'hoc corpus est caput', - demonstrando caput abscisum -, vere caput et manus et huiusmodi essent in genere relationis, sicut hoc nomen, per quod esset commune ad omnem partem, esset in genere re­ lationis. Sic igitur, breviter, omnia illa nomina quae non possunt verificari de aliquo nisi respectu alicuius additi in obliquo vel subintellecti, vere sunt in capitulo relationis, alia autem nomina non sunt in genere relationis. Et ita non est talis distinctio apud P h i l o s o p h u m quod aliqua sunt relativa secundum esse et aliqua secundum dici, nisi intel­ ligant illam distinctionem quae dieta est. Nec P h i l o s o p h u s po36 dici] sicut dicunt aliqui add. A 37 aliquo] alio ABCD 38 quac] non dd. B 40 vere om. BDE 41 huiwmodi] similia FG 41-42 hominis] alicuiw EF 43 manw1] est abscisa add. B 44 vere est manw] non dicitur alicuiw manw EFGK 44-45 nostro . . . suo] suo . . . nostro G 45 quando est om. FG 52 manw1] pes add. ADH : 1 quod] tunc EG :1 manw1 55 ct1 om. EG l i ct1 om. ACH Il sicut] 53-54 csset vera om. AH 54 corpw om. ABH om. EG 59 alicuiw] sibi add. FG 61 Phitcd B 56 ad omncm ille.fl. D, om. cum lac. G, om. EF !osophum] Boethium C 62 aliqua . . . aliqua] alia . . . alia FG nisi] sic dicendo add. A 63 illam] istam H, om. CDEFG

lta distinguunt relativa Thomas Aquinas, Summa theol. , I, q. 1 3, Henricus Gandavensis, Quodl. , III, q. 1 0 (ed. Parisiis 1 5 1 8, ( 62v) . 1

a.

7, ad l ;

35

40

45

so

55

60

CAP.

65

70

75

80

ss

90

13 : DE

PROPRIETATIBUS RELATIVORUM

267

nit talem distinctionem, nec istam quod aliqua sunt relativa secundum rem et aliqua secundum rationem. Illo tamen modo quo dictum est a l i h i 8, posset salvari. Q u a r t o notandum quod non omnia relativa sic se habent quod quando aliquid scitur determinate, quod tunc sciatur determinate respectu cuius est. Non enim qui scit quod ignis est effectus alicuius causae, scit propter hoc cuius causae est effectus, nec ille qui scit quod eclipsis est effectus alicuius causae, scit propter hoc cuius causae est effectus, et sic de aliis. Nec hoc intelligit P h i l o s o p h u s ita uni­ versaliter. Propter quod sciendum quod aliqua sunt relativa quae ne­ cessario praedicantur de illis de quibus praedicantur, ita quod impossibile est ea vere negari ab illis, [illis] exsistentibus. Et huiusmodi est effectus, nam de igne impossibile est quod sit nisi sit effectus. Ita forte est de quibusdam aliis. Et de talibus relativis non loquitur P h i l o­ s o p h u s in proposito. Alia autem sunt relativa quae contingenter praedicantur de illis de quibus praedicantur, et etiam ipsis exsistentibus possunt non praedicari, sicut duplum, dimidium, pater, filius, si­ mile et dissimile et sic de aliis. Et de talibus verum est dictum P h i­ l o s o p h i quod impossibile est scire determinate unum nisi sciendo determinate reliquum. Sed quomodo est tunc ad propositum quod dicit, quod potest aliquis scire quod aliquid est caput, nesciendo cuius est caput ? D i­ c e n d u m quod P h i l o s o p h u s non tantum respondet per idem corollarium, sed etiam per primum dictum, scilicet quod relativum est illud quod non potest de aliquo verificari nisi respectu alicuius additi in obliquo vel subintellecti. Et ideo caput non est relativum, quia potest sciri de aliquo quod est caput, nesciendo cuius est caput, quia nesciendo an sit alicuius. Si autem non posset sciri de aliquo quod est caput nesciendo cuius est caput, - esset tunc necessario sciendo quod esset caput alicuius caput -, vere esset caput ad aliquid. � aliqua . . . aliqua] alia alia EFG 64 aliqua sunt relativa] aliquae sunt relationes A 65 quo dictum] qui dictus DG 69 enim] ille add. A 71 propter hoc om. EFG 72 Nec] et D : ; hoc . . . ita] Philosophus sic intelligit A : ita] hic D, hoc H 75 illis1] ipsis F, vere add. F illis1 H, om. reliqui n est om. AD 78 autem om. BEFG · sunt] vere add. EG 80 duplum] et add. FGH !i pater] et add. AFGH ,. filius] et add. AB 81 etl om. CDH 82 nisi ] non FG , . sciendo] sciatur C H 86 non] modo A ' ' respondet] ve! removet add. F G . idem] illud X 87 etiam om. AH Il per primum] propter A 88 alicuius] sibi add. FG, hominis, leonis ve! caprae add. K 90 est1] sit B 91-93 Si . . . aliquid om. X 92 nesciendo] nisi sciendo CDEFG i: est1] es A :: est ] erit (?) B, om. AH :1 sciendo J nesciendo H, sciendum E, scire F ..•

8 Guillelmus de Ockham, In I Sent. , di s t . 30, q. 5 ; dist. 35, q. 4 (ed. cit.).

268

EXPOSITIO I N LIBRUM PRAED ICAMENTORUM ARISTOTELIS

Sed quomodo sequitur tunc corollarium ex principali proposi­ tione ? Dicendum quod sequitur virtute istius pròpositionis subintellectae, quod de relativis potest aliquando sciri quod vere praedicantur de rebus et aliquando non, ipsis rebus non mutatis. Et per consequens si sciam hoc modo distincte verificari aliquid de aliquo, oportet quod sciam respectu cuius determinate. Et haec de ad aliquid sufficiant.

95

(CAPITULUM 14 D E QUALITATE]

§ 1 Qualitatem autem dico... [c. 8 ; 8b 25 ] . In isto capitulo de­ terminat P h i l o s o p h u s de praedicamento qualitatis Et dividitur in duas partes, quia in prima determinat de speciebus qualitatis, in secunda de proprietatibus qualitatis, i bi 2 : Inest autem contrarietas. Prima dividitur in duas : in prima poni t descriptionem qualitatis, sc­ cundo poni t diversas species qualitatis, i bi 3 : Sunt autem. Dicit igitur p r i m o quod qualitas est secundum quam quales dicimur. Intelligendum est quod omne illud per quod respondetur ad quaestionem factam per 'quale' de aliquo, ita tamen quod non praedicatur de ilio primo modo dicendi per se, reponitur in genere qualitatis. Ista exceptione excipitur differentia substantialis, quia quamvis per eam respondeatur ad quaestionem factam per 'quale' de ali quo, 1•

95 scquitur] 99 Et om. BCDE

ex ..

add. AH 96 potest] possunt BCEFG haec] hoc EG, est add. CE de om. EH ad

om.

98 distincte] potest EF, posse G ABFH aliquid] dieta add. AFG

CAP. 14, § 1 . 4 dico] etc. add. A isto ] autem add. A 6 prima ] parte add. CFG 7 secunda] determinat add. BCDE qualitatis] ipsius G, eiwdem H, om. AC 8 dividitur om. FGH duas] partes add. C, quia add. DF qualitatis om. AH 8-9 secundo] in secunda FH 13-16 reponitur. . . ideo mg. K, om. (hom.) BCDEFGH

CAP. 14, § l . 1 De qualitate vide Guillelmum de Ockham, Summa Logicae, pars I, cap. 55-56 (Opera Philosophica I, ed. cit. , pp. 1 79-83) ; i bi, cap. 55, lin. 84-87, Inceptor dicit : "Et de qualitate secundum opinioncm A r i s t o t e l i s ista suffi­ ciant, quia in Praedicamentis diffuse tractavi de qualitate secundum opinionem A r i­ s t o t e l i s. Quidquid enim super p hilosop hiam scribo non tamquam meam sed tamquam A r i s t o t e l i s, ut mihi videtur, dico". 2 Infra, cap. 15, § 1 . 3 Infra, § 2. -

5

10

1s

CAP. 14 : DE QUALITATE

20

269

quia tamen praedicatur de ilio per se, primo modo dicendi per se, ideo non ponitur in genere qualitatis. S e c u n d o intelligendum : per hoc quod dici t 'qualitatem dico secundum quam quales dicimur', vult intelligere quod illud est qualitas secundum quod quaecumque res dicitur qualis.

§ 2 Sunt autem qualitates...

5

[c. 8 ; 8b 26-27]. In ista parte poni t P h i l o s o p h u s diversas species qualitatis. Et dividitur in quattuor partes, secundum quod quattuor species poni t. Secunda i bi 1: Aliud vero getlus; tcrtia i bi 2: Tertia vero; quarta i bi 8: Quartum vero genus. In prima parte primo ponit primam speciem, secundo ponit differen­ tiam inter aliqua contenta, i bi ': Difert enim. Dicit ergo primo quod cum qualitas sit de numero illorum quae multipliciter dicuntur, una species qualitatis est habitus et dispositio.

§ 3 Differt enim . . .

5

lo

[c. 8; 8b 27- 9a 10]. Hic ponit differentiam inter habitum et dispositionem, dicens quod in hoc differunt quod habitus est permanentior et diuturnior. Et exemplificat: nam scientia et virtutes, quae sunt pcrmanentes et de difficili mobiles, dicuntur habitus. Quod enim sint de difficili mobiles, patet per hoc quod scientia non perditur nisi fiat magna mutatio in corpore per aegritudinem vel alia modo ; et eodem modo est de virtute, p uta de iustitia, castitate et huius­ modi . Sed dispositiones seu affectiones sunt de facili permutabiles, sicut patet de aegritudine et sanitate, et de caliditate et frigiditate, quia cito fit aeger sanus et e converso, et calidus fit actualiter frigidus et e converso, quare etc. 1 6 ideo om. BDH, illud C, differentia add. F 1 7 non om. BCH 18 Secundo] Et A intelligendum ] est add. C, quod add. H, om. FG 19 quales dicimur] etc. A quod] omne add. AH 20 quod] quam CDEFGH add. F

CAP. 14, § 2. 2 qualitates] etc. add. A 4 species ponit] sunt species, H, sunt species qualitatis 6 primo om. AD 7 aliqua] illa GH, in ea add. A enim] autem A

CAP. 14, § 3. 4 et1 om. AC scientia] scientiae A 5 dicuntur] sunt A 6 per hoc om. DH 7 magna mutatio] magnus motus FG . mutatio] alteratio (mg.) C 8 iustitia] caritate et add. EFG 10 et1 om. AH et1 de om. AFH 1 1 fit1] sit B, om. AH actualiter] actu C, 12 quare etc. om. AH accidentaliter F

CAP. 14,

§ 2.

-

1

Infra,

§

5.

2 Infra,

§

6.

3 Infra ,

§ 10.

4

Infra,

§ 3.

270

EXPOSITIO IN

LIBRUM

PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

Et quia posset aliquis dicere quod aliquando frigiditas non est de facili mobilis, ideo respondet ad hoc dicens quod istae qualitates sunt de facili mobiles, nisi forte per diuturnitatem temporis transferantur in naturam subiecti. Et tunc dicuntur habitudines vel habitus quidam, quia omnes vocant habitus qualitates de difficili mobiles. Nam etiam in disciplinis illi qui non multum retinent, sed de facili moventur ab ignorantia ad scientiam et e converso, et cito obliviscuntur, dicuntur non habere habitum, et tamen sunt magis vel minus dispositi ad scientiam. Et ita patet quod habitus et dispositio differunt, quia habitus est de difficili mobilis et dispositio de facili mobilis.

15

20

§ 4 Sunt autem habitus... [c. 8 ; 9a 10-1 3]. Hic ponit secundam dif­ ferentiam inter dispositionem et habitum, quae est quod omnis habitus est dispositio et non e converso. Quod patet, nam quicumque habet habitum, dicitur esse dispositus vel bene vel male. Sed non omnis dispositus habet habitum, igitur etc. Intelligendum est hic p r i m o quod, sicut dictum est in principio istius capituli 1 , omne illud per quod respondetur ad quaestionem factam per 'quale' de aliquo, quod non est differentia essentialis rei, ponitur in genere qualitatis. Unde etiam propter hoc P h i l o s o p h u s, V Metaphysicae ponit differentiam substantialem esse 'quale', quia sci­ licet est illud per quod respondetur ad quaestionem factam per ' quale'. Ex istis autem sequitur quod aliqua de genere qualitatis, sive praedica­ mento, important res mere simplices, et absolute, sine omni connota­ tione, ita scilicet quod quodlibet ilio rum de una re p o test verificari ; alia autem non sic important, sed important plures res, nec de aliqua una re possunt praedicari. Alia autem important unam rem, aliam connotando. Primum patet, nam si quaeratur qualis est homo, convenienter respondetur quod est albus vel niger, calidus vel frigidus ; et tamen

5

10

1,

cili]

17 vocant) facili A !l et

A, vocantur CEH Il difficili] facili A 18 disciplinis] DF i! dispositio] vero 11dd. D, autcm tldd. F, est tldd. H

vocat 0111.

discipulis

A

22

diffi-

8 capituli] quod 11dd. seu CAP. 14, § 4. 4 Quod] hoc AH 7 dictum] tactum AH 1 1 quale] qualcm CEFH ABCDEF Il quacstionem] intcrrogationem AF 9 rei om. AF 15 ita om. AB : quodlibet] quilibet AF, quod D 13 istis] isto AH li sivc] scu H, in tldd. DEG 17 pracdicari] vcrifica EFG : � Alia) ali qua DG

rep .

CAP. 14, § 4. - 1 Supra, §

1.

2 Aristot.,

Metap h . ,

V,

c.

14, t.

19 (1020 35-36).

1s

20

CAP.

25

30

35

40

45

so

14 :

271

DE QUALITATE

calor, qui est abstractum calidi, de una re simpliciter verificatur, nam haec est vera 'haec res est calor', et sic de alis. Et quando ita est, tunc res, pro qua supponit illud abstractum, est ita de genere qualitatis quod non est de genere substantiae. Et tunc tale concretum et abstractum sibi correspondens simpliciter pro diversis supponunt, sicut cali­ dum supponit simpliciter pro subiecto et calor pro qualitate infor­ mante illud subiectum. Et tunc de aliqua una re praedicatur suum su­ perius in quid, primo modo dicendi per se. Secundum patet, nam si quaeratur qualis est homo, convenienter respondetur quod est sanus vd aeger, bene complexionatus vd male, et sic de aliis, puta quod est turpis vd pulcher, et tamen nulum isto­ rum significat praecise unam rem ita quod sit praedicabilis de una re simpliciter et per se una, nam sanitas non est aliqua qualitas una, distincta ab aliis qualitatibus, quia non est nisi debita proportio humorum, ita quod ultra ipsos humores et qualitates eorum nihil absolutum dicit, et tamen de nulla una qualitatc vere praedicatur. lta est de pulcritudine, quod non dicit aliquid ultra magnitudinem membrorum et colorem eorum et ceteras qualitates ad pulcritudinem requisitas, sed importat omnia ista simul, scilicet debitam proportionem membrorum cum sanitate corporis et ceteris requisitis. Ita est de multis aliis quae ponuntur in praedicamento qualitatis, quoniam nullum illorum significat ali­ quam unam rem de qua possit vere praedicari, sed multas, ad modum quo dictum est de aliquibus in genere quantitatis 8• Et forte inter alias causas ista fuit una quare P h i l o s o p h u s dicit ' quod qualitas est illorum q uae multipliciter dicuntur, volens quod non eodem modo prae­ dicatur de omnibus suis contentis. S e c u n d o notandum est quod istae species qualitatis non sunt ita impermixtae quod nihil contentum sub una possit contineri sub alia, immo idem poterit contineri in diversis speciebus. Nec qualitas proprie dividitur in istas, sed sunt quaedam inferiora mutuo se exce­ dentia, quia aliquid est in una quod non est in alia, et e converso. Et ideo ab aliquibus non vocantur species qualitatis sed quidam modi qualitatis. 32 unam rem om. EF 33 una1 mg. B, om. DFG ii distincta] et per se una dd. D 37 quod] quae A, quia F aliquid] quid CDEF 40 aliis om. AG 41 quoniam] quod CDFH, sàlicet quod G 42 rem] qualitatem G, praecise add. F 44 ista om. EF 48-49 una... alia] uno . .. alio BCDE 49 in] sub CH 51 quia] ita quod G, quod H ; : una] vel es potest add. G 8

Supra, cap. 10, § 4.

' Aristot., Praedicamenta, cap.

8 (8b 26).

272

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTEJ.IS

T e r t i o notandum quod quando dicit P h i l o s o p h u s in principio capituli 5: Qualitatem autem dico secundum quam quales dicimur, non intendit describere rem extra, ita scilicet quod omne illud quod dicitur esse quale, dicitur esse quale propter aliquam rem de genere qualitatis sibi inhaerentem, quia hoc non est universaliter verum, sicut patebit p o s t e a 6; sed vult describere nomen qualitatis, a quo - nisi sit defectus nominum - possit accipi concretum a quo dicitur aliquid quale, per quod convenienter respondetur ad quaestionem factam per ' quale' de aliquo, sicut satis exemplificat P h i l o s o p h u s inferius, sicut ibi patebit 7• Q u a r t o notandum quod habitus et dispositio non differunt semper realiter, quia sicut patet per secundam differentiam datam a P h i l o s o p h o, omnis habitus est quaedam dispositio, licet non e converso aliquando. Propter quod sciendum quod dispositio quae non est habitus, dicitur dupliciter, quia ex duplici causa potest esse de facili mobilis. Scilicet propter imperfectionem, quia frequenter qualitas re­ missa est de facili mobilis, et qualitas intensa est de difficili mobilis. Sicut patet quod primus actus virtutis causat aliquid in potentia, sed mul­ tum remissum, et ideo de facili perditur, sed illud quod causatur ex actibus frequenter iteratis est intensum, et non de facili perditur. Aliter potest aliqua qualitas esse de facili mobilis propter defectum alicuius causae conservantis eam in subiecto, non obstantc quod fuerit multum intensa. Et tunc illud idem numero omnino invariatum a parte sui quod est primo dispositio, postea propter solam causam advenien­ tem sibi, conservantem eam, dicitur habitus. Sed in primo casu non simpliciter est idem quod est dispositio prius et quod est postea habi­ tus ; sed illud quod est primo dispositio, fit pars realis illius quod postea est habitus, quia tunc fit habitus per augmentum formae ; et ita aliquid eiusdem rationis additur priori, quia forma quae est qualitas in eodem subiecto primo aliter augmentari non potest. Q u i n t o notandum est quod P h i l o s o p h u s non ponit hic 56 rem orn. DC ita orn. AH quod1 AZ, om. reliqui 57 dicitur . . . quale A, om. reliqui 59 nisi ] non E, si non G 60 possit] posset BCD, possint F, possunt H accipi ] in add. BCDEFG, sed del. G 6().1 concrctum. . . quale] concreta quibw dicitur aliquid tale ve! quale H 61 conve-­ nienter om. AH 62 satis om. CH ! exemplificat] explicat FG 65 semper onr. CFG :1 datam om. AH 68 duplici ] de add. BE esse] aliquid add. A 72 ideo] ita AB 74 potest] dici R 1 augmentum] augmcntationem A atfd. B 76 omnino om. FG 79 prius] primo AH 5

§ 12.

Aristot.,

Praedicamenta,

ca p .

8 (Bb 25).

6

Infra,

§ § 10-12.

7 Infra ,

ss

60

65

70

75

so

CAP.

ss

90

95

100

14 :

273

DE QUALITATE

in prima specie qualitatis praecise habitus et dispositiones vd qualitates ipsius animae, immo omnis qualitas quae est res una per se collocatur in ista prima specie qualitatis, quia omnis talis res vel est de facili mo­ bilis vel de difficili. Et ita omnes qualitates sensibiles et omnis potentia naturalis vel impotentia quae est res per se una, continetur sub prima specie qualitatis, quia omnis talis qualitas vel est de facili mobilis vel de difficili mobilis. Unde de calore et frigore exemplificat. In ista specie sunt omnes actus et passiones animae, et universaliter omnis res per se una, alia a substantia, quia quaelibet talis vel est de facili mobilis vel de difficili mobilis, hoc est vd faciliter amissibilis vd difficiliter. S e x t o notandum quod, quantum ad praesens spectat, habitus dupliciter accipitur : uno modo pro omni re exsistente in substantia subiective de difficili amissibilis, et sic accipitur in proposito. Aliter accipitur pro aliqua re accidentali, generata in aliqua potentia ex actu vcl ex actibus illius potentiae, sive illa potentia sit activa sive passiva nihil refert, quae quidem res inclinet potentiam eandem ad actus con­ similes. Et sic accipitur habitus in VI Ethicorum et alibi. S e p t i m o notandum quod quando dicit P h i l o s o p h u s quod contingit aliqua per longitudinem temporis in naturam transferri, non est intelligendum quod tale quid fiat de natura alterius, sed intdligit quod sit quasi naturaliter sequens naturam illius, quia scilicet non potest ab ea auferri faciliter. Et hoc non propter solam longitudinem temporis, quia sola transitio temporis non sufcit ad hoc quod aliqua talis res radicetur in subiecto aliquo magis quam prius. Unde si ali­ qua 1ualitas primo sit de facili mobilis et postea de difcili, necesse est quod ipsa augmentetur vel quod aliqua alia mutatio fiat. Tales tamen mutationes frequenter latent, et ideo dicitur quod diuturnitas temporis hoc facit, quod non est verum, sed aliqua alia causa latet frequenter. 8,

105

uo

87 ista]illaACE qualitatis mg. B, om. ACFGH 88 difficili]mobilis tuld. AD 89 continetur] per se tuld. H 90 talis] res vcl add. H 92 sunt]reponuntur (mg.) C:, actus] actioncsAH :: omnis] alia add. H res] alia tuld. CDE 93 alia om. ACE 94 mobilis om. AFH 96 ac99 ex om. ACG 100 quae ... pitur] diciturA .: omni om. CEFG 97 Aliter]alio modo FG res] dummodo sit quaedam res quae C i inclinet]attribuent H 100-01 actus consimiles]actum consimilem BD 101 Ethicorum]Topicorum F i! et alibi om. CDEFG 104 fiat co". in fit K, fit F 105 illius] ipsius BG :i quia] quasi EFG il scilicet] quod add. FGK, sed e xp . K 106 potest]possit EFG 107 temporis1 om. BCDEH :1 ad hoc A, sed H, om. reliqui 108-09 aliqua qualitas]aliqualiter A 1 12 quod] tamen ad. A Il verum] 109 difficili]mobilis ad. EFGH 1 10 tamen] enim BDH causa tantum A ' latet]latens BDEFG '

8

C( Aristot.,

Ethica Nicom.,

II,

c.

1; III,

c.

7;

VI,

c.

4 (1104b 21-26; 1114a

10- 1 1; 1140a 1-23).

OCXHAM, OPI!liA PHILOSOPIUCA Il

18

274

EXPOSITIO IN UBB.UM PB.AEDICAMENTOB.UM AB.ISTOTELIS

Et hoc potest probari, quia activum aeque perfectum approximatum passivo aequaliter disposito habebit aequalem effectum. Sed in prin­ cipio informationis istius formae agens contrarium de facili potuit inducere contrarium istius formae, igitur et post longum tempus, nisi passum sit aliter dispositum vel alia causa impediens concurrat. Igitur si nulla alia causa modo concurrat, nec passum est aliter dispositum, quia nihil habet nisi quod prius, sequitur quod ita faciliter inducetur contrarium istius formae sicut prius, et per consequens ista est ita faciliter amissibilis sicut prius.

m

1�

§ 5 Aliud vero genus qualitatis. .. [c. 8 ; 9a 14-27] . In ista parte ponit P h i l o s o p h u s secundam speciem qualitatis, dicens quod aliud genus qualitatis est secundum quod naturalis potentia aliquid fa­ ciliter faciendi vel patiendi, et similiter impotentia naturalis aliquid faciliter faciendi vel non patiendi dicitur qualitas 1• Et exemplificat di­ cens quod illud propter quod aliqui dicuntur pugilatores naturaliter vel cursores vel salubres vel insalubres, dicitur qualitas. Nam ille qui faciliter potest pugilare habet aliquid quod non habet ille qui non potest sic faciliter pugilare, et illud vocatur potentia naturalis pugilandi , et est de secunda specie qualitatis. Et ita est de ali. Et quia aliquis posset dicere vel credere quod omnis forma quae est principium faciendi aliquid esset potentia naturalis, ideo hoc removet dicens quod ad hoc quod aliquis dicatur habere potentiam naturalem vel impotentiam, non sufficit quod sit quocumque modo dispositus, hoc est non sufcit quod habeat qualemcumque potentiam ad ilud facien­ dum. Sicut non quicumque qui potest currere quocumque modo, di­ citur cursor vel habere potentiam naturalem currendi ; nec quicumque 113 probari] improbari FG Il perfectu] pcrfecte H 1 14 pasvo] pas ADFGK, seti co"- K 1 1 5 potuit] potcrit EG, potcrat F 1 1 7 alia] aliqua AD Il alia . . CODCUrrat] aliqua causa concurrcns imped.iat vd impcdicm concurat A 1 1 8 alia . . concur] sit causa impcdicm A Il modo om. FG 11 est] sit FG 1 1 9 habet om. BCDEFG Il inducetur] inducitur B, induc AGH 120-21 &ci­ litcr om. DH .

.

EFG

CAP. 14, § 5. - 2 vero om. FG l! qualitatis] est lld. CDE 4 secundum quod om. Il potentia] vd impotentia dd. CDEFG 5 similitcr] sic d ll. potentia vd FG 6 non om. FH Il paticndi] 1 0 pugilandi] pugnandi CGH &cicndi BG 9-1 0 pugilare. .. pugilare] pugnare. . . pugnan: ACGH 12 quia] per hoc lld. EFG Il dic:cre vd om. DFG Il forma] qualiw (mg.) E, rcs FG

Cap. 14. § 5.

-

1

Planius infra, lin.

20-29.

5

10

15

CAP.

20

25

30

35

40

45

14:

DE QUALITATE

275

qui potest aliquo modo pugilare dicitur habere potentiam pugilandi vd esse pugilator, sed ille qui potest tale quid faciliter facere. Similiter il qui habent potentiam faciliter non patiendi seu resistendi dicuntur habere potentiam naturalem. Sicut sanativi dicuntur qui non possunt faciliter pati ab extrinsecis, quamvis sit possibile quod patiantur, sed aegrotativi dicuntur qui habent impotentiam nihil patiendi, qui faciliter ab extrinsecis patiuntur, et non habent virtutem resistendi faciliter agentibus ad corruptionem. Et sicut est in animatis, ita est in inanima­ tis, quia durum dicitur quod habet potentiam non cito secari, molle e converso, quod non habet potentiam resistendi. Intelligendum est hic p r i m o quod omnis qualitas quae est principium agendi faciliter vel resistendi alicui agenti de difcili mo­ bilis, vocatur potentia naturalis il cui est principium agendi vel re­ sistendi. Omnis autem qualitas quae est principium faciliter patiendi, vel non resistendi, vel quae est impedimentum faciliter agendi, et est de difficili mobilis, vocatur impotentia naturalis, sicut manifeste patet ex littera A r i s t o t e l i s. Ex quo sequuntur aliqua corollaria. Unum est quod omnis qualitas quae est per se una, sive sit potentia naturalis sive impotentia naturalis, est in prima specie qualitatis, quia vere est habitus. Sed habitus ponitur in prima specie qualitatis, quia est de difcili mobilis.- Aliud est quod eadem qualitas secundum speciem est uni subiecto potentia naturalis, et alii subiecto non est potentia naturalis ; tum quia uni est principium faciliter operandi et ali non, propter aliquod impedimentum de dif­ cili mobile in uno quod non est in alio, tum quia in uno est de difcili mobilis et in alio non, sicut patet intuenti. S e c u n d o notandum quod non semper potentia naturalis est aliquid per se unum, sed aliquando concurrunt multae qualitates ; quia aliquando ad operationem aliquam requiruntur multa sine quibus non poterit aliquis faciliter operari, nec aliquando faciliter resistere agenti in contrarium. Et eodem modo est de impotentia naturali. Ta19 aliquo] quocumquc A. Il pugilare] pugnare CGH il potentiam] naturalem add. GH Il pugilan­ di] pugnandi CEH 20 es] etiam FG 21 f.acilitcr non trp. A 1: n:sistcndi] recipicndi BCDEFG 22 sanativi] sanativa EF ;; qui non possunt] quae non habcnt potcntiam F 24 aegrotativi] aegrotativa EF i! qui'] quae F Il qui1] quae EF, co quod G 26 ita est om. AB 26-Zl in inanimatis mg. B, in non animatis H, om. AD 28 conveno] scilicet add. A 31 illi] isti C, ilus GH Il cui] cuius EFH 32-33 Omnis. . n:sistcndi om. (hom.) CD 32 f.acilitcr om. BFG 33 impedimcntum] principium F 37 se] rcs add. G 38 Sed] secundum quod ABH, srd a,, B 39 quia] quae AH, si G 41 tum] 48 aliquis] habcns tamen (?) ABCDEF 42 non ] est add. ACE 47 multa mg. G, om. EF ABH, sed co". B .

276

EXPOSITIO

IN

LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

men sciendum est quod impotentia naturalis non semper est propter praesentiam alicuius qualitatis vel qualitatum, sed aliquando est sola absentia qualitatis quae est potentia naturalis. Sed tunc non est proprie et per se in genere qualitatis. T e r t i o notandum quod sicut durum et molle sunt in secunda specie qualitatis, ita calidum et frigidum sunt in eadem specie, et huiusmodi, quia possunt poni principia faciliter agendi seu operandi alicui, a quo sunt de difficili mobiles. Q u a r t o notandum quod quamvis omnis qualitas quae est po­ tentia naturalis vel impotentia naturalis sit habitus, tamen forte e con­ verso non est, quia forte est aliqua qualitas quae non est principium operandi vel resistendi.

so

ss

60

§ 6 9a 28-35]. In ista parte determinat P h i l o s o p h u s de tertia specie qualitatis. Et dividitur ista pars in duas, quia primo ostendit quae sunt ila quae sub ista specie continentur ; secundo ostendit diversitatem contentorum inter se, ibi 1 : Passibiles. Dicit igitur primo quod passibiles qualitates et passiones sunt in tertia specie qualitatis, sicut dulcedo, amaritudo, austeritas et huius­ modi. Quod enim ista sint qualitates ostendit, nam secundum quaecum­ que aliqua subiecta ipsa recipientia dicuntur qualia, sunt qualitates. Patet ista per descriptionem positam in principio capituli. Sed recipien­ tia praedicta dicuntur qualia secundum ipsa, nam corpus quod habet albedinem dicitur album, et per consequens quale, et mel quod habet dulcedinem dicitur dulce, et per consequens quale, et sic de aliis ; igitur etc. Tertia

vero

species qualitatis. . . [c.

8;

50 impotentia]non add. BCDEFG, sed del. G 51 praesentiamAC, potentiam BEFGHK. positionem XZ ;; ve! qualitatum om. AB 52-53 quae... qualitatis om. (hom.) DE 55 ita]et add. EG :: eadem]secunda BCH ii specie] qualitatis add. BH 55-56 huiusmodi] hoc D, ratio huius FG 56 poni]primo es F, poni es G 57 a]de BE 61 ve!]nc A

CAP. 14, § 6. 2 qua!itatis]est add. BCDE 4 in duas om. BCDEFG 5 diversitatcm contentorum]divenorum contentorum dilfen:ntiam EFG 6 Passibiles]vero add.A 8 austeritas om. AFG 9 enim]autem AD Il ista]istae BD, illae H Il secundum om. FGH 10 aliqua]alia CFG Il subiecta] absoluta a substantia FG ii qualitates]ut add. 1 1 ista om. BH 12 dicuntur]sunt FG

B,

CAP. 14, §

B

6.

-

1

Infra, §

7.

5

10

15

CAP.

14: DE QUALITATE

§ Passibiles vero . . . [c.

s

10

15

:?D

25

277

7

9a 35 - 9b 1 9]. In ista parte ponit differen­ tiam inter contenta. Et dividitur in duas partes, quia primo ostendit quod aliquae qualitates dicuntur diversimode passibiles qualitates, se­ cundo ostendit differentiam inter passibiles qualitates et passiones, ibi 1: Quaecumque igitur talium. In ista parte dicit quod aliter sunt passibiles qualitates dolcedo et amaritudo, calor et frigus, albedo et nigredo, et alii colores. Nam obiecta sensus gustus non dicuntur passibiles qualitates, nec etiam tactus, ita quod subiecta eorum aliquid patiantur ab eis, - sicut mel non patitur a dulcedine, similiter subiectum caloris non patitur a ca­ lore -, sed ista dicuntur passibiles qualitates quia inferunt passiones sensibus. Albedo autem et nigredo et ali colores non ideo dicuntur passibiles qualitates quia inferunt passionem sensui, sed quia ab aliquibus passionibus nascuntur. Nam propter varias passiones animae causantur varii colores in corpore, sicut ex erubescentia causatur rubor in facie, et ex timore pallor, et ideo quales passiones aliqui naturaliter habent, tales consimiles colores correspondentes naturaliter habent, si­ cut naturaliter verecundi sunt naturaliter rubei, et naturaliter timidi sunt pallidi naturaliter. Notandum est hic primo quod passio multipliciter accipitur. Ali­ quando enim passio est idem quod receptio vel deperditio alicuius, et sic pertinet ad naturalem ; vel est praedicamentum, et sic non loquitur P h i l o s o p h u s hic de passione. Et isto modo intellectus vere patitur quando intelligit, et sensus quando sentit. - Aliquando dicitur passio pro receptione formae cum abiectione contrariae formae; et sic sensus non patitur quando sentit, saltem non semper, et similiter intel­ lectus non semper patitur sic quando intelligit. Et isto modo dicit 8;

CAP . 14, § 7. 2 In . . . parte] Hic B 3 duas] tres n 4-5 secundo ... qualitatcs om. (hom.) EFK 6 Quaecunque] Omnem BDFK 7 In . . . dicit] dicit igitur primo B li ista] prima AH il dicit] ostendit AH ,: aliter sunt om. EFG :: qualitatcs] sunt ut add. EFG 7 et om. EFGH 8 et1 om. CFH Il albedo om. DE !l et1 om. FG 9 gustus] et tactus add. FG 10 ita B, propter hoc A, eo FGK, om. CDEH 11 similiter] nec n 13 ideo om. CDEFG 14 passionem] pas.sioru:s CDEF 1 7 et1 om. ACE 21 Notandum... passio] Hic primo notandum quod aliquando accipitur passio n : hic om. FH ii primo om. CDEFG 22 est idem] prout idem est B 24 Philosophw] Aristoteles n 25 Ali quando] aliter EF 25-26 dicitur passio] accipitur (Jere ita etiam in.fra) B 26 abiectione] adiectione ADEF 27-28 et . . . intelligit] nec semper intellectus quando intelligit B

27 similiter] sic EFG

CAP. 14, § 7.

-

l Infra, § 8.

278

EXPOSITIO IN LIBR.UM PRAEDICAMENTOR.UM ARISTOTELIS

h i l o s o p h u s intellectum non pati. - Aliter dicitur passio pro praedicabili per se secundo modo de aliquo ; et sic frequenter accipit P h i l o s o p h u s passionem in libro Posteriorum•. Et talis passio non oportet quod inhaereat realiter subiecto, sed sufficit quod praedicetur per se de subiecto, non pro se, sed pro re. - AJiter accipitur passio pro accidente proprio alicuius subiecti ; et sic raro accipitur a P h i l os o p h o. Sed istis praedictis modis non accipitur passio in proposito. Alio modo dicitur passio actus potentiae appetitivae quem sequitur ddectatio vd tristitia ; et isto modo accipitur II Ethicorum 8, ubi dicit P h i l o s o p h u s sic: "Dico autem passiones quidem concupiscen­ tiam, iram, timorem, audaciam, invidiam, gaudium, amicitiam, odium, desiderium, zelum, misericordiam, et universaliter quibus sequitur delectatio vel tristitia". - Ali quando autem accipitur passi o pro ddecta­ tione vd tristitia. - Aliquando accipitur pro omni actu appetitus con­ sequentis cognitionem. Utrum autem ddectatio distinguatur ab actu appetitus sive intd­ lectivi sive sensitivi vd non, non est logici considerare. Sed dico quod in proposito accipitur passio pro delectatione vel tristitia consequente apprehensionem sensitivam, et isto modo tales qualitates non inferunt passionem subiectis in quibus sunt. Non enim mel patitur a dulcedine, quia nec delectatur nec tristatur dulcedine, similiter subiectum caloris non tristatur nec delectatur calore, et sic de alis, sed istae qualitates inferunt passionem talem sensui, quia gustus in apprehendendo dulce­ dinem vd amaritudinem tristatur vel ddectatur, et similiter tactus sentiendo calorem delectatur vel tristatur. Et propter hoc istae quali­ tates dicuntur passibiles qualitates, non quia causant sensationem in sensu, - quia tunc calor et huiusmodi dicerentur passibiles qualitates P

-

29 Aliter] aliquando (etimn injr11) B Il dicitur om. CH 30 per se om. AH 32 inhacreat] adhacrcat BE 33 re] sua 1144. A 35 istis. .. non] ncquc aliquo pracdictorum modorum B 36 Alio modo] aliter cnim DH :l qucm GH, quam AB, quando CEFK, qui D 37 isto modo] sic B 38 pasones] pasionem AH Il quidcm] quacdam CDEFG, quandam H, scilicet 1144. FG 40-41 dclcotatio] guadium EFG 41 autcm] vero A, om. DH :! pasio om. ABD 42 accipitur] vero BE .: actu] dclectationc AH 45 sive om. DFG Il ve! ] sive BEF il logici considcrarc] logicac considerare B, logici huiusmodi considcratio E, logici considcratio FGK 47 apprchensionem] apprchensivam ADEFGHK :1 isto modo] sic B 49 ncc1] non FGH 50 dclcctatur] a 1144. ACDH 52 vel1] ncc CF ;: et om. DEFG 53 calorcm om. EFG 55 calor] color A 8 Aristot., Ethica Cf. Aristot., Anal. Poster. , I, c. 4 (73a 35 - 73b 24}. Nicom., Il, c. 4 (110Sb 21-23); versio Roberti Grossatesta, ed. R. A. Gauthier, Aristoteles Latinus, XXVI, 1-3, fase. 4, Leiden-Bruxelles 1973, 401. 1

�

35

40

45

so

55

CAP. 14: DE QUALITATE

60

65

70

75

279

quia inferunt passionem, hoc est sensationem sensui, quod est contra A r i s t o t e l e m in proposito -, sed dicuntur passibiles qualitates quia delectationem vel tristitiam causant in sensu mediante cognitione sensitiva. Colores autem et huiusmodi non dicuntur passibiles qualitates quia causant tales passiones, sed quia a talibus passionibus fre­ quenter causantur. Secundo notandum quod omne obiectum cuiuscumque sensus po­ test causare aliqualem delectationem vel tristitiam in sensu, P h i l o­ s o p h u s tamen hoc specialiter tribuit obiecto tactus et gustus, et non ali, propter hoc quia omnibus notum est quod ista o biecta cau­ sant delectationem illam. Non sic est de ali. Similiter propter hoc quod ista maiorem delectationem causant. Similiter propter hoc quod ista in omni animali delectationem vel tristitiam causant, quia omne animai habet gustum et tactum et delectationem et tristitiam consequentes, secundum P h i l o s o p h u m II De anima ', non autem omne animai habet alios sensus. Est ergo ista intentio P h i l o s o p h i quod obiecta tactus et gustus causant talem delectationem vel tristitiam omnibus notam, maximam, et in omnibus animalibus, sed obiecta aliorum sensuum non causant tantam, nec ita apparentem, nec in omni animali. § 8

s

to

talium...

[c. 8 ; 9b 19-33]. In ista parte ponit P h i l o s o p h u s differentiam inter passibiles qualitates et passiones, et primo respectu corporis, et secundo respectu animae, dicens primo quod quaecumque qualitates fiunt a talibus passionibus per­ manentibus et de difcili mobilibus, dicuntur passibiles qualitates. Si­ militer si fiant ex natura vel propter aegritudinem vel aestum vd propter aliquam aliam causam, ita tamen quod permaneant et sint de difficili mobiles, dicuntur passibiles qualitates, et ideo est quia secundum eas quales dicimur. Sed tales colores dicuntur passiones quando Quaecum que igitur

56 quia] non add. EFG, sed d�l. G 58 sensu] intdlcctu B 63 aliqualem] aliquam BF 64 tribuit] attribuit AFH :i obiecto] obiectis EH 65 quia] quod BEH !l quod] quia BG, si F 66 illam om. AH;: sic] autem add. A 69 et1] ve1 AG 72 tactus et om. CDEFG ;; ve!] et BD 73 maximam] maxime GH il animalibw] alis BH 74 non] nec BC 63-64 Philosophus om. FG

CAP. 14, § 8. - 2 talium om. FH 4 et om. DEFGH om. CDEFG 9 est om. EFG :: quia] quod CEH, om. FG

' Aristot.,

De anima,

II,

c.

3, t. 27 (414b 3-4).

5 fiunt] sunt AB 7 vel1 aestum 10 quando] quia A, quae EG, qui F

280

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

fiunt a passionibus leviter transeuntibus. Quod enim non sint quali­ tates patet, quia secundum eas non dicimur qu� es ; quod sint passiones patet, quia secundum eas dicimur aliquid pati, sicut patet quod quando aliquis propter verecundiam fit rubeus et propter timorem fit pallidus dicitur aliquid pati. Notandum est hic p r i m o quod aliter accipit hic P h i l o s op h u s passionem et in parte praecedenti, quia generalius. Quia in parte praecedenti accipit passionem pro ddectatione vel tristitia vd timore et huiusmodi, quae sunt in parte sensitiva, et sequuntur cogni­ tionem, et non manent in absentia cognitionis, hic autem accipit passionem pro consequente passionem primo modo, et etiam pro pas­ sione primo modo. Et isto modo color dicitur passio. S e c u n d o notandum quod quando aliquis fit rubeus ex vere­ condia, forte non semper generatur nova rubedo in facie, sed concurrit plus de sanguine quam prius, et ideo color sanguinis interioris apparet, et ideo quasi occultatur color cutis exterioris. Sicut patet si sub panno albo et tenui ponatur intense rubeum, non apparet albedo panni sed tantum color rubeus sive rubor coloris rubei ; ista tamen rubedo dicitur passio non sanguinis sed faciei. Et hoc est quia in sanguine immobilitcr permanet, in facie autem non. Et ita idem respectu diversorum potest dici passibilis qualitas et passio. Similiter si generatur novus rubor, non tamen permanens, ille rubor dicetur passio, non tamen passibilis qualitas ; non quin sit verus rubor et vere tunc dicatur rubeum corpus habens illum colorem. Tamen secundum usum loquentium vulgariter, qui non dicunt aliquod corpus album vel nigrum, rubeum vel pallidum sive rufum, tale vd tale nisi propter qualitatem diu permanentem, non dicetur rubeum vel quale. Et isto modo loquitur P h i l o s op h u s in proposito. Ex quo patet evidenter quod P h i l o s o p h u s principaliter lo­ quitur de nominibus secundum communiorem usum vulgi, et vulgus sic loquitur, ideo dicit : secundum talem qualitatem, quando diu non 12 sint] passibiles add. (mg.) B 15 dicitur . pati A, om. reliqui 17 generaliw) generaliter 19 et1] vel A 19-20 cognitionem . . . cognitionis legi posstl (mg.) B, om. GH l Quia om. BGH cogitationem . . . cogitationis 20 autem) vero H 21 pro1] aliquo add. Z :: primo modo trp. p . passionem (/in. 20-21) EFG 21-22 et modo om. CF ;: passione) propositione A 22 primo] secundo B 24 forte om. FG 25 interioris] in cute A 26 ideo om. AH 28 rubei] et add. :i ista) illa FG, ita H :: tamen om. FH 29 sed) speciei add. BF, super add. D, om. FG 33 non] nisi FH 34 Tamen] et non B : loquentium] loquendi AB 35 qui om. EFG :1 di­ cunt) dicitur EF :; nigrum] vel add. B 36 rufum] sive add. A, vel add. H : permanentem) ma­ nentem EFG .

.•.

AH

.

1s

20

25

30

35

40

CAP. 14: DE QUAUTATE

45

so

55

60

65

70

281

permanet, non dicimur quales, sed quando diu permanet, dicimur quales. Et certum est quod usus vocabulorum est ad propositum, et frequenter idem vocabulum ab eodem aequivoce sumitur. Et per hoc potest responderi ad obiectionem, si fiat talis, quod in principio capituli dicit P h i l o s o p h u s quod qualitas est secundum quam quales dicimur ; et per ipsum passio est qualitas, igitur secundum passionem quales dicimur ; et tamen hic dicit quod secundum tales passiones non dicimur quales. Unde ad istud dicendum est quod P h i l o s o p h u s generalius accipit 'quales' in principio capituli, et hic specialius. Nam in principio accipit ' quale' pro omni ilio per quod con­ tingit respondere ad quaestionem factam per 'quale'. Et quia quando aliquis est rubeus ex verecundia, si quaeratur ' qualis est', contingit secundum communem modum loquendi respondere quod est rubeus ; ideo ille rubor est qualitas. Sed in ista parte accipit P h i l o s o p h u s 'quale' secundum quod aliqui utuntur 'quali', quando aliquid est ex natura sua vel permanenter tale et non tantum ex casu aliquo, sicut dicimus quando homo est verecundus, etiam si rubor esset in cute exteriori, tamen statim cessaret cessante verecundia, quod homo non est rubeus, sed albus homo vel niger, et sic est de aliis. Et ista aequivo­ catio nominum facit multos errare, volentes omnia dieta accipere se­ cundum litteram sicut sonant, et semper in eadem significatione. T e r t i o notandum quod passibilis qualitas in proposito non tan­ tum accipitur pro omni qualitate quae fit ex passione permanente, sed pro omni qualitate permanente quae ex tali passione posset fieri, undecumque causetur. Q u a r t o notandum quod omnis passibilis qualitas, isto modo dieta, est in prima specie qualitatis, quia est habitus de difficili mobilis. Non tamen, e converso, omnis habitus qui est in prima specie qualitatis est passibilis qualitas, quia est aliqua talis quae non potest causare talem passionem, nec ex tali passione causari.

et1] quia B 43 vocabulorum] non add. B propositum co". in placitum C, placirum D 45 per] propter EFH '! obiectionem] obiectum A talis] tale A, om. FGH 50 quales] quale B, qualitates D 51 ilio om. EFG 5 1-52 contingit respondere] convenienter respondetur A 52 Et om. AH 53 contingit] convcnit A 54 secundum] per AH :1 comiuunem] omnem A, generalem FG 57 ve! om. FG et om. BD 58 quando J quod AH homo om. FH 60 homo om. FH '! est1 59 tamen] qui AH, cum BE, om. F 59-60 quod ... est'] quamvis. . . sit A om. DG 62 sonant] verba add. A 65 quae AHKXZ, quia BCDEFG passione ADHXZ, permansione BCEFGK fieri AXZ, facere rtliqui 66 undecumquc causetur] unum H 68 quia] quae AH

282

EXPOSffiO IN LIBJ.UM PJ.A.EDICAMENTOJ.UM AIUSTOTELIS

§ 9 Similiter autem bis et secundum animam. . . [c.

9b 33 1 Oa 1 0] . Hic ostendit differentiam inter passibiles qualitates et passiones ex parte animae, dicens quod illae qualitates quae fiunt ex passionibus non cito transeuntibus vel ex quibuscumque aliis causis, si sint permanentes et de difficili mobiles, dicuntur passibiles qualitates, quia secun­ dum eas dicimur quales, sicut dicimur dementes vel iracundi. Sed si fiant a passionibus cito transeuntibus et non sint permanentes vel de difcili mobiles, dicuntur passiones. Similiter si aliquis sit semel ira­ tus, non dicitur propter hoc iracundus, sed magis quod passus est aliquid. Sciendum est hic quod tales passiones derelinquunt in parte sen­ sitiva aliquos habitus ad consimiles actus inclinantes, et quando illi habitus sunt intensi et permanentes et de difficili mobiles, ex quacum­ que causa, dicuntur passibiles qualitates. Et hoc fit frequenter propter frequentiam actuum. Quando autem non sunt de difficili mobiles, tunc dicuntur passiones. Unde propter unum actum iracundiae non dicitur aliquis iracundus, et tamen ex illo actu generatur una qualitas eiusdem rationis cum qualitate illa a qua dicitur aliquis iracundus. Si­ cut albedo remissa est eiusdem rationis cum albedine intensa, et quan­ tum ad hoc est simile ; sicut si aliquis nollet vocare aliquem album propter albedinem remissam informantem sed tantum propter albe­ dinem multum intensam. Et ita patet quod P h i l o s o p h u s secundum usum loquentium loquitur de nominibus in isto capitulo, et aliquando secundum usum sapientum, aliquando secundum communem usum, aliquando secundum quod aliqui loquuntur. 8;

-

§ 10 Quartum vero genus qualitatis. . . [c. 8; l Oa 10-16] . In ista parte determinat P h i l o s o p h u s de quarta specie qualitatis. Et dividitur in duas, quia primo ostendit quae continentur sub hac specie, CAP. 14, § 9. 2 et . . . aniDUm o m . FGH 3 pasone.s) animac add. BC 8 ve!) scd AH 9 difficili] &ciii A 10 DUgis] dicitur add. A 11-12 sensitiva] subiectiva A 12 actus) ha bitw DF 13 et1) ve! ACEH 14 fit) fiunt C, om. EFG 1: propter) per CDEGH 15 non txp. B i: difficili] facili B 16 pasiones) passibiles quali ta tes F : propter) per B 20 hoc] illud B '! nollet) vel FGH 21 propter1) per BDEFG : remissam] rem illam H 22 multum om. FG 23 loquentium] loquendi ABC 25 sapientum] sapientium ACDE, et add. ADH aliquando1) vero add. A, om. CDEFK. 26 aliqui] antiqui D -

·

CAP. 14, § 10.

-

4 in duas) partes add. B,

om.

ACEFG

5

10

15

2n

25

CAP. 14: DE QUALITATE

s

10

1s

:?D

25

30

283

secundo removet aliqua quae videntur esse qualitates a genere quali­ tati.s, ibi 1 : Rarum vero. Dicit igitur quod sub quarta specie qualitati.s conti.netur forma et circa aliquod corpus constans figura ; similiter praeter ista recti.tudo et curvitas et similia dicuntur esse in quarta specie qualitatis. Quod enim sint qualitates probat, quia illa secundum quae dicimur quales, sunt qualitates. Sed secundum huiusmodi, et secundum triangulum et quadrangulum, dicimur quales ; igitur huiusmodi sunt qualitates. Sciendum est hic, secundum a l i q u o s 1, quod forma et figura differunt, quia figura est clausio rei et forma est consequens figuram, sicut pulcritudo et huiusmodi ; et sic pulcritudo est in quarta specie qualitatis. Et differenti.a istorum patet, nam aliqua duo habenti.a con­ similem formam sic se habent quod unum est pulcrum et aliud turpe ; et si quaeratur 'qualia sunt', dicetur quod unum est pulcrum et aliud turpe. Et hoc est quod dicitur quod aliquid in uno est pulcrum et in alia est turpe. Aliter posset dici quod P h i l o s o p h u s in proposito accipit formam et figuram pro eadem, ita quod ly et teneatur expositi.ve, ut si t sensus : quartum genus qualitati.s est forma e t - pro : id est circa aliquod corpus constans figura 8• S e c u n d o sciendum quod non omne quod est in quarta specie qualitatis est forma vel figura, nam P h i l o s o p h u s exemplificans dicit quod praeter ista recti.tudo et curvitas sunt in quarta specie quali­ tatis. Ista tamen aliquo modo conti.nentur sub figura, large accipiendo figuram. T e r t i o notandum quod ista : forma, figura, recti.tudo et curvitas non important alias res absolutas a substanti.a, quanti.tate et qua5 es] extra CE, extra tuld. FGK, sed dtl. G l! a] in B 7 igitur] primo tuld. B ;; quarta specie] quarto genere A 8 constans] consistens CDFG :; praeter 011. FG Il ista] haec B 9 similia] con­ similia EG 10 probat] patet A, probatur F ,: illa . . . quae] secundum illa A 12 huiusmodi 011. AH 13 quod trp. p. hic AH 14 et 011. ACEG 17 unum] illorum tu!J. A ;; aliud] est tuld. CFG 18 aliud] est 11dd. CDF 20 est 011. BGH 2 1 Philosophw] secundum Philosophum DE 22 eadem ] eodem EH , ut] et A 23 pro: id est] per illud A, prout est BCD, id est F 24 constans] consistens FG Z7 ista] haec AC, om. DH 28 Ista] ita AD ;� tamen] quod tu!J. D 31 alias] aliquas AFGH 31-32 qualitate] et sic de aliis 11dd. AH, sed tuld. F

2 Cf. Albertus Magnus, Liber de Praedica­ § 10. - 1 Infra, § 11. c. 8 (Opera Omnia l, ed. cit., p. 259) ; loannes Duns Scotw, Quaestio­ nes in Praedicamenta, quaest. 36, n. 12 (Opera Omnia I, ed. L. Wadding, Lugduni 8 Fere verbotenw apud Gualterum Burlaeum, In Praedicamenta 1639, 170). Aristot., cap. De qualitate (ed. cit. , f. 41vb) .

CAP.

14,

m en tis, tract.

V,

284

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

litate, - si quantitas sit alia res a substantia ; quod tamen non est verum secundum intentionem P h i l o s o p h i ' -, sed ista dicunt substan­ tias, connotando certum et determinatum ordinem partium. Quod patet, nam circumscripta omni alia re a substantia et quantitate, si sit alia res, et manente quanto, omni alia re separata, necessario est alicuius figurae, ita quod necessario vel illud corpus est triangolare vel circulare, et sic de aliis figuris. Similiter omnis linea, omni qualitate circumscripta - quae si sit alia res absoluta - necessario est recta vel curva, vel ha­ bens angulos vel non habens. Igitur curvitas vel rectitudo in linea non est aliqua alia res absoluta adveniens lineae et ipsam informans tamquam subiectum, quomodo albedo informat parietem. Similiter accepto ali­ quo quanto, per solam separationem partis a parte, sine omni re abso­ luta de novo causata, vere eri t alterius figurae ; igitur figura non est talis res absoluta alia. Ideo intelligendum est quod figura nullam aliam rem a qualita­ tibus aliis et substantia dicit. Et ideo vult P h i l o s o p h u s, VII Phy­ sicorum quod ad figuram non est motus alterationis, quia motus al­ terationis est per hoc quod aliqua forma absoluta adquiritur vel deper­ ditur in aliquo subiecto, quae nata est ipsum subiectum informare. Sed hoc non est verum de figura, rectitudine et curvitate. Unde linea recta per solum motum localem, scilicet magis appro:ximando partes lineae, sine omni re absoluta adveniente formaliter et subiective, potest fieri curva, et per consequens curvitas non est talis rcs absoluta alia. Et codem modo, proportionaliter, est de figuris et huiusmodi quae ponuntur in quarta specie qualitatis. Et ita non dicuntur qualitates quia important alias res, sed quia per ipsa, vel concreta eorum, convenienter respondetur ad quaestionem factam per 'quale' de aliquo. Si enim quae­ ratur 'qualis est linea', convenienter respondetur quod est curva vel recta, et ita de aliis. Unde dc talibus, aliquo modo proportionaliter,

35

40

45

5,

32 quantiw] qualiw BDF :: alia] aliqua ACH a substantia om. ABCH 35 quantitate] qualitate B 36 alia1] aliqua ACH, il la G ·: necessario est] necesse est quod si t FG 37 triangulare] triangulum EFG 38 qualitate] quantitate E 39 quae] etiam C si o m . AGH :: alia] aliqua C, 40 in linea o m . DEFG 41 et o m . AEFG 44 alteriw] alicuiw BDEH aliquo modo G 45 talis trp. p. igitur EFG res... alia] res aliqua absoluta FG 46 intelligendum] tenendum A, dicendum F 5 1 recta o m . ABC 52 partes] parti BCDEFG 53 amni ] alia add. BH, aliqua add. G 54 res] aliqua add. DC 56-57 quia import:mt] eo quod importent A 57 alias] aliquas FGHK, sed co". K ve!] per add. D 60 ita] sic AH .

··

..

' Cf. supra, cap. 10. 246a 4).

5

Aristot.,

Physica,

VII, c. 3,

tt.

14-15 (245b 3

so

55

ro

CAP.

14 :

DE QUALITATE

dicendum est sicut dictum est p r i a s stantiae.

8

285

de quantitate respectu suh­

§ 11 Rarum vero et

s

to

ts

20

25

spissum . . . [c.

10a 1 6-27] . Hic removet a quali­ tate aliqua, dicens quod rarum et spissum, asperum et lene videntur significare qualitatem, et tamen videntur aliena a qualitate, nam ista videntur magis importare positionem. Quod patet per definitiones exprimentes quid nominis ipsorum ; nam aliquid dicitur spissum eo quod partes suae sunt propinquae, similiter asperum eo quod una pars supereminet alteri, sed lene dicitur eo quod partes suae in directum protenduntur, et rarum eo quod partes distant ab invicem, et ita omnia videntur esse de genere positionis Ultimo quantum ad istam partem epilogando dicit quod forte sunt aliqui alii modi qualitatis, sed isti qui dicti sunt, sunt magis usitati. Intelligendum est hic primo quod non est intentio P h i l o s o p h i simpliciter negare ista esse in genere qualitatis, sed negat hoc secundum opinionem aliquorum, ideo dicit quod aliena putantur esse a divisione quae est circa qualitatem. Vel intendit quod non sunt praecise in ge­ nere qualitatis sed etiam in genere positionis. Et sicut est de istis, ita est de figuris. N am sicut aliquod corpus dicitur esse asperum quia una pars supereminet et alia est inferior, ita aliquod corpus dicitur rectum vel curvum quia partes suae taliter vel taliter ordinantur. Quod enim ista possint dici qualitates, patet per hoc quod secundum eas quales dicimur, nam si quaeratur de aliquo quale est, convenienter respondetur quod est rectum vel curvum, triangolare vd quadrangolare. Et s i d i c a t u r quod idem non potest esse in diversis praedicamentis, patet quod h o c e s t manifeste f a l s u m, sicut patet per P h i l o s o p h u m expresse in fine istius capitoli 1• Tertio notandum est quod partes densi non dicuntur propinquius 8;

1•

CAP. 14, § 1 1 . - 4 qualitatem] qualitates DH , aliena] alienae DCEFG, aliae D 9 rarum] diadd. A 1 5 aliena] alienae BCDEFG 16 Ve!] sed EF 17 sicu t ] dictum add. A ;; ita] etiam add. EG 1 8 est] etiam AF 20 enim] autem AD 21 eas ] ea A 23 est] asperum ve! lene, sicut dicitur quod est add. H rectum . . . quadrangulan:] rarum ve! spissum (in ras.) G 26 expresse om. AH citur

8 Supra, cap. 10, § 4. CAP. 14, § 11 . - 1 Similia apud Gualterum Burlaeum, loco cit., 2 Infra, cap. 15, § 6.

f(

41vb-42ra.

286

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

iacere quam partes rari quia una pars contigua alteri magis distat ab alia in raro quam in denso, sicut una medietas rari non magis distat ab alia medietate rari quam una medietas densi distat ab alia medietate densi ; sed ideo dicit quod partes rari magis distant, quia partes distantes in raro si ilud rarum fiat densum tunc minus distabunt quam quando fuerunt in raro, sicut patet quod extremitates rari magis distant quam distabant quando illud rarum fuit densum.

30

§ 12 Qualia vero sunt. .. [c. 8 ; 1 Oa 2 7 1 Ob 1 1 ] . Postquam P h il o s o p h u s in parte praecedenti determinavit de qualitate, hic de­ terminat de quali 1, dicens : qualia dicuntur illa quae a praedictis qua­ litatibus dicuntur denominative qualia, vel aliquo modo dicuntur ab eis qualia. Quod enim aliqua dicantur denominative qualia a qualita­ tibus patet, nam a candore dicitur aliquis denominative candidus et a grammatica grammaticus et a iustitia iustus, et sic de aliis. Sed quod non semper qualia dicuntur denominative a qualitatibus, potest contingere ex duplici causa : vel quia qualitati tali non est nomen impositum, vel quia est nomen impositum, non tamen illud con­ cretum est denominativum vel denominative dictum ab eo propter defectum alicuius particulae requisitae ad hoc quod aliquid sit deno­ minativum ab alio. - Exemplum primi patet de pugilatore et cursore, quia ista non dicuntur denominative ab eis, propter hoc quod illis potentiis naturalibus propter quas aliqui dicuntur pugilatores vel cur­ sores non sunt nomina imposita a quibus ista possint denominative dici. Verumtamen artibus istis propter quas habentes ipsas dicuntur ali­ qui pugilatores vel cursorcs - non tamen eodem modo quo habentes -

28 quia] re eo quod A 30 rari . . . medietatc:1 om. (hDm.) CDEFG 31 quod om. DH ,, distantes] densatae A 32 illud] idem A 33 quod] per CG 'l rari] quia add. FG 34 distabant] distent A, distabunt G li illud] idem A 1 : fuit] fiet BD, fiat C, fuerit AH

CAP. 14, § 12. - 4 dicms] quod adi. AH

5-6 vd . . qualia1 om. (hDm.) EF 6 Quod] quatt add. in mg. sive deno­ minative G 11 aliqua] ab eis add. A I l denominative om. AH �7 a qualitatibus om. FG 9 quod om. CDEFG Il qualitatibw] hoc add. DB, quia add. F, quod adi. G 10 ex. . . causa] dupliciter DH il quia] quod F 11 quia est am. in mg. in licet sit G 12 dictum] dicitur AH 15 eis] ali AH 18 artibus] a rebus B :: istis] ipsis CDEFG !i ipsas om. EFG .

Ha CD i enim] autem A ii aliqua . . . qualia1] ab eis denominentur aliqua qualia

CAP. 14, § 12. - 1 Haec pars usque ad !in. 26 fere verbotenus legitur apud Bur­ laeum, loco cit., f. 42r.

s

10

1s

287

CAP. 14 : DE QUALITATE

20

25

30

35

40

potentiam naturalem pugilandi vel currendi - sunt nomina imposita a quibus dicuntur denominative pugilatores vel cursores, cuiusmodi sunt ista nomina 'pugilatoria' et 'palaestrica'. - Exemplum secundi : nam illi qualitati propter quam aliquis dicitur studiosus, est nomen impositum, scilicet hoc nomen 'virtus', et tamen nulus dicitur studiosus a virtute denominative, et hoc quia hoc nomen 'virtus' et hoc nomen 'studiosus' non habent idem principium. Sciendum est hic quod numquam dicitur aliqua res qualis nisi propter aliquam rem quae potest aliquo modo qualitas vocari. Sed aliquando illa res propter quam aliquid dicitur quale, est realiter d.ifferens ab ilio quod est quale, et informans ipsum ; sicut homo dicitur albus et qualis propter albedinem quae realiter distinguitur ab homine et quae est in homine subiective. - Aliquando autem hoc non con­ tingit, sed nulla est talis res in eo quod est quale, sed propter hoc quod ipsa se habet aliter quantum ad aliquid extrinsecum et quantum ad partes suas intrinsecas, non quia ipsis tale aliquid extrinsecum adveniat absolutum quod formaliter inhacreat, sed propter hoc quod aliquid extrinsecum advenit, sicut locus vel aliquid huiusmodi, sicut patet quando linea fit curva quae prius fui t recta. Vel propter solam amo­ tionem, sicut quando separantur aliquae partes ab invicem, vel per talem alium modum, quod potest contingere per salurn motum loca­ lem, sine omni re absoluta adveniente. Et in isto casu, de virtute ser­ monis loquendo, abstractum impositum tali qualitati et concretum de­ berent esse nomina synonyma, quamvis non secundum t h e o l o­ gos sed in primo casu non erunt nomina synonyma. - Aliter potest contingere quod aliquid dicitur quale, non propter unam rem praecise, sed propter multas res, sicut est de pulcro, sano, sapiente, uno modo accipiendo sapiens, et huiusmodi. Et in isto casu abstractum et concretum non sunt nomina synonyma, sed de virtute sermonis con2,

45

21 ve! om. EG ; cunores] ve! h ui usm odi �tdd. EFG 22 palestrica] palestrina C, palestria AF 24 dicitur trp. p . denominati ve (/in. 25) CDEFG 25 hoc1] est IJdd. B 25-26 virtus. . nomen om. (lsom.) CDE Z7 est hic om. FH 28 vocari] appellari A, nominari BC 29 aliquid. . . 36 hoc quale] aliquis. . . qualis A 3 3 sed1 ] aliquando �tdd. A 3 5 intrinseca ] extri nsecas B G 39 per] quod om. DEFG 37 vel. . . huiwmodi] et huiwmodi A, et linea H ;; sicut] patet IJd. B propter DG 40 quod] qui A 41 in om. AH 42-43 d eberent] dicerentur CDEFG 48 synonyma] sicut secundum viam .Aristotelis 46-47 uno . sapiens] universaliter a sapiente D isca nomina 'homo' et 'humanitas', 'animai' et 'animalicas' sunt nomina synonyma add. (mg.) K ,

.

. .

1

phica

De hac re fusius agit Ockham in I, ed. cit. , pp. 23-29) .

Summa Logicae, parte l,

c.

7 (Opera Philoso­

288

EXPOSITIO IS LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

cretum praedicatur de subiecto, et abstractum de illis pluribus rebus simul sumptis, et de nulla illarum separatim sumpta, sicut omnes humores taliter proportionati in homine sanitas possunt dici, sicut plures homines dicuntur unus populus, et tamen ipsum animai dicetur sanum.

so

(CAPITULUM 1 5 D E PROPRIETATIBUS QUALITATIS ]

§ Inest autem contrarietas... [c.

l

l Ob 1 2-25 ]. In ista parte deter­ minat P h i l o s o p h u s de proprietatibus qualitatis, et dividitur in tres partes secundum quod tres proprietates ponit. Prima est ista quod qualitati inest contrarium, et hoc tam secundum abstracta quam secun­ dum concreta. Secundum abstracta patet, nam iustitia et iniustitia con­ trariantur, et similiter albedo et nigredo. Secundum concreta patet, nam iustum contrariatur iniusto sicut album nigro. Verumtamen ista proprietas non convenit omnibus qualitatibus, quia coloribus mediis inter albedinem et nigredinem nihil est contrarium. Et quia aliquis posset credere quod unum contrariorum esset in genere qualitatis et reliquum in alio genere, ideo hoc removet dicens quod si unum sit quale vel in genere qualitatis, et reliquum contrariorum erit quale vel in genere qualitatis, sicut si iustitia sit in genere qua­ litatis, et iniustitia erit in eodem genere. Sicut inductive patet, quia non potest collocari in aliquo alio praedicamento, sicut nec in genere quantitatis, nec [in] ad aliquid, et sic de aliis. Notandum est hic primo quod contrarietas vere competit multis qualitatibus quae sunt res de genere qualitatis, quia multae tales res sunt mutuo se expellentes et per motum adquisibiles et maxime distant inter omnes res mutuo se expellentes in eodem. Et isto modo albedo contrariatur nigredini. Sed isto modo album et nigrum non contra­ riantur, nam quando dicitur 'album et nigrum contrariantur', aut isti 8;

-

-- -

�-

-

-

49 subiecto] aliquo B

-

CAP. 15, § 1. 7 abstracta quam] absoluta tam A 13 iustus CE sicut] et FH 1 1 qualitatibus om. 19 trariorum om. FH 1 6 ve!] et BD 1 7 quia] quod A nigredini] nigredo . albedini A 25-27 na m. . . contrariantur

,

AH

..

7-8 secundum om. FG csset] post es AGH in s. /in . D, om. rtliqui mg. K . 0111 . (/rom.) EF

10 iustum] 15-16 con23-24 albedo . . . 25 aut om. AD

s

10

1s

20

25

CAP. 15 : DE PROPRIETATIBUS QUALITATIS

JO

JS

40

45

so

ss

289

termini 'album' et 'nigrum' supponunt pro se ipsis, et tunc certum est quod non contrariantur isto modo accipiendo contrarietatem, non plus quam isti termini 'homo' et 'animal'. Aut supponunt pro subiectis ; et certum est quod subiecta non contrariantur, nam subiecta illa sunt Sortes et Plato, quia Sortes est albus et Plato est niger, et certum est quod Sortes et Plato non contrariantur. Aut supponunt pro qualita­ tibus ; et hoc est impossibile, quia numquam concretum et abstractum, nisi sint synonyma, supponunt pro eodem. Aut supponunt pro aggre­ gatis ex subiectis et qualitatibus ; et hoc non est verum, quia concretum tale supponit pro subiecto praecise de virtute sermonis. Similiter, hoc posito, illa aggregata non sunt contraria proprie, sicut dictum est. Ideo pro intentione P h i l o s o p h i est notandum quod P h i­ l o s o p h u s principaliter loquitur de contrarietate extendendo no­ men contrariorum, et hoc secundum quod aliqua nomina dicuntur contraria, quia sunt signa contrariorum. Et hoc quia P h i l o s o p h u s principaliter loquitur de nominibus in isto libro. Vult igitur quod de illis nominibus praedicatur haec proprietas 'esse contraria', quia signi­ ficant contraria, scilicet mutuo se expellentia etc. , et nullo modo pos­ sunt de eodem simul verificari. Et isto modo haec nomina 'albedo' et 'nigredo' vere contrariantur, quia significant contraria mutuo se expel­ lentia etc., et certum est quod nihil potest esse simul albedo et nigredo. lsto etiam modo haec nomina 'album' et 'nigrum', et similiter intentio­ nes animae correspondentes, dicuntur contraria, quia significant contra­ ria mutuo se expellentia etc. Et certum est quod nihil potest esse simul album et nigrum. Et ita P h i l o s o p h u s, in multis locis, illud quod vere competit rebus, attribuit metaphorice nominibus, quia sunt signa rerum, sicut urina dicitur sana quia est signum sanitatis. S e c u n d o notandum quod contraria accipiuntur dupliciter, sci­ licet stricte et strictissime. Stricte sunt illa quae mutuo se expellunt in eodem subiecto, et sunt per motum adquisibiles, ita tamen quod nullo modo sunt compossibiles ; et sic colores medii sunt contrarii. Strictissime contraria sunt illa quae habent praedictas condiciones, et praeter hoc sunt summe distantia in ilio genere ; et isto modo colores 26-28 et • . • animai] et hoc essec falsum G

33 sim ] nomina add. AFH 35 praecise] cc add. B 39 concrariorum] contrariccacis seu contrariorum H : dicuncur] sunc D 40 quia] et A, quac H 46 simul mg. D, om. EG 47 hac nomina ] albedo cc nigredo add. AF, om. DH 49 etc. 48-49 quia . . . concraria om. (hom.) CDEFG om. FH 50 locis] l o qui c ur cc add. FG 54 illa] 51 mecaphorice om. FG quia] quae ADH 57 sunc ] dicuncur EFG contraria add. D

36

illa ] calia

A,

isca

DH

aggregata] subiccta

D

,

OCJtHAM, OPBRA PHILOSOPHICA I l

19

290

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

medii non sunt contrarii. Et isto modo hoc negat hic, alibi autem dicit colores medios esse contrarios, non tamen strictissime sumendo contraria. T e r t i o sciendum quod ex ista littera patet quod qualitates ani­ mae vere contrariantur, sicut qualitates corporis, sicut iustitia et iniu­ stitia quae sunt verae qualitates animae, et tamen vere contrariantur.

60

§ 2 1 0b 26 - 1 1 a 1 5 ] . I n ista parte ponit P h i l o s o p h u s secundam proprietatem quali­ tatis, dicens quod qualitas suscipit magis et minus, sicut patet de albo et iusto, quia unus dicitur altero magis albus et magis iustus, et similiter idem aliquando est magis calidus et aliquando minus calidus. Verumta­ men non omnia in genere qualitatis suscipiunt magis et minus, nam quaedam licet suscipiant magis et minus in concreto, non tamen in abstracto. Sicut patet quod iustitia non suscipit magis et minus ita quod una iustitia sit magis iustitia quam alia, et similiter una sanitas non est magis sanitas quam alia, quamvis convenienter dicatur quod unus habet magis sanitatem vel iustitiam quam alius ; sic est de grammatica et aliis qualitatibus animae. Quaedam sunt quae nec in concreto nec in abstracto suscipiunt magis et minus, sicut triangulus et circulus et quadrangulus et huiusmodi, quia unum non dicitur magis quadratum quam aliud, nam utrumque aut est quadratum aut non. Si sic, non magis est unum quadratum quam aliud, sicut manifeste patet ; si non utrum­ que est quadratum, manifestum est quod unum non est magis quadra­ tum quam aliud, et ita est de alis. Sic igitur patet quod non omnia qualia suscipiunt magis et minus. Addit etiam P h i l o s o p h u s in fine quod duae praedictae proprietates non sunt propriae qualitati, quia non conveniunt omni qualitati, sicut ostensum est. Suscip it autem qualitas magis

et minus . . . [c.

8;

59 contrarli] tamc:n tuld. B i i Et . . . hic om. EFG . : hoc om. AH ! l negat] Philosophw add. AH : i hic] 61 contraria om. CDEFG 64 quae]

hoc C 60 tamc:n om. BD I l sumc:ndo] accipiendo AB non A, non add. H li verac] nisi AH ; : et tamen om. BF

CAP. 15, § 2. 4 dicens] et dicit AH 5 albw om. AB i i magis1] minw AB 6 est om. EFG li calidw1] calidum DEFGH : 1 et om. EG : : aliquando om. CFH , : calidw1] calidum DEFGH 8 et minw mg. B, om. ACEFG 11 unw] homo tuld. A 12 magis] maiorem AB Il sic] sicut CE 13 animac] quia add. CDE, et add. G l Quaedam] autem tuld. A 15 huiwmodi ] et hoc add. AH 15-16 unum. . . quadratum. . . aliud] unw . . . quadratw . . . aliw FG 16-17 nam . . . aliud om. (hom.) EFG 17 si] sive EFG, autem tuld. A 18 quadratum.I] quadratw G, aequaliter quia add. FG 18-19 unum . . . quadratum . . . aliud] unw . . . quadratw . . . ali w G 19 ita] sic B D :· Sic] ita BDFG 21 praedictae om. FG

s

10

1s

20

CAP. 1 5 : DE PROPRIETATIB US QUALITATIS

25

30

JS

40

45

so

29 1

Intelligendum est hic primo quod P h i l o s o p h u s principaliter loquitur hic de nominibus, intendens quod aliquibus concretis potest convenienter addi hoc adverbium 'magis' vd 'minus' respectu illorum de quibus praedicantur, ut convenienter dicatur quod Sortes est magis albus quam Plato, et Plato est minus albus quam Sortes. Et hoc est universaliter verum quando illa concreta suscipiunt comparationem, ilio modo quo grammatici loquuntur de comparatione. Sed sicut abstractum non recipit comparationem, ita non additur sibi convenien­ ter tale adverbium ' magis' et 'minus'. Sed aliqua sunt abstracta, et etiam aliqua concreta cis correspondentia, quae non recipiunt compara­ tionem, et ideo non suscipiunt magis et minus, hoc est talia adverbia eis convenienter non adduntur. Ex isto patet quod non est imaginandum quod iustitia sit una qualitas quae non recipiat magis et minus, et iustum sit alia qualitas a parte rei quae recipiat magis et minus, quia a parte rei non est nisi una sola, et ita illa simpliciter recipit magis et minus vel non recipit, ita tamen quod altera pars contradictionis verifìcatur. Et ideo quando dicit P h il o s o p h u s quod qualitas suscipit magis et minus, exponendus est sic : qualitas, hoc est ali qua nomina concreta importantia qualitates extra vel quae sunt res de genere qualitatis suscipiunt magis et minus, hoc est talia adverbia eis convenienter adduntur. Et quod haec sit intentio P h i l o s o p h i, satis patet intuenti processum eius. Secundo intelligendum est quod quamvis P h i l o s o p h u s non intendat hic quod res extra suscipiat magis et minus, tamen res extra augmentabilis est, ita quod res eiusdem rationis potest addi alteri rei eiusdem rationis, et propter hoc contingit quod nomen rei suscipiat magis et minus. Unde quandocumque est aliqua res habens partes realiter distinctas, facientes per se unum individuum, et ilae partes non distinguuntur loco et situ, tunc nomen concretum vd qualitas suscipit magis et minus. Et ita est de iustitia, nam quando iustitia augetur, una pars iustitiae additur iustitiae primae. Nisi enim esset aliqua mutatio, scilicet vel localis vel productio alicuius rei vel destructio, non esset 24 hic o m . DF 25 vel] et AEGH 26 ut] unde A ; dicatur] dicitur ABD Z1 cst1 BF 28 suscipiunt] recipiunt AH 29 grammatici loquuntur] grammaticus loquitur AH I l sicut] sic H, illud EFG 30 abstractum non recipit] abstracta non recipiunt B Il sibi] eis B 31 tale] hoc ADH 32 etiam o m . DFH 36 iwtum] iwtitia ABCH 38 illa] vel tUIJ. A lì vel non recipit o m . EF 43 Et] etiam add. DEG 46 indendat] intelligat A, intendit FH Il extra1] non add. AFH swcipiat] suscipiunt A, suscipiant CDH 48 contingit] concludit FG 51 nomen] nullum G 52 augetur] augmentatur A 53 iwtitiae o m . EFG Nisi] non FH 54 productio] perditio G ,

om.

292

EXPO SITIO IN UBRUM PRAEDICAMENTORUM AlUSTOTEUS

aliqua ratio quare aliquis diceretur modo iustus magis quam prius. Et ideo quando aliquis fit magis iustus, vere habet aliquam partem iusti­ tiae quam prius non habuit, et ista pars iustitiae et iustitia prima sunt eiusdem rationis partes et informant idem subiectum primo, et ideo dicitur magis iustus. Ita est de albedine, quod quando aliquid fit magis album, una pars albedinis advenit subiecto eidem in quo fuit albedo et facit per se unum cum albedine prima, et ideo dicitur magis album. Sed ita non est de triangulo, quadrangulo et huiusmodi, et ideo talia non suscipiunt magis et minus. Et s i d i c a t u r quod tunc duo accidentia eiusdem speciei erunt simul in eodem subiecto ; similiter tunc albedo posterior erit compositior quam prior, d i c e n d u m quod sive in eodem subiecto primo possint esse diversa accidentia differentia solo numero non facientia per se unum sive non, tamen plura accidentia solo numero differentia - ad modum quo partes totius differunt solo numero - facientia per se unum possunt esse in eodem subiecto, nec hoc negat P h i l o s o p h u s. Ad secundum dicendum quod talis albedo est compositior per compositionem ex partibus eiusdem rationis, et tali compositione quanto aliquid est albius tanto albedo est compositior. Non tamen est compo­ sitior per compositionem ex materia et forma, quae sunt alterius rationis.

55

60

65

10

§ 3 [c. 8; l l a 1 5-1 9] . In ista parte ponit P h i l o s o p h u s tertiam proprietatem qualitatis, quae est quod se­ cundum qualitatem dicitur aliquid simile vel dissimile alteri, et secun­ dum omnem qualitatem potest aliquid dici simile vel dissimile ; et ideo secundum qualitatem dici simile vel dissimile est proprium qualitati. Notandum quod stricte sumendo simile et dissimile, nihil dicitur simile vel dissimile alteri nisi secundum qualitatem, tamen large forte accipiendo simile vel dissimile, potest aliquid secundum aliquid aliud dici simile vel dissimile. Notandum quod tres praedictae proprietates non sunt proprietates qualitatis quasi ei subiective inhaerentes, ilio modo quo albedo est in Similia

vero

et

dissimilia . . .

55 quarc] plus adtl. A :; modo] plus dd. BCD : : magis om. AB 58 partcs om. FG 64 duo om. BDH ;1 eiusdcm] rationis ve! add. AH : : spcciei] rationis A 65 eri t] cst AH �9 ad... numero om. (hom.) DEFG 73-74 Non . . . composirior om. EF CAP . 15. § 3. - 3 terriam om. FG BCEFG aliquid1 om. ADH add. (mg.) B quid1 om.

6 ve!] nc B 7 et] vcl AH 11 Notandum] etiam add. AH

8 ve!] nec B 12 inhaerentes]

9 aliqualitati

5

to

CAP.

15

15 : DE

293

PROPRIETATIBUS QUALITATIS

pariete, sed dicuntur suae proprietates per praedicationem, quia de qualibus - hoc est de nominibus in genere qualitatis - vere praedicantur. Sicut quia hoc nomen 'album' vere praedicatur de Sorte et Platone, ideo dicitur Plato similis Sorti, et sic de aliis.

§ 4 [c. 8 ; 1 1 a 20-23] . In ista parte solvit P h i l o s o p h u s quandam cavillationem contra prae­ dicta. Et primo innuit eam, secundo solvit, i bi : Paene enim in omnibus. Dicit igitur quod non debemus conturbari quamvis aliquis cavillando dicat nos dixisse multa de illis quae sunt relativa, ponendo ea in genere qualitatis. Unde posset aliquis sic cavillare contra praedicta : illa quae sunt relativa vel ad aliquid non sunt in genere qualitatis ; sed habitus et dispositiones et huiusmodi sunt in ad aliquid ; ergo male posita sunt in genere qualitatis. At

5

10

vero non

decet

nos conturbaci ...

§ 5

5

10

15

Paene enim in omnibus . . . [c. 8; l l a 23-36] . In ista parte solvit praedictam cavillationem, et ponit duas solutiones. Prima est ista quod in multis contingit quod genera sunt in ad aliquid, et tamen singularia contenta sub eis non sunt in ad aliquid. Et ita est in proposito quod genera scientiarum sunt in ad aliquid, nam disciplina est in ad aliquid, nam si sit disciplina, est alicuius disciplinati disciplina. Sed nullum singularium est in ad aliquid, quia grammatica non est in ad aliquid, nec musica. Non enim grammatica dicitur alicuius grammatica, quamvis secundum genus posset dici ad aliquid, sicut grammatica dicitur alicuius disciplina, sed hoc non obstante ista singularia non sunt ad aliquid. Quod autem sint qualitates patet, quia illa secundum quae dicimur quales, sunt qualitates, sed secundum singulas scientias dicimur quales, quia scientes ; igitur singulae scientiae sunt qualitates, et ita sunt qualitates quod non ad aliquid. 15 quia om.

om.

vere

DF

om.

FG

CAP. 15, § 4. - 4 secundo] eam BDEH

16 Plato . . . . Sorti] Sorti ... Platoni A : : et] e conveno et atltl.

B

5 igitur] enim B, primo

atltl.

CDEFG

atltl.

A

7 sic

CAP. 15, § S . 3 ista om. FH 5 sub eis] in eis B, om. AH ;i quod] quia FG 6 nam] quia FG 7 si sit om. FG :: disciplinati om. EH 8 ad1 om. BD 8-9 quia . . musica om. BEFG 14 scientiae om. BCDE 14-15 et . . . quod] quamvis CDEFG 15 quod non] et B, dicantur FG, om. CDEH -

.

294

EXPOSITIO

IN

LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

Notandum est hic p r i m o quod hic habetur illud quod dictum est in capitulo de ad aliquid 1 , quod genus vel nomen est ad aliquid, et tamen res quaecumque importata per se una non est ad aliquid sed in genere alio ; et ideo de nulla re, supponente praecise pro re praedi­ catur in quid et per se primo modo 'ad aliquid' quando supponit mere personaliter. Et ideo ista est sententia A r i s t o t e l i s quod genus relationis et huiusmodi non continent aliquam rem de qua praedicentur quando supponunt personaliter mere, quando illa res est vere de aliquo praedicamento. S e c u n d o notandum quod non tantum est verum de habitu et dispositione quod genera sunt ad aliquid et singularia sunt qualitates, sed hoc est verum de omni genere et de omni specie in praedicamento relationis et omni singulari de quo praedicatur aliqua species vel ali­ quod genus in praedicamento relationis in quid, quia singularia illa quae sunt res importatae per talia nomina, de quibus praedicantur quando supponunt mere pro rebus et personaliter, sunt substantiac vel qualitates, secundum intentionem A r i s t o t e l i s. T e r t i o notandum quod quamvis P h i l o s o p h u s exempli­ ficet de grammatica et musica, quae sunt species, tamen intelligit de scientis singularibus. Et est argumentum quasi a multo fortiori, quod si species ilarum rerum quae sunt habitus et dispositiones non sunt ad aliquid, non obstante quod genera earum sint ad aliquid, multo fortius ipsae res, non obstante quod genera earum sint ad aliquid, non erunt ad aliquid. Q u a r t o notandum quod quando genera aliquarum rerum sunt ad aliquid, et species non sunt in ilio praedicamento sed in alio praedi­ camento, tunc de illis speciebus numquam praedicantur talia genera in quid et per se primo modo, quamvis vere praedicentur de eis. Q u i n t o notandum quod sicut est possibile quod genera aliqua1

17 de om. ABH li ad1 om. CDEFG 18 est] in add. A 1 9 nulla re] nullo termino X li re] voce A il pro] de A 20 quando] quac BCDEFG 23 mere] in est CE, ita est F i: quando] quo­ niam A, quod F, quia G il est] sit AG :i aliquo] alio odd. G 26 sunt] sint A 27 in] genere vel odd. AH Il praedicamento] genere D 28 et] de odd. H ; omni singulari] ideo singularia C, ideo singulare F 29 illa] infra A 31 mere] inese E i' penonaliter] quod add. AZ, quae add B 32 Aristotelis] Philosophi AC 33 notandum] sciendum A 34 tamen] et non A, ipse odd. FG ' ! intelligit] intendit CDEH 3 5 a] e t B 37-38 multo . . . aliquid mg. K , o m . BC 38 non] tamen odd. BCD 40 aliquarum] aliarum D, istarum F 41 ad aliquid] in aliquo praedicamento AH 44 possibile] impossibile EFG, sed am. G ,

.

CAP. 15, § 5. p ro re.

-

1

Supra, cap .

12.

2 Quando scilicet p raedicatum supp onit

20

25

30

35

40

CAP. 45

1 5 : DE

PROPRIETATIBUS QUAUTATIS

295

rum rerum sint ad aliquid, et species praecise in genere qualitatis, ita est possibile e converso, quod species sint ad aliquid, et genera praecise in genere qualitatis. § 6 Amp lius si

5

to

15

2Xl

25

contingat . . . [c. 8 ; 1 1 a 37-38] . In ista parte ponit

P h i l o s o p h u s secundam solutionem, dicens quod non est incon­ veniens quod aliquid sit quale et relativum, et ideo non est inconveniens quod aliquid sit in diversis generibus. Et ideo quamvis habitus et dispositiones et huiusmodi sint ad aliquid, poterunt tamen con­ venienter poni in genere qualitatis. Ex ista littera expresse habetur quod idem potest esse in diversis praedicamentis. Et ideo potest dici, sicut tactum est p r i u s 1 , quod densum et spissum, asperum et lene possunt esse in genere qualitatis, quamvis essent in genere positionis. Et ideo notandum est p r i m o quod aliquid est tantum in genere qualitatis ita quod non est in aliquo ali o praedicamento ; et huiusmodi sunt albedo et nigredo, calor et frigus et huiusmodi. Aliqua autem sunt in genere qualitatis et in alio genere, sicut habitus, dispositio, disciplina, virtus et vitium, intellectio, sensatio, volitio et huiusmodi, quae sunt in praedicamento qualitatis, quia per ea convenienter respondetur ad quaestionem factam per quale de aliquo ; et necessario sunt ad aliquid, quia quodlibet ad aliquid dicitur, quia volitio est alicuius voliti volitio, et omnis intellectio est alicuius intellecti intellectio. S e c u n d o videndum est, quando est possibile quod aliquid sit in diversis speciebus et quando non. Propter quod sciendum quod ali­ quando sunt diversa genera posita in diversis lineis continentibus diversa praedicabilia secundum superius et inferius ex opposito dividentia ; sicut si substantia dividatur primo in substantiam corpoream et incorpoream, et postea unum contentum, scilicet substantia corporea, dividatur in sua contenta, et sic semper ex utroque latere procedendo divisive 45 rerum) specierwn F, sunt vcl add. H praecise) sint add. FG bile EFG, s�d corr. G sint) in add. A l praecise] praecipue B

46 possibile) impossi-

"

CAP. 1 5 , § 6. - 3 est) erit B 4-5 quale . . . sit om. (hom.) BD 10 posunt es ) sunt B 1 1 genere) praedicamento DE 17 praedicamento) genere A 21 videndum) sciendum F, notandum H !l quando] aliquid add. B 22 speciebus] generibus A 23 continentibw l continc:ntia BDH 27 latere l descendendo et add. A

CAP. 1 5, § 6.

-

1 Supra, cap . 14, § 11.

296

EXPOSmO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

quousque deveniatur ad individua. In talibus generibus non subalter­ natim positis non est possibile quod aliquid idem contineatur in diversis generibus vel speciebus. Et sic intelligit P h i l o s o p h u s illam regulam in principio libri positam 1 : Diversorum generum et non subalter­ natim positorum etc. De multis autem alis generibus non est inconve­ niens idem in diversis generibus contineri. Et s i d i c a t u r quod decem praedicamenta dividunt ens in communi, sicut substantia corporea et incorporea dividunt substantiam, igitur sicut non est possibile quod aliquod unum contineatur sub substantia corporea et incorporea, ita non est possibile quod aliquod unum contineatur sub diversis praedicamentis, d i c e n d u m e s t quod non eodem modo dividitur ens in decem praedicamenta sicut substantia in substantiam corpoream et incorpoream. Immo accipiendo praedicamenta quando praecise supponunt personaliter et praecise pro rebus quae non sunt signa, non est inconveniens unum de alio praedi­ cari, saltem particulariter. Ita non est de substantia corporea et incor­ porea. Qualiter autem habeat solvi illa auctoritas A r i s t o t e l i s, in I Posteriorum 8 , quod negativa est immediata in qua unum generalissi­ mum removetur ab alio, et aliae auctoritates quae videntur esse contra ista, patebit locis suis.

30

35

40

45

[CAPITULUM 1 6 DE SBX .AI.IS PRA.EDICAMENTIS ]

§

1

Recipit autem facere et pati ... [c. 9; l l b 1-8] . In ista parte deter­

minat P h i l o s o p h u s de sex aliis praedicamentis, breviter discur28 individua] et tUltl. A om. AH 30 vel] et BD

29 possibile] impossibile EFK, setl co". K 29-30 in . . . speciebus 31-32 et . . . positorum om. D H 35-36 corporea ... substantiam] dividitur in substantiam corpoream et incorpoream EF 36 igitur om. EF .: sicut] ita E, et ita F [l possibile] impossibile FK 37-38 substantia . . . sub om. (hom.) CEF 39 dcccm] diversa A 42 quac non] quorum B 45 Aristotelis] Philosophi AH li in om. ABF 46 Posteriorum] 47 removctur mg. B, negatur A, ponit tUld. F, ubi dicit add. G quod] illa add. BG j l qua] quo B notatur H, distinguitur FGK, om. CDE I l alio] alia A, illo E 48 ista] pracdicta BG, om. EF ; patebit] patebunt H, inferiw adtl. B, in tUld. CD ij locis suis] loco suo BG, et tempore tUld. (ultra) G

CAP. 16, § 1. - S-6 discurrendo B, transcurrendo A, transcundo CDEFGHK, tractando X

1 Supra, cap. 6. 86b 27-39).

8

Cf. Aristot., Anal.

Poster. , I,

c. 23

et

25 (84b 24-31 ;

s

CAP.

10

15

�

2s

30

35

16 :

DE

SEX ALUS PRAEDICAMENTIS

297

rendo de eis. Et primo determinat de facere et pari, secundo de aliis quattuor, se excusando ab ulteriori determina tione de eis, i bi 1: Dicrum est autem. Dicit ergo primo quod facere recipit contrarietatem et similiter pari ; et eodem modo utrumque istorum recipit magis et minus. Pri­ mum declarat per exempla : nam calefacere et frigefacere, hoc est frigidum facere, sunt contraria, similiter delectari et tristari sunt con­ traria. - Secundum, scilicet quod facere recipit magis et minus, et similiter pari, ostendit eodem modo per exempla, dicens quod calefacere contingit aliquid magis et minus, similiter aliquid calefit magis et minus, et similiter aliquis contristatur magis quam alius, et alius minus quam iste. Notandum est hic p r i m o quod facere et pari non dicuntur contraria nisi ratione qualitatum quae sunt productivae vel productae. Unde calefacere et frigefacere sunt contraria quia calor et frigus, quae dicuntur produci, sunt qualitates contrariae. S e c u n d o notandum quod si aliquid unum et idem esset pro­ ductivum caloris et frigoris, tunc respectu illius calefacere et frigefa­ cere non essent contraria. Sicut dissolvere et constringere non sunt contraria quia competunt soli, quamvis respectu diversorum. Et ideo calefacere idem et frigefacere vel frigidum facere idem sunt contraria. Et sic intelligit P h i l o s o p h u s. T e r t i o notandum quod agere et pari non recipiunt magis et minus nisi quia verbis activis et passivis convenienter adduntur ista adverbia 'magis' et ' minus'. Sed hoc est ultimate propter augmenta­ tionem formae, de qua dictum est in praecedenti capitolo 1• Q u a r t o notandum quod non est intentio P h i l o s o p h i di­ cere quod facere et pari sint quaedam res realiter distinctae a rebus abso­ lutis, sed intendit dicere quod ista vere competunt rebus per praedicationem talem, quia vere contingit dicere 'ista res agit, et illa res pa­ titur'. Et ista habent quaedam inferiora sub se, quae saltem sunt infe7 ab] dc A i dc eis] ipsorum FG 10 modo] et add. B istorum] illorum ACH '! magis et minus mg. CH, contrarietatem ABD, contrarietatem add. CEGH 1 1 est] calidum facere et add. FG 12 facere] fieri AH, vel calidum fieri add. H, et calidum facere add. K 13 recipit] swcipit EFG 14 ostendit] et add. AC 15 minw] et add. AEFG 15-16 aliquid1 . . . similiter om. (hom.) EFG 16 aliquis] unus EFG 21 dicuntur] debent A 26 idem1 om. EFG ve!. . . facere om. AH 28 recipiunt] swcipiunt BFH 30 Sed] et BE 35 vere om. EFG 36 ista] ita G, illa CF 36-37 sub . inferiora om. (hom.) EFG . .

CAP. 1 6, § 1 . - 1 Infra, § 2.

2

Sup ra, cap . 1 5 , § 2.

298

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

riora secundum consequentiam, quia haec est bona consequentia ab inferiori ad superius 'sol calefacit, igitur sol agi t', et similiter haec ' Sortes calefit, igitur Sortes patitur', et tamen neutra istarum : nec 'calefacit' est 'agit', nec 'calefit' est 'patitur'. Et ad hoc designandum P h i l o s o p h u s ista praedicamenta magis nominat verba quam no­ mina.

40

§ 2 Dictum est autem et de situ esse . . . [c. 9 ; l l b 8-15]. In ista parte

excusat se ab ulteriori determinatione de aliis sex praedicamentis, di­ cens quod de situ esse dictum est in capitulo de ad aliquid, quia dictum est ibi quod sedere, stare et huiusmodi dicuntur denominative a positionibus quae sunt ad aliquid. De reliquis autem, scilicet de quando, ubi, habere, quia sunt manifesta, nihil dicendum est praeter id quod dictum est in principio libri, scilicet quod habere significat armatum vel calceatum esse ; quando autem, ut heri vel cras ; ubi autem, in loco esse. Ultimo recapitulando dicit quod de propositis generibus quae dieta sunt sufficiant. Notandum est hic p r i m o quod non est intentio P h i l o s op h i ponere ista sex praedicamenta importare res distinctas ab aliis rebus absolutis. De actione et passione patet, nam secundum principia P h i l o s o p h i non omne agens in agendo patitur 1• Sed si actio di­ ceret talem rem, necessario agenti adveniret talis res quando ageret, et ita vere mutaretur et vere pateretur. Igitur non dicit talem rem ; et eadem ratione nec passio dicit talem rem. Praeterea productio rei vel generatio talem rem non dicit, igitur eadem ratione nec actio nec passio. Antecedens probo : quia si gene­ ratio ignis qua ignis generatur dicit talem rem, aut ista res est prior 37 bona om. ABDH 38 sol. . . sol] Sortes . . . Sortes BCDEFGK 39 nec A, est vera H, reliqui 40 calcfacit XZ , calefactio ABH, om. CDEFGK : � est1] id est EFK Il nec] et H ; 1 ca ­ le.fit] calefacit DF, calefactio H est1] ve! B ; ; designandum] significandum K 41 Philosophw] puta CDEF, quod G 41-42 magis . . . nomina] per verba ma g is importantur quam per nomina G 41 nominat om. CDEF om.

.1

CAP. 16, § 2. - 2 et . . . es om. FGH 4 es om. BFGH 6 scilicet om. CDEF d de1 om. BCDEFG 7 habere om. EF ! ! nihil] de eit add. EFG : est] de eis add. CH 8 est] de eis add. A : armarum] alatum A 9 es om. CDEFG 14 isca om. CDEFG 16 patitur] repatitur DGH 22 qua om. CH 1 ignis] ipse G 'l generatur] idem add. CDEF : : ista] illa A, talis FK, om. BCDEG

CAP. 16, § 2. 324b 13) .

- 1

C( Aristot. , De gener. et corrupt., I,

c.

7, tt. 50-54 (323b 29 -

s

10

1s

20

CAP.

25

30

35

40

45

16:

299

DE SEX ALIIS PRAEDICAMENTIS

natura quam res generata aut posterior. Non prior natura, tum quia nullus respectus - secundum ponentes eos - sicut non est prior natura fundamento ita nec termino. Sed ista res generata necessario est terminus vd fundamentum istius respectus, secundum e o s. Igitur nullo modo iste respectus poterit esse prior ista re generata. Tum quia prius natura est illud sine quo aliud non potest esse, sed e converso. Sed impossibile est istum respectum esse sine re generata, quia tunc esset generati o et tamen nihil generaretur ; et ista res absoluta potest esse sine amni respectu ; ergo etc. Si autem iste respectus sit posterior natura, 1g1tur prius natura res est genita quam sit generatio, et per consequens frustra ponitur, cum talis generatio ponatur ut per eam res capiat esse. Praeterea quod 'quando' non dicit rem aliam talem, patet, quia si sic, necessario derelinqueretur ex tempore in re. Sed hoc est impossi­ bile, nam tunc in ista re quae fuit in infinitis instantibus essent tales res infinitae, quia non est maior ratio quod derelinquatur talis res ex uno instanti in quo fuit quam ex alia. Immo sequitur quod cum ista res, scilicet caelum, erit in infinitis temporibus, et aliquod sit 'quando' futurum sicut praeteritum, secundum e o s, quod nunc caelum ha­ beret tales res infinitas per respectum ad tempora praeterita et per respectum ad tempora futura infinita, quod est impossibile. Item, de 'ubi' patet, quia si 'ubi' diceret talem rem aliam, eadem ratione distantia et propinquitas dicerent talem rem aliam. Sed hoc est impossibile, nam tunc in eodem essent infinitae tales res, quia quaelibet pars alicuius continui haberet infinitos respectus ad omnes alias partes alterius continui quae sunt infinitae. Nec potest dici quod est unus respectus ad totum, quia plus distat ab una parte quam ab alia ; igitur 23 posterior] na tura add. AH 24 respectus] potest es eo quod add. G :: eos] sic add. G :: siH, respectus add. G :; non] nec D 24-25 natura om. ADH 25 termino AHZ , relatio DCDEFGK :: generata] genita (�tiam ilifra) A 26 istiw ] illius EFG, rei quae est add. A Zl prior] natura add. G ' Tum] et tamen D, tamen F 28 priw] prior G .. sed ] et EFG 30 tamen] tunc EF : ' et1] tamen add. B 3 1 amni] ilio AH 32 iste) ille ACFH, talis G i : posterior] prior F 33 sit] est CD, si H, om. EFG 35 quando] aut H, om. DEF rem ] aliquam vel add. FG .i aliam] aliquam A i: talem] quod add. D, et hoc add. G 36 sic] tunc add. G 37 nam tunc om. FG '' in ista Z, in il X, mutata AFGHK, numerata DCDE , fuit) fit AEF 39 cx 1 ] in ABCD :J fuit] fit CDEF :: Immo] nwnero BCDEFGK, s�d corr. G 40 sc ili cet] id est EF, secundum H : : caelum] temporibw] partibw EFG ' quando) ante H incendium (?) BEF, totum H , erit] fuerit A, fuit H 41-42 quod . . . haberet] tunc caelum haberet nunc Z 41 nunc] tunc E, sicut H 42-43 per1 respectum A , OIPI. reliqr�i 44 quia] quod A 4 7 alicuius] cuiuslibet AF, actus H , , respectus] quia respectum add. A 48 alteri us ] alicuius A, 011 . BCE 49 ad] unum add. H totum] terminum AG .. quia] un um totum ad. A parte] alterius totius add. A cut) sic

..•

·

300

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

est alia distantia ; igitur quot sunt partes a qui bus dista t, tot erunt respectus. Et ita, cum illae partes sint infìnitae, in quolibet erunt infiniti respectus, quod est absurdum apud P h i l o s o p h u m. Ideo non est intentio P h i l o s o p h i dicere quod in locato sit aliqua res ad locum distincta realiter ab utroque; sed corpus esse in loco non est aliud quam corpus non distare a loco, hoc est quod non sit aliquod medium inter corpus et locum. Et ideo propinquitas non dicit nisi quod inter hoc et hoc non est corpus. Et hoc posito quod hoc corpus sit et illud corpus sit, et non sint simul, et posito quod non sit aliquod corpus medium inter omnia illa, tunc unum vere est propinquum alteri, omni alia re circumscripta. - Et eodem modo distantia non dicit nisi hoc corpus et illud corpus, et hoc non esse simul cum isto, et quod est aliquod corpus medium inter ista ; et secundum quod corpus medium est maius vel minus, est maior vel minor distantia, non propter aliquam aliam rem formaliter exsistentem in eis. Eodem modo, proportionaliter, dicendum est de positione et habitu, quia positio non dicit nisi partes diversimode distantes inter se. Et ideo sicut distantia alicuius ab aliquo non importat aliam rem, ita nec positio. Similiter habitus vel habere non dicit nisi applicationem alicuius corporis ad aliud, et ideo sicut propinquitas et distantia non dicunt aliam rem, ita nec praedicamentum habitus. Et s i d i c a t u r quod impossibile est transire de contradictorio in contradictorium sine omni mutatione, sed per omnem mutationem aliquid adquiritur, et quando aliquis primo sedet et postea non sedet transit de contradictorio in contradictorium, igitur tunc sibi aliquid adquiritur, d i c e n d u m quod omnia talia verificantur per motum localem, et ideo possibile est frequenter quod locus adquiratur. Et s i d i c a t u r quod oportet quod adquiratur aliquid subiective exsistens in ilio cui adquiritur, sed locus non est in locato, igitur aliquid aliud adquiritur, d i c e n d u m quod per motum localem non adquiritur 50-51 respectw] res A 53 dicere o m . BEFG quod ] distantia add. C in locato] ubi EFG, CD, aut loco add. A H . aliqua res] aliquis respectw Z aliqua ] alia BCEF 53-54 ad locum BCD, a loco EFGK, quac sit res add. Z, om. AH 58 illud] hoc F, idem G sit1] sint AH : aliquod 59 illa ] ista CEF 63 maiw ve! minw o m . EF minus] secundum hoc add. A H, sic om. BG 64 cis] et add. AH 67 aliam] aliquam FH ita] sic EFG 74 scdet1] tunc add. A add. G 75 dc] a AH 76 quod ] non add. A '; per] propter A 77 ideo] sicut add. A adquiratur] ita possibile est quod illac contradictiones frequcnter verificent'!l' add. A 79 adquiritur J locus add. A .. locato ] loco F, aliquo add. G 80 non ] nihil CFGH, aliud add. G om.

·

.

··

so

55

60

65

10

75

!l!

CAP.

ss

90

95

100

1os

16:

30 1

DE SEX ALIIS PRAEDICAMENTIS

nisi locus, nec oportet quod aliquid aliud exsistens subiective in locato adquiratur. Pro ista intentione P h i l o s o p h i sunt auctoritates suae quibus dicit quod tantum in tribus generibus est motus, scilicet in V Physico­ rum ,· et III Ph ysicorum dicit quod est in quattuor generibus 1• Sed si ista alia praedicamenta important alias res subiective receptas in aliis, vere ad illas csset motus vel mutatio. Secundo notandum quod distinctio istorum praedicamentorum et aliorum non est accpienda ex hoc quod tales res distinctae importantur, sed eorum distinctio est accipienda ex distinctis dubitationibus seu interrogationibus dc individuo substantiae, et certificationibus earun­ dem. Et ideo P h i l o s o p h u s aliquando nominat aliqua praedica­ menta per dictiones interrogativas, aliquando alia per dictiones quibus ad tales interrogationes respondetur. Primum patet de istis praedicamentis 'quando' et 'ubi'. Ista enim sunt adverbia interrogativa de loco et tempore. Secundum patct dc istis : substantia, agere et pari, et huius­ modi aliquibus. Propter quod dicit C o m m e n t a t o r, VII Me­ tap hysicae, commento 2 3 quod "primum de quo dicitur hoc nomen 'ens', est illud quod dicitur in responsione ad 'quid est hoc individuum demonstratum' ; et ista interroga rio est de substantia". Et sequitur : " Si interrogetur per alia nomina interrogativa de individuis substan­ tiae, non respondetur per aliquid declarans substantiam eius". Ex hoc satis innuens quod quando interrogatur de individuis substantiae 'quid est', respondetur per aliquod praedicabile de genere substantiae ; quando autem interrogatur de individuo substantiae per alia, respondetur per aliquid quod est in aliquo alia praedicamento . Secundum hoc igitur quod de individuo in genere substantiae possunt fieri interrogationes, secundum hoc sumuntur diversa praediadd.

8 1-82 nisi . . . adquiratur H suae] Philosophi A

om. (hom.) EF

81 locato] loco CDH, ilio G

83 sunt] plures

83-84 quibus . . . generibus] unde dicit Philosophw V Physicorum quod

motw est ad quantitatem, qualitatem, mutatio solum ad substantiam A 84 dicit] probat G 85 et] in add. GH et III Physicorum om. EF quattuor om. EF 86 subiective] subicibiles F ; re­ ceptas] exsistentes G 89 distinctae] per ea a dd. A, realiter add. G 91 de. . . certificationibw o m . EFG 92 nominat] vocat ADG, notat C 93 alia] autern OH, aliqua G 94 tales inter­ rogationes] talia interrogativa (mg.) B 96 substantia] similiter E, scilicet FG, sicut H 98 commento 2 om. EFG primum] praedicamentum FG 100 et ista om. CDEFG 1�5 quando autem] et quando DFGH, quando AC 1 05 substantiae 0111 . CDEFGHK 106 quod est ti aliqua om. AH 1 07 in] de BH 108 fieri] diversae add. EFG secundum hoc] sic CDEFG '

2 3

Aristot. ,

Averrocs, In

Physica, V, c. 1 , t. 9 (225b 6-9) et III, c. 1 , t. 4 (200b 33-34) . Metap h. Aristot., VII, t. 2 (ed. luntina, VIII, f. 72v) .

302

EXPOSITIO

IS LIBRUM

PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

camenta. Nunc autem possumus interrogare de individuo substantiae 'quid sit', et respondetur per aliquid in praedicamento substantiae, et sic habemus unum praedicamentum. Possum etiam interrogare ' quantum est', et sic habemus praedica­ mentum quantitatis. Ubi tamen non quaero an habeat aliquam rem sibi formaliter inhaerentem, sed quaero de quantitate rei quae coexten­ ditur per partes suas essentiales sibi intrinsecas, omni alia re formaliter inhaerente circumscripta, et convenienter respondetur quod est bicu­ bitum vel tricubitum, et sic de aliis. - Hic tamen notandum quod po­ test fieri interrogatio de uno individuo substantiac, et sic respondetur per quantitatem continuam. Vel potest fieri interroga rio de pluribus individuis simul, - p uta ' quot sunt isti homines vel il canes' -, et tunc respondebitur per quantitatem discretam. Et ideo non ita directe et per se sunt tempus et motus et oratio et locus et huiusmodi in genere quantitatis sicut corpus, numerus et huiusmodi. Aliter potest fieri interrogatio de individuo substantiae per 'quale', et sic respondebitur per aliquid in praedicamento qualitatis. Aliter potest fieri interrogatio per 'quando', et sic respondebitur per aliquid quod est in praedicamento 'quando', quod tamen vocat P h i l o s o p h u s ipsum interrogativum. Unde si quaeratur 'quando fuit Sortes', convenienter respondetur quod 'heri fuit', et sic de alis. Et ideo ista 'hcri', 'cras' et huiusmodi, sunt in praedicamento 'quando'. Aliquando p o test fieri interroga rio per 'ubi', et tunc habetur con­ veniens responsio per aliquid de genere 'ubi', scilicet 'in tali lo co vel in tali, vel ad talem locum', et sic de aliis. Aliquando possum interrogare de individuo substantiae 'quid agi t, vel quid patitur', et sic habentur duo praedicamenta. Possum etiam interrogare 'cuius est' vel 'ad quid est', et sic habetur praedicamentum ad aliquid. 109 Nunc) sicut FG : , N unc autem p osumus) Nam possum H 109-12 de... interrogare 1 12 Posum etiam] om. (hom.) CF 1 10 aliquid) quod est aJd. AH Il p raedicamento) genere B Postea possumus B 1 12-13 habemw . . . quantitatis] respondetur per aliquid quod est in praedicamcnto quantitatis, et sic habemw aliud (mg.) B 1 13 Ubi tamen) vcrumtamen B, nunc tamen H 1 14 sibi om. CDEFGH : , quantitate . . . quac] quantae Z ii quae] qua AH 1 14-15 coextenditur] extenditur BD 1 1 5 formalitcr) sibi ll. A 1 18-19 uno . . . de om. (hom.) CDEFG 120 simul, puta) sicut dicendo FG 121 tunc om. BH :; non) nec A, est ll. AB, sed rxp. B, dicuntur ll. D 122 et1 om. CDFG Il et 1 om. DFGH ii et orario om. AH 124-26 quale . . . per om. (hom.) BCDEFG 129 fuit1) faciat hoc FG i ! heri fuit1) hoc faciet cras FGK 1 : sic de aliis] huiwmodi B, sic de simili­ bus FG 130 ista] adverbia 'hodie' add. FG : : heri] vel add. EFG 11 huiusmodi] sic de ali A 131-32 habetur . . . rcsponsio] rcspondebitur FG 132 de] in B il praedi camento) de tldd. FG 133 in om. BCDE " vel . . . locum om. FH 134 substantiae) per add. FG 135 ve!] aut AH 11 habentur] alia add. (mg .) B 137 p raedicamentum) de tldd. FG aliquid] et add. A, aliter tldd. H ·

1 10

11s

1 20

t25

no

135

CAP.

140

145

1so

17:

DE

OPPOSITIONIBUS

303

Possum etiam interrogare 'an sedet vel iacet', et sic habetur prae­ dicamentum positionis. Et possum etiam interrogare 'quid aliquis habet', et sic habetur praedicamentum habitus. Intelligendum est tamen quod aliquando nomina quae deberent esse interrogativa nobis deficiunt quia non sunt imposita. Aliquando autem sunt plura interrogativa pertinentia ad idem genus, sicut contingit quaerere 'ubi dormiebas', et contingit quaerere 'quo vadis', ita quod tam 'ubi' quam 'quo' est ibi interrogativum. Haec de istis praedicamentis ad praesens sufficiant, quia A r i s t o­ t e l e s dicit ea esse manifesta, quamvis propter modum loquendi sint aliqua circa ista sex praedicamenta taediosa, tamen modicum sunt utilia. [CAPITULUM 1 7 DE

O PPOSITIONIBUS )

§ 1 s

10

Quotiens autem solent opponi... [c. 1 0 ; l l b 1 6-23] . In ista parte, quae est tertia pars principalis istius libri, determinat P h i l o s o p h u s de quibusdam consequentibus ad praedicamenta. Et sunt quinque, sci­ licet oppositio, prius, simul, motus et habere. In ista igitur parte determinat de oppositione, et dividitur in duas partes. In prima enumerat genera oppositionum, secundo determinat de eis singillatim, ibi 1 : Quaecumque ig itur ut relativa. Dicit ergo primo quod post praedicta determinandum est de op­ positione, quotiens aliquid opponitur alteri, dicens quod quadrupliciter potest aliquid opponi alteri : vel ut relativa, sicut duplum opponitur dimidio ; vel ut contraria, sicut bonum et malum opponuntur ; vel ut 138 etiam o m . AH il vel ] an A 140 etiam o m . EFGH 142 debcrent AHZ, dicuntur BCDEGK 144 autem] etiam DEFG 145 dormiebas co". in es B ;; vadis] et tmdc venis add. (mg.) D 149 tamen . . . sunt] et multum sint H 1 50 utilia] intelgibilia C . 1 7, § 1 . 1-3 Post Praedicamenta (rubr.) AC, Liber Postpraedicamentorwn (mg.) B, De 4 autem om. BH 5 p an p rinci palis om. EFGH Il libri om. CDE p rop ositione (rubr.) K 8 ista] p r a ACDH 10 relativa] in ista p arte exsequitur de dictis opp ositionibus II. F 12-13 dicens . . . alteri mg. K, om. EFG 14 et opp onuntur] malo opp onitur FGH

CAP

-

im

•..

CAP. 17, §

l.

- 1 Infra, § 2.

304

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

privatio et habitus, sicut caecitas et visus ; vel ut contradictoria, sicut affirmatio et negatio, ut sedet - non sedet.

15

§ 2 Quaecumque igitur ut relativa. . . [c. 1 0 ; l l b 24-33) . In ista

parte exsequitur determinando de dictis oppositionibus, et primo de oppositione relativa, secundo de contraria, et sic de aliis, i bi 1 : Illa vero . Dicit igitur primo quod quaecumque opponuntur relative, dicuntur ad invicem secundum aliquam habitudinem casualem, ut duplum op­ ponitur dimidio, et ideo dicitur duplum dimidii duplum ; similiter disciplina opponitur disciplinato relative, ideo dicitur disciplina disci­ plinati disciplina, et e converso. Et ideo concludit quod quaecumque relative opponuntur, necessario ad opposita dicuntur secundum aliquam habitudinem casualem. Hic notandum p r i m o quod relative opposita non sunt contra­ ria etiam in genere relationis, nam virtus et vitium sunt contraria et tamen non sunt relative opposita, quia neutrum dicitur ad aliud ; non enim dicitur quod vitium est virtutis vitium, nec e converso. S e c u n d o notandum quod relative opposita bene possunt veri­ ficari de eodem, sicut idem est duplum et dimidium, quia duplum respectu unius et dimidium respectu alterius. Tamen respectu eiusdem non possunt verificari de eodem sicut idem respectu eiusdem non po­ test esse duplum et dimidium, nec idem respectu eiusdem potest esse pater et filius. T e r t i o notandum quod quamvis aliqua correlativa sint oppo­ sita, tamen non omnia, nec P h i l o s o p h u s alicubi dicit quod omnia relativa sint opposita. Et ideo talia relativa quae non sunt opposita non est impossibile convenire eidem respectu eiusdem ; et ideo non est impossibile quod idem respectu eiusdem sit movens et motum, activum et passivum, quia ista non sunt opposita relative. Auctoritates 1 5 contradictoria] add. CFGH

contradictorie

ACDEFG,

opposita

ttdd. F

16

ut] sicut

A :

sedet1] et

3 determinando om. EFG 5 quod om. EFG CAP. 1 7, § 2. 2-.3 In . . . parte] Hic AH 8 disciplina 1 ] quae ttdd. AB, sed del. B, om. EG 10 ad om. BCDEFG 13 etiam om. BCD 1 9 de codem om. BC 20 idem om. CDEFG 14 tamen om. EFG 1 7 duplum1 ] est ttdd. AFG potest J aliquis ttdd. FG 22 correlativa J relativa B 23 alicubi] aliter EF, alibi H 24 rela26 impossibile] possibile FG tiva ] correlativa AH :1 sunt] contraria nec ttdd. (mg.) B -

CAP. 1 7,

§ 2.

-

1

Infra, §

3.

5

10

1s

20

25

CAP.

30

17:

DE

OPPOSmONIBUS

305

autem A r i s t o t e l i s et C o m m e n t a t o r i s, quae videntur esse in contrarium, solventur locis suis. Q u a r t o notandum quod omnia relativa quae non possunt simul verificari de eodem respectu eiusdem, sunt relative apposita, et non alia. Quando autem hoc est et quando non, non potest dari aliqua una regula generalis et certa nisi quando inferunt contradictorium.

§ 3 llla vero quae sunt ut contraria . . . [c. 1 0 ; l l b 33-38). In ista

5

10

15

parte determinat de aliis oppositionibus. Et dividitur ista pars in quat­ tuor partes. In prima parte determinat de contrariis, in secunda de priva tione et habitu, ibi 1 : Privatio vero ; in tertia de contradictione, i bi 1 : Quaecumque vero tamquam affirmatio; quarto redit ad deter minandum de contrariis, i bi 8 : Contrarium autem. Prima dividitur in duas : in prima poni t differentiam inter relative apposita et contraria, secundo ponit unam divisionem contrariorum, ibi ' : Quaecumque vero contrariorum. Dicit ergo primo quod quamvis relative apposita dicantur ad invi­ cem, tamen contraria non dicuntur ad se invicem, sicut non dicitur quod malum est boni malum, sicut malum est contrarium bono, si­ militer album non dicitur album nigri, sed dicitur contrarium nigra. Notandum est hic quod P h i l o s o p h u s vocat, hic et prius, illud dici ad aliquid, quando sibi in recto potest immediate, sine omni nomine et verbo, addi aliquid in obliquo, sicut dicitur quod homo est servus domini, et iste est pater filii. Et ideo quamvis hoc sit verum 'album est contrarium nigra', non tamen album dicitur ad nigrum.

28 autem om. AH 29 solventur] in add. BCDE 30 relativa] correlativa ACG apposita] contrarie opponuntur E 33 contradictoriwn] contradictionem DEFGH

31 sunt . . .

CAP. 17, § 3. - 2 ut contraria om. FH 4 partes] quia FG 1 parte om. A DE H il contrari] oppositis add. H 4-5 privationc et habitu] privative oppositis H 5 contradictionc] contradictoric oppositis H 8 ponit] ostendit EFG 13 sicut] sed quod B 13-14 similiter] sicut A 15 hic1 om. CD et om. DF 16 illud] rem EF 18 hoc om. CDFG Il vcrum] diccre add. FG

CAP. 1 7, § 3.

-

1

Infra ,

OCXHAM, OPERA PHILOPOPHICA

Il

§ 5.

2

Infra ,

§ 13.

3 In fra , § 15.

' Infra, § 4.

20

306

EXPOSITIO IN UBR.UM PlICAMENTOR.UM AJUSTOTELIS

§ 4 Quaecumque vero contrariorum . . . [c. 1 0 ; l lb 38 - 12a 25] . In

ista parte determinat de una divisione contrariorum, dicens quod ali­ qua contraria sic se habent quod de ilio subiecto de quo utrumque na­ tum est praedicari alterum praedicatur, et tunc nihil habent medium, sed sunt contraria immediata, sicut languor et sanitas respectu animalis. Nam omne animai natum est esse sanum vd aegrum, et necessario omne animai est sanum vd aegrum. Et ita est de pari et impari respectu nu­ meri, et de abundanti et perfecto respectu numeri. Aliquando autem contraria nata sunt praedicari de aliquo subiecto, et utrumque potest removeri ab ilio subiecto, et tunc habent aliquod medium, et vocantur contraria mediata. Sicut patet de albo et nigro, iusto et iniusto, quia non omnes homines sunt iusti vd iniusti, nec omne corpus est album vd nigrum. Tamen aliquando tali medio est nomen impositum, sicut fuscum est medium inter album et nigrum ; et aliquando non est nomen impositum tali medio, sicut non est nomen impositum medio inter iustum et iniustum. Hic est p r i m o notandum quod par et impar, abundans et perfectum non sunt contraria, stricte accipiendo contraria, et ideo A r i s t o t e l e s non ponit ista nisi gratia exempli. Ratio autem quare non sunt contraria data est p r i u s 1• S e c u n d o notandum quod accipiendo contraria pro ipsis re­ bus, sic non est necessarium quod contrariorum immediatorum alterum iliorum semper insit, - sicut haec sanitas et ista aegritudo sunt contra­ ria, similiter iste calor et iliud frigus -, sed sufficit quod aliquod individuum simile alteri iliorum semper insit, ita quod semper insit aliquis calor vd aliquod frigus. Contraria autem [ quae] dicuntur contraria tan­ tum quia sunt signa contrariarum rerum, si sint immediata oportet quod semper alterum iliorum praedicetur de subiecto, non pro se, CAP. 17, § 4. - 7-8 et. . . aegrum om. (laom.) BEFG 9 Aliquando] aliqua CDH, aliter E, alia G 10 potat] ven: ad. A 15 et1 om. EFG 16 tali. . . impositum1 om. (laom.) EFG li nomen] medium. B Il medio1 om. BO 18 par et impar om. FG 20 autem om. EH 21 data] dieta GH, dictum EF 24 ista] il EFG Il aegritudo] albedo CDEFG, infirmitas AH 25 frigus] SUDt contrari ad. AH, et tamen non est necesum. nec etiam verum quod altcrum istorum particulariter sumptorum insit rebus ad. (rdtr11) A 27 quae mg. B, om. rtliqui 27-28 tantum] pro tanto A 28 n:rum] et ad. A, et ideo ad G, led ad. H Il immediata] in mediatis CDF

17, § 4.

10

15

2D

25

�

� � �

CAP.

5

-

1

Supra, cap. 9, § 9.

CAP.

Tertio

17 :

DE

OPPOSITIONIBUS

307

notandum quod non semper propositio in qua praedi­

catur disiunctum ex contrariis immediatis de subiecto est necessaria, maxime si sic subiectum possit non esse, ita quod nullum contentum suum sit in rerum natura, sed oportet quod quaelibet talis propositio 35

sit vera quando esse exsistere verificatur de subiecto. Unde si nulum corpus essct, non esset haec vera ' o mne corpus est calidum vel frigi­ dum', et tamen calidum et frigidum sunt contraria immediata, quia si haec si t vera 'corpus est', haec eri t vera 'corpus est calidum vd frigi­ dum'. Istud tamen dictum non dicitur nisi gratia exempli, quia corpus

40

cadeste nec est calidum nec frigidum.

Quarto

notandum quod aliqua dicuntur contraria mediata vd

quia habent aliquod positivum incompossibile utrique, sicut fuscum est incompossibile albo et nigro, vel quia non est aliquod tale medium positivum. Possibile est tamen quod subiectum neutram qualitatem 45

importatam per talla contraria habeat, etiam sine adventu cuiuscum­ que alteri us, sicut puer qui nullum habitum habet nec dicitur virtuosus nec vitiosus, quia nulum habitum spiritualem habet.

§ 5 Privatio vero et habitus . . . [c. 1 0 ; 1 2a 26-34] . In ista parte deter­ min at

Philos

o p h u s de habitu et privatione, et dividitur in duas

partes . In prima ostendit quae opponuntur privative, secundo ostendit s

differentiam eorum ad opposita contrarie et relative, i bi 1 :

autem privatio et habitus.

Quoniam

Circa primum primo facit quod dictum est,

secundo ostendit quod habere habitum et habitus non sunt idem, et quod privati o et privari non sunt idem, ibi 1 : Pri v ari vero et

ha bere

etc.

Dicit igitur primo quod privatio et habitus sunt illa quae nata sunt to

fieri circa idem. Non tamen aequaliter nata sunt fieri circa idem, sed 33 sic] eiw G, om. AH 36 non. . . haec om. BCDEFG Il vera] vere BCDEFG 38 haecl 3 9 lstud] est om. (hom.) BEFGH 38-39 vel frigidum] haec erit &ha: corpw est frigidum EFG 44 positialiud H Il exempli] tantum lld. A 40 nec1] non EFGH ;1 nec1] vel EG, neque F 47 spivum] positum K 45 sine] amni lld. B 46-47 nec . . . habitum om. (hom.) CDEFG ritualem] specialem BCF !l habet om. CF •••

CAP. 17, § 5. - 3 Philosophw om. AH 6 et habitw om. BG i! Circa primum] Prima pan dividitur quia A, Prima in duas H il primo om. CDEFG 7 secundo] in secunda CDEFG 7-8 et1 i dem om. (hom.) AEFG 7-8 et quod] q uia B , et D 10 tamen] tantum A Il acqualiter] eaentialiter BCEF, sim.iliter vel simpliciter H •••

CAP. 17, §

s.

-

l Infra, § 9.

2 Infra, § 6.

308

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

nata sunt fieri circa idem ordine quodam, ita quod prius natura natus est habitus fieri circa suum subiectum quam privatio. Hoc patet, quia numquam potest privatio inesse nisi pro ilio tempore pro quo habitus natus est inesse. Unde si negatio habitus insit alicui pro aliquo tempore pro quo habitus non est natus inesse, non inest talis privatio. Sicut si aliquis non habeat dentes in aliquo tempore in quo non est natus ha­ bere dentes, non propter hoc dicitur edentulus, sicut puer non dicitur edentulus quamvis non habeat dentes, quia tunc non est natus habere dentes. Similiter si catulus ante nonum diem non habeat visum, non propter hoc dicitur caecus, quia tunc non est natus habere visum. Sed si non habeat quis dentes pro ilio tempore pro quo natus est habere, dicitur edentulus ; et si non habeat visum pro ilio tempore pro quo natus est habere visum, dicitur caecus. Igitur prius natus est habitus inesse quam privatio, [ quia privatio est habitus privatio] . Intelligendum est hic quod privatio multis modis dicitur, sicut patet per P h i l o s o p h u m, V Metaphysicae 8, tamen in proposito accipitur pro carentia alicuius nati inesse in eodem tempore quo non inest, nec est possibile per naturam inesse. Et isto modo materia non dicitur privari forma, quia forma, quamvis non insit, potest tamen inesse.

ts

:�

25

§ 6 Privari vero et habere habitum . . . [c. 1 0 ; 1 2a 35 - 1 2b 1 ] . In ista

parte ostendit quod habere habitum et habitus non sunt idem, simi­ liter quod privari et privatio non sunt idem, similiter quod habere visum non est visus, et habere caecitatem non est caecitas. Et hoc sic : quaecumque sunt idem, praedicantur de eodem ; sed habere habitum et habitus non praedicantur de eodem, nam homo habet visum et non est visus, similiter privari et privatio non praedicantur de eodem, nam homo habet caecitatem et est caecus, et tamen nullo modo est caecitas ; igitur ista non sunt idem. 11 natura B, naturaliter ACDFGHK, om. E , ; natw om. AH 12 est] habct A ,; suum ] idem B, om. AH 13 inessc] subiecto EFG 14 inessc] et non inest add. G i l habitw om. BD 15 inest] est AH 16 in1 ] pro BH ,i tempore] pro qua vel add. H 17 edentulw] es add. ACD 20 vi21-22 dentes. . . habcat om. BFG 22 pro1] in B 24 quia . . . privatio1 H, om. rtliqui sum om. EG

CAP. 17, § 6. - 2 et om. (hom.) B G H

eodem

•••

habirum] habitu

8

visw] visio

8 Aristot. , Metaph . , V,

c.

22,

EFG AB

t.

4 9

similiter]

scilieet ACFG, dicens H

modo] homo

add. ACD

27 (1022b 22 - 1023a 8) .

6-7 sed . . .

s

CAP. 17 : DE OPPOSmONIBUS

§

309

7

Opposita vero . . . [c. 1 0 ; 12b 1-5] . Hic removet quamdam dubi­

5

tationem. Posset enim aliquis credere quod ex quo habere habitum et habitus non sunt idem, similiter privari et privatio non sunt idem, quod habere habitum et privari non essent oposita. Hoc removet, di­ cens quod non obstante quod praedicta non sunt eadem, tamen op­ ponuntur privative, quia idem modus oppositionis est inter habere habitum et privari qualis est inter habitum et privationem vel inter visum et caecitatem. § 8 [c. 1 0 ; 12b &-15] . Hic adducit argumentum a simili ad praedictam conclusionem, dicens quod ilud quod subest afrmationi et negationi non est affirmatio et negatio, sed hoc non obstante ila quae subsunt affirmationi et negationi eodem modo opponuntur sicut affirmatio et negatio. Igitur consimiliter potest dici de privatione et habitu quod quamvis habere habitum et privari et habitus et privatio non sint idem, tamen poterunt opponi eodem modo habere habitum et privari sicut privatio et habitus. Maiorem istius rationis declarat, nam affirmatio est orario affirmativa et negatio est orario negativa. Sed nihil quod subest afrmationi et negationi est orario ; igitur non sunt idem. Minorem quasi supponit, quia sicut istae orationes quasi sunt contradictoriae ' Sortes sedet - Sortes non sedet', sic ista contradicunt 'sedere - non sedere'. Circa istam partem est p r i m o notandum quod non est intentio P h i l o s o p h i dicere quod privatio sit aliquid a parte rei, di­ stinctum ab habitu et a subiecto simul et separatim sumptis, quia nihil est imaginabile a parte rei quod importetur per privationem quin sit habitus vel subiectum de quo natus est praedicari. Hoc patet, nam quod est in rerum natura, necessario est res ; sed nulla res est a parte rei nisi subiectum vel habitus ; igitur si privatio non sit nec subiectum nec habitus, - non est a parte rei. Praeterea, posito subiecto, amni alia circumscripto imaginabili, dum non habeat habitum vere dicitur priNon sic

5

10

15

21

dit B

autem . . .

CAP. 17, § 7. 4 p rivari] habitu add. FG 5 essent] sunt BH :; Hoc] habere B i! removet] osten6 sunt] sint ADG 8 privari] habitu add. FG

CAP. 1 7, § 8. - 2-3 a simili] aliud similiter A 3 illud] idem FG 7 quod om. FH Il habitum] visum D 12 quasi] quae FG 14 sic] ita G, om. EF :' sedere] et add. CDFG 19 nam] tum quia B 21 ve!] et A :: sit co". in insit E 22 non] nihil D :: Praeterea] tum quia BDG

EXPOSmO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

310 vari.

Igitur sine additione cuiuscumque ad subiectum, per hoc solum quod non habet habitum, dicitur vere privari, et non propter hoc quod aliquid aliud habeat praeter habitum. Et s i d i c a t u r quod subiectum dicitur privari non propter hoc quod habeat aliquid reale, sed propter hoc quod habeat privationem rei, ita quod privatio est in subiecto, hoc n o n v a l e t, quia quaero : aut privatio est aut non est. Si privatio est, et impossibile est quod aliquid habeat exsistentiam vel sit et non sit res nec aliquid, igitur pri­ vatio est aliquid et res. Sed hoc est impossibile, cum nihil sit nisi subiec­ tum vel habitus. Si autem non sit, ergo non est in subiecto, quia illud quod nihil est in se, nihil est in subiecto sive in alio. Et ideo dicendum est quod privationes et negationes nihil sunt a parte rei distinctae a rebus positivis simul et divisim sumptis, quia nihil est a parte rei extra animam nisi res, et ideo si privatio et negatio non sunt res, non sunt aliquid a parte rei. Ad P h i l o s o p h u m igitur dicendum quod ipse non intendit quod caecitas sit extra animam, distincta a subiecto, sicut habitus est extra animam, distinctus a subiecto ; nec illa caecitas quae non 1 prae­ dicatur de homine est extra animam, sed intendit quod caecitas est nomen supponens praecise pro aliqua intentione animae vel nomine quod est impossibile simul de eodem verificari de quo verificatur habere visum, ita quod ista duo non possunt simul stare 'aliquis est caecus, et ille est videns, vel habet visum'. Et ita 'caecitas' supponit . . pro mtenttone arumae praeose, et caecus ' supporut pro 1psomet subiecto. Et quantum ad hoc est simile de istis nomini bus : caecitas, privatio, negatio, [ de] caeco, negato, privato, et huiusmodi multis, sicut est de relativo, simili, patte et filio et huiusmodi ; nam hoc nomen 'relativum' praecise supponit pro nominibus, sed talia nomina : pater et filius, simile, causa et huiusmodi supponunt pro ipsis rebus. Et ideo sicut concedimus quod homo est pater vel filius et tamen non dicimus quod homo est relativum, ita concedimus quod homo est caecus et tamen homo non est privatio vel caecitas, quia homo non est intentio arumae nec nomen. .

25 non1

.

.

'

om.

rea

B

A. vcl H i alio] aliquo CG

CAP. 17, §

8. - 1

Nota lectionem variantem codicis B.

30

35

40

45

.

26 habeat om. CDEF 28 le ] aliud G 31 aliquid1 om. AC 34 si vc ] 40-41 sicut. . . subiccto om. (hom.) CDEFG 37 non sum1] DC B 41 non del. B 45 simul] vcrificari DC simul add. A ,i aliquis] istc A 46 ile] istc A, ipse add. G, idem ad. Z 49 ncgatio . . . privato] caecus EFG ; sicut] sic C 50 est om. EFG : relativo] rclatione EFG Il patte] patri B 51 nominibus] vocibus B 56 nec] vcl BH DC

25

so

ss

CAP. 17 : DE OPPOSITIONIBUS

60

311

Et s i d i c a t u r contra praedicta quod secundum P h i l o­ s o p h u m caecitas et visus opponuntur, sed intentio animae non op­ ponitur rei, nec intentiones animae opponuntur inter se, cum se compatiantur simul in anima, igitur caecitas non est intentio animae : Similiter dicimus quod subiectum habet privationem et quod pri­ vatio est in subiecto, quod non potest competere intentioni animae nec nomini, igitur privatio non est nomen nec intentio seu conceptus ammae :

65

70

75

�

BS

D i c e n d u m est a d p r i m u m istorum, sicut tactum est p r i u s 1 , quod aliqua opponi dupliciter accipitur. Vd quia ipsa inter se formaliter repugnant et unum ab eodem expellit reliquum, et isto modo privatio et habitus non opponuntur. Immo etiam isto modo nulla opponuntur nec privative nec relative nec contradictorie, quia impossibile est aliqua duo sic se habere nisi solum contraria ; unde si sint aliquae duae intentiones animae quae se non compatiuntur mutuo in anima subiective, non erunt opposita privative sed contrarie. Aliter dicuntur aliqua opponi quia non possunt simul de eodem verificari, et sic privative opposita et contradictorie opposita opponuntur. Unde istae duae intentiones 'album' et 'non album', quae se mutuo compatiuntur in anima, et per consequens non opponuntur primo modo, non pos­ sunt simul de eodem verifìcari. Similiter est de istis : 'caecum', 'vi­ dens', et sic de ali. Et hoc potest probari esse de intentione A r i s t o t e l i s ; nam secundum A r i s t o t e l e m et secundum omnes alios, alterum con­ tradictoriorum dicitur de quolibet 8• Igitur quodlibet contradictorio­ rum vere praedicatur de aliquo quando alterum non praedicatur de omni. Sed impossibile est aliquid praedicari nisi sit pars propositionis, ergo omne contradictorium potest esse pars propositionis. Sed omnis pars propositionis vel est res vel intentio animae vd vox vd scriptura. Igitur omne contradictorium est aliquod praedictorum, et per conse59-6> cum se compatiantur) tamen (quia A) se compatiuntur ABD 57 quod] quia AB 61 Similiter) item B 63 non) nec AH 66 opponi] oppositio A, es apposita H Il ipsa om. CDH 67 unum] corum add. B 69 nulla) nomina add. K 1 1 nec relative om. AH 70 undel puta AB 73 simul om. BDH Il eodem] aliquo H 81 quolibetl 71 duae) secundae AEK reliquo D 82 aliquo] quolibet G, subiecto add. FG :1 de1] eo vci de adi. A 83 omni] ilio H 85 res l pan B !l si t l vel es passi t add. G

1

Cf. supra, cap. 1 1 , § 6. Topica, VI, c. 6 (143b 15-16).

8 Cf.

Aristot. ,

Praedicamenta, cap. 10 (12b 27-29) ;

EXPOSITIO I N LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

312

quens, sicut manifeste posset deduci, non opponitur alteri primo modo, sed tantum secundo modo acceptis oppositis. Ad s e c u n d u m dicendum quod quandocumque invenitur a P h i l o s o p h o, vel ab aliis auctoribus quorum auctoritates sunt recipiendae, quod privatio est in subiecto vel quod subiectum habet privationem vel negationem vel quod negatio est in subiecto, et sic de consimili bus, semper 'esse in' vel 'ha bere' et consimilia verba deben t accipi pro 'praedicari', ita quod 'privationem esse in subiecto' est 'pri­ vationem praedicari de subiecto', et similiter 'subiectum habere privationem vel caecitatem' est 'subiectum vere subici respectu privationis vel caecitatis', et eodem modo est de consimili bus. Et s i d i c a t u r quod hoc est impossibile 'homo est caecitas', igitur caecitas non vere praedicatur de homine, d i c e n d u m quod haec est vera 'caecitas praedicatur de homine', sed iste actus signatus non debet sic exerceri 'homo est caecitas', sed 'homo est caecus'. Et hoc quia 'caecitas' in prima propositione supponit pro hac intentione 'caecus'. Sicut haec est vera 'genus praedicatur de ho mine', sed iste actus signatus non debet sic exerceri 'homo est genus', quia haec est falsa, sed sic debet exerceri 'homo est animai', quia haec est vera ; quia in prima 'genus' supponit pro hoc genere 'animai', in secunda non, sed pro hominibus et ali animalibus. Per istum modum posset dici quod relativum vere praedicatur de ho mine, et tamen haec est falsa 'homo est relativum', et hoc propter veritatem istius 'homo est pater vel filius vel similis' et huiusmodi. S e c u n d o notandum quod quando P h i l o s o p h u s dicit quod sicut affirmatio est opposita negationi, ita res quae sub utroque posita est, non intendit quod res significata extra opponitur alteri rei contra­ dictorie. Hoc enim est impossibile. Sed per rem ibi intelligit unum terminum, et ideo dicit 'ut sedere aut non sedere', volens dicere quod sicut afrmatio opponitur negationi contradictorie, ita unus terminus opponitur alteri contradictorie. Ex quo patet quod contradictoria non semper opponuntur inter se tamquam aliqua incompossibilia subiective in eodem, vel etiam obie87 sicut] sic A 11 deduci] unum add. GH 88 tantum om. GH 89 quandocumque] quantumcumque A, quandoque F, quando H 90 ab om. ABCEGH 91-92 ve!. . . subiecto om. (hom.) EFG 93 consimilibus] similibus BCEG, et add. D /! semper] per BCDEFG !: in mg. B, om. CDEFG ve!] et per D 94 es in] ines B 98-100 homo. . . est om. EF 100 sed] sic 1 10 vel1 . . . huiusmodi add. G 103 Sicut] sed ABC 1 05 quia1 am. in et B ! l quia1] sed A 1 1 3 intendit] intelliom. EG !i et] ve! A 1 1 2 sub utroque, id est sub 'sedere' et 'non sedere' git BGH 1 1 4 ibi o1n.DFH :: intelligit] intendit CFH 1 15 aut] et A, ad EFH ,,

90

95

1 00

1 os

uo

m

CAP. 1 20

125

130

313

1 7 : DE OPPOSmONIBUS

ctive, quia sive propositiones ponantur in anima subiective sive obie­ ctive, simul poterunt esse in anima. Sed ideo dicuntur propositiones opponi quia non possunt esse simul verae, quamvis possint simul esse. Et ita incomplexa dicuntur opponi, non quia non possunt simul esse, sed quia non possunt simul de eodem verificari pro eodem, et hoc quando supponunt personaliter et significative. Et per ista solvuntur sophismata a l i q u o r u m ignorantium logicam, qui putant se pro­ bare quod negatio est de essentia hominis vel lapidis, sic arguendo : homo est necessario non Deus ; sed 'non Deus' est negatio ; igitur homo est necessario negatio, et per consequens essentialiter. Nam in ista propositione 'homo est necessario non Deus', ly non-Deus supponi t per­ sonaliter, sed in ista 'non-Deus est negatio' - si sit vera - supponit simpliciter pro isto conceptu. Et ita est fallacia aequivocationis penes tertium modum.

§ 9

s

10

Quoniam autem privatio . . . [c. 1 0 ; 12b 1 6-21 ] . In ista parte osten­ dit P h i l o s o p h u s differentiam privative oppositorum ad oppo­ sita relative, secondo ad opposita contrarie, i bi 1 : Quoniam autem neque. Circa primum dupliciter ostendit quod opposita privative distinguuntur ab oppositis relative. Primo sic : opposita relative dicuntur ad invicem secundum aliquam habitudinem casualem, sicut patet prius, in capitulo de ad aliquid, et in isto capitulo. Sed opposita privative non sic dicuntur ad invicem, nam visio non dicitur visio caecitatis, nec caecitas dicitur caecitas visionis, quamvis posset dici privatio visionis. - Sciendum quod magis est ex usu loquendi quod caecitas est 'pri­ vatio visionis', sive dicitur, et non 'caecitas visionis' quantum ex pro­ prietate rei.

122 vcrac 011 . EF 123 E t . . . ese esntia] esse DH vel lapidis 011 . AH Deus 0111. EFG 1 27

mg.

B, 011. CD . : ita] sic BE 125 ista] hoc BH homo1 011 . EG 1 30 ly 011 . BCDFG " non

1 28

CAP. 1 7, § 9. 4 relative] et duo facit, quia primo ponit dilferentiam privative oppositorum ad relative opposita add. H :: neque] nec BCEFG 5 dupliciter] tripliciter FG 8 isto] ilio CEH, primo F 12 sive] cum H, non add. CH ! et . . . visionis 011 . EFG et non 011 . CH · : quantum C, quam reliqui ··

CAP. 1 7, § 9.

-

1 Infra, § 1 1 .

314

EXPOSITIO I N UBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

§ 10 Amplius a d aliquid . . . [c. 10; 12b 21-25]. Hic ponit secundam ra­

tionem, et est quasi eadem cum priori, dicens quod omnia ad aliquid dicuntur secundum convertentiam, et sunt reciprocativa. Sed privatio et habitus non sic dicuntur, sicut declarat per exemplum, igitur etc.

5

§ 11 Quoniam autem neque ut contraria... [c. 1 0 ; 12b 26 - 1 3a 1 7] .

Hic ostendit quod privative apposita non sunt apposita contrarie, et hoc per duas rationes. Secunda ibi : Amplius quidem in contrariis. Prima ratio est ista : omnia contraria vel sunt mediata vel immediata. Sed privative apposita non sunt mediata vel immediata, igitur etc. Maior est manifesta ; minorem declarat dicens quod contraria imme­ diata sunt illa quae sic se habent ad subiectum de quo nata sunt prae­ dicari quod alterum illorum semper de ilio praedicatur ; et hoc quia non est aliquod medium inter illa respectu illius subiecti. Sed contraria mediata sic se habent quod non est necesse quocumque tempore alterum ilorum inesse, sicut patet de candido et nigro, nam aliquid est quod nec est candidum nec nigrum, et ideo non est necesse alterum illorum semper inesse, nisi quando aliquod subiectum determinat sibi pro sem­ per unum illorum, sicut nix semper est alba et ignis semper est calidus. Sed quando subiectum neutrum sibi determinat, possibile est quod subiectum semper careat utroque. Sed neutro praedictorum modorum se habent privative apposita. Non enim se habent primo modo, quia non est necesse alterum illorum inesse, nam aliquid est quod est na­ tum esse videns, et nec est caecum nec videns, quia nondum est in tali tempore in quo natum est videre. Igitur non sunt contraria imme­ diata, nec sunt contraria mediata, quia non est possibile quod subiectum semper careat utroque privative oppositorum. Nam quamvis aliquid in principio quando non est natum videre nec sit caecum nec videns, CAP. 17, § 10. - 4 secundum] ad BD 11 sunt) quasi add. K :, sunt reciprocativa] secundum reciproca H

CAP. 17, § 1 1 . - 2 neque] nc DEFG 3 ostcndit) ponit FG 4 Secunda ) ponitur Gdd. AC 5 vcP om. CDEFGH 6 ve!] nc AH 9 hoc] est Gdd. B 12 illorum] sempcr add. (mg.) B 13 nigrum] scd sicut fuscum Gdd. F il nca:s ) aliquando Gdd. ABEGH, seti. del. B 14 scmpcr) ali­ quando D, om. ACEGH Il pro om. GH 18 cnim] sic Gdd. AB 20 videns1) caecum CDEFG ' et) quod H, quando K : ; ncc 1 ) non FG nc1 ) neque AH 24 natum] aptum A

5

10

15

�

CAP. 17 : DE OPPOSITIONIBUS

25

30

315

tamen postquam advenit tempus necesse est quod sit vel caecum vel videns. Et eodem modo posset probari per ilud additum : quia aliquando aliquod subiectum determinat sibi unum contrariorum, sed nullum subiectum determina t si bi alterum privative oppositorum ; igitur privative opposita non opponuntur contrarie. § 12 [c. 1 0 ; 1 3a 1 8-36] . Hi c ponit secundam rationem, quae est quod semper indifferenter potest su­ biectum mutari ab uno contrariorum ad reliquum, et e converso, nisi ita sit quod subiectum determinet sibi alterum contrariorum, sicut ali­ quid potest mutari a calido ad frigidum et e converso, et a sanitate in aegritudinem et e converso, et ex pravo potest fieri studiosus et e con­ verso. Nam pravus per bona exercitia potest fieri studiosus, nam potest aliquis de virtute attingere per incrementum et prolixum exercitium in operibus virtutum, et tandem potest ad habitum perfectum attin­ gere nisi per subtractionem temporis ipse impediatur. Sed non sic est de privatione et habitu, nam quamvis aliquis possit mutari ab habitu ad privationem, non tamen e converso, sicut postquam homo est caecus non potest esse videns, nec calvus potest fieri comatus. Notandum est hic quod privatio multipliciter accipitur, tamen ad propositum duobus modis accipitur. Uno modo pro omni carentia cuiuscumque quod est natum haberi ab aliquo. Et isto modo materia privatur forma quando nata est habere eam. Et isto modo non loqui­ tur hic P h i l o s o p h u s. Aliter accipitur pro carentia alicuius quod est natum causari ab aliquo principio, vel in aliquo principio intrin­ seco subiecti, quod principium semel perditum vel non habitum quando natum est haberi non est iterum recuperabile. Et de tali privatione loqui­ tur hic P h i l o s o p h u s. Et a tali privatione non potest fieri per Amplius quidem in contraris

5

to

15

2n

25 vcl1

om.

ACH

...

Zl additum] argumcntum B, Philosophi 11dd. X

CAP. 17, § 12. - 2 Hic] Philosophus 11dd. FG 3 rationem] dilfcrcnriam EFG 5 altcrum 7 potcst. . . studiosus] in co". B, aliquod rtliqui 5-6 aliquid] aliquis BCEFG 6 in] ad FG 1 1 ipsc om. CDEFG in studioswn BH 8 studiosus] ve! virtuosus 11dd. A 10 et om. CDEFG 13 sicut] sed B 15 est hic om. AB 16 duobus modis] dupliciter BFH 1 7 modo] ctiam 20 ve!. . . principio tld. CEFG 17-18 materia . . . quando] privatur forma materia ipsa quae A 22 privationc] principio CDF 23 privatione om. ACEFG om. DEF

316

EXPOSITIO I N LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

naturam regressio, sed a prima privatione potest, hoc est subiectum potest aliquando non habere formam et postea habere, et isto modo tenebra est privatio lucis. Hoc tamen semper salvo quod non ponatur privatio esse aliquid a parte rei distinctum a re vel a rebus. Et ideo si alicubi inveniatur esse in re, puta [praedicari] de tali re abstracta, debet intelligi quia illud abstractum accipitur pro concreto. Et ita est fre­ quenter in libris p h i l o s o p h o r u m et auctorum quod concreta accipiuntur pro abstractis et e converso. lmmo multa concreta et abstracta sunt nomina synonyma secundum intentionem auctorum, sicut secundum intentionem A r i s t o t e l i s homo et humanitas sunt nomina synonyma et similiter animai et animalitas, et quod quid et quidditas, et sic de aliis multis. Et s i d i c a t u r quod aliquid mutatur ab habitu ad privationem, secundum P h i l o s o p h u m hic, sed nihil mutatur a re ad intentio­ nem nec ad nomen, ergo privatio non est intentio animae nec nomen, sed est a parte rei, d i c e n d u m quod de virtute sermonis haec est falsa 'aliquid mutatur ab habitu ad privationem', et similiter haec 'tale subiectum prius est sub habitu et postea sub privatione', et quod 'su­ biectum recipit privationem', et huiusmodi. Omnes tales de virtute ser­ monis sunt falsae, sed secundum intentionem p h i l o s o p h o r u m verae sunt, nam quando dicunt quod subiectum mutatur ab habitu ad privationem, non intendunt aliud nisi quod subiectum primo recipit praedicationem habitus in concreto, et postea vere praedicatur de eo in concreto privatio. Et hoc propter mutationem subiecti, non quia subiectum primo habet unum, puta habitum, et postea aliud, puta pri­ vationem, sed quia primo habet formam et postea non habet eam, sine omni alio imaginabili sibi adveniente. Unde per hoc nihil sibi imaginabile advenit ex parte rei, sed tantum non habet idem quod prius habuit, et hoc significatur per tale nomen privativum, et ideo

25

30

l,

V ve!] et ACEFG 28 esse] aliquid A esse. . . abstracta] auctoritas quae videatur illud sonare G puta] probari DEF, praedicari X puta . . . abstracta ] intelligitur (dici om. H) de re abstracta (absoluta mi. exp. B) et hoc BH 1 abstracta ] absoluta ACH, a subiecto E 29 quia] quod EFG illud] non A ! abstractum] absolutum D 30 et auctorum] antiquorum BH 37 sed] et DH 39 est1] aliquid A, aliquid add. H 40 haec 011 . CDEG !! tale del. B 41 prius] primo AB . postea] post AB 42 huiusmodi del. B 45 intendunt] intelligunt ADG 49 primo] prius ADFGH 51 habet om. EF ' idem] illud DEFGH

CAP. 1 7, § 12. - 1 De hac re videsis Guillelmum de Ockham, p ars I, c. 7 (Opera Philosophica I, ed. cit., pp . 23-29) .

Summa Logicae,

35

40

45

so

CAP.

17 : DE

OPPOSITIONIBUS

317

tale nomen privativum, propter hoc solum quod ( subiectum] non habet formam, vere praedicatur de tali subiecto. '

§ 13 Quaecumque vero tamquam affirmatio. . . [c. 1 0 ; 1 3a 3 7 - 13b

5

10

t5

12] . In ista parte determinat P h i l o s o p h u s de oppositis contra­ dictorie. Et primo ponit unam differentiam contradictorie oppositorum ad omnia alia apposita, secundo removet unam instantiam quae posset dari, ibi 1 : Sed maxime videtur. Dicit igitur primo quod contradictorie apposita differunt ab amni­ bus aliis oppositis per hoc quod semper contradictorie oppositorum unum est verum et alterum falsum. Sed de aliis oppositis non est hoc verum, nam languor vel sanitas non est verum nec falsum, similiter nec duplum nec dimidium, similiter nec caecitas nec visio. Et ratio omnium istorum est quod omne verum vel falsum est complexum, sed nullum praedictorum est complexum ; igitur nullum praedictorum est verum vel falsum. Sciendum quod contradictoria sunt duplicia, quia quaedam sunt complexa, et de illis verum est quod alterum illorum semper est verum vel falsum ; alia sunt incomplexa, et de illis non est verum, 1mmo neutrum illorum est verum vel falsum. De primis loquitur P h i­ l o s o p h u s in proposito. § 14 Sed maxime videtur . . . [c. 1 0 ; 13b 12-35] . Hic removet instan­

s

tiam. Posset enim alicui videri quod quamvis neutrum contrariorum sit verum vel falsum, tamen quando praedicantur contraria de aliquo oportet quod altera propositionum sit vera vel falsa. Et ita est de re- - -

---

53 subiectum G, om. reliqui

omnia om. FG " instantiam) CAP. 1 7, § 13. - 5 ad . . . opposita) ad omnes alias oppositiones BH aliam CDEG 6 videtur om. GH 9 alterum) reliquum DFH 10 verum1 ) dicere Gd.J. A vel] et EFG nec) neque FG, vel B 12 est1] hoc add. FG 13-14 praedictorum . . . falsum ] praedictorum est verum vel falsum ud del. rt scr. in mg. : aliorum a contradictoriis est complexum, ergo etc. B 16 illorum om. AH 1 7 a l i a . . . verum mg. BG, om. EF ; sunt] contradictoria add. ACDH 1 7-18 immo . . . falsum mg. G, om. BEF 18-19 Philosophus) hic B CAP. 17, § 14. - 2 videtur om. FG rum F 4 contraria) contradictoria F

CAP. 17 ,

§ 1 3.

- 1

Infra ,

§

,

removct] unam Gdd. B 3 contrariorum) contradictorioS-8 Et. . . falsa om. (hom.) CDEFG

14.

318

EXPOSmO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

lative et privative oppositis. Unde quamvis neutrum contradictorio­ rum incomplexorum sit verum vel falsum, tamen quando praedican­ tur de eodem, altera propositionum est vera vel falsa. Hoc removet Philo sop

hus

dicens quod etiam in illis non habet veritatem. De

contraris patet, nam quamvis quando contraria sunt immediata, alte-

10

rum eorum vere praedicatur de subiecto et alterum falso, si subiectum si t, quia si Sortes si t, et haec est vera ' S ortes est sanus' , haec est falsa ' Sortes est aeger', et e converso , tamen

si

S ortes non sit, neutra est

vera, sed utraque est falsa. Similiter de privatione et habitu patet, nam si Sortes non sit, neutra istarum est vera ' Sortes est caecus' , ' Sortes est

1s

videns ' ; et etiam ipso exsistente, antequam sit natus habere visum neutra istarum est vera. Sed

in

affirmatione et negatione sive res sit sive non

sit, semper altera est vera et altera falsa. Unde si Sortes non sit homo , haec est vera ' S ortes non languet', e t haec est falsa ' S ortes langu�t' ; et similiter haec est vera ' S ortes non est sanus' , et haec est falsa ' Sortes

7n

est sanus' .

§ 15 Contrarium autem bono . . . [c. 1 1 ; 1 3b 36 - 1 4a 6] . In ista p arte redit P h i l o s o p h u s ad determinandum de contrariis ; et determi­ nat quinque proprietates contrariorum. Prima est quod illud quod con­ trariatur bono necessario est malum, sed non oportet quod contrarium

s

malo sit bonum. Primam partem declarat inductive, nam sanitati, quod est bonum quoddam, opponitur languor tamquam malum, et iustitiae iniustitia, et fortitudini debilitas, et similiter est in aliis . Secun­ dam partem declarat, quia quamvis malo aliquando contrarietur bonum, tamen aliquando sibi contrariatur malum, sicut egestati, quod est quoddam malum, contrariatur superabundantia, quod est quoddam malum. S ed hoc est in paucioribus, quia in pluribus malum contraria­ tur

bono et e converso. Vult igitur dicere quod duo contraria num­

quam sunt bona , possunt tamen esse mala. 6 Unde] ad modum quo BH 6-7 contndictoriorum] contrariorum H 10 quando om. EFH I l sunt] sint EFH 1 1-12 si . . . sit om . FG 12 et] quia si H, om. FG !l sanus] et II. AFG 13 conveno] et add. B 14 patet om. FH 16 sit] fuit A 18 sitl o m . AFH ' et om. CG Il homo om. AGH 19 et . . . languet1 om. (hom.) EF

CAP . 17, § 1 5 . - 2 bono H, loco r�liqui 4 quinque proprietates] de quinque proprietatibus A ;; om. CDE 5 contrarium] ilud quod contrariatu B 6 declarat inducitive] inductive pro7 quod om. BE i! opponitur] contrariatur B 8 est om. CEFGH 9 quia] quod BCDEGH : aliquando om. FH 10 sibi] similiter C, etiam add. H :: quod] quae GH 1 1 quoddam1 om. BCD quod] quae GH

q uod 1 bat A

10

319

CAP. 17 : DE OPPOSmONIBUS

t5

2D

Sciendum quod m.alum dupliciter accipitur : vd pro malo poenae, et tunc m.alum idem est quod poenale, sicut languor est m.alum quod­ dam ; aliquando accipitur malum pro ilio quod est vituperabile. Et utroque modo loquitur P h i l o s o p h u s in proposito. Secundo sciendum quod P h i l o s o p h u s non accipit hic fortitudinem pro robore corporis et debilitatem pro defectu roboris cor­ poris, sed accipit ea pro habitudinibus animae. § 16 Amplius contrariorum. . . [c. 1 1 ; 14a 7-1 0] . Hic ponit secundam

5

proprietatem quae est quod quamvis unum contrariorum sit in rerum natura, non oportet reliquum esse, sicut si omnes homines essent sani tunc non esset languor, et si omnia essent alba tunc non esset nigrum. § 17

5

Amplius si Sortem . . . [c. 1 1 ; 14a 1 0-1 4] . Ponit tertiam proprie­ tatem quae est quod cum propositiones in quibus praedicantur con­ traria sint contrariae, sicut non est possibile quod contraria verificentur a parte rei de eodem nec quod insint eidem, ita non est possibile quod praedicentur de eodem, et ideo si una illarum propositionum est vera, altera erit falsa, sicut si haec est vera ' Sortes est sanus', haec est falsa 'Sortes languet'.

§ 18 Palam autem . . . [c. 1 1 ; 14a 1 5-1 8 ] . Ponit quartam proprietatem

s

quae est quod omnia contraria nata sunt fieri circa idem specie vd genere, sicut sanitas et languor in corpore animalis, et albedo et nigredo in corpore, iustitia et iniustitia in anima. Notandum est quod quandocumque aliquod contrariorum potest esse in aliquo individuo, illud, quantum est ex sui natura, - nisi sit 18 loquitur] accipit EFG, hic aJd. H EGH, om. AF CAP. 17, § 16. CAP. 17, § 17. 5 quod1 om. EFGH

2 Hic om. AG

20-21 et

.•.

corporis om. (hom.) DEFG

4 reliquum] illud B ! si

...

sani] si

omne

21 ea]

eam

animai euc sanum H

3 cum co". in o mnes K, omnes 11dd. B 4 contrariae] quia aJd. GH 6 ideo ] ita B, om. EFG 7 est1) crit A

CAP. 1 7, § 1 8 . - 2 autem) hic add. CH ;: Ponit] hic add. FG 3 fieri om. EFG pare] colore A 6 est] autem add. B, hic add. EFG 7 sui] sua CDEGH ; ; sit) insit

5 FG

coro-

320

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

aliquod aliud impedimentum -, posset esse in quocumque alio indi­ viduo eiusdem speciei. § 19 Necessarium est autem [c. 1 1 ; 14a 1 9-25] . Hic ponit quintam proprietatem quae est quod omnia contraria vel sunt in eodem genere vel in diversis generibus, puta contrariis generibus, vel sunt genera aliorum. Exemplificat de primis, nam album et nigrum sunt in eodem genere, quia color est eorum genus. Exemplificat de secundis, dicens quod iustitia et iniustitia sunt in contrariis generibus, nam virtus et vitium sunt genera contraria, et virtus est genus iustitiae, et vitium iniu­ stitiae. Tertio exemplificat de tertiis, dicens quod bonum et malum non sunt in genere, sed sunt genera aliorum. N o t a n d u m est hic quod P h i l o s o p h u s non loquitur hic praecise de contrariis a parte rei, quia in re non sunt talia genera quae dicit esse contraria, sed loquitur generaliter de illis quae signifi­ cant contraria a parte rei, et etiam de illis quae sunt incompossibilia de eodem, et significant talia contraria. Et isto modo album et nigrum sunt contraria, non accipiendo album et nigrum personaliter, quia illud quod est album et illud quod est nigrum non contrariantur, sed acci­ piendo album et nigrum simpliciter vel materialiter, quia ista non possunt simul verificari de eodem, et important contraria a parte rei. S e c u n d o notandum, sicut frequenter est dictum l, quod P h il o s o p h u s aliquando accipit concretum pro abstracto et aliquando e converso. Et ideo quando dicit quod album et nigrum sunt contraria et color est eorum genus, vel accipit album et nigrum pro eorum abstractis, vel colorem pro suo concreto, et utrumque potest verificari, saltem large accipiendo genus. T e r t i o notandum quod virtus et vitium non universaliter oppo­ nuntur contrarie, sicut ostendetur in libro Ethicorum, 1 dicuntur tamen ista genera contraria quia omni virtuti opponitur aliquod vitium et . . .

CAP. 1 7, § 19. 4 puta . . . generibus om. AD 7 contrariis] divenis FGH 8 genera om. EF contraria] divena GH 9-1 1 quod. . . est om. EF 10 sunt1 om. ABEF 11 hic om. DDFG 13-14 significant] significantur FK , per add. CDEFK 1 9 contraria) rcs contrarias D 21 aliquando1 om. DH 23 et . . . ve! om. EFG 24 ve!] et A suo concreto) suis concrctis A 26 universaliter] sempcr F, vere G 'U>-27 opponuntur) vere add. F 27 ostendctur] osten­ ditur H ,

CAP. 1 7,

§ 19. - 1 Supra, § 12. quantum nobis constet, non exposuit.

2

Ockham librum

Ethicorum

Aristotelis,

5

10

15

:?D

25

CAP.

30

35

40

18:

DE

321

PRIORI

amni vitio opponitur aliqua virtus, non tamen omnis virtus opponitur omni vitio nec e converso, sicut omnis albedo opponitur omni nigre­ dini et e converso. Unde aliqua virtus et aliquod vitium compatiuntur se in eodem, sed nulla albedo compatitur secum quamcumque nigredi­ nem nec e converso. Vult igitur dicere quod aliqua contraria sunt in eodem genere, ita quod quodlibet unius inferioris ad illud genus contrariatur cuilibet alterius inferioris. Alia sunt in generibus contraris, ita tamen quod non quodlibet unius generis contrariatur cuilibet al­ terius generis. S ed aliqua sunt genera aliorum quae scilicet habent contenta quae contrariantur primo modo vel secundo, et tamen ipsa non sic contrariantur, quia scilicet aliquod contentum sub uno nulli contento sub alio contrariatur, sicut aliquod malum bono contrariatur. Ideo bene dicit quod bonum et malum sunt contraria.

[CAPITULUM 1 8 D E PRIORI] § 1 Prius autem alterum altero dicitur... [c. 12 ; 14a 26-29] . In s

ista parte determinat P h i l o s o p h u s de priori. Et dividitur in duas partes : in prima parte poni t quattuor modos magis famosos, secundo superaddit quintum, ibi 1 : Videtur autem praeter. Prima dividitur in quattuor, secundum quod quattuor modos ponit. Dicit igitur primo quod unum dicitur prius altero quadrupliciter Primo modo et maxime proprie secundum tempus, nam unum dicitur •.

to

32 sed] et BCE .34 quodlibet] illius H unius] unum DG, minus EF, illius tuld. A l! inferioris] inferius FG illud] aliud C 35 alterius] alteri ACEG . inferioris] inferiori CFG, illius generis ddd. G Alia] aliqua EFH, et etiam aliqua G 36 quodlibet] quilibet A, cuiuslibet H 37 aliqua] alia A ,; aliorum] aliquorum AH . quae] quia Z scilicet o m . AH 38 modo om. CH 41 bene om. CDEFGH contraria] genera aliorum Z ..

CAP. 18, § 1. - 4 dicitur om. FG superadducit A · : praeter] eos ddd. AH

6 partes] quia ddd. BCD 10 proprie om. EFG

parte

orn.

AH .

7 superaddit]

CAP. 18, § 1. - 1 Infra, § S. 2 De m o d is prioritatis videsis Guillelmi de Scriptum in I Sent. , dist. 9, q. 3 (Op era Theolo,� ica III, e d . Gerardus Etzkorn , Bonaventure, N . Y . 1 977, 298ss.).

Ockham St.

O C K HAM, OPERA PHILO�OPHJCA I l

21

322

EXPOSffiO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM AJUSTOTELIS

esse prius altero secundum quod est antiquius et senius alio. Sed nihil est senius et antiquius alio nisi secundum tempus, igitur secundum tempus dicitur esse aliquid prius alio. § 2 Secundo autem modo . . . [c. 1 2 ; 1 4a 29-35] . Hic ponit secundum

modum, dicens quod illud est prius alio secundum quod non conver­ titur subsistendi consequentia, sicut unum est prius duobus. Nam duo­ bus exsistentibus sequitur quod unum est, sed non e converso, igitur ab uno ad duo non convertitur consequentia, et per consequens cum prius sit a quo non convertitur consequentia, unum est prius duobus. N o t a n d u m est hic quod aliud est dicere 'prius est a quo non convertitur subsistendi consequentia' et 'a quo non convertitur conse­ quentia'. Nam 'prius', puta ilud a quo non convertitur consequentia, est respectu cuiuscumque praedicati ; et talis prioritas est magis commu­ nis ad minus commune, tamen semper prius praedicatur de posteriori, et isto modo hoc commune 'animai' est prius hoc communi 'homo'. Sed prius ilio modo a quo non convertitur subsistendi consequcntia est quando non convertitur consequentia respectu esse exsistere, ita quod ab uno ad aliud respectu istius praedicati 'esse exsistere' est bona consequcntia, et non e converso. Tamen respectu quorumdam praedi­ catorum a neutro ad aliud est bona consequentia. Et isto modo causa potest dici prior effectu, saltem aliqua, et substantia prior accidente, et homo colore, quia sequitur 'accidens est, igitur substantia est', et non sequitur formaliter e converso. Similiter sequitur 'homo est, igitur co­ loratum est', et non e converso. Similiter sequitur 'duo sunt, igitur unum est', et non e converso. Et tamen respectu ali quorum praedi­ catorum nullum istorum infert reliquum. Non enim sequitur 'homo est substantia, igitur color est substantia', nec sequitur 'duo homines sunt Sortes et Plato, igitur unus homo est Sortes et Plato'. S e c u n d o notandum quod P h i l o s o p h u s in proposito non 11 13

es

es Dm. AG Dm. ADH

1 1-12 Scd . . . alia Dm. (hDm.) BEFG

12-13 igitur. . . tempus Dm. (hDm.) BEF

CAP. 18, § 2. - 5 sed] et BEH ,; non] est add. AB 6 convertitur] subsistendi add. F 8 di cere] quod ad. A 12 tamen] cwn (?) BCDEFG i! praedicatur] praedicetur G, dicarur F 1 5 est Dm. ABCH Il exsistere] exsistentiae (?) BCDH 17-18 et consequentia Dm. (hom.) EFG 19 potest 20 non Dm. A 22 non] sequitur formaliter dici] dicitur EFGH Il dfectu] vel potest dici adtl. H tuld. D 27 in proposito Dm. CH ..•

s

10

1s

�

25

CAP. 18 : DE PRIORI

30

35

40

45

so

ss

323

intendit quin posterius possit esse sine priori, quia non loquitur nisi de prioritate conceptus seu intentionis animae ad aliam intentionem, seu de uno nomine respectu alterius, propter causam dictam. Et non est inconveniens unum conceptum talem esse sine alio. Tamen talis conse­ quentia una est bona, si fiat, et non reliqua. Et tali modo unum est prius altero, quantumcumque possit esse in rerum natura sine poste­ riori et e converso. Et hoc patet per exemplum suum, nam non semper unum quod est extra animam est prius alia re, sicut Sortes non est prius Sorte, nec etiam Sortes est prius Sorte et Platone. Tamen, ut frequenter, talis prioritas oritur ex hoc quod una res est prior altera. T e r t i o notandum quod in omnibus talibus consequentiis ter­ mini debent habere suppositionem personalem et significativam, quia si haberent suppositionem simplicem vel materialem, a posteriori ad prius non semper esset bona consequentia, sicut non sequitur 'homo est species, igitur animai est species'. Similiter si in ista 'homo est', ly homo haberet suppositionem simplicem vel materialem, et similiter 'animai' in ista 'animai est', ista consequentia non valeret 'homo est, igitur animai est', nec e converso ; non enim sequitur 'ista intentio com­ munis "animai" est, igitur ista intentio communis "homo" est', nec sequitur formaliter 'species est, igitur genus est'. Et tamen ista conse­ quentia est necessaria 'homo est, igitur animai est'. Et ideo omnes tales regulae 'ab inferiori ad superius est bona consequentia', 'a negatione superioris ad negationem inferioris est bona consequentia' et 'prius est illud a quo non convertitur consequentia' debent intelligi quando in talibus consequentiis exercitis termini omnes supponunt personaliter et significative. Q u a r t o notandum est quod illud est prius a quo non conver­ titur subsistendi consequentia, loquendo de consequentia formali inter ila et inter contenta. Sicut forte sequitur 'unum est, igitur duo sunt', tamen non sequitur 'unus homo est, igitur duo homines sunt', nec 28 intendit] dicere tU/d. AH 32 una trp. p. bona EG, trp. p. si F 33 altero] alia A 35 animam) aliam AB Il prius] prior H 36 prius1) prior FGH l! prius1) prior EFGH l Sorte et Platone] Sor et Plato AD 37 oritur) quia i bi B, est ibi G 42-43 Similiter. . . homo Z, similiter in ista 'homo est', si li homo A, sed si (homo est in ista dtl.) homo B, similiter si homo in ista CEFGK, si­ militer si homo in ista 'homo est homo' H, simi!iter si ly homo in il 'homo est' X 43 materia­ lem) homo est tuld. EFG !l simi!iter) etiam G, om. EF 44 animai1 om. ADG Il est1) li animai tuld. A Il valeret] valet EFGH 46 animai am. in homo B l homo a'". ir1 animai B 49 infc. riori . . . superius] superiori. . . inferius EFG 49-50 a . . . consequentia om. CH 52 talibus] pluribus F, praedictis G Il =rcitis] =rcitatis A, =rciti EFG, Rd del. G Il omnes om. EFG 54 illud] idem AG 55 formali) Cormaliter AC

324

EXPOSITIO IN

LIBII.UM PRAEDICAMENTORUM Ali.ISTOTELIS

sequitur 'unum album est, igitur duo alba sunt' ; et propter istam ra­ tionem dicit P h i l o s o p h u s quod hoc commune 'unum' est illud a quo non convertitur subsistendi consequentia, et est prius hoc communi 'duo', et sic de aliis.

60

§ 3 Tertio modo secundum quendam ordinem . .

[c. 1 2 ; 14a 36 14b 3] . Hic ponit tertium modum prioris, dicens quod prius dicitur uno modo secundum ordinem, sicut patet in disciplinis et orationibus. Nam in disciplinis, secundum rectum ordinem, aliquid est prius et aliud posterius, nam in geometria elementa, scilicet principia, sunt priora his quae describuntur, scilicet conclusionibus sequentibus ex eis ; similiter in grammatica elementa sunt priora syllabis ; similiter in rhetorica prooemium est prius narratione. Sciendum quod ilud vocatur prius isto tertio modo quando scilicet procedendo secundum rectum ordinem oportet primo habere vel accipere unum quam reliquum. Et isto modo principia sunt priora conclusione, quia iste est rectus ordo procedendi, scilicet incipere a principiis et procedere ad conclusiones. Similiter primo debet aliquis addiscere in grammatica quae sunt litterae quam quomodo ex litteris syllabae componantur. Similiter rhetoricus in dictando, si ratione pro­ cedat, debet primo ponere prooemium quam narrationem, et tamen si­ militer posset prius ponere narrationem quam prooemium, et in hoc differt a secundo modo : non enim sequitur 'narratio est, igitur prooemium est' nec e converso. .

5

10

15

:1n

§ 4 Amplius supera ea ... [c. 1 2 ; 14b 4-10] . Hic ponit quartum modum, dicens quod illud quod est melius et honorabilius alio, dicitur prius eo quod non est tale. Et istum modum probat per hoc quod ille dicitur prior apud aliquem qui est apud illum melior et honorabilior et magis 59

illud] aliud G, exp. H,

om.

E

60 et] igitur AH

5 prius] altero add. A CAP. 18, § 3. 4 et] in add. EG 8 elementa . priora] litterae. . . priores EFG 1 3 rectus] necesrius A H 14 conclusiones] conclusionem A D ; 1 aliquis] quis DF, quilibet H 16 dictando] inducendo C, discendo EG, addiscendo F : ratione] recte AFGH 1 8 prius] primo EFG in hoc] haec A, ita D, ita in hoc EFG -

..

'

CAP. 18, § 4.

2

quartum modum] quattuor modos D

5 illum ] eum AD, istum C

5

CAP. 18 : DE

Pli.IORI

325

d.ilectus. Igitur ilud quod est simpliciter melius et honorabilius alio, est prius ilio. Tamen dicit P h i l o s o p h u s quod iste modus est alienissimus. Et recapitulat, quod modi prioris sunt il qui dicti sunt.

§ 5 Videtur autem praeter eos . . . [c. 1 2 ; 1 4b 1 0-23]. Hic adducit

5

10

15

:�n

P h i l o s o p h u s quintum modum prioris, dicens quod praeter illos modos qui dicti sunt, est unus modus : quando scilicet aliqua convertuntur secundum essentiae consequentiam unum illorum est aliquo modo causa alterius, tunc illud quod est aliquo modo causa alterius dicitur aliquo modo prius alio natura. Quod autem sint aliqua talia declarat P h i l o s o p h u s. Nam homo, et orario quae dicit quod homo est, convertuntur secundum essentiae consequentiam, nam sequitur 'homo est, igitur ora tio quae dici t quod homo est, est vera', et sequitur e converso 'haec orario quae dicit quod homo est, est vera, igitur homo est'. Et tamen orario nullo modo est causa ut homo sit, sed e converso, quia in eo quod res est vel non est, est oratio vera vel falsa. Igitur aliqua convertuntur secundum essentiae consequentiam, et tamen unum est causa alterius aliquo modo, et per consequens unum est prius alio natura. Ultimo epilogat P h i l o s o p h u s dicens quod quinque mo­ dis unum dicitur prius alio. Notandum est hic p r i m o quod a l i q u i 1 nituntur dare suf­ cientiam istorum modorum. Sed hoc vanum est, quia ista distinctio non est nisi aequivoci, quia est ad placitum, sicut omnis vox est ad placitum. S e c u n d o notandum est quod praeter istos modos prioris ponit P h i l o s o p h u s multos in V Metaphysicae 1, de qui bus dicetur ibi­ dem, et ideo nunc est transeundum 8• 6 Igitur] e t B CAP. 18, § 5. - 3 quintum modum] quintam proprietatem B ;: illos] istos AD 4 unus] alius add. DF 5 consequentiam] consequentia A, et add. BDH 7 alio] scilicet ad. A 8 quod] Deus add. A i i homo est trp. A 9 esentiae] es FG 10 est1] orario add. B 12 ut] quod DF 13 est1] dicitur CFGH, om. BD :, falsa] quia add. BCG 15 alio] altero AC 17 unum om. AH . alio] altero F, natura add. D, om. AH 19 disrinctioJ definitio D H, dispositio E 20 nisi om. BCF : i aequivoci ] aequivoca F :, quia] quae KZ ; : ad placitum om. AH 23 multos] modos add. A, alios add. H, om. FG 2:>-24 ibidem] alibi FG

CAP. 18, § S. - 1 Ex. gr. Albertw Magnw, Liber de Praedicabilibus, tract. VI, c. 12 (Opera Omnia I, ed. cit., p. 297) . 1 Aristot., Metaph., V, c. 1 1 , t. 16 (1018b 9 - 1019a 1 5). 1 Ex hoc et ex aliis dictis (infra, lin. 53) plane apparet Inceptorem

326

EXPOSmO

IN

LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTEUS

T e r t i o notandum quod aiiter accipitur hic 'prius natura' et in V Metap hysicae. Unde sciendum est quod a p h i l o s o p h i s tri­ pliciter accipitur 'prius natura'. Uno modo illud a quo non converti­ tue consequentia sive respectu esse sive respectu aiterius praedicati. Et isto modo genera sunt prius natura speciebus et universaliter omne com­ mune et superius est prius natura suo inferiori, et tamen indifferenter potest utrumque esse secundum esse sibi debitum sine alio. Unde si genus et species sunt quaedam intentiones animae in ea subiective exsi­ stentes tamquam quaedam quaiitates, potest species esse in anima et eam informare absque hoc quod genus sit ibi, sicut e converso. Et tamen s i a r g u a t u r 'a specie ad genus est bona consequentia, et non e converso', secundum modum prius ostensum, et isto modo loquitur frequenter P o r p h y r i u s de priori natura ', et talis prio­ ritas potest esse inter voces, quamvis ad placitum instituentium, nam ista consequentia prolata est bona 'homo est, igitur animai est', et non e converso, et similiter ista consequentia prolata est bona 'homo currit, igitur animai currit' et non e converso, et ita est de aliis, et per consequens ista vox 'animai' est prior natura ista voce 'homo' : Sed hoc est ad placitum utentium, quia ista de voluntate utentium posset fieri e converso, nec est magis inconveniens quam quod una vox significet plura et alia pauciora, et quod una est magis communis et alia minus communis. Aliter dicitur 'prius natura' quando aliqua res potest esse in rerum natura sine alio, et non e converso. Et isto modo caelum est prius na­ tura istis inferioribus ab eo causatis, quia sine quocumque inferiori potest esse caelum, et non e converso. Et universaliter omnis causa necessario requisita ad esse alicuius, sine quo il causa potest esse, est prius natura alio. Et isto modo accipit P h i l o s o p h u s 'prius na­ tura' V Metap hysicae 11• Sed de isto modo plus dicetur ibidem 1• '1: 7 prius natura 011. AH 28 es] cstiae B 29 priw] priora AGH 25 in 011. B H BCH 32 sunt) sint AH 40 est bona o11. BCD 42 animai 011. BC Il prior] 43-4 quia. . . converso] pos autem e converso B priw CDEG Il ista voce] quam ista vox B 43 ista] ita GH 44 quam) est inconveniens tJd. Z 46 alia] est tJd. A 47 in rerum] prior EFG 48 alia] alia AF 49 quia) nam B : 1 quocumque) quolibet B 51 est 011. BCDEFG 53 plw] priori FG Il et

011.

in

animo habuisse Metaphysicam Aristotelis exponere. ' Porphyrius, Isagoge, cap. De communibus generis et spedei et De propriis generis et spedei (Bus, 15, 1 0-1 9 ; Aristoteles Latinus, I , �7. ed. cit., p . 23 , lin. 1 7 - p . 24 , lin. 4}. 5 Vide supra, notam 2.

8 Vide supra, notam 3.

25

30

35

40

45

so

CAP. 18 : DE PRIORI

55

60

65

70

75

so

ss

327

Tertio modo dicitur prius natura quando aliqua convertuntur ita quod neutrum potest esse sine altero, et tamen unum est quodammodo causa alterius, et non e converso. Et hoc potest dici, secundum intenrio­ nem P h i l o s o p h i, quando aliquid est causa naturalis non impedi­ bilis et sufciens respectu alicuius effectus, et sic loquitur P h i l o s o­ P h u s in proposito. T amen sciendum est quod exemplum P h i l os o p h i non est omnino ad propositum, nam non oportet quod si homo si t, quod haec orario si t vera 'homo est', nam ho mine exsistente possibile est quod haec orario non sit, et per consequens quod non sit vera, et ideo magis ponit hoc graria exempli quam ut ita sit. Unde de il proposirione ab eo q uod res est vel non est, est oratio vera vel falsa, est sciendum quod non omnis proposirio vera requirit esse rei, nam de ilio quod non est, potest aliquid vere enunriari, nam sive homo sit sive non sit, haec proposirio est vera 'homo potest esse albus', saltem accipiendo subiectum pro eo quod potest esse, quamvis hacc sit falsa 'homo est albus'. Similiter sive homo sit sive non sit, haec est vera 'homo p o test esse animai', quamvis haec si t falsa 'homo est animai'. Et ideo accipit ibi P h i l o s o p h u s rem pro significato vocis, et vult dicere quod eo quod ita est vd non est sicut significatur per orarionem, est orario vera vd falsa. Unde ista orario quae significat aliter quam est, est orario falsa. Sicut ista orario 'homo non potest esse albus' significat aliter quam est eriamsi homo non sit, quia signi­ ficat quod homo non potest esse albus cum tamen posset albus fieri, et ideo est orario falsa eriam homine non exsistente, quia adhuc potest exsistere et potest esse albus. Ideo ista orario 'homo potest esse albus' significat sicut est, et propter hoc est vera simpliciter, saltem in uno sensu. U l t i m o notandum quod quando aliquid est prius aliquo modo­ rum hic positorum, quamvis verum sit dicere quod unum prius est altero, tamen non est verum dicere quod e s t antequam aliud sit vd quod est in aliquo instanri vel signo in quo aliud non est, puta posterius, vd quod est vel fuit in aliquo priori in quo non est posterius, nisi 55 altero] alio ADH 57-58 impcdibilis] impedita AH 60 omnino] multum D 61 nam] quia B 62 non1 non1 om. CDEFG 65 non om. BC 66 est om. AB 67 sit1 om. AH ;' propositio] oratio B 69 falsa] iste tuld. A :: sit1 om. AH 70-71 animai et animai] albus A, al. H 75 albus] 71 ibi] hic AH 72 et] universaliter add. FG 74 est1 om. BH l i oratio1] omnis B 77 etiam.] 76 tamen] non CDEG i i posset] possit CEG sicut add. B ! i non sit] sit vel non CD 81 Ultimo] sed AH et D :: eX3istente] sed add. B :: adhuc om. EFG 78 albusl ] et ad. FGH ulterius DH :! aliquo] quinque add. AH 85 vel1] quod tuld. BEH Il fuit] sit A, erit G, sint H Il est1] vel fui t tuld. Z : : nisi] nec A, quia B, non E, nec sequitur hoc nisi Z •••

,

328

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAED ICAMENTORUM ARISTOTELIS

tantum quando aliquid est prius tempore alia. Tunc enim verum est dicere quod prius fuit in aliquo instanti vel tempore quando posterius non fuit, sed de aliis non est sic dicendum. Sicut quando aliquid est prius natura alia non debet dici quod illud 'prius natura' est in aliquo instanti naturae in quo non est posterius, vel quod e s t in aliquo priori in quo non est posterius. Cuius ratio est, quia quaero : quid est illud instans naturae in quo dicis illud quod est prius natura esse, et quod in eo non est posterius ? Aut est aliquid extra animam aut non. Si non, igitur si non esset anima, non esset illud prius natura, quod est falsum. Similiter inductive patet quod illud instans non potest poni in anima, quia non potest dici actus intelligendi, nec habitus, nec potentia, nec species, secundum ponentes species, nec obiectum ipsius animae. Et sic patet inductive quod nihil ipsius animae est tale instans naturae. Nec potest dici quod sit extra animam, quia aut est substantia aut ac­ cidens. Et inductive patet quod nec substantia nec accidens. Unde accipiendo Sortem qui est prius natura ista albedine, si Sortes sit in aliquo instanti naturae in quo non est ista albedo, oportet quod illud instans naturae sit Sortes, et tunc Sortes erit in Sorte, vel oportet quod illud instans sit aliqua pars Sortis, et tunc Sortes erit in parte sua, vel oportet quod sit accidens Sorti, et tunc Sortes erit in accidente suo. Et inductive patet quod non est in aliquo accidente suo quod sit illud instans naturae. Nec potest dici quod illud instans naturae sit aliquid extrinsecum Sorti, sicut patet inductive de omnibus extrinsecis Sorti. Et ideo indubitanter est tenendum quod non magis sunt instantia naturae quando aliquid est prius alia natura quam sint instantia honoris vel perfectionis quando aliquid est prius alia honore vel perfectione, vel instantia dilectionis quando aliquid est magis dilectum alia, et tamen sicut aliquid est prius natura alia vere, ita vere aliquid est prius perfectione alia. Et ita uni­ versaliter tenendum est quod non sunt aliqua instantia naturae vel originis praeter instantia temporis 7 • 86

tantum) hoc

tld. B l alio

om.

EFG

89 aliquo] prius tld. A, priori add. G

92

es

trp. p. illud EFG 94 non1) modo BCEFG Il falsum) et add. EFG 95 Similiter) sicut CO 1 1 instans om. FH Il poni) dici B, es prius H 99 sit) est AH :i aut1] est add. BC 1 00 nec1 • • •

accidens] neutrum est AH 1 03 naturac om. EFG 1 07.. cxtrinsccum . . . cxtrinscis] intrinsc­ cum. .. intrinscs AH 108 sicut) illud BOE 1 1 1 aliquid om. CDEFG alio om. BEH 1 1 3 alio1) 1 14 naturac ve!] vere B ita add. A : alio1 om. FH '

Ockham hic arguit contra Ioannem Duns Scotum, qui posuit instantia na­ turae in divinis, ut ex. gr. in Ordinatione, II, d. 1 , q. 1 , nn. 27-37 (Opera Omnia VII, ed. Vaticana, 15-22). 7

90

95

too

tos

uo

us

CAP.

1 9 : DE SIMUL

[CAPITULUM DE

329

19

SIMUL} § 1

Simul autem dicuntur . . . [c. 1 3 ; 14b 24-27] . In ista parte docet s

10

15

P h i l o s o p h u s quot modis aliqua dicantur simul. Et dividitur in duas partes, quia primo poni t duos modos, secundo recapitulat, ibi 1 : Simul igitur esse. Prima dividitur in tres, secundum quod tres modos ponit. Primus est quod illa dicuntur simul esse simpliciter et proprie quorum generatio est in eodem tempore, quia neutrum est prius vel posterius alio, et ideo dicuntur esse simul secundum ilud tempus. Sciendum est quod aliqua dicuntur simul tempore strictissime, et sunt illa quae pro omni tempore sunt simul, ita quod neutrum secundum nulum tempus est prius vel posterius alio, et si sint in tempore ita quod exceduntur a tempore, eorum generatio est simul et similiter eorum corruptio est simul. Et sic loquitur P h i l o s o p h u s in pro­ posito. Aliter dicuntur aliqua simul large, quia sunt in aliquo eodem tempore, quamvis non in omni eodem tempore, sicut filius et pater aliquando sunt simul. § 2

5

Naturaliter autem. . . [c. 1 3 ; 14b 27-32] . Hic ponit secundum modum, quod aliqua dicuntur simul naturaliter inter quae convertitur consequentia secundum esse, ita tamen quod neutrum est causa alterius, sicut duplum et dimidium convertuntur, nam si duplum est et dimi­ dium est, et e converso, et neutrum est causa alterius. Sciendum quod magis stricte loquitur hic P h i l o s o p h u s de 'simul natura' quam superius in capitulo de ad aliquid 1, quia ibi potest CAP. 19, § 1 . - 6 duosl tra G 7 es om. FG 8 es o m . FG 1 0 illudl idem A, aliquod H 11 dicuntur l es lltl. A , tempore l ve! lltl. A B C . : strictissime l stricte ADF li et l sic adtl. A 14 excedunturl mensurantur A, extenduntur K ; a orn. AFK 16 Aliter . . . aliqua] aliqua dicuntur A Il quial quae AH 17 in o m . FG CAP. 19, § 2. midium lltl. A

3 modum] qui est atld. G 8 superiusl prius B

CAP. 19, § 1 . CAP. 1 9, § 2.

-

l

- 1

Infra,

quodl quo FH

§ 4. Supra, cap. 13, § 6.

5 dimidium] duplunt enim et di-

330

EXPOSmO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

esse simultas naturae quamvis aliquid importatum per unum sit causa alterius importati. Nam pater et filius sunt simul natura, sicut ibi loquitur, et tamen ille qui est pater est causa illius qui est filius. Sed hic lo­ quitur de simul natura quando est talis consequentia convertibilis respectu esse et neutrum - nec aliquid importatum - est causa alterius vel per alterum importati. Et isto modo se habent duplum et dimidium, quia neutrum est causa alterius, nec importatum importati. Secundo sciendum quod ista non sunt simul natura, accipiendo pro rebus, sed tantum istae voces vel intentiones animae 'duplum' et 'dimidium' sunt simul natura, quia scilicet esse non potest vere praedi­ cari de uno istorum sumpto personaliter nisi vere praedicetur de reliquo sumpto personaliter, quamvis vere possit praedicari de uno illorum sumpto materialiter vel simpliciter sine altero, vel saltem potest vere affirmari de aliquo supponente pro uno ilorum, et vere negari de al­ tero supponente pro altero ilio rum ; quod non contingit quando ali qua sunt simul natura.

10

t5

w

§ 3 Dicuntur autem simul . . . [c. 1 3 ; 1 4b 33 - 1 5a 7]. Hic ponit ter­ tium modum, dicens quod illa dicuntur esse simul naturaliter quae ex eodem genere e diverso dividuntur. Tala autem sunt quae sunt mem­ bra unius divisionis alicuius generis, sicut gressibile, volatile, aquatile, quia animai dividitur per ista, et nullum istorum est prius altero vel posterius, sed videntur esse simul natura quamvis singulum eorum divi­ datur in species, et ita il dicuntur simul natura quae dividunt idem genus. Sed genera sunt priora, quia ab illis non convertitur consequen­ tia, nam sequitur 'aquatile est, igitur animai est', sed non sequitur e converso 'animai est, igitur aquatile est'. N o t a n d u m est hic quod iste modus est magis extraneus quam aliquis alius, quia in isto modo illa quae dicuntur simul natura, sunt necessario simul secundum esse, nec ad esse unius sequitur esse alterius, qualitercumque supponat. Et ideo sciendum quod il quae dicuntur simul natura isto modo, accidentaliter sunt simul natura et contin21 vere 10 Na m] si ll. B 12 respectu] ci r ca A, aliquo B, 2• H 1 1 Sed] sicut BC AH 23 supponente pro altero om. EFG CAP. 19, § 3. 3 naturaliter] natura B ii quae] quando FG 5 alicuius] unius D, aut H il volatile] et add. CEG 7 sed] sic B :1 videntur] dicuntur EFG l i singulum] genus D, signum H 12 hic om. AH 15 qualitercumque] quandocumque B il Et ideo] tertio A 16 accidentaliter] ac16-17 contingenter] cepto A, actualiter C, accipiendo G, accepta H, contingenter FK il et o m . EF et ddd. CEG om.

5

10

1s

331

CAP. 1 9 : DE SIMUL

�

25

30

genter, sicut multa quae dicuntur simul tempore, sunt contingenter simul. Et ideo dicendum est quod quando aliqua dividunt aliquod genus, tunc sunt simul natura isto modo, quia neutrum est prius natura alio ; quando autem non dividunt idem genus, non sunt simul. Unde quia de facto istae species 'anima! aquatile', 'anima! gressibile' dividunt anima!, nam aliquod anima! est gressibile, aliquod aquatile, et ideo de facto sunt simul natura isto modo. Sed si nulum esset anima! aqua­ tile tunc non dividerent idem genus, quia tunc haec esset falsa 'animai aliud aquatile, aliud gressibile', nec essent simul natura. Et ita requi­ ritur ad hoc quod aliqua sint simul natura isto modo quod de utroque genus praedicetur vere. S e c u n d o notandum quod tam species dividentes genus dicun­ tur simul natura quam differentiae dividentes genus, tamen non sunt aliquando differentiae essentiales dividentes aliquod genus, sed tantum species, sicut dictum est in libro P o r p h y r i i T e r t i o notandum est quod non omni priori opponitur simul, et ideo plures modos prioris ponit P h i l o s o p h u s quam illius quod est simul. Et hoc est quia utrumque istorum nominum est aequivocum nomen ad placitum, et de talibus potest aliquid opponi alteri in uno significato et non in altero. Q u a r t o notandum quod istud 'simul' opponitur 'priori secun­ dum consequentiam', et ideo dici t P h i l o s o p h u s quod genera non sunt simul cum suis speciebus, sed sunt priora ila prioritate consequentiae, quando scilicet genus et sua species supponunt personaliter et non simpliciter. 1•

35

40

§ 4 [c. 1 3 ; 15a 8-12] . Hic recapitulat praedictos modos, dicens quod quaecumque convertuntur secundum consequen­ tiam, ita tamen quod unum non est causa alterius, sunt simul natura quantum ad secundum modum, et quaecumque dividunt idem genus Simul ergo

5

esse . . .

22 gresbile] et add. FGH , , 18 dividunt] condividunt AH 19 ncutrum] eorum add. D et o m . AH 23 s unt ] species ll. F G Z1 genw] genere: CEF 28-29 dicuntur. . . gen us om. (horn.) EF 29 genus] dicuntur simul natura add. A 30 genus] corpus B 33 prioris] prioritatis A Il ilus J alius F, huius H 36 altero] alio EFG 3

CAP. 19, § 4. - 2-3 recapitulat . . . modos] ponit recapitulationem praedictorum modorum quaecumque] quandocwnque aliqua AH 4 unu m non] ncutrum G

CAP. 19, § 3. - 1 Guillelmus de Ockham, § § 9 et 10 (supra, pp. 69s., 75s.).

Expositio in librum Porphyrii,

F

cap. 3,

332

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

primo, sunt simul natura quantum ad tertium modum, et etiam quo­ rum generatio est in eodem tempore sunt simul simpliciter, quia sunt simul tempore quantum ad primum modum.

[CAPITULUM 20 DE MOTU] § 1 Motus autem sex sunt species... [c. 14 ; 1 5a 13-14] . In ista

parte determinat P h i l o s o p h u s de motu, et dividitur in duas partes. In prima determinat de motu ostendendo species ipsius, secundo determina t de contrarietate ipsius, ibi 1: Est autem simpliciter. Prima di­ viditur in duas, quia in prima enumerat species motus, secundo probat quod differunt, ibi 1 : Alii itaque. Dicit ergo primo quod sex sunt species motus, scilicet generatio, corruptio, augmentatio, diminutio, sccundum locum mutatio et al­ teratio. N o t a n d u m quod P h i l o s o p h u s determinat de motu ut ostendat quod non omnia novem praedicamenta important alias res a substantia et distinctas inter se, inhaerentes subiective ipsi substantiae ilio modo quo albedo est subiective in pariete. Nam cum impossibile sit aliquam rem formaliter de novo inhaerere alicui subiecto nisi ipsum subiectum mutetur, quia non est maior ratio quare subiectum mutetur in recipiendo unam rem quam aliam, si omnia novem praedicamenta importarent tales res alias, impossibile essct quod de novo praedicarentur de aliquo subiecto nisi ipsum mutaretur, et per consequens essent ad minus novem species mutationis. Et ita in ostendendo quod 7 simul]

natura

adi. BCDF, non EK, non dlid. (ultra) F

CAP. 20, § 1 . 6 In. . . ipsiw] in prima enim ostendit quot sunt species motus A, quia primo ostendit species motw B, in prima ostendit species motw H 7 de contrarietate J contrarietatem CDEFG ipsiw] motw add. A 8 quia] om. CDEFG 9 differunt] definit EF, dicit H 1 1 augmentatio] augmentum CEFG 13 Philosophus] hic add. AH 14 alias res] aliam rem ABH 15 subiective om. EFG : ipsi substantiae] sunt B 16 est] exsistit EG, consisti t F subiective om. DEFG ii impossibile] possibile EF 18 quare] quod DEF 1 9 aliam] sed atfd. DG 20 nova] uno CEF 21 aliquo] ipso A, nova add. B 22 ad minw om. CDEFG

CAP.

20, § 1 .

-

1 Infra, § 4.

1

Infra, § 2.

s

10

1s

20

CAP. 20 : DE MOTU

25

30

JS

40

333

non sunt nm sex, habetur sufficienter quod talia praedicamenta non important tales res alias. Et pro ista conclusione principaliter habenda quamvis sit hic logicus - considerat P h i l o s o p h u s de motu. S e c u n d o notandum quod P h i l o s o p h u s extendit hic motum ad mutationem, quia generatio non est motus nisi quia est mutatio, et ita est de corruptione. T e r t i o sciendum quod de istis determinat P h i l o s o p h u s in libro Physicorum 3 ex intentione, ubi de eis dicam diffuse '· Tamen ad praesens, breviter, sciendum est quod loci mutatio dupliciter acci­ pitur, stricte et large. Stricte accipitur quando aliquod mobile certae quantitatis vel secundum se vel secundum partes mutat situm, et etiam mutaret locum si esset locus ambiens ipsum. Et sic loquitur P h i l os o p h u s de loci mutatione hic et alibi. Large dicitur loci mutatio quandocumque aliquid mutat locum sive secundum partem sive secun­ dum totum sive quocumque modo. Et isto modo loci mutatio est com­ mune ad mutationem secundum totum primo modo dictam et ad augmentationem et diminutionem quae est per condensationem vel rarefactionem, quia tale augmentum non est nisi per hoc quod idem cor­ pus secundum rem occupat maiorem vel minorem locum quam prius, sicut dicetur in IV Physicorum, ubi magis dicetur de hoc 5• Alia est augmentatio de qua loquitur P h i l o s o p h u s I De generatione et illa est per adventum alicuius materiae et per formae in illam materiam inductionem, sicut i bi patebit 7• Auctoritates quae videntur esse contra praedicta, solventur locis suis.

-

•,

45

-

25 quamvis ... considerat] hic determinat D : quamvis] non add. D ; : logicw XZ , secundum � gicam H, locw (?) reliqui 26 hic] nomen add. A 29 sciendum] notandum EFG 30 ubi] et ibi D 31-32 dupliciter . . . accipitur1] proprie est G, om. DCDEF 31-32 accipitur] scilicet add. H 32 certae] aequalis AH, de genere D, ci rca ( ?) CEFG 33 quantitatis] quantitatem G 33 mutat] locum add. G situm] sicut DEFG 35 alibi] magis add. D t: Large] autem add. AH 36 sive om. DC 37 quocumquc modo] quomodocumque A 38 ad1 ] loci add. AH !! secundum totum om. AH 39 augmentationem] augmentum EFG et] ad add. D 40 tale] tamen A 41 locum] nunc add. D 42 hoc] huiwmodi A 43 augmentatio] mutatio D : loquitur] detcrminat EFG 44 adventum] augmentum AH, additamentum D matcriae et per formac] matcriae ve! formac: D, formae et materiae F, materiae et formae G .

.

8

' Guillelmus Aristot. , Physica, II, cap. 1-3, tt. 1-23 (200b 1 1 - 202b 29) . de Ockham, Expositio Physicorum Aristot. , II, t. 4 (cod. cit., ff. 51vb-56vb) ; De motu per longum et latum agit Inceptor etiam in quaestione nona In II Sententia­ rum, ubi quaerit : Utrum motus sit vera res extra animam, differens realiter a mo­ 8 Ari­ bili et a termino (ed. cit.) . 5 Idem, ibidem, IV, tt. 62-63 (cod. cit., f. 89r). 7 Inceptor, quantum stot. , De .�ener. et comtpt. , I, c. 5, tt. 25-42 (320a 8 - 322a 34) . sciamus, librum Aristotelis De generatione et corruptione non exposuit.

334

EXPOSffiO IN LIBB.UM PRAEDICAMENTOB.UM AB.ISTOTELIS

§ 2 Al namque . . . [c. 1 4 ; 1 5a 1 5-18] . In ista parte ostendit P h i l o­ s o p h u s quod isti motus inter se differunt. Et primo hoc facit, se­ cundo movet una m dubitationem, i bi 1 : In alteratione vero. Dicit igitur primo quod manifestum est quod isti motus differunt ab invicem, quia generatio non est corruptio, nec augmentatio nec diminutio, nec alteratio, nec secundum locum mutatio, et sic de aliis.

s

§ 3 In alteratione vero... [c. 1 4 ; 1 5a 1 8-38] . Hic movet P h i l o­

s o p h u s quandam dubitationem, et solvit. Et primo quaestionem movet, dicens quod dubium est de alteratione, quia posset alicui videri quod quandocumque aliquid alteratur quod necessario mutatur secundum aliquam aliam speciem motus ; secundo, ibi 1 : Hoc autem non est verum, solvit praedictam dubitationem, dicens quod non est verum quod alteratio non distinguitur ab ali motibus. Et hoc probat, nam alteratio potest esse sine ali motibus et alii motus possunt esse sine alteratione, igitur alteratio distinguitur ab aliis motibus. Prima pars antecedentis, quod scilicet alteratio potest esse sine aliis motibus, pro­ batur, quia contingit nos alterari paene secundum omnes passiones seu qualitates vel plures, et tamen neque augeri, neque minui, neque - supple - generaci vel corrumpi vel moveri localiter, ergo alteratio distinguitur ab aliis motibus. Similiter si alteratio non distingueretur, CAP. 20, § 2. - 3 motus] modi AH 4 vero om. AH 5 motus] modi AH 6 ab] ad BCDEFH il augmcntatio] augmcntum BEFGH, nec termini (?) add. B 7 sic] similiter est AH ;, ali] quod augmcntum non est gc:neratio nec aliquod aliorum et sic dc aliis om.nibus add. A CAP. 20, § 3. - 2 vero om. CDEGH li Hic] primo ad. D il movct] removet H 3 Et] ergo BCEFG l primo co". in post H, post ad. B Il quacstionem] dubitarionem EFG 4 dubium] dio5 quaDdocumquc] quaDdo B, quaDdoquc F Il quod1 il4 codd. i: necesio] iDtus CEFG, rum FG inter D 6 SCdo om. BEFGH 7 vcrum] hic add. ABH 8-9 Et . . . motibus om. (hom.) EF 9 altcratio] non add. B 1 1 quod] quia 8 quod. .. non] nam altcratio A ii nam] quod B, sic DG EG :1 scilicct] puta AH !J altcratio] non ad. F Il motibus om. BCFH 1 1-12 probatur] ostcndit A, ostcnditur H, om. DF 12 pasioncs] partcs CDEFG, laama B li scu] vd B 13 ncquc1] non CEFG Il minui] diminui AH 14 supple] simpliciter AH, supra (?) D l vd1] ncquc AH ii ergo] et per conscqucns B, per hoc D, per EF Il altcratio] altcrationem EF 15 altcratio om. AH

CAP. 20, § 2. CAP. 20, § 3.

-

l

- 1

Infra, § 3. Aristot., Praedie�tmenta,

cap. 14 {1 5a 20-21).

5

10

15

335

CAP. 20 : DE MOTU

:ID

25

30

non posset aliquid alterari nisi augeretur vel minueretur, vel genera­ retur vel corrumperetur, vel moveretur localiter, quod est simpliciter falsum. Secunda pars antecedentis probatur, quia aliqua augmentantur quae non alterantur, igitur augmentatio potest esse sine alteratione, et eadem ratione ali motus poterunt esse sine alteratione. Antecedens patet de quadrangulo qui. crescit per additionem gnomonis, et tamen non alteratur. Et per consequens isti motus distincti sunt inter se. - De praedicto exemplo non est multum curandum, quia tantum ponitur gratia exempli. Notandum quod quamvis augmentatio et diminutio differant ab alteratione, tamen aliquando in aliquibus sunt motus coniuncti, ita quod illud quod augetur vel minuitur alteratur et e converso, sicut multa corpora non condensantur nec rare.fiunt nisi per actionem caloris vel frigoris in ea, et tunc simul augentur vel minuuntur et alterantur. Et ideo dicit P h i l o s o p h u s quod paene secundum omnes passiones vel plures contingit alterari sine alia mutatione.

§ 4 Est autem simpliciter quidem . [c. 1 4 ; 1 5b 1 ] . Hic determinat .

s

10

.

P h i l o s o p h u s de contrarietate motus, primo in generali, secundo in speciali. Dicit ergo quod contrarium motui in generali est quies, quia motus et quies opponuntur. Sciendum quod motus et quies non sic opponuntur in generali quod omnis motus omni quieti contrarietur et e converso, sicut omnis albedo contrariatur omni nigredini et e converso, unde impossibile est quod quaecumque albedo stet cum quacumque nigredine. Non sic est de motu et quiete, quia motus localis stat cum quiete in qualitate 16-17 vel1 localitcr] et sic de aliis AH, ve! minueretur vel 17 moveretur] mutaretur G, sive lld. F i! localitcr] mutaretur Secunda] principalis B, prima FG il antecedentis] consequentis G ii probatur] puta quod aliae species motus distinguuntur ab augmentatione lld. A li quia] quod BCEF 19 quae non alterantur in co". A, quae (et B) non crescunt BCDH, quando crescunt E, quin crescant F, sive crescunt sine altcratione G : : igitur] mutatio tJdd. B 20 poterunt . . altcratione AH 22 se] sciendum tamen quod lld. F 24 ponitur] ponit CEFG Z1 ve! minuitur om. AH 28 nec] ve! B, et non D 29 in ea om. BCE l! et] ve! ADH 30 secundum om. FG 31 alia] aliqua B 16

AH de cetcris moveretur B lld. F :! est] etiam 11dd. B 18 augeretur] augmentaretur

•••

motu aliquo

.

CAP. 20, § 4. 2 quidem om. FG 7 contrarietur] opponitur in generali AH 9 stet] simul lld. CD i Non] nec CE (hom.) EFG

8 10

4 Dicit ergo] dicens B Il quies] contraria 11. BCEFG contrariatur] opponitur AH il et e conveno om. DEFG quiete1] simplicitcr lld. G 10-11 in. quiete om. ..

336

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

et motus alterationis stat cum quiete locali, et ideo motus et quies sunt magis proprie genera contrariorum, nam sunt genera ad illa quae contrariantur. Et sic sunt genera quod omnis motus opponitur alicui quieti, et omnis quies opponitur alicui motui, sed non omni motui, et ideo de virtute sermonis possunt de eodem verificari, scilicet quod idem simul movetur et quiescit. Et ita talia contraria quae dicuntur contraria quia sunt genera contrariorum, possunt de eodem simul verificari, sicut aliquis simul diligit et odit, scit et errat, gaudet et tristatur.

ts

§ 5 His autem quae

per

singula . . . [c. 14 ; 1 5b 1-6] . In ista parte de­

terminat de contrarietate motus in speciali, et primo de contrarietatc generationis et augmenti et loci mutationis, dicens quod generationi contrariatur corruptio, et augmentationi diminutio, et loci mutationi contrariatur quies, et forte maxime sibi contrariatur motus localis in contrarium, sicut motui sursum contrariatur motus deorsum. Secunda ibi 1 : Reliquo vero.

s

§ 6 Reliquo vero . . . [c. 1 4 ; 1 5b 6-1 6] . Determinat de contrarietate alterationis, dicens quod difficile est ei assignare contrarium, quia posset videri alicui quod nihil esset ei contrarium. Verumtamen potest ei assignari contrarium. Et hoc dupliciter : vel ponendo quietem in qualitate esse contrariam alterationi et motui ad qualitatem, vel ponendo quod motus ad qualitatem contrariam sibi contrariatur, sicut dictum est p r i u s de mutatione secundum locum, quod sibi contrariatur tam quies in loco quam motus localis in locum contrarium. Et quod 12 proprie om. AH 1 4 et] e converso sed ada. AH, non aaa. (ultra) H 14 alicui . . . motui1] amni motui sed alicui AH 1 5 scilicet om. FG 16 simul om. BEH ita] ideo A, ista DG 17 quia] quae B , ; suru] contraria ada. B

5 et' ] similiter DEF CAP. 20, § 5. - 2 quae 011 . AD 3 contrarietate1] contrariis BCF 6 maxime trp. p. augmentationi] augmento CEF, contrariatur aaa. EFG et1] similiter CDEFG quies AH 7 Secunda] secundo BCEG CAP. 20, § 6. - 2 vero]

4 esset] sit AH ; : ci] sibi B 5 in] et BCDE, ve! F 6 contrariam] contrarium AEFH, contraria B ,: ve!] et B sibi] contrariari morui cui A, contrariam ada. FG 7-8 sicut . . . contrariatur 8 priw om. AH ; ; secundum locum] !aci A 9 !oca] illo aaa. A in1] ad B :· lohic

aaa. H

:H> qualitate] qualitatem BCDEF

7 quod om. AH 011. (horn.) EFG cum] motum AH C AP. 20,

§ 5.

1

Infra, § 6.

s

CAP. 21 : DE HABERE to

t5

337

ita sit, probat P h i l o s o p h u s per hoc quod alteratio est mutatio secundum qualitatem, ergo sibi contrariatur tam quies - quia amni mutationi opponitur aliqua quies - quam etiam motus in contrarium, sicut motus ad albedinem opponitur motui ad nigredinem, et hoc sicut qualitas opponitur qualitati, sicut albedo opponitur nigredini. Intelligendum est quod sicut dictum est de motu et quiete in generali, ita dicendum est de speciebus motus, quod non omnis generatio opponitur amni corruptioni nec omnis augmentatio amni diminu­ tioni, sed alicui opponitur et alicui non, et ita est de mutatione se­ cundum locum et alteratione.

(CAPITULUM 21 DB HABERE] Habere autern multis modis dicitur . . . [c. 1 5 ; 1 5b 1 7-33] . In ista 5

to

parte determinat P h i l o s o p h u s de habere, ponens modos diversimode accipiendi hoc nomen, dicens primo quod 'habere' multis modis dicitur, quia scilicet est aequivocum 1 • Et est p r i m u s modus quo dicimur habere habitum aliquem vel aliquem affectum vel universaliter aliquam qualitatem, sicut dicimur habere aliquam disciplinam vel virtutem. Et sub isto modo com­ prehendit P h i l o s o p h u s omnem rem accidentalem, distinctam realiter a subiecto a quo habetur. S e c u n d u s modus est quo dicimur habere quantitatem vel 15 quod] quia AFH 18 opponitur] sic F Il et1 om. CEG 18-1 9 mutatione . . . alteratione] omnia alia mutatione AH. illis B 19 alteratione J alterationem CDEF

!Hi hoc . . . dicitur] et dicit quod hoc nomen 'habere' CAP. 2 1 . - Hoc cap itulum omillunt B t/ K dicitur multis modis D 5 nomen] habere add. H 7-8 quo . . . vel] quod dicunt habere habitum aliquid vel C, quo dicuntur haberi habitum aliquem et dfectum aliquem vel DE, quo dicuntur aliqui habere aliquem habi nirn. et affectum aliquem vel FG, habere habitum animae vel affectwn vel H 7 dicimur] dicimw A 8 dicimur] dicuntur CD, dicimw H, om. EFG 9 habere] haberi (tliam irsfra) D •i aliquam om. DEFGH ii sub] ab CDEF 10 Philosophw . . . rem] potentiam (positionem C) rei CDEFG ;; accidentalem] et ad. CDEFG 12 Secundw . . . quo] secondo modo H · est om. ACDEH ' l dicimur] dicuntur DEFG, dicimus H, aliqui add. FG

CAP. 21, § l . - 1 Cf. Guillelmus de Ockham, Summa Logicae, pars I, c. 62 : "Tamen 'haberc' secundum Philosophum multis modis dicitur, sicut in Praedica­ mentis exposui" (Opera Philosophica I, ed. cit., p. 1 92) .

OCKHAM, OPERA PHILOSO PHICA Il

22

338

EXPOSITIO I N

LIBRUM PRAEDICAMENTORUM ARISTOTELIS

magnitudinem, sicut aliquid dicitur bicubitum quia habet magnitudi­ nem talem. Et non est intelligendum quod dicamur habere magnitu­ dinem sicut rem aliquam absolutam et distinctam realiter et totaliter, sed hoc dicitur quia potest aliquid manens idem esse maius et minus, propter hoc quod coexsistit maiori loco vel minori, sicut declaratum est supra, in capitulo de quantitate T e r t i u s modus est quo dicimur habere aliquid circa corpus, sicut vestimentum vel tunicam vel arma vel huiusmodi. Q u a r t u s modus est quo dicimur habere aliquid in membro, sicut dicimur habere anulum in manu vel in digito. Q u i n t u s modus est quo dicimur habere aliquid tamquam membrum, sicut dicimur habere manum vel pedem ; et sub isto com­ prendit universaliter 'habere', [modo] quo dicitur totum habere partem quamcumque. S e x t u s modus est quo dicimus vas habere aliquid contentum in eodem, sicut dicimus quod modius habet grana tritici vel lagoena habet vinum. Et sic potest dici quod locus habet locatum. S e p t i m u s modus est quo dicimur habere possessiones, sicut domum vel agrum vel huiusmodi. O c t a v u s modus est quo vir dicitur habere uxorem et uxor di­ citur habere virum. Dicit tamen quod iste modus habendi videtur esse

1s

1•

13 aliquid] aliquis EFG il dicitur] habet EG, habere tuld. F, om. CD 14 dicamur A, dicuntur CDE, dicantur FG 15 aliquam] aliam CE ii tota!iter] a subiccto aJd. D 16 aliquid] aliquis AC Il minus] et aJd. A 17 coc:xsistit. . . minori] cocxigit maiorem locum vcl minorem A l! dctum] dctermintum AH 19 Tcrtius. . . aliquid] tcrtio modo dicimur habere aliquid H Il dicimur . . . aliquid] dicitur habcri aliquid D, aliqui di cuntur habcrc aliquid EFG, cu m habetur aliquid aJd. D 20 sicut] scilicct CDEFG Il vcstimc:otum] vcstcm G li tunicam] tunica D :1 arma vcl] aliqua omamcn­ ta H 21 Quartus . . . quo] quarto modo H, aliqui ad. F i dicimur] dicuntur DEFG, aliqui aJd. G 22 dicimur habere] dicuntur habcrc C, dicuntur habcri D, dicitur haberc E, aliquis dicitur habere G : manu vcl om. FG 23 Quintus modus] hoc est EFG, quinto modo H :i quo] quod C i! dicimur] dicitur CF, dicuntur D 24 sicut] ut H !l dicimur habere] dicuntur habcri D, dicuntur aliqui habere FG Il et om. EFG 25 Wlivcnaliter] quodcumquc aJd. G 25-26 quamcumquc] et huiu.modi aJ. D 27 Scxtus] quintus DEFG, scxto H :t modus] modo H 27..:}.9 est . . . vinum] dicitur habere sicut vas habct vinum vcl ut modium grana tritici H 27 quo ... vas] sicut aliquod vas dicitur DEFG 28 codcm] co DEFG ii vcl] et quod EFG 29 potcst] possumus A, possum 30 Scptimus] scxtus CDEFG, scxto H Il dicimur] dicitur FH, dicuntur CDEG, H Il dici] diccrc AH aliquis aJd. F, aliqui aJ. G il habere] sicut aJd. H il posoncs] posoncm EFG Il sicut] ut H, aliqui tuld. G, dicuntur habere aJ. CDEG 31 vcl] et H, aliquid aJd. EFG 32 Octavus] scptimus CDEFG, octavo H Il vir] quis A 32-3.3 uxor. . . virum] c conveno A 33 tamen] Philosophus aJ. H Il habcndi] habere E Il vidctur es] dicitur es F, est H .

1

Supra, cap. 10, § 4.

2n

25

30

CAP.

35

40

21 :

339

DE HABERE

extranissimus, nam dicendo virum habere uxorem non intendimus aliud significare quam quod vir cohabitat cum uxore. Ultimo dicit P h i l o s o p h u s quod forte sunt ali modi ha­ bendi, sed praedicti sunt magis famosi. Sciendum quod praeter praedictos modos sunt multi ali, nam dici­ mus quod species habet differentiam et definitionem et genus, et quod gcnus habct species et differentias, et quod causa habet effectum et effectus habet causam, similiter dicimus quod scientia habet obiectum vel subiectum, et omnis actus cognitivus et appetitivus habet obiec­ tum aliquod.

34 extranissimus] extraneu A, alic:nismus si no n extraneus F, alic:nismus sive extranisus G l ! intendimus] intendit FG 38 ali] modi tulJ. DF 39 habet] habent C 41 ef causam] e conveno AH Il similiter] sicut AH 42 omnis] quilibet H !: cognitivus] cognoscitivus G, scnsi­ tivus adJ. D Il et1] ve! AH 43 aliquod] Et hac sufciant de praedicamentia. Explicit sententia Ma­ gistri Wilelmi super Praedicamentorum tulJ. A, Explicit liber Praedicamentorum Aristotdis, numero 22 leetiones lltl. C, et hic terminatur sententia libri Praedicamentorum lltl. FG, Explicit scriptum h"bri Prae­ dicamentorum secundum venerabilem doctorem Magisaum Guiliclmum Occam lltl. (ultra) F, Explicit liber Praedicamentorum scriptus de manu Ioan Galensis ad opus domini Johan de Bodelo lltl. I •••

VENERABILI$ INCEPTORIS

GUILLELMI DE OCKHAM

EXPOSITI O I N LIBRUM PERIHERMEN IAS ARISTOTELI S

EDIDERUNT

ANGELUS GAMBATESE

et

STEPHANUS BROWN

IlBEl

I

DE NOMINE, DE VERBO, DE ORATIONE ET DE ENUNTIATIONE

[PROOE MIUM EXPOSITIONIS IN LIBRUM PERIHERMENIAS ARi:STOTELIS )

§ 1 [DE TITULO, INTENTI ONE ET DIVISIONE HUIUS LIBRI ) s

10

1s

Primum oportet constituere [c. 1 ; 1 6a 1-2] . Postquam P h il o s o p h u s in libro Praedicamentorum 1 de incomplexis doctrinam tradidit, in isto libro, qui dicitur liber Perihermenias, de propositioni­ bus et complexis intendit dare notitiam. Et suppositis aliquibus com­ munibus, videlicet quod ista scientia non est una scientia numero, nec habet unum subiectum sed secundum diversas partes habet diversa subiecta, et quod non habet nisi duas causas proprie dictas, scilicet fi­ nalem et efficientem, videndum est de t i t u l o et i n t e n t i o n e istius libri. Titulus est iste : quod dicitur liber Perihermenias, hoc est liber de interpretatione 1• Est autem sciendum quod interpretatio dupliciter dicitur 8 : uno modo unius linguae per alteram expositio, et sic non accipitur hic. Aliter accipitur pro quacumque elocutione ali­ cuius mente concepti, et sic accipitur hic. Et ita patet quod non tantum . . .

PRooEM. , § 1. 1-4 Prooemium. . . libri] Primus liber Perihermenias B, lncipit liber Perihermenias Aristotclis C, lncipit scriptum libri Perihcrmcnias E, lncipit liber Pcrihermcnias primus G, Incipit liber Pcrihermc H 5 constituerc] quid si t tUld. B, quid sit nomcn tt.dd. ACDE, quid sit nomcn et qui d vcrbum tUld. G, etc. tUld. H 6 incomp!cxis] dcccm pracdicamcntis H 7 qui . . . Pcrihcrmenias om. BH 8 et] sive G, om. BFH dare] doctrinam vcl tt.dd. H 9 numero] nec est una specie tt.d. X 10 subicctum] numero tt.dd. H : habet1 om. CD 1 1 et quod om. ABH 1 1-12 finakm ] finem ACDE 12 efficientem] et primo tUld. AH 12-13 intentione istius] institutione huius H 13 iste. . . dicitur om. FG 15 expositio] expositionem CDEF, corr. ex expositionem B 16 Aliter ] Alio modo GH !l clocutione] ve! exprcsione tu/d. BH 17 mente mg . B, om. H " Et ita] igitur BH

PROOEM. , § 1 . - 1 Cf. Guillelmi de Ockham, Expositio in librum Praedicamento­ rum Aristotelis (supra, pp. 133-339). 1 Cf. Ammonius, Commentairt! sur le Peri­ hermenias d'Aristate. Traduction de Guillaume de Moerbeke (ed. G. Verbeke, Corpus Latinum Commentariorum in Aristotelem Graecorum, Il, Louvain-Paris 1 961 , 7ss.) . 3 Cf. G ua l te rus Burlaeus, Commentarius in librum Perihermenias Aristotelis - Com­ mentarius medius, 1 .0016 (ed. S. F. Brown , Frandscan Studies, XXXIII ( 1 9 73) , 50.

346

EXPOS ITIO IN UBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

intendit de enuntiatione sed etiam intendit de partibus enuntiationis, quamvis principaliter de enuntiatione. Liber iste dividitur in duas partes principales, scilicet in prooemium et tractatum. Secunda pars incipit ibi : Nomen est vox sign ificativa '· Prima pars dividitur in tres partes : primo praemittit ista de qui bus dicturus est ; secundo ponit ordinem istorum ad alia de quibus non dicet, ibi 5 : Sunt ergo ; tertio reducit ea ad unam divisionem, ibi 8 : Est autem ut in anima. Dicit ergo primo quod p r i m o oportet dicere et ostendere quid sit nomen et quid verbum, et postea quae propositio negativa et quae a.frmativa, et quid enuntiatio et orario. Intelligendum est quod P h il o s o p h u s 7 determinat hic de vocibus supponentibus pro vocibus principaliter, quamvis forte aliquando incidentaliter determinet de vocibus supponentibus pro rebus. Secundo sciendum quod quamvis P h i l o s o p h u s in libro Praedicamenrorum 8 determinet de vocibus, non tamen de illis de quibus determinat hic. Quia ibi determinat de istis : substantia, quantitas, qualitas, et huiusmodi ; hic de istis : nomen, verbum, propositio, et huiusmodi. Manifestum est quod isti termini distinguuntur, quamvis unus vere praedicetur de alio non pro se sed pro alio. Et si determinet de eisdem in alia parte, hoc non est respectu eorundem praedicatorum sed respectu diversorum praedicatorum ; et hoc su.fcit ad alietatem scientiae, scilicet quod subiectum conclusionis quae scitur vel praedicatum sit diversum, non obstante identitate subiecti vel praedicati.

18 intcndit om. BH 19 principaliter] tractat tuld. F, intelligat tuld. G 20 principales om. EFG 21 Secunda . . . incipit om. BH !i significatiV2] etc. G, om. BFH 22 pan dividitur om. GH : i pancs om. BFH i l primo] in prima A, in prima parte DEF 25 ut ... anima] quemadmodum in anima F, in anima C, ut anima G, om. BH 26 dicere et om. GH Z7 quid] sit tuld. BD, om. ACEG li quae1] quid] BH 28 et1 om. B FH et1] quid adJ. DH :; Intelligendum] Sciendum BH l! est] hic tuld. CDE, hic primo add. F 29 hic om. CDFH 34 substantia om. EF hic] autem tuld. A, autem dcterminat tuld. G 35 Mmifestum] et prann. A, quia praem. G 37 si] sic A, etiam FG, om. DEH de eisdem] eundem CD :: alia] aliqua D, isca H 38 eorundem] eorum ABD, eiUJdem G 40-41 non . . . praedicati om. BH ·

·

8 I nfra, § 12. 5 Hic infra, § 2. 7 C( 1 , § 1 (p. 377). Guillelmi de Ockham, Expositio in librum Praedicamentorum Aristot. , prooem. (supra, pp. 1 35s) . 8 Ibidem.

' Infra, cap.

20

25

30

35

40

LIB. I PROOEMIUM :

OPINIONES DE NATURA

347

C O !I CEPTUS

§ 2 [DE Sunt s

to

ts

7il

25

ORDINE VO CUM ET CONCEPTUUM IN SIGNIFICANDO

ergo

]

ea. . . [c. 1 ; 1 6a 3-6] . In ista parte 1 poni t P h i l o s

o­

p h u s ord.inem vocum 1 de quibus determinabit ad alia. Et primo hoc facit ; secundo ponit inter ea unam differentiam. Dicit ergo primo quod voces prolatae sunt notae passionum animae, et ea quae scri­ buntur sunt notae vocum prolatarum. Hic p r i m o notandum est quod non intendit P h i l o s o p h u s quod voces omnes proprie et primo signifìcant passiones animae, quasi sint impositae ad signifìcandum principaliter passiones animae. Sed multae voces et nomina primae intentionis sunt impositae ad signifi­ candum primo res, sicut haec vox 'homo' imponitur primo ad signifi­ candum omnes homines et nonnisi quando sunt homines, ita quod quando cessant esse homines, cessant signifìcari per hanc vocem 'homo'. Dicit tamen P h i l o s o p h u s quod vox est nota passionis animae propter quendam ordinem eorum in significando, quia primo passio signifìcat res et secundario vox signifìcat non passionem animae sed easdem res quas significa t passio ; ita quod si passio mutaret significata sua statim vox eo ipso, sine omni nova impositione vd institutione, mutaret significata sua. Et istud est manifestius de voce et scripto, nam possum instituere hanc vocem 'homo' ad signifìcandum talem rem ; postea possum sic instituere hanc dictionem 'homo' scriptam, dicens sic : instituo hanc dictionem scriptam non ad significandum hanc vo­ cem prolatam 'homo', sed ad signifìcandum istam eandem rem quam significat haec vox prolata et nihil aliud, ita quod quidquid signifìcatur per hanc vocem et pro quocumque tempore, quod illud idem et non Plr.ooEM. , § 2. - 3 In . . . parte] hic BH 3-4 Philosophw om. BFGH 9 quasi AZ, quae CEF 9-10 quasi animac om. BDH 17 secundaro] sccundo FG l! passionem] pasones CFH 18 iu] scilicet tUld. CEFG 1 8-20 significata ... sua] significatum suum, etiam voces et scriptura mutarent significata sua H, ila tliam (.red a'". mg.) B 19-20 statim . . . sua om. CDEG 19 eo . . . iustitutione om. F 21 rem] et add. FG 22 homo AZ, om. a/ii 22-23 dicens . . . scriptam om. (/Uim.) BCDEFGH 22 dicens A, dicendo Z, om. a/ii 23 non om. X 24 scd] sicut X 25 haec vox om. DG Il quod mg. B, om. H 26 pro om. BH ..•

PlooEM. , § 2. - 1 Paragraphos 2-10 edidit Ph. Boehner, "The Realistic Con­ 1 De ordine ceptualism of William of Ockham", Traditio, IV (1946), 320-35. vocum vide Gualterum Burlaeum, Quaestiones in librum Periherm. , q. 1 (ed . S. F. Brown, Frandscan Studies, XXXIV {1974), 202-17 ; Ioanem Duns Scotum, Ordi­ natio, l, d. 27, qq. 1-3, n. 83 (ed. Vaticana, VI, 97) .

348

EXPOSmO IN LIBRUM PERffiERMENIAS

ARISTOTELIS

aliud pro eodem tempore significetur per dictionem scriptam. Hoc posito, dictio scripta non significabit vocem sed rem tantum, et si vox mutaret significatum suum, statim eo ipso dictio scripta mutaret signi­ ficatum suum. Et ita apparet de facto. Unde si omnes homines de novo imponerent hanc vocem 'homo' ad significandum illud idem quod significatur per hanc vocem 'albedo', nulla facta mutatione de scriptura, qui postea scriberet istam 'homo est animai', - alius diceret sibi quod scriberet falsum -, non significaret vocem sed rem, et hoc propter ordinem in significando, quia scilicet dictio scripta non imponitur ad significandum nisi illud idem quod significatur per vocem et nihil aliud. Hoc tamen non est nisi ad placitum instituentis. Et sicut est talis ordo in significando inter vocem et scripturam, ita est talis ordo in significando inter vocem et passionem animae. Et propter il­ lum ordinem dicit P h i l o s o p h u s quod voces sunt notae passionum. Et sic debent intelligi omnes auctoritates philosophorum 8 et aliorum ' hoc sonantium.

§ 3 [Q UID

EST PASSIO ANIMAE SIVE CONCEPTUS

?]

Secundo videndum est quid sit ista passio 1 • Et est dicendum quod passio accipitur aliter hic et in libro Praedicamentorum. Quomodo autem Z7 per] hanc add. EFG

29 eol et EFG, om. BH ipsol ipsa BEFGH 30 ital sic BH D : scribeJ:et . falsum om. H ! istam . . . scriberet om. CEFG 33 istam Z, ita A, om. ali i 34 falsum l et tamcn dictio scripta tld. A, et eadem vox scripta ad. BHI non signi.fica­ ret] non intelligcret G, mg. E, om. CF reml eandem rem quac significatur per vocem prolatam BH 36 nisi om. EFG significaturl imponitur X 38 vocem l prolatam add. BH scripturaml scriptam BH, scriptum K 41 philosophoruml Philosophi A, corr. ex philosophorum B .3 scriberet. . . rem

om.

..

..

..

··

'

�OOEM., § 3.

3 Hic incipit quacstio

mg.

G

diccnduml scicndum DF

4 et l aliter add. FG

8 Cf. Boethius, In librum De interpretatione, ed. 2a, I , cap. De signis (PL 64, 409 BC). ' Cf. Priscianus, Institutionum grammaticalium volumen maius, II , c. 3, n. 14 (I, ed. A. Krehl, Lipsiae 1 819, 65). PROOEM. , § 3. - 1 De ista quaestione videsis Guillelmum de Ockham, Scriptum in I Sent. , d. 2, q. 8 (Opera Theologica II , ed. S. F. Brown et G. G:i.l, St. Bonaventure, N.Y. 1970, 266-92) ; d. 27, qq. 2-3 (Opera Theologica IV, ed. G. Etzkom et F. Kelley, St. Bonaventure, N. Y. 1 978, su b praelo) ; P h. Boehner, "Realisti c Conceptualism" cit. , pp. 307-35 ; F. Corvino, " Sette questioni inedite di Occam sul concetto", Ri­ vista critica di storia della .filosofia, X (1955), 265-88 ; G. Gal , "Gualteri de Chatton et Guillelmi de Ockham controversia de natura conceptus universalis", Frandscan Studies, XXVI I (1967), 1 91-212.

30

35

40

LIB. l PROOEMIUM :

s

to

OPIJ)jì ONES DE NATURA CONCEPTUS

349

ibi accipiebatur, dictum fuit ibi 1• Sed in proposito accipitur passio animae pro aliquo praedicabili de aliquo, quod non est vox nec scrip­ tura, et vocatur ab aliquibus intentio animae, ab aliquibus vocatur conceptus. Qualis autem sit ista passio, an scilicet sit aliqua res extra animam, vel aliquid realiter exsistens in anima, vel aliquod ens fictum exsistens tantum in anima obiective, non pertinet ad logicum sed ad metaphysicum considerare. Verumtamen aliquas oprmones quae pos­ sent poni circa istam difficultatem volo recitare.

§ 4 [E STNE

s

PASSIO QUALITAS ANIMAE DISTINCTA AB ACTU INTELGENDI

?)

Posset igitur poni una talis o p i n i o, scilicet quod passio ani­ mae, de qua P h i l o s o p h u s hic loquitur, est aliqua qualitas animae distincta realiter ab actu intelligendi, terminans sicut obiectum ipsum actum intelligendi, quae quidem qualitas non habet esse nisi quando est actus intelligendi Et ista qualitas est vera similitudo rei extra, propter quod repraesentat ipsam rem extra et pro ipsa supponit ex natura sua sicut vox supponit pro rebus ex institutione. Sed sive ista opinio sit vera sive falsa, contra eam sunt aliquae dif1•

to

5 accipiebatur] accipitur BH, accipiatur CD, sumitur EF, sumatur G 6 de aliquo] de alio BDH, om. F 7 vocatur1] vero EFG, om. BH 8 an] animae FK scilicet] aliqua add. C, o'"· BH 9 realiter exsistens om. BH 10 tantum om. GH 1 1 quae] sunt ve! add. H

PRooEM. , § 4. - 3 una] quia D, om. BH . opinio mg. B, om. ACDE 4 aliqua] alia A 5 ab] intellectu ve! add. EFG terminans] causans GK, primum add. CEFG 5-6 terminans . . . intelligendi om. (hom.) B 6 ipsum actum] actum CE, ipsum Hl, accidentia G, intellectw sicut actw K [[ intelli­ gendi om. Hl quidem] quaedam C, om. BHI 7 estl om. EF : . actus intelligendi] actu intelligit F 8 propter . . . extra om. BH 10 falsa ] non BDH contra corr. in circa H

2 Cf. Guillelmus de Ockham, Expositio in librum Praedicamentorum Aristot. , cap. 14, § 7 (supra , pp. 277ss . ) . P ROOEM . , § 4. - 1 De natura conceptus seu verbi mentalis Duns Scotus quinque commemora t opiniones in Ordinatione, I, d. 27, qq. 1-3 , n. 48 : "In intelligentia autem non videntur esse nisi vel actualis intellectio, vel obiectum terminans illam intellectio­ nem, vel secundum a l i o s species genita in intelligentia de specie in memoria, quae 'species in intelligentia' praecedit actum intelligendi, vel secundum a l i o s aliquid formatum per actum intelligendi, vel quinto secundum a l i o s ipsamet intellectio ut passio, quasi causata a se ut actio ; et secundum haec quinque, possunt esse quinque opiniones de verbo" (ed. Vaticana, VI, 84). Opinionem secundam, quam Ockham hic memorat, reicit etiam Scotus, loco ci t. , n. 54 (p. 86).

350

EXPOSITIO I N UBRUM PERIHERMESIAS ARISTOTELIS

ficultates : una quia P h i l o s o p h u s non videtur p onere in anima nisi potentias et habitus et passiones sive actus, sicut habetur II Ethico­ rum Cum igitur talis qualitas non sit habitus nec potentia nec actus, ut manifestum est secundum istam opinionem, non videtur quod sit vera qualitas mentis. Similiter, videtur quod ista qualitas non sit obiectum intellectus, quia passiones animae ponuntur ut correspondeant vocibus, ut scilicet aliquid intelligatur prolata voce et concepto suo significato. Sed quando dico sic 'animai', et alius audit et novit significationem istius vocis, non videtur intelligere aliquam talem qualitatem, quia videtur intelligere animai in communi. Sed talis qualitas non potest esse animai in communi, quia illa qualitas, si ponatur, ita distinguitur ab animali sicut albedo vd calor, cum sit unum accidens spirituale in anima, et calor est accidens corporale in corpore ; et accidens spirituale videtur magis distingui ab animali quam accidens corporale. •.

ts

�

25

§ 5 [ 0PINIO IRRATIONALIS :

p ASSIO

EST SPECIES REI)

Alia posset esse opinio 1 quod passio animae, de qua loquitur P h io s o p h u s hic, est aliquid subicibile vd praedicabile, ex quo com­ ponitur proposi rio in mente quae correspondet proposi rioni in voce ; et quod ista passio est species rei quae naturaliter repraesentat rem, et ideo potest naturaliter pro re in propositione supponere. l

11 una] est lld. GH :: anima] scientia CEF. co". tx scientia K 12 et1] vel F, om. BH 14 ut . .. est] nwtifcstum ACD, om. BHI · : videtur] verificatur EF 1 6 non trp. post Similiter ACDEG 17 animae om. AEFG 18 intelligatur] intentione A concepto] conccpta A, conceptu BDEG Sed] Secundum D, Sicut H 19 aliw] aliquis BG, animw EF 20 qualitatem] tantum ad. I 22 ita] non H, om. B 23 calar] color DG , in anima] et albedo A 24 calar] color DGH ·

PRooEM . , § 5.

-

6 quod

om.

CD

7 ideo

om.

DF

2 Cf. Ari stot. , Ethica Nicom. , Il, c. 4 (versio G. de Moerbeke) : "Quia igitur quae in anima fi.unt tria s unt, passiones, potentiae, et habitus, horum aliquod uti­ que erit virtus" {1 105b 19-21) ; De anima, m, cc. 8-1 1 , tt. 37-58 (431b 20 - 434a 21) ; Averroes, in hunc locum (ed. F. S. Crawford, pp. 503-32). PROOEM . , § 5. - 1 Cf. Rogerus Marston, Quaestiones disputatae de emanatione aetema, quaest. 6 : "Sicut ergo res sensibilis suam speciem gignit in oculo, quae spe­ cies, quia per ipsam video rem extra, est mihi ratio videndi, sic etiam ex specie ali­ cuius quae est in memoria, si velim de ipso actualiter recordari, gignitur quaedam

s

LIB. I PROOEMIUM :

to

351

OPINIONES DE NATURA C O N CEPTUS

Sed haec opinio videtur mihi magis irrationalis quam prima, tum quia talis species non est ponenda propter superfluitatem, sicut patebit a l i a s 1 ; tum quia, sicut dictum est contra priorem opinionem 8, in anima non est aliquid realiter distinctum ab anima nisi habitus vel actus secundum P h i l o s o p h u m ' ; tum quia tunc tales passiones remanerent in anima, ipsa anima nihil cogitante, et essent propositiones in anima quando nihil actualiter cogitaret. § 6 [0 PINIO

PROBABIUOR INTER OPINIONES PONENTES CONCEPTUS ESSE Q UA­ LITATES :

s

P ASSIO

ANIMAE EST IPSE ACTUS INTELLI GENDI

]

Alia posset esse o p i n i o 1, quod passio aniniae est ipse actus intelligendi. Et quia ista opinio videtur mihi probabilior de omnibus opinionibus quae ponunt istas passiones esse subiective et realiter in anima tamquam veras qualitates ipsius, ideo circa istam opnnonem primo ponam modum ponendi probabiliorem, si debeat poni ; se8 haec] huiusmodi FG, ista H ·' irrationalis] rationalis D, irrationabilis H 8-10 tum . . alias om. (hom.) BH 10 twn] tamcn CEF, tunc D, etiam add. G, non add. H ,, quia om. CEF : : priorcm] primam BH , opinionem om. BEF 1 1 ab anima om. F 12 tum] tamen CEF 13 rcmanercnt ] rcmanent CH ipsa . . . cogitante] quando nihil actualiter cogitaret A, nihil cogitante DGH 13-14 et . . . cogitaret om. AD .

PaooEM., § 6. siones] animae add.

5 opinio om. DH mihi om. DH de om. FG 6-7 quae . . . ipsius om. X et realiter om. BH 8 probabiliorem] probabilem ACD ..

6 pas-

CEFG

species similis illi quae est in memoria in acie intelligentiae, et tunc actualiter co­ gnosco, quia ex quo de non-intelligente in actu factus sum actu intelligens, oportet circa meum intellectum aliquam mutationem fieri in aliquo absoluto, et istud abso­ lutum est species genita de thesauro memoriae expresa in acie intelligentiae" (Bi­ 1 Guillel­ bliotheca Franciscana Scholastica Medii Aevi VII, Quaracchi 1 923, 1 18}. mus de Ockham, In II Sent. , qq. 14-1 5 ; ed. Ph. Boehner, "The Notitia Intuitiva of 8 SuNon-Existents according to William Ockham", Traditio, I (1943), 245-75. 4 Vide supra, § 4, notam 2. pra, § 4. PROOEM. , § 6. - 1 Cf. Scotus, Ordinatio, l, d. 27, qq. 1-3 , n . 59 : "Sequitur ergo, per viam divisionis, quod verbum est actualis intellectio" (ed. Vaticana, VI, 84} ; Guillelmus de Nottingham, In I Sent. , d. 27, q. 2 : "Ex qui bus omnibus sequitur quod verbum mentale si t cognitio actualis, sicut piane dici t A u g u s t i n u s XV De Trinitate, cap. 1 1 et 17 ... Per conceptum igitur nihil aliud intelligo nisi perfectam et completam rei intellectionem, quam credo Augustinum vocare formatam co­ gitationem" {Cantabrigiae, Gonville et Caius, cod. 300/514, fE nva et 78 ra) .

352

EXPOSITIO I N LIBRUM PERIHERMESIAS ARISTOTELIS

cundo ponam inconvenientia vera vel apparentia contra eam, et respon­ debo ad ea ilio modo quo reputo tenentem eam ad ca de bere respondere. Dico igitur quod qui vult tenere praedictam opinionem potest supponere quod intellectus apprehendens rem singularem elicit unam cognitionem in se quae est tantum istius singularis, et vocatur passio animae, potens ex natura sua supponere pro illa re singulari. Ita quod sicut ex institutione haec vox ' Sortes' supponit pro illa re quam significat, - ita quod audiens istam vocem ' Sortes currit', non concipit ex ea quod haec vox 'Sortes' quam audit currit, sed quod res signifi­ cata per illam vocem currit -, ita qui videret vel intelligeret aliquid affrrmari de illa intellectione singularis rei, non conciperet illam intel­ lectionem esse talem vel talem, sed conciperet ipsam rem cuius est, esse talem vel talem. Ita quod sicut vox ex institutione supponit pro illa re, ita ipsa intellectio ex natura sua sine omni institutione supponit pro re cuius est. Sed praeter istam intellectionem istius rei singularis format sibi intellectus alias intellectiones quae non magis sunt istius rei quam alterius, sicut haec vox 'homo' non magis significat Sortem quam Platonem ; ideo non magis supponit pro Sorte quam pro Pla­ tone. Ita cssct de tali intellectione, quod non magis ea intelligitur Sor­ tes quam Plato, et sic de omnibus aliis hominibus. Ita etiam esset ali­ qua intellectio qua non magis intelligeretur hoc animai quam illud animai et sic de aliis. Breviter igitur ipsae intellectiones animae vocantur passiones animae et supponunt ex natura sua pro ipsis rebus extra vel pro aliis rebus in anima sicut voces ex institutione. Sed c o n t r a istam opinionem potest argui m u l t i p l i c it e r. Primo sic : accipio cognitionem communem sive confusam quae correspondet isti voci 'homo' vel isti voci 'animai', et quaero aut aliquid intelligitur ista cognitione aut nihil. Non potest dici quod nihil, quia sicut impossibile est esse visionem et nihil videri, vel esse dilectio10 ilio] co BD, eodcm H tenentem om. (lac.) A eam] istam opinionem BH ad ea om. BCEGH 12 supponere] sic ponere A, praesupponere BH intellectus] intellectio CH singularem] unam BH elicit ] eligit F 13 et] quae EFG, om. C 18 illam] hanc BH, om. F qui ] quae A, quod ille qui FG, 19 intellectionc] intentione A 19-20 inquam K videret] videt BH intelligcret ] intelligit BH tellectionem] intentionem A 20 talem1-1] tale BEGH 21 es om. A talem 1 1 ADX, tale a/ii 22 ita] sic BH 22-23 ita . . . re om. (hom.) C 23 praeter] propter CH 24 alias ] aliquas CF intellectiones] intentiones A 27 quod] quia B, quae F ea] per eam FG 27-28 intelligitur . . . Placo] intendi Sortem quam Platonem A 28 lta] e t pracm. BCEFGH, quae add. C F esset om. B 28-29 aliqua] alia ABCH 29 intellectio ] intentio AX qua ] per quam FG, quae D intelligeretur] intenditur A, intelligitur BH, intelligeret D 30 intellectiones] intentiones AX animae o m. BH 30-3 1 vocantur ] vidcantur A 33 potcst argui ] arguitur BH 35 isti voci 1 om. B H 37 vi der i] videre BCEGH 37-38 dilcctionem] dilectum CDEFG ,

,

-

.

10

15

20

25

30

35

LIB. I PROOEMIUM : OPINIONES DE NATURA CONCEPTUS

40

45

so

55

60

353

nem et nihil diligi, ita impossibile est esse cognitionem et nihil co­ gnosci il cognitione. Si aliquid cognoscitur ista cognitione, aut aliquid in anima aut aliquid extra animam. Si aliqua res extra animam, - et non res universalis quia nulla talis est, sicut ostensum est in praece­ dentibus libris et amplius ostendetur in isto libro 1 -, ergo aliqua res singularis cognoscitur tali cognitione ; sed non magis una quam alia ; igitur vel quaelibet vel nulla ; sed non nulla, ergo quaelibet intelligitur. Et ita quando intelligerem hominem vel formarem istam propositio­ nem in anima 'homo est animai', ego intelligerem omnem hominem, et ita intelligerem et cognoscerem multos homines quos numquam vidi nec de quibus unquam cogitavi ; quod videtur inconveniens. Si autem tali cognitione cognoscitur aliquid exsistens in anima, quaero quid ? Et non potest dari nisi ipsa intellectio, et ita intellectio se ipsa cognosceretur ; quod videtur inconveniens. C o n f i r m a t u r : sic dicendo in anima, sine omni voce pro­ lata vel concepta, 'omnis homo potest currere', aut intelligitur aliquis homo aut nullus homo aut aliquid aliud ab homine. Si dicatur quod aliquis homo intelligitur, et non magis unus quam alius, nec magis homo qui est quam homo qui potest esse, quia ita supponit pro il qui possunt esse homines sicut pro illis qui sunt homines, et il qui possunt esse homines sunt infiniti, ergo tali intellectione infinita intel­ liguntur. Si autem nullus homo intelligitur, manifestum est quod nul alia res extra animam intelligitur. Igitur vel nihil intelligitur vd ali­ quid aliud in anima intelligitur. Et non potest dari aliquid aliud rea38 ita] sic BH es] intellconem et nihil intelligit et add. H 40 aliqua res] aliquid BH 42 libris] 41 talis] res add. D 4 1-42 praecedentibw] prioribw H, pluribus cor. tx prioribus B locis B . , et . . . libro o m . DH ,, aliqua res] alia C, om. B H 43 tali cognitione om. BH 44 intelligitur o m . BH 45 ita] sic BH ! quando] quandocumque A : : intelligerem] intelgeret AD I l vel] et A formarem] formaret D, format K 47 ita] sic BH, om. G !i intelligerem et om. BH 47-48 quos . . . nec om. BH 48 vidi om. AC i. unquam] numquam BCH li videtur] est BH, es falsum et add. G 49 cognoscitur] cognosco EF 50 intelo1] intentio A Il ita ] sic BH Il intellectio] intentio A 51 se om. A d cognosceretur] cognosc CF, cognoscitur H 52 Confirmatur] Consimiliter BH 1, dicendo] dico BH 53 ve1 concepta] hanc propositionem BH 54 aut1 . . . homo1 om. EF H homo1 om. BDEFGH 56 homo1] ille A , modo K, om. BCFH ' i est] eri t CDEFG , homo1 om. BDEFGH iJ potest es] EFG :: ita] sic BH 57 pro illis om. BH 57-58 et. .. infiniti om. BGH 58 ergo] sic BGH q intellcone] intentione AEX Il infinita] sua add. C, si ista ad. DEG 58-59 intelliguntur] intelgerentur CDEFG 59 autem] hic add. CE, ibi ad. H : 1 nullus . . . quod om. B ! [ homo o m . CDEF Il intelgitur] intelligeretur F 60 alia om. B H 61 aliud1 om. BH Il intelgitur om. BH :; aliud1 om. C

Expositione in librum Porphyrii, prooem. , § 2 (supra, pp. 10-16) ; in Expo­ cap. 4, § 2 et cap. 8, § 1 (supra, pp. 149-54 ; 1 62-71) ; e t infra , cap. 5, § 3 (pp. 398-402).

1

In

sitione in libmm Praedicamentorum Aristot. ,

OCXHAM, OPBI PHn.OJ.OPHICA Il

23

354

EXPO SITIO IN UBR.UM PElS ARISTOTELIS

liter in anima quod intelligatur nisi ipsa intellectio ; igitur ipsa intel­ lectio se ipsa intelligitur ; quod videtur inconveniens. Praeterea, accipio actum sciendi propositionem, et quaero quid intelligitur

tali

actu ? Aut simplex aut compositum. Non simplex,

65

quia omnis propositio componitur ex subiecto et praedicato et copula ad minus. Si compositum, quaero ex quibus componitur ista propo­ sitio ? Aut ex rebus praecise

1,

et tunc propositio esset a parte rei et

non tantum in intellectu. Aut componitur ex aliquibus in intellectu, et non ex actibus intelligendi, quia

tunc

praeter actum intelligen di

70

propositionem essent al actus ex quibus componeretur propositio, et ita essent multi actus simul. Igitur aliquid aliud ab actu intelligendi intelligitur, quod tamen est in intellectu, et per consequens illud verius erit passio de qua P h i l o s o p h u s hic loquitur quam actus intd�en&

�

Et s i d i c a t u r quod actus apprehendendi sive sciendi unam propositionem non est aliquis unus actus simplex, sed est actus compo­ situs ex multis actibus, qui omnes actus faciunt unam propositionem ; c o n t r a hoc : tunc istae propositiones 'omnis homo est animai' et 'omne animai est homo ' non distinguerentur in mente. Nam si ista

IKl

propositio in mente non sit nisi actus intelligendi compositus ex istis intellectionibus particularibus, cum non possit esse hic aliquis actus particularis in una propositione quin sit in alia, nec diversitas ordinis imp edit sicut in voce impedit, non videtur quomodo possit distingui in mente. Similiter, actus sciendi distinguitur ab omnibus ils actibus divisim et simul sumptis, quia o mnes possunt esse simul quamvis non sit actus sciendi. Ad ista potest r e s p o n d e r e qui vult tenere istam opinionem. Ad 62-63 intellco1-1) intentio AX 67 compositum) compositio C, componatur EFG �i quibw] 69 non tantum] tamen non FG 70 praeter] prima A, propter C, mg. B !! actum] quo BH actio A, ilum add. BDFGH, istius add. CE 71 propositioncm] propositioncs A Il componcretur] componitur BFH 72 ita] sic BH 73 tamcn] non F, non ad. G, tantum non X l in intellcctu] intcntio A, in actu FH 76 apprehendcndi] intelligendi prllnfl. A Il sive om. ABEF Il scicndi] senricndi A. om. BH 78 multis] intellectis A 79 hoc] quia B, arguitur quia 11dd. G, om. H Il et om. BH 82 intellectionibw] intellcctibw G, intelligibilibw IK, intentionibw X il particularibus] partialibw B, partibw IK !l cum] tan1cn C, tunc F Il hic om. FG Il aliquia aetw om. EF 83 particularis] partialis A ' ! in1 om. CDEF :! nc om. EF ordinis] originis A 84 possit] post ACE 85 sciendi] in mente H :J illis] ve! C, om. EFG 87 sit] sint AF 88 qui . . . opinioncm] quod univenaliter tenctur ista opinio F ..

Gualterus Burlaeus, Quaestiones in librum Periherm. , q. 3 (ed. cit. , pp. 238-60) quaerit utrum enuntiatio comp onatur ex vocibus vel ex rebus vel ex concep tibus. 8

85

LIB.

90

9s

100

1os

uo

355

I PROOEMIUM : OPINIONES DE NATURA CONCEPTUS

p r i m u m ' potest dici quod tali intellectione confusa intelliguntur res singulares extra, sicut habere intellectionem hominis confusam non est aliud quam habere unam cognitionem qua non magis intelligitur unus homo quam alius, et tamen quod tali cognitione magis cognosci­ tur sive intelligitur homo quam asinus. Et hoc non est aliud quam quod talis cognitio aliquo modo assimilationis magis assimilatur homini quam asino, et non magis isti homini quam il. Et secundum ilud videtur consequenter dicendum quod tali cognitione confusa possunt infinita cognosci. N ec magis videtur hoc esse inopinabile quam quod eadem dilectione vel desiderio possunt infinita diligi vd desideraci. Sed hoc secundum non videtur inopinabile, nam potest aliquis diligere omnes partes alicuius continui quae sunt infinitae, vd potest appetere quod omnes partes continui durent in esse, et tamen non appetitur esse tali appetitu nisi aliqua pars continui, et non magis una quam alia. Oportet quod omnes appetantur, quae tamen sunt infinitae. Si­ militer, potest aliquis appetere esse omnibus hominibus qui possunt esse, qui tamen sunt infiniti, quia infiniti possunt generari. Sic igitur posset dici quod eadem cognitio potest esse infinitorum, non tamen erit cognitio propria alicui illorum, nec ista cognitione potest unum distingui ab alio, et hoc propter aliquam similitudinem specialem istius cognitionis ad individua illa et non alia. Ad s e c u n d u m 5 potest dici m u l t i p l i c i t e r. Uno modo, quod propositio in mente est unum compositum ex multis actibus in­ telligendi, sicut haec propositio in mente 'homo est animai' non est aliud quam actus quo confuse intelliguntur omnes homines et actus quo intelliguntur confuse omnia animalia ; et unus est actus qui cor89 intelliguntur] inteligimus B 92 quod om. DG li tali] intelone ll. D, ll. mg. K 93 sive om. EG il sive 92-93 cognoscitur] co gnosco D, scnswn ll. CEF, secundum sens um ll. G 94 assimilatioDis ] siintelgitur om. BFH hoc ] tamcn ll. EG : aliud] alius A ; quod om. ABH milationis A, asi gna tionis CD, asignato EF 95 secundum illud] ad quod D, ita G, ideo K, om. BCEFGHI 97 es om. BFH :i inopinabilc] imposbilt: F 98 infinita] multa FH 99 Scd na m om. BH scdum] &lsum D F i i inopinabilc] imposibile D E 100-101 q uac. . continui om. (hom.) A 100-101 ve! . . es om. BH 101 tamcn] cwn CDEFG 101-102 non . . et om. BH 101 appctitur] appctcrctur CEFG 102 una] unam partcm BH 103 alia] aliam BH il appctantur] apparcntur E, appctcrcntur F ;; quac] quia A, quod F ;: tamcn om. BH 104 es] cum ll. BH 105 tamcn] cum A l! quia o m . A 107 alicui illorum] aliquorum BH ;; unum] illorum tuld. AD 108 distingui] discerni CEFXZ 109 non] ad add. BGH 1 1 1 mente] non ll. BH 113 intelliguntur] intelgimus B 1 13-1 14 omncs . . . intclliguntur om. (hom.) B 1 13 actus1 om. BGH 1 1 4 intclliguntur] intelgimus B :: animalia] alia C, talia F et om. BG il unus est] unusquisque C, uniuscuiusque EFG, unusque BH Il actus] est ll. DH ,

.

•••

.

.

.

'

' Supra, lin. 32-63.

5 Supra,lin. 64-87.

356

EXPOSITIO

IN UBRUM

PEIUHERMlNIAS ARISTOTELIS

respondet copulae. Vd potest dici quod ista proposi cio est unus actus aequivalens talibus tribus actibus simul exsistentibus in intellectu, et tunc secundum istum modum dicendi propositio non est aliquod com­ positum realiter sed tantum per aequivalentiam, hoc est, est aequiva­ lens tali composito. Sed tunc est d i f f i c i l e s a l v a r e quomodo istae proposi ciones distinguuntur in mente 'omne animai est album', 'omne album est animai' et huiusmodi, quia in mente non distinguuntur propter ordi­ nem diversum ilio modo quo distingui possunt in voce. Nam coniunctio signi cum una voce prolata vel cum alia reddit manifeste propositionem diversam. Sed hoc non potest salvari in mente, quia tales actus intelligendi in mente, cum simul sint et in eodem subiecto, quia in intel­ lectu, non possunt habere talem ordinem diversum, nec potest idem actus intelligendi componi plus cum uno quam cum alio. Ad istud p o t e s t d i c i quod propositio potest esse actus intel­ ligendi aequivalens toti uni propositioni compositae ex realiter distinctis, si talem ordinem haberent qualem habent in voce. Et tunc erunt pro­ positiones distinctae secundum quod distinguerentur propositiones cor­ respondentes si termini earum seu partes aliter et aliter ordinarentur. Aliter p o s s e t d i c i quod in proposi tione in mente correspondet unus actus intdligendi compositus ex signo universali et termino communi, et ideo in propositione in mente correspondente isti proposi­ tieni prolatae 'omne animai est album' correspondet unus actus tam­ quam pars propositionis isti toti 'omne animai' et alius actus isti 'al­ bum', sed in proposi tione in mente correspondente isti propositieni 'omne album est animai' correspondet unus actus isti teti 'omne album' et alius isti termino 'animai'. Et ita istarum propositionum in mente 'omne animai est album' et 'omne album est animai' non sunt eaedem partes, quia actus intelligendi correspondens isti teti 'omne album' distinguitur ab actu intelligendi correspondente praecise isti termino 'album'. Et ita esset proportionaliter dicendum de aliis. Et secundum istam opinionem posset dici quod omnis propositio 1 1 7 dicendi] dividendi CF ;; aliquod om. EFG 1 1 8 sed . . est1] secundum se BH ; : est1 CEZ, alii 123 possunt] in propositionc tuld. CDEFGH 123-124 Nam . . . voce om. EFG 124 manifeste] manifcstam A :: propositioncm] aliam add. A 125-126 intelligendi in mente om. EFG 128 allo] altero A 131 Et om. BH 133 si] sibi A 126 et om. BGH i: et in] cum F 136 et . . . in1] cum F, om. EK il in mente om. FG 138 propositionis] in mente A Il isti1] termino add. GZ 1 38-139 album] albedini A 139 propositioni] termino E, toti FG 141 ita] sic BH 145 ita ] sic BH 144 album] animai BH distinguirur] distincrum A 143 toti AX, termino a/ii .

om.

..

m

1:.n

125

130

135

140

145

LIB.

1so

ts s

160

165

1 10

175

I

PROOEMIUM : OPINIONE$

DE

357

NATURA CONCEPTUS

in mente, quae non est aliquo modo vox nec scriptura, componitur ex intellectionibus et nullo modo ex rebus. Et ita, si aliquis affirmaret Sortem esse Platonem vel negaret, il propositio non componeretur ex Sorte et Platone, sed ex intellectionibus Sortis et Platonis, vd esset una intellectio aequivaiens istis distinctis intellectionibus Sortis et Pla­ tonis et intellectioni quae copula vocatur, et etiam intellectioni quae vocatur negatio si sit propositio negativa. Et tunc cuilibet voci signifi­ cativae, sive sit categorema sive syncategorema, correspondet una intellectio vel potest correspondere, quae eundem modum significandi respectu eiusdem habeat naturaliter quaiem habet dictio prolata ex in­ stitutione. Sicut singultus infirmorum et gemitus et multae tales voces naturaliter illud idem significant quod possunt significare voces signi­ ficativae ad placitum, ita intellectiones animae, quas P h i l o s o p h u s hic vocat passiones animae, possunt naturaliter significare illud idem quod voces institutae ad placitum significant ; et non tantum hoc, immo potest aliqua intentio unica naturaliter significare - et eodem modo quod significat aiiquod compositum ex voce categorematica et synca­ tegorematica. In hoc tamen est differentia, quod vox significat non tantum proferenti sed etiam audientibus ; intellectiones autem animae non significant nisi ipsi animae intelligenti, et hoc quia ali passiones animae non possunt apprehendere. A d f o r m a m igitur r a t i o n i s potest responderi quod re­ fert loqui de actu sciendi propositionem et de actu apprehendendi, quia actus apprehendendi magis erit ipsa propositio quam ipsius pro­ positionis, et ita apprehendere propositionem non est aliud quam for­ mare propositionem. Et tunc quando quaeritur quid intelligitur tali propositione in mente : aut simplex aut compositum ? - potest dici quod nec simplex nec compositum. Sicut, verbi gratia, per istam propositionem 'homo est animai', non apprehenditur proprie loquendo nec simplex nec compositum, sed ista propositio in mente est actus intelligendi quo apprehenditur omnis homo et etiam omne animai confuse, et quod idem numero est homo et animai, quia hoc denota148 intellectioninibw J intellectibw AB, institutionibw K

1 5 1 intclo J intentio A

,

isti.s

1 54 categorema] categorematica DG !! syncategorema] syncategorematica DG 155 inte!lectio] intentio BCH quae] qua BH 157 sicut] ut ABCH 159 ita] sic BH inte!lectiones] intentiones AX 160 illud om. BCDEH idem om. G 1 62 aliqua] alia CEF unica] uni-

om.

BH

.

..

,,

voca D, multa X 1 63 et] ve! EFG 1 65 intellectiones] intentiones A 166 et hoc] ideo BH, om. F 169 apprehendendi] non add. A 171 ita ] sic BH 1 73 aut1 . . . compositum om. GH 175 homo] non add. H 1n et] est AB omne om. BH 178 quia] quod CDF, et GH

358 tur

EXPOSITIO IN UBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTEUS

per eam, et ita tali propositione intelliguntur plura, non tamen

compositum. Et quando dicitur quod omnis propositio componitur ex

180

subiecto et praedicato et copula, potest dici quod hoc est verum de propositionibus prolatis et scriptis. S ed de propositione concepta, quae tantum est in mente, potest dici quod aliqua componitur ex et praedicato et copula, et aliqua est aequivalens

tali

tali subiecto

composito . Et hoc

suffi.cit ad propositionem. Et ideo secundum istum modum dicendi

m

verius esset dicendum quod propositio non semper intelligitur quando est in anima, sed est quo intelliguntur res vd intentiones animae, hoc est actus intelligendi, quia tunc propositio est actus intelligendi. Sed si loquamur de actu sciendi aliquam propositionem, sic potest dici quod ile actus est alius actus a propositione. Et ideo quando aliqua propo-

1 90

sitio in mente scitur, tunc sunt duo actus intellectus simul, scilicet ipsa propositio et actus alius quo scitur il propositio . Nec unquam inve­ nitur ab

Aristo

tele

quod negaret duos actus intellectus posse

simul esse in intellectu, et maxime de actibus ordinatis cuiusmodi sunt propositio et actus sciendi eam.

195

Sic igitur, qui vellet, posset tenere istam opinionem : quod passio­ nes animae, de quibus loquitur

Philos

op

hu

s, sunt intellectiones ,

quae est opinio probabilis et concordat in ista conclusione communi cum praecedentibus quod passiones animae sunt verae qualitates mentis. Et qui vult tenere istam opinionem, reputo quod magis dicet conve-

�

nienter, si dicat quod o mnes propositiones, syllogismi, quaecumque intentiones animae, et universaliter omnia quae vocantur entia ratio­

nis, sunt

vere entia realia positiva et verae qualitates mentis realiter

informantes mentem, sicut albedo informat realiter parietem et calor ignem. Et tunc divisio entis in ens in anima et ens extra animam non est alia quam si divideretur

ens

in qualitates mentis et in

alia

entia .

179 ita] sic BH, in FG 1: intclliguntur] intclligimus B 1 8 1 hoc A, om. a/ii 183 mente] subiective .J. A 185 p ropositionem] propositam add. EFG 1 87 cst1] illud add. G 188 quia . . . intelligendi om. (hom.) EFG 1 89 loquamur] loquitur B H sic] sicut FG 1 90 ideo] tunc EG 191 ipsa] propria CDEH, om. A 192 actus] intelligendi add EFG alius] unus C, eius D, om. BH 1 95 sciendi] inteligendi EFGK 197 animac om. B intellectiones] intentiones X 20 istam] a.liam A 1: dicet] diceret G 20201 convenienter] consequenter AB 201 syllogismi] et add. BDH 202 intentiones] intcllectiones seu p raem. H :: universalitcr om. A : quae] quaecumque BH ii entia om. CEFH 203 vere] vera CDFGH, rationis add. A :: rea.lia] et add. ACD 204 in­ fermat] informans EF : realitcr] informat add. EF, om. BH 205 Et G, Nec omnes a/ii in ens s. lin. l, om. BDEFGH i ens1] in eam BDH · l non del. B 206 quam si] quamvis sic A : qualitatcs] qualitatem DEG "

.

.

:n;

LIB. l PROOEMIUM : OPINIONES

§ ( 0PINIO PROBABIUS : PASSIONES

s

10

DE

359

NATURA CONCEPTUS

7 ANIMAB

SUNT IDOLA SBU

FICTA

]

Praeter istas opiniones posset poni alia opinio 1 quod intentio animae seu conceptus sive passio animae non est aliud quam praedicabile vel subicibile in propositione in mente, cui correspondet praedi­ cabile vel subicibile in voce ; et universaliter quod passiones animae sive intentiones animae sive conceptus sunt propositiones in mente vel syllogismi vel partes eorum. Sed posset poni quod talia non sunt verae qualitates mentis, nec sunt entia realia exsistentia subiective in anima, sed tantum sunt quaedam cognita ab anima, ita quod esse eorum non est aliud quam ipsa cognosci ; et possunt vocari idola secundum modum loquendi a l i q u o r u m 1 vel quaedam ficta secundum mo­ dum loquendi a l i o r u m 8• Et per hunc modum potest dici quod

-

PaooEM . , § 7. 3 istas opiniones] istam opinionem DEFG :� pos] possunt A 4 animae1 BH 5 ve!] seu BH 5-6 propositione. . . in om. H 5 cui om. EF 7 intentiones] intellectiones BH 8 vell om. A 10 sunt o m . BH es o m . EF 1 1 cognosci] cognitio BDEG ' ! vocari] ve1 adJ. BEFG 12 aliquorum ] aliorum CDG 1 3 aliorum] aliquorum CE li potest dici A, om. omn�s a/ii om.

:

PRooEM. , § 7. - 1 Haec est opinio cui Venerabilis Inceptor in redactione in­ completa (vd 'prima', si placet) Ordinationis, usque ad distinctionem decimam septi­ mam, et in libris II-IV Reportationis favit. Circa hoc problema videsis supra, § 3, notam 1 . 1 Hervaeus Natalis, Quodlibet II , q . 8 : "Teneo tamen probabilius quod in intdlectu formetur quaedam forma quae non est actus intelligendi ... Tertio sic : sicut est in sensu, ita - suo modo - est in intellectu. Sed in sensu est dare tale i d o­ l u m quo cognoscitur res, nec �t notitia rei ; ergo etc ... Dico ergo, sicut alias dixi, quod verbum non est actus intdligendi, sed est quaedam f o r m a s p e c u l a r i s in qua res cognoscitur, ita etiam quod ipsa forma aliquo modo est nota, et homo per talem formam in se ipso causatam per actum intelligendi confusum" ; et Quo­ dlibet m, q. 1 : " Quantum ad primum sciendum quod aliquid dicitur dupliciter esse in intellectu : uno modo sicut in subiecto, sicut actus intelligendi et conceptus mentis et habitus intellectuales. Et ita sunt in intellectu sicut quaecumque accidentia sunt in eis quorum sunt accidentia sicut in subiecto. Alio modo aliquid dicitur es in intellectu o h i e c t i v e. Esse autem in intellectu obiective idem est quod esse in prospectu intellectus sicut cognitum in cognoscente, eo modo quo dicitur ese in prospectu alicuius totum illud quod videt" (Quattuor Quodlibeta, ed. Venetiis 1486) ; 8 Cf. Hen­ cf. etiam eiusdem, De intentionibus secundis, quaest. 2 (ed. Parisiis 1489). ricus de Harclay, Quaestiones ordinariae, quaest. 3 : Utrum universale significet aliquam rem extra animam, aliam a singulari vel supposito, qui tenet quod "in re extra anim.am nulla est res nisi singularis, et communitas non est in re extra intellectum", et post :

360

EXPOSITIO IN LIBllUM PElNIAS AIUSTOTELIS

intelectus apprehendens singulare fingit consimile singulare et illud singulare sic fictum non est alicubi exsistens realiter, non plus quam castrum quod artifex fingit exsistit realiter antequam producat ipsum, et tamen est tale in esse ficto quale est aliud extra. Et propter istam causam potest supponere in propositione pro re ex qua fingitur, et potest vocari passio pro eo quod non habet esse nisi per operationem animae. Potest etiam vocari intentio animae pro eo quod non est aliquid reale in anima ad modum quo habitus est aliquid reale in anima, sed habet tantum esse intentionale, scilicet esse cognitum, in anima. Et propter idem potest vocari conceptus mentis, et terminat actum intelligendi quando non intelligitur aliqua res singularis extra et tamen intelligitur aliquid commune rebus extra. Et illud sic formatum sive fictum potest dici universale, quia aequaliter respicit omnia a quibus abstrahitur per talem formationem sive fictioncm. Et ex his for mantur propositiones, quae propositiones intelliguntur et sciuntur ; in multis tamen propositionibus non supponunt nisi pro rebus extra. Et c o n t r a i s t a m o p i n i o n e m non reputo aliquid ponderis nisi quod difficile est imaginari aliquid posse intelligi intellectione reali ab intellectu, et tamen quod nec ipsum nec aliqua pars sui nec ali­ quid ipsius potest esse in rerum natura, nec potest esse substantia nec accidens, quale poneretur tale fictum. Similiter, tale fictum plus differret a re quacumque quam quae14 apprehendens om. A li singulare1] singularis A 14-15 et . . . singulare AZ, resignare C, realiter singulare D, quid G, om. BEFH 15 non1] apprehendens add. A 17 tale] ibi add. A :: aliud] 21 aliquid] quid E 22 habet om. CDEG :: tantum in es ad. Hl, aliquid X 18 ex] pro l 23 idem] hoc C, illud FG : · mentis] quia add. Z, ad. om. BH Il scilicet] et BH, est G, om. CDE mg. B 25 tamen intelligitur] in intellectu BH Il i!lud] idem BDH, oommune C, sive idem EF Il sic] sit EFG 26 dici] aliquid ad. FG ;; aequaliter] cstia!iter BH, aequivalenter F '1:7 bis] huiusmodi AZ, hoc C 28 propositiones1 om. BFH 30 Et om. A 3().1 non . . . nisi] potest argui Z 31 est imaginari om. CD ;; intellectione] intentione A 32 et om. BH 34 a cci dens] actus EF, alicuius H 35 differ] difl'ert D, distinguitur B i: quacumque om. CD 35-36 quaecumque] quodcumque B, quamcumque CD

"Tu dicis : ergo universale est fi.gmentum, quod est contra Lincolniensem ... Dico quod duplex est figmentum : figmentum philosophicum et poeticum. Poeticum fig­ mentum falsum est in re ... Sed alio modo fingi t philosophus. Nam necessitate doctri­ nae fingit unum in intellectu simplici quod non est nec esse potest, cui sic ficto at­ tribuit illud quod illi rei inesset si esset in rerum natura, sine omni falsitate. Verbi gratia, geometer causa doctrinae fmgit in consideratione lineam sine latitudine, et forte astrologus epicyclos et excentricos, non asserendo talia esse in rerum natura" (ed. G. Gal, "Henricus de Harclay, Quaestio de significato conceptus universalis", Frandscan Studies, XXXI (1971}, 21 1 , 225.

ts

�

25

30

35

LIB. I PROOEMIUM : OPINIONES

cumque res ab alia, quia ens reale et

DE NATUlA ens

361

CONCEPTUS

rationis plus diferunt quam

quaecumque duo entia realia ; igitur tale ens fictum minus assimilatur rei, igitur multo minus potest supponere pro re quam intellectio quae plus si bi assimilatur ; et per consequens minus eri t communis rei extra 40

quam intellectio et minus habebit rationem universalis quam intellectio . S ed non propter aliud ponitur tale idolum sive fictum nisi ut supponat pro re et ut ex ea componatur propositio et ut sit communis ad res, quia ista negantur a rebus . Igitur cum ista verius possint intellectioni competere quam tali idolo , videtur quod superflue ponitur tale idolum

45

sive fictum. Similiter, quamvis praedicta propter alias rationes non possunt competere intellectioni, quia difficile est salvare quid intelligam tali intellectione •, tamen omnia illa possunt verius competere alicui quali­ taci exsistenti in anima, quae terminat actum intelligendi ; quia si po-

so

natur aliqua qualitas realiter exsistens in mente, cum illa sit reale ens et positivum sicut est substantia extra, verius assimilatur rei extra quam tale idolum sive fictum. Igitur magis proprie potest dici quod res extra intelligitur in tali qualitate, quam quod res extra intelligitur in tali idolo . Sive potest verius dici aliquo modo quod res extra intelligitur

ss

quia talis qualitas intelligitur quam possit dici quod res extra intelli­ gitur quia tale idolum sive fictum intelligitur. Similiter, propter idem potest verius esse commune ad res extra et verius supponere pro re. Igitur propter istas rationes magis debet poni quod tales passiones animae, de quibus loquitur hic

Philosophu

s,

sunt qualitates

60 mentis quam quod sunt talia idola sive ficta.

38 intellectio ] A 42 pro re om. CD 43 intellcctioni] intellectui A, intellectionibw intellcctibw, intentioni X 44 ponitur] poni A, ponerc C, ponatur BFGH 46 praedicta] aliqua CD · · alias] aliquas BCDGH : possunt] possent EFG 47 est om. AE quid] quod EFGH intelligam ] intelligatur BFGX 48 alicui om. CDF 50 aliqua] alia ACF illa ] ipsa FG 51 et om. CDG et positivum] compositum E, 53-55 in1 . . . intelligitur om. (hom.) BH 53 rcs o m . BH extra1 om. A 52 potest] posset CD extra A, om. CDEFG 54 dici ] de add. CDE 55 quam] quamvis CD possit] posset CFG 57 potest] dici add. H 58 quod ] quam F 60 sunt] sint CGH, fiunt E

36

intcntio

rc s om.

AX,

BH

intentione

37 EFG

duo om.

40

EFGH

igitur] s i

A

intel lcctio1 ] intentio

minw ] magis

A E,

F , nul G

intellectio1] intentio

,

..

,

'

4 C[ supra , § 6, !in. 33-109.

362

EXPOSmO IN UBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTEUS

§ 8 [TRIPLEX OPINIO DE QUIDDITATE PASSIONUM, PROPOSITIONUM, SYLLOGISMORUM ET UNIVERSAUUM 0PINIO ABSURDA : PASSIONES ANIMAE SUNT RES EXTRA CONCBPTAE ) Dico igitur quod P h i l o s o p h u s passiones animae vocat illa ex quibus componitur propositio in mente 1 vel syllogismus, vel com­ poni potest. Sed quid sit illud ? Potest esse t r i p l e x o p i n i o in genere : Una est quod r e s e x t r a concepta sive intellecta e s t p a s s i o a n i m a e, ilio modo quo ponunt a l i q u i 1 quod praeter res singulares sunt res universales, et quod res singulares conceptae sunt subiecta PRooEM., § 8. 6 syllogismw ve! om. EFG 6-7 componi potest] oratio B 7 Sed] et BH il illud om. EFG 10 praeter om. A 1 1 conceptae AZ, o m . alii 1 1-12 subiecta . . . sunt o m . EF

PROOEM. , § 8. - 1 Vide supra, § 2 ; Guillelmus de Ockham, Summa Logicae, pars l, c. 1 (Opera Philosophica I, ed. Ph. Boehner, G. Gal et S. Brown, St. Bona­ 1 Inceptor hic probabiliter prae oculis habet quasdam venture, N.Y. 1974, 7ss.). sententias - minus caute expressas - Gualteri Burlaei. Ex. gr. Quaestiones in librum Periherm. , quaest. l , n. 1 .7 : "Tertio modo sumitur passio pro ipsa re ut nata est mo­ vere intellectum, et sic sumendo passionem voces significant passiones, quia nihil aliud est significare passiones isto modo quam significare rem ut est proportionata intellectui. Et isto modo quaelibet vox significa t passionem" (ed. ci t. , p. 212) ; Commentarius in librum Perihermenias Aristotelis - Commentarius medius, n. 1 . 73 : "Alia divisio enuntiationis accipitur, quia quaedam enuntiatio est de subiecto sin­ gulari et quaedam de subiecto universali, et haec divisio accipitur ex divisione re­ rum : Quaedam vero rerum sunt universalia et quaedam singularia" (ed. cit. , pp. 84s.). Adhuc magis expresse asserit Gualterus universalia esse in re extra, in ultima re­ dactione commentarii sui In librum Perihermenias Aristotelis, initio libri, ad textum : Primum oportet constituere, ubi dicit : "Supposito tamen quod universalia sint res extra - q u o d v e r i u s e s t - dicendum quod nomen primae intentionis est nomen rei ut cadi t suh primo conceptu intellectus". Postea autem, ad textum : Necesse est enim enuntiare quoniam inest aliquid, Burlaeus praecise impugnationem a Guillelmo de Ockham hic factam in mente habere videtur : "Secundo potest no­ tari quod extra animam est aliqua res universalis et aliqua singularis. Patet hoc per divisionem rerum. Secundo, ex eodem potest notari quod enuntiatio componitur e x r e h u s e x t r a a n i m a m quae sunt universalia et singularia ; et ista sunt extra animam. Et tamen m o d e r n i s non placent ista notabilia, qui nec ponunt universalia extra animam nec ponunt propositionem componi ex rebus extra ani­ mam" (In Artem Veterem, Vcnetiis 1 541 , f[ 67va, 75vb) .

s

10

363

UB. I PROOEMIUM : OPINIONES DE NATURA CONCEPTUS

in propositionibus singularibus et res universales conceptae sunt partes propositionum universalium. S ed ista m opinionem, quantum ad hoc quod ponit esse aliquas res ts

extra praeter singulares exsistentes destruentem totam philosophiam

in eis, reputo omnino absurdam et A r i s t o t e l i s et omnem scien­

tiam et omnem veritatem et rationem, et quod est pessimus error in philosophia

physicae 8,

Aristotele

et reprobatus ab

in

VII Meta­

et quod tenentes eam sunt inhabiles ad scientiam.

§ 9 ( 0PINIO PROBABII.IS : PASSIONES ANIMAE SUNT QUALITATES SUBIBCTIVE EXSISTENTES IN MENTE ]

Alia s

potest esse o p i n i o 1,

quam reputo probabilem, quod

passiones animae sunt quaedam qualitates mentis exsistentes subiective

in

mente ita vere et ita realiter sicut albedo exsistit in pariete vel frigus

in aqua. Et pro ista opinione videtur esse

Co

mm

e

n t a t o r VII

12 in . . . singularibus] propositionum singularium G ; : et] quod add. DCDGH universales CD 14 istam opinionem] ista opinio BDEFGH : ponit] ponunt E, posunt F ; esse om. EGH 15 praeter singubre] singulariter A 16 destruentem J destruere BH, distrahere G 18 reprobatus l reprobatur BCH 17 et om. A om.

-

,

PRooEM., § 9. 4 potest es J est EFG opinio om. BCDH •; reputo J ego pr11m1. EFG probabilem ] laudabilem et prum . GK 5 mentis exsistentes om. A 6 ita] quod add. CD :; exsistit] consistit F, om. B 6-7 vel . . . aqua orn . BH 7 pro orn. A opinione] opinio A, conclusione I '

8

Aristot. , Metaph. , VII, c. 13, tt. 4� {1038b 10 - 1039a 3). PRooEM. , § 9. - 1 Cf. Guillelmus de Alnwick, In I Sent. , dist. 27 : "Responsio : primo ostendam quae natura et quae entitas sit operatio intellectualis ... Quantum ad primum intendo estendere quod operati o intellectualis si t qualitas de prima specie ... Dico ergo quod operatio intellectualis est quaedam qualitas et quaedam forma absoluta perficiens intellectum" (cod. Patavii, Anton. 291 , f. 60ra) ; Richardus de Campsall, Contra ponentes naturam generis : "Ideo dicendum est quod genus et species et huiusmodi universalia non sunt res extra animam, ita quod sit aliqua res commu­ nis, ut communiter imaginatur, quae sit communis multis. Sed sunt formae univer­ sales exsistentes in anima sicut in suhiecto, quae tamen sunt formae singulares in essendo, sicut alia accidentia in anima. Et [cod. : quod] pro tanto dicitur huiusmodi forma universalis quia intentio talis, cum sit una numero in anima, est communis sive universalis sic aut sic quia essentialiter plura , sicut patet de intellectione hominis vel animalis, cum sit una numero in anima est tamen communis, sicut genus et species, quia plura repraesentat" (Florentiae, Bihl. Nat. , conv. soppr. , cod. B. 4. 1 618, p. 93va) . Codex iste scriptus est Neapoli , anno 1331 et continet Expositionem

364

EXPOSmO IN UBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

Metaphysicae 1• Et ita secundum C o m m e n t a t o r e m universalia sunt qualitates mentis, et non sunt de substantia rerum extra nec partes earum. Et ideo secundum istam opinionem quodlibet universale quod non est universale per voluntariam institutionem, sicut est de voce vel scripto, est vere res una numero in se et vere singularis in se ; est tamen universalis et communis per praedicationem et repraesentationem aliquo modo. Et hoc videtur dicere A v i c e n n a 8• Et si tenerem istam opinionem dicerem quod nihil est imaginabile nisi sit ens reale vel possit esse vel aliquid aggregans talla quae sunt vel esse possunt entia realia. Sed c o n t r a illud potest argui m u l t i p l i c i t e r : p r i m o, quia figmenta, sicut chimaera, hircocervus et huiusmodi, sunt imagi­ nabilia ab intellectu et tamen non sunt in rerum natura nec secundum se nec secundum suas partes ; quia si sic, ita vere essent in rerum natura sicut homo vel animai, vel saltem sicut populus et exercitus. Sirniliter, quilibet experitur in se quod fingit castra et montes aureos et huiusmodi, quae nullum habent esse reale, nec habere possunt. Similiter, artifex excogitat domum antequam producat eam, et tunc non habet esse reale. Praeterea, primo ens dividitur i11 ens in anima et in ens extra ani­ mam ; secundo dividitur ens extra animam in decem praedicamenta ' Tunc quaero : quomodo accipitur ens in anima in prima divisione ? Aut pro aliqua qualitate reali ipsius mentis, et tunc continetur sub genere qualitatis ; igitur non divideretur contra ens extra animam sed

10

1s

20

25

·

8 Metaphysicae om. (111C.) A, nd mg. ad. : Hic solum deficit auctorit:ls Comment:ltoris Z, in textu ad. : commento (TIIC.), ubi viderur dicere quod universalia sunt qualitates mentis et non sunt de suD­ stantia rerum extra nec partes earum. 8 Et. . . Comment:ltorem] scilicet quod BH, om. Z Et om. CDEFG 9 rerum] eorum EFGH, mg . B, quae sunt add. G 10 earum] eorum FG univenale om. CD 11 non om. FG ., est1 mg . B, om. H 12 in se1 orn. BH 13 et communis om. GH 14 si] qui BGH il tenerem XZ , teneret ABCD, tenet EFG, tenerent H, tenent I, teneres K 15 dicerem XZ, diceret ACDEFK, dicere debet G, dicerent Hl 16 vel1 ] nihil X 17 realia] rationis Z 19 figmenta] significat:l CE, del. B sicur del. B . . sunt om. B 20 et om. BH 20-21 nec . . . natura om. (hom.) EFG 21 si om. CH 22 et] ve! FG 23 castra] castrum EG 24 et huiwmodi om. BH ' nullum] nulli CF, nullibi D, universale F reale nec] ve! CDK nec] ve! EFG 25-26 Sirniliter . . . reale om. A 28 cxrra animam om. CD 29 quaero] quaeritur BH 31 divideretur] dividirur C, dividerur E 31 -33 sed . . animam om. (hom.) EFG .

Guilldmi de Ockham hic editam et in librum Elenchorutn Aristotelis. Hoc excerptum ex quodam opere Richardi de Campsal immediate sequitur expositio­ nem libri Elenchorum. 8 Avicenna, Metaph. , V, c. 1 2 Vide infra, notam 10. (ed. Venetiis 1508, f. 87r). ' Cf. Aristot. , Metaph. , V, c. 7, tt. 13-14 (1017a 7 1017b 9) ; Averroes, in hunc locum (ed. Iuntina, VIII, ff. 55r-56r).

30

LIB. l PROOEMIUM :

35

40

45

so

ss

60

365

OPINIONES DE NATURA CONCEPTUS

esset aliquid contentum sub ente extra animam, quia contineretur sub qualitate et qualitas sub ente extra animam, sicut patet per secundam divisionem. Aut accipitur ibi ens in anima pro aliquo quod non est realiter in anima sed tantum sicut cognitum in cognoscente. Et tunc quaero : aut sic est in anima quod non est extra realiter et positive, et habetur propositum. Aut sic est in anima sicut in cognoscente, quod tamen est extra rcaliter, positive et subiective ; et tunc non distinguitur contra ens extra animam, sed est ens extra animam. Hoc c o n f i r m a t u r per C o m m e n t a t o r e m, VI Metaphysicae, commento ultimo 5, ubi dicit sic : "Ilud quod est in cognitione ex hoc ente, est aut compositio aut divisio absque eo quod sit extra animam ens, quod est differens ab isto quod est in re, est ilud quod significat aut quid aut quale aut quantum aut aliquid continuum cum alio, et haec sunt cetera praedicamenta". Ex ista auctoritate patet quod C o m m e n t a t o r dividit ens in anima, quod appellat verum et falsum, ab omnibus decem praedicamentis, et per consequens non con­ tinetur sub aliquo decem praedicamentorum, et per consequens non continetur sub qualitate. Et ita entia in anima non sunt qualitates nec sunt substantiae nec quantitates, et sic de aliis. Manifestum est igitur quod non sunt talla entia realia. Et qui vult tenere praedictam opinionem, scilicet quod quidquid est imaginabile vel conceptibile est vere res realis vel aggregans tales res quae sunt vel fuerunt vel esse possunt, potest respondere ad p r im u m illorum quando dicitur quod chimaera et huiusmodi sunt figmenta et non sunt realia, potest dicere quod haec est distinguenda 'chimaera est in rerum natura', eo quod chimaera potest supponere personaliter vel materialiter vel simpliciter. Si supponat personaliter, sic est falsa ; si materialiter vel simpliciter, sic est vera, quia tam vox quam intentio animae est aliquid in rerum natura. 6

33 secundam] quandam A. istam F 37-38 sicut . . . 35-37 Et ... cognosctc om. (11om.) EF tamcn] e t simul cum hoc G 38 est om. C E realitcr om. A ; , et1] si vc: A , om. G et1 om. BH 39 sed . . . ani ma m, mg. B, om. (hom.) F 41 cognitione] cogitante A, cogitatione D, cognoscentc K 42 compositio] propositio BH 43 re est] rei entitatc BCH, rei et G, re EF, eacdcm D, ratione cs45 alia] aliquo F 46 et] ve:! EFG 49 i ta] sic BH, per consequcns F 50 nec] sendi K ve! BH 51 talia om. BH 52 Et om. A 53 vere] vera BCDG, om. H 54 potcst] pos56 sunt om. BFH 58 vel1 om. CDEFG 59 sic .. . materialiter om. (11om.) EF :1 aic1] sunt CD tunc AEFG "

5

18-22.

Averroes ,

In Aristot. Metaph. ,

VI,

t.

8 (ed. cit. , Vl, f. 72r).

6

Supra, lin.

366

EXPOSITIO IS UBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

Et si quaeratur, numquid haec est vera 'chimaera inteligitur', po­ test dici quod si chimaera accipiatur personaliter, haec est falsa sicut haec est falsa 'non-ens intelligitur', accepto subiecto personaliter. Sed si subiectum accipiatur materialiter vel simpliciter, vera est. Et eodem modo dicendum est de omnibus talibus : 'hircocervus intelligitur', 65 'non-ens intelligitur', 'non-ens est ens', 'vacuum intelligitur', 'vacuum est opinabile', 'vacuum est ens rationis', 'contingit imaginari lineam infìnitam', et de multis talibus. Et s i d i c a t u r quod in omnibus talibus termini intelliguntur, d i c e n d u m e s t quod verum est. Et ideo tales propositiones 'chi- 70 maera intelligitur', 'vacuum intelligitur', et consimiles, concedendae sunt si subiecta supponant simpliciter vel materialiter, quia de il sic supponentibus verificatur quod sunt termini propositionum, et non aliter. Et s i d i c a t u r quod si tales propositiones sunt verae quando 75 subiecta supponunt simpliciter, igitur subiecta supponunt pro aliquo saltem intelligibili et non pro se, igitur aliquid aliud est quod intelli­ gitur pro quo tale subiectum supponit, d i c e n d u m e s t, sicut a l i a s 7 dixi, quod in multis propositionibus, quamvis termini suppo­ nant personaliter, non tamen supponunt pro aliquo, quia supponere ., personaliter potest terminus, quamvis non supponat pro aliquo ; sed sufcit quod denotetur supponere pro aliquo. Sicut si nulus homo sit albus, in ista propositione 'homo al bus est homo', subiectum non sup­ poni t pro aliquo sed implicatur supponere pro aliquo, et nec pro se nec pro voce ; et ideo supponit personaliter. Ita est in istis 'chimaera intel- ss ligitur', 'vacuum est', 'non-ens est ens', et sic de consimilibus. Ad s e c u n d u m potest dici quod quando aliquis fingit castra vel huiusmodi, non aliter fingit nisi quia elicit tales vel tales intellectio­ nes ; sicut aliquis loquens fingi t multa, quia scilicet profert multa men8

62 accipiatur] accipitur CFGH

64 simplicitcr] si c tUltl. FH 66 intelgitur non-<ns 67-68 opinabile . . . infinitam om. BH 67 est1] quod termini intclliguntur atld. ACD 72 supponant] supponunt BCEFG 73 sunt] sint A, om. F 75 si om. CH !l sunt] sint ACD verae om. ACDEF n aliud om. BH 1: est om. CEF 1: quod om. EF 78 subiectum om. EFG est] quod tUltl. A, om. CF 79 dixi quod om. A ·: quamvis om. FH 80-82 quia . . . aliquo om. (hom.) BCD 80-84 quia . . . aliquo1 om. (hom.) H 82 Sicut] Sed E 82-84 Sicut . . . aliquo mg. B 84 et] sed BH, om. C 85 voce] ete. A l! ideo] sic BH, ita CD Il lta] Sic BH Il in] de CFG 86 est1. . . de] et BH ' l est ens om. CDEFG 88 elicit] dicit C, allicit I, eligit K ;: talesl] talem ACDEFG 89 multa1-1] intcllecta A :1 quia . . . multa mg. n, om. (hom.) GH om. BEFG 1: intclligitur vacuum om. BEH

7 Cf.

Guillelmus de Ockham, Summa Logicae, pars l, c. 72 (Opera Philosophica I, 8 Supra, lin. 23-24. cd. cit. , pp. 214 et 218) ; sed Summa nondum erat scripta.

367

LIB. l PROOEMIUM : OPINIONES DE NATURA CONCEPTUS

90

dacia, et tamen nihi1 est ibi penitus nisi vox vd voces - et tamen di­ citur fingere, quia loquitur aliquid per quod implicatur aliter esse quam est. Et ideo sicut fingens vocaliter veras voces profert, quibus tamen non correspondet aliquid tale

re nec est aliquid vere fictum

in

nisi voces , ita fingens mentaliter causat veras intellectiones, vd alias 95

qualitates, secundum

aliam

opin

i o n e m,

quibus tamen nihil

correspondet et tamen implicat aliquid correspondere ; ideo dicitur fictum. Et s i d i c a t u r quod tunc omne fi.gmentum esset vera res, et per consequens non esset figmentum, quia nulla res est figmentum, 100

non plus una quam alia, ad istud p o t e s t d i c i quod potest concedi de virtute sermonis quod omne figmentum est vera res sicut omne mendacium est vera res, quia si sit mendacium vocale est vera vox vd voces ; similiter, si sit mendacium mentale est vera intellectio vel in­ tellectiones, vel aliae qualitates secundum a l i a m o p

1os

i n i o n e m.

Nec sequitur 'igitur non est figmentum', quia una res dicitur magis figmentum quam alia non quin sit vere res positiva sed quando

tali

non correspondet aliquid in re quale denotatur sibi correspondere. Et isto modo ista vox ' mons aureus' potest dici figmentum, quia sibi non correspondet aliquis mons aureus in re ; ita est de omnibus figmentis uo

m

mente. Et s i d i c a t u r quod chimaera est figmentum, sed chimaera non

est res positiva, igitur etc . , p o t e s t d i c i quod haec est distinguenda ' chimaera est figmentum', eo quod ' chimaera' potest supponere perso­ naliter, et tunc est falsa sicut haec est falsa ' chimaera est chimaera' ; 1 15

vel potest supponere simpliciter vel materialiter, et tunc est vera. S ed uniformiter accipiendo , minor est falsa .

92 vocalitet ] vocat EFG, sed del. G, om. BH , profcrt] significat CDBF, fingit G, om. BH . . quibus] quamvis C D 9 3 non. . . tale] nihil B H l . vere ] i n re F 94 fingens] fingcn tes A Il causat] causant A i i intellcctiones] intelligibiles A, intentiones X ' ; alias] aliquas AC 95 quibus ] quamvis CD % com:spo ndet] com:spondeat CD 1 : i mplicat] implicant A , : dicitur] es tUld. AD 99 non om. X 102 sit] est BH • vera] vere A 103 similitet om. BGH .i sit mendaci um om. BGH Il vera] vere ACDEF, om. G intellcctio] intentio A 103-104 inteliones] intentiones A 103-105 vd. . . figmentum 0111. E F 1 04 aliae] aliquae praem. B H 1 05 figmentum1] fictum BH il res] non tUld. G 106 non quin] nisi quando E, non quia Z, nulla . . . quin X :i quando] cum A 108 figmentum] 1 09 aliquis. . . aureus] aliquid H � ; ita est] sic et BH 1 1 1 figmentum] fictum BH fictum BH 1 1 3 figmentum] fictum BH :: eo quod] eoque A 1 1S-1 1 6 Scd. .. falsa] et ita sumendo in minori ly chimacra illa minor est falsa, et ita si uniformitet accipiatur maior et minor scmper altera il est falsa, et tunc conscquentia est optima. Si autem difformiter, tunc conscquent i a non valet et utraque est vera X 1 1 6 minor] maior BCDEFG

368

EXPOSITIO IN UBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

Ad t e r t i u m dicendum quod sicut artificem excogitare do­ mum antequam producat eam non est artificem habere domum in esse obiectivo tantum, sed hoc est habere artem vel scientiam domus, quae est vera qualitas mentis, quae qualitas mentis, scilicet ars vel scientia, domus vocatur, sicut secundum C o m m e n t a t o r e m, VII Me­ taphysicae ars et scientia sanitatis vocatur sanitas. Unde dicit sic i b id e m, commento 23 : " Sanitas dicitur duobus modis : dicitur enim de forma quae est in anima et de habitu qui est in corpore, et ambo sunt idem, hoc est habent idem nomen. Sed sanitas invenitur secundo modo ab ea quae est secundum primum modum". Et post : "Sanitas dicitur duo bus modis : dicitur enim de intellectu sanitatis qui est in anima et de sanitate in corpore exsistente". Et post : "Sanitas in rei veritate est definitio sanitatis quae est in anima, et scire ipsam non est sanitas quae est extra animam". Ex isto patet quod sanitas vocatur ipsa definitio et scientia ; et ita [domus in mente artificis] potest domus vo­ cari. Et s i q u a e r a t u r quid terminat ilam intentionem tamquam obiectum, p o t e s t d i c i quod res extra, sed non plus una domus quam alia, sicut dictum est prius Ad u l t i m u m potest dici quod quando ens dividitur in ens in anima et in ens extra animam, quod accipitur ibi ens in anima pro ente quod est realiter et subiective in anima sicut intellectio vel aliqua alia qualitas mentis, ad modum quo ens ab a l i q u i b u s dividitur in res et signa rerum, et tamen in rei veritate signa sunt res. Et ulterius, sicut res dividitur in decem praedicamenta et tamen signa continentur sub uno praedicamento, sicut omnes voces continentur sub praedi1

10

120

,

125

130

11•

11

1 35

18

1 1 7 dicendum] potest dici A, om. CEH :1 sicut . . . c:xcogitare] artifex cogitare A 1 19-120 obiectivo . . . mentis mg . B, o m . H 1 20 quae . . . mentis o m . EFG 120-121 scilicet . . . vocatur om. BH 121 sicut] quae B, o m . CF 122 et] ve! A : i sanitatis del. B , , sanitas] scientia H, o m . B 1 , sic om. EFG 122-123 sic . . . 23 o m . BH 123 dicitur enim o m . BH 1 25 secundo] ilio A 1 26 post] primo C, prima F, propten:a G 127 qui] quae BH 128 et1 ] dicitur tu/d. A . post] primo C, priw F i l Sanitas] vero add. A ; : rei o m . BH 131 et ita] sic BH 132 Et] Sed B, o m . EFH Il quaeratur] di­ catur EFG 135 ens1] quod est tldd. H 137 realiter] materialiter BH, vera res praem. E i intellectio] intentio ABCDX 138 dividitur] dividuuntur CDH 10 Supra, lin. 25-26. Averroes, In Aristot. Metaph. , VII, t. 23 (ed. luntina, 11 11 Vil, ff. 81v-82r}. Supra, lin. 87-1 10. Supra, lin. 28-51 . 11 Augwt. , De Joctrina christiana, I, c. 1 , n. 2 : "Ex quo inteligitur quid appellem signa : res eas videlicet quae ad significandum aliquid adhibentur. Quamobrem omne signum etiam res aliqua est ; quod enim nulla res est, omnino nihil est ; non autem omnis res ctiam signum est" (PL 34, 20 ; CSEL 80, 9} ; Petrus Lombardw, Sententiae in IV libris distinctae, I, d. 1 , c. 1 (Spicilegium BonaventHrianum IV, Grottaferrata 1 971 , 55). 1

140

LIB. I PROOEMIUM : OPINIONES DE NATURA CONCEPTUS

1 45

1 so

369

camento qualitatis, ita entia in anima continentur sub praedicamento qualitatis. Potest igitur dici quod istae divisiones non sunt per se subor­ dinatae ad modum quo ordinantur istae divisiones : substantia, alia corporea, alia incorporea ; substantia corporea, alia corpus animatum, alia corpus inanimatum ; sed isto modo : entium, alia sunt signa, alia significata ; et significato rum, alia sunt qualitates, sicut ipsa signa sunt qualitates, et alia sunt substantiae, et sic de alis. lta debet dici in pro­ posito quod ens dividitur in ens in anima et in ens extra animam ; et postea sic debet fieri subdivisio, quod entium extra animam quaedam sunt qualitates, sicut ipsa entia in anima sunt qualitates, et quaedam sunt substantiae. Et quando dicitur quod C o m m e n t a t o r dici t quod "ens, quod est differens ab isto", supple ente in anima, "quod est in re, est illud quod significat aut quid", etc., "et haec sunt cetera praedica­ menta", debet sic glossari : quod haec continentur sub ceteris praedi­ camentis. Cum hoc tamen stat quod entia in anima contineantur sub aliquo illorum praedicamentorum. Sic igitur potest teneri quod passio�es animae et omnia praedicabilia et subicibilia, et universaliter omnia universalia et omnes proposi­ tiones et syllogismi et partes eorum, quae non sunt signa instituta ad placitum, sunt qualitates mentis reales, tamen spirituales, sicut subie­ ctum earum est spiritus, et hoc vel quia sunt intellectiones, secundum u n a m o p i n i o n e m, vel quaedam qualitates animae terminantes tamquam obiecta intellectiones animae. Et secundum istam opinionem potest probabiliter teneri quod omnis propositio in mente quae non componitur ex signis ad placitum institutis componitur ex realibus qua­ litatibus mentis, vel est aliqua qualitas mentis aequivalens tali compo­ sito, sicut tactum est supra 15• u

tss

160

t 65

142-143 ita ... qualitatis AZ, om. a/ii 143 divisiones] scilicet IJiltl. CDEFG 145 corpus animatum] animata BH 146 corp w om. BDFGH Il inanimatum] inanimata BH, om. G Il isto mo­ do] ista BCGH, istorum EF 147 significata] signata BC il significatorum] signatorum BFG 148 lta] Sic BH 151 quaedam om. CD 1 52 sunt om. BFH 1 53 dicitur quod om. A 154 supplc] ab add. AE 155 illud] idem BDEFH, communc C 156 quod] cetcra pracdicamcnta IJiltl. FH 159 et] quod IJiltl, BCDEH 160 univcnalitcr om. BH 161 corum] carum BCDH 1 62 spiritualcs] spclcs EF : : sicut] dicit EF, dicuntur quia IJdtl. G 162-163 mI l signa om. CEFG bicctum] sunt in CD 163 est] cum E, om. BCDH ;: spiritw] specie CE, spccics G, om. BH li quia] quod A, om. BH ;: intcllconcs] intcntioncs CDFGX 164 quacdam] quod A 1 65 intcloncs] intcntioncs CEFG 1 67 institutis ADZ, om. BCEFGHI rcalibw] talibw BH 168 menti tkl. l, om. BH 169 tactum] tractatum F !l supra] priw BH '

u

Vide supra, notam S .

O<XHAM , O PBRA PHILOSOPHICA II

15 Supra, lin. 1 09-18.

24

370

EXPOSITIO IN LIBRUM PERIHERMENIA ARISTOTELIS

§ 10

( 0PINIO QUAE POSSET TENERI : PROPOSITIONES, SYLLOGISMI ET UNIVERSALIA SUNT FICTA, HABENTIA TANTUM ESSE OBIECTIVUM

IN

ANIMA ]

T e r t i a o p i n i o principalis posset esse, sicut tactum est 1 , quod passiones animae, de quibus loquitur hic P h i l o s o p h u s, et propositiones et syllogismi et universalia omnia non sunt nisi quaedam ficta in anima habentia tantum esse obiectivum, hoc est esse cognitum, nullibi exsistentia realiter ; quae ficta vocari possunt pro quanto non sunt entia realia. Et tunc sunt ponenda aliqua entia rationis distincta universaliter contra omnia entia realia et contra omnia exsistentia in praedicamentis ; et tunc talia entia rationis essent omnia ficta sicut chi­ maera, hircocervus, et huiusmodi. Similiter, talia entia rationis essent aedificia sicut castra, domus, civitates, et huiusmodi, quae excogitantur ab artifice antequam producantur in esse reali. Et qui vellet tenere istam opinionem, posset respondere ad p r im u m i n c o n t r a r i u m. 1 dicendo quod non est inconveniens aliquid intelligi ab intellectu quod nec est in rerum natura nec esse potest. Sed sufficit quod possit fingi ad similitudinem alicuius vel ali­ quorum exsistentium in rerum natura, sicut mons aureus non potest esse in rerum natura et tamen potest fingi ex monte et auro viso. Et tamen distinguendum esset de fictis, quia quaedam sunt ficta quibus nihil consimile in re potest correspondere, sicut est de chimaera et huiusmodi, et talia vocantur communiter ficta. Alia dicuntur ficta quibus tamen consimilia in esse reali correspondent vel correspondere possunt, et huiusmodi vocail.tur universalia secundum modum declaratum prius et alibi magis explanatum 8 • Ad a l i u d ' potest dici quod tale fictum seu idolum plus distin-

-

Paoi!I!M., § 10. 4 posset es] quae posset adduci EFG il posset] potest BCH :1 tactum] dictum BH, tractatum F 8 nullibi . . . realiter om. BH 9 ponenda] posita A 9-10 rationis . . . entia om. (hom.) EF 10 realia] talia BH 11 talia] alia E, om. F Il t om. BGH 13 aedificia] aedificabilia X ;; civitates] civitas BCDH, om. EG 2().1 Et tamen] Tunc A 22 consimile . . . re] 24 consimilia] si23 ficta1] figmenta AD, significata C ; dicuntur] vocantur BH simile BH 25-26 dum ... cxpbnatum om. BH 26 cxplanatum] cxplicatum EFG, cxpbnamilia BH bitur X 27-28 distinguitur] est distinctum CD

es

secun

PROOEM. , § 1 0. - 1 Supra, § 7. 1 Ibidem, lin. 30-34. 8 Ibidem, lin. 25-29 ; cf. etiam Guilelmus de Ockham, Saiptum in I Sent. , d. 2, q. 8 (Opera Theologica II, ' S upra , § 7, lin. 35-45. ed. cit. , pp. 283-89).

s

10

15

20

25

LIB. I PROOEMIUM : OPINIONES DE NATURA CONCEPTUS

30

371

guitur a re extra quam quaecumque res ab una alia ; tamen in esse intentionali magis sibi assimilantur, in tantum quod si posset produci realiter sicut potest fingi, esset vere consimile realiter rei extra. Et propter istam rationem magis potest supponere pro re et esse com­ munis et esse illud in quo res intelligitur quam intellectio vel aliqua alia qualitas. Et ita patet ad u l t i m u m per idem. Sic igitur istas ultimas opiniones reputo probabiles. Quae tamen sit vera et quae falsa discutiant studiosi. Hoc tamen apud me omnino certum est, quod nec passiones animae nec universalia sunt aliqua extra animam et de essentia rerum singularium, sive sint conceptae sive non conceptae. Istis visis, quamvis infinita alia possent addi, est redeundum ad expositionem textus A r i s t o t e l i s. 5

35

40

§ 11 [DE

DIFFERENTIA INTER VO CES PROLATAS AC S CRIPTAS ET PASSIONES ANIMAE

to

l;

1 6a 6-9] . In ista parte ponit P h il o s o p h u s differentiam inter ista signa, scilicet inter voces et ea quae scribuntur ex una parte, et inter passiones animae, dicens quod sicut litterae scriptae non sunt eaedem apud omnes homines, quia alis lit­ teris utuntur Graeci, aliis Hebraei et aliis Latini, ita etiam voces non sunt eaedem apud omnes, quia aliud est idioma Graecorum, Latinorum, Hebraeorum et Barbarorum ; ita quod in hoc conveniunt tam litterae quam voces quod non sunt eaedem apud omnes. Sed passiones animae in hoc differunt a praedictis, quia passiones animae quarum Ac quemadmodum... [c.

s

)

28 una om. BCDH , alia] re et add. CD 30 realiter'] ita res CD ii consimile] simile A Il realiter1 om. CDG 30-31 realiter1 . . . et om. EF 30-33 Et. .. qualitas mg. B, om. H 32 intellectio] intentio ACDX 33 ita] sic BH 35 33-34 ultimum ... istas] quid sit dicendum BH tamen om. BH tamen] tantum EG 36 est om. CDH ;: nec1 Z, om. a/ii 1 aliqua] res BH, res add. DEFG 37 et] nec BH ii estia] es CDE 38 non] sint ad. A 39 infinita] multa CDEFGHX addi] dici BH : redeundum] revertendum BH 40 Aristotelis om. BDEH

Hoc

'·

PlooBM. , § 1 1 . 4 In . parte] hic BH 4-5 Philosophw s. /in. B, om. H 5 ea] illa BH 7 homines om. CDEG 8 et om. BCFH " ita] sic BH 9 Graecorum] aliud Gdd. BGH 9-10 Latinorum] aliud add. BGH 10 Hebraeorum] aliud add. BGH ,: et om. BH ii Barbarorum om. BFH !i quod] quae C D , om. H . hoc] illo EFG 1 2 in hoc] nihil FG

-

6

..

Ibidem, lin. 46-60.

372

EXPOSITIO IN UBRUM PERIHERMENIA ARISTOTELIS

litterae et voces sunt notae - modo in parte praecedenti exposito 1 sunt eaedem apud omnes. Sic res ipsae, quarum ipsae passiones ani­ mae sunt similitudines, sunt eadem apud omnes ; sed de his dictum est in libro De anima quia hoc est alterius negotii et non pertinet nisi ad librum De anima. Notandum est hic quod ex ista littera patet quod sunt aliqua signa rerum in mente, sive subiective sive obiective secundum diversas opi­ niones, quae sunt signa naturaliter, et non tantum ad placitum, cuiusmodi sunt voces et litterae. Secundo notandum quod res non sic sunt eaedem apud omnes quod quascumque res habent aliqui habeant omnes ali, sed sic sunt eaedem apud omnes quod diversi easdem res secundum speciem vd numerum vocant diversis nominibus et scribunt diversis litteris. Tertio notandum quod ista littera videtur sonare quod passiones animae, de quibus loquitur hic P h i l o s o p h u s, sunt qualitates mentis, quia dicit se de illis dixisse in libro De anima; sed videtur quod in libro De anima non loquitur nisi de anima et qualitatibus realibus ems.

15

•,

2Xl

25

30

§ 12 [DE CONCEPTIBUS ET D E VOCIBUS INCOMPLEXIS E T COMPLEXIS ) Est autem quemadmodum in anima ... [c. 1 ; 1 6a 9-1 8] . In parte

ista P h i l o s o p h u s reducit voces de quibus dicturus est ad unam divisionem, dicens quod sicut aliquando in anima est intellectus sine vero et sine falso, quando scilicet praecise est in anima incomplexum, et aliquando est cum vero vd cum falso, quando scilicet in anima est 13-14 modo ... omnes om. G 1 3 in ... exposito] praeosito BH 14-15 Sic ... omnes om. (hom.) BEFG 14 ipsae om. CD 1 5 similitudines] similes X 16-17 quia . . . De anima A, 19 sive1] scitur add. C, sint add. D subiective] scientiae EF 20-21 cuiwmodi] om. (hom.) a/ii cuiw BC, cuiuscumque EF 22 notandum] est add. DGH Il sic om. BCH Il sunt] simplicitet add. BH 22-24 quod . . . res om. C 23 quascumque] qualescumque BEFH, quamcumque F 24 quod . . . res om. D Il res] apud omnes add. BEFGH 25 nominibw] modis FG 26 notandum] est ad. CG 29 anima] et add. BH il loquitur] 28 ilis] eis B, om. FGH ; in . . quod om. BH libro De om. A ibi ad. BH 30 eiw om. BH

,;

; .

.:

PRooEM., § 12. - 3 autem om. BH 3-4 In . . . ista) Hic BH 5 aliquando) intellectio CD I l anima] intelectiva ad. BH I l intellectw] intellectio mg . B, intentionem E, om. H 7 vel] et CDEGH, aliquando ad. EFG

PROOBM. ,

§ 11. hic expositi {16a 9).

- 1 Supra, § 2.

1

Hoc dicit ipse Aristoteles, in fine textus

5

LIB. l PROOEMIUM : OPINIONES

10

15

20

25

DE

NATURA CONCEPTUS

373

proposltlo, ita est in voce. Nam in compositione vel divisione est veritas vd falsitas, hoc est orario composita ex nomine et verbo affirmativa, vd talis orario composita negativa, est vera vd falsa. Sed simplicia, scilicet nomina et verba per se sumpta, quae sunt consimilia intellectui simplicium quia sunt sine compositione et divisione, hoc est sine affirmatione et negatione, non sunt vera neque falsa. Verbi gratia, si dicatur 'homo' vel 'album' et nullum verbum sibi addatur, neque signifi.cat verum neque falsum. Et hoc probat, quia si aliquod tale nomen significaret verum vel falsum, hoc maxime videretur de nomine composito. Sed nomen compositum neque significat verum neque falsum si sibi non addatur neque esse neque non-esse, et hoc neque simpliciter neque ad tempus. Igitur multo magis nulum aliud nomen signifi.cat neque verum neque falsum per se sumptum. Et eadem ratio est de verbo, quod nullum verbum per se sumptum signi­ ficat neque verum neque falsum. Intelligendum est hic primo quod 'intellectus' m u l t i p l i c i t e r accipitur. Aliquando accipitur pro potentia animae quae non distinguitur ab anima, sicut patebit in libro De anima 1• Aliquando accipitur pro habitu principiorum, et sic accipitur in libro Posteriorum in diversis locis 1, et in VI Ethicorum quando P h i l o s o p h u s dividit habitus intellectuales in intelectum, scientiam, sapientiam, artem et pruden­ tiam. Aliquando accipitur pro ipsa intellectione. Et potest in proposito accipi primo modo et tertio modo. Si primo modo, tunc debet sic a,

JO

8 ita] sic B Il velj et DEFGH 9-10 affirmariva vd] negativa et dd. CDEFG, o m . BH 1 0 orario composita o m . BH : i negativa] negatio BH, necesrio CD 11 scilicet] id est B, om. CH l i quae om. BH 12 quia] quae G, et H ; ; sunt om. BCDEFGH 13 et] vd AF ; neque om. BCDEG 14 sibi om. A 15 E t om. BEFGH 16 nomen] ve! verbum add. GH significaret] significat BH, significet EG verum . . . falsum om. CD videretur] videtur BCDGH 17 composito] ve! de verbo add. BH Sed] nullum add. BH 17-20 neque . . . falsum om. BH 1 9 ad tempw] materialiter C, om. D 20-2 1 Et . . . nullum] ve! BH 21 per . . . sumptum om. BCH 22 neque1 om. BCDFH : neque1) ve! BH falsum) igitur etc. add. BH 23 Intelligendum. . . hic] Sciendum DH primo om. A 24 accipitur1 o m . BFH 26-27 in1 . . . locis om. BHX 27 Ethicorum] in diversis add. A 27-29 quando . . . prudentiam o m . B H 29 accipitur o m . BFH l i ipsa om . BH 1 : Et] sic add. BH 30 modo1 om. BFH :i modo1 o m . CD modo1) accipiatur intellectus add. A "

,

,

.

P ROOEM. 12, § 12. 1 Scilicet in expositione Aristotelis De an ima, quam Ockham perficere intendcbat. In Summa Logicae, parte l, c. 10, Inceptor sic definit intellectum : "Intellectus est anima potens intelligere" (Opera Philosophica l, ed. cit. , p. 38, lin. 84). 1 Cf. Aristot. , Anal. Poster. , l, c. 32 (88b 36) . a Aristot. , Ethica Nicom., VI, c. 3 (1 139b 16-17). -

374

EXPOSITIO IN LIBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

exponi quod aliquando intellectus est cum vero vel cum falso, et ali­ quando non, hoc est intelligit aliquando intellectionem veram vel fal­ sam, et aliquando non. Si tertio modo, tunc debet sic exponi quod intellectus, hoc est intellectio, aliquando neque est vera neque falsa, et aliquando est vera et aliquando falsa. Praeter praedictos modos 'intellectus' potest aliter accipi secundum d i v e r s a s o p i n i o n e s. Nam secundum u n a m o p i n i on e m prius recitatam ' potest intellectus accipi pro entibus rationis quae nullum habent esse nisi obiectivum, ex quibus secundum opinio­ nem illam propositiones et syllogismi componuntur. Et tunc, quando B o e t h i u s 5 dicit veritatem et falsitatem consistere in compositione vel divisione intellectuum, [tenentes illam opinionem] debent dicere quod accipitur intellectus pro talibus entibus rationis. Secundum a l i a m o p i n i o n e m prius recitatam 8 intellectus potest accipi pro aliquo formato in intellectu per ipsam intellectionem. Et il habent dicere quod B o e t h i u s frequenter tali modo utitur intellectu et intellectibus. Secundo notandum quod raro invenitur a P h i l o s o p h o quod ponat aliquam veritatem vel falsitatem nisi in proposi tione ; et ideo communiter P h i l o s o p h u s non vocat aliquid verum vel falsum nisi propositiones. Tertio notandum quod si teneatur u n a o p i n i o prius reci­ tata scilicet quod passiones animae sunt ipsae intellectiones, tunc di­ cendum est quod aliquae intellectiones ex natura sua sunt verba et ali­ quae intellectiones ex natura sua sunt nomina, sicut aliquae voces et aliquae litterae per institutionem sunt nomina et aliquae per institu­ tionem sunt verba. Quia, sicut dicit B o e t h i u s hic sicut sunt

JS

40

45

so

7,

8,

31 quod] quando A, om. EF aliquando] dc actu EF ! : intellectus] qui add. EF : i ve! cum ] et BDEFGH 31-3 et . . non om. CD 32-33 hoc . . . non mg. B, om. EGH 32 intelligit] intellectus habct B 35 et1 falsa om. BEFG l! et aliquando] ve! CD 38 rccitatam] pcrtractatum CDF 39 nisi om. A 40 et] ve! A 42 ve!] et CDEH Il dcbent] dcbet CDEFGX 43 accipitur] pctest accipi CD 43-44 talibus . . . pro om. (hom .) CD 43 Secundum] autem add. A 45 E t om. BH li illi] ubi X 47 intellectibus] intellectionibus CH, pro intcnrionc X 48 notandum] modo B, est add. DGH 49 ponat] ponit ACG :; ideo ] ut add. A 50 communiter] conscqucnter X ;: aliquid om. CDEFG ;i ve!] neque DE 52 notandum] sciendum CD, est add. DGH i ! prius om. A 53 ipsae om. BH , tunc om. BH 54-55 verba. . . sunt om. (hom.) A 55 intellecrioncs . . . sunt om. G ; aliquae om. A 57 hic] scilicct F, om. BGH .

.••

' Supra, § § 7 et 10. 5 Boethius, In librum De interpretatione, ed 1a, I et ed. 7 Supra, § 6. 8 Supra, § 6. 2a, l, cap. De signis {PL 64, 299s. , 41 5 C). 8 Boethius, In librum De interpretatione, ed. 2a, l , cap. De signis (PL 64, 407 B).

ss

LIB. l PROOEMIUM : OPINIONES DE NATURA CONCEPTUS

60

65

70

75

so

ss

375

tres orationes, scilicet una quae scribitur, alia quae profertur, tertia quae coniungitur in anima, ita quaedam sunt nomina quae scribuntur, quaedam quae proferuntur, et quaedam sunt nomina et verba quae mente tractantur. Et tamen secundum i s t a m o p i n i o n e m non debet proprie loquendo concedi quod propositio in mente intelli­ gitur ita quod terminet actum intelligendi, accipiendo proprie 'intel­ ligi', nisi forte isto modo quo actus intelligendi intelligitur alio actu. Sed accipiendo 'intelligi' ut similiter se habeat ad intellectionem sicut 'proferri' se habet ad vocem, ita quod sicut 'proferre' est causare vocem ita 'intelligere' sit causare vel habere intellectionem, tunc posset con­ cedi quod propositio intelligitur et quod intellectus intelligit propo­ sitionem. Quia haec esset vera : intellectus habet subiective propositionem. Tamen hoc non obstante, debet concedi quod intellectus scit propositionem, quia sive propositio distinguatur ab intellectione et intellectionibus sive non, hoc est verum quod scientia tam habitualis quam actualis distinguitur a propositione, quia sive propositio sit in­ tellectio sive non, ipsa potest esse in mente modo sibi convenienti ante omnem actum sciendi, et ita distinguitur ab actu sciendi et per consequens ab habitu. Ex isto sequitur quod quamvis intellectus habens unicam et sim­ plicem intellectionem non posset habere propositionem si omnis pro­ positio necessario sit composita, tamen intellectus habens unicum et simplicem actum sciendi potest scire propositionem. Praeter tamen illum actum sciendi habebit diversas intellectiones apprehensivas, qua­ rum nulla erit actus sciendi ; et tunc secundum istam opinionem quando­ cumque propositio esset in intellectu essent in ilio intellectu diversae intellectiones. Immo si intellectus formaret in se talem propositionem 'Sortes est Sortes', haberet duas intellectiones habentes Sortem pro obiecto, quarum utraque ex natura sua esset nomen et unam tertiam mediam, quae esset ex natura sua verbum. Et s i d i c a t u r quod 58-59 tertia . . . anima om. E 59 coniungitur] concipitur F, intelligitur G : : in anima] in animo AX, om. FG 61 tamen] tunc AC 62 loquendo om. F 63-04 intelligi] intelligitur B, in66 quod mg. B, om. H 67 sit] telligendi H 64 alia actu] aliw actus CDEF, pro praem. BH est BH tunc] et praem. CDG 69 Quia] quod A esset] est BH ; ; vera] hic add. ABH 69-71 habet . . . 69-71 Quia . . . propositionem om. (hom .) F 69-70 habet . . . intellectw om. (hom.) A 71 et] ve! BH propositionem om. C 6 9 habet subiective om. D 7 0 scit] sicut A , sit CEG 72 intellectionibus CDZ, intellectibus ABEFGH 73-74 intellectio] intentio G, intellectw H 75 et1 om. DEFG ita] sic BH 78 si] sed CDEFG, cum B 79 tamen . . . habens, mg. B, om. H 80 tamen mg. B, om. H 81 apprehensivas] apprehensas FG, om. C G, una HX 82-83 quandocumque] quandoque CDFH, quando G 85 duas] diversas CD 87 ex . . . sua] extra naturam suam EF

82 nulla] non EF, neutra 83 in1 . . . intellectu1 om. BH

376

EXPOSmO IN LIBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

tunc in eodem intellectu essent diversae intellectiones eiusdem speciei, p o s s e t d i c i, secundum illam opinionem, quod non est inconve­ niens, sicut unus simul et semel distinctis amoribus, saltem habitualibus, potest amare diversos homines. Ultimo notandum est quod veritas et falsitas propositionis non sunt quaedam qualitates inhaerentes ipsi propositioni quo modo al­ bedo inhaeret parieti, quia sine omni mutatione a parte propositionis, propter solam mutationem a parte rei, potest eadem propositio esse primo vera et postea falsa ; sicut ista 'Sortes sedet', ipso sedente est vera, et postea, ipso surgente, sine omni mutatione a parte proposi­ tionis, est falsa. Sed veritas et falsitas sunt quaedam praedicabilia de propositione, importantia quod ita est a parte significati sicut deno­ tatur per propositionem quae est signum ; unde propositionem esse veram non est propositionem habere aliquam talem qualitatem in se sed propositionem esse veram est ita esse sicut significatur per propo­ sitionem. Unde si Sortes sedet, tunc haec est vera ' Sortes sedet', quia ita est sicut denotatur per istam propositionem ' Sortes sedet' ; et si Sortes non sedet, tunc haec est falsa 'Sortes sedet', quia non est ita sicut denotatur per istam ' Sortes sedet' ; et eodem modo de omnibus ali est dicendum, ut dicetur infra •.

88 tunc om. CH il divenae] plun:s A, om. CDEFG 90 simul om. CDEF · : amoribus] a maioribus EFH 90-9 1 habitualibus] habitudinibus A 92 propositionis om. BH 93 quaedam om. BH :t ipsi om. BH 93-94 quo. . . parieti om. GH 95 propter . . . rei om. BH 96-98 sicut . . falsa om. (hom.) BH 99 significati] rei significatae BH 100 per propositionem] propositio EFG 100-102 quae. . . propositionem om. (hom.) BH 100-101 propositionem1 voram] propositio est vera CEF 101-102 non . . . veram om. (hom.) CDEFG 102 esse1] et add. A 103 tunc om. BFH :· quia] quod A, hoc CEG, hoc praem. D, est F Il significatur] denotatur EFG 104 Sortes seder] sicut est CD, Sortes surgit X 104-105 et . . sedet1 om. B 105 non sedet] surgit H :; haec om. EFGH ;; haec est] erit B :: Sortes sedet om. BH 106 istam] propositionem add. BGH eodem modo] sic BH 107 ut . . . infra] de nomine add. D, om. A .

•.•

.

•

Infra,

cap.

6, § 5.

90

95

200

tos

LIB . l CAP. 1 :

DE

377

NOMINE

[CAPITlJLUM 1 DE NOMINE) § 1 Nomen est vox significativa . . . [c. 2 ; 1 6a 1 9-20] . Hic incipit s

to

ts

3l

P h i l o s o p h u s tractatum suum, et dividitur in quattuor partes. In prima parte determina t de nomine ; in secunda de verbo, ibi 1 : Ver­ bum ; in tertia de ora tione, i bi 1 : Oratio est vox; in quarta de enuncia­ tione, ibi 8 : Enuntiativa vero non omnis. Prima pars dividitur in duas partes : in prima parte poni t definitionem nominis ; in secunda excludit quaedam quae videntur esse nomina et non sunt, ibi t : Non-homo vero. In prima igitur parte poni t P h i l o s o p h u s definitionem nomi­ nis, dicens quod nomen est vox significativa ad placitum, sine tempore, cuius nulla pars per se separata significativa est. Notandum est hic p r i m o quod ista definitio non est definitio proprie dieta indicans quid rei, sed est definitio indicans quid nominis tantum ; quia sicut habet declarari VII Metaphysicae 5 et in II Posterio­ rum 8, definitio indicans quid rei exprimit partes alicuius veri compositi ex partibus realiter distinctis. Cuiusmodi non est ista defmitio sicut satis patet ; et ideo est definitio exprimens tantilm quid importatur per nomen. S e c u n d o notandum est quod per hanc particulam 'vox' exclu­ ditur sonus qui non est vox ; cuiusmodi est sonus instrumentorum muCAP. 1 , § 1. - 4 significativa] etc. G, om. BH 5 ·Philosophw om. BH tractatum suum] tracta6 in secunda] secundo BH 7 in tertia] tertio BH :r es t vox om. BGH Il in quarta] quarto BH 8 vero . . . omnis om. BGH pars dividitur om. BH 9 partes . . . parte] primo BH : ; in secunda] secundo BH, parte add. CD 1 1 In . . . parte] primo BH 13 per se om. CDEFG Il significativa est] significat CD 14-15 definitio1 . . . indicans1] exprimens BH 15 est . . . indicans1 o m . BH : : indicans1] exprimens AE 1 6 tantu m] tamen FG, o m . BH , ; habet declarari] patet BH, in add. DEFG 17 indicans] exprimens BH .. alicuiw veri o m . BH 1 8 Cuiusmodi] Sed G, Cui H ista o m . EF 1 9 per] istam dictionem add. BH 2 1 est om. ADCEF 22 sonw] vox A ·

tw BH

2 In fra , cap . 3, § l . CAP. l , § 1 . - 1 Infra, cap. 2, § l . 3 Infra , cap. 4, § l . 5 Cf. Aris to t . , Metaph. , VII, c. 1 2 , t t . 4�3 (1037b 8 - 1038a 35) . Hic infra , § 5. 8 Cf. Aristot. , Anal. Poster. , II, c. 10 (93b 29 - 94a 1 9) . Diffuse a g i t Ockham de de­ fmitione et de spe ci ebus eius in Summa Logicae, parte I, cap . 26-29 ; parte III-2, cap. 28-29 ; parte III-3, cap . 22-23 (Opera Philosophica I , ed. , ci t. , 84-91 , 555-60, 679-83) . •

378

EXPOSITIO IN UBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

sicorum et aliorum inanimatorum. Per hanc particulam 'vox signifi­ cativa' excluduntur voces non significativae, sicut 'bu-ba' et huiusmodi. Per hanc particulam 'ad placitum' excluduntur voces significativae naturaliter, sicut 'risus', 'ploratus' et huiusmodi, quae naturaliter signifi­ cant gaudium vel dolorem. Per hanc particulam 'sine tempore' exclu­ duntur verba et participia, quae significant cum tempore. Similiter notandum est t e r t i o quod ista defmitio non praedi­ catur necessario de definito, sicut nec aliqua definitio exprimens quid nominis praedicatur de defmito. Nam sicut nomina sunt significativa ad placitum, ita non habent defì.Pitiones tales nisi ad placitum. Unde si nulla vox esset imposita ad significandum, haec esset falsa de virtute sermonis 'nomen est vox sign ificativa' etc. , propter falsam implicationem. Q u a r t o notandum est quod P h i l o s o p h u s loquitur hic tantum de nominibus quae proferuntur et non de nominibus quae scribuntur et quae sunt in mente. Q u i n t o notandum est quod 'vox significativa' t r i p l i c it e r accipitur, scilicet strictissime, stricte et large. S t r i c t i s s i m e loquendo, coniunctiones et praepositiones non sunt significativae ; dicente B o e t h i o 7 : "Coniunctiones et praepositiones nihil omnino nisi cum ali coniunctae significant". Immo etiam isto modo signa universalia et particularia, et universaliter omnia syncategoremata - sive sint nomina large accipiendo nomina, sive verba, si quae sint talia, sive adverbia, sive quaecumque aliae partes orationis - non sunt significativae ; et hoc, quia nulus rei determinatae intellectum faciunt nisi coniunctae cum aliis. S t r i c t e autem 'vox significativa' est illa quae alicuius rei determinatae intellectum facit, sive per se posita sive cum alia. Et isto modo participia, interiectiones, pronomina, et quae­ dam adverbia sunt significativa, sicut patet de istis : 'bene', 'male', 'le-

23 hanc] istam CDG, om. BEFH 26-27 sicut. . . dolorem om. BH 27 Per. . . sine mg. B . h anc particulam om . H 28 verba om. AC 29 Similiter . . . tertio] Tertio notandum BGH 3 1 praedicatur] probatur CF , ; praedicatur . . . definito om. BHI 32 tales om. BH 34 etc. om. FG 36 nominibus1] vocibus CD , dc nominibus1] de vocibus C, om. EFG 38 est om. ABC 38-39 tri­ pliciter] dupliciter CD, dupliciter ve! praem . H 39 strictissimc1 0111. C Strictissime1] Stricte CD 40 praeposiriones] propositiones EG 40-43 dicente . . . particularia om. GH 40-41 dicente] dicen­ dum F 41 Boethio] quod add. CDG, 011 . EF Coniuncriones] coniunctio CDEFG et] ve! CDFG ' praepositiones] praepositio CDEFG nihil] ve! CDEFG 42 nisi 0111. CDEFG 43 omnia] nomina DH 44-46 sive. . . significativae om. BH 44 si A, sive reliqui : quae] quaccumque CDG 45 adverbia sive om. EFG 46 hoc 0111. BH 48 posita] composita BH 50 bene] unde A, sive C _,

,_

,

7

399 B).

Boethius, In librum De interpretatione, ed. 2a, I, cap. De signis (PL 64,

25

30

35

40

45

so

LIB. l CAP. 1 : DE NOMINE

ss

fiO

379

gens', ' disputans', et sic de aliis. Propter quod dicit B o e t h i u s 8 : "Participia verbo cognata sunt vel quod a gerundivo modo veniant vel quod tempus propria significatione contineant ; interiectiones vero atque pronomina necnon adverbia loco nominis ponenda sunt, idcirco quod aliquid significant definitum ubi nulla est vd passionis significatio vel actionis". Et p o test dici quod omnis pars orationis descendens a nomine vel verbo categorematico est significativa isto modo. Tertio modo l a r g e accipitur 'vox significativa' pro omni voce quae sive per se significa t sive quae consignificat coniuncta cum alia ; et isto modo omnes partes orationis sunt significativae. U l t i m o notandum quod P h i l o s o p h u s hic loquitur prae­ cise de illa voce quae sola potest esse subiectum vd praedicatum propo­ sitionis ; per quod excluduntur omnia nomina syncategorematica. § 2 In nomine enim . . . [c. 2 ; 1 6a 21-22] . Hic declarat ultimam parti­

5

culam definitionis praedictae, scilicet quod nulla pars nominis est signi­ ficativa separata. Quia si aliqua pars nominis esset significativa separata, hoc max:ime esset verum de parte nominis compositi, cuiusmodi est hoc nomen 'equiferus' ; sed nulla pars huius nominis 'equiferus' est significativa separata, sicut haec pars 'ferus' non est significativa in hoc nomine sicut est in hac dictione 'equus ferus' ; igitur etc. § 3 At vero . . . [c. 2 ; 1 6a 22-27] . Hic removet unam dubitationem.

5

Posset enim aliquis credere quod eodem modo esset de partibus nomi­ nis compositi et de partibus aliorum nominum. Hoc removet dicens quod non est eodem modo de nominibus simplicibus et de nomini51 disputaru om. BH . . sic . . . aliis] huiusmodi BH r undivo modo] gerundivis BH 1 , veniant] veniunt BCH 55-56 definitum . . . actionis om. BH non] nec A EGX :: notandum] est add. DH 62 sola om. BH

52 verbo cognata] verba cognita FH Il ge53 contineant] continuant EFG 54 ncc61 Ultimo] Quarto A, Secundo CD, Sexto

CAP. 1, § 2. - 2 dedarat] determinat BD 3-4 nominis . . . esset om. BH 4-7 Quia . . . separata om. (hom.) EF 5-6 hoc . . . nomen] quia si sic maxime essct de nomine composito, cuiusmodi est BH 5-7 hoc . . . separata om. (hom.) G 6 equiferus1 om. BCDH 8 est om. DH dictione] oratione CDEGHX, nomina F equus ferus] equiferus DFGH, ferus C a

Boethius, ibidem.

380

EXPOSmO IN UBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

bus compositis, quia partes nominis simplicis nullo modo sunt signifi­ cativae, sed partes nominis compositi aliquo modo sunt significati­ vae, quia quando per se ponuntur et proferuntur tunc sunt significa­ tivae, sed quando profertur una dictio composita ex eis tunc non sunt significativae. Sicut si 'equus' per se proferatur aliquid significat, et similiter 'ferus' si per se proferatur aliquid significat ; sed sic profe­ rendo 'equifer1;1s' li 'ferus' nihil significat. Notandum est quod sicut vox significativa est ad placitum, ita vox ad placitum instituta aliquando significat et aliquando non signi­ ficat. Et ideo sicut vox talis, scilicet 'ferus' et huiusmodi, quae est pars nominis compositi, quando per se profertur est significativa, ita quod quando est pars nominis tunc non significat. Et hoc totum est ad placitum.

10

15

§ 4 Secundum placitum . . . [c. 2 ; 1 6a 27-29] . Hic determinat aliam

particulam, scilicet quod nomen est vox significativa ad placitum, et hoc sic : Nomen est vox significativa, sed non est significativa natura­ liter, igitur est praecise significativa ad placitum et quando sit nota, hoc est, quando imponitur ad significandum. Quod autem aliquae vo­ ces sint significativae naturaliter patet, nam soni brutorum, qui nullis litteris scribi possunt, sunt significativi naturaliter, scilicet doloris vel gaudii, et tamen nullum eorum est nomen. Et sicut est de ils ita est de aliis vocibus naturaliter significativis. Et s i p r o t e r v i a t u r quod aliquod nomen significat natu­ raliter, nam ploratus significat naturaliter dolorem et risus naturaliter significa t gaudium ; sed ploratus et risus sunt nomina ; igitur aliqua no­ mina significant naturaliter ; d i c e n d u m quod ista est distinguenda 'ploratus naturaliter significat dolorem', et similiter ista 'risus significat 7 scd] sicut E 7-9 scd . . . significaCAP. 1 , § 3. - 6-7 simplici.s . . . nominis om. (l1om.) AC 8 ponuntur et om. A 9 protivac: om. EFG 7 nominis om. BH 7-8 sunt significativac: om. BH fertur] proferuntur BH, corr. ex proferuntur A dictio] dictione DH 10 Sicut] ut BH, quia E : ; proferatur J profc:rtur BH 11 et similitc:r om. BH aliquid J aliud DH 1 1-14 sed . . . significat om. (hom.) F 13 c:st1] significativa add. BDEG 14 instituta] instituendum BH, instituentium EG et orn . BCDEH 15 scilicet om. DCDEH scilicet . . . huiusmodi om. F 16 ita quod] itaquc: AH 17 quando] non H, om. A ·· non] nihil CD : i Et om. BH 1 7-1 8 Et . . . placitum om. CD _

CAP. l , § 4. - 2 detc:rminat] declarat EFGH 4 significativa1] ad placitum ada. EFGH :Hi et . . . significandum om. DEH 5 sit] fi t F 6 Quod] oportc:t add. BFH 9 eorum ] earum E , horum F G 10 vocibus] multis nominibus F G significativis] significantibus FH 12-13 natu­ ralitc:r significat om. BCDH 13-14 aliqua . . . naturalitc:r] etc:. BH 15 ista orn. DH " significat om. EF

5

10

15

LIB.

l CAP. l : DE NOMINE

381

naturaliter gaud.ium', eo quod ista nomina 'ploratus' et 'risus' possunt supponere materialiter, et tunc maior est falsa, quia haec vox 'ploratus' non significat naturaliter dolorem sed tantum ad placitum, et tunc ac­ cipiendo minorem uniformiter, est vera. Si autem ista nomina 'plo7Xl ratus' et 'risus' supponant personaliter, tunc maior est vera ; et tunc accipiendo codem modo in minore, minor est falsa, nam ploratus et risus non sunt nomina, sicut homo et asinus non sunt nomina sed sunt substantiae secundum se, accipiendo omnes terminos personaliter. Et est ista d.istinctio de suppositione personali et simplici valde necessaria, 25 quia ignorantia earum multos decipit, tam in logica quam in scientis particulari bus.

§

5

Non-homo vero . . . [c. 2 ; 1 6a 30-33]. In ista parte P h i l o s o­

5

10

t5

p h u s excludit quaedam quae videntur esse nomina et non sunt, sci­ licet nomina infinita et casus nominum. Dicit igitur primo quod 'nonhomo' non est nomen. Et tamen non est aliquod nomen impositum quo talia, cuiusmodi sunt 'non-homo', 'non-animai', 'non-album' et huiusmod.i, possunt appellari, quia talia non sunt orationes affirmativae neque negativae ; neque sunt nomina ; possunt tamen appellaci nomina infinita. Notandum est quod 'nomen' m u l t i p l i c i t e r accipitur, scilicet l a r g e, et sic est pars orationis cum casu. Et isto modo acci­ piendo 'nomen' utuntur grammatici nomine, et sic 'omnis', et 'non­ homo', et 'non-animai' et huiusmodi sunt nomina. Aliter accipitur 'nomen' s t r i c t e, scilicet pro ilio quod potest esse subiectum vd praed.icatum in proposi tione respectu cuiuscumque verbi ; et sic no­ mina syncategorematica non sunt nomina, nec casus nominum sunt nomina. Aliter accipitur s t r i c t i s s i m e, scilicet pro ilio quod 16 ploratus. . . risw o m . BH 18 tantum o m . BH �i placitum] si tamen signific:et dolorem 18-19 et . . . vera om. BH 1 9-20 ploratw. .. risw om. BH 20 et1] sed CDEFG 1 tunc om. BH 21 minore] minori EFG 21-23 nam. . . penonaliter o m . BH 23 secundum se om. CDEFG 24 di stinctio ] et similitcr add. A dc . . . valdc o m . BH 25 carum] ciw BH : : multos] intclligcntes A 25-26 tam particularibw om . BH 25 quam] ctiam tUid. A

tUid. ACD

•••

CAP. 1, § 5 . 2-3 In. . . Philosophw] Hic BH 3-4 non . . . scilic:et A, om. Z, primo alii 4 et Z, sccundo alii 4-9 D ici t . . . infinita om. BH 7 non] ncc CD, ncquc EFG 8 ncquc ncgativac om. EF ; tamcn om. EG 10 est o m . BF 1 1 casu] alio A 1 1-12 accipicndo nomen om. BH 12 ct1 om. CDG 13 et1 om. BCDEGH : ; non FGZ, o m . ABCDEH 13-14 ac pitur nomcn] sumitur DH 15 cuiuscumquc AZ, cuiwlibet alii 1 5-16 nomina] omnia A 1 6 sunt1 o m . A 1 7-20 Aliter . . . imp onunt ur om. C 17 accipitur] nomen add. CG A,

om.

382

EXPOSITIO IN

LIBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

imponitur primaria imposirione ad significandum aliquid, et s1c no­ mma infinita non sunt nomina, quia non imponuntur mSl qwa nomma quibus praeponitur negario imponuntur.

:ID

§ 6 Catonis autem . . . [c. 2 ; 1 6a 33-b 5] . Hic excludit casus nominum,

dicens quod ' Catonis' , ' Catoni' et huiusmodi non sunt nomina sed sunt casus nominum. Et huius rarionem assignat, dicens quod eadem rarione est quod huiusmodi obliqua non sunt nomina sed differunt a nominibus, quoniam tales casus nominum coniuncri cum hoc verbo 'est' vel 'fuit' vel 'erit' neque significant verum neque falsum ; sed no­ men coniunctum cum tali verbo significat verum vel falsum, hoc est, orario composita ex nomine et tali verbo significat verum vel falsum. Primum declarat, nam sic dicendo ' Catonis est' - vel 'non est' non est orario vera vel falsa, et ita est de aliis obliquis. Sciendum quod obliquus respectu alicuius verbi potest supponere si sibi addatur praedicatum ; nam bene dicitur 'hominis est asinus' . Sed si nihil addatur non habetur orario neque vera neque falsa, nam sic dicendo 'hominis est' nihil significatur, neque verum neque falsum.

5

10

1s

(CAPITULUM 2 DE VERBO ]

§ 1 Verbum autem est vox . . . [c. 3 ; 1 6b 6-1 1 ] . In ista parte deter­

minat P h i l o s o p h u s de verbo, et dividitur in duas partes : in 18 impositione] significatione A 19 quia . . . imponuntur DEFGKZ, om. ABH !l imponuntur] ad significandum tu/d. Z 20 negatio] negative E CAP. l, § 6. - 3 quod om. AC il Catonis] et tuld. CDEG 4 sunt om. CFGH 4-5 Et . . . nomina om. H 5 quod] Catonis, Catoni et alia tuld. BCEF :; obliqua om. BC l! sed] casw nominum quia add. B, quia H 6 quoniam] in quantum CDEFG Il quoniam . . . nominum] in hoc quod BH, sunt add. CD, sive obliqui add. G 8-9 hoc . . . &lsum om. (hom.) FG 1 1 non om. A Il est1 om. A Il obliquis om. EFG 12 Sciendum] est etiam ttd. CD 14 Sed] Et BH 1 si] sibi add. A li non . . . orario om. BH : habetur] haberetur C, erit F ; neque1 om. FG 1 neque1] ve! FG 14-15 nam . . . &lsum] est orario BH 15 significatur] significat A

om. A

CAP. 2, § l. - 4 autem om. ACDG :i vox] si gnificativa tu/d. A, etc. add. G 11 1n . . . parte] Hic BH, 5 dividitur. . . in om. BH

5

LIB.

1o

15

20

2s

30

l CAP. 2 : DE VEIUIO

383

prima explanat definitionem verbi ; in seconda excludit quaedam quae videntur esse verba et non sunt, i bi 1: Non currit. Dicit igitur quod verbum semper consignificat tempus et eius pars nihil extra significat et est semper nota eorum quae praedicantur de altero. Primam particulam declarat, dicens quod verbum consignificat tempus, nam licet 'cursus' et 'currit' idem significent, quia tamcn 'cursus' est nomen, ideo non consignificat tempus ; sed 'currit', quia est verbum, consignificat tempus, nam denotat cursum nunc esse et non quod fuit nec quod erit. Ultimam particulam, scilicet quod verbum est nota eorum quae dicuntur de altero, declarat, quia semper est nota eorum quae sunt de subiecto vel in subiecto, igitur est nota eorum quae praedicantur de altero. Notandum est hic p r i m o quod aliud est significare tempus et aliud consignificare tempus. Unde nomina quaedam significant tempus, cuiusmodi sunt ' dies', 'annus', 'mensis' et huiusmodi ; sed non consignificant tempus, nam ita bene dicitur 'annus fuit' vel 'erit' si­ cut 'annus est' ; nec 'annus' plus connotat vel consignificat tempus de­ terminatum quando ponitur in propositione quam 'homo' vel 'asi­ nus'. Sed verba consignificant tempus, nam sic dicendo 'currit' datur intelligi quod 'cursus' nunc est, et sic de alis. S e c u n d o notandum est quod P h i l o s o p h u s hic vocat notam eorum quae de altero praedicantur illud quod ex natura sua habet competere alteri et aliquid praesupponere in oratione cui conve­ niat. Et ideo secundum ordinem constructionis numquam verbum potest esse primum in oratione sed semper aliquid praesupponit. Et si isto modo intelligatur illud quod a m u l t i s 1 dicitur, scilicet quod 6 prima) primo BH, parte t�tftf. FG · in sccunda) sccundo BH : : excludit) excluduntur A 7 ibi A : : currit) vero tltftf. AE, etc. t�tftf. F 8 igitur) primo BH 1: scmper om. BH : t eiw) cuiw CD 9 significat) separata t�dd. BH scmper om. BH 12 consignificat) significat X 13 est om. BH i: tcmpw om. A :i nunc) non C, in F, om. BH B-14 et non om. CD 14 nec quod) vd BFH, et quod non G Ultimam] istam BH : particulam om. EF 15 dicuntur) praedicantur EGH 16 sunt om. EFH : igitur] non t�dd. D 19 aliud] est t1dd. EFG 20 cuiwmodi sunt] ut CDH 21 tempw om. BH 22 connotat] tempw t1dd. DH 22-23 determinatum) determinate CD 24-25 datur inte!ligi] denotatur Z 26 notandum om. A 1; est om. ABEF 27 notam] nota BCDEFG : ex] de BH 30 primum CZ, priw BDEFH, om. A om.

,

"

.

CAP. 2, § 1 . - 1 Infra, § 2. 1 Cf. Gualterus Burlaeus, Commentarius in librum Perihermenias Aristotelis - Commentarius medius, n. 1 . 43 : "Sed dicitur quod verbum est nota illius quod praedicatur, quia verbum per modum actionis et egredientis ab alio significat, et illud a quo egreditur est subiectum. Et propter hoc verbum non se tenet a parte subiecti sed rnagis a parte praedicati, nam verbum est illud quod inhae­ ret alteri et non est illud cui alterum inhaeret" (ed. cit. , p. 71).

384

EXPOSITIO I N

LIBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

verbum significat per modum actionis egredientis ab altero et est illud quod inhaeret alteri, potest habere veritatem, quia scilicet semper prae­ supponit aliquid in oratione secundum ordinem constructionis, non quia verbum realiter egrediatur vel realiter inhaereat alteri ut albedo inhaeret parieti. Nam dicendo 'homo est animai' non denotatur ali­ quid egredi ab homine nec aliquid inesse homini a parte rei, sed de­ notatur quod homo est animai, non quod habet aliquid nec quod ali­ quid egreditur ab homine nec quod aliquid vere et realiter inest ho­ mini, nisi forte quod haec vox 'animai' per praedicationem inest huic voci 'homo', hoc est, quod haec vox 'animai' praedicatur de hac voce 'homo' non pro se sed pro re. T e r t i o notandum quod verbum non est nota aliquorum quae per reaiem inhaerentiam sunt in subiecto, quia praedicatum non est in subiecto realiter. Sed P h i l o s o p h u s vult quod praedicatum aliquando, quamvis non sit in subiecto, tamen importat aliquid exsi­ stens in illo quod importatur per subiectum. Unde in ista propositione prolata 'homo est albus' - de quali propositione loquitur hic P h i l o­ s o p h u s - praedicatum est haec vox 'albus' et subiectum est haec vox 'homo ' ; et certum est quod haec vox 'albus' non est realiter in hac voce 'homo'. Et tamen haec vox 'aibus' importat rem, scilicet al­ bedinem, quae est realiter in illo quod importatur per hanc vocem 'homo'. Aliquando autem praedicatum non importat aliquid exsistens in illo quod importatur per subiectum, sicut patet per hanc proposi­ tionem 'homo est animai'. Non enim ' animai' significat nisi homines et asinos et boves et cetera animalia quorum nullum est in illo quod importatur per hanc vocem 'homo', sed animai est ipsummet quod est importatum per hanc vocem 'homo'. Similiter per talem proposi­ tionem 'ignis caiefacit lignum' praedicatum non importat aliquid exsi32 acti onis ] et ad. BHZ 33-35 p o test. . . alteri] potest concedi si intelligatur quod verbum significat aliquam rem egredi ab altero et aliquarn rem inhaen:r alteri mg. A 33 scilicet om. EFG 35-36 ut . . . 35 realiter] penonaliter C, naturaliter E l! ut] quomodo A, sicut G, om. EFG parieti] falsum es t add. (mg.) A , om. Z 3 6 inhaeret om. B H i l Nam] Sic add. A , om. G H Il denotarur] quod add. CD 37 egredi] egrediatur CD 1 : ines] insit CD, realiter add. A 40 inest] insit BH 41 voci] quod est BH 41-42 hoc . . homo om. (hom.) BH 42 re ] sua add. A, quia idem significat add. BH 43 notandum] est add. DGH li nota A, om. a/ii l! aliquorutn] in aliquo BH, alia C, aliquo modo DEFG quae AZ, om. a/ii 44 sunt] sicut BCH, sit D, om. EFG Il praedicatum] praedicata A est] sunt A 46 aliquando om. EFG 47 ilio] alia A 48 quali] qua BFH 50 realiter om. GH 51 Et om. CDEFH 54 p a tet om. BH 56 et1 om. BH et1 om. EFG animalia] huiwmodi BH 57 vocem] nomen BH 57-58 sed . . . homo om. (hom.) BCHZ 57 animai lnfl. A, o m . EFG ipsummet] ipsum DEFG 58 importatum ] importatus CFG 59 lignum] per add. BH impQrtat] importatur BH .

·

"

"

35

40

45

so

55

UB.

r.o

65

10

75

I

CAP.

2:

DE VERBO

385

stens realiter et subiective in ilio quod importatur per subiectum. Et ita est de multis aliis propositionibus quarum aliquae sunt per se primo modo, aliquae secundo modo, aliquae contingentes et per accidens. Et sic debet intelligi hoc quod dicit P h i l o s o p h u s, quod ver­ bum est nota eorum quae dicuntur de altero vd eorum quae de subiecto, propter secunda praedicata, vel in subiecto, propter prima. Non quidem quod praedicata sint in subiecto, quia raro vd numquam praedicatum est realiter in subiecto, nec sicut pars nec sicut de essentia ipsius nec per realem inhaerentiam ; important tamen ali quando aliqua quae sunt in illis quae importantur per subiecta. Q u a r t o notandum quod verbum quando sumitur significative praesupponit subiectum ; tamen quando supponit materialiter non oportet, sed p o test esse subiectum, sicut patet in istis 'currit est verbum', 'curro est prima e personae', et sic de consimilibus. U l t i m o notandum quod verbum infinitivi modi aliquando non praesupponit subiectum, sed tunc est magis nomen quam verbum, sicut patet in istis : 'legere est bonum', 'comedere est utile', et sic de alis. § 2 Non curt autem . . . [c. 3 ; 1 6b 12-15] . In ista parte excludit ali­

s

qua quae videntur esse verba et non sunt ; et primo verba infinita, se­ cundo casus verbo rum, ibi 1 : Similiter autem cu"et. Dicit igitur primo quod talia 'non currit', 'non laborat' et huiusmodi non sunt verba, quamvis significent tempus et sint semper de aliquo, hoc est, praesup­ ponant aliquid de quo dicuntur quando sumuntur significative. Eis tamen non est aliquod nomen certum impositum, sed poterunt vocari 60 et subiective om. BH 61 ita est] sic BH 62 et BGHIZ, om. alii 63 hoc] 64 vel] illud BH, om. CDF l! quod dicit om. CD 6>04 verbum. . . nota] voces sunt notae CD aut AE ,, quae] praedicantur add. CD, dicuntur H 65 secunda praedicata] duo praedicta X Il ve!] et E :: pri11] pri11m propositionem iam declaratam X Il quidcm om. BH 66 quod om. BEH Il raro vel om. BHX 67 sicut1] totum nec sicut IJdd. BH ti sicut1] aliquo add. BH 67� de . . . inhaerentiam] 67 esntia] es CDG 1: nec1 011. FG 68 aliqua 011. CEF 70 notandum] modo reali BH 71 supponit] sumitur A, praesupponit B 72 sed . . . subiectum 011. BH Il sicut] est add. CDGH quod prUI. B 73 cur . . . pril] legit est tertiae BHX " sic 011. BH l ' consimilibw] aliis F, similibw G 74 notandum] est IJdd. DGH . verbum 011. A CAP. 2, § 2. - 2 autem 011. BH 'i In. . . parte] Hic BH 4 autem] non IJdd. CD, 011. BGH 6 significent] significant BF il sint] 1unt BC Il est] semper IJdd. BH 6-7 praesupponant] praesupponunt BCEFH 8 nomen o11 . BH !l poterunt] possunt BH : vocari] nominati EF, dici nomina vd add. G

CAP. 2, § 2.

OCXHAM,

-

1

lnfra, § 3.

OPI PHILOSOPHICA

Il

25

386

EXPOSITIO IN

LIBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

verba infinita. Quod autem non sint verba innuit per unam rationem, quia illa quae similiter praedicantur de eo quod est et de eo quod non est, non sunt verba. Sed huiusmodi sunt talia : 'non currit', 'non labo­ rat', etc. Igitur tal non sunt verba. Sciendum est hic primo quod de verbo infinito sunt d i v e r s a e o p i n i o n e s. U n a 1 est quod verbum infinitum in oratione posi­ tum non differret a verbo pure negato, ita quod in orationc 'non currit' et huiusmodi non possunt esse una dictio sed duae dictiones. A l i a o p i n i o 8 est quod in oratione vel propositione potest remanere una dictio. Et ideo dicunt quod ista propositio 'Sortes non currit' est distinguenda, eo quod 'non currit' potest esse una dictio, et tunc est ista afrmativa ; vel potest esse duae dictiones, et tunc est propositio negativa. Sed tunc est dubium an tale verbum vel suum contradictorium praedicetur de quolibet, ita quod de quolibet sit verum dicere quod 'currit' vel 'non currit'. Et dicunt a l i q u i quod non. Unde dicunt quod utraque istarum est falsa 'chimaera currit' et 'chimaera non currit', si secunda sit affirmativa, hoc est, si 'non currit' in secunda sit verbum infinitum. Sed contra ilud videtur esse P h i l o s o p h u s qui dicit quod similiter dicitur de eo quod est et de eo quod non est. Et idem videtur dicere B o e t h i u s '· Sed ad istud potest d u p l i c i t e r responderi : U n o m o d o, quod dicitur de simplicibus sed non de compositis. Unde de simplici potest vere dici quod non currit si non sit, sed non de composito si non sit, propter falsam implicationem. Immo, posito quod nullus homo sit albus, tunc haec est falsa 'homo albus est homo', quia nullus homo est homo albus ; et similiter haec est falsa 'homo albus est non-homo', quia 9 per ... rationem] una ratione CDEFG 10 quia] sic BH 12 etc. om. CDEF i i talia. . . verba om. B H 15-16 non1 dictio om. B H 1 5 diferret] differt C D i i negato] neceso A 1 6 possunt] potest AB ,i scd] sunt BH ;: dictiones] et non una add. BH 20 ista om. BFGH : potest es] possunt CDEFG, om. BH 11 dictiones] intentiones B, om. H 21 propositio om. BH 22 an] 26 secun23 praedicetur] quae dicetur BH 25 et om. ADEFG quin EF Il vel] et ABH 32 sed] et da] prima A 29 dicitur] praedicatur G, om. EF 29-30 Et . . . Boethius om. F 33 sit1 A, curt omnes ali i 35 tunc] et praem. A, om. F ii hac om. CG CFG, om. BG •.•

1 Cf. Scotus, Quaestiones super librum Perihermenias, II, q. l , n. 3 (ed. Wad­ ding, l, 204). 3 Cf. Gualterw Burlaew, Commentarius in librum Perihermenias 4 Boethiw, In Aristotelis - Commentarius medius, n . l . 47 (ed. cit. , pp. 72s.) . librum De interpretatione, ed. la, I, cap. De verbo (PL 64, 307s.).

to

ts

2n

25

30

35

LIB. I

40

45

so

ss

60

65

CAP.

2:

DE VERBO

387

implicatur quod aliquis homo sit albus. Ita utraque istarum esset tunc falsa 'homo albus currit', 'homo al bus non currit', si 'non currit' si t una dictio, propter falsam implicationem. Et s i d i c a t u r quod haec tunc esset falsa 'homo albus non est homo', quia implicaretur quod homo csset albus, d i c e n d u m esset quod in propositione affirmativa quando terminus compositus poni­ tur, semper implicatur quod una pars praedicetur de altera ; et ideo in ista 'homo al bus est non-homo', quia est affirmativa et subiectum componitur ex istis duobus 'homo' et 'albus', implicatur quod homo sit albus. Et eodem modo est talis implicatio quando ponitur subiectum cuius definitio componitur ex talibus diversis, quia semper implicatur quod una pars definitionis, sive sit definitio exprimens quid rei sive definitio quid nominis, praedicetur de altera parte. Et ideo per istam 'album currit', quia definitio exprimens quid nominis ipsius albi est talis 'aliquid informatum albedine', implicatur quod aliquid informa­ tum albedine currit. Ita est eodem modo dicendum de aliis. Sed quando propositio est negativa, tunc non est ibi talis implicatio. Immo talis negativa potest ha bere duas causas veritatis : unam in qua una pars removetur ab alia ; et aliam in qua praedicatum removetur a toto subiecto. Sicut ista 'homo albus non est homo' habet duas causas veri­ tatis : vel quia nullus homo est albus, vel quia aliquis homo est al bus et tamen non est homo. Prima est possibilis, quamvis secunda sit impos­ sibilis. A l i t e r potest dici quod quamvis de virtute sermonis utraque istarum sit falsa 'homo albus est homo', 'homo albus est non-homo', tamen secundum intentionem P h i l o s o p h i haec est vera 'homo albus est non-homo' si nullus homo sit albus, quia per istam intelligit unam negativam quae est vera, scilicet istam 'homo albus non est homo'. Et ita proportionaliter dicendum est de istis duabus 'homo albus currit', 'homo albus non currit'. Secundo notandum quod verbum d u p l i c i t e r accipitur, sci­ licet large et stricte. S t r i c t e, quando imponitur determinate ad 37 Ita] Sic B, Similitcr H, om. C ;; tunc om. BH 41 est1] est DG, om. CH 42-43 compositus ponitur] componitur CD 43 de altera om. A 45 duobus] terminis lld. BCDH 46 pe>nitur] tale lld. CD 47 cuius] quo AEF 51 informatum] informatur CDEFG 52 Ita] et pr11m1. DEFGH li aliis] et consimiliter est de istis 'homo est animai', 'asinus est animai' et sic de alis A 54 unam] una H 55 toto om. BEFGH 56 Sicut] sic BH 57 homo1] non lld. H 58 homo] albus D, om. C 1 1 Prima] Et praem. BEFGH : quamvis] et C, sed D, tamen H Il sit] est CH, om. D 61 istarum om. BH ;; sit] est CDEF 64 negativam] negationem C, om. BH Il scilioet istam] et est ista BH 65 Et ita] Sic BH 67 notandum] est add. CDGH 68 determinate om. AD

388

EXPOSITIO IN llBRUM PERIHEilMENI ARISTOTELIS

significandum positive aliquam rem certam vd omnes res. Et isto modo verbum infinitum non est verbum, et tamen 'intelligitur' est verbum, non obstante quod praedicetur de ente et non-ente, nam tam ens quam non-ens intelligitur. Aliter accipitur verbum l a r g e pro omni parte orationis consignifìcante tempus, sive significet aliquid po­ sitive sive negative ; et sic verbum infinitum est verbum. Et eodem modo proportionaliter dicendum est de nomine infinito.

70

75

§ 3 Similiter autem curet. . . [c. 3 ; 1 6b 1 6-18]. Hic excludit casus

verborum, dicens quod 'curret' et 'currebat' non sunt verba sed sunt casus verborum. Et differunt verba et casus verborum in hoc quod verba consignificant tempus praesens, sed casus verborum, cuiusmodi sunt verba praeteriti et futuri temporis non significant praesens tem­ pus sed illud quod complectitur, scilicet praeteritum vd futurum. Sciendum quod grammaticus vocat omnia ista verba ; philoso­ phus nonnisi praesentis temporis. Sed de hoc non est multum mslstendum, quia magis est ad placitum quam ex magna ratione.

s

ro

§ 4 Ipsa itaque secundum se dieta . . . [c. 3 ; 1 6b 1 9-25] . In ista parte

ponit P h i l o s o p h u s quandam convenientiam inter nomina et verba, dic:ens quod ipsa verba per se prolata sine addito sunt similia nominibus, nam sicut nomen per se prolatum aliquid determinate significat, ita verba per se prolata aliquid determinate significant. Nam qui profert verbum, aliquem intellectum constituit, hoc est, aliquid determinate dat intelligere. Et similiter qui audit verbum per se pro­ latum, aliquid determinate concipit et quiescit, quamvis non concipiat 70 tamen] isto modo BH :1 intelligitur] intellectus A, intelligi B orationis] rationis BH CAP. 2, § 3. - 2 autem cens . . . verborum1 om. H BHX li scd] et AC, om. H CDEG 8 Scicndum] est 9 nonnisi] verba ad. DEFG

cur] etc. BH d curt om. E 3 et] vel F, om. ABH ! i sunt1 om. 5-10 scd . . . ratione om. BH 6 hic ad. CD i l ista vcrba om. A i i p racscntis] practeriti CD 10

73 parte] ente BCEFH ;

3-4 dicens . . . verborum1 om. BC ; : diEFG 5 consignificant] significant et] vel CD 7 scilicct] tcmpw IJiltl. 8-9 philosophw] philosophi CDE quam] quamquam A

CAP. 2, § 4. - 2 scum. . . dieta om. BH ii In . . . parte] Hic BH 3 Philosophw om. BH 5- 6 aliquid . . . determinate om. EFG 4 quod] quando CD : addito] addita B, aditio?e CDX 8 dat] dant EFG

s

UB. 10

1s

I

CAP.

3:

DE

OllATIONE

389

verum neque falsum, quia neque significat 'si est' neque 'si non est', hoc est, neque verum neque falsum. Quia hoc verbum 'est' neque est signum rei, hoc est, non significa t verum neque falsum, quia si hoc ipsum 'est', hoc est, si hoc verbum 'est' purum dixeris, hoc est, sine addito, nihil est, hoc est, non est verum neque falsum. Et tamen tale verbum significat compositionem quandam ex subiecto et praedicato, quae ta­ men compositio sine compositis, hoc est, sine subiecto et praedicato, esse non potest. Intelligendum quod propositio est quoddam compo­ situm non tamquam per se unum sed tamquam aggregatum ex subiecto et praedicato et copula quae quasi unit subiectum cum praedicato.

[CAPITULUM 3 DB

ORATIONB

§

1

vox. . .

[c. 4 ; 16b 26-27] . In ista parte determinat P h i l o s o p h u s de oratione. Et primo ponit definitionem oratio­ nis ; secundo explanat ultimam et primam particulam ilus definitionis. Dicit igitur primo quod orario est vox significativa, cuius partes sunt significativae separatae. Orario est

5

]

§ 2

5

..

[c. 4 ; 1 6b 27-30] . Hic declarat ultimam particulam, ostendens primo quae pars est significativa et quae non, quia scilicet aliqua pars eius est significativa non ut orario sed ut dictio, sicut istius orationis 'homo est animai' cuius una pars est 'homo' et haec pars 'homo' non significat neque verum neque falsum. Et ita non significat Ut dictio

.

10 nequc1] vel CD ; ; si est] sic CD i ncquea] ve! EF 12 significat] nequc add. BF nequc] ve! CD , &lsum] hoc est verbum 'non est' non significat verum nequc falsum add. A, non es H 13 purum] pun: A, non add. CDF " addito] additione X 14 est1 om. ABCDG : : non] nequc BH verbum] non add. EG 15 significat] consignificat X 17 Intelligendum] est add. CDEG

CAP. 3, § 1. - 4 voxl etc. add. FH 6 explanatl explicat F, dedarat H :; ultimaml istam CD Il ultimam . . . primam om. BH : ! et om. CD 1 1 illiwl ipsiw A, om. BH 7 primo quod om. BH 7-8 significativa . . . separatae om. BH CAP. 3, § 2. 2 dedaratl determinat BCF 2-4 ultimam . . . utl quae particula orationis sit significativa et quae non significativa pan. Dictio non significativa est, ut syllaba ; et patet ultra quia dictio est significativa, non tamen significat BH 4 sicut l sensw CDEF

EXPOSITIO

390

IS LIBRUM

PEIUHERMENIAS ARISTOTELIS

ut orario, hoc est, neque est orario vera neque falsa, sed significat ut dictio tanturn. § 3 Sed non una . . . [c. 4 ; 1 6b 30-33] . Ostendit quod non quaelibet

pars est significativa separata, quia syllaba non significat separata. Quod declarat, nam istius dictionis 'sorex' haec syllaba 'rex' non significat aliquid sed est vox tantum et non significativa. Sed tamen in talibus nominibus compositis ila vox quae est syllaba significat aliquid, sed non significat aliquid quando est syllaba et pars dictionis sed quando non est pars dictionis, sicut dictum est prius 1 •

5

§ 4 Est autem oratio . . . [c. 4 ; 1 7a 1 -2] . Dedarat primam particulam

praedictae definitionis, ostendens quomodo orario est vox significa­ tiva, quia non est significativa ut instrumentum, hoc est, non est si­ gnum naturale, sed secundum quod dictum est de nomine et verbo quod sunt significativa ad placitum ; ita orario est vox significativa ad placitum et non naturaliter. Intelligendum est quod 'orario' d u p l i c i t e r accipitur : Uno modo l a r g e, et sic omnis congeries dictionum est orario, et isto modo quaelibet definitio est orario, sicut tales definitiones : 'animal rationale', 'substantia animata sensibilis', 'informatum albedine'. lsto modo hoc quod dico 'homo albus', et similiter 'album animai' et huiusmodi sunt orationes. Aliter accipitur 'orario' s t r i c t e, et sic orario est congrua dictionum ordinario, ubi verbum congruit, et no­ men vd aliquid loco no minis , et sic ora ti o dividitur in orationem indicativam, imperativam, optativam, etc. Et sic definitiones et talia 'homo albus', ' Sortes musicus' non sunt orationes. 7 est1 om. CF CAP. 3, § 3. - 2 quod] quomodo CD 3 separata1 om. A 5 Sed1] Si AD :1 talibw om. BH 6 sed] tamen A, si tamen D

quia . . . separata• om. (horn.) CF

CAP. 3, § 4. - 3 praedictae] illiw CD 3-4 significativa] et quomodo add. CD 4 non est1 om. BH 8 Intclligendum] Scicndum BH il est om. ACDG 9 congeries] debita add. X 12 et similitcr om. CDH 13 accipitur] sumitur BH 14-15 ubi. . . nominis orn. BGH 14 congruit] concurit D, currit EF, ponitur X 15 in orationem om. B 16 optativam om. FH 16-17 definitiones . . . musicus] istae 'homo albw' et huiwmodi BH 16-17 homo . . . musicus om. F 17 non . . . orationes om. E : : sunt] dicuntur B H : ! orationes] sed quae constant ex nomine et verbo add. BH

CAP. 3, § 3.

-

1

Supra, cap. 1 , § § 2-3.

5

to

t5

LIB. l

CAP.

391

4 : DE ENUNTIATIONE

[CAPITULUM 4 DB ENUNTIATIONB] § 1

[c. 4 ; 1 7a 2-7] . In ista parte determinat P h i l o s o p h u s de enuntiatione quae est speciale con­ tentum sub oratione. Et dividitur in duas partes, quia primo deterrni­ nat de enuntiatione quasi in generali ; secundo, de aliquibus speciebus enuntiationis, scilicet in secundo libro 1• Prima dividitur in duas : in pri­ ma determina t de enuntiatione ; secundo, de opposi tione enuntiationis, ibi 2 : Quoniam autem est enuntiare. Prima pars dividitur in duas : in prima defìnit enuntiationem ; secundo innuit aliquas divisiones enun­ tiationis, ibi 8 : Est autem una. Dicit igitur primo quod non omnis oratio est enunciativa sed illa sola quae est vera vel falsa. Quod autem non omnis orario sit enuntiativa patet, quia orario deprecativa est orario et neque est vera neque falsa, et per consequens non est enunciativa. Et ideo tales orationes quae non sunt verae neque falsae, et per consequens non enuntiativae, relinquuntur, quia tales orationes magis spectant ad rhetoricam vel poeticam quam ad dialecticam, quia ad dialecticam non pertinet considerare nisi de oratione enunciativa tantum. Intelligendum est quod eadem orario est enuntiatio et propositio, quamvis stricte loquendo ista nomina 'enuntiatio' et 'propositio' ha­ beant diversas defìnitiones exprimentes quid nominis. Et ideo aliqua Enuntiativa vero non omnis

5

10

15

�

...

5-6 contentum] coniunoCAP. 4, § 1 . 4 vero . . . omnis om. BGH 5 est] quoddam IIJ. BH tum DEF 6 primo] in prima parte BH 7 aliquibus om. BH 8 dividitur om. BH i l duas] quia aJJ. EFG 8-9 in prima] primo BH, parte add. EG 9 enuntiationis] enuntiationum DEFG 10-1 1 Prima . . . prima] Primo dividit in duas. Primo BH 11 prima] parte add. CDG l� definit] ponit CD 1 1-12 innuit . . . enuntiationis] dividit eam BH 1 4 non] tantum aJJ. EF 1 5 deprecativa] definitiva H, praedicativa K 16 per consequens] ideo CD :: Et om. CG ideo om. BH i1 ora­ tiones] compositiones DEF 17 quae om. CD non sunt] neque BH, neque add. EF et . enuntia­ tivae om. BH : non] sunt IIJ. CDG 18 relinquuntur] relinquantur BEF, relinquitur CD, ergo aJJ. CD, om. G il orationes] enuntiationes F '� rhetoricam] rhetorem B, rhetoricum FGH 19 poeti­ cam] poetam BEGH. poeticum F :: dialecticam1] dialecticum BFH, logicum F ;! dialecticam1] dialecti­ cum BGH 1 9-20 considerare om. BH 20 de oratione] oratio BF 21 Intelligendum] Sciendum BH : est om. BDEFH 22 quamvis . . . propositio om. (hom.) BEFG .·

CAP. 4, § 1 .

-

1 Infra,

pp.

425-504.

..

2 Infra,

cap.

5, § 1 .

..

8 Hic infra, § 2.

392

EXPOSmO IN UBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

orario aliquando est enuntiatio quando non est propositio, sicut super libro T o p i c o r u m habet declarari.

2S

§ 2 [c. 5 ; 1 7a 8-9J. Hic ponit aliquas divisiones enuntiationis. Et primo poni t eas ; secundo declarat eas, ibi 1 : Est autem una. Prima pars dividitur in duas : primo poni t divisiones ; secundo ostendit unam conclusionem. Dicit ergo primo quod enuntiationum alia est una simpliciter, alia est una coniunctione, hoc est dictu, alia est categorica, alia hypothetica quae componitur ex duabus propositionibus categoricis, quae tamen mediante aliquo coniungente, scilicet mediante coniunctione vd adver­ bio, faciunt unam propositionem. Et ita accipit hic coniunctionem non praecise pro tali parte orationis determinata, sed pro omni una dictione mediante qua duae propositiones categoricae coniunguntur ut fa­ ciant unam propositionem hypotheticam. Exemplum primi : 'homo est animai'. Exemplum secundi : 'dum Sortes currit, Plato disputat', 'si homo currit, animai currit'. lsta est igitur prima divisio propositi onis sive enuntiationis. Secunda est subdivisio enuntiationis categoricae, scilicet quod quaedam est afrmativa et quaedam negativa. Est autem

una . . .

§ Necesse

est

CAP. 4, § 2. - 2 aliquas om. BH 4 pa n dividitur om. BH :! duas) partes quia tuld. CDEFG 6 enuntiationum) enuntiatio A, aut tuld. EFG 7 dictu) enuntiationum C, om. BH 9 aliquo] aliqua DEG 11 praecise ] sed add. CD 14 dum] si BH I l disputat) movetur BH 15 si . . . 16 est o m . BFGH ' enuntiationis] propositiocurt1 om. B H 1 5-16 propositionis si ve om. GH nis BH 17 scilicet) quia B, est EFG ii et om. BF CAP. 4, § 3. - 3 enuntiatio] orario EFG

BH Il temporis

CAP. 4, § 2.

-

1s

autem . . . [c. 5 ; 1 7a 9-1 5J . Hic ostendit unam con­

24 est1 om. A Il quando] quia F, quae G ! l non om. X 24-25 super. . . declarari] libri Topicorum Bocthi habent declarar B 25 Topicorum) Boethii ad. CEFGHX

om.

10

3

clusionem de enuntiatione, quae est quod omnis enuntiatio compo­ nitur ex verbo vd ex casu verbi, hoc est, ex verbo praesentis temporis vd ex verbo praeteriti vel futuri temporis. Et probat hanc conclusionem, quia si proferatur definitio ho minis , puta talis 'animai gressibile

verbo

s

om.

DEH

1 Infra,

§ 4.

4 ex1 ] nomine et add. BHX , temporis om. AB

S ex

s

UB. I

10

15

CAP.

393

4 : DE ENUNTIATIONE

bipes', si sibi non addatur 'est' vel 'fuit' vel aliquod verbum vel casus verbi, non habetur oratio enunciativa. Igitur multo magis si -simplex dictio proferatur sine verbo vel casu verbi non esset oratio enunciativa. Et ita nulla enuntiatio est sine verbo vel casu verbi. Et quia aliquis posset credere quod talis enuntiatio non esset una in qua praedicatur 'animai gressibile bipes' vel subicitur, hoc removet P h i l o s o p h u s, dicens quod 'animai gressibile bipes' est unum et non multa. Non tamen est unum propter hoc praecise quod istae dictiones continue proferuntur sine interruptione sed quae sit causa unitatis istius definitionis et aliarum definitionum est alterius negotii, scilicet Metaphysicae 1 et libri Posterio rum 8 • t,

§ 4 Est autem una . . . [c. 5 ; 1 7a 1 5-1 7] . Hic exsequitur de praedictis

s

10

divisionibus ; et primo de prima, secundo de secunda, ibi 1 : Est autem simplex. In prima parte ponit divisionem ; secundo infert corollarium ; tertio resumit eandem divisionem. Dicit igitur primo quod oratio enunciativa una dividitur in ora­ tionem enuntiativam quae significat unum praedicatum de uno su­ biecto, ita quod non sunt plura praedicata nec plura subiecta, et huius­ modi est enuntiatio categorica ; et in enuntiationem unam coniunctione, cuiusmodi est enuntiatio hypothetica. Nam omnis alia oratio, si sit aliquo modo enunciativa, erit plures, quia significat plura, sicut est de ista 'canis currit', quae plures orationes significa t ; vel eri t plures orationes inconiunctae, sicut dicendo sic : 'Sortes currit, Plato disputat'. 7 sibi] igitur FH ' veJl] ncc AFG vel1] nec AFG, erit ncc t�.dd. BDEH ' vel1] nec CDEFH 9-10 non . . . verbi om. (hom.) G 9 esset] est A, erit CD 10 Et . . . verbi om. BH 11 enuntiatio] orario BH 15 proferuntur] et t�.dd. C, sed dd. D " interruptione J inter­ pollatione X :· sit om. EF 9 ve!] et ACDEG

CAP. 4, § 4. - 2 autem] enim BCDEH 4 In . . . parte] primo BH, primo dd. FG infen] unum t�.dd. ADF 10 cuiusmodi] alius A, unius DH 11 plures] orationes dd. BH 12 erit plures] erunt A 13 inconiunctae] coniunctae AG, iniunctae E sic] si FG, om. BH : currit] et t�.dd. DH

CAP. 4, § 3. - 1 Cf. Boethius, In librum De interpretatione, ed. 2a, V, cap. De 1 Cf. Aristot. , oratione (PL 64, 445 D), ubi haec opinio Theophrasto adscribitur. 3 Cf. Aristot. , Anal. Poster. , Metaph. , Vl, c. 6, t. 15 (1045a 7 - 1045b 23) . Il, c. 13 (96a 20 - 97b 39). CAP. 4, § 4. - 1 Infra, § 7.

394

EXPOSITIO I N UBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

In telgendum est quod P h i l o s o p h u s vocat hic enunttatto­ nem hypotheticam unam et non plures. Similiter quandocumque ponantur plures dictiones a parte unius extremi, dummodo omnes illae possint facere unum extremum enuntiationis, illa enuntiatio erit una . Et ideo ista enuntiatio ' Sortes est homo albus' est una enuntiatio et non plures. Et ita excluditur orario aequivoca et plures orationes inconiunctae.

§

1s

20

5

Nomen ergo. .. [c. 5 ; 1 7a 1 7-20] . Infert unum corollarium, et est quod tam nomen quam verbum est solum una dictio et non enuncia­ rio. Quod probat, quia proferens praecise nomen vel verbum de vir­ tute vocis nihil vere enuntiat. Si etiam interrogatus proferat praecise nomen vel praecise verbum, nihil vere enuntiat de virtute vocis. P uta : si quaeratur 'quid natat in mari ?', et respondeatur 'piscis', de virtute vocis proferendo hoc nomen nihil vere enuntiat, cum omnis enuntiatio componatur ad minus ex subiecto et verbo, igitur talis non enuntiat sed profert tantum. Intelligendum est quod sic respondens per unum nomen vel per unum verbum de virtute vocis non profert propositio­ nem, nec complete respondet sed truncate ; tamen secundum usum loquentium tale nomen vel verbum aequivalet uni propositioni, quia audientes communiter subintelligunt aliam partem propositionis.

s

10

§ 6 Harum autem . . . [c. 5 ; 1 7a 20-22] . Resumit praedictam divisio­ nem, dicens quod de numero enuntiationum quarum quaelibet est una, quaedam est simplex enuntiatio, in qua scilicet aliquid unum af­ firmatur de uno subiecto vel negatur ; alia autem non est simplex sed 14 Intelligendum] Sciendum BH 14-1 5 enuntiationem] orationem BH 15 Similiter om. BH i quandocumque] qualitercumque B, quantumcumque CDEG 16 a] ex DH uniw] eius­ dem BH 17 possint] possunt BCH extremum] propositionis ve! add. BH erit] est CD 20 in­ coniunctae] iniunctae EF, coniunctae G "

·

CAP. 4, § 5. 3 solum om. CDH 5 vere] verum A interrogatw] interrogans BEGH i praecise om. BEGH 6 nihil. . . enuntiat om. CDE ii nihil. . . vocis om. BH 7 et om. BCH 8 nomen] piscis add. AG 'i vere] verum A 8-9 cum . . . enuntiat A, om. (hom.) omnes a/ii 10 Intelligendum] Sciendum BH : est om. BEFH 11 de virtute om. BH ;: vocis] sermonis ACD, om. BH 12 sed trun14 audientes] auctores C, audiens F : communiter] convenienter BCH subincate A, om. OmMS a/ii telligunt] intelgit F ··

CAP. 4, § 6.

-

3 dicens om. BEFH

4 aliquid] aliquod D, om. FH

5 est om. AC

s

UB.

10

I CAP. 4 : DE ENUNTIATIONE

395

composita ex talibus enuntiationibus simplicibus ilio modo scilicet quo orario potest dici composita. Intclligendum quod enuntiatio categorica dicitur simplex non per carentiam cuiuscumque compositionis et quarumcumque partium, quia omnis enuntiatio est composita ex nomine et verbo ; sed dicitur simplex quia non componitur ex pluribus enuntiationibus. E contrario, enun­ tiatio hypothetica dicitur composita quia componitur ex pluribus enun­ tiationibus, sicut ista 'si homo currit, animai currit' componitur ex istis duabus 'homo currit, animai currit'.

§ 7 Est autem simplex . . . [cc. 5-6 ; 1 7a 22-26] . Hic prosequitur hanc

5

10

15

secundam divisionem, dicens quod enuntiatio simplex est illa quae est vox significativa alicuius de aiiquo vel ab aliquo secundum diversa tempora, quia quaedam est de praesenti, quaedam de praeterito, quae­ dam de futuro. Unde affirmativa est alicuius de aliquo sine negatione. Negativa vero est alicuius ab aliquo quando scilicet aliquid negatur ab aliquo, sicut patet de ista 'homo non est animai'. Sciendum quod proprie loquendo sola enuntiatio categorica est affirmativa vel negativa, et propositio hypothetica nec est affi.rmativa nec negativa proprie loquendo. Quod maxime patet de propositione hypothetica cuius una pars est affirmativa et alia negativa, sicut de ista 'dum Sortes movetur, non quiescit', et de ista 'si Sortes est aibus, Sor­ tes non est niger'. Istae enim et consimiles non possunt magis dici affìrmativae quam negativae, nec e converso. Tamen sciendum quod extensive loquendo de affrrmatione et negatione, taiis propositio hypo­ thetica posset dici affi.rmativa quando dictio coniungens duas propo­ sitiones non negatur, et ita ista esset affi.rmativa 'si Sortes non est ani6 simplicibus om. EFG 8 Intelligcndum] est hic add. DG 1 1-12 enuntiatio] propositio CDF, orario H 12-13 ex. . . componitur om. (hom.) BCD 13 homo] Sortes A 13-14 com­ ponitur . . . currit1 om. BHX, std IIJld. mg. H: et cctera quacre ad tale signum in fine libri. ' Talt signum' ti reliqua ptiTs textus (usque ad cap. 5, § 1, lin. 19) inveniuntur post Expositionem super libros Elenchorum. 14 currit] et atld. CF CAP. 4, § 7. 2 prosequitur] exsequitur D, excludit H hanc A, 011 . alii 3 secundam o•n. AG 4 ve!] alicuius atld. CDH 5 quia] scilicct add. CDEFG 7 vero 011 . CGH 9 Sciendum] est hic add. DGH ; : sola] solum BH, om. C 10 ve!] et BH . est om. AC 1 1 patet] tenet B, 011 . CDEF 12 sicut] est IIJld. BDH 14-15 Istae. . . negativae] Ista enim et consimilis potest magis dici afrmativa quam negativa ACDEF 15 sciendum] est add. DFG 16-18 talis . . . propositiones A, om. tdii 18-19 animai om. A

396

EXPOSmO IN

UBRUM

PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

mal, Sortes non est homo'. Negativa autem posset dici quando ila dictio coniungens negatur, sicut ista 'non si animai currit, homo currit'. Secundo sciendum quod quandoque in eadem propositione catego­ rica concurrunt duo verba. Sed tunc unum illorum verborum cum sibi addito facit unum extremum propositionis, - sicut patet de ista 'omnis homo qui est albus currit', nam li '�t' cum praecedente et sequente facit unum extremum, ita quod hoc totum 'homo qui est albus' est subiectum. Et tunc sive tale verbum affirmetur sive negetur, dum tamen aliud verbum affirmetur, propositio erit affirmativa. Unde ista est affirmativa 'omnis homo qui non est albus currit' ; similiter ista ' Sortes qui non disputat movetur' ; et ita de aliis. Tertio notandum quod in omni enuntiatione categorica est subiectum, praedicatum et copula, vel est unum verbum aequivalens praedicato et copulae, quod est dicendum propter tales propositiones 'homo currit', 'Sortes disputat', et sic de aliis.

[CAPITULUM DE

:10

25

30

5

OPPOSITIONE ENUNTIATIONUM]

§ 1 Quoniam autem est enuntiare. . . [c. 6 ; 1 7a 26-34] . In ista parte determinat P h i l o s o p h u s de oppositione enuntiationum. Et dividitur in duas partes, quia primo ostendit quod omni affirmationi opponitur aliqua negatio, et e converso ; secundo determina t de di­ versis modis oppositionis, ibi 1 : Qu o n iam enim haec sunt rerum. Prima 20 ista A, om. 111ii : animai] homo A, Sortes H homo] animai A 21 sciendum] est ll. DGH quandoque CD, quando A, quandocumque BEGHX, tantum F 22 Sed om. FGX 23-25 sicut. . . extremum om. EFG 25 qui om. A Z7 tamen] modo BH, om. CDEFG aiiud] tale A ! ! verbum] a parte praedicati positum 11dd. A 28 omnis om. A 29 non] est 11dd. A . disputat] currit X , ita] sic DH, est 11dd. BFG 30 notandum] est lld. CDFGH 30-31 subiectum] et add. BDFG 31 et] cum EFG 32 est dicendum] dico BH, dictum F, dictum est G 33 currit] id est, homo est currens 11dd. FG disputat J id est, homo est disputans 11dd. FG CAP. 5, § 1. 4 est om. CDEFG 6 ostendit] dicit A 7-8 de . . . modis] divcrsos modos BCEH 8 ibi om. AC enim om. AC sunt rerum] sibi verum C rerum om. B F GH

CAP.

5,

§ 1.

-

1 Infra, § 3.

s

LIB.

10

1s

20

25

30

35

I

CAP.

5:

397

DE OPPOSITIONE ENUNTIATIONUM

dividitur in duas : in prima proba:: conclusionem ; secundo removet quandam dubitacionem, ibi 3 : Dico autem opponi. Dicit ergo primo quod tantum quattuor modis contingit enunciare, scilicet vel esse de e'O quod est, vel esse de eo quod non est, vel non esse de eo quod est, vel non esse de eo quod non est ; et non pluribus modis concingit enunciare. Et in iscis modis manifestum est quod quidquid affirmatur negatur, et e converso quidquid negatur affirmatur. Igitur omni affirmacioni est aliqua negatio apposita, et e converso amni ne­ gacioni est aliqua affirmacio apposita. Et addit P h i l o s o p h u s quod ista oppositio affirmacionis et negacionis potest vocari contra­ diccio. Sciendum est hic p r i m o quod quando P h i l o s o p h u s dicit quod contingit enunciare esse de eo quod est, non accipit 'esse' ut est secundum adiacens praecise, sed accipit pro amni copula. Similiter non accipit praecise 'illud quod est' pro re exsistente actualiter, sed accipit pro ilio de quo vere praedicatum praedicatur, sive sit sive non sit. Unde primus modus enunciandi ita est hic 'Caes,ar fuit' sicut est hic 'Sortes est'. Vult igitur P h i l o s o p h u s dicere quod enunciacio de eodem subiecto est q u a d r u p l e x, scilicet duae afrmacivae, quarum una est vera et alia falsa, sicut patet de iscis 'Sortes est homo', ' Sortes est asinus' ; et duae negacivae, quarum una est vera et alia falsa, sicut istae 'Sortes non est homo', 'Sortes non est asinus'. Et in iscis manifeste patet quod quidquid affirmatur negatur, quia ista affirmaciva ' Sortes est homo' negatur per istam 'Sortes non est homo', et ista ' Sortes est asinus' negatur per istam 'Sortes non est asinus', et e con­ verso, quidquid negatur affirmatur. Et sicut est de isto subiecto, ita est de amni alia subiecto, quod quidquid affirmatur de aliquo subiecto potest negari de eodem subiecto, et e converso. Igitur omnis afmacio opponitur negacioni, et e converso. Tamen sciendum quod non omnis 9 dividitur om. BH : duas] quia add. FGH in prima] primo BH, parte ad. FG ; probat conclu­ sionem] facit quod dictum est BH 10 quandam dubitationem] dubium CFH 12 scilicct om. BEFGH i ! quod1] non add. C : vel1] non add. BCH non1 om. BC 13 quod1] non add. BO ; ve!. . est1 om. CD 14 modis om. EFGH 15 affirmatur negatur] contingit affirmare, contiogit negare EFG negatur affirmatur J contiogit negare, cootingit afrmare EFG 21 es1) est ad. AC i l ut) prout BEFH, ve! CG 22 est) praedicatur BEFH 22.-23 praecise . . . exsistence om. F 23 accipit] es add. BGH illud . . . est) idem CE, om. BGH 25 enuntiandi) esdi X li est1 A, om. alii 27 de . . subiecto om. A 29 quarum] scilicet ACD, om. E 30 E t ) sic add. BH 31 manifesce om. BH 33 Sorces1) non add. AEF 33-34 negatur . . . affirmatur om. EF 35 quod) quia A, om. BH quidquid om. EF 37 sciendum] est add. DGH ,

..

,

..

.

,

1

Infra, § 2.

,

.

398

EXPOSmO I N LIBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

affirmatio alicuius de eodem subiecto opponitur amni negationi ciusdem de eodem subiecto, sicut istae duae non opponuntur : 'animai est homo', 'animai non est homo'. Sed omnis affirmatio opponitur alicui negationi, quamvis non amni, et e converso. S e c u n d o notandum est quod P h i l o s o p h u s accipit hic contradictionem large pro amni oppositione.

40

§ 2 Dico autem opponi . . . [c. 6 ; 1 7a 34-37] . Hic movet unam dubi­ tationem : posset enim aliquis credere quod omnis affirmatio esset ap­ posita amni negatioru , et e converso. Hoc removet, dicens quod non omnis affirmatio opponitur amni negationi, nec e converso, sed requiritur quod habeant idem subiectum et idem praedicatum, et quod non sit ibi aliquod acquivocum, et sic de aliis condicionibus oppositio­ ms, de quihus dictum est in libro Elenchorum 1 •

s

§ 3 Quoniam enim haec sunt rerum . . . [c. 7 ; 1 7a 38 - 1 7b 3] . In ista

parte determinat P h i l o s o p h u s de diversis modis oppositionis. Et dividitur in duas partes, quia primo enumerat diversos modos seu spe­ cies oppositionis ; secundo ostendit quomodo diversa apposita se haben t ad veritatem et falsitatem, ibi 1 : Contrarie vero dico opponi univer­ salem. Prima pars dividitur in duas : in prima ponit unam divisionem propositionum ; secundo exsequitur de principali intento, ibi 1 : Si ergo universaliter enuntiet. Divisio est quod propositionum quaedam sunt singulares, quae42 Secundo] Tcrtio BCE li est om. ABF prop ria codicis I tmniMhlr ti reliqutJ lulbet ut H

43 omni om. BCDEFG :t opposi tione] Hic redadio

CAP. 5, § 2. - 7 condicionibus] contradictionibus E, orn . D

7-8 oppositionis] oppositis CEG

CAP. 5, § 3. 2 haec om. BH :; sunt om. CH .: rerum om. EFGH 3-4 Et . . . partes] seu species oppositionis EFG 4 modos] oppositionis om. EFG 6-7 opponi univenalem om. BFGH 7 pars dividitur om. BH . duas] partes tld. D 1 1 in prima] primo BCH, parte add. FG 10 Divisio est] Dicit BDH

CAP. 5, § 2. - 1 Hoc intelligendum est de libro Aristotelis, qui hic dicit: "cetera tal i um determinamw contra sophisticas importunitates". 1 Hic infra, § 4. CAP. 5, § 3. - 1 Infra, cap. 6, § 1 .

s

10

LIB.

ts

'D

25

3C

I CAP. 5 : DE OPPOSmONE ENUNTIATIONUM

399

dam non. Dicit igitur quod rerum subicibilium quaedam sunt univer­ sales, quaedam singulares. Et exponit, dicens quod universale est illud quod de pluribus natum est praedicari. Singulare vero est quod non est natum praedicari de pluribus, sicut 'homo' est universale, sed 'Plato' est de numero eorum quae sunt singularia. Cum, inquam, ita sit et simul cum hoc necesse est enunciare in enuntiatione quoniam aliquid inest alicui vel non inest, manifestum est quod aliquotiens prae­ dicatum enuntiatur inesse vel non inesse alicui de numero eorum quae sunt singularia, et aliquotiens praedicatum enuntiatur inesse vel non inesse alicui de numero eorum quae sunt universalia. Et ita in alia pro­ positione subicitur universale et in alia subicitur singulare ; et per con­ sequens alia propositio est singularis et alia non. Notandum est quod ex ista littera accipiunt a l i q u i 8 quod sit de intentionc P h i l o s o p h i ponere quod universalia sint verae res extra animam et de essentia rerum singularium, quia dicit quod rerum quaedam sunt universales, quaedam singulares. Sed hoc reputo suf­ cienter improbatum in libris praecedentibus ' et quod est contra inten­ tionem P h i l o s o p h i VII Metaphysicae 5, sicut alibi est ostensum 8 • Ideo dicendum quod ista auctoritas d u p l i c i t e r po test intelligi : nam P h i l o s o p h u s vocat hic res subicibilia, et secundum B o e­ t h i u m 7 et secundum P o r p h y r i u m 8 ipse loquitur in toto isto libro de vocibus. Igitur vocat hic res voces subicibiles, et tunc res 11 quod] termini add. DH, terminorum add. G, cum add. A 1 1-12 univcrsales] et add. CDGH 17 inest1 ] 12 singulares] particulares ve! praem . X 13 non om. X 14 homo] ve! anima! add. A 1 9-20 aliinesse DH ve!] et EFG quod] quoniam E F G 1 9-20 singularia . . . sunt om. (hom.) FG quotiens . . . Et om. E 20 i ta om. DH 21 subicitur om. FG 22 et om. DH 23 aliqui] multi X 25 essentia] esse CE 26 Sed] Et A , , reputo] puto F, est H, om. G 26-27 suf!icienter] satis DH 27 improbatum] reprobatum DCHX i 1 in] aliis add. BH 27-29 praecedentibw. . . Ideo] ergo modo transeo BH 29 dicendum] est add. CDEFGH, d tamen add. FG 30 secundum om. BH 31 secundum om. BH ,[ Porphyrium] Philosophum AGX 32 lgitur] Philosophw add. FG · hic om. BH 32-33 subicibiles . . . voces om. (hom.) BH .

8 Cf. Gualterus Burlaeus, Commentarius in librum Perihermenias Aristotelis Commentarius medius, n. 1 . 73 (ed. cit. , 84s.) ; cf. supra, Prooem. , § 8, nota 2. 5 Aristot. , Metaph. , VI, c. 13, tt. ' Videsis supra, Prooem , § 6, notam 2. 8 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent. , d. 2, 44-48 (1038b 8 - 1039a 3). q. 7 (Opera Theologica II , ed. cit. , pp. 237ss.) ; etiam supra, in Expositione in librum Porphyrii, prooem. , § 2 (pp. 1 1-14) . 7 Boethius, In librum De interpretatione, ed. 2a, l, prooem. {PL 64, 395) . 8 Porphyrius, Isagoge (Busse, 1 , 10-16) dicit se a huiusmodi quaestionibus velle abstinere. Cf. Ockham, Expositio in librum Porphyrii, prooem. , § 2 {supra, p. 10) . .

400

EXPOSITIO IN LIBRUM P ERUIEllMENIAS ARISTOTELIS

universales vocat voces communes per praedicationem, sicut haec vox 'homo' quae dicitur res universalis quia ipsa est de pluribus praedica­ bilis, sicut exponit P h i l o s o p h u s. Res autem singulares vocat nomina propria et non communia, sicut haec vox 'Plato' quae non comperit pluribus, sed est nomen unius tantum. Et si sit plurium, hoc non est univoce et per unam imposirionem, sed per plures impositio­ nes, et ideo non est vox universalis. Et s i d i c a t u r quod quaelibet vox est singularis, et per conscquens nulla est universalis, d i c e n d u m est quod vox vere est uni­ versalis, quamvis ad placitum ; quia sicut ex processu P h i l o s o p h i in parte priori patet quod P h i l o s o p h u s loquitur de enunriarione quae est vox, quia orario quae est vox est genus enunriationis, et per consequens sicut orario est vox ita enunriario est vox, et per consequens partes ilius enunriarionis sunt voces, et ita subiectum et praedicatum sunt voces. Sed, sicut patebit starim post, P h i l o s o p h u s dicit quod in enuntiatione praedicatur aliquando praedicatum de universali universaliter sumpto et aliquando non universaliter sumpto, et per consequens vox est vere universalis, quamvis ad placitum. Et quando d i c i t u r quod quaelibet vox est singularis, d i c e n d u m est quod vox est singularis in se, quia scilicet est una numero et non plu­ res ; p o test tamen esse universalis per significarionem seu praedicario­ nem. Et ita eadem vox est singularis uno modo accipiendo singulare et est universalis alio modo accipiendo universale. Unde sciendum quod 'singulare' d u p l i c i t e r accipitur : uno modo pro ilio quod est unum et non plura ; et isto modo quaelibet res, sive sit signum sive significatum, sive vox sive non-vox, est sin­ gularis. Et sic nulla res est universalis ; immo nihil est sic universale secundum intenrionem P h i l o s o p h i, quia nihil est unum et plura secundum P h i l o s o p h u m, quamvis aliquo modo possit concedi secundum t h e o l o g o s Sed de hoc non est curandum modo, •.

33 communes] omnes A, res E : ; haec] est tuld. AC 34 ipsa om. BCH 35 Philosophw] alibi tuld. FG 36 et communia om. BH ;: non] nomina tuld. EFG :; Plato] homo A 37 sed Et] univoca BH 39 vox] res EFG 42 quamvis] sit tuld. FG 43 Philosophw] ipse FG 47 sicut] illud A 50 vox om. ABCDH 52 scilic:et om. BH 54 Et ita] non H il singulare] latgc B, om. ACF 56 sciendum] est tuld. DFG 58 non-vox] conceptw X 59 sic1 om. FG 60 secundum . . . Philosophi om. BH • . .

...

9 Guillclmus de Ockham, Scriptum in I Sent. , d. 2, q. 4 : "Maior est manifesta, quia hoc est proprium soli divinae essentiae quod ipsa sine omni divisione et mul-

JS

40

45

so

ss

60

LIB. I CAP.

65

70

75

�K>

ss

90

5:

401

DE OPPOSITIONE ESU STIATIONUM

quia in isto libro et in aliis libris P h i l o s o p h i non intendo aliquid asserere quod sit falsum, sed tantum intendo explanare intentionem A r i s t o t e l i s, sive fuerit vera sive falsa. Alitcr accipitur 'singulare' pro ilio quod non est praedicabile de pluribus et quod plura non significat. Et universale dicitur, per oppo­ situm, illud quod est praedicabile dc pluribus et plura significat, quamvis ipsum in rei veritate sit unum et non plura. Et ita isto secundo modo accipiendo universale et singulare, idem non est singulare et universale sicut idem non est praedicabile de pluribus et non praedicabile de plu­ ribus. Et tale universale est singulare primo modo accipiendo 'singu­ lare'. Dicendum est igitur breviter quod eadem vox est singularis primo modo et non secundo modo, et hoc non est inconveniens. Aliter potest dici, non contradicendo tamen praedictae responsioni, quod P h i l o s o p h u s non tantum loquitur de vocibus ex quibus componitur propositio quae profertur, sed etiam loquitur de concepti­ bus seu intentionibus animae ex quibus componitur propositio in mente. Et tunc secundum o p i n i o n e m 10 quae ponit quod praedicabilia et subicibilia sunt intentiones animae subiective exsistentes in ea et qualitates eius, dicendum est quod intentio P h i l o s o p h i est dicere quod rerum exsistentium in - anima quae sunt subicibiles et prae­ dicabiles, quaedam sunt universales per praedicationem et tamen in se singulares primo modo, et quaedam sunt singulares et non universales per praedicationem ; sicut proportionaliter dictum est de voci bus, nisi quod intentiones animae sunt quaedam singulares et quaedam univer­ sales per praedicationem ex natura, voces autem non sunt singulares seu universales per praedicationem nisi ad placitum. Sed secundum o p i n i o n e m 11 quae ponit quod praedicabilia et subicibilia non habent in anima esse subiectivum sed obiectivum tantum, dicendum est quod P h i l o s o p h u s accipit ibi res non pro rebus realibus sed pro rebus rationis, scilicet pro intentionibus animae quae sunt tantum 63-64 aliquid . . . intendo ] aliud facere quam BH 67 Et] tamen add. A 72-74 accipicndo . . modol A , om. a/ii 74 modo1] universalis add. CE , e t univcrsalis add. DFG 7 5 tamen om. DGH 77-78 quac . . . propositio om. (hom.) EF 79 quod om. BDH 80 sunt] esse BDH : subiective om. A 81 est om. BH 82 quac] quacdam BFGH ;: subicibilcs] singularcs BH, 82-83 et praedicabilcs add. Z 87 ex natura] extra EF 88 scu] vcl BH ·: universalcs] pluralcs EFG 89 et om. FG 90 tantum om. A 91 rcalibus] naturalibus X .

'

tiplicatione est in pluribus suppositis distinctis realiter" (Opera Theologica II, ed. 1 1 Vide supra, prooem. , 1 ° Cf. supra, prooem. , § § 6 et 9. ci t. , p. 1 08) . § § 7 et 10.

OCXHAM, O PBRA PHISOPHlCA

U

26

402

EXPOSITIO IN UBRUM PERlliERMENIAS ARISTOTELIS

in anima obiective. Et ita sequitur quod P h i l o s o p h u s non vult quod res universales sint vere extra et de essentia rerum singularium, sed quod significant substantias singulares.

95

§ 4 Si ergo universaliter . . . [c. 7 ; 1 7b 3-6] . Hic exsequitur de intento,

enumerando modos oppositionis. Et primo ponit oppositionem quae est contrarietas ; secundo poni t oppositionem quae est contradictio, ibi 1 : Opponi autem affirmationem. Primo ostendit quae propositiones sunt contrariae ; secundo, quae non sunt contrariae, ibi 1 : Quando autem. Dicit igitur primo quod quando aliquid enuntiatur de universali universaliter sumpto et negatur ab universali eodem universaliter sumpto, tunc sunt ile propositiones contrariae. Dico universale universaliter sumptum sic dicendo 'omnis homo est albus', 'nullus homo est albus'. Sciendum est hic primo quod ex ista littera potest haberi quod P h i l o s o p h u s in parte priori non vocavit rem universalem nisi vocem vel intentionem animae ; nam, sicut patet hic, de illa re universali dicit aliquid praedicari universaliter ; sed non potest praedicari prae­ dicatum nisi de voce in propositione prolata vd de intentione animae in propositione in mente, nisi forte ilud quod scribitur in propositione scripta ; igitur res universalis non est nisi aliquod praedictorum. Sed manifestum est quod nullum praedictorum est substantia nec pars substantiae, quia tunc substantia vd esset intentio animae vel vox vel scriptura vel composita ex eis, quod est absurdum. Igitur relinquitur quod universale non est substantia nec pars substantiae, sicut dicit 93 obicctivc XZ, subicctivc 11/ii

94 vere] substantia ll. BCDFGH

CAP. 5, § 4. - 3 ponit oppositioncm] dc oppositionc BH 4 ponit oppositioncm om. BFH 5 afoncm] afo A, aflirmationcs EFG, om. BH Il ostcndit] ponit DFG 9-10 et sunt om. BH 10 Dico] dicuntur BH, autcm ll. FG l i univcnale] univcnalem CDEFG 10-1 1 uni1 1-12 nulus. . . albw om. 1 1 sumptum] sumpto AC il sic] sicut BCDFGH vcnalitc om. BH (11om.) GH 13 hic] ctg0 EFG 16 potcst pracdicari] pracdicatur BH 17 in propositionc om. BH i animac om. CD 19 Scd om. AB 20 nc] vcl CD 22 scriptura] scripta ADE Il composita] compositum BCGH, compositio F 23 quod universale om. BC ii univcnale om. DEFGH 23-24 sicut . . . Mctaphy1icac om. BH Il est] sit D, om. A •••

CAP. 5, § 4. - 1 Infra , § 7.

l

Infra, § 5.

s

to

1s

20

UB.

25

I CAP.

5:

403

DE OPPOSITIONE ENUNTIATIONUM

C o m m e n t a t o r, VII Metaphysicae 8 ; sed declarat C o m m e n t a t o r, ibidem.

tantum suh-

stantiam, sicut dicit

Similiter in ista propositione 'omnis homo est al bus', quaero quid subicitur : aut substantia aut p ars substantiae aut vox aut intentio ani­ mae, etc. ? Si primum detur, cum igitur subiectum hic sit unum et non plura, sequeretur quod subiectum hic esset Sortes vel pars Sortis, 30

et non plus Sortis quam Platonis et omnium hominum. Igitur istud subiectum unum et non plura esset omnes homines vel pars omnium hominum, et per consequens idem et non plura esset plura vel esset pars et de essentia plurium hominum, quod est manifeste falsum. Si autem subiectum hic sit vox vel intentio animae, igitur res universalis

35

de qua loquitur

Philosophus

in parte priori est vox vel intenti o

arumae. Secundo notandum quod

Philosophus

hic et frequenter in

isto libro ponit copulam post praedicatum, quae tamen deberet me­ diare inter subiectum et praedicatum, et ideo per istam 'omnis homo .co

albus est' intelligit istam 'omnis homo est albus' ; quae tamen de vir­ tute sermonis non aequipollent, nam haec de virtute sermonis est vera 'omnis homo al bus est', quia iste homo albus est, et ille, et sic de sin­ gulis ; et haec est falsa 'omnis homo est albus'.

§ 5 Quando autem in universalibus . . . (c. 7 ; 1 7b 6-12] . Ostendit quae non sunt contrariae, dicens quod illae propositiones quae accipiunt subiecta universalia - non tamen habent subiecta universaliter sums

pta - non sunt contrariae. Et accipiuntur subiecta non universaliter quando accipiuntur sine signo universali, sicut sic dicendo : 'homo est al bus ' , 'homo non est albus'. Et causa quare non accipiuntur univer­ saliter est quia quamvis hoc signum 'omnis' non sit universale, tamen quando additur subiecto facit subiectum stare universaliter. Aliqui li-

to

bri ha ben t istam litteram intermediam :

quae autem s ignificantur est

28 etc.] 25 ibidem] Vl Mea.phylicae BH 26 Similiter) Et pr-. CEF Zl aut1) seu A 32 et1) et BH, om. DEF 29 scqueretur) scquitur BH 31-32 omncs. . . cs1 om. (hom.) EFG ve! BH 33 pan] plurium .mi. BH 37 hic et om. EFG 38 deberet] debet A 39 homo om . A 40 imdligit] imendit CFG 42 et1] ilte et .mi. FG 42-43 singulis] ali FG CAP. S, § S. 6 sic om. BH eius BEH, cuius CD 1

9-10 libri om. BH

Aver, In Aristot. Mttaph. , VU, t. 45

10-1 1 quae . . . aliquando om. FG

(ed.

Iuntina , VUI, f.

93r).

10 est)

404

EX P O S ITIO I N LIBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

esse contraria ali quando. Et sic potest exponi 1 : non quod tales propo­ sitiones ubi subiectum accipitur non universaliter sunt secundum for­ mam suam contrariae, sed quia in aliquibus terminis, ubi scilicet su­ perius praedicatur de inferiori, non possunt simul esse verae sicut nec contrariae possunt simul esse verae. Sciendum quod hoc signum 'omnis' non est universale, quia non praedicatur de pluribus ; nulla enim talis est vera ' Sortes est omnis' , 'iste asinus est omnis' . Sciendum quod subcontrariae possunt esse simul verae, e t hoc tam in terminis substantialibus quam in accidentalibus, sed nec in istis nec in illis quando supenus praedicatur de inferiori vel convertibile de convertibili.

15

2()

§ 6 In

eo

enim quod universale . . . [c. 7 ; 1 7b 12-1 6] . Removet quan­

dam dubitationem : posset enim aliquis credere quod sicut contrarie­ tas propositionum attenditur penes subiecta quando accipiuntur uni­ versaliter, quod etiam ita attenderetur penes praedicata quando acciperentur universaliter. Hoc removet P h i l o s o p h u s, dicens quod in propositione in qua praedicatur aliquid de aliquo universaliter sumpto non contingit illud quod est praedicatum universale praedicari univer­ saliter, quia nula est affirmatio vera in qua praedicatum universale universaliter sumptum praedicatur de aliquo, sicut de ista 'omnis homo est omne ani mal'. Sciendum est hic quod aliquando praedicatum universale univer­ saliter sumptum potest praedicari in propositione universali affirmativa ita quod eri t propositio vera ; non tamen eri t semper propositi o vera. Unde sciendum quod quando praedicatum universale habet tantum unum contentum de quo verificetur, poterit talis universalis esse vera. Unde si nullus homo esset albus nisi Sortes tantum, haec esset vera 14 inferiori] ve! aequale de aequali ddd. X 14-15 sicut . . . verae om. (hom.) EFG dum] est add. D FGH i non om. X 19 Sciendum] etiam ddd. A, est ddd. F

16 Scien-

CAP. 5, § 6. - 2 Removet] Hic prtJem. FG 2.-3 quandam om. DFH 3 sicut om. EFG 4 attenditur] attenderetur EG, attendatur F 5-6 quod . . . universaliter om. EFG 6 Hoc] E t pr�Jem. CDE 8 universale om. BH 9 universale om. DEFG 10 aliquo] subiecto ad. FG il sicut] est ddd. BH 1 2 est hic om. BH 15 sciendum] est ddd. BFGH 16 contentum] de ilio ad. EFG !l universalis] tale A

CAP. S. § S. - 1 Cf. Boethius, In librum De interpretatione, ed. 2a, II, cap. De subiectis et praedicatis enuntiationum {PL 64, 474 B), ubi allegatur Alexander.

5

10

1s

LIB. l CAP.

2Xl

25

30

35

5 : DE

OPPOSmONE ENUNTIATIONUM

405

'aliquis homo est omnis homo albus', quia iste homo, scilicet Sortes, est omnis homo albus. Tamen si universale praed.icatum habeat plura contenta, semper est propositio falsa, sive sit universalis sive particu­ laris sive indefinita, et hoc quia quaelibet singularis est falsa. Et ideo ista est simpliciter falsa 'omnis homo est omne animai'. T amen intel­ ligendum est quod hoc est verum quando termini supponunt persona­ liter, quia si praed.icatum supponeret materialiter posset propositio verificari. Unde hoc potest verificari 'aliquod compositum ex termino communi et signo universali est omnis homo', quia est hoc compo­ situm 'omnis homo'. Et isto modo d.istinguendum est hoc sophisma 1 'omnis homo est totum in quantitate', et solvendum. Unde pro isto loco et multis aliis d.ictis P h i l o s o p h i in d.iversis locis est notandum quod regulae suae, ut frequenter, intelligendae sunt quando termini supponunt personaliter, quia si supponerent materialiter vel simpliciter, frequenter haberent instantias, sicut locis suis ostendetur. Secundo notandum quod 'universale' d u p l i c i t e r accipitur ad praesens : uno modo pro illo quod actualiter est praedicabile de multis ; aliter pro illo quod potest sine nova imposi tione praed.icari de multis, quamvis de facto non praedicetur de multis, sicut si non esset nisi unum album, tunc 'album' non esset universale primo modo acci­ piendo universale sed secundo ;'D odo tantum, et tamen posset esse uni­ versale primo modo.

§ 7

s

Opponi autem affirmationem... [c. 7 ; 1 7b 16-20] . In ista parte ponit aliam speciem oppositionis quae est contrad.ictio, et est quando universalis opponitur particulari sive indefinitae, sicut istae : 'omnis homo est albus' - 'quidam homo non est albus' ; similiter : 'nullus homo est albus' - 'aliquis homo est albus'. 1 9 praedicatum om. A 20 sive1 om. CDEFG 2 1 indefinita] indistincta A , infinita F : : est] erit CFG ' ; Et om. BH 26 homo om. A 27-28 Et . . . solvendum om B H 27 hoc] illud EFG 30 ut om. BH 31 supponerent] supponant A, supponent C 33 Secundo] Tertio CH notandum] est add. DGH 34 ad praesens om. B H ' actualiter] acceptum CE 35 impositione] institutione D, om. F 36 quamvis . . . multis om. G de facto om. EF 3S-39 tantum . . . modo om. (hom.) BH 38 tamen] non FG CAP. 5, § 7. 2 affintionem] afationi CDFG, om. BH : In . . . parte] Hic B H om. FG 6 aliquis) quidam CFX : homo1] non add. H -

5 similiter

CAP. 5, § 6. - 1 Cf. L. M. de Rijk, Logica Modernorum, 11-2 (Assen 1967, 422) ; Lambertus Altissiodorensis, Logica (ed. F. Alessio, Firenze 1971 , 13s) .

406

EXPOSmO IN

LIBRUM

PERIHERMENIAS ARISTOTEUS

Intelligendum est quod P h i l o s o p h u s hic non loquitur nisi de oppositione propositionum habentium subiecta communia, non sin­ gularia, quia in propositionibus singularibus non est aliqua oppositio nisi contradictionis .

so

Et est notandum quod

Philosophus

vocat singolare non

tantum rem extra significatam sed etiam ipsam vocem significantem onum tantum, sive sit nomen sive pronomen sive compositum ex pro­ nomine et termino communi, quale est hoc totum 'iste homo'. Et etiam singolare potest vocari intentio animae sive conceptus.

ts

(CAPITULUM 6

DE OPPOSITIONB PROPOSITIONUM QUOAD VERITATBM ET FALSITATEM )

§ 1 Contrarie dico opponi ... [c. 7 ; 1 7b 20-26] . In ista parte osten­ dit P h i l o s o p h u s quomodo diversa opposita se habent ad verita-

s

tem et falsitatem ; et primo quantum ad propositiones de praesenti ; secondo quantum ad propositiones de futuro, i bi

1:

In singularibus et Ju­

turis non. Prima dividitur in duas : in prima agi t de contraris ; secondo de contradictori, i bi

1:

Quaecumque igitur.

Dicit igitur quod cum illae propositiones sint contrariae quarum una

to

est universalis afrmativa et alia universalis negativa de eisdem ter­

minis, sicut istae 'omnis homo est al bus' - 'nullus homo est albus',

manifestum est quod impossibile est eas esse simul veras. Tamen quamvis contrariae propositiones non possint simul esse verae, tamen contradictoriae ilm contrariarum possont simul esse verae, quae vocantur subcontrariae, sicut istae duae sont simul verae ' aliquis homo est albus' - 'aliquis homo non est albus'. Notandum est hic p r i m o quod contrariae numquam possont esse simul verae, quia si essent simul verae, cum ex universali vera se7 est om. BH

12 extra om. BCB

parta

CAP. 6, § 1 . - 4 dico] vero A 8 non] simplicitcr lld. CDE, om. BFGH il duas] ll. EF , , in prima] primo B H Il secundo] in seconda EFG 1 0 sint] sunt EGH 1 3 eas] easde m EFG 14 pos] post BH 15 contradictoriae] subcontrariae C, oppositae G

CAP. 6, § 1 .

- 1 Infra, § 7.

1

Infra, § 2.

ts

LIB. l CAP. 6 : DE OPPOSmS QUANTUM AD VERITATEM ET FALSITATEM

3>

25

30

35

40

45

so

407

quatur particularis vera, sequeretur quod contradictoriae essent simul verae, scilicet una universalis iliarum et particularis sibi contrad.ictoria sequens ex alia universali, sicut si istae essent simul verae 'omnis homo est albus', 'nullus homo est albus', et sequitur 'nullus homo est albus, igitur aliquis homo non est albus', sequeretur quod istae essent simul verae 'omnis homo est albus' - 'aliquis homo non est albus'. S e c u n d o notandum quod contrariae possunt esse simul falsae ; et hoc tam in terminis substantialibus quam accidentialibus, sicut istae sunt simul falsae : 'nullum animai est homo' - 'omne animai est homo' ; et similiter istae : 'omnis homo est albus' - 'nulus homo est albus'. Tamen nec in terminis substantialibus nec accidentalibus possunt si­ mul esse falsae quando praed.icatum est superius ad subiectum vel con­ vertibile, sicut istae non possunt simul esse falsae : 'omnis homo est animai' - 'nullus homo est animai' ; nec istae : 'omnis homo est risi­ bilis' - 'nullus homo est risibilis' ; nec istae : 'omne album est coloratum' - 'nullum album est coloratum' ; nec istae : 'omne album est disgregativum visus' - 'nullum album est d.isgregativum visus'. Et voco hic 'superius ad aliud' sive praed.icetur in quid et per se primo modo de ilio, sive non, dummodo tamen ab ilio ad aliud respectu esse exsistentiae afmative et sine distributione sit bona consequentia. Et isto modo secundum. intentionem P h i l o s o p h i 'homo' est inferius ad coloratum, quia sequitur consequentia necessaria : 'iste est homo', quocumque demonstrato, 'igitur iste est coloratus'. Et ideo nullae tales consequentiae possunt simul esse falsae : 'omnis homo est coloratus' - 'nullus homo est coloratus' ; 'omnis ignis est calefactivus' 'nullus ignis est calefactivus', et sic de ali. T e r t i o notandum quod subcontrariae non tantum sunt par­ ticulares, sed etiam indefinitae sunt subcontrariae, quia quandocumque termini sumuntur personaliter semper particulares et indefinitae con­ vertuntur, et ideo eodem modo quo particulares sunt verae vd falsae, et indefinitae. Unde sicut tam in terminis substantialibus quam acci­ dentalibus subcontrariae particulares possunt esse simul verae quando 20 sequen:tur quod om. EFG 23 sequitur] sequcretur F, sequetur G 26 Secundo] Tertio A l! notandum] est tultl. DGH Il simul om. AB 30 nec1 om. AB 37 voco] neceso EF il hic] est 11. EF : : et o m . DH 38 modo EG i l non o m . X 39 a.flirmativc o m . A 4 1 llCOCSo47 quansaria] bona BH 43 nullae A, nec BDEFGHX, om. C 46 notandum] est 11. CDFG documque] quandoque CF 48 sumuntur] supponunt DEFG i! particulares] particularis BDEFGH I l indtae] indefinita BCDEFGH 49 va . falsae] simul es verac: X 50-51 acc:fcnQlibus] particulan"bw A ..

408

EXPOSITIO I N LIBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

non praedicatur superius de inferiori nec convertibile de convertibili, ita etiam indefinitae. Et ideo istae sunt simul verae : 'animai est homo' - 'animai non est homo' ; 'color est albedo' - 'color non est albedo' ; 'coloratum est album' - 'colora tu m non est album'. Et s i d i c a t u r quod species non praedicatur de genere se­ cundum P o r p h y r i u m 8, igitur haec est falsa 'animai est homo', d i c e n d u m est, sicut dictum est i b i ', quod P o r p h y r i u s intelligit quod species non praedicatur de genere universaliter sumpto quando genus habet plures species actualiter sub se. Unde haec est vera 'animai est homo' ; haec tamen est falsa 'omne animai est homo'. Et tamen si nullum animai esset nisi homo tantum, haec, ilio casu po­ sito, esset vera 'omne animai est homo', quamvis esset contingenter vera. Similiter, si nihil esset coloratum nisi homo, haec esset vera 'omne coloratum est homo', et sic de aliis.

55

60

65

§ 2 Quaecum que igitur contradictiones. . . [c. 7 ; 1 7b 2Cr37] . In ista

parte ostendit quomodo contradictoria se habent ad veritatem et fal­ sitatem. Et primo hoc facit ; secundo removet unam dubitationem, ibi1 : Una autem est alfirmatio. Prima dividitur in duas : primo ostendit quod altera contradictoriarum est vera et altera falsa ; secundo ostendit quod unius afrmationis est una negatio, et e converso, ibi 1 : Manifestum

5

est autem.

Dicit ergo primo quod quaecumque propositiones sunt contradic­ toriae, sive sint ex terminis universalibus sive ex terminis singularibus, si una sit vera, alia erit falsa, et e converso. De singularibus patet, nam si haec si t vera ' Sortes est albus', haec eri t falsa 'Sortes non est albus', 53 animai] hoc pr��m�. AC 5 6 dicatur] dicitur B, dia:res H 5 7 est1] quod B, o m . A 58 ibi] alibi EFG 59 intelligit] intcndit BCH praedicatur] praedicantur B, praedia:tur G 60 quando] quia A, cum non I ·� plures . . . se] plura supposita quam species X 64 nihil] non A, nullum E

CAP . 6, § 2. 3 contradictoria] contradictiones BH, contradictio CDFG habent CDFG 5 autem om. CFG : i Prima] pan add. EFG : : duas] partes add. DFG 9 quaecumque] quantumcumque H 1 1 si] sic A Il erit] est AD, om. F 12-14 Sortes1 falsa om. (hom.) EF -

...

' Scilicet in Expositione in librum 8 Porphyriw, Isagoge (Busse 7, 1-5) . Porphyrii, cap . 2, § 13 (supra, pp. 50s.) ; cf. et i a m Summa Logicae, pars II, c. 21 (Opera Philosophica I, ed. cit. , 320) . 2 Infra, § 3. CAP. 6, § 2. 1 Infra, § 5. -

to

LIB. I CAP.

6:

DE OPPOSITIS QUANTUM AD VERITATEM ET FALSITATEM

409

et e converso. Similiter, [de universalibus patet, nam] si haec sit vera 'omnis homo est albus', haec erit falsa 'aliquis homo non est albus', 1 5 et e converso. Sed tamen quando ambae propositiones sunt non universales sed particulares vel indefinitae, non oportet quod si una sit vera quod alia sit falsa. Nam istae duae sunt simul verae : 'homo est albus' - 'homo non est albus' ; similiter istae : 'homo est pro bus' - 'homo non est 20 probus'. Et hoc probatur, quia sequitur 'homo est turpis, igitur homo non est probus'. Sed istae duae stant simul 'homo est probus' et 'homo est turpis', igitur istae duae stant simul 'homo est probus' et 'homo non est probus'. Sirniliter, istae duae stant simul 'homo est pulcher' - 'homo non est pulcher', quia sequitur 'homo est foedus, igitur 25 homo non est pulcher' ; et quidquid sta t cum antecedente, stat cum consequente, igitur etc. Tamen dicit P h i l o s o p h u s quod subito posset alicui videri quod sequeretur inconveniens, quia per istam 'homo non est albus' videtur importari quod nemo est albus. Sed hoc non valet, quia istae duae 'homo non est albus' et 'nemo est albus' non si30 gnificant idem, cum una sit universalis et alia indefinita. Sciendum est quod quamvis non sequatur haec particularis seu in­ definita est vera, igitur sua subcontraria est falsa, tamen e converso bene sequitur, quia si una subcontrariarum sit falsa, necessario alia erit vera ; sicut si haec si t falsa 'homo est albus', necessario haec eri t 35 vera 'homo non est al bus'. Et quia subcontrariae numquam possunt simul esse falsae, nam si possent esse simul falsae, necessario contrariae propositiones universales eis contradicentes essent simul verae, quia semper si una contradictoriarum est falsa, sua contradictoria erit vera. Et ita si istae essent simul falsae 'homo est albus' - 'homo non est al40 bus', istae essent simul verae 'omnis homo est albus' - 'nullus homo est albus', quod est impossibile, quia contrariae numquam possunt si­ mul esse verae, quamvis possint simul esse falsae ; unde contrariac numquam stant simul. Et s i d i c a t u r quod stant simul in falsi­ tate, d i c e n d u m quod hoc est falsum vel est abusivus modus lo20 probatur] probat FG 20-21 homo . . . Scd om. DEFG 21-23 est1 . . . homo om. (hom.) BEH 21-22 est1 homo1 om. (11om.) DFG 24 foedus] turpis X 26 igitur etc. om. EFGH 29 valet] oportet Z 33 sit] erit D, est H erit ] est BH 34 sicut om. A 34-35 necesrio . . . albw om. EF 35 Et] ve! A, om. G 36 nam . . . falsae1 om. CF necesio ] ncces BCH 38 est ] sit A, erit B rua contradictoria] reliqua BGH, alia C, alia contradictoriarum E, altera F erit] est CDEF 39-40 istae . albus1 om. EF 44 dicendum] est t�.dd. CGH vcl] et BH •..

'

,

.

.

410

EXPOSITIO IN LIBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

quendi, quia illa quae repugnant nec stant simul in falsitate nec in ve-

45

ritate. Unde 'stare simul' est posse esse simul verae; et ita proprie lo­ quendo dicere quod contrariae stant simul in falsitate, est dicere quod contrariae possint esse simul verae in falsitate; quod nihil est dictu .

§ Manifestum est autem...

[c.

3 7;

1 7b 3 8 - 1 8a 7] . In ista parte

ostendit quod unius affirmationis est una negatio, et

c

converso. Et

hoc probat quia illud quod affirmatur per affirmationem debet negari per negationem et de eodem; et hoc vel de aliquo universali, et tunc

5

vel universaliter vel non universaliter, vel de aliquo singulari, sicut sic dicendo ' Sortes est albus' - ' S ortes non est albus ' . Nam si album negaretur ab alio quam a Sorte, puta a Platone, sic dicendo ' Plato non est albus' , manifestum esset quod ista ' Plato non est albus' non oppo­ nitur huic ' S ortes est albus' , quamvis sit distincta propositio . Similiter,

10

isti affirmationi 'omnis homo est albus' opponitur ista ' aliquis homo non est albus ' ; et isti ' aliquis homo est al bus' opponitur ista 'nullus homo est albus ' . Igitur manifestum est quod uni affirmationi est una negatio opposita. Et notandum est hic quod ista littera potest exponi d u p l i c it e r:

15

uno modo quod accipiat oppositionem pro contradictione in

qua sola oportet quod si affirmatio sit vera, negatio sit falsa, et e con­ verso. Et tunc manifestum est quod uni affirmationi est tantum una negatio opposita. Aliter potest exponi quod intendit quod in uno genere oppositionis uni affirmationi est tantum

una

negatio opposita,

quia oppositione contraria nulla propositio opponitur universali affir­ mativae nisi propositio universalis negativa; similiter, oppositione con­ tradictoria universali affirmativae solum opponitur propositio parti­ cularis negativa, et sic de aliis . 45-46 quia . . . vcritatc om. BH 45 repugnant] rcputant E, rcpraesentant G :! necl ] non CDEFG 46 et ita om. B 47 contrariae] contraria BH 48 contrariae] contraria BH : : possint] posunt BDEGH !: verac] vera BH ii dictu] dictum CEH CAP. 6, § 3. - 2 In . . . parte] Hic BH 3 E t om. BCH 6 univenalitcr1] dc aliquo univenali tuld. EFG ; ' singulari] singulariter dc singulari A Il sicut om. CD !: sic om. BH 8 ncgarctu] vere rcmovetur BDH li alio] aliquo CD 9 es] est BEFGH �i non1 om. CDEF 9-10 opponitur] es opposita A 10 Sortes] non tuld. DEF 13-14 manifestum. . . opposita] etc . BH 15 Et om. A 17 vera] quod tuld. ACD 18 aftioni] negationi FG ! est tantum] communi est BH 19 ncgatio CD 2D tantum om. BH 21 quia] scd in BH ; , propositio om. BCH 21-22 aftivae ] negativae F 22 propositio om. BH il negativa] afmativa F i l sitnilitcr] alitcr E, aut G 22-23" oppositione contradictoria] oppositioni contradictoriae BH 23 solum] nisi F

7Xl

LIB. 25

DE OPPOSITIS

I CAP. 6 :

QUANTUM

41 1

AD VERITATEM ET FALSITATEM

S ecundo notandum quod oppositio propositionum accipitur d up l i c i t e r:

stricte et large.

S tricte

accipitur pro oppositione

propositionum ex eisdem terminis, et quantum ad subiecta et praedi­ cata, et quantum ad condiciones seu determinationes eorum, sola va­ ria tione facta alicuius signi vel signorum vel negationis. Et isto modo 30

loquitur

Philosophus

negatio tantum large

una

hic. Et sic

uni

affirmationi opponitur

una

specie oppositionis, et e converso. Aliter accipitur

oppositio pro repugnantia propositionum quae nulo modo

possunt esse simul verae. Et sic

uni

multa opponuntur, sicut isti 'omnis

homo est albus' opponitur quaelibet singularis istius 'nullus homo est 35

albus' , et similiter tales 'nulum animai est album' , 'nullum risibile est album' , et sic de multis

talibus.

Hic tamen est intelligendum quod

quaelibet talis infert contrariam vel contradictoriam ilius propositionis cui repugnat, nec aliter posset sibi repugnare. Et 40

si

quaeratur

quo genere oppositionis istae repugnant

'omnis homo est albus' - 'nullum animai est album', d i c e n d u m

Philosophus

quod nullo genere oppositionis de quo

hic lo­

quitur, quia non loquitur nisi de propositionibus in eisdem terminis . Similiter, isti 'omnis homo de necessitate est animai' opponitur ista 'nullus homo est animai', et tamen proprie loquendo nec contradicto45

rie nec contrarie.

§ 4 Quoniam aliae . . . [c. 7 ; 1 8a 9 - 1 2 ] . Hic recapitulat, dicens quod manifestum est ex praedictis quod aliquae propositiones sunt contra­ riae et aliquae contradictoriae. Et quae sunt contrariae et quae cons

tradictoriae dictum est

p r i u s 1•

Dictum est etiam quoniam non

semper altera pars contradictionis, hoc est oppositionis, est vera et al­ tera falsa, quia non contrarietatis. Et quare et quando hoc contingit, et quando non contingit, dictum est 1 • 25 notandum] es t tu/d. CDGH :i accipitur] sumitur BH, om. F 25-26 duplicicer] scili cet F , scilia:t tu/d. CDG 26 accipitur] sumitur BH 27 et1 om. DEFG :1 et1] qumtum ad tulil. A 28 condiciona seu om. BH 31 tantum] in tulil. BH 33 verae] ut omna propositiona dican­ tur opponi quae DOD posunt es limul verae tu/d. CD : sic] similiter CD r: multa] multae BH 36 ta­ libus] ali BH 39 quacratur] quaeritur BH 40 dia:ndum] est tu/d. DGH 41 oppositionis] repugnmt tul4. FG 42 quia . . . loquitur om. (hom.) DEG propositionibus] oppositionibus X 45 nec] sunt tulil. DG CAP. 6, § 4. - 2-8 dicens. . . est J et patet in littera BH quod DF 7 quare] qualiter CDEFX

CAP. 6, § 4.

-

1

Supra ,

cap. 5, § § 4-7.

5 prius om. CDEFG

2

Supra ,

§ 1.

quoniam]

412

EXPOSITIO I N LIBR UM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

§ 5 Una autem affirmatio . . . [c. 8 ; 1 8a 1 3-27] . In ista parte P h i l o-

s o p h u s removet unam dubitarionem : posset enim aliquis credere quod, sicut dictum est quod altera pars contradictionis est vera et al­ tera falsa quando proposirio est una, quod hoc contingeret universaliter ; quod tamen non est verum. Ideo hoc removet P h i l o s oP h u s, dicens quod praedicta intelligenda sunt de affirmarione una et de negatione quae est una. Et est affirmario vel negario una quando unum non aequivocum enunriatur de uno non aequivoco, et hoc sive universaliter sive non universaliter, sicut sic dicendo 'omnis homo est albus' - 'nullus homo est albus' - 'quidam homo est albus' - 'qui­ dam homo non est albus', et hoc si 'album' sit univocum et non aequi­ vocum. Nam si 'album' signifi.caret duo aequivoce, tunc non esset haec una affirmario 'homo est albus', sicut si 'tunica' aequivoce signi­ ficaret hominem et equum, et diceretur sic 'tunica est alba', haec orario non esset una affirmario sed plures, nam idem esset dicere tunc 'tunica est alba' et dicere istas duas proposiriones 'homo est albus', 'equus est albus'. Et per consequens, sicut istae sunt plures et multa signifi.cant, ita ista 'tunica est alba' non significat unum tantum sed multa, et ita erit multa et non una affirmario. Et ideo in isris non oportet quod altera pars contradicrionis sit vera et altera falsa. Notandum est hic p r i m o quod P h i l o s o p h u s non in­ tendit quod talis orario 'tunica est alba', si 'tunica' si t aequivocum, quod sit simpliciter et realiter plura. Nam tanta unitas est realiter in ista oratione 'tunica est alba', si 'tunica' sit aequivocum sicut si sit univocum, quia eadem orario est ; non enim variatur orario propter hoc quod significat plura vel pauciora. Sed intendit quod est plura per aequivalenriam, hoc est, in significando aequivalet pluribus orarioni­ bus, quia isris duabus 'homo est albus', 'equus est albus' . Et ideo non oportet quod sit praecise vera nec praecise falsa. Et sic loquitur P h iCAP. 6, § 5. 2 affirmatio om. BH : : In . . . parte) Hic BH 3 enim om. BH 5 quod) ita add. CDEFG 6-7 Philosophus om. BH 8 de om. BH 9 enuntiatur] enumeratur BH 1 1 nullus] non omnis A 1 1 quidam) nullus A 1 1 quidam1 . . . albus• om. D 1 1-12 quidam1 albus om. CE 13 tunc) et CDEFG, om. A 14 affirmatio ) sed plures add. BH . sicut) sic C, om. A ': acqui­ voce] univoce EF 14-15 significaret] duo sci li cet add. BH 15 et1] si add. A 1 5-17 haec . . . alba om. (hom.) CDEFG 1 7 albus ] e t add. A 1 9 ita1 ] sic B I 20 et) quia C : non1] erit add. FG 20-21 altera) alia AD 24 unitas) veritas AD 28 aequivalentiam) aequivocationem H 30 nec] vel BDH .••

5

to

15

20

25

JO

LIB. I CAP.

35

6:

DE OPPOSITIS QUANTUM AD VERITATEM ET FALSITATEM

413

l o s o p h u s hic de vero et falso, hoc est, de ilio quod est praecisc verum v el praecise falsum ; et sic ista orario non est vera nec falsa. Unde sciendum quod verum et falsum, quando dicuntur de propo­ sitionibus prolatis vel scriptis, d u p l i c i t e r accipiuntur. U n o m o d o dicitur verum illud cui praecise in mente correspondet ve­ rum - vel propositio vera tamquam signum subordinatum modo exposito in prologo 1 ita scilicet quod dum sibi correspondet ve­ rum, non potest correspondere alia propositio, nec vera nec falsa, nisi de novo imponatur. Et isto modo nul propositio multiplex vel distinguenda est vera vel falsa. Et sic homines communiter accipiunt propositionem vera m vel falsam, etiam in voce ; et talis proposi rio vocatur proposttto una . A l i t e r accipitur verum prolatum vel scriptum pro omni ilio cui correspondet aliqua vera propositio in mente sive etiam sibi correspondeat falsum vel aliud verum sive non ; et eodem modo de falso. Et isto modo esset concedendum quod eadem propositio numero prolata vel scripta est vera vel falsa, necessaria ve1 impossibilis, sed semper illa propositio est distinguenda. Et sic accipitur verum et falsum in I Elenchorum 1 et alibi 8 quando dixi eandem propo­ sitionem numero esse veram vel falsam, quia scilicet eadem propositio est signum veri et falsi illo modo quo vox significat conceptum vel passionem animae. Et sic non utuntur homines communiter vero et falso. Et s i d i c a t u r quod isti propositioni 'omnis homo est animal' correspondent multae propositiones in mente, quia omnes singulares, d i c e n d u m quod non correspondent isti primo, sed primo cor­ respondent distinctis propositionibus singularibus prolatis. Ideo ista 'omnis homo est animal' non est plures nec formaliter nec per aequi-

40

45

so

ss

32 oratio o m . EFG nec] sed E, vel FG 33 sciendum] est tuld. CDGH 33- propositionibus om. CEFG 35-36 verum vel] ita quod talis BH 36 vera . . . signum om . BH ii signum om. CDEFG . subordinatum] est subordinata BH, subordina t E, subordinato F 37 cxposito] praeo­ sito BH ita scilicet om . BH 37-38 dum . . . verum o m . BH 38 potcst] ci tuld. BH Il nec1 o m . 39-42 E t. . . una om. BH 39 multiplct] vel ABCH nec1] vel BCH Il nisi] una nisi tuld. BH tuld. CDZ 40 homines] omnes ABH 41 vel] et ABH l etiam om. CDEFG il et om. CFG 44 etiam] quae C, om. BH j; falsum] unum BH vel] sive BH aliud o m . A 46 vel] et ABG 47 illa] talis BH est] erit BCDEFG 'i accipitur] accepi Z 48 dixi] dicitur X 49 numero om. BCH 50 et] ve! CD :i falsi] et tuld. CEFG 51 E t ] Sed CDEFG :1 communiter om. CD 5 3 in mente o m . BH 54 dicendum] est tuld. EGH " non o m . CDEF 55 Ideo] E t priiDI. A 56-57 aequivalentiam] aequivocationem BH ,

"

1 Aristot. , De sophisticis elmchis, CAP. 6, § 5. 1 Supra, prooem. , § 12. 4 {1 66a 14-21) . 8 Guillelmus d e Ockham, Scriptum i n I Sent. , d . 2, q . 8 (Opera Theologica II, ed. cit. , 287s). -

cap.

414

EXPOSITIO I N LIBRUM PERIHERMENIAS ARISTO TELIS

valentiam, ilio modo quo accipitur hic propositionem esse plures per aequivalentiam, quamvis inferat plures propositiones. §

In bis

ergo. . . [c.

9;

6

1 8a 28-33] . In ista parte infert P h i l o s

o-

p h u s unam conclusionem ex praedictis, dicens quod in his propo­ sitionibus quae sunt de praesenti et de praeterito necesse est proposi­ tionem affirmativam esse veram et negativam esse falsam, vel e con-

s

verso, si sit contradictio. Immo etiam o mnis talis afmativa et omnis talis negativa est vera vel falsa ; sed tamen si

una

si t universalis et alia

particularis necesse est unam esse veram et aliam falsam. Similiter, in singularibus necesse est quod una pars sit vera et alia falsa. Sed quando tam affirmativa quam negativa est particularis, non oportet quod si

to

una sit vera quod alia necessario sit falsa, sed poterunt ambae simul esse verae ; numquam tamen poterunt ambae simul esse falsae. § 7 In

singularibus

parte determinat

vero

et futuris . . . (c. 9 ; 1 8a 33 - 1 8h 9] .

Philosophus

In ista

quomodo propositiones de

turo oppositae se habent ad veritatem et falsitatem. Et

fu­ dividitur in

duas partes, quia primo ostendit quod in aliquibus de futuro nulla est

s

veritas determinata ; secundo ostendit quomodo se ha ben t ad verita­ tem et falsitatem, i bi 1 :

Esse quod est.

Prima pars dividitur in tres par­

tes, quia primo ostendit quod si in omnibus de futuro esset veritas de­ terminata, omnia evenirent de necessitate ; secundo infert plura incon­ venientia ex ilio inconvenienti ; tertio ostendit quod hoc esset impossi bile, scilicet quod omnia eveniant de necessitate. S ecunda ibi 1 : 57-58 ilio . . . acquivalmtiam

Dm.

BH

Quae

58 infcnt] intelligit A

5 es1 Dm. ACD 6 si] et priiDfl. A li etiam CAP. 6, § 6. 2 In om. EG ii In. . . parte ] Hic BH 6-7 aftiva. . . tal is om. ( 11om . ) EFG 6 et] similite t�dd. BCDFH 7 tamen BO 11m. BH 8 aliam] cac: lfl. BH 9 pan Dm. BH 1 1 alia] altera FG il neceso Dm. BH 12 ambae Dm. BFH il simul om. DE om.

CAP. 6, § 7. - 2 et futuris Dm. BH 2-3 In. .. parte ] Hic BH 3 determinat Pbilosophw] 7-8 parte1 quia Dm. BH 8 de ostendit BH 5 parte1 Dm. BH 7 pan dividitur Dm. BH futuro Dm. BH 8-9 determinata] sequcrctw: quod lfl. BH 10 inconvenienti] ibi quae igitur contingunt 11dJ. BH ;! ostendit D m . AE Il quod Dm. EH I l hoc cst] es B, � C Il cac:t] est AD, Dm. H l l lcilic:ct Dm. BCH Il Secunda Dm. BH !l Quae] Quod A 1 1-12 Quae. . . ibi Dm. BH

CAP. 6, § 7. - 1 ln&a, § 13.

• In&a, § tl .

w

LIB.

ts

20

25

JO

I CAP.

6:

41 5

DE OPPO SITIS QUANTUM AD VERITATEM ET FALSITATEM

igitur contingunt inconvenientia; tertia ibi 8 : Quod si haec non sunt passi­ bilia. Prima pars dividitur in duas partes, quia primo ostendit hoc in­ conveniens sequi ; secundo incidentaliter ostendit quod non utraque pars talis contradictionis est falsa, ibi ' : At vero nec. In prima parte ponit duas rationes, praemittens primo condusio­ nem, dicens quod in singularibus de futuro non similiter est sicut in illis de praeterito et de praesenti, scilicet quod non semper altera pars contradictionis est vera et altera falsa sicut est in illis de praeterito et de praesenti. Et hoc probat ducendo ad impossibile sic : Si omnis pro­ positio affirmativa et negativa sit determinate vera vel determinate falsa, igitur si unus dica t 'hoc erit' et alius dica t 'hoc non erit', oportet quod alter istorum dicat determinate verum, si quaelibet propositio sit determinate vera vel determinate falsa, sicut si aliquis dicat 'hoc erit album', et alius dica t 'hoc non erit album', oportet quod alter dicat determinate verum et quod alter determinate mentiatur. Sed hoc est falsum, quia tunc nihil fieret a casu vel ad utrumlibet sed omnia fierent ex necessitate. Ista ultima consequentia patet, quia illud quod est ad utrumlibet non magis determinatur ad unam partem quam ad aliam, hoc est, non magis determinatur ad esse quam ad non esse. Igitur si est determin.atum quod erit vel quod non erit, non fiet ad utrumlibet sed ex necessitate. § 8

s

Amplius si est album . . . [c. 9 ; 1 8b 9-16] . Hic ponit secundam ra­ tionem, quae est quod si hoc sit modo album, et si sit determinata veritas in illis de futuro, ergo haec prius fui t vera 'hoc erit album' ; immo ista semper fuit vera 'hoc erit album'. Sed si fuit semper futu­ rum, igitur non potuit non esse futurum, igitur non potuit non fieri, 12-13 possibilia] impossibilia AB 13 pan dividitur] potest dividi CDEF, om. BH Il partes quia om. BH 14 incidcnWiter] incidcnter B, accidcnWiter C �1 ost:cndit om. CDE 15 talis om. CF Il nec om. BH 19 altera] alia BH 19-20 sicut. . pracscnti om. BH 20 d=do] arguendo EFG, deducendo X i Si om. A 2 1 et) ve! EF !i determinte om. FG 22 dicat1 om. A 23 alter] unw FG 25 oportet] sequitur A 26 et. . . mentiatur om. BH Il alter) alt:crum CDEFG il mcntiatur) cveniat CDEFG Z1 a om. BCEFG :! ve!] nec ABH Zl-'J!J sed. utrwn­ libet om. (hom.) EFG 28-32 lsta . . . necestate al. ll B, om. H 31 quod1] hoc adtl. FG .i quod1 o m . BEFG .•

per

CAP. 6, § 8. - 2 si . . . album om. BH 3 si om. CDH A 6 non1 . . . potuit1 om. (hom.) CDEFG

om.

•

Infra,

§

12.

' Infra, § 9

•

5 Scd om. BDH 1: si) hoc II. A II ICID-

416

EX POSITIO I N LIBRU M PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

igitur impossibile fui t non fieri, igitur necesse fui t fieri ; et ita de aliis. Et per consequens omnia ex necessitate fiunt, et nihil fit a casu nec ad utrunilibet. Et fundatur ista ratio in propositione ista, quod propositio singularis vera de praeterito est necessaria. Igitur si haec sit modo vera 'haec fui t vera : hoc eri t album', ista est necessaria, et per consequens necesse est fieri et non potest aliter evenire.

10

§ 9 vero . . .

[c. 9 ; 1 8b 1 6-20] . Hic incidentaliter ostendit quod non utraque pars talis contradictionis est falsa, sicut aliqui possent cavil­ lare, et hoc per duas rationes. Prima est ista : quandocumque ali qua affirmatio est falsa, sua negatio si bi opposita eri t vera ; et similiter quando aliqua negatio est falsa, affirmatio sibi opposita erit vera. Igi­ tur si ista si t falsa 'hoc eri t', haec eri t vera 'hoc non eri t' ; et si haec si t falsa 'hoc non eri t', haec eri t vera 'hoc eri t' ; et per consequens si istae duae sunt falsae, illae duae erunt verae. At

s

§ 10 Ad haec s i

verum

est dicere . . . [c. 9 ; 1 8b 20 - 25] . Ponit secundam

rationem, quae est quod si verum est dicere de aliquo quod est album et magnum, oportet utrumque simul verificari de eodem. Igitur simi­ liter, si verum est dicere determinate quod hoc cras erit album et magnum, cras erit verum dicere quod hoc est album et magnum. Igitur eodem modo, si nunc verum est dicere determinate quod neque erit neque non erit, puta quod navale bellum neque erit neque non erit, quod oportebit, si utraque pars sit falsa. Nam si haec sit falsa 'navale bellum erit', verum erit dicere determinate quod navale bellum non erit ; et si haec sit falsa 'navale bellum non erit', verum erit dicere 7 impossibile . . . igitur om. (hom.) CEFG ! l ita] sic BH non F

8 ex] de EFG

9 ratio] orario E,

CAP. 6, § 9. - 4 quandocumque] quandoque CF 5 erit] est BCDEFGH : 1 et om. EFG 6 negatio] Degativa EG ' erit] est DFGH 9 duae1 om. EFG :: sunt] sint DEFG ,! enmt] es CD

CAP. 6, § 10. - 2 A d haec] Adhuc BEFG ii si . . . dicere om. BH 4 utrumque] utraque BCDE 5 hoc om. A 6 ho c om. A 7 nun c om. BH i l deter­ minate J id est quod erit vera aftio, id est non erit vera negatio add. s. /in. (al. man.) G 8-9 puta . . . si1 om. E 8 bellum] id est non erit vera affirmatio, id est neque erit vera negatio add. s. /in. (al. man . ) G 9 oportcbit] oportet BH si ' om. FG . falsa1] hoc add. CDEF 10 bcllum 1 ] non add. A . . erit'] non add. EF determinate o m . A 11 et] similiter G, sic add. CE 5-6 determinate. . . dicere om. (hom.) H

s

10

UB. I C AP . 6 : DE OPPOSmS QUANT UM AD VERITATEM ET FALSITATEM

ts

20

25

30

35

417

quod navale bellum erit ; et per consequens erit cras verum dicere 'na­ vale bellum neque est neque non est' ; quod est impossibile. Igitur impossibile est quod utraque istarum si t determinate falsa : 'navale bellum eri t cras', 'navale bellum non eri t cras'. Sciendum est hic quod in propositionibus singularibus de futuro in quibus subicitur praecise pronomen demonstrativum vel nomen simplex proprium alicuius unius singularis est ista regula vera : quod si erit tale, quod verum erit dicere quod est tale. Et consimilis regula tenet in propositionibus de praeterito. Sed si subiectum sit terminus communis vel unum compositum ex termino communi et pronomine demonstrativo, regula non est universaliter vera, neque in propositio­ nibus de praeterito neque de futuro. Nam haec est modo vera 'verum erit falsum', et tamen haec numquam erit vera 'verum est falsum'. Similiter haec est vera 'hoc verum : tu sedes, erit falsum', et tamen haec numquam eri t vera 'hoc verum est falsum'. Similiter haec modo est vera 'album fuit nigrum', et tamen haec numquam fuit vera 'album est nigrum'. Similiter haec est vera 'iste homo albus fuit niger', et ta­ men haec numquam fui t vera 'iste homo albus est niger'. Sed si talis propositio si t modo vera 'hoc fuit album', haec aliquando fui t vera 'hoc est album' ; et si haec si t modo vera 'hoc erit falsum', haec erit vera 'hoc est falsum' ; et ita de aliis. Et est intelligendum quod consimilis regula intelligenda est con­ similiter in omnibus propositionibus modalibus sumptis in sensu divisionis vel aequivalentibus sensui divisionis. Unde bene sequitur 'hoc potcst esse album, igitur haec est possibilis : hoc est album' ; et tamen non sequitur 'nigrum potest esse album, igitur haec est possibilis : nigrum est album' ; et sic de aliis.

12 quod) non 11dd. AC li bellum) non Gdd. ACD i. cras om. EFG 13 est1) erit A ii est1) erit A 13-14 Igitur impossibile om. (11om.) EF 18 unius om. A , singularis) particularis CDEFG �� regula) ratio BH, realiter E 19 talc1) ta1is DF , : talc1) ta1is DEFG .. regula) ratio BH 20 tenet) etiam a.d. A ! Sed) Vel EFG :: subicctum sit) subicitur sic CEG, subicctum om. BH 22 regula) prima 25-26 hoc . . . pr��m�. CDEF li est) vidctur FG, om. CE 23 modo om. EFG 24 haec om. CD vera om. BH 26 modo om. EFG 2S-30 et . . . vera 11/. lftl . B 32 vera om. A 31-32 haec . . . 35-36 hoc . . . vera om. A 32 ita) sic BH 35 vel . . . divisionis om. (hom.) CDEFG Il Undc] Sicut A 36 hoc est ] nigrum potest es AEF posbilis otrr . EF 36-37 et . . . album om. EF 37 nigrum) hoc AC

OCJtHAM, O PI PHILOSOPHICA U

418

EXPOSIÌIO IN

UBR.UM

PEIUHEli.ENIAS ARISTOTEUS

§ 11 Quae igitur contingunt . . . [c. 9 ; 1 8b 26 - 1 9a 6] . In ista parte

P h i l o s o p h u s infert plura inconvenientia ex inconvenienti ilto, dicens quod haec inconvenientia et huiusmodi sunt quae sequuntur si detur quod tam in universalibus quam in singularibus necesse est alteram partem contradictionis esse veram et alteram falsam, quia sic ni­ hil fieret ad utrumlibet sed omnia fierent ex necessitate. Ex quo se­ quitur ultra quod non oportet neque consiliari neque negotiari, quia ex quo determinatum est, sive consiliemur sive non, fiet sicut deter­ minatum est a principio. Nec valet dicere quod non est verum dicere quod hoc eri t nisi de proximo futuro, non de remoto ; quia nihi1 re­ fert dicere an sit verum dicere 'hoc erit' nunc vd ante millesimum annum. Nec valet dicere quod alter dicentium 'hoc erit' vel 'hoc non erit' dicit falsum propter hoc quod dicit, quia propter affirmare ali­ cuius vel negare non est orario vera vd falsa, sed ex eo quod sic est a parte rei sicut significatur vel non sic est sicut significatur. Et ita nihil refert dicere 'hoc est verum : hoc eri t' ante milesimum annum vel post. Et ideo si sit determinate verum quod hoc erit vel non erit, omnia fient ex necessitate et nihil fiet a casu nec ad utrumlibet.

5

10

15

§ 12 Quod s i haec non sunt possibilia . . . [c. 9; 19a 7-22] . Hic ostendit

quod non omnia eveniunt ex necessitate, dicens quod si haec sunt im­ possibilia quae illata sunt, scilicet quod non oportet consiliari neque negotiari et quod omnia sunt ex necessitate, manifestum est quod positio quae ponit in futuris contingentibus alteram partem contraCAP. 6, § 1 1 . 2 Quae] E t praem. A contingunt om. BH ii In. . . parte J Hic BH, om. A 3 Philosophus om. BH ,: infert] ostendit A 4 dicens] dicit BH :i huiusmodi] similia FG 5 est] sit FG, om. D 6 et] ve! BH, om. F i alteram om. BH 7 fieret] fiet CEF l fierent] veniunt B, fient CEF, venirent H :i ex] de CEG Ex quo] et BH 9 consiliemur] consilietur EF, consulimur H L fiet] sit BH i sicut] sic F, om. BH 12-13 verum . . . anum om. EF 12 erit] est A 13 quod . . . dicentium om. EF .i ve! om. BH ii hoc1 om. DF 14-15 alicuiw om. BH 15 vera ve!] neque vera neque BH 1 6 ve! ... significatur om. (hom.) A 17 hoc1] quod A i i est] es ACD li hoc erit] hoc est CDEFG, om. BH : 1 anum om. EFG 18 erit1 om. BH 19 fient] fierent BX, fieret H ! l et . . . uttumlibet om. D Il fiet] fieret X, om. BH CAP. 6, § 12. 2 non. . . possibilia] sunt impossibilia A, om. BH 3 eveniunt] evenient C, eveniant DEFG ! i ex] de DFG l i sunt] sint CEFGH 4 non om. BH I l consiliari] consideraci A 6 positio quae] primo modo X, om. BDEFGH ii ponit] ponere EG 6-7 contradictionis om. BEFGH

5

LIB . I CAP. 6 : DE O PPOSITIS QUANTUM AD VERITATEM ET FALSITATEM

10

15

419

dictionis esse veram et alteram falsam est impossibilis. Quod autem sit impossibile omnia evenire ex necessitate probat, qwa illa quorum nos sumus principia et de quibus consiliamur, et quae non sunt semper in actu, sunt possibilia esse et non esse, vel non ex necessitate eveniunt ; sed multa futura sunt quorum nos sumus principia et de quibus nos consiliamur ; igitur multa talia non eveniunt ex necessitate. Hoc etiam declarat per exemplum, quia possibile est vestem ali­ quam incidi, quae tamen non inciditur sed exteritur et vetustate consumitur ; et similiter possibile est vestem non incidi, et tamen quod postea incidatur, et ita est de aliis. Ex quibus concludit quod manife­ stum est de multis futuris quod non ex necessitate eveniunt, sed aliqua ad utrumlibet et aliqua ut in pluribus. § 13

lgitur

5

10

esse

quod est . . . [c. 9 ; 19a 23-32] . I n ista parte ostendit

quomodo propositiones oppositae de futuro se habent ad veritatem et falsitatem. Et primo hoc facit ; secundo infert duo corollaria, ibi 1 : Quare manifestum. In prima parte primo ostendit quomodo partes con­ tradictionis se habent ad necessitatem ; secundo, quod in futuris con­ tingentibus neutra pars est determinate vera, ibi 1 : Quare manifestum. lntendit igitur primo istam conclusionem, quod de tota disiunctiva composita ex utraque parte contradictionis praedicatur necessitas, et hoc sive in illis de praesenti et de praeterito sive in illis de futuro. Unde dicit quod sicut in illis de praesenti et de praeterito omne quod est, quando est, necesse est esse et omne quod non est, quando non est, 7 alteram] partem add. EG . : autem] hoc add. EFG 8 probat] probatur BH 9 quibus] nos add. DEFG 1 1 quorum] 1 0 possibilia] impossibilia om. DF li ve!] et ABH li eveniunt om. BH 1 5-16 quod de quibus EFG 12 multa] manifestum est quod A 13-14 aliquam] albam CDEFG postea om. BFGH 16 postea] non add. ACF ' incidatur] inciditur FGH :: ita est] sic BDH i ! de] multis add. DF 11 Ex om. DF 17 quod] quac BH evcniunt] cveniant FG :1 aliqua] alia BDFG 18 ali­ qua] alia CDEFG, om. B ·

CAP. 6, § 13. - 2 quod] quando BCDEFG, quando est add. A i, In. . . parte] Hic BH 3 oppositae om. BH i habcnt] habcant FG 4 Et om. B � infert . . . SCdo om. C 5 manifcstum] est add, DEFGH :1 In . . . parte om. BH i: primo om. EFG 6 ncccssitatem] veritatem BH, veritatem et falsitatem DEFG ;i SCdo] ostendit add. EFG ; in] de EFG, om. C 7 Quare] Quarum C, Qualiter 8 de] ista add. A 9 composita] componitur B, D [1 manifcstum] quidem BCDGH, quoniam F compositio FGH ncctas] veritas BEFGH 10 in om. A . : et] ve! BH, om. D 10-1 1 sive . . . praeterito om. (lwm.) CE 1 1 quod sicut] si c FG

CAP. 6, §

13. - 1 Infra,

§

1 5.

l

Infra,

§

14.

420

EXPOSmO

IN UBRUM

PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

necesse est non esse, - quamvis non omne quod est necesse est esse nec omne quod non est necesse est non esse, quia non est idem dicere 'omne quod est, quando est, necesse est esse' et 'omne quod est necesse est esse' ; - ita est in contradictione quod esse vel non esse est neces­ sarium, hoc est, disiunctiva composita ex utraque parte contradictionis de praesenti est necessaria. Et similiter futurum esse vel non esse est necessarium, hoc est, disiunctiva composita ex duabus partibus con­ tradictionis de futuro est necessaria. Et tamen dividendo non est necessarium, hoc est, neutra pars istius disiunctivae est necessaria sicut ista distiunctiva est necessaria 'navale bellum erit cras vel navale bel­ lum non erit cras' ; et tamen nec ista est necessaria 'navale bellum erit cras', nec ista necessaria 'navale bellum non erit cras', quamvis disiunctiva sit necessaria. Sciendum est quod ista proposi rio 'omne quod est, quando est, ne­ cesse est esse' de virtute sermonis est simpliciter falsa, et hoc quia ista non potest esse de virtute sermonis nisi temporalis vd de temporali subiecto. Si si t temporalis, sic valet istam 'omne quod est necesse est esse quando ipsum est'. Et ista est falsa, quia ad veritatem temporalis requiritur veritas utriusque partis et pro eodem tempore ; sed ista pars prima 'omne quod est necesse est esse' est simpliciter falsa ; igitur tota temporalis est falsa. Si sit de temporali subiecto, sic adhuc est falsa, quia tunc denotatur quod omne illud de quo verificatur hoc totum 'quod est quando est' si t necesse esse. Et hoc est falsum, quia de quolibet exsistente verificatur hoc totum, et tamen non quodlibet exsistens necesse est esse. Sed tamen secundum intentionem P h i l o s o p h i quam ipse habuit de ista propositione, vera est, quia per istam voluit intelligere istam 'de amni ilio quod est, necessario verificatur esse, si illud tempus est', hoc est, quod ista consequentia est necessaria, quamvis non si t formalis 'hoc tempus est, ergo illud est', sicut si Sortes si t in a tamquam in aliquo instanti, ista consequentia semper est necessaria 'a est, igitur Sortes est'. Similiter intelligit istam 'omne quod est, 13-14 quamvis ... es om. (hom.) BEFGH 17 composita] compositio BCFG 1 9 hoc] et praem. BCH ' composita] compositio FG 20 tamen orn. BCDEFGH 22 disiunctiva] non BEFGH 24 quamvis] tota IUld. BH 22-24 vel. . . cras1 om. (hom.) EFG 23-24 et . . . cras1 om. (hom.) BCDH 26 Sciendum] Notandum A 29 subiecto] aliquo B, om. CD .! sic] tunc BH, sicut C Il valet] est f.alsa nam EFG 29 est1] quando est IUld. EH 30 quando . . . ista om. E il Et om. BCFGH J: ista om. DFG 31 et om. BDH 32 tota om. A 35 quod] subiectum ACDEFG, omne BH, subiectum, scilicet ly X 35-.36 quolibet] ante IUld. DEFG 36 non] est ad. DF 37 Sed om. EFG i i Philosophi om. EFG 39 istam] ipsam FG " illo om. BH si] sed EF 41 est ergo om. A 42 instauri] similiter C, subiecto DEF, tempore G, scilicet H 43 Similiter] Sive BH intelligit] intendit C, infert EF istam] quod IUld. A '

.

.

1s

20

25

30

35

40

UB. I CAP. 6 : DE OPPOSITIS QUANTUM AD VERITATEM ET FALSITATEM

45

421

quando est, necesse est esse', hoc est, semper erit verum dicere quod hoc fuit in ilio tempore in quo fuit. Et hoc sufcit ad intentionem P h i l o s o p h i, sicut posset declarari, sed propter brevitatem transeo. Et ita non est de ista 'omne quod est necesse est esse' ; non enim se­ quitur 'tempus est, igitur a est' - sit a aliquid quod est - sicut se­ quitur 'hoc tempus est, igitur a est', si a si t in hoc tempore. § 14

s

10

Quare quoniam . . . [c. 9 ; 19a 32-39) . Hic ostendit quod neutra pars contradictionis in illis de futuro est determinate vera, et hoc sic : Orationes similiter sunt verae sicut res se habent quae denotantur per orationes ; sed res quae denotantur per futurum contingens, ex quo est ad utrumlibet, non est magis determinata quod erit quam quod non erit. Igitur propositio hoc denotans non est magis vera quam falsa. Addit tamen P h i l o s o p h u s quod quamvis necesse sit alte­ ram partem esse veram et alteram falsam, hoc est, quamvis disiunctiva sit vera, tamen neutra pars est determinate vera nec determinate falsa. Est igitur tota intentio P h i l o s o p h i quod in futuris contingentibus neutra pars est vera neque falsa, sicut res ipsa nec est determinata ad fore nec ad non fore.

§ 15 Quare manifestum . . . [c. 9 ; 1 9a 3 9 - 19b 4) . Infert duo corollaria.

s

lO

Primum est quod non est semper necessarium quod altera pars con­ tradictionis sit vera et altera falsa. Secundum corollarium est quod non similiter se habent partes contradictionis ad veritatem et falsitatem in istis de praesenti et de praeterito, et in istis de futuro. Ad evidentiam totius istius capituli est p r i m o sciendum quod intentio P h i l o s o p h i est quod in talibus contingentibus futuris neutra pars contradictionis est vera vel falsa, sicut res non magis de­ terminatur ad fore quam ad non fore. Et ideo diceret P h i l o s o45 hoc1 om. EFG l hoc1 om. CEFG 48 sit . . . est 1 om. (hom.) BH 1 sicut] sic A

46 declarar] dcterminari ABCH ,: scd] quod A, si H

CAP. 6, § 4. 3 et . . . sic] si BH 4 quac] sicut C, ut D, res autem EFG 6 quod erit om. A 7 denotans] nominans B, demonsttans CD, monsttans FG 10 vera] una EF : nec determinate] ve! BH 1 1-13 Est . . . fore om. (hom.) BH 13 fore1 ] es FG " non om. A " fore1] esse FG CAP. 6, § 1 5 . 2 manifestum] est atltl. BCDFGH DE 6 in istis om. EFG 7 istiw om. BEH F, terminatur G 10-1 1 Philosophw om. CDEFG

prllelf.

4 corollarium est om. BH 5 se] per 9-10 determinatur] determinat E, terminat

422

EXPOSITIO IN LIBRUM PERIHE.RMENIAS ARISTOTELIS

p h u s quod etiam Deus non plus scit unam partem contrad.ictionis quam aliam ; immo neutra scitur a Deo, quia ex quo neutra pars est vera, sicut h i c determina t, et secundum e u m, I Posteriorum 1 , nihil scitur nisi verum, sequitur quod neutra pars est scita. Tamen se­ cundum veritatem et t h e o l o g o s 1 aliter est d.icendum, quia dicendum est quod Deus determinate scit alteram partem. Qualiter autem hoc sit, in theologia declarari debet. S e c u n d o sciendum est quod non tantum in illis de futuro in voce aliquando neutra pars est vera secundum intentionem P h i l os o p h i, immo etiam aliquando in ilis de praesenti et de praeterito neutra pars est determinate vera. Et hoc verum est quando ista de praeterito vel de praesenti aequivalet illi de futuro, sicut istae duae propositiones videntur aequivalere 'a eri t', 'a est futurum' ; et sic de multis. Et ideo non plus est una vera quam alia. Verumtamen utrum tales propositiones aequivaleant de virtute sermonis vel non, non curo ad praesens. T e r t i o sciendum quod nihil est contingens ad utrumlibet, de quo P h i l o s o p h u s h i c loquitur, nisi quod est in potestate ali­ cuius libere agentis vel dependet ab aliquo tali. Et ideo in puris na­ turalibus, hoc est, in animatis anima sensitiva tantum et in inanimatis, nulla est contingentia, nec etiam casus et fortuna, nisi aliquo modo dependeant ab agente libero. Sed in omnibus aliis est inevitabilitas et necessitas illa de qua loquitur hic P h i l o s o p h u s. Nec obstat quod d.icitur II Physicorum 8, quod casus est in inanimatis et fortuna in­ animatis, quia quamvis casus inveniatur in inanimatis, hoc tamen fit ex aliquo principio quod dependebat ex aliquo libere agente. Et ideo 11 etiam om. CDEFG ! ! contradictionis] istius ad. A 1 4 scitur] potest sciri DF ; ; sequitur] siom. CE 15 et] ve! CEFG Il et . . . aliter] theologorum D, om. BH 1 5-16 quia . . . est om. (hom.) ABH 1 6 partem. Qualiter om. BH 17 autem] tamen A, sed BH ! sit in om. B : r in theologia] intelligenda C l! debet] habet EH 18 sciendum est] notandum BH 18-19 in voce] secun 20 praesenti . . . de om. BH 21 pan om. BH 'i determinate om. EFG Il vera] dum vocem sed A secundum intentionem Philosophi add. EFG 23 est] erit A 24 alia] altera FG " Verumtamen] tamen DEFH, om. C :: utrum om. G 27 sciendum] est add. CDGH ; ad om. BH 30 animatis] inanimatis X !' anima . . . inanimatis om. (hom.) BH ;: inanimatis] animatis CD 31 contingentia] ad utrumlibet add. GH . : etiam om. BH 32 inevitabilitas] evitabilitas BH 33 illa om. EFG : ' hic om. EFG 34 et om. BH 34-35 inanimatis] animatis BH

militer

CAP. 6, § 15. - 1 Cf. Aristot. , Anal. Poster. , l, c. 1 (71b 20-27) . 2 Cf. Guillelmus de Ockham , Sent. I, d. 38, q. unica (ed. Lugduni 1495) et in Tractatu de praedestinatione et de praescentia Dei respectu ju turon1m contingentium, q. 2 (infra, pp. 8 Aristot. , Physica, II, c. 6 (197a 36 - 1 97b 13). 520-32).

1s

20

25

30

35

LIB. I CAP. 6 : DE OPPOSmS QUANTUM AD VERITATEM ET FALSITATEM

40

45

so

ss

60

65

423

si actio agentis nec in se nec in respectu alicuius principii fuerit libera, non erit casus, sed ex necessitate eveniet, sicut haberetur II Physico­ rum declarari. Per praedicta patet quod P h i l o s o p h u s concederet istam consequentiam : 'Deus scit a fore, igitur a eri t'. Sed diceret antecedens esse simpliciter falsum et consequens nec esse verum nec falsum. Nec est inconveniens quod ex falso sequitur illud quod nec est verum nec falsum, sicut ex falso sequitur verum. Sed numquam est ista consequentia bona : ' a eri t, igitur Deus scit a fore'. Et diceret forte P h i­ l o s o p h u s quod consequentia non valet, quia a non est verum ne­ que falsum ; et consequens est simpliciter falsum ; igitur consequentia non valet. Et s i d i c a t u r : consequentia non valet, igitur oppositum consequentis sta t cum antecedente, et per consequens stant simul ' a eri t' et 'Deus non sci t a fore' ; sed hoc est impossibile, quia impossibile est ista esse simul vera, quia si ista sint simul vera ' a erit' et 'Deus non scit a fore', igitur ista est possibilis : 'aliquod verum non est scitum a Deo', quod videtur impossibile. A d i s t u d forte diceret P h i l o s op h u s quod aliquas propositiones stare simul potest d u p l i c i t e r accipi : uno modo quod possunt esse simul verae, et sic ista non stant simul ' a eri t' et 'Deus non sci t a fore'. Alio modo, quod neutra infert oppositum alterius ; et isto modo stant simul. Ex isto patet quod secundum intentionem P h i l o s o p h i ista consequentia non valet : impossibile est antecedens esse verum sine con­ sequente, igitur consequentia est bona ; sicut in proposito impossibile est istam propositionem esse veram ' a erit' sine ista 'Deus scit a fore', et tamen ista consequentia non valet ' a eri t, igitur Deus scit a fore'. Tamen quando antecedens et consequens sunt determinate vera vel determinate falsa, sive unum determinate sit verum et aliud determi­ nate falsum, est consequentia bona. 37 in se] tunc BCDEFGH i in1] ante G, om. CDEFH :i principii . . . libera om. F 37-38 principii . . . non om. BH 37 principii] praevii CG :· fuerit libera om. DEG 38 eveniet] eveniat A, evenit BOE, adveniat F, advenit G :: haberetur] patet BH, habetur C, habet DEFG, patebit X 39 declarari om. BFGHX 41 diceret] dicerem A, aliquis add. F 42 nec1] es add. CDH 42-4 Nec . . . falsum om. (hom.) EFG 43 quod1 om. BCDH I l scquitur] scqui BH i: est] erit A 43-4 nec1 verum om. (hom.) C 46-47 quia . . . falsum om. (hom.) GH 46 a om. A 47 conscquentia] si pran. BCEGX 51-53 scd . . . fore om. (hom.) F 51-52 quia . . . vera om. (hom.) EG 52 non om. E 54 Ad. . . forte om. BH i! diceret] dicendum BH, om. C 55 aliquas] duas F, istae C 56 accipi] intelligi BFH 57 erit] est A :: non scit] nescit FG 63 et om. CEFGH � ista . . . Tamen o m . (hom.) BCEFGH 64 ve!] e t A ..•

424

EXPOSmO IN LIBII.UM PE1liHElMENIAS Ali.ISTOTELIS Est etiam notandum quod secundum intentionem

phi

P h i l o s o-

aliqua universalis affirmativa est vera, et tamen nulla singularis

est vera, sicut haec est determinate vera secundum e u m 'omne fu­ turum contingens eri t', et tamen nulla singularis est vera, quia quo-

70

cumque singulari demonstrato , haec non est vera 'hoc futurum con­ tingens eri t', quia haec infert istam 'hoc eri t', quae non est vera neque falsa secundum

P h i l o s o p h u m.

Quid igitur requiritur ad veritatem talis universalis ? Dicendum est quod secundum

Philosophum

requiritur veritas disiunctiva-

75

rum compositarum ex partibus contradictionis. Et ideo si haec sit vera 'omne futurum contingens eri t', requiritur quod haec si t vera 'hoc futurum contingens erit vel non erit', et sic de singulis . Nec est magis inconveniens quod talis universalis sit vera et nulla singularis, quam quod aliqua disiunctiva sit vera, et tamen neutra pars sit vera. Et hoc

IKl

est speciale in propositionibus non habentibus veritatem vel falsitatem determinatam. Et ideo multae regulae generales debent negari in ista materia, quia hae secundum

Philosophum

habent instantiam,

sicut ista regula capit instantiam 'ab universali ad singularem est bona consequentia' , ' universalis sufficienter inducitur ex suis singularibus' .

ss

Nam haec consequentia non valet 'hoc futurum contingens non erit, ilud futurum contingens non erit, et sic de singulis, igitur nullum fu­ turum contingens eri t', quia consequens est determinate falsum et an­ tecedens non est determinate falsum ; ideo consequentia non valet. E t sicut est d e istis, ita est de multis alis propter consimilem rationem.

68 aliqua) alia CE 69 sicut) ut BH 71 est) erit A 72 quia om. EFG ii hac) sicut EFG 75 quod om. BCH 75-76 disiunctivarum] divenarum A, disiunctorum D 76 compositarum) compositorum B, oppositarum H 79 singularis) sit vera 11. GH 82 debent) possunt BH 84 singularm] singularc EFGH 85 inducitur] educitur A 88 contingens om. BH 89 est f.alsum] et lld. DFG, om. BH 90 propter ... rationem om. BHX : rationem] Finito primo libro Perihermenias lld. G

prum.

..•

,

90

UBER n

DE SPECIEBUS EN UNTIATIONUM

[CAPITUL UM 1 DE ENUNTIA TIONIBUS DE INBSSE ) § 1 Quoniam autem est de aliquo ... [c. 1 0 ; 1 9b 5-1 5 ] . In isto ses

to

ts

�

cundo libro P h i l o s o p h u s deterrninat de aliquibus speciebus enuntiationis, et continet tres partes principales : in prima parte de­ termina t de enuntiationibus de inesse ; in secunda de modalibus ; in tertia de contrarietate quarundam enuntiationum. Secunda pars incipit i bi 1 : His vero determinatis; tertia i bi 1 : Utrum autem affirmatio. Pars prima dividitur in duas partes : in prima parte determina t de enuncia­ tione habente terrninos finitos per comparationem ad enuntiationem habentem aliquem terminum infinitum ; in secunda determinat de enuntiationibus habentibus aliquod extremum compositum ex pluri­ bus terminis, ibi 1 : At vero unum de pluribus. In prima parte primo probat hanc conclusionem, quod omnis enuntiatio consta t ex nomine finito vel infinito et ex verbo, sic : Omnis enuntiatio significa t aliquid de aliquo ; sed illud de quo dicitur alterum est nomen finitum vel infinitum ; - quid autem sit nomen finitum et quid sit nomen infinitum dictum est in primo libro, sicut dictum est quid est verbum infinitum ' - ; illud etiam quod dicitur de altero vel est verbum vel dicitur de altero mediante verbo, sicut ostensum est in libro primo 5 ; ergo omnis afrmatio eri t ex nomine finito vel infinito CAP. 1, § 1. 1-3 Incipit secundus liber Perihermenias D, Incipit secundus G, Liber secundus H 4 est om. A ;l de aliquo om. H : : isto] hoc BH 6 continet] dividitur in BH :1 principales in om. BH 7 in sccunda l secundo BH 7-8 in J ibi terin l nam praem. FG 1: prima parte l primo BEH tio BH 8 quarundam] propositionum. vel add. EFG Secunda . . incipit om. BH 9 His ibi om. BH Pan om. BH 10 dividitur om. BH partes] quoniam add. G, om. BH in . . . parte] Philosophus add. FG, om. BH 1 1-12 enuntiationem habentem] enuntiationes habentes CDEFG 12 in sccundal sc BCH 15 In . . . parte om. BH conclusioncm] scilicct add. FG 16 constat om. A ve!] et A ; ex1 om. BH 18 nomen1 om. BH 18-19 quid . . . infinitum. om. H ; finitum1 nomcn om. (hom.) BH 19 dictum cst1] ut patuit BH 19-22 sicut . . . primo om. BH 20 ctiam] autcm A 22 aftio] vel add. BH erit] est BH, om. C

:

:

•

:

.

'

'

.

tcrtia

..•

;,

:

•..

3 Infra, cap. 4 , § 1 . 1 Infra, cap. 8, § 1 . CAP. 1 , § 1 . - 1 Infra, cap . 5, § 1. 4 Supra, lib. I, cap. 1 , § 5 e t cap. 2 , § 2 . 5 Supra, lib. I , c. 2 , § l .

428

EXPOSmO IN LIBRUM PERIHERMENIAS

ARISTOTELIS

et ex verbo, quia praeter verbum non erit affirmatio neque negatio ; oportet enim habere tale verbum, scilicet ' est' vel 'fuit' vel 'erit' vel aliquod huiusmodi, quae consignificant tempus. Patet igitur quod omnis affirmatio constat ex nomine finito vel infinito et ex verbo. Sciendum est hic primo quod P h i l o s o p h u s sub nomine comprehendit h i c pronomen et participium, quia utrumque potest esse subiectum in proposi tione, sicut patet hic 'hoc currit', demonstrando Sortem, et hic 'legens disputa t'. Secundo notandum quod talis propositio 'non homo currit', 'non animai est homo', et sic de aliis, est distinguenda, eo quod li 'non homo' vel 'non animai' potest esse una dictio vel duae dictiones. Si sit una dictio, sic est una indefinita aequipollens uni particulari, scilicet tali 'aliquid quod est non-homo currit' ; et ista verificatur si asinus currit, quamvis omnis homo currat. Et similiter ista est vera 'non homo est albus', quamvis omnis homo sit al bus. Et tunc est subiectum terminus infmitus et est propositio simpliciter affrrmativa, et habet converti sicut alia propositio affirmativa in qua subicitur terminus finitus. Si autem sint duae dictiones, sic est una propositio negativa aequivalens uni universali negativae, si terminus finitus sit terminus communis. Et tunc ista 'non homo currit' aequivalet isti 'nullus homo currit', et ista 'non Sortes currit' aequivalet isti 'Sortes non currit'. Et tunc non infertur ex aliqua singulari si sit universalis. Nec ista est vera 'non homo currit' si omnis homo currit. Tertio notandum quod P h i l o s o p h u s large accipit hic 'no­ men' et 'verbum', scilicet pro nomine et verbo stricte sumptis, et pro casu nominis et verbi. Nam omnis enuntiatio componitur ex casu verbi sive verbo aliquo, sicut dicitur ' Sortes fuit', ' Sortes erit'. Similiter casus nominis potest esse subiectum in propositione, sicut bene dicitur ' Sortis est asinus', 'hominem videt asinus', et sic de aliis. Hic tamen est sciendum quod numquam quando 'est' praedicatur secundum adia25 quae] quod CD 26 et] 23 ex om. ABFH : erit] est A 24-26 oportet . . . verbo om. BH 29-JO sicut . . . disputat om. BH vel CE Zl hic om. BH 28 hic om. BDFH : : et] ve! CDEFG 30 hic om. A 31 notandum] est ddtl. DGH 32 eo quod] eoque A 33 sit] est BH 34 sic] si H ; : aequipollens] aequivalens D 35 aliquid] tale C quod est om. A : ; non] est ddtl. BH : i ista] ita DEG i ! asinus] angelus C, non-homo FG 36 similiter] tunc atld. BE 37 homo om. AB 37-39 E t . . . finirus om. BH 37 subiec:tum] similiter E, om. FG 40 dictiones] rationes H l! ne­ gativa] vere C, om. E FG aequivalens] aequipollens BH 41 universali] tali BC tcrminus om. BH 43 Sortes1] homo F, co". ex homo (mg.) G 46 notandum] est add. DFGH 49 verbo] et ex nomine sive casu nominis add. BH aliquo . . . erit om. BH sicut] quando ddd. FG Similitcr] quia BH 51 hominem] Sortem BH 52 quando] hoc vcrbum add. BH .

.

25

JO

35

40

45

so

429

LIB. II CAP. 1 : DE ENUNTIATIONIBUS DE INESSE

cens potest casus nominis esse subiectum, sicut non bene dicitur ' Sor­ tis est' vd 'hominem est'. § 2

s

10

ts

w

Quare prima est affirmatio . . . [c. 1 0 ; 1 9b 1 5-19]. ln ista parte exsequitur, determinando de multiplicatione propositionum per ter­ minos finitos et infinitos. Et dividitur in duas partes, quia primo hoc facit ; secundo ponit quasdam condiciones earum, ibi 1 : Quoniam vero contraria. In prima parte primo ponit talem multiplicationem quando hoc verbum 'est' ponitur in propositione ; secundo, quando alia verba adiacentia sumuntur, ibi 1 : In his vero in quibus. Prima dividitur in duas : in prima ponit multiplicationem talium propositionum quando 'est' praedicatur secundum adiacens ; secundo, quando praedicatur ter­ tium adiacens, i bi 8 : Quando autem. Dici t igitur primo quod prima affirmatio est quando 'est' praedi­ catur secundum adiacens, hoc est, quando hoc verbum 'est' nihil se­ quitur, sicut hic ' Sortes est'. Tales autem propositiones possunt multiplicari sine signo et cum signo universali. Sine signo universali erunt quattuor propositiones, scilicet duae habentes subiectum finitum et duae habentes subiectum infinitum, sic 'homo est', 'homo non est', 'non homo est', 'non homo non est' ; et duae erunt negativae, scilicet istae 'homo non est', 'non homo non est', et duae affirmativae, scilicet istae 'homo est', 'non homo est' . Similiter possunt eodem modo multiplicari si addatur signum, sic : 'omnis homo est', 'omnis homo non est', 'omnis non homo est', 'omnis non homo non est'. 53 sicut J similiter C, sic H

CAP. 1, § 2. 2 affirmatio] vera H i In . . . parte] Hic BH 3 multiplicatione] multitudine AC 4 partes quia om. BH 5 vero] vera EFG 6 In . . . parte om. BH , ; primo] Philosophw D li multipli8 adiacenria] adiectiva A, adiepriva ( !) E, o m . cationem] multitudinem AC 7 alia] aliqua CD BH ' ! In . . . quibw] Quibw vero BH 1 : dividitur om. BH 9 duas] partes tUld. C, quia tUld. FG li in prima] primo BH, parte add. F il multiplicationem] multitudinem AC 10 secundum] secundo EF I l praed.i­ catur om. BH 1 1 adiacens om. BH 12 affirmario] et negatio tUld. CDFG 13-14 hoc. . . est om. BH 13 est1 om. AD 14 hic] dicendo EFG 15 cum . . . universali• om. BH :i Sine. . . universali• o m . G 1 6 quattuor] octo B 1 7 sic] sicut FGH 18-20 non1 est1 om. BH 18 istae om. FG 19 istae om. FG 21 signum] univenale adJ. FG .•.

CAP. 1 , § 2. cap. 2, § l .

- 1

Infra,

cap.

3, § 1 .

z

Infra, cap. 2 , § 4.

1

Infra,

430

EXPOSITIO IN LIBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

Possunt igitur fieri duae figurae tales : homo est homo non est

non homo est non homo non est

omrus homo est omrus homo non est

omrus non homo est omrus non homo non est

25

Et sicut multiplicantur tales propositiones accipiendo verbum de praesenti, ita possunt multiplicari accipiendo verba de praeterito vel de futuro, sic : 'homo fuit', 'homo non fuit', 'non homo fuit', 'non homo non fui t' ; 'omnis homo fui t', 'omnis homo non fui t', 'omnis non homo fui t', 'omnis non homo non fuit' ; et sic per verbum de futuro.

30

(CAPITULUM 2 DE

ENUNTIATIONIBUS QUANDO

'

'

EST

PRAEDICATUR TERTIUM ADIACENS

]

§ 1 Quando autem . . . [c. 1 0 ; 1 9b 20-23] . Hic multiplicat propositio­

nes quando 'est' praedicatur tertium adiacens, hoc est, quando aliquod praedicatum sequitur hoc verbum 'est' ; et primo in indefinitis ; se­ cundo in universalibus, ibi 1 : Similiter autem se habent. Dicit ergo primo quod quando 'est' praedicatur tertium adiacens, tunc sunt oppositiones in duplo plures quam quando praedicatur se­ cundum adiacens. Exponit quid est praedicari tertium adiacens, sicut sic dicendo 'homo est iustus', quia nomen adiacet verbo, et ita erunt quattuor propositiones plures quam si non praedicaretur tertium adia­ cens. Nam praeter istas correspondentes quattuor prioribus 'homo est iustus', 'homo non est iustus', 'non homo est iustus', 'non homo non 24-28 Possunt ... est1 om. BH 29 accipicndol sumcndo B, per H 30 ital sic BH I l acpicndol sumcndo BH li verbal vc:rbum BFH !' ve:!] et AE 31-34 sic . . . futuro om. (hom.) BH 32-33 omnis1 fuit1 om. EFG • ••

CAP. 2, § 1 . 4 auteml est tuld. BCDE 5 quando1 l hoc vc:rbum tuld. BH " praedicaturl est BH !Hi hoc . . . est om. BH 6 indefinitis l ddinitis AD , infinitis EFG 9 oppositiones l opposita E, posita FG :: pluresl plurales F 10 adiacensll et add. FG Exponit . . . sicut om. BH 1 1 sicl ita FG :r erunt] sunt EFG 12 plures om. A r

CAP. 2, § 1 .

- 1

lnfra, § 2.

s

to

LIB.

15

:2tl

25

30

35

40

n

CAP.

2:

QUANDO

'

EST

'

PRAEDICATUR

TERTIUM ADIA CENS

431

est iustus', erunt istae quattuor 'homo est non iustus', 'homo non est non iustus', 'non homo est non iustus', 'non homo non est non iustus'. Et de istis quattuor duae se habent secundum consequentiam qualis est inter affirmativam et negativam et illae duae quae sequuntur sunt duae negationes, hoc est, sunt duae negativae. Duae vero minime, hoc est duae affirmativae non sequuntur ad negativas inter priores, nam inter primas quattuor haec est prima afr­ mativa 'homo est iustus', et ex ista sequitur ista prima negativa inter alias quattuor 'homo non est non iustus', nam ista consequentia est bona 'homo est iustus, igitur homo non est non iustus'. Secunda affirma tiva inter primas quattuor est ista 'non homo est iustus', et ex ista sequitur ista ultima negativa 'non homo non est non iustus'. Sed duae affirmativae non sequuntur ad duas negativas praecedentes ; non enim sequitur 'homo non est iustus, igitur homo est non iustus' ; nec sequi­ tur 'non homo non est iustus, igitur non homo est non iustus'. Et ita duae negativae de istis quattuor sequuntur ad duas affirmativas de pri­ mis quattuor ; et duae affirmativae non sequuntur ad duas negati vas de praedictis primis quattuor. Et hoc est quod exponit se, dicens quod hoc verbum 'est' potest adiacere isti termino 'iustus' in duabus affir­ mativis, scilicet in istis 'homo est iustus' et 'non homo est iustus' ; et adiacet isti termino 'non iustus' in duabus negativis quae sequuntur ex prioribus affirmativis, scilicet in istis 'homo non est non iustus', 'non homo non est non iustus'. Et ita erunt duae negativae et quattuor propositiones, scilicet duae affirmativae quae erunt antecedentes et duae negativae quae erunt consequentes. Et quod dicitur h i c potest melius declarari si propositiones describantur in figura, sic : homo est iustus homo est non iustus

homo non est iustus homo non est non iustus

N am in ista figura affirmativae inferunt negativas, et non e converso. Et sicut est de istis, eodem modo est de de praedictis, quia eadem ratio 15 erunt istae] sunt aliae BH Il quattuor] scilicet aJd. BFGH 16 non1. . . iustus1 om. H 18 etl de/. A 19 negationes. . . duae om. (hom.) BH 20 hoc . . . af!irmativae om. BFH 21 nc­ gativas] negatas A : inter] negativas 11dd. D :i haec] hoc AEFG 21-22 afmativa] afmatio BH, af!irmat scilicet G, scilicet 11dtl. F 23 alias] illas FG i! quattuor] scilicet ista 11dd. BH 25 primas] praedictas BH 26 ultima om. BH i duae] illae A Zl praecedentes] praeiacentes D 28-29 nec . . . iustus1 om. CEH 29 non1 om. A ;, ita] sic BH 30 quattuor] non 11dd. F 32 primis om. FG ,i dicens J dici t BE 34 in istis om. EFG d et om. BDH 3
432

EXPOSmO IN

LIBJlUM

PERIHElENIAS AJliSTOTELIS

est de istis et de illis ; et ita manifestare unum est manifestare reliquum, et propter hoc non inutiliter describit hic praedictam figuram. Possunt igitur propositiones m u l t i p l i c i t e r multiplicari per figuras. U n o m o d o non addendo terminum infinitum a parte praedicati, sic : homo est iustus non homo est iustus

homo non est iustus non homo non est iustus

45

50

Et inter istas nula est consequentia. Si autem terminus infinitus po­ natur a parte praedicati, hoc potest esse d u p l i c i t e r : vel nullum terminum infinitum ponendo a parte subiecti : homo est iustus homo est non iustus

homo non est iustus homo non est non iustus

Et tunc prima affirmativa infert secundam negativam, et non e con­ verso ; et secunda affirmativa infert prima m negativam, et non e con­ verso. A l i t e r potest poni terminus infinitus ex parte utriusque extremi et in qualibet propositione terminus infinitus a parte praedicari, sic : homo est non iustus non homo est non iustus

45 est1 om. DFG 46 inutiliter) incidcntcr D 47 igitur) 4>46 et1. . . figuram om. BH etiam B, om. H 53 praedicati) et a parte subiecti BH Il potest es] est B 54 subiecti] praedicati C, sic tuld. FG 55 homo1 . iustus1) non homo non est non iustus A 57 Et om. BH 58-59 conveno] ut patet hic tuld. BH 59 Aliter . . . poni] dicitur H, ponitur I 60 et) scilicct ponendo X 63 non•-• dd. H, om. I 64 negativae] negationes B 65 ad) duas tuld. D . , et om. BH l afvas) negativas C 67 hic) hanc H 68 et1 ) de ddJ. BH alia] altera FG 70 iustus1) quae ddd. A 72 sciendum] est tuld. CDFG .

60

homo non est non iustus non homo non est non iustus

Et tunc non est inter istas consequentia, sed duae negativae sequuntur ad affirmativas in prima figura et negativae non inferunt affirmativas. Circa istam litteram est primo sciendum quod P h i l o s o p h u s extendit hic oppositionem ad omnes propositiones de eodem subiecto et eodem praedicato, quarum una est affirmativa et alia negativa, sive possint esse simul verae sive non. Et isto modo istae propositiones opponuntur 'homo est iustus' - 'homo non est iustus', tamen possunt simul esse verae. S ecundo sciendum quod in propositionibus de praeterito et de fu­ turo ad affirmativam de praedicato finito non sequitur negativa de

.

55

65

70

LIB.

75

'!O

ss

90

95

too

Il CAP.

2:

QUANDO

'

EsT

'

PRAEDICATUR

TERTIUM ADIACENS

433

praedicato infinito, nec ad affirrn.ativam de praedicato infinito sequitur negativa de praedicato finito, sicut non sequitur 'Sortes fuit sedens, igi­ tur Sortes non fui t non sedens', quia oppositum consequentis stat cum antecedente, nam ista stant simul 'Sortes fuit sedens', 'Sortes fuit non sedens'. Similiter non sequitur ' Sortes fuit non sedens, igitur Sortes non fuit sedens', quia oppositum stat. Eodem modo non sequitur 'Sortes erit non exsistens, igitur Sortes non erit exsistens' ; nec sequitur 'Sortes erit exsistens, igitur Sortes non erit non exsistens'. Similiter talis consequentia cum multis determinationibus deter­ minantibus compositionem non valet, sicut non sequitur 'Sortes est contingenter albus, igitur Sortes non est contingenter non albus' ; et hoc si istae duae propositiones aequivaleant istis ' Sortes potest esse al­ bus', ' Sortes non potest esse non albus', quia ista consequentia non valet ' Sortes potest esse albus, igitur Sortes non potest esse non albus'. Et ideo istae regulae duae intelligendae sunt in propositionibus de inesse de praesenti quae non aequipollent propositionibus de praeterito vel de futuro. Tertio notandum quod ista consequentia secundum intentionem A r i s t o t e l i s est bona gratia materiae : 'homo non est iustus, igitur homo est non iustus', quia i p s e poni t istam esse necessariam 'homo est'. Et quandocumque est tale medium in quo enuntiatur esse vel ens vel aliquod praedicabile de subiecto, consequentia est bona a negativa de praedicato finito ad affirmativam de praedicato infinito in terminis mere simplicibus, ubi scilicet negatio non cadit praecise super partem extremi sed super totum extremum ; quia si cader et super partem, quantumcumque de subiecto necessario praedicaretur esse, consequentia non valeret, sicut non sequitur 'Deus non est lignum album, igitur Deus est lignum non album', quia consequens est falsum, cum inferat istam 'Deus est lignum'. Similiter secundum intentionem A r i s t o­ t e l i s ista consequentia est bona gratia rn.ateriae 'homo non est non 74-75 nec . . . finito om. (hom.) A 76 cwn] amni B 77 Sortes1] igitur C 78-79 Similiter . . . sedens om. (hom.) EFG 79 quia . . . modo om. BH :: non] nec BH 80 non1 om. BFH i l erit1] non add. BH 80-81 nec . . . exsistens1 om. (hom.) ABH 82 cum multis om. (lac.) A 83 compositionem] compositum A 86 non1 om. D i non1 om. G 86-87 quia . . . albw1 om. H 88 ideo om. EFG :1 istae om. BH '! in] de EFG 89 inesse] inest ve! inest add. A, et add. FGH I l aequipollent] aequivalent DEFG 90 ve!] et AC 91 notandum] sciendum BH, est ad. DFGH 91-92 intentionem Aristotelis] Aristotelem BH 92 Aristotelis] Philosophi CF 93 es om. BH 94 est1] quia quando homo non est est manifeste falsum add. (mg. al. man . ) C I l quandocumque] quando­ q ue H !: medium] modum B, necesrium H ' vd om. BDH 97 simplicibw] supponentibw FG ubi] ut DH ubi scilicet] verbi gratia C 100 valeret] valet ADEFH 101 non album] nigrwn A cum] qui a BH, consequcns add. C 1 02 lignum] albus BCDH

OCJCHAM,

OPEilA PHn.DSOPHICA

U

28

434

EXPO SITIO IN UBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

iustus, igitur homo est iustus', et hoc quia medium est necessarium, scilicet illud 'homo est'. T amen neutra istarum consequentiarum est formalis gratia complexorum, quia quando de subiecto non verificatur aliquod praedicabile vel saltem non verificatur hoc praedicabile 'ens' vel 'esse', consequentia non valet. Et ideo ista consequentia non valet 'homo albus non est musicus, igitur homo albus est non musicus' ; similiter non sequitur 'homo albus non est non musicus, igitur homo albus est musicus', et hoc quia istud medium 'homo albus est aliquid' est contingens, nam si nullus homo sit albus tunc est haec falsa 'homo albus est aliquid', propter falsam implicationem, quia implicatur quod homo sit albus. Et s i d i c a t u r quod alterum contradictoriorum dicitur de quolibet, igitur quamvis nulus homo sit albus, adhuc homo albus est mu­ sicus vel non musicus. Similiter sequitur 'homo albus est homo albus, igitur homo albus est aliquid', ab inferiori ad superius ; et antecedens est necessarium, igitur consequens est necessarium. Ad p r i m u m isto­ rum est dicendum quod alterum contradictoriorum verificatur de quolibet quod est aliquid. Si tamen sit aliquod subiectum de quo suppo­ nente personaliter non verificetur hoc praedicatum 'aliquid', de tali subiecto supponente personaliter neutrum contradictoriorum verifi­ catur. Et ideo neutra istarum est vera 'homo albus est homo' - 'homo albus est non homo', si nihil sit homo albus ; et sic de aliis contradictoriis. Ad s e c u n d u m dico quod posito quod nulus homo sit al­ bus, haec est falsa 'homo albus est homo albus', sicut haec est falsa 'chimaera est chimaera', et hoc propter falsam implicationem, quia implicatur quod homo sit albus. Quarto notandum quod differentia est inter praedicatum infinitum et praedicatum privatum. Nam praedicatum infinitum dicitur de plu­ ribus, scilicet de omnibus exsistentibus de quibus non dicitur nomen finitum. Sed praedicatum privatum non sic dicitur de omnibus exsi­ stentibus, sicut 'iniustum' non potest dici de quolibet quod non est 104 hoc] per hac B 1 05 netura] pan 11dd. BH 106 gratia complexorum om. BH : 1 quando] quandocumque F G 109 es t 1 o m . A 1 10-1 1 1 similiter . . . musicw om. EFG 1 1 1 medium] manifestum G l aliquid] quod lldd. EF 1 12 contingens] contingcntis A, contingentes C 11 nulus] unus BH 1 1 6 est] erit BCDEFGH 120 est om. H 121-122 supponente] sumpto FG 123 contradictoriorum] contrariar G, contradictoriarum DH, om. A 124 homo1 . . . homo• om. H 127 &lsa1] hac lldd. CEFG 130 Quarto] Secundo BH l notandum] est 125 nihil] nulus C ll. CDH Il infinitum] finitum F 1 32 nomen] praedicatum BH 1 33 finitum] infinitum F, non est de privativil ll. C 133-134 Sed. asistentibus om. BH 133-134 non. . . exsistentibus om. C 133 dicitur om. AEFG 133-134 omnibus cxsistenbus] certis DEFG 134 iniustum] iustum D ..

1os

uo

1 1s

m

125

130

UB.

1 35

t 40

145

ll

CAP.

2:

QUANDO

'

EsT

'

PRAEDICATUR

TERTIUM ADIACENS

435

iustum, nam non dicitur de asino, sed tantum de hominibus aliquibus. Et de tali praedicato privato seu privativa sunt istae regulae : Quod ab affirmativa de praedicato finito sequitur negativa de praedicato privato, sicut sequitur 'homo est iustus, igitur homo non est iniustus' ; similiter sequitur 'homo est videns, igitur homo non est caecus'. Alia regula : Quod ab affirmativa de praedicato privato sequitur negativa de prae­ dicato finito, sicut sequitur 'homo est iniustus, igitur homo non est iustus' ; et similiter sequitur 'homo est caecus, igitur homo non est videns', Sed e converso non sequitur, etiam posita constantia subiecti, nisi forte finitum et privatum essent apposita immediata circa idem, et tunc esset bona consequentia, accipiendo pro subiecto illud cui utrum­ que natum est competere. Sed accipiendo aliud subiectum, consequen­ tia non valeret, sicut non sequitur 'lapis non est caecus, igitur lapis est videns', supponendo quod 'videns' significat idem quod 'non caecum'.

§ 2 Similiter autem

s

10

se

habent et si universalis . . . [c. 1 0 ; 19b 33-37] .

Hic ponit consimilem multiplicationem propositionum universalium, quia eodem modo multiplicantur sicut indefinitae, sic : 'omnis homo est iustus', 'omnis homo non est iustus', 'omnis homo est non iustus', 'omnis homo non est non iustus'. Tamen differentia est istarum ad indefinitas, quia in indefinitis angulares possunt simul esse verae, sic disposita figura : homo est iustus homo est non iustus

homo non est iustus homo non est non iustus

Istae sunt simul verae 'homo est iustus' - 'homo non est iustus'. Et similiter istae sunt simul verae 'homo est non iustus' - 'homo non est non iustus'. Sed in universalibus non sunt simul verae, quia istae num135 iwtum] iniwtum H 136 privato] afto BH !! seu privativa om. FG 136-137 seu. .finito o m . BH 1 : a b afmativa] a d aftivam EFG 1 3 9 regula] ratio est CDEFGH 140 ab aftiva] ad affirmativam C ! negativa] negativam A 141 iniwtw] iwtw CFH l est1] non tUld. C 142 et om. BH 143 etiam] sed C, om. B 144 .finitum] in.finitum A 146 aliud] aliquod FG 147 valeret] valet BCDEFG !l lapis] non add. H 148 supponendo] supposito BDH Il vidcns] lapis CFG Il quod] anima! add. A ••

CAP. 2, § 2. - 2 et universalis om. BH l si om. AC 3 multiplicationem] multitudinem A 4 sic] scilicet A, om. FG 7 inde.finiw] in.finitas CG i! indefinitis] inde.finitae CD, in.finitis G Il angulares] singular BH ! ! verae] nam add. CDEFG 11 sic] sicut BH 8 disposita figura] hic BH, ponitur PG 10 homo1 iwtw1 om. H 1 1-13 Istae. . . iwtw om. BH 13 iwcw] sunt simul verac C Il verae] homo non est non iwtw add. H •.•

• • •

436

EXPOSITIO IN LIBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

quam sunt simul verae : 'omnis homo est iustus' - 'omnis homo non est iustus' ; nec istae : 'omnis homo est non iustus' - 'omnis homo non est non iustus'. Tamen aliquando contingit quod istae angulares in indefinitis non possunt simul esse verae, quando scilicet superius prae­ dicatur de inferiori, sicut istae non possunt esse simul verae : 'homo est animai' - 'homo non est animai'. Infert igitur P h i l o s o p h u s quod istae duae angulares universales sunt oppositae, non semper autem indefinitae sunt oppositae, scilicet repugnantes et incompossibiles.

§

t5

:10

3

Aliae autem ad id quod est non homo . . . [c. 1 0 ; 1 9b 37 - 20a 3 ] .

In ista parte ponit aliam multiplicationem propositionum, per hoc sci­ licet quod tam subiectum quam praedicatum potest esse terminus infinitus, et tunc est talis figura : non homo est iustus non homo est non iustus

non homo non est iustus non homo non est non iustus

Et praeter istas oppositiones non possunt esse plures, et istae sunt prae­ ter illas de quibus dictum est prius 1• Et istae propositiones se habent secundum consequentiam inter se sicut se habent propositiones ubi subiectum est finitum ; nam sequitur 'non homo est iustus, igitur non homo non est non iustus', et non e converso ; similiter sequitur 'non homo est non iustus, igitur non homo non est iustus', et non e converso.

§ 4 [c. 1 0 ; 20a 4-1 5 ] . Hic ponit multiplica­ tionem propositionum quando ponuntur alia verba quam hoc verIn

his

vero in

quibus . . .

15 nc] similiter C 16 angularcs] singulares BCI 18 homo] non add. H 19 animal1] quia hic praedicatur supcriw de inferiori add. C 20 angulan:] singulares B ' : non] tamen add. BH 20-21 autcm indefinitac om. BH 21 scilicet . . . incompossibilcs om. BH

CAP. 2, § 3. 2 Aliae] Hic H l i ad . . . homo o m . BH , ; est o m . A 3 In . . . parte] Hic BH i l multiplicationem] multitudinem A 4-5 infinitw. . . figura om. H 5 tunc. . . talis] sic est A :i figura] bona, hoc est verum, et si oppositum consequentis staret cum antecedente prima consequentia non staret add. D 6 non1 i wtus 1 om. H 8 oppositiones] propositioncs C 10 inter] intra A 1 1 finitum] infinitum F 12 noni inlerl. G, om. C 13 non1 om. AD •..

CAP. 2, § 4. - 2 In his versalia C Il quam] sicut BH

C AP. 2, § 3.

-

om.

EFG : : in quibw

5

om.

BH

1 Supra, § 2, lin. 9-10.

3 ponuntur] aliqua add. BH Il verba] uni-

to

LIB. Il CAP.

5

10

15

2n

3:

437

DE CO NDICIONIBUS PRAEDICTAJI.UM Pli.OPOSmONUM

bum 'est', dicens quod sicut multiplicantur tales propositiones quando accipitur hoc verbum 'est', ita possunt multiplicari quando accipiuntur alia verba, sicut verbum 'currit' vel 'ambulat', et sic de ali verbis, sicut sic dicendo : 'omnis homo currit', 'omnis homo non currit', 'omnis non homo currit', 'omnis non homo non currit'. Et dicit P h i l o s o p h u s quod negatio infinitans non est addenda signa universali sic dicendo 'non omnis homo currit' sed addenda est termino communi, sic dicendo 'omnis non homo currit'. Et ratio est quia talis negatio infinitans non debet addi nisi termino universali, sed hoc si­ gnum 'omnis' non est terminus universalis, quamvis significet uni­ versaliter, hoc est quamvis faciat terminum cui additur stare universaliter. Et sicut multiplicantur propositiones per terminum finitum et infinitum in universalibus, ita etiam in indefinitis, sic dicendo : 'homo currit', 'homo non currit', 'non homo currit', 'non homo non currit'. Nec differunt nisi quia in istis non additur signum universale univer­ saliter significans, sicut additur in prior"' ·15 ; et non differunt quia aliquod universale sumatur in illis et non in istis, quia tala 'omnis', 'nullus', et huiusmodi non sunt termini universales, quamvis signifi­ cent universaliter, modo superius declarato 1•

[CAPITULUM 3 D E QUIBUSDAM C O NDICI O NIBUS PRAEDICTARUM PROPOSITIONUM

)

§ 1 Quoniam vero contraria. .. [c. 1 O ; 20a 1 6-20] . In ista parte poni t 5

P h i l o s o p h u s quasdam condiciones praedictarum propositionum. Prima est quod ista propositio affirmativa 'omne animai est iustum' � est . . . verbum om. (hom.) BH 6 sicut] hoc add. CDEFG ' verbis] obliquis BH 7 sic] sicut I, om. BH 9 infinitans] in infinitum A 10 addenda est om. BH 11 sic] sicut G, om. BH 14-15 univenaliter] 12 negatio ] oratio A H hoc] est add. A 14-15 hoc . . . univenaliter om. (hom.) CD 16 ita] sic BEFGH pro suis inferioribus add. G 15 multiplicantur] sic add. A per terminum om. A etiam om. BH in indefinitis] indeficiens B sic om. BH 17 non1 . . . currit1 om. A currit1] et in nullo est differentia hic et ibi BH 1S-22 Nec . . . declarato om. BH 20 talia] signa add. G ,1

·

CAP. 3, § 1. 4 In . . . parte] Hic BH add. C, aliarum add. EF, aliquarum add. DG

CAP. 2, § 4.

- 1 Supra, lib.

l,

5 Philosophus quasdam om. BH l condiciones] quarum

cap. 5, § S.

438

EXPOSITIO IN LIBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

contrariatur isti 'nullum animai est iustum', ita quod numquam pos­ sunt esse simul verae ; tamen subcontrariae quae contradicunt istis pos­ sunt simul esse verae, scilicet istae : 'aiiquod animai est iustum' - 'aliquod animai non est iustum'. De istis dictum est in primo libro 1•

10

§ 2 Sequitur vero eam . . . [c. 1 0 ; 20a 21-23]. In ista parte ponit aliam

condicionem aliarum propositionum praedictarum, dicens quod ex negativa de praedicato finito sequitur affirmativa de praedicato infinito, sicut sequitur 'nullus homo est iustus, igitur omnis homo est non iustus'. Similiter ex negativa de praedicato infinito sequitur affirma­ tiva de praedicato finito, sicut sequitur 'nullus homo est non iustus, igitur omnis homo est iustus', et hoc quia necesse est esse aliquem, hoc est, quia semper 'esse' verificatur de homine sic dicendo 'homo est', quia si talis propositio non esset vera, consequentiae praedictae non vaierent, sicut dictum est p r i u s 1 • Et ita tales consequentiae sunt bo­ nae in illis de inesse et de praesenti si negatio cadat super totum extre­ mum et esse verificetur de subiecto personalitcr supponente.

s

10

§ 3 Manifestum est autem quoniam etiam in singularibus . . . [c. 1 0 ;

20a 23 - 3 1 ] . Hic ponit tertiam condicionem, quae est quod aliter est de propositionibus singularibus et de propositionibus universalibus, nam si interrogatione facta de aiiqua propositione singulari affirmariva vere respondeatur negando eam, contingit inferre suam negativam 7 ita om. BH 8-9 tamen . . . verae om. (hom.) CH 8 subcontrariae . . . istis] contradictoriae istarum quae vocantur B 9 scilicet] sicut F l! aliquod] dicendo H 10 De . . . libro om. BH ': est om. AC

CAP. 3, § 2. 2 In . . . parte] Hic BH ! l aliam] aliquam D 3 condicionem] contradictionem G aliarum] aliquarum AG, dictarum H, om. BF Il praedictarum dicens] dicit BH 4 de1 ] ex H · : praedi­ cato1] pracsenti B 5 sicut om. A 6-7 Similiter . . . iustus om. B 8 hocl ] est add. FG :i neces] neceso H l aliquem] aliquid B, aliquod H, scilicet hominem add. (mg.) C 1 1 ita] ideo EFG ii consequentiae om. BH 12 illis] mere add. CD il inesse] inest add. A ,: praesenti] inest add. A CAP. 3, § 3. 2 quoniam . . . singularibus om. BH il etiam om. CDEFG 3 tertiam] aliam DH condicionem] contradictionem G 4 singu!Mibus . . . univenalibus] universalibus quam de singularibus (mg.) E l! propositionibus om. BFGH 6 eam] quia add. BH, om. A 'i inferre] inferri BH

C AP. 3, § 1 . - 1 Supra, lib. l, cap. 5, § 5 et cap. 6, § 1 (pp. 403s. , 40 6ss.). CAP. 3. § 2. - 1 Supra, cap. 2, § 1 (pp. 433s.).

s

LIB. ll

10

CAP.

3:

DE CONDICIONIBUS PRAEDICTARUM PROPOSmONUM

439

praecise addendo copulae hanc negationem 'non'. Sicut si quaeratur 'an Sortes si t sapiens ?' et respondeatur 'non', contingit statim inferre 'igitur Sortes non est sapiens'. Sed sic non est de universalibus, nam si quaeratur ' an omnis homo si t sapiens ?' et respondeatur quod non, non contingit inferre 'igitur omnis homo non est sapiens', quae est contraria isti 'omnis homo est sapiens', sed sufficit inferre 'igitur non omnis homo est sapiens', quae est contradictoria primae et non contraria.

§ 4 Ila vero . . . [c. 1 0 : 20a 21-37] . Hic removet unam dubitationem :

s

10

posset enim aliquis credere quod terminus finitus et infinitus essent contrarii sicut propositiones contrariantur. Hoc removet, dicens quod nomina et verba se habentia sicut finita et infinita, qualia sunt ista 'homo' - 'non homo', 'iustus' - 'non iustus', non contrariantur sicut afrmatio et negatio, quamvis videantur sic opponi. Et hoc quia sem­ per affirmatio et negatio est vera vel falsa ; sed tale nomen neque est verum neque falsum, - sicut qui dicit 'non homo' non dicit verum neque falsum -, et ita non opponuntur. Intelligendum quod in illis de praesenti et de praeterito afmatio est vera vel falsa, non in illis de futuro secundum sententiam A r i s­ t o t e l i s 1.

§ 5

s

Signi.ficat autem . . . [c. 1 0 ; 20a 37-41 ] . Hic ponit aliam condicio­ nem aliarum propositionum, quae est quod propositio de subiecto in­ finito non est eadem alicui propositioni de subiecto finito, sicut ista 'omnis non homo est iustus' non est eadem alicui de aliis propositio­ nibus in quibus subicitur subiectum finitum. Nec etiam ista 'omnis 7 hanc om. BH negationem] negativam H ;; non. Sicut] nam BH 10 quod om. BH tingi t inferreJ infertur BH :1 quae J quia A 12 sufficit inferre J sufcienter infertur BDEFGH quia A :: et] sed BH, ve! DEFG

11 con13 quae]

CAP. 3, § 4. - 3 essent] sunt BH 5 etl] ve! ACEFG 7 videantur] dicantur CD 8 affirmatio] affirmativa D negatio] negativa D estl] semper ad. D 9-10 sicut . . . opponuntur om. BH 11 lntelligendum] Sciendum BH 1 2 falsa] sed add. BDH : sententiam] intentionem BH CAP. 3, § S. 2-3 condicionem] contradictionem G 3 aliarum propositionum om. BH Il p ropositio J oppositio FG 4-5 proposi rioni. . . alicui om. (hom.) EFG S-6 propositionibw] proposirioni BH 6 quibw] qua BH :[ subiectum om. FG

CAP. 3, § 4. - 1 Cf. supr-.1., lib. l, cap, 6, § § 14-15.

440

EXPOSmO IN LIBRUM PERIIIERMENIAS ARISTOTELIS

non homo non est iustus' est eadem alicui illarum, sicut inductive pa­ tet. Istae tamen sunt eaedam : 'omnis non homo non est iustus' 'nulus non homo est iustus'. Sciendum quod istae propositiones duae non sunt simpliciter eaedam secundum vocem, tamen P h i l o s op h u s vocat propositiones easdem quando convertun tur et habent idem subiectum et praedicatum.

10

§ 6 [c. 1 0 ; 20b 1-14] . In ista parte P h il o s o p h u s removet unam dubitationem. Quia P h i l o s o p h u s in parte praecedenti aliquando unum postponit alteri et aliquando eundem praeponit, sicut aliquando dicit 'est homo iustus', aliquando 'est iustus homo' ; posset aliquis credere quod istae propositiones dif­ ferunt ' est homo albus' - 'est albus homo', et huiusmodi. Hoc re­ movet P h i l o s o p h u s, dicens quod non differunt tales proposi­ tiones quantum ad significata, hoc est, non significant diversa, q uia nomina et verba transposita idem significant, sicut ista duo idem significant : 'est homo albus' - 'est albus homo'. Et hoc probat, quia si non significarent idem, sequeretur hoc inconveniens, quod eiusdem affirmationis essent plures negationes, quod ostensum est p r i u s 1 esse falsum, scilicet in primo libro . Consequentiam probat P h i l o s oP h u s, nam huius affirmationis 'est albus homo' haec est negatio 'non est albus homo'. Quaero igitur quae est negatio istius 'est homo albus' ? Et si non sit eadem cum negatione priori, vel negatio sua erit ista 'non est non homo albus', sed hoc non potest esse huius 'est homo albus', quia haec est negati o istius 'est non homo albus' ; vel est negatio ipsius ista 'non est homo al bus', sed ista est negatio istius 'est al bus homo' ; igitur istius 'est albus homo' erunt duae negationes. Ex quo Transposita vero nomina

tum

. . .

7 non1 o m . A 8 non1 o m . BH 9 nullw] nonnullus BH BH 11 propositiones] propter add. ACE, proprie add. F

om.

9-12 Sciendum . . . praedicaquando] quia F

CAP. 3, § 6. 2 Transposita vero ] Transponi H . nomina o m . BH 2-3 ln. . . Philosophw1] Hic BH 3-5 Quia ... sicut o m . BH 4 aliquando•] alibi A 5 dicit] dixit CEF .. aliquando1] sic add. A, dicit G 8 Philosophw dicens o m . BH 8-9 tales p ropositiones o m . BH 9 hoc est] id est BH 10 et] ve! CDEFGH 10-1 1 sicut. . . homo1 o m . BH 1 1 probat] probatur BDH 12 hoc o m . BH 14 falsum] manifestum EG , scilicet o m . BH 14-15 Consequentiam . . . Philosophus] consequentia probat H 15 huiw] istiw EFG haec o m . BH est1 o m . CD 16 istius] non add. CD 18-19 sed . . albw1 o m . BH 19 istius o m . ACDEFG negatio1 o m . A 20 ipsius] eiw BH :1 ista1 istiw rep. CDEFG ··

.

•.•

C AP. 3, § 6.

-

1 Supra, lib. I, cap. 6, § 3.

5

10

15

:ID

LIB . II

25

30

35

40

45

CAP.

3:

DE C O NDICIONIBUS PRAEDICTARUM

PROPOSITIONUM

441

manifeste concludit P h i l o s o p h u s quod transposito nomine vel verbo eadem fit affirmario vel negatio. Intelligendum est hic primo quod P h i l o s o p h u s per tales proposiriones : 'est albus homo', 'est homo albus', non intelligit unam proposirionem in qua 'est' praedicatur secundum adiacens, sed in qua praedicatur terrium adiacens secundum suum modum loquendi, quo aliquando tori proposirioni praeponit verbum et aliquando tori post­ ponit. Et ideo in talibus nihil refert quantum ad significatum praeponere verbum vel postponere verbum, sicut nihil refert dicere 'est homo albus' vel 'homo albus est', quia semper intelligitur ista proposirio 'homo est albus', et hoc quia forte talis fui t modus loquendi in idio­ ma te suo. Similiter nihil refert praeponere vel postponere unum no­ men alteri, sicut nihil refert dicere 'est albus homo' et 'est homo albus', quia semper intelligitur ista proposirio 'homo est albus'. D u p l i c i t e r igitur potest hic exponi P h i l o s o p h u s. U n o m o d o quia P h i l o s o p h u s loquitur de infiniris, et in talibus nihil refert praeponere unum vel alterum, quia in illis conver­ tens et conversa convertuntur, sicut ista convertuntur : 'homo est animal' et 'animai est homo'. A l i t e r, quod loquitur quando unum istorum nominum natum est esse subiectum vel suppositum verbi et aliud non, sicut est in exemplo suo quod 'homo' potest esse subiectum, nam haec est congrua 'homo est albus', sed 'albus' non potest esse subiectum, nam haec non dicitur congrua 'albus est homo'. Et in tali bus nihil refert praeponere verbum nomini vel e converso ; nec eriam refert praeponere unum nomen alteri, quia per omnes istas ora­ riones 'est homo albus', 'est albus homo', 'homo albus est', 'albus homo est' semper intelligitur ista proposirio 'homo est albus'. Secundo intelligendum quod P h i l o s o p h u s non intendit Philosophus om.

affirmatio] oratio ACD 24 Intelligen26 praedicatur] praedicatum CD ' : qua] est add. BH Z7 tertiu m ] secundum A loquendi] in add. BH 28-29 et . . . ideo om. BH 29 Et ideo om. CDEFG ; nihil ] non BH quantum . . . significatum om. BH 30 verbum1 om. BH ,, verbum1 om. EFG 32-35 et . . . al bus rep . CDEFG 35 homo] hic C 36 igitur orn . BH 37 loquitur] unum . . . altehic add. BH , inflnitis ] indefinitis E 38 p raeponere] supponcre A , proponere DD rum] unum alteri BC, aliquo modo E, alia modo FG, om. OH 38-39 in . . . conversa] convertcm et convertens F, 0111. B 39 ista] ime B H 40 e t o m . B D H Aliter ] potest dici add. BH, autem add. G loquitur] loquuntur E, potest loqui G 4 1 istorum ] ipsorum G ve! ] et A, 0111. G suppositum] subiectum EF, om. G 42 subiect u m ] verbi et albus non G 43 congrua] oratio add. EFG 44 haec o m . EFG ' non] dum A, om. G congrua] congrue EF, incongrue G 45 praeponere] sup ponere A : , verbum] verba A nec] et nihil CDEFG 46 praeponere ] supponere CDEFG 49 in­ telligendum ] notandum BO, sciendum H, est add. BDGH intendit] intelligit D D

22

dum ] Sciendum

BH

BH

25

23 fit] est BH, fiet G

intelligit] intendit

CG

442

EXPOSITIO IN UBRUM PERIHERMENIAS A RISTOTELIS

eandem esse orationem quando nomina et verba transferuntur, sed intendit quod in illo casu in quo i p s e loquitur quod istae orationes sunt convertibiles, quia idem significant. Et sic frequenter vocat P h il o s o p h u s 'easdem propositiones' istas quae sunt convertibiles, quae tamen in rei veritate sunt distinctae ; et ita aequivocat de 'eodem' si­ cut de multis aliis ; et sic aequivoce loquar, si dicam tales esse easdem. Tertio, generalius loquendo quam loquitur P h i l o s o p h u s, est sciendum quod terminorum in propositione potest esse m u lt i p l e x transpositio : aliquando a parte eiusdem extremi, sic dicendo 'homo albus est animai' - 'albus homo est animai' ; aliquando potest esse transpositio extremi in extremum vcl aliquid a parte unius extremi in una proposi tione poni a parte alterius extremi in alia propositione. Exemplum primi sic dicendo : 'homo est animai' - 'animai est homo'. Exemplum secundi sic dicendo : 'homo al bus est animai' - 'homo est animai album', Si fiat transpositio a parte eiusdem extremi, sic est re­ gula generalis : Quod nihil refert transponere quando unum est adiectivum et aliud est suum substantivum, ita quod semper componantur ad invicem adiectivum et substantivum, sicut ista convertuntur : 'homo albus est homo' et 'albus homo est homo'. Si autem non se habeant sicut adiectivum et substantivum sic frequenter multum refert praepo­ nere vel postponere, et hoc maxime est verum quando alterum illorum nominum accipitur cum signo universali vel alter illorum termino­ rum - sive sit nomen sive verbum sive participium sive quodcum­ que - importat negationem vel aequivalenter includit signum uni­ versale. Verbi gratia, multum refert dicere 'visum ab omni homine est homo' et 'ab omni homine visum est homo', nam posito quod quilibet homo videat se tantum et quod unus alius videatur ab omni ho­ mine, tunc haec est vera 'ab omni homine visum est homo', quia quae­ libet singularis est vera, nam haec est vera : 'ab isto homine visum 51 intendit] intclligit BI ipse om. BH istae] illae BDGH, om. A 53 propositiones istas] es orationes BH 54 ita] sic BH 55 multis] istis A et easdem om. BH i loquar] loquitur CEFG , si] sed FG 56 loquendo] loquendi C, om. ABD quam om. BH Philosophw om. BCH 58 sic] sicut CG, om. H 60 aliquid] aliquod quod est BH, aliquando fit transpositio alicuius G . : a] ex G 61 poni] ponitur BH, et FG, om. E alteriw] uniw E propositionc ] sic dicendo add. D 63 dicendo om. BEH 66 est om. BH . suum om. CG substantivum] subiectivum BC, subiecrum H, sic frequen­ tcr multum refert add. C ita . . . componantur] si autem non comparantur BH 67 invicem] sicut 67-69 sicut . . . substantivum ita A, om. a/ii 70 ve! postadd. DH ;: substantivum] subiectivum G 71 alter] alicui B, altcrum G 72 sive1] sit add. CH ponere om. A :! altcrum] alter BCDE 72-73 quodcumque] quamcumque BH, quantumcumque I 76 homo] non H , , alius] asinus DEFG, om. CH n-79 tunc. . . homine om. (hom.) G n ab] homini add. DH n-79 quia. . . homo1 om. E n-18 quia . . . vera1 om. F n quia] nam D n-78 quaelibet] quilibet A 78 nam haec] hoc enim BH ,

• . .

:.

.

.

.

..

so

55

60

65

70

75

LIB. II CAP.

M

4:

DE ENUNTIATIONIBUS HABENTIBUS EXTREMUM COMPOSITUM 443

est homo' et 'ab isto homine visum est homo', et sic de singulis. Et tamen haec est falsa 'visum ab omni homine est homo', quia nihil videtur ab omni homine nisi asinus, et certum est quod asinus non est homo. Similiter haec est vera 'ab ho mine differens est Sortes' ; sed haec est falsa 'differens ab ho mine est Sortes'. Similiter ista est vera ' Sortes est ab homine diferens', et haec est falsa ' Sortes est differens ab ho mine'. Similiter secundum intentionem P h i l o s o p h i 1 haec est vera 'post omnem diem erit aliquis dies', et haec est falsa 'aliquis dies erit post omnem diem'. Si autem transpositio fiat extremorum vel etiam aliquorum posi­ torum a parte extremorum, non semper propositiones convertuntur. Quando autem convertuntur et quando non, scitur per diversas regu­ las logicales evidentes exercitatis in logica, quas longum esset hic per­ tractare, et ideo pertranseo. Unde istae non convertuntur : 'omnis homo est animai' et 'animai est omnis homo' ; nec istae convertuntur : 'omnis homo est animai' et 'homo est omne animai' ; et sic de multis aliis. ·

ss

90

[CAPITULUM 4 DE ENUNTIATIONIBUS HABENTIBUS ALIQUOD EXTREMUM COMPOSITUM]

§ 1 s

At vero unum de pluribus . . . [c. 1 1 ; 20b 1 5-21 ] . In isto capitulo determinat P h i l o s o p h u s de enuntiationibus habentibus aliquod extremum compositum ex pluribus terminis, et dividitur in duas par­ tes. In prima ostendit qualis est talis propositio ; secundo, quomodo a 79 homine . . . homo1 om. BH ': et . . . singulis om. EFG 80 visum] vi subiecti G 81 omni om. A :: asinwl -1) angelw C 81-82 et . . . homo om. BH 82 Similiter] scd H [; ab] omni add. DEFG ' : SorteS] homo D , ; sed] et BDFGH 83 ab] omni add. CDEF 83-85 ista . . . Similiter om. (hom.) BDH 84 ab] omni add. EF 86 aliquis] aliqua H 88 fiat] fit F : : etiam om. EFG 88-89 positorum] propositorum C, priotiorum ( !) D 89 a] ex BH 90 scitut om. BH ·: divenas om. BH 91 logicales] alibi add. B, alibi dicetur add. H 91-92 evidentes . . . et om. BH 91 evidentes] enuntiantes D, ex evidentes C ;: exercitatis] exercitis CD .: longum om. A 92 ideo pertranseo] ergo hic transeo H 92-94 Unde . . . aliis om. BH 92 Unde) et ideo D 93 et] homo est omne add. F 94 et1 om. CEFG

CAP. 4, § 1. - 4 unum . . . p!utibw om. BH 6-7 parteS. . . prima] primo BH 2

Cf. Aristot. , Physica IV,

c.

1

In . . . capitulo] Hic BH

1 1 , t. 101 (219a 30 - 219b 2).

5 Philosophw om. BH

44

EXPOSITIO IN LIBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

divisis ad coniuncta est bona consequentia et quomodo non, ibi 1 : Quoniam vero haec quidem. In prima parte ostendit quae propositio est plures ; secundo, quae non est dialectica, ibi 2 : Si ergo. Dicit primo quod quando unum praedicatur de pluribus, et e converso plura de uno, non est simpliciter una affirmativa neque una negativa, et hoc si ex illis pluribus non fit unum. Exponit autem quid vocat unum, dicens quod vocat 'unum' non quando vox est una, puta quando vox est una, repraesentativa tamen plurium, sed vocat unum etiam si vox non sit una, dummodo tamen ex illis pluribus fiat unum, sicut hoc totu m 'animai mansuetum bipes' est unum ilio modo quo loquitur h i c de uno. Plura autem vocat, etiam voce exsistente una, si ipsa significet plura ex quibus non fiat unum, sicut si unum no­ men imponatur istis 'homo al bus ambulans', et illa vox praedicetur de uno sic dicendo ' Sortes est a', - si t a illud unum nomen - propositio eri t plures quamvis vox si t una ; nec eri t una affirmatio sed multae. Sciendum est hic quod P h i l o s o p h u s non vocat hic plura semper quando unum accidit alteri, sicut est hic 'homo albus', tunc enim esset haec propositio plures ' Sortes est homo albus', quod non est verum, quia tunc eadem ratione esset haec plures ' Sortes est albus' ; sed vocat plura quando ex illis non fit unum extremum propositionis, sicut ex istis duobus 'homo' - 'asinus' non fit unum extremum propo­ sitionis. Et ideo si quaeratur 'an homo sit animai lapis ?' est interroga­ rio plures ; nec est danda una responsio. Similiter si quaeratur 'an Sortes si t al bus musicus ?' est interroga rio plures ; nec est danda una respon­ sio. S ed si quaeratur 'an Sortes si t homo al bus ?' potest dari una responsio, et est una interrogatio. Et ideo non intelligit P h i l o s op h u s ex illis multis quae faciunt unam interrogationem fieri unum essentialiter in re et ex aliis fieri unum accidentaliter vel non essentiali8 coniuncta] coniunctim A, coniunctum DD, composita F 9 haec . . . parte ] primo DH parte om. F 10 quac] quod AC 1 1 Dicit] ergo add. CDEFG primo om. BG quando ] ipsi B .. et] ve! BEDGH 12 simplicitcr] simplex G, proposito add. D affirmaciva] affrmario CDEF ', neque] vcl F 13 negativa] negatio CEFG fie FG, sit alii autem om. BH 13-14 quid vocat] quidquid est C, quod vocat G 14 dicens] dicit BH 15-16 est . . . vox ila A, sit una dictio vcl unum nomen, sed dummodo . . . X, om. a/ii codd. 16 sit] nisi add. DH una ] sed add. DH ' tamen om. D H •: illis om. BH 18 hic] Philosophus add. BH etiam om. DH 19 una ] etiam D, om. C 21 111] si add. BFH illud . . . nomen] il plura significat illa BH 22 nec ] et non DH 23 est hic om. BEF 28-29 sicut. . . propositionis o m. FI 25 haec] isca F, om. C hic1 om. GH hic1 otn. EFG 31 estl . . . nec] non DH 32 Sed ] 28 asinw] albw BDH, angelus C non om. BH unum] verbum D 35 vel om. DH Et D, Similitcr H Sortcs om. A 33 intclligic] intendit A ··

C AP. 4, § 1 .

-

1

Infra, § 4.

2

Infra, § 2.

10

1s

20

25

30

35

UB.

40

45

so

II

CAP.

4:

DE ENUNTIATIONIBUS HABENTIBUS EXTREMUM COMPOSITUM

445

ter, sed intelligit ex illis fieri unum extremum vd non fieri unum extremum propositionis. Ex quibus autem fit unum extremum propo­ sitionis habet sciri per ruversas regulas logicales et grammaticales. Unde quando unum est adiectivum et aliud substantivum, tunc ex illis fit unum, nec talis multitudo facit interrogationem esse plures. Quando autem sunt duo substantiva in eodem casu, tunc non faciunt unum, sicut sic dicendo : 'estne Sortes homo lapis ?' Similiter aliquando si unum sit in uno casu et aliud in alio, talia plura faciunt unum extre­ mum, et ideo orario est una, sicut haec est una : 'asinus Sortis currit' ; et ita de aliis est. Secondo sciendum quod si talibus pluribus imponatur unum no­ men, non tamen univoce, propositio erit plures, hoc est, erit distin­ guenda. Unde sciendum quod non vult aliquam propositionem esse plures realiter, sed quia significat plura et aequivalet pluribus propositionibus primo, et hoc tertio modo aequivocationis de qua non oportet modo perscrutari 8• § 2

s

ergo

dialectica . . . [c.

11 ;

20b 22-27] . Hic probat quod talis interrogatio non est dialectica, quia interrogatio dialectica petit unam responsionem , scilicet quod altera pars contradictionis concedatur, sed ad talem propositionem, de qua dictum est, non est danda una respon­ sio. Sicut si quaeratur ' an homo sit animal lapis ?' non est danda una responsio sed plures, quia dicendum est quod homo est animai et quod homo non est lapis. Immo etiam si utraque affirmatio contenta Si

36 intelligit) intelligitur F, unum add. B, om. A , illis) eis H 36-37 ve!. . . extremum om 37-38 Ex . . . propositionis ita A, quando ex talibus fit unum et quando non X, om. a/ii propositionis) et hoc add. BFH 38 sciri) fieri EF 39 substantivum] subiectivum G 40 interrogationem esse) interrogationes BH 41 autem om. CDEFG 42 sic om. BGH il Similiter) 43-45 unum . . . est om. BH 43-4 unum . . . una1 autem add. B 43 plura) non add. (mg.) E om. CDEFG 44 haec] non add. F 46 sciendum] notandum F, est add. DG :' pluribus] propositionibw DC, om. A : imponatur] invocatur B, importatur H 47 non om. EFG , hoc est) haec enim propositio A 48 sciendum) est add. DGH 49 et) vel BH 49-50 proposirionibw om. EFG 5(}.51 primo . . . perscrutari om. BH SO aequivocationis] aequivalenriae ADEFG

(hom. ) BH

CAP. 4, § 2. 2 dialectica om. BH 3 non . . . interrogatio1 om. (hom.) EFG , unam om. A 6-7 Sicut. . . responsio om. (hom.) DEFG 6 animai om. AC 6-7 non. . . responsio om. BH 7 plures quia om. BH 8 affirrnatio) pan G, om. EF

8 De tertio modo aequivocationis Ockham tractat in s ua Expositione super li­ bros Elenchorum et in Summa logicae, parte II-4, cap. 4 (Opera philosophica I, ed. c i t . , pp. 759-763) .

446

EXPOSITIO IN UBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

in ila quae plures est esset vera, non esset danda una responsio, sicut hic : 'an Sortes est albus musicus ?' ; igitur talis interroga rio non est dialectica.

10

§ 3 Similiter autem manifestum est . . . [c. 1 1 ; 20b 27-31 ] . Hic inci­ dentaliter probat quod talis interrogatio 'quid est animai ?' non est dialectica, quia ad interrogationem dialecticam oportet eligere alteram partem contradictionis, scilicet concedendo istam propositionem propositam vel eius oppositam, sicut si quaeratur ' an homo si t animai ?' danda est altera pars. Sed hoc non potest fieri ad istam interrogatio­ nem 'quid est animai ?' ; igitur haec non est dialectica interroga rio. Sciendum quod quaestio de definitione d u p l i c i t e r proponi potest : u n o m o d o sic 'quid est homo ?' vel 'quid est animai ?', et iste modus pertinet ad demonstratorem ; a l i o m o d o sic 'estne animai rationale definitio hominis vel non ?' et iste ad dialecticum pertinet.

5

10

§ 4 Quoniam vero haec quidem . . . [c. 1 1 ; 20b 32 - 21a 7] . In ista

parte determinat P h i l o s o p h u s quando a divisis ad coniuncta est bona consequentia et quando non. Et primo quaerit quare hoc est, et probat quod aliquando ita est, et aliquando non ; secundo determinat, ibi 1 : Eorum igitur quae praedicantur. Dicit ergo primo quod cum manifestum sit quod aliquando ea quae praedicantur de aliquo extra, hoc est divisim, praedicantur etiam de eodem coniunctim et aliquando non, inquirendum est quae est differentia et quae causa istius differentiae. Quod autem ita sit, declarat per exempla. Primum declarat per hoc exemplum : nam si si t verum 9

una om.

A

10

an om.

ACDEFG il igitur] et BH

CAP. 4, § 3. - 2 est om. BCFqH 4 alteram] aliam B 9 Scicndum] est add. CDEFGH ii 10 ve! om. BCH 11 dequaestio om. CDEFG I l dc om. BH I l proponi] opponi EF, quaeri G monstratorem] dcmonstrationcm H ii estnc] est A 12 istc] modus add. BG 2-3 In ... Philosophus] Hic CAP. 4, § 4. 2 Quoniam] Quomodo BH :1 hac quidcm o m . BH ostendit BH 3 quando] quomodo BH 4-5 primo. . . et1 om. BH 4 quaerit] ostcndit EFG ii quare] qualitcr D 5 et om. BEFH ! l scdo] in scda EFG 6 igitur . . . pracdicantur om. BH 7 ergo om. BH li sit] est BH 9-10 inquirendum . . . sit om. BH 9 inquirendum] ncquc dicit C, 10 diftia om. CDEFG : : quae om. EFG 11 Primum. . . dicit DEFG i : est1] ita add. DEFG excmplum om. BH

CAP. 4, § 4.

- 1

Infra , § 5.

5

10

UB. II CAP. 4 : DE ENUNTIATIONIBUS HABENTIBUS EXTREMUM COMPOSITUM

ts

20

25

30

35

447

d.icere extra, hoc est d.ivisim, de homine quod est anima! et similiter quod est bip es, verum est d.icere quod homo est anima! bipes ; similiter si Sortes sit homo et Sortes sit albus, sequitur quod Sortes est homo albus. Secundum, scilicet quod hoc non semper sit verum, dedarat per plura exempla. Unum est quod quamvis aliquis sit citharoedus et bonus, non tamen sequitur quod sit bonus citharoedus. Similiter si hoc esset universaliter verum, sequerentur multa inconvenientia, quia sequere­ tur frequenter nugatio, nam tunc esset haec consequentia bona ' Sortes est homo et Sortes est homo albus, igitur Sortes est homo homo al­ bus', et sic in infinitum - quod eri t homo homo homo albus. Simi­ liter sequeretur ' Sortes est musicus, Sortes est albus, igitur Sortes est musicus albus' ; et ultra sequeretur ' Sortes est musicus albus et Sortes est ambulans, igitur Sortes est musicus albus ambulans', et ita multiplicando in infinitum. Immo sequeretur nugatio sic arguendo ' Sortes est musicus albus ambulans et Sortes est ambulans, igitur Sortes est musicus al bus ambulans ambulans', et sic in infinitum. Tertium exem­ plum est in per se praedicabilibus, nam tunc sequeretur ' Sortes est homo, Sortes est homo bip es, igitur Sortes est homo homo bipes'. Et multa talia inconvenientia sequerentur si semper a divisis ad con­ iuncta esset bona consequentia. Notandum est hic quod P h i l o s o p h u s non loquitur hic praecise de propositione quae plures est, sed loquitur ind.ifferenter de proposltione quae plures est et de alia : quod non semper valet consequentia a divisis ad coniuncta.

§ 5 [c. l l ; 21a 7-1 6] . In ista parte ostendit P h i l o s o p h u s quando talis consequentia est bona et quando non. Et d.ivid.itur in duas partes, quia primo ostend.it quando Eorum igitur quae praedicantur. . .

13 est1] erit CDE 1, est1 o m . A 14 sit1 1] est DH : : Sortes1 om. BCFH 15 Secundum scilicet] sed DH i hoc om. EFG 16 quod o m . BH 17 Si mili ter] autem tuld. EFG 18 universaliter om. CEFG 19 nugatio] negatio B 21 quod . . . albw] posset multiplicari BH 24 ita] sic H 24-25 multiplicando] multipli caretur BH, multiplicatio C 25 nugatio] neceso CDEF Zl ambulans1 om. ABCH 30-31 coniuncta] coniunctum AC 32 Notandum] Sciendum BH !l hic1 o m . BEH hic1 om. EFG 33 loquitur om. BH 34 semper om . BH 35 coniuncta] coniunctum AC CAJ'. 4, § 5. 2 p raed icantur o m . BH 2-3 In . . . parte] Hic BH 3 Philosophw quando] quod BH est o m . A 4 et] ve! CD : : partes quia om. BH . l ostendit] ponit C ! i quando] quomodo F ·.

448

EXPO S ITIO IN LIBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

a divisis ad coniuncta est consequentia bona ; secundo ostendit quando e converso, scilicet a coniunctis ad divisa est bona consequentia, ibi 1 : Manifestum autem est dicere. In prima parte ponit duo impedimenta per quae impeditur talis consequentia. Primum impedimentum est quando illa divisa accidunt alicui tertio, hoc est, per accidens dicuntur de tertio vel unum accidentaliter de altero, sicut se habent ' musicum' et 'album', nam ista duo accidentaliter dicuntur de homine et similiter dicuntur acciden­ taliter de se ipsis mutuo. Et ideo non sequitur 'homo est musicus, homo est albus, igitur homo est musicus albus', et hoc quia hoc totum ' mu­ sicum album' non est aliquod unum quod possit praedicari de uno, quamvis ' musicum' vere dicatur de 'albo' et e converso. Quando autem non sic accidentaliter praedicantur de tertio, nec de se mutuo, tunc valet consequentia ; et ideo ista consequentia est bona 'iste est animai et iste est bipes, igitur iste est animai bipes', quia non sic prae­ dicatur 'bipes' de animali sicut 'album' de musico, nec e converso. Ex primo infert P h i l o s o p h u s quod patet ex dictis quare ista con­ sequentia non valet 'iste est bonus, iste est citharoedus, igitur iste est bonus citharoedus', nam 'bonus' et 'citharoedus' accidentaliter prae­ dicantur de tertio et etiam accidentaliter de se mutuo ; et ideo consequentia non valet. Notandum est hic primo quod P h i l o s o p h u s non accipit hic 'praedicari per accidens' stricte secundum quod praecise distingui­ tue contra 'per se primo modo et secundo', de quibus tractat in I Po­ steriorum nam isto modo 'animai' praedicatur per accidens de bi­ pede, et e converso, et ' album' per accidens praedicatur de homine. Sed accipit hic 'praedicari per accidens' quando utrumque istorum

5

10

15

70

25

•,

5 quando) quomodo F 6 e . . . scilia:t om. BH 7 autem . . . dia:re) est BH 8 In . . . parte ] Primo BH 8-9 per . . . consequentia) impedientia ta!es consequentias BH 9 quando) quia A 10 de) aliquo tuld. BH 10-1 1 accidenta!iter) dicitur tuld. BGH 1 1 altero) alia A, tertio CDEFG 13-14 homo1 albus1 om. 12 accidenta!iter) accidentia C . et) ve! CEFG 13 musicus] et BH (hom.) EFG 1 5 passit) vere add. F 16 dicatur) praedicatur F 17 se] suo G 1 9 iste1 om. BGH 19-20 quia. . . conveno om. BH 20 sicut . . . musica om. CDEFG 21 primo) quo BFH , . dictis] praedictis EF quare) quia A, qualiter CD ,, ista) iste EFG 24 etiam om. CH Il accidentaliter) praedicantur tuld. F mutuo) ipsis D 24-25 ideo . . . non om. BH 26 est . . . primo om. BH 27-28 distinguitur) dividitur A 28 tractat) Philosophus tuld. EFG 29 anima!) primo add. H 31 Sed . . acci­ 30 et1 . . . homine om. EFG " et1) isto modo quae add. C, ideo isto modo etiam add. D dens om. BH accipit) intelligit E, intendit FG ,. hic) aliquid de aliquo add. DEFG •..

.

CAP. 4, § 5. - 1 lnfra , § 7. 73b 24) .

2

Aristot. , Anal. Poster. , I,

c. ·

4 (73a 34 -

30

LIB. II CAP. 4 : DE ESUNTIATIONIBUS HABENTIBUS EXTREMUM COMPOSITUM

35

40

45

so

ss

60

449

de pronomine demonstrante aliquid, ilio demonstrato exsistente, po­ test idem vere negari et affirmari, et e converso, successive tamen, si­ cut Sorte exsistente potest primo haec esse vera 'iste est albus' et postea ista vera 'iste non est albus'. Secundo notandum quod quando aliqua duo accidentaliter, modo praedicto, praedicantur de tertio, a divisis ad coniuncta non est conse­ quentia bona propter hoc quod tale consequens non est propositio una. Et hoc est quod dicit P h i l o s o p h u s, quod 'album musicum' non est aliquod unum, hoc est, non est unum unitate sufficiente ad extremum propositionis unius. Unde ista est propositio plures ' Sor­ tes est albus musicus', et tamen ista non est plures 'Sortes est homo musicus'. Unde ista est plures 'Sortes est musicus albus' sicut ista ' Sor­ tes est asinus bos' ; et ratio est quia neutrum est natum determinare reliquum grammaticaliter. Sed aliter est de ista 'Sortes est homo musi­ cus', quia li 'musicus' est determinatio et li 'homo' est determinabile, grammaticaliter loquendo. Sed tunc v i d e t u r quod P h i l o s o p h u s non convenienter infert ex praedictis quod haec non est bona consequentia 'iste est citharoedus, iste est bonus, ergo iste est bonus citharoedus', quia hoc consequens est propositio una sicut ista 'Sortes est homo albus' ; d i­ c c n d u m est quod ex ilio praecise non intendit P h i l o s o p h u s assignare causam quare praedicta consequentia non valet. Et ideo sciendum quod ista est completa intentio A r i s t o t e l i s, quod quando aliqua duo accidentaliter praedicantur de tertio vel de se mu­ tuo, quod a divisis ad coniuncta non valet consequentia. Sed hoc po­ test esse propter duas causas. Una est quando neutrum illorum potest esse determinatio alterius, et tunc non valet consequentia propter hoc quod non faceret propositionem unam. Altera causa est quando unum potest esse determinatio et aliud determinabile ; sed aliter accipitur determinatio vel determinabile quando accipitur per se et quando cum alio, quia scilicet aliud significat vel consignificat. Et ita est in propo32 pronomine] propositione C I l demonstrante ] cilrcnte A ilio] idem A 33 et1 . conveno BH 34-35 postea] est lld. EF, potest es1e ll. G 36 no tand. um] est add. DFGH Il acdc:Dtaliter] de ali q uo ll. F 36-37 modo praed.icto om. BH 39 Et] propter D, om. A li est quod om. D 45 grammaticaliter] gramce FG, om. BH 46 est1] determin sive lld. G 49 in­ fert] inferat GH 50-51 hoc coruequens] haec coruequentia AFGH, non lld. BH 52 ilio] quod lld. A, om. D !' praecise] praedictis D 54 sciendum] est lld. ACDH 56 quod] m F, om. D : 1 a di visis ] ad divisum B 57-58 potest es�e] est B 58 hoc om. FG 59 faceret) facen:nt BH .. Altera] Alia H quando] quod H 60 aliud) determinatio ad F 61 quando] aliquando F · et quando] aliquando F 62 alia] aliis BH ..

om.

OCXlA M ,

OPRRA PHlLOSOPHICA

U

29

450

EXPOSITIO IN

UBRUM PERIHERME ARISTOTELIS

sito de bono, quia quando per se ponitur tantum significat bonitatem moris ; quando autem est determinati o citharoedi, tunc significa t excel­ lentiam vel sufficientiam illius artis. Et ideo talis consequentia non valet 'iste est citharoedus, iste est bonus, ergo iste est bonus citha­ roedus'. Propter idem talis consequentia non valet 'iste canis est pater, iste canis est tuus, igitur iste canis est pater tuus', quia in prima 'tuus' significat quod est possessio tua vel aliquid tale ; in secunda quando coniungitur cum patre significat quod iste canis te genuit. Et ita semper quando unum non potest esse determinatio alterius et non valet a divisis ad coniuncta, semper alterum illorum varium signifìcat quando accipitur coniunctim et quando divisim. Sed adhuc v i d e t u r quod secundum praedicta il1a consequentia non valet ' Sortes est albus, Sortes est homo, igitur Sortes est homo al bus', nam hic unum accidentaliter praedicatur de reliquo, nam ' al­ bum' accidentaliter praedicatur de homine, et e converso, d i c e nd u m quod non, sicut dictum est, nam non utrumque istorum potest de eodem vere afmari et negari successive, ipso semper exsistente ; secus est de citharoedo et bono. Et s i d i c a t u r quod, hoc non obstante, ista consequentia est bona 'iste est citharoedus, iste est albus, igitur iste est albus citharoe­ dus', d i c e n d u m quod ista consequentia non valet propter hoc quod consequens est proposi rio plures, propter hoc quod ' album' non potest esse determina rio citharoedi, nec e converso. Vel p o t e s t d i c i quod consequentia tenet, sed materialiter tantum et non formaliter, et P h i l o s o p h u s hic loquitur de consequentia formali. § 6

Amplius nec quaecumque . . . [c. 1 1 ; 21a 16-18]. Hic ponit P h i­ l o s o p h u s secundum impedimentum, dicens quod quandocumque 63 bonitatcm] hominem D 64 autem om. BCDEH 67 talis] ista BEFGH l! canis om. EF 69 est] sit CDEFGH ; 1 in secunda] secundo BH 70 ita] sic BH 71 nonl om. ACD Il et om. ABEFGH Il valet] consequentia et tamen valet add. E, consequentia necnon valet ad. F, consequentia valet ad. G 72 coniuncta] quia add. BH Il varium] aliud BH, variatum F 73 et] aliud significat quando acpitur divisim sed illorum sicut significat quando acpitur coniunctim et aliud significat ad. B, aliud ad. H ;! quando] accipitur add. BI 74 secundum om. ACDH Il illa om. ACDH 76 nam1] non CD :: hic] hoc ACDF l i accidcntaliter om. A 77 et. . . con75 valet] valeret EFG veno om. BH 77-78 dicendum] est add. FGH 78 utrumque] utraque B 80 secus] sicut 85 Vel] nec BH 86 sed om. BDFG n tantum] sumptum A BF Il bono ] homo E, homine FG 87 et] q uia BH 68 tuus• om. EFG

CAP. 4, § 6. - 2

nec

quaecumque

om.

BH

2-3 Philosophus

om.

BH

65

70

75

IKl

ss

UB.

s

10

15

20

25

30

II CAP. 4 : DE ENUNTIATIONIBUS HABENTIBUS EXTREMUM COMPOSITUM

451

unum quod accipitur divisim in una propositione accipitur etiam in alia propositione, tunc a divisis ad coniuncta non vaiet consequentia. Et ideo non sequitur ' Sortes est homo, Sortes est homo aibus, igitur Sortes est homo homo aibus'. Similiter propter hoc non vaiet 'Sortes est animai bipes, Sortes est animai, igitur Sortes est animai animai bipes'. Pro tota ista parte, non discordando a P h i l o s o p h o, est breviter notandum quod quandocumque neutrum divisim acceptorum est natum esse determinatio aiterius sicut adiectivum est natum de­ terminare substantivum vel modo consimili, vel aiterum aliter signi­ fìcat quando divisim accipitur et quando coniunctim, non vaiet consequentia a divisis ad coniuncta. Per primum excluduntur omnes taies : 'Sortes est aibus, Sortes est musicus, igitur Sortes est albus musicus' ; ' Sortes est animai rationale, Sortes est homo, igitur Sortes est homo animai rationale'. Per secundum excluduntur tales : ' Sortes est citha­ roedus, Sortes est bonus, igitur Sortes est bonus citharoedus' ; ' Sortes est latro, Sortes est fortis, igitur Sortes est fortis latro' ; 'Sortes est fur, Sortes est magnus, ergo Sortes est magnus fur' ; 'Sortes est monachus, Sortes est aibus, ergo Sortes est aibus monachus'. Et est in omnibus talibus fallacia accidentis, sicut in II Elenchorum ostendetur. Secundo notandum quod praedicta intelligenda sunt quando arguitur ex ambabus affirmativis. Sed quando altera praemissarum est negativa, tunc videndum an unum sit natum esse determinatio aiterius vel non. Si non, tunc est dicendum sicut de affirmativis, et hoc quia talis orario non est propositio una, et ideo non potest esse consequcns in consequentia. Si autem unum sit natum esse determinatio aiterius, tunc si illa propositio sit negativa in qua ponitur illud quod aliter si­ gnifìcat quando accipitur coniunctim et divisim, non valet conse­ quentia, sicut non sequitur 'iste est latro et non est magnus, ergo non 6 homo1 om. CD o m . DEF 5 propositione] coniunctim o m . EFG 11 quandocwnquc] E, om. CD Il propter hoc om. BH 10-1 1 brevitcr om. DG quandoquc CF : . acceptorum] acceptum A 12 adiectivum] est detcrminatio sivc at!J. ffi 13 vel1] quando tuld. EFG I l alitcr] aliud BH 17 rationalc] et l, o m . CDEFGH 18 animai] et sic de aliis add. BH, Sortcs est homo, Sortcs est rationalc, igitur Sortcs est tuld. C, homo est animai rationalc, Sortcs est homo, ergo Sortes est homo animai at!J. EFG !1 rationalc o m . BH 21-2 Sortcs1 . . . est1 24 Sc­ o m . BH 23 talibus] est at!J. BH Il sicut] patct at!J. BI il in o m . BH Il ostcndetur om. BH cundo] Primo A Il notandum] intclgcndum BH, est at!J. DGH 25 ambabU!] duabus BD Il est] vere add. A 26 tunc om. EFG Il vidcndum] est at!J. BFGH 28 est] potcst es B Il et om. BH 30 pro­ positio] non at!J. FG Il in. . . ponitur] imponitur C, primum, scd isca in qua ponitur at!J. FG Il quod] ali­ quod tuld. C, aliquid tuld. DE 1: alitcr] alter C, altcrum H, ve! at!J. AD 4 in. . . propositione

7 homo1

mg.

452

EXPOSITIO IN UBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

est magnus latro'. Si autem alia sit negativa, consequentia est bona, sicut sequitur 'iste non est latro, iste est magnus, ergo non est magnus latro'. Si autem ambae sint negativae, consequentia est bona et tenent tales consequentiae : a negatione inferioris ad negationem supe­ rioris est consequentia bona.

§

7

Manifestum autem est dicere . . . [c. 1 1 ; 21a 1 9-25] . Hic ostendit quando a coniunctis ad divisa est bona consequentia. Et ponit duo impedimenta istius processus. Primum est quando est oppositum in adiecto. Dicit ergo quod manifestum est quod aliquando est verum dicere divisim si coniunctim est verum dicere, sicut si Sortes est homo albus, verum est dicere quod Sortes est homo et quod Sortes est al­ bus ; non tamen semper, quia quando illud quod additur alteri infert contradictorium illius cui additur, tunc non oportet, sicut non sequi­ tur ' Sortes est homo mortuus, igitur Sortes est homo'. Immo quando additum non repugnat illi cui additur, tunc aliquando contingit divisa inferre ex coniunctis ; quando autem repugnat, tunc semper est falsa consequentia a coniunctis ad divisa. Notandum est hic primo quod quando additum repugnat illi cui additur, numquam contingit inferre divisim affirmative determinabile, sed semper negative, sicut non sequitur 'Sortes est homo mortuus, igi­ tur Sortes est homo', sed bene sequitur 'igitur non est homo'. Semper tamen contingit inferre determinationem, sicut bene sequitur ' Sortes est homo mortuus, igitur est mortuus'. Ex isto notandum est quod 'homo' aliter et aliud signifìcat quando accipitur coniunctim et quando divisim, quia quando accipitur divisim signifìcat compositum ex corpo re et anima ; et quando accipitur cum hac determina tione 'mortuus', negat tale compositum. 33 sit om. AB Il negativa] tunc tldd. B D 34 sicut] igitur CFG ii ergo] iste ll. FG 35 bona] igitur sequitur iste non est latro, iste est magnus, igitur iste non est magnus latro. Si ambae sint ncgativae, consequentia est bona tldd. C 36-37 superioris] et add. BH CAP. 4, § 7. - 2 Manifestum] verum EFG ; est dicere om. BH 3 quando] Philosophus quomo4 oppositum] oppositio H 5 adiccto] obiccto CFH, addito G 11 quod om . A 6 estl] erit do G BH 7 et est1 om. H 9 contradictorium] contradictionem CEH 10-13 Immo . . . divisa 11 repugnat] repraesenta D 12 repugnat] repraesentat D 11 tunc o m . FG 12-13 &ha om. BH 14 est hic o m . BH i l quod o m . ABCDH 16 sed] non consequentia] fallacia consequentis EFG tldd. E 17-19 sed. . . mortuus ita A, o m . a/ii codd. d X 19 est1 om. EF 20 homo om. B [l et aliud] aliquid A, et aliter X 21 quando] accipitur tldd. CDEF 22 anima] intellectiv.a add. D. tldd. (mg.) B . et o m . BCEFGH , accipitur] coniunctum tldd. G :, determinatione] dictione G •••

JS

5

to

t5

3l

UB. n CAP. 4 : DE ENUNTIATIONIBUS HABENTIBUS EXTREMUM COMPOSITUM

25

30

35

o10

45

so

453

Et s i q u a e r a t u r qualiter plus sequitur una pars totius coniuncti quam alia, et qualiter 'homo' sic aliter significat coniunctim et divisim, d i c e n d u m quod causa radicalis et fundamentalis non est nisi voluntas utentium, quia ex quo voces sunt ad placitum, placuit utentibus sic uti ; sic enim utuntur quod totum compositum accipiatur quasi loco unius dictionis cuius quid nominis si t totum istud 'quod fuit homo et non est homo', ut istae propositiones aequivaleant : 'Sortes est homo mortuus', ' Sortes fuit homo et non est homo' ; et istae aequi­ valent : 'Sortes est mortuus', ' Sortes fuit vivus et non est vivus'. Et patet quod ista consequentia est bona 'vivus fuit homo et non est homo, igitur Sortes fui t vivus et non est vivus', et per consequens 'igitur est mortuus'. Et ideo a primo ad ultimum sequitur quod ista consequentia non valet ' Sortes fuit homo et non est homo, igitur est homo'. Eodem modo voluntas utentium est quod 'homo' quando adiungitur cum hac determinatione 'mortuus' non significet composi­ turo ex corpore et anima, sed quod fuit compositum tale et nunc non est. Et sicut est de ista, ita est de multis talibus. Secundo notandum quod ex praedictis in littera priori patet quod ista consequentia est bona ' Sortes est homo, Sortes non est mortuus, ergo Sortes non est homo mortuus' ; sed ista non valet 'Sortes non est homo, Sortes est mortuus, ergo Sortes non est homo mortuus', et hoc quia 'mortuus' semper significat idem. Tertio notandum quod ex ista littera patet quod est intentio P h i­ l o s o p h i dicere quod nulus homo est mortuus, quia 'homo' quando per se ponitur sine adiuncto tali, supponit praecise pro ilio quod vere est homo, et hoc in propositione mere de praesenti ; sed nulus qui vere est homo est mortuus, quia quando aliquil est mortuus, tunc non est homo.

BDG plw] Philosophus C, magis F : sequitur una] sit vera A 24-25 coCEFH, compositi F 25 qualitcr] quare CDFG !1 et] alitcr BDH 26 diccndum ] respondcndum C, est tUitl. GH ;: et fundamentalis om. BH 27 placuit] placet BH 30 et om. A 30-31 ut . . . homo1 om. F 30 aequivaleant] aequipoll.erent A 31 homo1 om. EH ;; Sortes . . . homo• om. DG 32 est1] homo tultl. DEF d fuit] homo atltl. EFG 33-34 patet. . . vivw1 it4 A, om. alii t:Dtltl. ti X 35 ad ultimum om. ABCDH 36 igitur] Sorte! tultl. F, homo tultl. I 39 sed] si CEFGH 40 ista] istis A , ita] sic BEFGH Il talibus] ali BH 41 Sccundo] Primo A :1 notandum] est tultl. DGH : 1 praedictis] dictis H " priori] prius H 43-4 sed . . . mortus1 o m. (11om.) G 46 notandum] est atltl. DGH 48 per . . . ponitur] proponitur G :: sine . . . tali om. BH il adiuncto] adiunctione A 49 mere] inest AE, om. BH 50-51 quia . . . homo om. BH SO aliquis] non tultl. D

24

qualitcr] quare

niuncti] coniunctim

454

EXPOSITIO IN LIBRUM PERIHElIAS ARISTOTELIS

§ 8 Quando vero non inest. [c. 1 1 ; 2 1 a 25-29] . Hic ponit secundum

impedimentum talis processus, dicens quod quando non opponitur illud illi cui additur, non semper a coniunctis ad divisa est bona conse­ quentia, quamvis aliquando sit consequentia bona. Unde non sequitur 'Homerus est poeta, ergo Homerus est', et ratio est quia 'esse' se­ cundum accidens praedicatur de poeta sive de Homero, et non se­ cundum se praedicatur de Homero quoniam est. Sciendum quod P h i l o s o p h u s accipit hic 'coniuncta' large sive coniungantur tamquam distincta a copula sive coniungantur tamquam copula et aliquid additum copulae. Et secundum hoc est regula sua quod quando ex propositione habente talia coniuncta non contin­ git inferre unum coniunctorum de reliquo, quod vocat hic P h i l o­ s o p h u s 'praedicari secundum accidens', tunc a coniunctis ad divisa non valet consequentia, sicut non sequitur 'Caesar est homo mortuus, igitur homo est mortuus' ; et ideo ista consequentia non valet ' Caesar est homo mortuus, igitur Caesar est homo'. Et ita ista regula est ge­ neralis quando a coniunctis ad divisa non valet consequentia. Praece­ dens autem non est magis specialis ; et ita est in proposito, non enim sequitur formaliter 'Homerus est poeta, igitur aliquid quod est, est poeta', ideo non sequitur 'Homerus est poeta, igitur [Homerus] est'. Secundo notandum quod de virtute sermonis haec est falsa 'Ho­ merus est poeta' ; et ideo de virtute sermonis ista consequentia est bona 'Homerus est poeta, igitur Homerus est'. Tamen secundum usum loquentium multorum haec est vera, quia secundum B o e t h i u m 1 aequivalet isti 'poesis ipsius exstat et permanet' ; modo non sequitur , . ' poeSlS 1psms exstat et permanet, 1g1tur 1pse est . .

.

.

.

.

CAP 4, § 8 . - 2 non incst om. BH 3 talis proceu mg . B, om. H l quod] etiam 11titi. BH 4 illud] quod adtur llti. BH, quod llti. CD 5 consequentia om. BH 8 praedicatur . . . est om. BHl ll Homero] homo D, et non secundum se praedicatur FG 9 Sciendum] est 11titi. EFH 10 coniunganturl om. BH 11 regula] ratio CI 13 vocat] negat A 16-19 mortuus specialis 17 ita] in G, om. E : regula] ratio C 19 non1 om. CDEFG ita] sic BH 20 fonnaliter om. BH 20-21 igitur . . est1] ergo Homerus est. Et ratio est quia es secundum accidens praedicatur om. BH 20-21 aliquid . . . sequitur om . CDEFG 21 poeta1 . . . et non secundum se de poeta si ve de Homero BH es t om. CDEFGH 22 notandum] sciendum BH, est llti. D G I l haec] consequentia lld. F 23 consequentia] non lld. FGH 24 secundum] communem llti. BH 25 multorum om. H 26 et permanet om. BH ...

'

.

CAP. 4, § 5 79 C).

8.

-

1

Boethius, In librum De interpretatione, ed. 2a, lib. V {PL 64,

5

10

15

�

25

LIB. II

CAP. 4 : DE ENUNTIATIONIBUS

§

10

15

�

25

30

9

[c. 1 1 ; 21 a 29-33] . Hic P h i l o s o­ P h u s ostendit quando tenet talis processus, dicens quod quandocum­ que in talibus praedicatis coniunctis non est aliqua contrarietas ve! oppositio, ita scilicet quod si loco nominum ponantur eorum defìnitio­ n es, non apparet contrarietas, et secundum se unum illorum praedi­ catur de altero et non secundum accidens, hoc est, quod ex tali propo­ sitione contingit consequentia formali inferre unum ilorum praedi­ cari de altero, tunc semper a coniunctis ad divisa est bona consequentia. Et ex hoc redit super unum p r i u s dictum 1 , dicens quod non se­ quitur 'quod non est, est opinabile, igitur quod non est, est', quia opi­ nio de ente non est quod est, sed quod non est. Notandum est hic quod coniunctum aliquando componitur ex copula et alia, et aliquando ex duobus ve! pluribus praeter copulam. Si primo modo videndum est an illud indifferenter possit competere exsistenti et non exsistenti. Et tunc si copula si t hoc verbum 'est' non valet consequentia, sicut non sequitur 'Sortes est mortuus, igitur Sor­ tes est'. Sed si aliud verbum si t copula, consequentia videtur bona, si­ cut sequitur ' Sortes intelligit non ens, igitur Sortes intelligit'. Si autem illud quod additur copulae non possit competere nisi exsistenti, tunc est consequentia bona a coniunctis ad divisa. Sed tunc est dubium : quae sunt illa praedicata qnae possunt com­ petere exsistenti et non exsistenti. Et quantum ad hoc d i c o quod il praedicata loco quorum si ponerentur eorum defìnitiones exprimentes quid nominis non haberentur nisi propositiones negativae, ve! de praeterito ve! de futuro ve! de possibili, possunt competere non exsi­ stenti. Verbi gratia, sic dicendo 'Sortes est mortuus', si loco istius prae­ dicati poneretur definitio exprimens quid nominis, haberentur istae propositiones 'Sortes fuit vivus' et 'non est vivus' ; et ideo haec est vera de non exsistente 'Sortes est mortuus', et ita est de ali. Quare in quantis cum que

5

HABENTIBUS EXTREMUM COMPOSITUM 455

...

CAP. 4, § 9. - 2 in quantiscuquc om. BH � quandocumquc] quandoquc CF 4 talibw] procesibus tU/d. C, om. F 4-5 oppositio] instantia EFG 5 ita scilicet om. EFG l ! scilicet om. C 6 illorum] eorum BCDEGH, om. F 7 quod] quando B, om. DEFG 9 a] in H :1 divisa] tertium G 1 1 opinabile] inopinabilc G !l quia ita AX, om. tdii 12 sed] igitur non sequitur BH Il est1] secundum quod non est tU/d. G 13 hic] primo ad. F 14 alia] alio BDEFGH l et om. BCFH il aliquando] alioquin G Il ve! pluribus om. A 15 indifrenter] evidenter C 16 si om. EF 18 aliud om. H 20 nisi] non H 23 et1] vel A 25 non] tunc G, om. EF 25-28 nisi . . . haberentur om. (lwm.) EFG 27 sic] sicut H � � istius om. BH 29 et1] Sortes add. H 30 ita est] sic BH

CAP. 4, § 9.

-

1

Supra, prooem. ,

§ 9, lin. 61-86.

456

EXPOSITIO IN LIBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

Si autem definitio exprimens quid nominis includat talia et alia sub disiunctione, tunc potest tale praedicatum competere tam exsi­ stenti quam non exsistenti. Utrum autem talia praecise possint compe­ tere non exsistenti, nolo modo discutere. Si autem illud coniunctum componitur ex pluribus praeter copulam, aut il1a se habent sicut adiectivum et substantivum, et tunc raro vel numquam impeditur talis consequentia, nisi sit oppositum in adiecto vel nisi unum illorum sit syncategorema, ita quod non possit esse extremum propositionis. Tamen si inveniatur quod ex tali pro­ positione non contingit inferre unum illorum de reliquo, tunc non valet consequentia, sicut forte ila consequentia [non valet] 'Antichristus est ens possibile, igitur Antichristus est ens' ; et ita erit de consimilibus. Aliter illud coniunctum componitur ex pluribus quorum unum ponitur in recto et aliud in obliquo, et hoc vel mediante praepositione vel sine. Exemplum primi hic : 'Aethiops est albus secundum dentes' ; exemplum secundi : 'anima intellectiva est forma hominis'. Et de tali­ bus coniunctis non loquitur hic P h i l o s o p h u s, nec de eis dat regulas suas praedictas, sed quando a talibus coniunctis ad divisa est bona consequentia et quando non, pertinet ad librum Elenchorum. Verumtamen regulae duae A r i s t o t e l i s hic positae valent quando unum ponitur in recto et aliud in obliquo sine praepositione me­ dia, et hoc arguendo ad obliquum. Et ideo ista consequentia non va­ let ' aliquod bonum est disciplina malorum, ergo aliquod bonum est malorum' ; nec ista 'homo est dominus asinorum, ergo homo est asi­ norum'. Sed quia in omnibus istis et praedictis quando talis processus non valet est fallacia secundum quid et simpliciter, ideo di.fusius di­ cetur de eis in libro Elenchorum.

32 tunc] tamen E, non FG : : tale] per se tUIJ. H 33-34 Utrum ... discutere 011. BH 33 autem] tamen EG 34 nolo] nullo CE 36 sicut] ut D, ad tUld. C 37 impeditur] impellitur C 38 adiecto] obiecto CF, adto G !l syncategorema] categon:ma F, syncategon:matica G, syncategorcmaticum H Il ita] sic BH 39 es 011. A Il quod 011. EFG 39-40 ex . . . non1 011. H 41 sicut. . . conscquentia o11. EFG :i sicut] sic H Il conscquentia 011. BH 42 posibile] ens est posbile et ideo non scquitur ista conscquentia adtl. A, ergo est ens, non scquitur add. B, ens est possibile et ideo non scquitur add. CD l! ita] sic BH : erit] est A 43 Aliter] aliquando B, aut EFG, quod H Il pluribus] sed tUIJ. H 44 obliquo] hoc add. AF 1 ve! 011 . BDH : : praepositione] propositione EFGH 45 hic] haec H, 011 . EFG 51 praepositione] 47-48 nec . . . praedictas 011. BH 48 n:gulas] res a 55 quia 011. BH 52 ad] in H il ista 011. ABE 54 dominus] deus H propositione CEF 55-56 et . . . valet om. BH 56 &llacia] &ha CEFH i; et] ad BH :i simpliciter] et atld. ACDG 57 de eis 011 . EFG

35

40

45

so

ss

UB. n CAP. 5 : DE OPPOSITlONE Pli.OPOSITIONUM MODALIUM

457

[CAPITULUM 5 D E OPPOSITIONE PROPOSITIONUM MODAUUM

]

§ 1 s

10

His vero deteninatis . . . [c. 1 2 ; 21a 34-37] . !sta est secunda pars principalis istius libri, in qua determinat P h i l o s o p h u s de pro­ positionibus modalibus. Et dividitur ista pars in duas partes, quia primo determina t de opposi tione propositionum de modo ; secundo de consequentia inter eas, i bi 1 : Consequentiae vero secundum ordinem fi unt. Circa primam partem primo continuat dieta dicendis, dicens quod postquam determinatum est de propositionibus de inesse, perspicien­ dum est quae propositiones de possibili et de contingente et de neces­ sario quibus propositionibus de tali modo contradicunt ; et hoc est rationale, quia habet dubitationes.

§ 2 [c. 1 2 ; 21a 37 - 21b 12]. In ista parte exsequitur de opposi tione propositionum de modo ; et primo ostendit quod pro­ positi o de modo opponitur propositioni de modo quando negatio addi­ tur verbo sive copula e non modo ; secundo ostendit contrarium, ibi 1 : Videtur autem. In prima parte ponit istam rationem : in propositionibus de inesse addenda est negatio ad habendam contradictionem verbo et non extremo, igitur consimiliter faciendum est in propositionibus de modo. Nam si

s

eorum . . .

CAP. S, S 1 . - 4 Ista ... ICda] In ista parte esc D 4-S Ista ... qua] In ista parte BH 6 ista 7 propositionum. . . modo om. BH 8 consepan om. BH ;: partes om. FG :! partes quia om. BH qucntia] consequcntiis BH Il inl:er eas] earum BH S-9 secundum . . . fiunt o m . BH 10 Circa . . . partcm om. B H [ i concinuac] dctcrm.inac F 1 : dieta . . . quod] se dicic B , se H : : diccndis] de dictis CD 11 poscquam] pose A determinacum] determinata AC propositionibus] illis B 12 est] etiam add. FH !! de1 om. ABH 14 quia] hoc tuld. CDEFG CAP. S, § 2. - 2 In . . . parte] Hic BH 3 proposicionum . . . modo om. BH , quod) quae BGH 4 modo] et quae non ec primo tuld. BH 5 copulae] et add. BGH secundo ) quando tuld. BH ii esten­ di c] contingit BDEFH 7 In . . . parte om. BH In om. A 8 addenda) danda EFG : ec om. EFI 9 igitur] ideo C : consimilicer) similicer BH, sic I faciendum est om. BH

CAP. 5, § l . - 1 Infra, cap. 6, § l . CAP. 5 , § 2 . - 1 Infra, § 3.

458

EXPOSITIO IN LIBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

Antecedens declarat P h i l o s o p h u s per exempla. Primo, quando hoc verbum 'est' ponitur copula ; sicut negatio huius 'homo est albus' non est ista 'homo est non albus' sed ista 'homo non est albus' ; et sic de aliis. Et hoc probat, nam si esset eius negatio, sequeretur quod tales propositiones oppositae essent simul falsae. Unde haec est falsa 'li­ gnum est homo albus', et similiter ista 'lignum est non homo albus'. Secundo declarat hoc quando alia verba sunt copulae, sicut negatio istius 'homo ambulat' non est ista 'homo est non ambulans' sed ista 'homo non ambulat'. Igitur similiter est in propositionibus de modo. Notandum est hic quod ad contradictionem sive oppositionem propositionum de inesse non suffi.cit addere negationem copulae sive verbo nisi in propositionibus singularibus, sed in aliis oportet, saltem in aliqua propositione, accipere signum universale, et ad contradictio­ nem oportet quod una sit universalis et alia particularis.

10

1s

:2D

§ 3 Videtur autem idem . . . [c. 1 2 ; 21b 1 2-23] . Hic probat P h i l o-

s o p h u s quod oportet addere negationem modo et non sufcit addere verbo, per talem rationem : impossibile est propositiones oppo­ sitas esse veras ; sed duae propositiones de possibili in quarum una additur negatio verbo et non modo sunt simul verae ; ergo tales pro­ positiones non sunt oppositae. Maior est manifesta. Minorem probat per exemplum, nam haec est vera 'possibile est hoc ambulare et di­ vidi', et similiter ista 'possibile est hoc non ambulare vel non dividi'. Et ratio est quia omne possibile, supple ad utrumlibet, - qualia sunt multa -, non semper est in actu, sicut non omne possibile ambulare, - quod idem est possibile ambulare et non ambulare -; et ita est de aliis. lgitur ista non opponuntur : 'possibile est esse' - 'possibile est non esse'. Et ita alterum istorum oportet dare : vel quod affirmatio 10 Philosophus om. BH 12 sed] est tuld. BH ' ista1] nullus tuld. ACDEFG, sed del. G : i non del. C, om. G 13 probat] potest H 14 oppositae om. BH : essent] starent BH .i Undc] nam BDEFGH 15 et om. BH 16 Secundo] sicut H ;· dcelarat] determinat B hoc] hic H 17 homo1 . . . ambulans] ambulat non homo BH ;: sed] est add. BH 1 8 ambulat] nam idem est dicere homo ambulat et homo (homo om. EF) est ambulans add. BCDEFHX Igitur] sic BH, om. C · est om. BCH 1 9 est hic om. BCDEFGH :: sive oppositionem om. BH 20 propositionum om. EF !: negationem] negativam E 21 nisi] non E CAP. 5, § 3. 2 Vidctur] Dicitur H il idem om. BH 2-3 Philosophus om. BDEFGH 4 addcre] addi BH Il est om. AB 5 dc possibili om. H 9 amb�] et dividi et sirniliter ista possibile est hic: non amb� tuld. A, ve! non amb� add. (mg.) G 10 qualia sunt] sicut BH 12 quod . . . ambulare1 ila A , om. a/ii t:Ddd. e t X : ita] sic B H 14 ita ] sic B H , dare] dicere BDFGH

s

10

LIB. ll CAP. 5 : DE OPPOSITIONE PROPOSITIONUM MODALIUM

ts

w

25

JO

459

et negatio sunt simul vera, vel quod in talibus non est oppositio per hoc quod negatio praecise additur verbo. Et quia primum est impossi­ bile, ergo secundum est eligendum et concedendum. Notandum est hic quod ista ratio non probat quod negatio non est addenda verbo nisi quando accipitur iste modus 'contingens' vel 'possibile', nam in propositionibus de impossibili et necessario non pos­ sunt tales esse simul verae, non plus quam in illis de inesse. Unde istae stant simul : 'possibile est omnem hominem currere' - 'possibile est aliquem hominem non currere' . Sed sicut istae non stant simul : 'omnis homo currit' - 'aliquis homo non currit', ita nec istae : 'necesse est omnem hominem currere' - 'necesse est aliquem hominem non cur­ rere' ; et ita est de ils de impossibili. Verumtamen quamvis tales in illis de necessario et impossibili non possunt esse simul verae, non plus quam in illis de inesse, tamen possunt esse simul falsae, sicut utra­ que istarum est falsa : 'necesse est omnem hominem currere' - 'necesse est aliquem hominem non currere' ; et ita est de aliis.

§ 4 [c. 12 ; 21b 23 - 22a 1 3] . In ista parte determinat P h i l o s o p h u s qualiter accipienda est oppositio in pro­ positionibus de modo, dicens quod quemadmodum in istis propositionibus de inesse fiunt oppositiones, supple negationum, esse et non esse, hoc est verbum, et alii termini, sicut 'album' et 'homo' et huiusmodi, sunt res subiectae, ita ad habendum oppositiones in il de modo fiunt oppositiones negationum istis modis : contingens, possibile, et huiusmodi ; et 'esse' et 'non esse' sunt quasi res subiectae. Et exemplificat, quia negatio istius 'possibile est esse' non est ista 'possibile est non esse', quia istae duae possunt esse simul verae ; immo accipiendo 'pos­ sibile' pro contingenti ad utrumlibet, se inferunt mutuo. Sed istae duae Est igitur negatio eius

s

to

...

1 6 E t quia] Sed BDEFGH 1 8 est hic om. ABH 19 quando] non add. E 20 imposbili] possibili C necesrio] neces BH, ines C 20-21 non . . . ines om. BH 20-21 non . . . quam om. C 21 quam om. DEF Il illis] aliis A l Unde] iam B, non I 22 omnem om. A est1 o m . AB 24 aliquis] omnis C l ita] sic B, om. H ! est o m . A 25 est o m . A 26 et . . impossibili om. BH 27 et] de add. BO J, impossibili] tales propositiones add. ACDEFG 29 est om. A 30 aliquem om. A :i ita] sic BH '

:

.

CAP. 5, § 4. - 2 igitur] autem C , eius o m . BH : In . . parte] Hic BH 3 determinat Philosophw] ostendit BH !i qualiter] quomodo F accipienda] sumenda BH � propositionibus] illis BH 4 dicens J dicit B, diccndi I 4-5 propositionibus om. BH 5 fiunt J sunt A, sint C 6 hoc . . . verbum om. B H i l verbum] universalis CDEF sicut] scilioet BCDH 7 ita] sic B H oppositiones] oppositioru:m BH 9 et1 ] scd G, o m . EF .

,

460

EXPOSmO IN LIBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

opponuntur 'possibile est esse' - 'non possibile est esse', quia non possunt simul esse verae neque simul falsae. Similiter istae opponuntur 'possibile est non esse' - 'non possibile est non esse', quia numquam possunt esse simul verae neque simul falsae. Similiter istae non contra­ dicunt 'necesse est esse' - 'necesse est non esse', quia possunt esse si­ mul falsae ; sed istae contradicunt : 'necesse est esse' - 'non necesse est esse'. Similiter istae contradicunt : 'necessc est non esse' - 'non necesse est non esse'. Similiter istae non contradicunt 'impossibile est esse' - 'impossibile est non esse', quia possunt simul esse falsae, sicut istae sunt falsae : 'impossibile est omnem hominem esse album' 'impossibile est aliquem hominem non esse album'. Sed istae contra­ dicunt : 'impossibile est esse' - 'non impossibile est esse'. Similiter istae contradicunt : 'impossibile est non esse' - 'non impossibile est non esse' . Universaliter igitur dicere oportet quod in propositionibus de modo 'esse' et 'non esse', hoc est verba, se habent sicut res subiectae ad quas non est ferenda negatio ad habendam contradictionem, sed negatio ferenda est ad eundem modum. Et illas solas propositiones oportet esse oppositas sicut propositiones in quibus modi sic accipiuntur : possibile - non possibile, contingens - non contingens, necessa­ rium - non necessarium, impossibile - non impossibile. Notandum est hic p r i m o quae propositio est de inesse et quae modalis. Et est dicendum quod alia causa quare aliqua propositio magis est modalis quam alia non potest assignari nisi quia in aliqua propositione ponitur aliquis modus seu terminus de tota propositione veri­ fi.cabilis vel ponitur aliquis terminus signifi.cans idem, quamvis diverso modo, cum tali termino praedicabili de tota propositione. Et ita est de istis terminis 'possibile', 'contingens', 'necessarium', 'impossibile', nam alia propositio est contingens, alia necessana, alia possibilis, alia 13 quia] quae BCH 14 Similitcr] Sed H 14-16 opponuntur . . . istae om. EFGH 14-15 opponuntur . . . es• mg. B 15-1 6 quia . . . istae om. B 16 non om. A 1 7-18 quia . . . falsae mg. D, o m . H 1 8 contradicunt o m . B H 1 9 Similiter] Sicut A esse1] e t add. BH 21 sicut] sed BH 22-23 sunt . . . istae om. (hom.) BH 22 sunt] simul add. CDEFG ,. es album] currere EFG 23 est om. A esse album] currere EFG 24-25 Similitcr ... contradicunt] et BH 25 impossibile•] possibile C 26 Universaliter] Videtur G in] illis CDEFG 28 quas] res add. H 29 negatio 011 . BH 1: ferenda] inferenda H est om. A eundem om. BH 29-32 Et . . . impossibile om. BH 29 propositiones] non add. EFG 30 esse om. EG ! sic om. FG 31 possibile"] es add. EF contingens1] es add. EF 33 Notandum . . . hic] Sciendum BH : quae] quod CDE, quia F 34 quod] quare E aliqua] una EF 35 est om. BH 36-37 verificabilis] particularis B, praedicabilis EFG, praedicabilis add. G 38 termino] tertio EFG ita] sic BH 39 necesum, impossibile] etc. BH 40 alia1] aliqua BDEGH :1 alia1] aliqua DEF alia• necessaria om. BH , alia1] aliqua BCDEFGH 40-41 alia' impossibilis] etc. BH, om. A

ts

:?D

25

30

Js

40

LIB.

45

so

ss

60

II CAP.

5:

DE OPPOSITIONE PROPOSITIO NUM

MODALIUM

461

impossibilis. Et ideo propositio in qua ponitur talis terminus vel alius idem significans cum tali termino - quod dico propter verba et adverbia correspondcntia talibus nominibus - est propositio modalis, ita tamen quod talis modus non sit praecise alterum extremum quin aliquid aliud sit extremum totius propositionis vel dicti propositionis. Et ideo tales non sunt modales : 'omnis propositio est possibilis', 'haec proposi rio est necessaria'. Ceterae autem propositiones in quibus nullus talis terminus ponitur, sunt propositiones de inesse ; et ideo tales sunt modales : 'hominem currere est contingens', 'con tingi t hominem currere', 'homo contingenter currit', 'homo necessario est animai', 'homo de necessitate est animai', 'omnem hominem esse animai est necessa­ rium', et huiusmodi. Ex isto patet quod multae sunt propositiones modales in quibus non ponitur aliquis praedictorum modorum, nam omnis propositio in qua ponitur 'verum' vel 'falsum' vel 'demonstratum' vel 'scitum' vel 'creditum' et huiusmodi, est propositio modalis 1 • Unde omnes tales sunt modales 'omnem hominem esse animai est scitum', 'omnem triangulum ha bere tres est demonstratum', et huiusmodi, et hoc quia in talibus propositionibus ita ponitur aliquis tcrminus qui verificatur de tota proposi tione sicut in aliis ; igitur ita erit proposi rio modalis. Hoc etiam patet, quia P h i l o s o p h u s hic docet quod aliter est accipienda oppositio in illis de inesse et in ilis de modo, quia in 41 ideo ] talis add. DH 42 cum . . . termino BH 44 quin] quamvis H 48 sunt propositiones] sub propositionibus H 48-53 et . . . isto o m . BH 49 modales] modi EG 51 omnem o m . CDEFG 53 patet ] etiam add. BH multae] propositiones add. FG i : quibus] tamen add. BH 54 aliquis] quattuor add. BCGH propositio] modalis add. H 55-58 in . . . huiusmodi om. H 55 scitum] certum A 56-58 Unde . . . huiusmodi om. B 57 es animai] curtere EFG 58 tres] angulos add. EF et hoc o m . BEFGH 59 propositionibus o m . BH ita o m . BH : ; aliquis om. BH ; ; qui] ita add. BH 60 aliis] quattuor add. BH ita] sic BH erit . . . modalis] erunt propositiones moda­ Ics BH 61 Hoc . . quia] Ex qua patet quod BH patet] potest patere A 61-64 Philosophus . . .

.

Sed

om.

BH

CAP. 5, § 4. - 1 De numero modorum Sigerus de Curtraco notat : "Modi autem, secundum intentionem Ammonii et veritatem, sunt multi et innumerabiles. Philo­ sophw tamen reduxit ornes aà quosdam generales, scilicet ad possibile, contingens, necessarium, et impossibile. Et quod multi sint alii moài voluit insinuare Aristoteles, ut dicit Ammonius, per hoc quod addidit postea unum modum, scilicet verum, ita quod intentio Philosophi fuit quod multi modi sunt qui faciunt propositiones mo­ dales. Tamen ornes possunt reduci ad istos quos exprimit Philosophus, tamquam modi speciale.� ad generales" (Zeger van Kortrijk, Commentator van Perihenias, ed. C. Verhaak, Brussel 1964) . 1 48 . C( Ammonius, Commentaire sur le Perihermenias d'Aristate (ed. cit. , p. 230).

462

EXPOSITIO IS LIBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

illis de inesse semper ferenda est negatio ad verbum sive copulam, in illis de modo ad modum. Sed ad habendam contradictionem in talibus ubi accipiuntur tales termini 'cognitum', 'scitum', 'demonstratum' et huiusmodi, non est ferenda negatio ad verbum sive copulam, sed ad talem terminum, eo modo sicut in propositionibus in quibus ponitur 'possibile', 'necessarium', 'contingens' et 'impossibile' . Unde sicut istae non opponuntur 'possibile est omnem hominem currere' - 'possibile est aliquem hominem non currere', ita nec istae 'creditum est vel opinatum est omnem hominem currere' - 'creditum sive opinatum est aliquem hominem non currere', quia ambae sunt verae. Similiter sicut istae sunt falsae 'necesse est omnem hominem currere' - 'necesse est aliquem hominem non currere', ita sunt istae falsae 'demonstratum est omnem hominem currere' - 'demonstratum est aliquem hominem non currere' ; sed sicut 'necessarium' - 'non necessarium' opponuntur, ita 'demonstratum' - 'non demonstratum' opponuntur, et ita est de ali. Igitur non est maior ratio quod isti praedicti quattuor termini faciant propositiones modales quam alii. Similiter sicut patebit in libro Priorum,1 ita similiter arguendum est ex talibus propositionibus habentibus tales terminos quam ex illis de inesse, et ita possunt ex eis fieri uniformes generationes et mixtae sicut ex propositionibus habentibus aliquos praedictorum modorum, et per consequens ita facient propositiones modales. Potcst tamen distingui de propositione modali, quod iste terminus 'propositio modalis' d u p l i c i t e r accipitur, scilicet stricte et large. L a r g e, omnis propositio dicitur modalis in qua ponitur aliquis terminus qui potest competere tori propositioni vel aliquis terminus idem significans cum tali termino. Et isto modo omnes tales sunt 65 tales] isti BH ! : demonstratum om. BH 67-01 co . . . impossibile om. BCH 67 ponitur] pracdicatur G 69 omncm om. BH ; homincm] non tJdd. A 70 cst1 om. A Il aliquem om. BH l: ita] sic B, om. H :i est ve! om. BFGH 71 omncm om. BH :: sive opinatum om. EFG 72 aliqucm 74-76 ita . . . om. BH :i quia] scd FG · ; Similitcr] simplicitcr A, scd BH 73-78 istac. . . isti om. BH currcrc om. C 76 scd sicut] sicut cnim EFG i l ncecsum1] e t tJdd. EFG : : nccesum1 opponuntur] necesrio opponitur D 77 dcmonstratum1] et dd. DEFG 78 isti om. CDEFG 79 propositioncs] oppositioncm BFH 'l modalcs . . . alli] et isti BH 80 patcbit] patct BH il similitcr] alitcr A, om. BH 81 cx1] in FG 81-82 propositionibw . . ines om . BH 81 tcrminol] modos D 1: quam] quoniam C, sicut G 82 ita om. BH Il gcncrationcs] syllogismorum tU/d. D Il mixtac] multac C 83 ex . . habcntibw] propositioncs habcntcs A, habcntibw om. EFG il aliquos] aliquod B, aliqucm H, quattuor dd. BH, om. EFG Il modorum] tcrminorum BH 83-84 per . . . facicnt] igitur similitcr faciunt BH 86 propositio om. BH I l scilicct om. BH 87 dicitur] est BH ! aliquis om. BH 89 isto modo] ideo BH !l sunt] propositioncs tJdd. BH ,

.

.

1 Cf.

Aristot. , Anal. Priora, I, cc.

2-3 (25a 1

-

25b 25}.

65

70

75

110

ss

LIB . II CAP. 5 : DE OPPOSITIONE PROPOSITIONUM MODALIUM

90

95

too

tos

110

1 15

463

modales : omnem hominem correre est propositio ; omnem hominem correre profertur ; auditur, scitur, cognoscitur, scribitur, est possibile, necessarium, etc. S t r i c t e dicitur propositio modalis quando po­ nitur aliquis terminus qui non potest competere nisi soli propositioni, et sic tales non sunt modales 'omnem hominem currere profertur', auditur etc. ; tamen tales 'omnem hominem correre est scitum', 'omnem hominem esse animai est per se primo modo' et huiusmodi, sunt mo­ dales. Et est intelligendum quod in omnibus propositionibus modali­ bus eadem est ars accipiendi oppositionem. Et s i q u a e r a t u r quare P h i l o s o p h u s tantum loquitur hic de istis quattuor modis, d i c e n d u m e s t quod hoc fecit propter brevitatem, quia scilicet per illa quae dicuntur de istis quattuor possunt sciri alia qua e demonstranda sunt dc aliis ; et de istis determinat P h i­ l o s o p h u s, quia de istis sunt distinctae regulae et non eaedem, quarum aliquae applicabiles sunt aliis modis et aliae aliis, sicut in libro Priorum ostendetur 8• Alia causa forte fuit quia isti sunt modi magis famosi. S e c u n d o notandum quod aliqua propositio est modalis modo nominali, comprehendendo participium sub nomine, sicut tales : 'pos­ sibile est omnem hominem correre', 'necesse est omnem hominem esse animai', 'demonstrabile est omnem triangulum habere tres', 'opinabile est mundum non semper fuisse', et huiusmodi. Aliqua propositio est modalis modo verbali, sicut tales : 'omnis homo potest correre', 'omnis homo cognoscitur esse animai', 'omnis homo scitur currere', et huius­ modi. Aliqua est modalis modo adverbiali, sicut tales : 'homo necessario currit', 'homo de necessitate est animai', 'asinus contingenter est albus', et huiusmodi. 90 propositio] vera tuld. BH 91 cognoscitur] intclligitur BH : possibile] vel tuld. BH, est 11dd. DF om. BH i l dicitur] vero A 95 audirur] scribitur 11dd. DH ! l tamen. . scitum om. CD 96 primo modo om. BH 97 est om. BH li intclligendum] sciendum BFH ll propositionibw] nominibw A 99 quaeratur] ab aliquo ve! ab aliquibw dubitantibw tJdd. EFG li tantum] non . nisi DFG l loquirur] detcrminet B 100 hic om. BH ;1 modis om. BH ; quod . . . fecit om. BH 101 scilicet] si A, om. BH 102-105 sciri . . . ostcndetur] ea quae debent dici de aliis l:IH 102 quae om. A :: demonstranda] dicen­ da CDFG 102-103 Philosophw om. CDEFG 103 non eaedem] tamen hoc CDEFG 104 qua105 Priorurn om. A ;; causa] potest es tuld. H il magis] valde D rum] aliquarurn C, istarum G 108 tales om. BH 109 omnem1 om. BH 109-1 10 omnem1 107 notandum] est tUIJ. FGH animai] Petrurn legere B H 1 10 tres] angulos tuld. F , etc. tuld. H 1 1 1 propositio om. BH 1 12 tales] istae BH 1 13-1 14 et huiwmodi om. BH 1 1 4 tales] istae BH 1 1 5 cur .. necestate om. (hom.) BH animai] asinw contingenter est animal tJdd. F 1 1 6 et huiwmodi om. BI 92

etc.

.

..

,

•..

1

Forsitan

Ockham expositionem istius libri perficer intcndebat.

464

EXPOS ITIO

IN

LIBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

T e r t i o notandum quod quando propositio est modalis modo verbali, ita quod verbum non additur dicto propositionis, idem est modus accipiendi oppositionem in illis et in propositionibus de inesse. Unde sicut istae opponuntur 'omnis homo currit' - 'aliquis homo non currit', ita istae opponuntur 'omnis homo potest currere' - 'ali­ quis homo non p o test currere' . Similiter istae opponuntur : 'omnis homo scitur esse animai' - ' aliquis homo non scitur esse animai'. Hoc tamen est advertendum et adnectendum praedictis, quod in talibus propositionibus ad hoc quod sint modales, stricte Ioquendo, oportet habere duo verba, et est addenda negatio verbo modali, quia in pro­ positione modali illud est verbum principale. Et propter hoc dixi quod idem est modus accipicndi oppositionem in talibus et in illis de inesse. Consimiliter est intelligendum quod idem est modus arguendi ex talibus propositionibus et ex propositionibus de inesse. Unde ita re­ gulatur iste syllogismus per dici de omni 'omnis homo de necessitate est animai, homo aibus est homo, igitur homo albus de necessitate est animai', et similiter iste 'omnis veniens cognoscitur a te esse homo, Coriscus est veniens, igitur Coriscus cognoscitur a te esse homo' sicut iste 'omnis homo est animai, homo ai bus est homo, igitur homo albus est animai', vel sicut iste 'omnis veniens est homo, Coriscus est veniens, igitur Coriscus est homo'. Si autem verbum addatur dicto propositionis, tunc idem est dicendum de tali sicut de propositione in qua ponitur modus nominalis, sicut patet de ista 'con tingi t omnem hominem currere'. Si autem proposi rio si t modalis modo adverbiaii, idem est iudicium de propositione modali et de propositione de inesse habente determinationem adverbialem non modalem. Unde sicut istae sunt simui falsae 'homo necessario currit' - 'homo necessario non cur­ rit', ita istae sunt simul falsae ' Sortes velociter currit' - ' Sortes velociter non currit', si currat, non tamen velociter. Et ideo ad accipiendum op1 17 notandum] est add. DGH 1 18 ira ita AX, om. a/ii 1 ! dicto] dictum C, dictioni E 1 1 9 in proposirionibus om. BH 121 ira] sic B, similiter H ;: opponuntur om. BFH 121-123 porcst . . scitur1 om. BEFGH 122 Similiter] sic A 123 Hoc] Hic FG 124 advertendum . . adnecte:dum] addendum BH et adnectendum om. CD 125 propositionibus om. EFG Il oportet] debet BH 126 in] de ABCEFH 1 27 modali om. BCDH 128 idem] solus F ;; et] sicut BH 130 Consimiliter] similiter BH, et C : ; intdligendum] sciendum H 131-132 regulatur] praedicatur CEF, probatur D, ponitur G 134 et om. BDGH 135-138 sicut . . . homo] igitur etc. BH, om. EFG 136-137 omnis . iste om. C 140 nominalis] verbalis C, modalis F 142 de propositionc1 om. BH 144 simul 0111 . AC 1 45-146 ira . . . currit om. (11om.) EFG 145 ita ] sic BH simul om. AC 146-149 si . . . verbum om. BH .

.

"

.

.

.

�

125

130

135

1 40

1 45

LIB. Il CAP. 5 : DE OPPOSITIONE PROPOSITIONUM MODALIUM

150

155

1 60

165

170

465

positionem propositionum acceptarum cum determinatione adverbiali qualitercumque, sic semper est ferenda negatio ad adverbium et ver­ bum. Est etiam advertendum quod idem modus est cum istis determinationibus modalibus et ali determinationibus adverbialibus. Si autem propositio sit modalis modo nominali, cuiusmodi sunt taies 'omnem hominem esse animai est necessarium', 'omnem homi­ nem currere est scitum', 'omnem hominem esse risibilem est demon­ strabile', quaelibet talis communiter distinguitur secundum compositi.onem et divisionem. In sensu composito denotatur quod iste modus expressus verificatur de tota propositione cuius dictum ibi exprimitur. Immo ibi illud dictum tunc supponit pro il propositione, sicut per istam ' omnem hominem esse animai est necessarium' denotatur quod haec tota proposi rio ' omnis homo est animai' si t necessaria. Similiter per istam 'omnem hominem currere est scitum' denotatur quod haec propositio 'omnis homo currit' est scita. In sensu autem divisionis aequivalet uni modali in qua accipitur verbum vel adverbium sine dicto propositionis, sicut ista 'omnem hominem esse animai est neces­ sarium' in sensu divisionis aequivaiet isti 'omnis homo necessario est animai' ; et ista 'omnem hominem currere est scitum' in sensu divisio­ nis aequivaiet isti 'omnis homo scitur currere'. Et ideo quando tales propositiones accipiuntur in sensu divisionis idem est iudicium de eis quantum ad oppositionem et modum arguendi quale est de modalibus modo adverbiali vel verbali. Sed quando accipiuntur in sensu compositionis secus est. Et, ut frequenter, accipit P h i l o s o p h u s sic pro­ positiones modaies ; et si ali quando exprimit propositiones modaies modo verbali vel adverbiali, tamen per eas frequenter intelligit modaies modo nominali, et hoc in sensu compositionis. Et forte fuit error trans­ latoris, qui non distinxit inter sensum compositionis et divisionis, sed 148 qualitcrcumque] qualicumque C, qualiscumque DEFG : : advt'Tbium) verbum C 149 Est] Et pram�. DE est om. ABCF Il cum) de BH l' istis] propositionibw cum tulil. B, cum tulil. H 150 modalibw. . . determintionibw om. (hom.) EFG 151-154 cuiwmodi . . . demonstrabile om. BH 154-155 compositionem . . . divisionem) Commcntatorem dicit G 156 expn:ssw om. BH Il cuiw dio­ tum) correspondcnte dieta BH 156-157 ibi. .. propositione om. BEFGH 1 59 tota om. BH Il sit) est DH Il Similitcr] sicut F, sic etiam G 160 currerc] es animai F i hac) ista F, tota tulil. A 161 homo om. A i, est) sit BH Il autem om. BCDEFH 162 adverbium) participium H 164 in. . . divisionis om. F G 165-166 ista E t om. B H 165 curre) es ani mai F 165-166 divisionis) diviso G 1 66-167 quando . . divisionis 011. BH 167 idem . . . iudicium) vidcndum est F 169-170 compositionis] composito EFG 168 arguendi ) loquendi BH 169 vel verbali 011. A 170 Et] diccndum EFG Il ut] ne H 173 hoc om. AB compositionis) composito BCFGH 173-174 translatoris] translationis BH 174-1n qui . ostcnderur om. BH 174 compositionis divisionis] composirum e t divisum EFG ..•

.

..

OCKHAM,

OPI PHILOSOPHICA

Il

...

30

466

EXPOSmO

IN UBRUM

PElS ARISTOTELIS

credidit simpliciter aequivalere propositionem sumptam cum modo nominali, verbali et adverbiali ; quod tamen est simpliciter falsum, sicut in libro Priorum ostendetur '. Q u a r t o notandum quod per istas 'possibile est esse', 'necesse est esse', intendit completas propositiones tales 'possibile est hominem currere', 'necesse est hominem esse animai', et huiusmodi. Q u i n t o notandum quod 'possibile', et similiter 'contingens', d u p l i c i t e r accipitur ad praesens. Uno modo dicitur 'possibile' iliud quod non est impossibile, et sic omne necessarium est possibile. Alio modo est iliud quod nec est necessarium nec impossibile, et sic haec non est possibilis 'homo est animai', nec aliqua proposi rio necessaria. Et eodem modo potest 'contingens' accipi il duobus modis. Verumtamen, ut frequenter, accipitur 'contingens' pro ilio quod non est necessarium nec impossibile et 'possibile' pro ilio quod non est impossibile. S e x t o notandum quod refert dicere 'propositio necessaria' et 'propositio de necessario', et similiter est in aliis. Nam propositio ne­ cessaria est i1la quae non potest esse falsa ; sed propositio de necessario est i1la quae accipit modum talem. Unde propositio de necessario ali­ quando est vera, aliquando est falsa, aliquando contingens, aliquando necessaria, aliquando impossibilis. Et eodem modo proportionaliter est dicendum de ali propositionibus modalibus, sicut haec est de per se 'homo per se est al bus', et tamen nec est vera nec per se. S e p t i m o notandum quod sicut aliqua propositio categorica est de inesse et aliqua de modo, ita aliqua propositio hypothetica est de inesse, aliqua de modo. Unde ista est de inesse 'si homo currit, ani mal currit', sed ista est de modo 'hominem moveri, si currit, est 176 quod) et CFG 178 Quarto] Primo EFG : : notandum] est add. DGH 179 intendit] es G, istas add. BH li propositiones] et add. BH 180 neces] possibile EG il es ani­ mal) = BH 181 Quinto] Secundo EFG li notandum] est add. DGH li similiter om. BH 1 83 et . . . posibile 182 ad praesens om. BH :1 dicitur) sicut A, acpitur G Il posbile] est add. A om. EFG 184 est1] dicitur possibile DEFG �: nec1] non BEFGH 184-185 et . . . est1) dicitur G, et si haec non est G 185-186 homo . . necesria om. BH 186 acipi . . . modis] sumi dupliciter BH 1 88-189 et . . . impossibile om. BH 190 Scxto] Tertio EFG Il notandum] est ad. H 191 est om. BH I l in] de AC 1 93 est . . . necesrio om. (hom.) BH 194 est1 om. BDFH 1 95-1 96 proportionaliter . . . dicendum) est F 1 97 nec1] 195 eodem modo] similiter BH non A Il nec1 om. A 198 Septimo] Quarto EFG li notandum] est ad. DGH li categorica om. CH 1 99-20 est1 modo om. BH 201-202 ho­ 1 99 et om. BEGH Il ita] sic BH Il aliqua] alia C, om. BH

intelgit

.

•.•

minem. . . nec:esum] si Sortes curt, neceso movetur BH

' Cf. Guilelmw de Ockham, Summa logicae , pars II, PhilosophiCIJ I,

ed. cit. ,

pp. 273-279, 327-.'34 5) .

cc.

9-10,

24-29 (Opera

175

1 so

1 85

1110

1 95

:m

UB .

2m

210

21s

�

ns

230

Il CAP. 5 : DE OPPOSmONE PROPOSITIONUM MODAUUM

467

necessarium', quia per istam denotatur quod haec tota condicionalis sit necessaria 'si Sortes currit, Sortes movetur'. T amen frequenter tales propositiones sunt distinguendae, eo quod modus potest referri ad totam hypotheticam vel ad partem. Et si ad partem, aliquando potest distingui, eo quod potest referri ad unam partem vd ad utramque. O c t a v o notandum quod ex propositione modali modo nomi­ nali sumpta in sensu compositionis non sequitur generaliter propositio modalis modo verbali vd adverbiali, sicut non sequitur 'omne verum . . . esse verum est necessanum, ergo omne verum necessano est verum ; similiter non sequitur 'album esse nigrum est impossibile, ergo album impossibiliter est nigrum' ; nec sequitur 'omnem hominem esse animal est scitum a me, ergo omnis homo scitur a me esse animal', quia in omnibus talibus est antecedens verum sine consequente. Eodem modo non sequitur e converso, sicut non sequitur 'nullum verum contin­ gens de necessitate est verum, ergo nulum verum contingens esse verum est necessarium' ; nec sequitur 'album potest esse nigrum, ergo album esse nigrum est possibile' ; nec sequitur 'veniens cognoscitur a me esse homo, ergo cognosco quod veniens est homo' ; et ita est de ali. Hic tamen sciendum quod quando tales propositiones sunt singulares, habentes pro subiecto praecise pronomen demonstrativum vel nomen proprium et terminum communem pro praedicato, semper sunt convertibiles. Unde istae sunt convertibiles 'Sortes potest currere' et 'hoc est possibile : Sortes currit' ; et similiter istae 'hoc potest esse verum' et 'hoc est possibile : hoc est verum'. Et ita est de ali, nisi quod quando modus est aliquid pertinens ad cognitionem nostram, oportet, ad hoc quod convertantur, scire quid est nomen proprium vd quid demon­ stratur per pronomen demonstrativum. Unde si aliquis quem video et quem scio esse hominem vel album vocaretur Ioannes, et hoc nescirem, haec esset vera 'Ioannes scitur a me esse homo' ; et tamen haec non esset vera 'haec est scita a me : Ioannes est homo' ; et ita est de aliis. N o n o notandum quod illud quod P h i l o s o p h u s hic dicit 202 haec tota] ista BH

203 sit] est BH 205 totam] propositionem tuld. EF il Et o m . BDH notandum] est tUIJ. DGH 208 compositionis] composito EG 213-214 quia . . . consequente om. BH 210 es vaum mg. G, om. EF 212 nec scquitur] similitcr F 219 ita] sic BH 220 Hic] Hoc BH Il sciendum] est tuld. GH ii talcs] plures DEF 221 subiecto] supposito FG 11 praecisc: pronomcn] nomcn FI Il vcl o m . EF 22 tcrminum co=unem] orationcm BH 225 et1 om. BDH li ita est] sic BH ii nisi] non EFG il quod] quando A 226 modus] nomcn EFG 'lZ1 quod] ut EFG, om. C 'lZl-2 quid . . . per om. BH 229-230 nescirem] nesciret BEFG 230 tamcn] similitcr EFG 231 non om. EFG Il ita est] sic BH 232 Nono] Sexto EFG !' notandum] scicndum CH, est tuld. DGH i l illud quod om. BH

'J Octavo] Quinto EFG ii

468

EXPOSmO IN UBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

de negatione addenda modo, est intelligendum quando semper acci­ pitur idem modus, quia si acciperentur diversi modi, non oporteret. Unde istae aequipollent contradictoriis 'necesse est omnem hominem correre' - 'possibile est aliquem hominem non currere' ; et tamen in neutra additur negatio modo.

235

[CAPITULUM 6 DE CONSBQUBNTIA INTER PROPOSITIONBS MODALBS ]

§ 1 Consequentiae vero secundum ordinem fiunt . . . [c. 1 3 ; 22a

14-31 ] . In ista parte P h i l o s o p h u s determinar de consequentia inter propositiones modales, et primo secundum opinionem aliorum ; secondo secundum opinionem propriam, ibi 1 : Ergo impossibile. In prima ergo parte ponit opinionem a n t i q u o r u m 1 qui di­ cebant quod istae duae convertuntur 'possibile est esse' et 'contingit esse' ; et ex istis sequitur ista 'non impossibile est esse' quae convertitur cum ista 'non necesse est esse'. Similiter secundum e o s istae duae convertuntur 'possibile est non esse' - 'contingens est non esse' ; ex quibus sequitur ista 'non impossibile est non esse' quae convertitur cum ista secundum e o s 'non necesse est non esse'. Similiter istae duae convertuntur 'non possibile est esse' - 'non contingit esse' ; ex quibus sequitur ista 'impossibile est esse' quae convertitur cum ista 'necesse est non esse'. Similiter istae duae convertuntur 'non possibile est non esse' - 'non contingens est non esse' ; ex quibus sequitur ista 'impossi­ bile est non esse' quae convertitur cum ista 'necesse est esse'. 236 aliquem] omncm BH i l

et

om.

BH

237 neutra] propositione tU/d. G

CAP . 6, § 1 . - 4 vero . . . fiunt om. BH 1 vero] vere G 5 In. . . parte] Hic BH Il Philosophus om. BH Il consequentia] consequenti BH 6 inter . . . modales] propositionwn modaliwn BH 8 In. . . S.9 dicebant] diJa:nmt BH parte ] Primo dicit seu BH Il antiquorum] illorum BH, aliorum CEFG 14 Similiter] Sic C 13 quibus] quo A Il quae] non tU/d. F

CAP.

6,

§ 1 . - 1 Infra, § 2.

In librum De interpretatione,

1 Cf. opinio Diodori Chroni apud Boethium,

ed. 2a, lib. V (PL 64, 597 B).

s

to

ts

LIB. ll CAP. 6 : DE CONSEQUENTIA INTE1I. PROPOSmONES MODALES

:10

25

469

Hic secundum a n t i q u o s sunt quattuor ordines quorum primus est iste : possibile est esse ergo contingens est esse ergo non impossibile est esse ergo non necesse est esse Secundus est iste : possibile est non esse ergo contingens est non esse ergo non impossibile est non esse ergo non necesse est non esse

30

T ertius est iste : non possibile est esse ergo non contingens est esse ergo impossibile est esse ergo necesse est non esse

35

Quartus est iste : non possibile est non esse ergo non contingens est non esse ergo impossibile est non esse ergo necesse est esse

40

§ 2 Ergo impossibile et non impossibile . . . [c. 1 3 ; 22a 32-38] . Hic

s

determinat de consequentia praedictarum propositionum secundum o p i n i o n e m p r o p r i a m, ostendendo quid veritatis contineat praedicta opinio et quid falsitatis. Et dividitur in duas partes, quia primo 20 Hic) et BCDFGH, ita ad. EG !l antiquos] aliquod H li quorum) quarum B, consequentiaEFGHX 21 est om. ACEFG 23 ergo om. A : est) non add. E 24 non o m . C i: est) 28 ergo om. BH 29 ergo om. BH 30 ergo om. BH non add. E 26 Secundw] ordo add. A 31 est istc om. A 33 ergo om. BH 34 ergo om. BH 35 ergo om. BH 36 Quartw] modw add. A Il est istc om. A 38 ergo om. BH 39 ergo om. BH 40 ergo om. BH rum

CAP. 6, § 2. 2 et impossibile f.ùsitatis o m . B H , partes quia o m . BH •.•

om.

BH

4-5 ostcndcndo . . . f.ùsitatis

om.

BH

5 opinio . . .

EXPOSITIO

470

IN

LIBR.UM PElliHER.MS AR.ISTOTEUS

hoc facit ; secundo movet unam dubitationem et solvit, ibi 1: Dubitabit autem aliquis.

In prima parte primo ostendit in quo dixerunt bene, dicens quod 'impossibile' et 'non impossibile' contradictorie et conversim se ha­ bent ad 'possibile' et 'non possibile' et 'contingens' et 'non contingens', ita scilicet quod 'possibile' seu 'contingens' et 'impossibile' con­ tradicunt, et ideo 'non possibile' seu 'non contingens' et 'impossibile' convertuntur ; similiter ista convertuntur : 'non impossibile' et 'pos­ sibile'. Vult ergo dicere quod quia 'possibile' et 'contingens' conver­ tuntur, et 'possibile' et 'impossibile' contradicunt, et per consequens 'non possibile' et 'impossibile' convertuntur. Ideo bene dixerunt quan­ tum ad omnia quae dixerunt de istis tribus, scilicet possibili, contin­ genti et impossibili, quia sicut patet in praedictis ord.inibus quattuor, omnia quae dicuntur de istis tribus modis concordant cum hic dictis. Notandum est hic quod P h i l o s o p h u s accipit in toto isto processo 'contingens' et 'possibile' pro eodem et utrumque accipit se­ cundum quod convertitur cum non impossibili, et ita utrumque est superius et in plus ad necesse et inter se convertuntur. Ex quo manifeste patet quod praedicta opinio convenienter ponit omnia de istis tribus modis : possibile, contingens et impossibile. Nam prima consequentia primi ord.inis, scilicet ista 'possibile est esse, ergo contingens est esse' tenet per istam regulam : possibile et contingens sunt convertibilia, quia quidquid est possibile, est contingens, et e converso. Secunda con­ sequentia, scilicet ista 'contingens est esse, ergo non impossibile est esse' et e converso, tenet per istam regulam : contingens et non impossibile convertuntur, quia omnis propositio non impossibilis est con­ tingens, et e converso. Per idem patet quod duae primae consequentiae secundi ord.inis sunt bonae, et etiam quod prima consequentia tertii ord.inis, et similiter quarti ordinis, est bona ; sed secunda terti et se­ cunda quarti ord.inis tenet per istam regulam quam ponit P h i l o6 movet] removet EFG !i unam om. BH Il et solvit om. BH 7 autem aliquis om. BH 8 In. .. parte om. BH Il primo] Pbilosophus G, om. E !l quo] isti antiqui 11tltl. G 9 convcnim] conversum BH 10 contingcns] contingenta BH Il et1 non om. D 10-1 1 contingens] contingenta BH 1 1 scu contingcns om. BCDEFGHX 12 scu] et BH 14 quia om. BH 15 possibile et om. BH 1 7 tribus om. BH 17-18 scilicet. . . imposbili] secundum possibile, contingens, imposibile BH 18-19 quia . . dictis om. BH 19 hic om. A 20 est hic om. EFG !! isto om. AC 21-37 et . . . convertuntu om. B H 22 non imposibili] posibili E FG !l est om. A 23 in om. EF 24 praedicta] ista EFG Il omnia om. DF 25 modis] ordinibus D 27 tenct) tantum E 32 et... conveno om. EFG 34 similitcr] prima tuld. CDEFG .

CAP. 6, § 2.

-

1

Infra,

cap. 7, § 1 .

to

ts

:a>

25

30

35

LIB .

n

471

CAP. 6: DE CONSEQUENTIA INTEl PlOPOSmONES MODALES

s o p h u s : quod non possibile et impossibile convertuntur, et simi­ liter possibile et non impossibile convertuntur.

§ 3

s

10

1s

2Xl

25

Necessariwn vero quemadmodum... [c. 13 ; 22a 38- 22b 1 ]. In ista parte ostendit P h i l o s o p h u s quomodo necessarium se habet ad tres praedictos modos. Et primo ostendit in generali in quo praedicti a n t i q u i dixerunt bene et in quo male, dicens quod considerandum est quomodo necessarium se habet secundum consequentiam ad ceteros modos. Et est manifestum quod non eodem modo sicut dictum est ab antiquis, nam contrariae sequuntur et convenienter ordinantur, con­ tradictoriae autem non sequuntur sicut ponuntur sequi ab antiquis' in praedictis ordinibus. Quod sic est intelligendum : contrariae propositio­ num de necessario sunt duae, nam contraria propositionis negativae est una affirmativa de necessario, sicut contraria istius 'necesse est non esse' est ista 'necesse est esse' ; contraria affirmativae de necessario est . . . . . . una negativa, s1cut contrana 1Stlus 'necesse est esse ' est 1Sta 'necesse est non esse'. Ergo istae duae 'necesse est esse' - 'necesse est non esse' sunt contrariae propositionum de necessario. Similiter contradictoriae propositionum de necessario sunt duae, nam contradictoria afma­ tivae, scilicet istius 'necesse est esse' est ista 'non necesse est esse' ; con­ tradictoria negativae, puta istius 'necesse est non esse' est ista 'non necesse est non esse'. Vult ergo dicere quod contrariae propositionum affirmativarum convenienter ordinantur ab a n t i q u i s, et ita duos ultimos ordines approbat. Sed contradictoriae sunt extra consequentiam, hoc est, non convenienter ordinantur a h e i s, et ita duos primos ordines quantum ad ultimas consequentias reprobat, quia in illis ponuntur contradicto36 et1] ita vult Philosophw quod non possibile

et

imposbile convertuntur et ad. CDEG

CAJO. 6, § 3. - 2 vero qw:madmodum] sit adtl. DFG, om. BH 2.-3 ln. . parte) Hic BH . 3 Philosophw om. BH :r ncum] nec BCDGH 4 ostendit om. BH &-7 ad modos om. BH 7 non] habet se lld. BH 10-11 propositionum] propositiones BH 11 de necessario] neces A 11-12 nam . . . neceso om. BH 11 contraria) contrariae A 12 de neceso] neces EG 13 contraria afivae) sicut afmativa EFG 14 negativa) de neceso ad. D 16 propositionum) propositiones A 17 propositionum) propositiones A Il contradictoria] contradictoriae A 18 scilicet om. FH lS-19 es1 est1 om. EF 18-20 contradictoria. .. es om. G 21 propositionum) propositiones A 22 ordinantur] ordinatarum F '12-Zl et .. affirmativarum om. BH 22 ordines) modos F 23 approbat] et probat E, approbaret F ..•

•.•

.

EXPOSmO IN UBRUM PERIHERMENS ARISTOTEUS

472

riae propositionum afrmativarum, sicut in duobus ultimis ponuntur contrariae propositionum affirmativarum.

§

4

[c. 1 3 ; 22b 1-4] . Hic probat in speciali quod dictum est, et primo quod ultima consequentia primi ordinis non valet. Et hoc sic : secundum e o s ista consequentia est bona 'non possibile est esse, ergo necesse est non esse', quia hic arguitur a prima propositione tertii ordinis ad ultimam eiusdem ordinis, sicut manifeste patet. S ed ista 'non necesse est esse' non est negatio istius 'necesse est ' non esse nec repugnat 1st1 necesse est non esse ' , qwa 1stae possunt esse simul verae ; immo sequitur 'necesse est non esse, ergo non ne­ cesse est esse'. Ergo ista 'non necesse est esse' non repugnat isti 'non possibile est esse', et si non repugnat si bi, ergo non convertitur cum sua contradictoria, scilicet cum ista 'possibile est esse' ; ergo istae duae non convertuntur : 'possibile est esse' - 'non necesse est esse'. Igitur male posuerunt primum ordinem quantum ad necessarium. Non enim est negatio...

J

•

•

•

s

•

to

§ 5 [c. 1 3 ; 22b 4-1 0] . Hic probat generaliter quod non eodem modo se habet necesse ad possibile et contingens sicut impos­ sibile. Et ita improbat generaliter duas ultimas consequentias duorum primorum ordinum, quia uniformiter dicebant in illis de necesse et impossibili. Argumentum autem probat oppositum, quia contraria istius de impossibili aequipollet il de necessario, et contraria ilius de necessario aequipollet il de impossibili. Sed ista de impossibili et sua contraria non eodem modo consequuntur ad possibile et contingens ; ergo ista de impossibili et ista de necessario non uniformiter conseCausa autem...

26 propositionum) propositiones A

Zl proposirionum] propositiones A

CAP. 6, § 4. - 2 negatio om. BH 3 quod1) in BH 4 sic om. BH 6 propositione om. EFG i: terti ordinis om. BH :: si cut om. BCDEFGH Il manifeste om. (l.rc.) H 7 Scd) sicut A 1: neces1 non1 om. D ; : non1 om. EFG il negatio) contradictoria BH 9 non1 om. DEFG 1 1 sibi] isti D, om. BCH :: non1 om. EFG 12 scilicet) sicut EFG, ve! H 14 necrium) negationem C •••

CAP. 6, § 5. - 2-4 quod . . . generaliter rep. G 3 contingens) per consequeru A 4 generaliter om. BH ; ultimas] primas F 5 neces) necesrio B, possibili H 6 impossibili] necesria H :: ArgumC'Iltum . . . quia om. BCDEFG li contraria] consequcntia CE 7 impossibili] possibili H :: con­ traria] consequcntia C :; illius om. BH 9 modo] se habet nec BH .: consequuntur] sequuntur EFG ; possibile] impossibile EF

s

to

LIB. II CAP. 6 : DE CONSEQUENTIA INTEJl PROPOSmONES MODALES

ts

:x>

25

30

35

473

quuntur ad possibile et contingens. Minor istius rationis est manifesta. Maiorem declarat, nam ista 'impossibile est esse' aequivalet isti 'ne­ cesse est non esse', sicut i p s i m e t dicebant, sicut patet in tertio or­ dine. Similiter ista 'impossibile est non esse' aequivalet isti 'necesse est esse', quia istas posuerunt in quarto ordine. Et ita patet evidenter ex dictis propriis in duobus ultimis ordinibus, quod male posuerunt duas ultimas consequentias duorum primorum ordinum. Intelligendum est quod contraria istius de impossibili est ista de impossibili, postposita negatione, quia istae possunt esse simul falsae, si sint propositiones universales, et non possunt esse simul verae ; et ita uniformiter de contraria propositionis de necessario. Secundo notandum est quod quamvis ista de impossibili habeat contrariam, sicut istae duae contrariantur 'impossibile est omnem ho­ minem esse album' - 'impossibile est nullum hominem esse album', et similiter ista de necessario habet contrariam, sicut istae duae contra­ riantur 'omnis homo necessario est animai' - 'omnis homo necessario non est animai', tamen ista de possibili nullam contrariam habet de possibili. Unde istae non contrariantur 'omnis homo potest esse al­ bus' - 'omnis homo potest non esse albus', quia simul verae sunt ; contrariae autem numquam sunt simul verae. Ex quo patet quod non semper universalis afmativa et universalis negativa de eodem modo contrariantur. Et s i d i c a t u r quod istae contrariantur 'omnis homo potest esse albus' - 'nulus homo potest esse albus', d i c e n­ d u m quod contrariantur, sed ista 'nullus homo potest esse albus' non est de possibili sed de impossibili, quia modus possibilitatis negatur ibi, sicut ista non est universalis 'non omnis homo currit', sed particularis. §

6

[c. 1 3 ; 22b 10-1 8]. Hic ponit aliam rationem ad pro­ bandum quod praedictae ultimae propositiones non convenienter po­ nuntur in duobus primis ordinibus, aicens quod impossibile est conAt certe

...

11 istius... mmifesta] patet BH

ordine

BH

necesrio

15-17 quia ... ordinum

12 Maiorem declarat] Maior declaratur BH

BH

13-14 sicut..

18 Intelligendum est] Sciendum BH

20-21 et• ... BH 22 est om. CEF 23 omnem] nullum F 24 nullum] omnem F 25 duae om. EFG 27 possibili] impossibili A 28 possibili] impossibili A 32 istae] duae add. F 34 sed] si BH 35 est] si t H possibilitatis] possibilis GH om.

om.

om.

'

CAP. 6, § 6. 2 At] Aut B : aliam] ultimam F, om. D 3 ultimae] duae BH 4 dicens] dicit BH 4-5 contradictorias] contradictoria BDGH, sic add. BCDEFH, substantias add. G

474

EXPOSmO IN UBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTEUS

tradictorias necessarii poni sicut ponuntur in duobus primis ordinibus. Contradictoria enim affirmativae ponitur in primo ordine et contradic­ toria negativae de necessario ponitur in secundo ordine, quod non est possibile. Et hoc pro ba t P h i l o s o p h u s sic : sequitur 'necesse est esse, ergo possibile est esse',1 quia si non sequatur, oppositum stabit, quia necesse est consequens sequi vd oppositum stare. Sed oppositum consequentis non sta t cum antecedente, nam ista non stant simul : 'necesse est esse' - 'non possibile est esse', nam sequitur 'non possi­ bile est esse, ergo impossibile est esse'. Ergo si ista duo stant simul 'necesse est esse' et 'non possibile est esse', ista duo stabunt simul 'ne­ cesse est esse' et 'impossibile est esse', quia quidquid stat cum antecedente stat cum consequente. Sed impossibile est ista duo simul stare 'necesse est esse' et 'impossibile est esse', nam sequitur 'possibile est esse, ergo non impossibile est esse' per e o s, sicut patet per primum ordinem. Et sequitur 'non impossibile est esse, ergo non necesse est esse' per e o s, sicut patet in eodem ordine. Ergo a primo ad ultimum, ista duo stabunt simul 'necesse est esse' - 'non necesse est esse', si non sequatur 'necesse est esse, ergo possibile est esse', per istam re­ gulam : quidquid sta t cum antecedente sta t cum consequente. 5 poni] primo FG 6 et om. BH 8 Et om. BH Philosophw om. BH 8-9 est es BH 9 scquatur] scquitur BEFH 10 ve!] ad D, ut EFG stare] stabit BH, starct E, stet G 11 stat] stabit A !; nam] si add. EFG 12-14 nam es1 om. EFG 15 quia] ergo A, et BH 17 et om. CH : est om. A 17-18 nam ... es• om. (horn.) BCDEFGH 18 est es om. BH 22 si] sed BH scquatur] scquitur BEFGH :i est1 om CE possibile] impossibile BH '

om.

'

...

.

''

CAP. 6, § 6. - 1 Hic in codice A scriptum est in margine absque signo insertio­ nis: "Respexi libros correctos et non dicit melius quam hic. Tamen quandocumque dicit hoc abbreviando rationem, nihil penitus valet, sicut patet intuenti. Et ideo debet sic deduci ratio Philosophi: quia postquam probavit quod sequitur 'neces est esse, igitur possibile est es', quia ad oppositum consequentis sequitur quod repugnat antecedenti, sicut patet in deductione Philosophi de necesia et impossibili, arguit tunc ultra: quia ex quo sequitur 'necesse est esse, igitur possibile est es', et sequi­ tur 'possibile est es, igitur non impossibile est es', et sequitur 'non impossibile est esse, igitur non necesse est esse', per eos in primo ordine, ergo de primo ad ultimum sequitur: necesse est esse. - Sed hoc est manifeste falsum, et non est falsum ex hoc quod sequitur 'neces est esse, igitur possibile est esse', quia ista consequentia probata est. Ergo est inconveniens vel ex hoc quod tu ponis sequi 'non impossibile es' ad 'possibile es', vel ex hoc quod ponis sequi 'non necesse esse ad 'non impossibile esse'. Sed non propter primum, quia illa consequentia bona est, sicut posset probari; ergo propter secundum. Et sic patet quod male [cod.: max] posuerunt propositiones de necessario".

s

to

15

20

LIB . ll

25

30

CAP.

DE CONSEQUENTIA

6:

INTEl

475

PROPOSmON.ES MODALES

Breviter, argumentum P h i l o s o p h i sta t in hoc, quia sequitur 'necesse est esse, ergo possibile est esse', quia oppositum conse­ quentis non stat cum antecedente. Immo ex opposito consequentis sequitur oppositum antecedentis, nam sequitur 'non possibile est esse, igitur impossibile est esse' per [ tertium] ordinem eorum. Et sequitur 'non impossibile est esse, igitur non necesse est esse' per primum ordinem eorundem. Ergo a primo ad ultimum 'non possibile est esse, ergo non necesse est esse ' , et per consequens seqwtur ' necesse est esse, ergo possibile est esse', et per consequens ex consequente non sequi­ tur oppositum antecedentis, et ita non sequitur 'possibile est esse, ergo non necesse est esse ' . .

§

[c. 1 3 ; 22b 18-24]. In ista parte P h i l o s o p h u s determinat secundum propriam opinionem, di­ cens quod ad istam 'possibile est esse' neque sequitur ista 'necesse est esse' neque ista 'necesse est non esse' ; sed utraque istarum potest stare cum ista 'possibile est esse'. Quodcumque autem istorum 'necesse est esse' - 'necesse est non esse' fuerit verum, ista duo 'possibile est esse' - 'possibile est non esse' non erunt simul vera cum ilio. Unde istae duae 'possibile est omnem hominem currere' - 'possibile est omnem hominem non currere' non stant cum ista 'necesse est omnem hominem currere' nec cum ista 'necesse est omnem hominem non cur­ rere', quamvis enim ista duo stent simul 'possibile est esse' - 'possi­ bile est non esse', non tamen stant cum aliqua istarum : 'necesse est esse' - 'necesse est non esse'. Ex praedictis sequitur quod ad istam 'possibile est esse' sequitur ista 'non necesse est non esse', nam cum ista 'possibile est esse' non . . stat 1sta ' necesse est non esse ' , nam seqwtur ' necesse est non esse, ergo possibile est non esse'. Ergo si ista starent simul 'possibile est esse' et At vero neque necessarium

5

10

15

7

...

1

25-26 consequentis non] antctis E 26 antecedente] con24 Breviter] igitur aJd. A sequente F Z7 antecedcntis] conscquentis F 'l non om. A 28 igitur. . es om. A 28 tcrtium] primwn omms CDdJ. 2!h30 Et... eorundcm om. ABH 30 Ergo] Et scquitur BH ad ultimum 31-34 et . esse om. EFG 32 possibile] impossibile A 33 oppositum. . se-­ om. ABCDH quitur om. H .

··

.

.

.

11 In parte] Hic BH 18 et om. CE FG

CAP. 6, § 7. -2 necesrium om. BH

15-24 Ex

...

es om.

BH

...

3 Philosophw om. BCH 7 duo orn. H

CAP. 6, § 7. - 1 "Simul enim possibile esse et non esse" (22b 21).

476

EXPOSmO IN LIBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

'necesse est non esse', ista tria starent simul 'possibile est esse', 'necesse est non esse', 'possibile est non esse', quia quidquid stat cum antecedente stat cum consequente. Sed dictum est quod ista tria non stant simul, ergo ista duo non stant simul 'possibile est esse' et 'necesse est . . non esse ' ; 1g1tur oppos1tum seqwtur ' non necesse est non esse ' , et 1ta ista 'non necesse est non esse' sequitur ad istam 'possibile est esse'. .

.

20

.

§ 8 [c. 13; 22b 24-28]. Hic probat per aliam rationem quod ad istam 'possibile est esse' sequitur ista 'non necesse est non esse', nam ista 'necesse est non esse' sequitur ad istam 'non possibile est esse', sicut patet per tertium ordinem, nam ibi ad istam 'non possibile est esse' ponuntur sequi ista duo 'impossibile est esse' et 'necesse est non esse'. Et si hoc, ergo ista 'necesse est non esse' non stat cum contradictoria istius 'non possibile est esse', scilicet cum ista 'possibile est esse'. Et si ista duo non stant simul 'possibile est esse' et 'necesse est non esse', ergo contradictoria istius 'necesse est non esse' quae est ista 'non necesse est non esse' sequitur ad istam 'possibile est esse'; et ita sequitur 'possibile est esse, ergo non necesse est non esse'. Ex praedictis etiam patet quod ad istam 'possibile est non esse' se­ quitur ista 'non necesse est esse', nam ista duo stant simul 'possibile est non esse' et 'necesse est non esse', et ista tria non stant simul 'possibile est esse', 'possibile est non esse' et 'necesse est esse', sicut dictum est p r i u s Igitur ista duo non stant simul 'possibile est non esse' et 'necesse est esse', igitur sequitur 'possibile est non esse, ergo non necesse est esse'. Et tenet praedictus modus arguendi per istam regu­ lam : ista non stant simul, ergo oppositum unius sequitur ad reliquum. Ultimo concludit P h i l o s o p h u s quod ad ista duo 'possibile est esse' - 'possibile est non esse' sequuntur contradictoriae proposiHoc enim

verum

est

...

5

10

15

1•

add.

1 9-20 i sta... es1 DEFG

om.

CE

20 esse1] et

add. EF

23 et

om.

CF

24 sequitur] scilicet

7 Et] igitur G, CAP. 6, § 8. 2 verum est om. BH 4 ista] non add. AC esse1] non add. E 13 etiam] F :· non1 om. BH 9 stant] starent BH ;· et om. BH 11 non1 om. CDEFG autem H, om. A 14 ista duo] istae duae F duo om. BI 15-16 non1 est1 om. (hom.) B 15 et1 om. CDFG : non• om. CDEFG 16 et] neces est non esse add. H, om. BDEFG 18 et om. BFH :: igitur] oppositum istiw 'necesse est esse' sequitur ad istam 'possibile est non esse' ergo add. A 19 arguendi om. H 20 unius om. H reliquum] alium F 21 Ultimo] Ulterius BH 22-23 pro­ positionum] propositiones A om.

..•

C AP. 6, § 8.

-

1 Supra, § 7.

20

LIB. II CAP. 7: UTII.UM AD

25

30

'

NECESSE ESSE

'

SEQUATUR

'POSSIBILE

ESSE

'

4n

tionum de necessario, nam ad istam 'possibile est esse' sequitur con­ tradictoria negativae de necessario, et ad istam 'possibile est non esse' sequitur contradictoria affirmativae de necessario ; ut isti sint o r­ d i n e s: possibile est esse contingit esse non impossibile est esse non necesse est non esse possibile est non esse contingit non esse non impossibile est non esse non necesse est esse non possibile est esse non contingit esse impossibile est esse necesse est non esse

35

non possible est non esse non contingit non esse impossibile est non esse necesse est esse

40

'

(CAPITULUM DUBITATIO UTRUM AD

'

NECESSE ESSE

'

7

SEQUATUR

'

' POSSIBILE ESSE )

§ 1 s

Dubitabit autem aliquis... [c. 13; 22b 29-33]. In ista parte movet P h i l o s o p h u s unam dubitationem. Et primo movet eam ; se­ cundo solvit, ibi 1: Man iftstum est autem.

..

25-42 ut . es om. BH 28 contingit] contingens est EFG 32 contingit] contingens est EFG 36 contingit J contingens est G 40 contingit J conringens est E

G,

CAP. 7, § 1 . - 4 aliquis BH unam om. BH

om.

:

CAP. 7, § 1.

om.

BH

, In. . . parte] Hic BH : movet] ponit C

!Ki primo. . . secundo

- Infra, § 3. 1

om.

BH

6 autem

om.

5 Philosophw] quod

BH

478

EXPOSITIO IN UJIRUM PElMENIAS ARISTOTELIS

Dicit ergo primo quod aliquis poterit dubitare utrum ad 'necesse esse' sequatur 'possibile esse'. Et probat quod sequitur, nam si non sequatur, oppositum stabit : 'non possibile est esse'. Sed ista duo non stant simul 'necesse est esse' et 'non possibile est esse', quia ad istam sequitur quod 'impossibile est esse', quae non stat cum ista 'necesse est esse'. Et quia aliquis posset dicere isti, arguendo quod hoc argu­ mentum non valet quia contradictoria istius 'possibile est esse' non est ista 'non possibile est esse'; hoc inquam non valet, quia si contra­ dictoria istius 'possibile est esse' non sit ista 'non possibile est esse', oportet quod contradictoria istius sit ista 'possibile est non esse'. Sed utraeque istae sunt falsae: 'possibile est non esse' - 'non possibile . est esse , , s1. .1sta s1t. vera ' necesse est esse ' ; ergo neutra 1starum stat cum ista 'necesse est esse'. Ergo quaecumque istarum fuerit contradictoria istius 'possibile est esse', ista 'necesse est esse' infert istam 'possibile est esse'.

10

1s

20

§ 2 At vero... [c. 13 ; 22b 33-36]. Arguit ad partem negativam, di­ cens quod idem possibile est incidi et non incidi, ambulare et non ambulare, ita quod ista 'possibile est incidi' infert istam 'possibile est non incidi', et per consequens, ista 'possibile est esse' infert istam 'possibile est non esse'. Si ergo sequitur 'necesse est esse, ergo possibile est esse', sequitur 'necesse est esse, ergo possibile est non esse' per istam regulam : quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens.

§ 3 [c. 13 ; 22b 3�38]. Hic solvit praedic­ tam dubitationem primo in generali, dicens quod manifestum erit ex dicendis quod non omne possibile valet ad opposita, hoc est, non Manifestum est autem...

9 oppositum 7 ergo ... po terit om. BH !i dubitare] dubitatur BH 8 sequitur] sic BFH om. EFG ii stabit] scilicet add. A 1: est es om. EF 12 arguendo] argumento BE 12-13 hoc argumentum om. BH 14 inquam om. BH 15 sit] est BH 16 contradictoria istius] contradictio istius om. BH 19 ista] alia H Il istarum BH CAP. 7, § 2. Arguit] Aliter BH, Hic prum. FG 2-3 dicens] dicit BH 4 ita] ergo BH d quod] cum CDEFG ;! quod ista om. BH 4-5 est1 posbile om. (hom.) BH 4 infert istam] stat sta EFG 5 istam om. BH 6-1 Si... antecedcns om. BH 7 sequitur] ad tuld. FG •. .

CAP. 7, § 3. - 2 est autern om. BH Il Hic om. BH 2-3 pracdictam dubitationem om. BH 3 dicens] dicit BH l! erit] est DH 4 dicendis] dictis E ,; hoc est] scilicet B, id est H, quod tuld. CDEFG

s

LIB s

Il.

CAP.

7: UTJI.UM

AD 'NECESSE ESSE' SEQUATUR 'POSSIBILE ESSE'

omne possibile esse vd ambulare vel huiusmodi, est possibile non esse etc., sed aliqua sunt in quibus ad possibile esse non sequitur pos­ sibile non esse.

§

s

10

4

Et primum quidem... [c. 13 ; 22b 38 - 23a 2]. Declarat suam solu­ tionem magis in speciali, et hoc per duas divisiones. Secundam ponit ibi 1: Quaedam vero potestates. Circa primam partem primo ponit unam divisionem. Dicit ergo primo quod in quibusdam potenti quae non agunt vel patiuntur secundum rationem, sicut ignis potest calefacere non se­ cundum rationem sed habet vim irrationabilem secundum quam po­ test calefacere, talis - inquam - potentia non valet ad apposita ; non enim potest ignis calefacere et non calefacere. Sed istae potestates quae sunt secundum rationem sunt plurimorum et contrariorum, quia sci­ licet possunt in apposita. Et ita patet quod aliqua potentia potest ad apposita, et aliqua non, scilicet potentia irrationalis.

§

s

479

5

Irationabiles vero... [c. 13 ; 23a 2-7]. Hic ponit unam subdi­ visionem potentiae irrationalis, dicens quod non omnes potestates irrationales non valent ad apposita. Sed aliquae non valent ad opposita, sicut dictum est de igne quae non valet calefacere et non calefa­ cere sed semper calefacit, et ita non valet ad apposita ; et sinùliter quaecumque sunt talia quae semper agunt uniformiter non valent ad apposita. Aliqua autem alia secundum potestates irrationales valent ad apposita ; sed quae sint ista non multum curandum, quia hoc quod 5 omne] est EFG,

om.

BH �! vel1

. .•

est] infert BH

6-7 etc

..

. es 11m.

BH

CAP. 7, § 4. -2 primum quidem] primo H 3 magis om. BDH ;: et hoc] diccns prum. C, 11m. BDH il divisiones] rationes BH 3-5 Secundam . . . divisionem 11m. BH 6 ergo 11m. BH Il potentiis] scilicet add. B, om. F ,i agunt] significant H 6-7 ve! patiuntur] possunt DEFG, animai posunt add. G, om. BCH 7 sicut ignis] non valet ad apposita ut ignis non BH 7-8 secundum rationem om. BH S-10 sed. . . potcstates om. BH S-9 irrationabi.lcm . . . valet om. F 9 calefacere] et non caleUcere adJ. D !i talis inquam om. CDEG 11 sunt1 om. CDEFG ::et] es B, om. EFGH :� quia om. BH 12 apposita] potentia F 12-13 Et ... irrationalis om. BH CAP. 7, § 5. - 2 Irrationabiles] Irrationales �EFG 2-3 unam . . . potestates] quae B, quod H 4 irrationales] rationales BH :1 apposita] et patet in littera add. BH 4-12 Sed . . . apposita om. BH 5 quae] quod CDFG non 11m. CD 9 sint] sunt CEF ::non] est add. DEFG : quod om. EFG

CAP. 7, § 4.

- l

Infra, § 6.

EXPOSITIO IN LIBli.UM PEIUHERMENIAS ARISTOTELIS

480

dictum est ideo dictum est ut pateat quod non omnis potestas est op-

10

positorum, nec etiam omnes potestates sub eade� specie, scilicet sub potestate irrationali, valent ad opposita. Notandum est hic p r i m o quod

Philosophus

vocat hic

potentiam rationalem illam quae secundum dictamen rationis agere po­ test, et non necessario conformiter dictamini rationis, cuiusmodi est voluntas nostra seu anima nostra intellectiva, quia

il

1s

non diferret

ab anima intellectiva, sicut in libro De anima ostendetur

1•

Vocat

autem potentiam irrationalem illam quae non potest agere secundum dictamen rationis, cuiusmodi est omnis alia natura activa quam natura intellectualis.

20

S e c u n d o notandum quod 'potentiam valere ad opposita' m u lt i p l i c i t e r intelligi potest. U n o m o d o ut 'valere ad opposita' sit idem quod 'posse agere et posse non agere', ita quod non sit impos­ sibile agere nec impossibile non agere.

Aliter

potest accipi ut sit

idem quod praesente passo et exsistente omni requisito ad actionem et

25

omni impedimento amoto et omnibus requisitis sufficienter appro:xi­ matis, agens libere possit agere et sponte vel sponte et libere non agerc.

Aliter

potest accipi ut sit idem quod 'posse producere effectus

contrarios', et hoc vel sponte et libere vel naturaliter. Secundum primam significationem accipiendo hoc vocabulum 'va-

30

lere ad opposita' hic dicendum est non tantum potentia rationalis va­ let ad opposita, sed etiam multae potentiae irrationales valent ad appo­ sita, sicut brutum potest ambulare et non ambulare, potest comedere et non comedere. Similiter iste ignis potest calefacere hoc lignum et non calefacere, quia neutrum est impossibile. Similiter sol potest illuminare hoc medium et non illuminare, quia neutrum est impossibile; 10 cst1] et lld. FG li ideo . cst1] et ideo ad h oc EFG 13 Notandum ... primo] Sciendum BH om. A 14 illam om. A li dictameD] productivam BH 15 et rationis om. BH 16 seu . . . nostra om. BH 16-20 quia ... intellectualis om. BH 16 illa] volunw nostra G i! difrret] difert CFG 19 alia] anima CD 21 notandum] est add. GH l' quod] talem lld. A Il potentiam] potentia BH, naturalem add. EFGH 22 valere om. BH 23 quod1 om. BH � · et] ve! BDFGH 23-Zl ita . . . agere1 om. BH 25 praesente] produa:-re praesente F, praesenti AC 24 sit] si A 26 amoto] remoto D 26-27 approximatis om. (l«.) C Z7 et1] ac EF, om. D :1 ve! spante om. AD 28 potcst accipi] dicuntur B, sumitur H Il sit om. BCEFG : quod om. BEH Il posse] possit BCI, proponit EH 29-30 et . . . significationem om. BH 30-31 hoc. . apposita] primo modo BH 31 hic om. CDEFGH 31-32 dicendum ... sed om. A 32 multae] aliae lld. BH irrationalcs om. BH 33 sicut] ut BH 33 potcst1 om. BFH Il comedere] et multa huiusmodi add. BH 35-39 Sirniliter . . . agant om. BH 36 medium] est manifcstum F .

.

,, hic1

•••

.

"

CAP. 7, § 5. 1495).

-

1

Ockham hoc ostendit iam In

II

Sent., q.

24 K (ed. Lugduni

35

LIB. II CAP.

7:

UTRUM AD 1 NECESSE ESSE' SEQUATUR 1 POSSIBILE ESSE'

sed secundum intentionem A r i s t o t e l i s

481

sol non potest ilumi­

nare et non illuminare, quia semper illuminat, quamvis non idem. Et aliqua alia agentia semper agunt et impossibile est quod non agant. 40

Accipiendo autem hoc vocabulum iuxta secundam significationem, sola potentia rationalis valet ad apposita, quia illa sola potest spante agere et non agere quantumcumque omnia requisita sint sufficienter approximata et nullum sit impedimentum. Est autem advertendum quod quamvis potentia rationalis possit sic in apposita, non tamen po-

45

test in quaecumque apposita nec pro quocumque tempore, quia in

nihil potest primo in apposita nisi in actum volendi et nolendi. Me­ diantibus tamen il potest aliquando in alia apposita, sicut in actus intdligendi et in actus exteriores. Unde sicut aliquando non est in po­ testate voluntatis moveri et non moveri, quamvis sit semper in poso

testate voluntatis velle moveri vel non moveri, ita non semper est in potestate animae, quae est ipsa voluntas, intelligere et non intelligere, assentire alicui propositioni et non assentire eidem. Immo potentia rationalis respectu primi actus intelligendi non plus potest in apposita quam ignis potest calefacere et non calefacere.

ss

Accipiendo autem hoc vocabulum 'valere ad apposita' iuxta tertiam significationem, sic sola voluntas potest in contrarios effectus respectu eiusdem passi eodem modo dispositi. Unde ipsa potest in se ipsa producere velle et nolle sicut placet sibi. Causa tamen naturalis

in diversis passis potest producere effectus contrarios; potest etiam eadem 60

causa naturalis cum

una

alia causa concausante in unum effectum, et

cum alia causa concausante in contrarium effectum respectu eiusdem passi. Ex praedictis potest responderi ad praedictam dubitationem, quia sequitur 'necesse est esse, ergo possibile est esse'; sed non sequitur 65

'possibile est esse, ergo possibile est non esse', quia 'possibile' est unum 39 est om. ACD 40 autcm] ergo F, om. D Il hoc... significationem] secundum tunc BH 41 sola1 om. BH 42-43 quantumcumque... impedimentum om. BH 43 autem] tamen DEFG 4� advertcndum quod] sciendum BH 44 sic om. BH 45 quaecumque] quantum FG 46 primo om. CH il actum] actu BFG 46-47 Mediantibus] melius BCDEFGH 47 il om. BDFH ii aliquando] ali B li alia] aliqua BFH Il actus] actu C, actibus EFG 48 in1 om. A 49-51 voluntatis... potestatc om . (hom. ) BH 49 voluntatis] volentis CD, velle tuld. FG 1: moveri1-1] mori G 50 moveri1-1] mori G il est om. AD 53 opposita] potcntia F 55-56 Accipien­ do. . . sola om. BH 55 hoc] istud F, om. CDE :; valere] naturalem E, causare F l! ad opposita om. DEFG 56 volunw] autcm om. BH 56-57 contrarios... in om. BH 56 ef] se sola tuld. CDEFG 58 sicut] et tuld. A SS-02 Causa ... pasi om. BH 60 concausantc] communicante G 60-61 unum. . . in om. (hom.) CDEFG 61 respecru om. CEFG 63 praedictam om. BH 65 unum o�r�. EFG

OCXHAM, OPBRA PHIOSOPHICA n

31

482

EXPOSITIO IN

LmRUM

PEIUHERMENIAS ARISTOTELIS

commune ad possibile quod potest ad apposita et ad possibile quod non potest ad opposita. Nunc autem 'possibile non esse' solum sequi­ tur ad possibile quod potest ad apposita; igitur non sequitur ad suum commune et superius, ergo non sequitur ad possibile. Et ita patet ad praedictam dubitationem et ad argumentum in contrarium.

70

§ 6 Quaedam vero potestates ... [c. 13; 23a 7-18]. Hic ponit secun­ dam divisionem per quam solvit praedictam dubitationem, dicens quod potestates quaedam dicuntur aequivoce, quia 'possibile' non di­ citur simpliciter, hoc est, non dicitur tantum uno modo sed pluribus.

s

Unde 'possibile' uno modo dicitur illud quod est in actu, sicut aliquis dicitur posse ambulare quando actu ambulat, et universaliter omne illud quod est in actu dicitur possibile. Aliud autem dicitur 'possibile' non quia est in actu, sed quia erit in actu vel esse potest; et potestas isto modo secundo dieta est in solis mobilibus. Potestas autem primo

to

modo dieta est tam in mobilibus quam in immobi1ibus. Istis autem duabus potestatibus hoc est commune: quod neutrum est impossibile, quia de isto qui ambulat actu verum est dicere quod non est impos­ sibile ipsum ambulare et de eo qui ambulat verum est dicere ipsum ambulare.

ts

Et ista distinctione praemissa, applicat eam ad propositum, dicens quod unus praedictorum modorum non dicitur de necessario. Illud enim quod est possibile ante actum non dicitur de necessario, sed alter dicitur de necessario, scilicet iste qui est cum actu. Cum ergo 'possibile' sit unum commune praedictis duobus, et semper ab inferiori ad superius est bona consequentia, et unum istorum inferiorum sequitur ad necesse, ergo possibile sequitur ad necesse. Sed non quodlibet possibile 66 co=une] ad apposita ll. A li potcst... quod1 om. (hom.) B 67 solum om. BH 68 pctest] est co=une EFG Il apposita] et ad possibile quod non potcst ad apposita H 69-70 Et... contrarium om. BH CAP. 7, § 6. - 2

vero

potcstatcs] cnim BH 2-3 scdam] unam F 3 dians] dicit BH 5 simpliciter om. CDEFG , dicitur] dicuntur EFG 7 possc] possibile DFG Il quando] quia DF 7-8 et . . . illud] alio mod o BH 7 univcrsalitcr] utrum B 8 quod] non ad BH 8-9 diciturl... actu1 om. (hom.) BFH 9 quia1 ... ve! om. BH !l potcstas] in actu BH 11 est om. A li 10 dieta] est ll. CDF, om. BH l! solis] solum est in BCH li Potestas autem] Sed BH in i=obilibus] non in mobilibus A Il autem om. BH 12 hoc om. BH 1: cst1 om. A': impossibile] possibile H 13 qui] quod BH, iam 11tltl. A 14-15 et. . . ambulare om. (hom.) CEFG 14 et] sic tl BH Il co] alio BH 14-16 qui. .. Et om. BH 16-24 dians. . . nc om. BH 18 ante actum] aliquando autem C li alter] aliter CB 19 cum1] in CDEFG 22 ergo. . . nc om. ACG

4-5 quia... pluribus om. BH

20

UB. Il CAP.

7:

UTRUM AD 'NECESSE ESSE' SEQUATUR 'POSSIBILE ESSE'

483

sequitur ad necesse, nam illud possibile quod est ante actum non se­ quitur ad necesse. Intelligendum est quod tota substantia solutionis

25

Philosophi

consistit in hoc quod hoc nomen 'possibile' aequivoce accipitur. Acci­ pitur enim

t

rihus

illud quod est actu.

m o cl i s:

Alio

uno

modo

dicitur 'possibile'

m o d o dicitur 'possibile' illud quod non

est actu sed sibi non repugnat esse actu. A l i o m o d o d i c i 30

t u r

'possibile' illud quod non est impossibile. Primum 'possibile' est idem quod necessarium; secundum, idem quod nec est necessarium nec im­ possibile; tertium est commune utrique. Vult ergo dicere quod 'pos­ sibile' secundum primam significationem et tertiam sequitur ad necesse,

'

sed non secundum secundam. Et ita vult dicere quod ista nomina po35

testas', 'possibile', 'posse' et huiusmodi, aequivoce accipiuntur et sunt aequivoca; et secundum hoc aliquando sequitur ad necesse esse, ali­ quando non. Et s i d i c a t u r quod omnis divisio est per apposita, sed praedicta divisio 'possibilis' per tria membra non est per apposita, d i c e n d u m quod non omnis divisio est per apposita, et maXIme

40

illa quae est vocis in signi.ficationes, cuiusmodi est praedicta.

§

7

Et est quidem fartasse... [c. 13; 23a 18-21 ]. Pastquam P h i s

l o­

o p h u s astendit quomodo propositiones modales se habent secun­

dum consequentiam, hic intendit ostendere a cuiusmodi prapositione s

est convenientius incipiendum in tali ordine propositionum modalium diversarum modarum. Et intendit quod convenienter incipitur a ne­ cessario: primo proponens hoc, secunda aliqualiter persuadens. Dicit ergo primo quod fartasse convenientius ordines talium pro­ positionum incipiuntur a propasitiane de necessario, quia necessarium 23 illud] sicut A 24 nea:s] es lld. DEFG 25 Intclligendum ... Philosophi] B rcviter intentio sua BH 26 accipitur1] sumitur B, potcst sumi H 26-28 Accipitur... illud] tripliciter primo pro ilio BH 28 Alo. .. illud] secundo pro ilio BH 29-30 Alo... illud1] terrio pro ilio BH 31 secundum] est lld. DF .i quod] illud lld. C, illud quod lld. F, om. BH 32 tertium] idem add. D, possibile IJdd. G 34 secundam] tertiam F, quartam H, significationem lld. BGH 34-37 Et. . . non om. BH 35 posse om. CEFG 37 quod om. BH 38 scd. . . apposita om. BH il apposita] igitur add. D, ergo male lld. G 40 cuiusmodi] eiw DG, ut add. G !l est om. CEF CAP. 7, § 7.-2.-3 Postquam Philosophw] Hic BH 3 ostendit] udd. BH 3-4 propositioncs ... propositione om. BH S-6 in... modorum om. BH 6-9 convenicnter... incipiuntur om. BH 6 convenicnter] convenicntiw CFG 6-7 necesrio] neces CDEFG 7 proponens] proposita A, om. EFG " aliqualiter] aliter CF il persuadcns] ibi: Manifestum est autem ex his tld. F 8 fortas] forte FG 9 incipiuntur] incipiunt CE il necesum] es tld. B CFGH

484

EXPOSmO

IN UBRUM

PERIHERMENI ARISTOTELIS

est principium omnium esse et non necessarium est principium non

to

esse omnium, hoc est, a propositione affirmativa de necessario et ne­ gativa, et a suis contradictoriis, convenienter proceditur ad alias pro­ positiones modales, ut illi sint ordines: non necesse est non esse non necesse est esse

15

necesse est non esse necesse est esse possibile est esse possibile est non esse non possibile est esse

20

non possibile est non esse contingit esse contingit non esse non contingit esse non contingit non esse

25

non impossibile est esse non impossibile est non esse impossibile est esse impossibile est non esse § 8 Manifestum est autem ex his... [c. 13; 23a 21-23]. Hic aliqua­

liter persuadet quod sic a propositione de necessario est incipiendum, et est persuasio talis: ila quae sunt in actu sunt priora illis quae sunt in potentia; sed sempiterna et necessaria sunt in actu; ergo sunt priora illis quae sunt in potentia, non in actu; ergo convenienter incipitur a propositione de necessario.

10 necesum] es ll. BCH 11 hoc est) ideo BH 11-12 et convenienter om. BH 12 proceditur] arguitur EFG 12-13 ad. .. ordina] hoc modo secundum ordinem BH 18 est) non ll. H 19 posibile. . . non) non possibile est H 20 est) non atld. H 22 contingit) contingens est EFG 23 contingit] contingens est G 24 contingit] contingens est G 25 contingit) contingens est G •••

om.

CAP. 7, § 8. - 2 ex his DF 4 in1 om. ACE

BH � aliqualiter om. BH 5 in om. BH 5-6 pri ora ... actu

om.

3 necesio] BH

om.

neces

EF :; est

5

LIB II CAP.

7:

UTRUM AD 1NECESSE ESSE' SEQUATUR 'POSSIBILE ESSE'

§

485

9

Et haec quidem...

5

10

15

20

25

[c. 1 3 ; 23a 23-26] . Hic ad declarationem prae­ dictorum innuit unam divisionem talem : quod eorum quae sunt, quaedam sunt in actu sine potestate prima, hoc est, sine aliquo primo quod sit pars eorum, sicut primae substantiae, scilicet intelligentiae et corpora cadestia, quia nulla pars eorum praecedit ipsa. Alia autem sunt in actu cum possibilitate, quae tamen possibilitas praecedit ipsa tem­ pore et il1a sunt natura, hoc est perfectione, priora il1a potestate, tamen tempore sunt posteriora. Unde materia praecedit substantias generabiles et corruptibiles tempore sed non perfectione, immo imperfectior est. Sed alia numquam sunt in actu sed solum in potentia, quia multa sunt individua diversarum specierum quae numquam erunt in actu et ta­ men sunt in potentia, sed il1a potentia numquam reducetur ad actum. Aliter exponitur quod aliqua sunt semper in potentia et numquam in actu, sicut divisio continui, quia il1a semper est in potentia et num­ quam in actu. Sed sicut sonat non est verum, quia il1a divisio conti­ nui est in actu sicut in potentia ; sicut enim semper aliqua pars restat dividenda, ita aliqua est actu divisa. Vult ergo dicere quod quaedam semper sunt, sicut necessaria ; quaedam ali quando sunt, aliquando non sunt ; et quaedam numquam sunt, possunt tamen esse. Circa istas propositiones modales sunt duo videnda. P r i m o videndum est de a e q u i p o Il e n t i a 1; s e c u n d o, de r e p u­ g n a n t i a et i n c o m p o s s i b i l i t a t e earum. Circa primum sciendum quod aequipollentia propositionis sequitur quando per additionem negationis tota propositio ila negativa redditur alterius quanCAP. 7, § 9. 3 talem] dicens B, scilicet H 4 in om. A 4-5 hoc... corum om. BH 5 sicut primae] ut BH ;: scilicet intelligenriae om. BH 6 caclesria] supracaelestia ADEFG i quia... ipsa om. BGH 6-8 Alia .. . tcmporc om. CG 6 autem om. BDFH 7 cum .. . quae om. BH 1: pos­ sibilitate] potestate F ·· possibilitas] potestas BFH [i pract] praccessit BH :1 ipsa om. BH 8 il1] alia BH 1: hoc est] scilicet B, id est H :: potestate] possibilitate ACD 9 substanrias generabiles] gcne­ rabilia BH l' gencrabiles] gencrales CEG 10 corruptibiles] corruptibilia BH temporc om. CEFG 10-11 immo. .. scd1 om. BH 10 impcrfcctior] perfcctior FG 11 alia] sunt quae add. C :: in1 om. ABH 11-12 scd1 et om. BH 11 in1 om. A 12 individua] animalia D, om. CEFG 13 in om. BH i: reducetur] rcducitur BEH 14-20 Aliter... esse om. BH 15-16 numquam] non F 16 Scd] hoc adtl. CDEFG ;: est om. AE 19 scmper] aliquando F, om. C :. sunt1] et atld. DEFG 20 tamen] non adtl. FG 21 istas om. BH 22 vidcndum est om. BH 23 incompossibilitate] compossibilitate BH earum om. BH 24 sciendum] est atltl. FGH !l scquitur] quaeritur DH, quia EFG ..•

CAP. 7, § 9. - 1 Cf. Guillelmus de Ockham, Summa 13-16 (Opera Philosophica I, ed. cit., pp. 642-649) .

logicae,

pars m-3,

cc.

486

EXPOSITIO IN UBRUM PEIUHElENIAS ARISTOTELIS

titatis vel qualitatis vd modi quam fuit propositio praecedens in qua negatio addita non ponebatur, sicut ista 'non omnis homo currit' est alterius quantitatis quam ista 'omnis homo currit', et hoc quia ista negatio ponitur in ista et non in alia ; sicut ista 'non est possibile omnem hominem currere' est alterius modi quam ista 'possibile est omnem 30 hominem currere', nam una, scilicet afrmativa, est de possibili et alia non. Unde sciendum quod 'possibile' et 'contingens', sicut P h il o s o p h u s hic loquitur, convertuntur, quamvis secundum unam significationem de qua dicetur p o s t e r i u s, non convertantur. Et ideo in ista parte quod dicitur de possibili intelligendum est de con- 35 tingenti. Sciendum est quod aliquando modus negatur, aliquando non ne­ gatur. Quando modus non negatur, accipienda est aequipollentia si­ cut in illis de inesse. Unde ista 'possibile est non omnem hominem cur­ rere' aequipollet isti 'possibile est aliquem hominem non currere' ; 40 et ista 'possibile est omnem hominem non currere' aequipollet isti 'possibile est nullum hominem currere' ; et sic de aliis. Quando autem modus negatur, tunc aut negatio praecedit tam modum quam dictum vd tantum dictum vel praecedit tantum modum. Si primo modo, aut illud dictum est universale aut particulare. Si sit 45 universale et modus negatus est 'possibile', sic aequipollet uni parti­ culari de necessario, sicut ista 'non est possibile omne anima! esse ho­ minem' aequipollet isti 'necesse est aliquod anima! non esse hominem', et etiam uni universali de impossibili, sicut isti 'impossibile est omne anima! esse hominem'. Si autem in tali dictum sit particulare, tunc so aequipollet uni universali de necessario et uni particulari de impossi­ bili, sicut ista 'non est possibile aliquod falsum esse verum' aequipollet isti 'necesse est omne falsum non esse verum', et isti 'impossibile est aliquod falsum esse verum'. Si autem negatio tantum praecedit modum talem, scilicet 'possi- ss bile', sicut 'omnis homo non potest esse asinus' vel 'omnem hominem esse asinum non est possibile', tunc si propositio sumatur in sensu diZ7 homo om. A 29 sicut] sic FG 31 scilicet om. ABH 32 Unde] quoniam H :; 33 quamvis] sed F, om. EG sciendum] est lldd. GH 34 convertantur BEFH ii Et om. BH 35 parte] illud lldd. CDEFG i! quod dicitur] quidquid dicatur BH 37 est] igitur lld. BDEFGH 37-38 negatur om. BH 38 aequipollentia] in istis modalibus add. G 40 aequipollet] aequivalet (hic et infra) DF 41-42 ista. . . et om. BH 44 tantum dictum] terminum solum AC 45-46 aut... 46-47 sic... particulari] universale BH 46 negatus CDFH, et lldd. B, sic add. FH, quod add. G et aequivalet uni propositioni F 49 uni) de add. A, om. H i! sicut isti om. D 50 in tali) illud DH :: sit) est BH 51 de neceso] negativae E 56 sicut] ut G hominem) non add. DEG '1

LIB. II CAP.

60

65

70

75

so

ss

90

7:

UTRUM AD ' NECESSB ESSE1 SEQUATUR 'POSSIBILE ESSB1

487

visionis et sit universalis, aequipollet uni universali negativae de ne­ cessario, sicut ista 'nullus homo potest esse asinus' aequipollet isti 'omnis homo de necessitate non est asinus'. Si sumatur in sensu com­ positionis, aequipollet uni particulari negativae de necessario, sicut ista 'omne animai esse hominem non est possibile' aequipollet isti 'necesse est aliquod animai non esse hominem'. Utraque autem aequi­ pollet uni universali de impossibili, sicut ista 'omne animai esse hominem non est possibile' aequipollet isti 'omne animai esse hominem est impossibile'. Si autem dictum sit particulare, tunc aequipollet in sensu divisionis uni particulari de necessario, sicut ista 'aliquod animai non potest esse homo' aequipollet isti 'aliquod animai necessario non est homo' et isti de impossibili 'aliquod animai impossibiliter est homo'. In sensu autem compositionis aequipollet uni universali negativae de necessa­ rio, sicut ista 'aliquod animai esse hominem non est possibile' aequi­ pollet isti 'necesse est nullum animai esse hominem' et isti particulari de impossibili 'aliquod animai esse hominem est impossibile'. Si autem in tali propositione cuius aequipollentia quaeritur negatur modus ne­ cessitatis, tunc si negatio tantum praecedit modum, si sit dictum parti­ culare, in sensu divisionis aequipollet uni particulari negativae de ne­ cessario, sicut ista 'aliquod animai esse album non est necessarium' aequipollet isti 'aliquod animai potest non esse album', quia ista 'aliquod animai esse album non est necessarium', sumpta in sensu divisio­ nis, aequipollet isti 'aliquod animai non necessario est album', quae aequipollet isti 'aliquod animai potest esse non album'. Sed in sensu compositionis aequipollet uni universali negativae de possibili, sicut ista 'aliquod animai esse album non est necessarium' aequipollet isti 'nullum animai esse album est possibile'. Si autem dictum sit universale, tunc in sensu divisionis aequipollet uni universali negativae de possibili, sicut ista 'omne animai esse album non est necessarium' aequipollet isti 'omne animai potest non esse album', quia prima aequipollet isti 'omne animai non necessario est album', quae aequipollet isti 'omne animai potest non esse album'. 58 et] ve! A, om. H :i uni om. BH 60-61 compositionis] composito EFG 63 non om. A 64 impossibili] possibili A 64-6 sicut... impossibile om. BH 64 anima!] non ddd. DEFG 71 compositionis] composito FG l aequipollet] aequivalet BDFH 67 divisionis] diviso G 73 isti om. A 75 propositi one] de necesrio ddd. BH : negatur] negetur BCEGH 77 divisionis] diviso G 79 anima!] non ddd. G . non om. A . quia] in ddd. EFG 80 anima!] non ddd. D, poteSt ddd. H 81 anima!] album DH ;: album] anima! DH 81-82 quae... album om. BH 82 ali88 omne om. H : non1 om. H 83 compositionis] composito BGH quod om. A

EXPOSITIO IN LIBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

488

Sed in sensu compositionis aequipollet uni particulari negativae de pos­ sibili, sicut ista 'omnc animai esse album non est necessarium' aequi­ pollet isti 'aliquod animai non esse album est possibile'. Si autem in tali propositione negatur modus impossibilitatis, tunc si dictum sit universale, in sensu divisionis aequipollet uni universali afrmativae de possibili, sicut ista 'omnem hominem currere non est impossibile' in sensu divisionis aequipollet isti 'omnis homo potest currere'. In sensu compositionis aequipollet uni universali de possibili, sicut ista 'omne album esse animai non est impossibile' aequipollet isti 'omne album esse animai est possibile'. Si autem dictum si t particulare consimiliter aequipollet particulari de possibili, tam in sensu divisionis quam in sensu compositionis. Et ista ad praesens sufficiant de aequipollentia proposi­ tionum modalium, quamvis multa alia deberent dici, sicut alias forte dicetur 1• Circa r e p u g n a n t i a m propositionum sciendum quod universalis negativa de necessario et universalis afrmativa de necessario, sive sumantur in sensu compositionis sive in sensu divisionis, contra­ riantur sicut istae contrariantur 'omnem hominem esse animai est ne­ cessarium' - 'nulum hominem esse animai est necessarium' ; similiter istae contrariantur 'omnis homo de necessitate est animai' - 'omnis homo de necessitate non est animai', quia tam istae quam illae possunt esse simul falsae, sed non possunt esse simul verae. Similiter universalis afmativa de necessario et particularis negativa de necessario non contradicunt si sumantur in sensu divisionis, sicut istae non contradi­ cunt 'omnis homo de necessitate est albus' - 'aliquis homo de necessitate non est albus', quia ambae falsae sunt ; contradictoria autem numquam possunt esse simul falsa. Et ratio est quia quamvis idem non possit affirmari de aliquo et negari cum modo necessitatis, non tamen 91 compositionis] composito BGH 94 negatur) negetur FH impossibilitatis) impossibilis B ; si om. ACEG 95 divisionis) diviso EG 96 impossibile] possibile CI 97 divisionis] diviso E 98 compositionis) composito EG ;; aequipollet) etiam add. CDEFG 99 non om. B 100 consimiliter) et similiter BH 101 divisionis] diviso G :1 in sensu om. BH 102 composirionis] composito G 102-104 Et . . . dicetur om. BH 104 dicetur] ostendetur D 105 proposirionum) modalium est add. DG :i sciendum] est add. H 106 et necesrio• om. (hom.) EFG 107 sUI] sumatur BCDEF compositionis] composito EGH :; in sensu om. BH :1 divisionis] di­ vi so EGH 108 contrariantur1 om. BH 109 similiter) sicut D 1 10 contrariantur om. BH 1 11 quam illae om. H 112 sed . . verae om. EFG 1 14 divisionis) diviso G 115 de neces­ sitate om. H 116 ambae] .finis ccd. D 116-117 contradictoria. . . falsa om. (hom.) DH 118 de aliquo om. BH •.•

,'

.

1

Vide

supra, notam 1 .

95

to

1 os

1 1o

1 1s

LIB.

120

125

130

U

CAP.

7:

UTRUM AD 1 NECESSE .ESSE' SEQUATUR 'poSSIBILE ESSE'

489

oportet quod affirmetur vel negetur cum modo necessitatis, et ita neutra aliquando est vera sed falsa ; et sicut dictum est de universali affirmativa et particolari negativa de necessario, ita consimiliter dicen­ dum est de universali negativa et particulari affirmativa. Sed quamvis universalis negativa de necessario et particularis affirmativa de neces­ sario non contradicunt, tamen universalis negativa de necessario et particularis affirmativa de possibili contradicunt. Similiter universalis affirmativa de necessario et particularis negativa de possibili contradi­ cunt ; unde istae contradicunt 'omnis homo de necessitate est albus' - 'aliquis homo potest non esse albus' ; et similiter istae 'omnis homo de necessitate non est albus' - 'aliquis homo potest esse albus'. Sic igitur per istas propositiones habetur una figura completa habens propositiones contrarias, contradictorias, subaltemas et subcon­ trarias sic dispositas : contrariae omnis homo dc necestate est albus

omnis homo dc necestate non est albus

aliquis homo potest non albus

aliquis homo potest esse albus su bcontrariae

135

140

Et ita intelligendum est quod ista figura est conveniens sive omnes propositiones sumantur in sensu compositionis vel eis aequivalentes sive omnes sumantur in sensu divisionis vel eis aequivalentes. Similiter universalis affirmativa de impossibili et universalis nega­ tiva de impossibili contrariantur, ut istae 'impossibile est omnem hominem esse album' - 'impossibile est nullum hominem esse album', 1 1 9 ve!] et B F : . ita] sic B H

120 sed] ve! EF, aliquando G falsa] numquam add. C 1 2 1 de A 121-122 ita. . . negativa om. BCEFH 1 22- 1 23 et. . necesrio 011 . CEFG 1 22- 1 23 Sed . univenalis] et univenali BH 123-124 et. . . necessario1] quod BH 1 24 contra dicunt] contradicant CEFG 1 25 affirmativa] negativa C 130 completa] compiere E, om. FG 131 propositiones] consequentias A :• contradictorias, subalternas om. A 1 32 sic dispositas] in hac figura add. BI, om. A 1 33 homo1 om. AC 135 ita om. BEFGH intelligendum est] sciendum BH ;! est] et BG 136 compositionis] composito FH ve!] sive BH 137 omnes suman1 39 ut] sieu t CEF ut istae o n 1 . A tur om. BH divisionis ve! ] diviso sive BH n�rio

.

om. . .

'

490

EXPOSmO

IN

LIBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

quia possunt esse simul falsae, sed non possunt esse simul verae. Sed universalis de impossibili non contradicit particulari de impossibili, sicut istae non contradicunt 'impossibile est omnem hominem esse al­ bum' - 'impossibile est aliquem hominem non esse album', quia utra­ que est falsa, sive sumatur in sensu compositionis sive in sensu divisionis. Sed universali de impossibili contradicit particularis de possibili, ita quod affirmativa affirmativae et negativa negativae, unde istae 'im­ possibile est omnem hominem esse anima!' - 'possibile est aliquem hominem esse anima!' ; et similiter istae 'impossibile est nullum asi­ num esse hominem' et 'possibile est aliquem asinum non esse hominem'. Similiter istae contradicunt 'nullus homo potest esse albus', quae aequivalet isti in sensu divisionis 'impossibile est omnem hominem esse album' et 'aliquis homo potest esse albus'. Similiter istae contradi­ cunt 'nullus homo potest non esse albus', quae est aequivalens isti in sensu divisionis 'impossibile est nullum hominem esse album', et 'aliquis homo potest non esse albus', quae aequivalet isti 'aliquem homi­ nem non esse album est possibile' . Et sic habetur una figura talis :

t45

150

15

contrariae impossibile est nullum hominem esse album

impossibile est omnem hominem esse all-um

� E ,

lt

� l,

.. ..o :l ..

' ' .

. .. · n

possibile est aliquem hominem

possibile est aliquem hominem non esse album

es

album

subcontrariae

Similiter universalis de possibili et particularis de necessario contradicunt, ita quod affirmativa negativae et negativa affirmativae. Sed universalis affirmativa de possibili et universalis negativa de possibili non contrariantur, nec universalis affirmativa de possibili et particudel. F, 0111. EG 145 sumatur] sumanEFG 145-146 divisionis] diviso BGH 147 afrmativa] contradicit tuld. G il istae] contradicunt add. G 149 et] contradicunt F 150 possibile ] i mpossibile H 150-151 hominem] contradicunt add. EF 152 aequivalet] aequipollet (hic et in.fra) AG 154 est aequivalens] aequivalet CF 155 divisionis] diviso G 157 E t . . . ta!is] sicut patet hic in figura BH una] alia tuld. F , ; figura] completa alia add. CEF 158 albumi-l] animal FG 159 non om. H , album i - l ] anima! FG : hominem1] non ad. EH 16 1 affJimativa] con163 contrariantur] contradicunt A tradicit add. G .. affirmativae ] contradicunt EF " Sed ] scilicet BH tur

142 BH :;

non

om.

B

143

BH BEGH : . in

sicut] sed

compositionis] composito

144

scnsu

non

om.

tro

UB. II CAP.

1 65

7:

laris afrmativa de necessario subalternantur, quia particularis de necessario non sequitur ad universalem de possibili. Similiter particularis affirmativa de necessario et particularis negativa de necessario non sub­ contrariantur, quia possunt esse simul falsae. Et ita habetur tertia fi­ gura, sed incompleta, talis : omnis homo potest euc: albus

170

1 75

tao

185

49 1

UTRUM AD 1 NECESSE ESSE' SEQUATUR 'POSSIBILE ESSE1

aliquis homo de necessitate

est

omnis homo potest non

aliquis homo de necessitate non

albus

es

albus

�st

albus

Est autem ista figura incompleta, quia proposttlones universales sunt simul verae, et ita non habetur in ea contrarietas ; nec subcontra­ rietas, quia ambae particulares sunt falsae, quod repugnat subcontrariis ; nec habetur subalternatio, quia universales sunt verae et particulares falsae, et ita non inferunt eas. Habetur tamen in ea contradictio, et ita est incompleta figura. Et ista de modalibus ad praesens suffi.ciant, quamvis multa sint omissa. Hic tamen est intelligendum quod 'contingens' dicitur d u p l i­ c i t e r, scilicet secundum quod convertitur cum possibili, et sic loquitur P h i l o s o p h u s hic de contingenti ; a l i t e r dicitur 'contin­ gens' quod potest esse et non esse, et ita repugnat tam necessario quam impossibili, et ideo aequivalet quaelibet talis uni copulativae de possi­ bili, quae scilicet componitur ex una affirmativa de possibili et una negativa de possibili, sicut ista 'contingi t hominem esse album' aequivalet isti 'homo potest esse albus et homo potest non esse al bus'. Et ideo qui scit ordinem et consequentiam et repugnantiam propositio­ num de possibili ad alias propositiones modales potest faciliter scire 165 Similiter] sed BH 167 simul om. H : falsae] Hic explicit cod. B ·: ita ] sic HI 167-168 figura] in hunc modum add. H 168 sed om. EF . sed incompleta om. GI 170 necessitate'] non add. E 171 autem] tamen A . . incompleta] incomplere E, om . F 172 et. . . non] nec A 173 par175 et ita] ideo FG, sic H 176 ita] taticulares om. H 174 univenales] simul add. EFG 178 intelligendum] advenendum EFG dicimen EFG, haec H 177-190 quamvis . . . Hic om. H tur] accipitur F 1 79 secundum om. EFG 180 hic om. CEFG 182 copulativae] reduplicativae A, copulae C 184 ista om. EFG 184-185 aequivalet] aequipollet A 186 et1 om. FG 1 86-187 propositionum om. EFG '

492

EXPOSITIO IN LIBRUM PERlliERMENIAS ARISTOTELIS

ordinem et consequentiam et repugnantiam propositionum talium de contingenti ad alias propositiones modales. Hic tamen est advertendum quod sicut talis de contingenti aequipollet uni copulativae ex duabus de possibili, ita apposita talis contin­ gentis aequipollet uni disiunctivae ex contradictoriis istarum proposi­ tionum de possibili in copulativa, sicut ista 'non contingit hominem esse album' aequipollet isti disiunctivae 'omnis homo de necessitate non est albus vel omnis homo de necessitate est albus'. Et ita ex istis potest sciri faciliter aequipollentia talium propositionum ad alias.

[CAPITULUM

190

1 95

8

DE CONTRARIETATE QUARUNDAM ENUNTIATIONUM J

§ 1 [c. 1 4 ; 23a 27-32] . In ista parte determinat P h i l o s o p h u s de contrarietate quarundam enuntiationum. Et dividitur in duas partes, quia primo movet quae­ stionem de istarum propositionum contrarietate ; secundo solvi t eam, i bi 1: Nam si ea. Est autem quaestio sua ista ; an affirmativae propositioni contrarie­ tur negativa contrario modo enuntians vel affirmativa de contrario extremo, sicut an isti propositioni 'omnis homo est iustus' contrarie­ tur ista 'nullus homo est iustus', quae enuntiat modo contrario, quia scilicet est negativa et alia affirmativa, vel ista 'omnis homo est iniu­ stus', quae est de contrario praedicato, non tamen enuntiat modo con­ trario cum utraque enuntiet affirmative. Similiter quaerit an istae sint Utrum autem affirmatio contraria est

. . .

189 alias] istas CEFG 190 advertendum] sciendum H 1 91 apposita] oppositio GH 193 in] et C, 011 . H 194-195 omnis . . . vcl 011. A 195-196 potest . . . facilitcr] patet H 196 ad alias 011. CH, Tera pan pr incipalis add. G

5 Philosophus CAP. 8, § l . 4 affirmatio . . . est] affirmare etc. G 4-5 In . . . parte] Hic H H 6 cnuntiationum] propositionum EFG, propositionum seu pratll. H :: movet] ostendit C, quaerit EFGH 7 cam] secunda add. CEFG, 011 . H 9 affirmativae] affirmationi H propositioni ] propositionwn CEFH 11-12 contrarietur . . . iustus o m . (hom.) A 1 2 ista 011 . EFG 1 3 est1 011. ACH i ' vcl] sed FG ista] isti CEFG 13-14 iniustus ila C, iustus AEG, non-iustus HX, corr. tx iustus F 15 cnuntict] cnuntiat H Similiter] sic FG sint] affirmativac add. F -

011 .

,

'

CAP. 8, § l .

-

1

Infra, § 2.

s

10

1s

LIB. II CAP.

8:

DE CONTRARIETATE QUARUNDAM ENUNTIATIONUM

493

contrariae ' Callias est iustus' - 'Callias non est iustus', vel istae 'Callias est iustus' - ' Callias est iniustus'. § 2

s

to

ts

Nam si ea quae sunt in voce . . . [c. 1 4 ; 23a 32 - 23b 7] . In ista parte solvit P h i l o s o p h u s praedictam quaestionem. Et est solutio sua ista : quod illae enuntiationes quae sunt de contrariis extremis non sunt contrariae, sed illae quae enuntiant modo contrario. Et ista duo probat per istam rationem : sicut se habent opiniones seu enuntiationes in mente quantum ad contrarietatem et non contrarietatem, sic se habent enuntiationes in voce, quia il quae sunt in voce sequuntur ila quae sunt in anima. Sed opiniones in mente quae contrario modo enuntiant sunt contrariae, et non illae quae sunt de contrariis extremis ; ergo similiter illae quae sunt in voce si sint enuntiationes contrario modo erunt contrariae, et si sint tantum de contrariis extremis non erunt contrariae. Circa istam rationem primo ponit maiorem, secundo probat mi­ norem, tertio resumit implicite totam rationem et concludit conclu­ sionem ; secunda, ibi 1 : [Si ergo est bo n i] ; tertia, i bi 1 : Qusre si in op i­

nione.

20

25

Dicit ergo primo quod cum il quae sunt in voce sequuntur ea quae sunt in anima, necesse est quod si illa opinio in mente quae est de contrario extremo sit contraria affirmationi, quia sicut si opinio in mente qua mens opinatur quod omnis homo est iniustus sit contraria opinioni qua opinatur quod omnis homo est iustus, tunc, inquam, ne­ cesse eri t quod similiter si t in voce quod ista afrmativa prolata 'omnis homo est iniustus' sit contraria isti affirmationi 'omnis homo est iustus'. Et si opinio de contrario non sit contraria opinioni de alio contrario, sed opinio qua opinatur affirmative sit contraria opinioni qua opinatur negative, consimiliter erit in voce quod affirmativa non erit contraria affirmativae, sed negativa erit contraria affirmativae. CAP. 8, § 2. 2 quae. . . parte om. H 6 opinioncs] propositioncs EFG 8 cnuntiationcs] pr op ositiones EFG 10 de] in FG 11 enuntiationes] enuntiantes G 15-16 rationem . . . ibi1 21 iniwtus] iwtus AE :! sit contraria] dicit contraria om. H 16 tertia ibi om. CFG Quare om. A CEG, contrariatur H 22 homo] non add. FH 23 erit] est H . quod1] quamvis H 24 iniustus] iwtw EF " sit . . . iwtw om. (hom.) CEFGH 25 contrario1 ] extremo add. H ii alio contrario] alia con traria E 27 consimiliter] et similiter FG 28 sed . . . affinvae om. CEFGH

CAP. 8, § 2.

-

1

Infra, § 3.

2

Infra,

§ 12.

494

EXPOSITIO IN LIBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

Cum ergo ita sit, necesse est considerare cui opinioni vere contra­ riatur : an scilicet negativae vel affirmativae de contrario extremo. Et exponit se, dicens quod haec est opinio vera qua mens opinatur quod bonum est bonum. Opinio autem qua opinatur quod bonum non est bonum est falsa ; similiter opinio qua opinatur quod bonum est malum est falsa. Ergo considerandum est an ista opinio vera qua mens opinatur quod bonum est bonum contrariatur huic falsae qua opinatur quod bonum non est bonum vd il1i falsae qua opinatur quod bonum est malum. Et quia aliquis posset credere quod semper opiniones de con­ trariis sic se haberent quod oporteret unam esse veram et aliam falsam, hoc removet, ibi Nam arbitrari, dicens quod non est arbitrandum opi­ niones esse contrarias vel repugnantes eo quod sunt contrariorum. Hoc enim est falsum ; quod probat, nam istae opiniones quibus mens opi­ natur quod bonum est bonum et quod malum est malum sunt de contrariis, et tamen non sunt contrariae, nec una eri t vera et alia falsa ; sed vd sunt eadem opinio et utraque est vera, vel si non sunt una opi­ nio sed plures, tamen utraque vera est ; et ita non semper opiniones de contrariis sunt contrariae. De istis tamen contrariis sunt contrariae opi­ niones et sunt contrariae enuntiationes non propter hoc solum quod sunt de contraris, sed quia enuntiationes factae de eis contrario modo enuntiant, et opiniones sunt contrariae de eis quia contrario modo opi­ nantur, sicut de istis contrariis 'bonum' et 'malum' fiunt duae contrarietates, scilicet istae : 'bonum est bonum' - 'bonum non est bonum' ; ' malum est malum' - 'malum non est malum'. Notandum est hic quod P h i l o s o p h u s [non] vocat hic 'con­ traria' illa quae sunt incompossibilia in eodem, nam ila extrema de quibus loquitur hic P h i l o s o p h u s possunt simul esse in mente, ita sicut quaecumque alia. Sed vocat hic 'contraria' signa talium con­ trariorum quae sunt incompossibilia sive i1la signa significent illa in­ compossibilia naturaliter sive ex institutione. Et quod hoc sit verum patet, nam secundum P h i l o s o p h u m, sicut aliquae propositiones prolatae sunt contrariae, ita aliquae propositiones prolatae sunt de 29 Cum . . . sit] est ergo ita sic, igitur A Il vere] veta FG 32 qua] contraria EFG 32-3.3 non. . . bonum1 om. (hom.) EFGH 33 malum] q uac tU!d . EFG 34 est1 om. CEFH 35 contrariatur] contrarietur EFGH 36 non . . . bonum1 om. EFG 41 istae. . . quibw] ista opinio quac CEFG 42 et om. EF : sunt] est EFG 43 erit] est FG 44 vell] ut CEFH, quod G 47 hoc om. A 49 enuntiant . . . modo om. (horn.) EFGH 50 et om. ACH 53 hicl om. H Il non il4 X, om. ccdtl. 54 incompossibilia] imposbilia E ; eodem] praedicari atltl. H 55 simul] similiter C 56 talium] talia AC 57 incompossibilia] quia non possunt de eodem verificari atltl. H il signa] quac praem. A, om. CEFGH :; illa] enim A. om. El 60 contrari . . sunt1 om. (hom.) CEFGH .

30

35

40

45

so

55

ro

UB. Il

65

CAP.

8:

495

DE CONTRARIETATE QUARUNDAM ENUNTIATIONUM

contraris praedicatis. Sed in propositionibus prolatis non sunt alia praedicata nisi voces ; igitur secundum P h i l o s o p h u m ipsae vo­ ces sunt contrariac sed non nisi quia sunt signa contrariorum ; ergo signa contrariorum vocantur a P h i l o s o p h o contraria. Similiter ipsae propositiones dicuntur contrariae et incompossibiles, non tamen sicut albedo et nigredo. Ergo contraria non eodem modo dicuntur de omnibus de quibus dicuntur. Dico ergo breviter quod contraria vocat hic signa contrariorum.

§ 3 Si ergo est boni . . .

s

10

1s

20

[c. 1 4 ; 23b 8 - 13]. In ista parte probat P h i­ l o s o p h u s minorem praedictae rationis. Prima ratio est talis : cum de bono sit una opinio quoniam bonum est bonum, et alia est de bono quod bonum non est bonum, et praeter istas est una alia qua opinatur de bono id quod non est bonum nec potest esse bonum, sicut potest aliquis opinari quod bonum est malum, manifestum est quod nula praeter istam 'bonum non est bonum' potest poni contraria isti 'bo­ num est bonum'. Et hoc sive tali opinione opinetur bonum esse quod non est, sicut si aliquis opinaretur quod bonum est malum vel quod bonum est turpe vel bonum est fugiendum, sive opinetur bonum non esse illud quod est, sicut si aliquis diceret bonum non esse prosequen­ dum, bonum non esse appetendum, bonum non esse honestum. Vult ergo dicere quod nulla opinio de bono, sive negativa sive affirmativa, quantumcumque falsa, praeter istam 'bonum non est bo­ num' est contraria isti 'bonum est bonum'. Et hoc innuit per talem rationem : non est mai or ratio quod una talis opinio falsa contrarietur opinioni verae de bono quam alia, ergo vel quaelibet talis contrarie­ tue verae opinioni vel nulla ; sed non quaelibet, quia tunc cum tales possent esse infinitae, quia infinita possunt talia enuntiari de bono, infinita contrariarentur uni ; quod est impossibile. Relinquitur ergo 61 contrariis] extremis seu IUld. H 63 non nisi] nomina E 6.>64 ergo . . . contrariorum EFG 65 ipsae] istae A li dicuntur] sunt EGH . incompossibiles] incompossibilibw H 68 hic] Philosophw add. E

om.

.

CAP. 8, § 3. - 2 Si] Sic EFG 1 ln . . parte] Hic H 2-3 Philosophw om. H 3 praedictae] 4 de bono1] bona E, boni FG , : quoniam] qua H, quae I Il est1 om. A 5 quod om. EFG �: alia om. EF 6 sicut] ergo A 7 nulla 0111. EFG 9 sive . . . opinione] si talis opinio EFG 1 1 sive] unde A 12 diceret] opinetur H, om. A 14 ergo om. AC 16 bonum1 om. A Il Et] ad IUld. EFG per o m . CEFGH 18-19 contrarietur] contrariatur CFGH 19 cum om EFG 20 post] possint A, possunt F . bono] igitur IUld. EFG 21 contrariarentur] contrariantur CEFGH :1 est om. A partem EG

·'

.

496

EXPOSITIO IN LIBRUM PEIUHERMENIAS ARISTOTELIS

quod nulla earum contrariatur opinioni verae de bono, sed ista tan­ tum 'bonum non est bonum'. Notandum est hic quod Philosophus accipit in proposito 'contraria' stricte. Unde 'contraria' m u l t i p l i c i t e r dicuntur, scilicet l a rg e, et sic omnes propositiones repugnantes quarum una formaliter infert oppositum alterius dicuntur contrariae ; et sic istae contrariantur 'omnis homo est animai' - 'aliquis homo non est substantia', quia im­ possibile est quod sin t simul verae, et sic sequitur formaliter 'omnis homo est animai, ergo omnis homo est substantia'. Aliter dicuntur 'contraria' s t r i c t e, quando scilicet sunt de eisdem terminis, et sunt talia quae primo contrariantur ; et est consimilis contrarietas cuius­ cumque propositionis ad aliquam aliam propositionem. Et talis con­ trarietas non potest esse nisi inter affirmativam et negativam de eodem praedicato et de eodem subiecto. Nam istae duae primo contrariantur 'omne bonum est bonum' - 'aliquod bonum non est bonum', quia quacumque propositione accepta, potest sibi inveniri alia propo­ sitio contraria quae sic contrariatur sicut ista 'aliquod bonum non est bonum' contrariatur isti 'omne bonum est bonum'. Sed non sic con­ trariantur istae c omne bonum est bonum' - 'aliquod bonum est malum', nam istae duae repugnant comnis homo est animai' - caliquis homo non est animai' sicut istae duae repugnant 'omne bonum est bo­ num' - caliquod bonum non est bonum' ; sed non potest inveniri ali­ qua proposi rio quae eodem modo repugnet isti c omnis homo est ani­ mal' sicut ista 'aliquod bonum est malum' repugnat isti 'omne bonum est bonum', et hoc quia animai non habet contrarium sicut bonum ha­ bet contrarium. Notandum est etiam quod P h i l o s o p h u s non tantum accipit 'contraria' secundum quod illa quae non sunt contradictoria dicuntur contraria ; sed accipit contrarietatem pro oppositione inter propositiones quae requirit quod si una propositio sit falsa, quod reliqua erit vera, et e converso. Et talis contrarietas est contradictio, quae non est nisi inter afrmativam et negativam de eodem subiecto et de eodem praedicato. 22 dc . sed] nisi H 25-26 large] largismc A ZT et] vel C, om. H 29 est om. A , simul verae om. A :1 et] quia EF 30 omnis] aliquis CEFGH 34 nisi om. A 35 istae . . primo] ista duo prima EFG 35-38 Nam. . contraria om. H 37-39 quia bonwn1 o m . A 39-40 con49 secundum] trariatur . bonwn1 om. EFG 40 bonum1] malum E 41 aliquis] omnis FG sed C, o m . H , , dicuntur] sunt H 50 pro oppositione] per oppositiones CEFGH 5 1 requirit] requirunt CEFG quod1 om. CEH reliqua] alia FG erit] sit A .

.

.

.

.

.

.

...

25

JO

35

40

45

so

UB . II CAP. 8 : DE CONTRARIETATE QUARUNDAM ENUNTIATIONUM

§ Sed in quibus . . . [c.

14;

497

4

23b 1.>-15 ]. Hic ponit secundam rationem,

quae talis est: Ubi est primo falsitas ibi est primo contrarietas; sed fal­ sitas primo invenitur ex terminis generationis; termini autem genera­ s

tionis sunt oppositi per afrmationem et negationem; igitur ex il1is

terminis primo habetur contrarietas. Sed hoc non est nisi enunciando

modo contrario; igitur etc. Notandum est hic quod

Philosophus

vocat hic 'terminos

generationis' istos terminos sine quibus non potest aliquis intelligere 10

cum assensu ipsam generationem. Sicut nullus potest intelligere cum assensu aliquid generari, nisi sciat significatum vocabuli, puta nisi cre­ dat quod homo modo est et prius non fuit, et ita oportet habere af­ mationem et negationem. Sed aliquis posset credere quod aliquid ge­ neretur sine omni contrario primo per hoc solum quod ilud genitum

1s

prius non fuit. Ergo per terminos generationis habetur primo contra­ rietas inter propositiones quarum una enuntiat esse et alia non esse. Et ita contrarietas primo est inter affirmationem et negationem.

§

5

Si ergo quod bonum est . . . [c. 14; 23b 15-22]. Hic ponit tertiam

rationem, et est talis : Ilae propositiones quarum una est per se vera et reliqua per se falsa magis sunt contrariae quam istae quarum s

una

est per se vera et reliqua per accidens falsa. Sed haec est per se vera 'bonum est bonum', et haec per se falsa 'bonum non est bonum'; haec autem 'bonum est malum' est per accidens falsa ; ergo ista 'bo­ num non est bonum' magis contrariatur isti 'bonum est bonum' quam ista 'bonum est malum'. Ex quo sequitur quod

to

opinioni de bono

illa

magis

contrariatur

opinio quae est de negatione quam il quae est

de contrario. Notandum est hic p r i m o quod

Philosophus

loquitur de

- 2 ponit] aliam

et ll. H 3 tùis] ista H 4-5 genc:ratonis . . . negationem H 8-17 Notmdum. .. negationem om. H 9 istos tenos om . EFG 1(}.1 1 ipsam . . . as o m. C 1 0 nulus] non E , aliquis non FG 11 as] genc:ratonem ll. E li pota 17 in­ om. AC 12 homo] hic EFG Il et1 om . EFG 14 per] proptcr EFG ll solum] scd 11 F tcr . . . negationem] in afin et negativa G

CAP. 8, § 4.

6 teninis

om.

H

CAP. 8, § 5. - 2 quod. . . ponit om. H Il est om. EFG 3 Il.lae om. EFG 4 reli qua] alia H li se] accidcns EFG istac om . A 7 est1 om. EF 7-23 ista . . . falsa] etc . H

0C1U1AM,

OPBRA PHILOSOPRICA

U

2-3 ponit. . . talis] ponitur

4-5 magis . . . falsa

om.

tenia ntio ta1is

EFG

4 quam

32

498

EXPOSIDO

IN

UBRUM PERIHERMlS ARISTOTELIS

propositionibus diversis quae repugnant uni per se verae. De talibus enim verum est quod illa quae est per se falsa magis contrariatur ci quam illa quae est per accidens falsa. Si autem non repugnat sibi, tunc neutra sibi contrariatur. Unde ista est per se 'homo non est animai', ista autem per accidens 'homo est risibilis', et tamen neutra contraria­ tur isti 'albedo est qualitas'. S e c u n d o notandum quod P h i l o s o p h u s accipit hic large 'per accidens' secundum quod omne illud quod non est primo dicitur per accidens. Unde quia ista 'bonum est malum' non est primo falsa, ideo dicitur per accidens falsa ; haec autem est primo falsa 'bonum non est bonum', ideo dicitur per se falsa.

15

7n

§ 6 [c. 1 4 ; 23b 22-25] . Hic ponitur quarta ratio talis : Ille qui magis mentitur circa singula est magis falsus ; sed ile qui habet contrariam opinionem magis mentitur, quia contraria maxime distant circa idem ; ergo ille qui habet contrariam opinionem est magis falsus. Et e converso, qui est magis falsus [est ille] qui habet [opi­ nionem] contrariam ; sed ile qui opinatur modo contrario est magis falsus quam ille qui opinatur contrarium de eodem subiecto ; ergo opinio negativa est magis contraria. Falsus autem est ...

§

5

7

ma vero . . . [c. 1 4 ; 23b 25-27] . Hic ponitur quinta ratio talis : opinio quae implicatur in omni alia repugnante opinioni verae de aliquo prius contrariatur sibi quam quaecumque aliarum ; sed ista 'bo­ num non est bonum' implicatur in quacumque alia repugnante isti ' omne bonum est bonum' ; ergo ista 'bonum non est bonum' primo contrariatur isti 'omne bonum est bonum'. Maior videtur satis mani­ festa ; minorem declarat P h i l o s o p h u s, quia quicumque opina-

Illa

13 divenis om. A om. FG

16

non

om. EFG

17 risibilis] rudibilis CG, indivisibilis B

21 quia

CAP. 8, § 6. - 2 Hic ponitur om. H 2-3 ponitur. . . talis] ponit quart2m rationem ta1cm F 3 ille1] e conveno G 4-5 m.agis. . . opinionem om. (hom.) EF 5-9 qui . . . contraria] igitur etc. H 6-7 qui1 . . . contrariam om. C 7 qui om. C 8 contrarium om. CEFG 6 quil . . . &lsus1 om. EF rum

CAP. 8, § 7. - 2 Hic ponitur om. H il ta1is om. H 3 opinioni] opinione H 4 aliarum] alioH 5 bonum] malum H 6-8 ergo . . . Philosophus om. H 7 omne om. EFG

5

LIB. II CAP.

to

8:

DE CONTRARIETATE QUARUNDAM ENUNTIATIONUM

499

tur bonum esse malum, necesse est ipsum opinari bonum non esse bonum. §

8

His igitur positis. . . [ textus Boethi 1] . Hic ponitur sexta ratio,

s

10

quae est ista : Simplici opinioni contrariatur primo simplex. Sed opi­ nio de bono, quod bonum est bonum, est simplex opinio ; ergo sibi primo contrariatur simplex opinio. Sed opinio de contrario non est simplex opinio et opinio contradictionis est simplex opinio, sicut ista non est simplex opinio, quod bonum est malum, sed ista qua opina­ tur quod bonum non est bonum. Ergo ista opinio, quod bonum non est bonum, contrariatur primo isti 'bonum est bonum', et non ista 'bonum est malum'. §

9

Amplius si in aliis ... [c. 14; 23b 28-33] . Hic ponitur septima ratio

s

10

talis : Contraria uniformiter sumi debent in omnibus, ita quod in omnibus terminis vel opinio contradictionis est contraria opinioni de affirmatione vel numquam. Sed in aliquibus sumitur contrarietas inter opiniones per affirmationem et negationem, quia in quibusdam non potest inveniri contrarium, sicut hic 'omnis homo est animai' et hic 'omnis albedo est qualitas'. Et ideo in talibus accipitur contrarietas sic : 'aliquis homo non est homo' vel 'non est animai' ; ergo isto modo in omnibus est sumenda contrarietas. Et ita istae erunt primo contrariae : 'omne bonum est bonum' - 'bonum non est bonum'. § 10 Amplius similiter se habent . [c. 14; 23b 33 - 24a 2] . Hic po­ nitur octava ratio talis : Sicut haec est vera 'bonum est bonum', ita ..

9 neces] necesum A CAP. 8, § 8. - 2 positis. . . ponitur om. H 3 quac. . . ista om. H Il primo] opinio EFG Il simplex] opinio tuld. H 4 quod . . . bonum1 om. EFG i! opinio om. EFG Il sibi] simplici A 5 prime> om. EFG 6-10 opinio1 . . . malum] igitur etc. H CAP. 8, § 9. - 2 si . ponitur om. H Il Hic ponitur] est C 4 contradictionis] negationis H � i opinioni] opinio F 9 homo1 . . . cst1 om. (hom.) H 10 ita] sic H 1 1 o mne om. EFGH .

CAP. 8, § 10.

CAP. 8, § 8. 631 A).

.

2-3 similiter . . . ponitur om. H - 1

Boethius,

3 talis om. H Il ita] et A, sicut H

In librum De interpretatione, ed. 2a, lib. VI

(PL 64,

EXPOSITIO IN UBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

500

haec est vera 'non bonum non est bonum' ; et similiter, sicut haec est falsa 'bonum est non bonum', ita haec est falsa 'non bonum est bonum' ; et per consequens haec est vera 'non bonum non est bonum'. Jsti ergo opinioni verae - quod non bonum non est bonum - quaero quae opinio &lsa contrariatur : aut ista 'non bonum est malum', aut ista 'non bonum non est malum', aut ista 'non bonum est bonum' ? Sed prima non contrariatur, quia istae sunt simul verae 'non bonum non est bonum' - 'non bonum est malum' ; sed contrariae numquam sunt simul verae ; igitur istae non sunt contrariae. Nec secunda sibi contrariatur, nam istae non sunt contrariae 'non bonum non est bo­ num' - 'non bonum non est malum', cum possint esse simul verae, quia si nihil esset malum, utraque esset vera, quia utriusque opposita est falsa propter falsam implicationem. Relinquitur ergo quod isti 'non bonum non est bonum' contrariatur ista 'non bonum est bonum'. Et per consequens eadem ratione isti 'bonum est bonum' erit ista con­ traria 'bonum non est bonum'. Est autem sciendum quod istud argumentum tenet per istud medium : quod eodem modo sumenda est contrarietas inter propositiones quando subicitur nomen infìnitum sicut quando subicitur nomen fini­ tum, et quod eodem modo sumenda est contrarietas quando debet sumi contraria negativae sicut quando sumi debet contraria affirmativae. Sed contraria istius negativae de subiecto infinito 'non bonum non est bonum' non potest sumi nisi per contrarium modum essendi, scilicet sic 'non bonum est bonum' ; ergo nec contraria istius 'bonum est bo­ num' potest sumi nisi per contrarium modum essendi, scilicet per ne­ gativum.

5

10

15

2Xl

25

§ 11 Manifestum est autem... [c. 1 4 ; 24a 3 23b 1 ] . Hic P h i l o s op h u s removet unam dubitationem. Quia enim P h i l o s o p h u s prius loquens de contrarietate propositionum exemplificavit tantum de propositionibus indefinitis, sicut de talibus 'bonum est bonum' - 'bo-

4-7 et bonum1 om. (hom.) EFG 10 prima om. CH Il contrariat om. H Il simul om. AH 10-12 non1. . • contrari om. H 14 simul om. EG 15 opposita] oppositio E, opinio FG 16 falsam.] primam H 17-18 non. .. ilti om. EFG 20-29 Est negativum om. H 22 sul»àturl] est FG � sicut . . . finitum om. EFG 23 debet sumi] si"R F 24 sumi] si"R F 25 infinito] IUDt istae 114. F Il non1 om. CEFG 26 sumi] si"R F 1:1 bonwn1] non ll. EFG 28 eacndi] enuntiandi C •••

...

CAP. 8, § 1 1 .

om. EGH

2.-3 Philosophus om. C 4 prius om. CGH -

3 unam dubitationem)

unwn

dubiwn H !: enim

5

UB. U CAP. 8 : DE CONTlATE QUAJ.UNDAM ENUNTIATIONUM

10

t5

20

501

num non est bonum', posset aliquis credere quod semper inter inde­ finitam affirmativam et negativam esset contrarietas. Hoc removet P h i l o s o p h u s, dicens quod non refert ponere universalem afr­ mativam et indefmitam nisi quantum ad virtutem sermonis refert ponere universalem et indefinitam ; sed quantum ad intentionem suam non refert ponere universalem et indefmitam, quia per indefìnitam intelligit unam universalem, cui universali contrariatur tam universalis negativa q 1.1am particularis, sicut isti 'omne bonum est bonum' con­ trariatur ista 'nihil quod est bonum est bonum' et ista 'aliquod bonum non est bonum'. Et ita si per istam 'bonum est bonum' intelligatur ista 'omne bonum est bonum', nihil refert ponere 'omne bonum est bo­ num' vel 'bonum est bonum'. Notandum quod P h i l o s o p h u s hic non ita stricte loquitur de contrarietate sicut fecit aliquando s u p e r i u s 1, sed loquitur hic de omni contrarietate propositionum de eodem subiecto et de eodem praedicato. § 12 Quare s i in opinione . . . [c. 14; 24b 1-6] . Hic resumit praedictam

5

to

rationem sic : Si ita si t in opinione quod opinio negationis contraria­ tur opinioni affirmationis et affirmationes et negationes in voce sunt notae opinionum quae sunt in anima, manifestum est quod affirma­ tioni universali contraria eri t universalis negativa, sicut isti 'omne bo­ num est bonum' contrariatur ista 'nulum bonum est bonum', et isti 'omnis homo est bonus' contrariatur ista 'nulus homo est bonus' ; et universali affirmativae est contradictoria il1a quae est particularis negativa, sicut isti 'omne bonum est bonum' contradicit ista 'non omne bonum est bonum', et isti 'omnis homo est bonus' contradicit ista 'non omnis homo est bonus'. 6 sempcr om. A &-7 indtam aftivam] indefinit2 afva EFG 7 aegativam . contrariew] aegativa crit contraria EFG 8 Philosophw om. H 8-9 afvam om. H 9 nisi] sed H 9-10 refert indefinitam om. EFG 10-11 sed. .. indefinit2m1 om. C 18 Notmdum] 1 1 quia] semper IJitl. C 15 intelligatur] intcnditur A 17 est] omm: IJi. A est IJitl. FH 19 aliquando] alias A .

.

•.•

CAP. 8, § 12. - 2 si. . . opinione om. H 3 opinio] opinione A 3-4 contraritur] negctur H 4 opinioni] opinio A 8 omnis] nulw F 9 contradictoria] contrari A, contradictio E 10 amtradicit ista] contradictoria A 1 1-12 et bonw om. EFG •••

CAP. 8, § 1 1 .

-

1 Supra, lib. l, cap. 6, § 3, lin. 25-38.

502

EXPOSITIO IN LIBRUM PERIHERMENIAS ARISTOTELIS

Notandum est hic pro ista littera, et pro prooemio et quibusdam alis locis et pro diversis auctoritatibus quod non est intentio P h il o s o p h i dicere quod ea quae sunt in voce, scilicet voces, proprie significant ipsos conceptus seu intentiones animae nisi sint nomina vel verba secundae intentionis, cuiusmodi sunt talia 'species', 'genus', 'universale', 'differentia', et sic de alis. Nam huiusmodi nomina 'homo', 'animai', 'leo', et universaliter omnia nomina primae intentionis si­ gnificant primo et principaliter ipsas res extra, sicut haec vox 'homo' significat primo omnes homines, et 'animai' significat primo omnia animalia, et sic de alis. Et ideo termini quando supponunt pro rebus supponunt significative et personaliter. Sed P h i l o s o p h u s vult quod intentiones animae seu conceptus et voces sint signa ordinata, ita quod intentiones seu conceptus animae significant sua significata naturaliter et voces imponuntur ad significandum il eadem et tunc prae­ cise quando significantur per intentiones animae. Et pro tanto dicit P h i l o s o p h u s quod voces sunt notae eorum quae sunt in anima. Et propter hoc etiam voces possunt supponere pro ipsis intentionibus sibi correspondentibus, et tunc supponunt simpliciter. t,

ts

20

25

30

§ 13 Manifestum est autem . . . [c. 1 4 ; 24b 6-9] . Hic P h i l o s o p h u s

incidentaliter probat unum prius positum, scilicet quod contrariae non possunt esse simul verae. Dicit ergo quod manifestum est quod enun­ tiatio vera non potest esse contraria enuntiationi verae, nec opinio vera potest esse contraria opinioni verae ; nec contradictoria alicuius potest esse vera si illa cuius est contradictoria sit vera. Et hoc probat per ta­ lem rationem : quia sicut contraria a parte rei se habent ad suum subiec­ tum, ita contraria praedicta se habent ad veritatem ; sed contraria 13 hic] quod tld. CEFG i l prooemio] hoc EFG Il quibwdam] pro multis EFG 14 locis. .. divenis om. EFG 17 talia] sicut tld. A 18 universale om. A 1 homo] bos F 19 et univenalitcr om. CEFGH 21 primo1 ] principalitcr F 21 significat1 om. FG ; primo1 om. EFGH 22-35 ( § 13) Et. . . nigcr om. F 24-25 et . . . conceptus om. H 24 sint] sunt CE, om. G Il or­ dinata] organica H 26 et tunc om. H 27 quando] quae H ; . animae om. A 28 eorum] = E CAP. 8, § 13. - 2 est om. H 4 manifestum] medium H 6 contradictoria] contra7 si . . . vera om. (hom.) EG Il hoc om. AG 9 ira] respectu A dictio CEG

CAP. 8, § 12.

- 1

Supra, prooem. , § 2, cum notis 2-4.

s

LIB. 10

15

:1D

25

30

35

n

CAP. 8 : DE CONTRAlATB QUARUNDAM

BNUNTIATIONUM

503

maxime distant et non possunt simul esse in eodem subiecto, quamvis possint successive esse in eodem ; ergo numquam contrariae enuntia­ tiones vd opiniones poterunt esse simul verae, quamvis aliquando pos­ sint esse verae successive. N o t a n d u m quod non semper eodem modo se habent contraria extra animam ad suum subiectum et contraria in anima ad veri­ tatem, nam omnia contraria extra circa aliquod idem subiectum possunt sibi succedere, sed aliqua sunt contraria in anima quae simul nullo modo possunt esse vera. Aliqua tamen sic se habent quod possunt suc­ cessive esse vera ; et hoc sufcit ad intentionem A r i s t o t e l i s. S e c u n d o notandum est quod non omni eodem modo contrariantur enuntiationes in voce seu prolatae et opiniones in mente, nam enuntiationes prolatae non contrariantur nisi quia non possunt simul esse verae, - nisi imponantur de novo ad significandum - ; et tamen secundum naturam suam non habent maiorem incompossibilitatem quantum ad esse reale in eodem quam habent duae enuntiationes. Unde istae propositiones prolatae 'omnis homo est animai' - 'aliquis homo non est animai' non propter aliud dicuntur contrariae nisi quia non possunt simul esse verae, non quia secundum suas essentias plus repugnant quam istae duae : 'omnis homo est animai' - ' Sortes est homo'. Sed aliter est de opinionibus, quia opiniones quibus assentitur propositionibus contrariis ita secundum naturas suas incompossibiles sunt sicut albedo et nigredo et sicut calor et frigus. Et ideo impossi­ bile est quod aliquis credat quod omnis homo est animai et quod ali­ quis homo non est animai, sicut est impossibile quod idem homo est albus et niger. Sciendum est tamen quod praeter istas opiniones mentales quibus mens potest assentire contraris propositionibus sunt quaedam apprehen­ siones mentales propositionum contrariarum, et ilae possunt simul realiter exsistere in mente, sicut albedo et dulcedo simul sunt in lacte. 10 nwrimc) cum tuld. CEGH 11 es ) simul tuld. H .l ergo] ideo C 12-13 quamvis. . . succesve om. A 14 Notandum) est tuld. GH 11 modo) et omni codcm modo add. CEG 16 extra) animai tuld. G 17 succedere) succesve E !l in anima o m . AC l ! quae simul) quorum unum A 18 posunt) potcst A 'l es ) simul tuld. H 11 vera) verum A Il tamen] autem CG Il quod] ali­ quando add. EF 19 Aristotclis) Philosophi C 23 imponantur) opinatur A, ponantur C 24 incompossibilitatem] imposibilitatem H 25 duae om. H 1: enuntiationes) prolatae realiter add. C 'Z7 non1 om. C i aliud] hoc C : nisi om. C 28 non quia) numquam A 31 natura! suas) naturam suam CEGH 32 sunt) in codcm CEG, in codcm tuld. H :1 ideo) ita A 34 animai . . . est1 om. C :: idem om. EGH : est1) sit simul H 37 contrari] divcnis EFG

504

EXPOSmO IN UBRUM PEl ARISTOTELIS

Possunt tamen dici contrariae pro quanto non possunt esse simul verae, quamvis possint simul exsistere, et tunc non sunt contrariae nisi sicut propositiones prolatae vel scriptae dicuntur contrariae.

40 pro quanto) et pro tanto FG 41 t1mc om. CEFGH l si.Dlt om. CEFGH 42 prolatac:] sunt contrari tulJ. C Il scriptac] dcscriptac EFG Il dicuntur contrariae om. C !l contrariae] Explicit super Pcrihamen lltl. A, Et sic terminatur liber Pcrihamen. Explicit sum :utis vetcris secundwn Magist Guilielmwn Ocham. Dco gratias Amen lltl. C, Et sic tentur liber Pcrihamen Hoc . Explicit scriptwn libri Pcrihamen Guilclmi Ocham bonwn, valdc utile lld. E, Explicit scrip tum :utis veteris compositwn per magistrum Guilielmum Ocan Ordinis Fratrum Minorum tulJ. F, Expliciunt divisiooe�, sum et notabilia libri Pcrihcrmcnias expositi per Ochan Ordinis Minorum magistru in sacra theologia. Dco gratias. Amen lld. G, Et termiDat commcntum Guil­ lemi Ok super pcrihame. Deo gntias et beatae Mariae virginum virgini lld. H, Explicit liber iste totaliter scriprus per manus Iohans Gal. ad opus domini Iohan de Bodelo. Deo gratias. Et ten­ tur commcntwn Guil . Ok. super Perihermc. Deo gntias et beatac Mariae virginum virgini tulJ. I, Hic terminatur liber Perihermenias. Amen lld. K

40

VENERABILIS IN CEPTORIS

GUILLELMI DE OCKHAM

TRACTATUS DE PRAEDESTINATIONE ET DE PRAESCI ENTIA DEI RESPECTU FUTURORUM CONTINGENTIUM

EDIDIT

t P�OTHEUS BOEHNER

RECOGNOVIT

STEPHANUS BROWN

[QUAESTIO I UTRUM PRAEDESTINATIO PASSIVA ET PRAES CIENTIA PASSIVA

SINT RESPECTUS REALES IN PRAEDBSTINATO ET PRAES CITO

s

]

Circa materiam de praedestinatione et praescientia est advertendum quod ponentes praedestinationem passivam et praescientiam pas­ sivam esse respectus reales in praedestinato et praescito habent neces­ sario concedere contradictoria 1• Probatio assumpti : accipio aliquem praedestinatum modo - et sit a et quaero utrum a possit peccare per finalem impoenitentiam aut non. Si non, ergo necessario salvabitur, quod est absurdum. Si sic, ponatur quod peccet. Hoc posito, haec est vera 'a est reprobatus'. Et tunc quaero utrum respectus realis prae­ destinationis sit corruptus vel non. Si non, ergo manet in a reprobato, et per consequens a simul erit reprobatus et praedestinatus, quia si talis respectus sit respectus realiter exsistens in a, potest a ab ilio denominari. Si corrumpatur, saltem semper erit verum dicere postea quod talis respectus fuit in a, quia secundum P h i l o s o p h u m, VI Ethicorum 1 : "Hoc solo privatur Deus, ingenita facere quae facta sunt". Quod est sic intelligendum : quod si aliqua propositio mere de inesse et de praesenti et non aequivalens uni de futuro sit vera modo, ita quod sit vera de praesenti, semper erit vera de praeterito ; quia si haec pro-

10

15

3l

QuABST. I. 1-3 Quaestio ... pracscito] Incipit tracbtus de praedestonc Magistri G. Occham Anglici valde utilis C, Tncipit tracbtus Magistri Guil Ocham de pncdcstitione et pracscicntia Dci E 4 Circa. praescientia] Quia circa materiam de pr.aedcstinatione et pracscientia sunt divenae opiniones, ideo CFG, Circa quam materiam E '! praescientia] scientia AB 6 respectus] res AC i: respectus reales] respectum. realem FG 7 concedere] quod lld. X !: Probatio asumpti] Probatur FG 8 ct1) qui E :1 et1 om. OH Il quacro] modo ll. E :: posit] potest X, modo ll. E 9 aut non] vd non C, ve! e conveno E l Si] dicatur add. D, dicas ll. CFG 10 Si] dicas quod ll. CFG Il ponatur) tunc in es lld. FG, in es 11dd. CH 1 1 reprobatus], improbatus B, reprobatum FG il quacro] quaerendum est H respectu) res C 12 corruptus] corruptibilis C !i ve! non] aut non AB, om. F ;; ergo om. AE 13 11 15 Si] om. FG ;: erit] est FG, esset X 14 respectus1] res CD ,; realiter] n:alis DF ii 11] anima ABDA autem ll. CE ii saltem om. CDBX Il postea] prius D, post hoc FG, prius quod X 16 respectus] res X, o m . DG : fuit] fit A, sit CD, est G, om. F !! Philosophum] Augustinum {perp611 pro Agathon) AB -

••

QuAEST. l. 1 Cf. Guillelmw de Ockham, Sent. , l, d. 30, q. 2 C (ed. Lugduni 1 495) et Summa Logicae, pars II-3, c. 32 (Opera Philosophica l, ed. Ph. Boehner, G. 1 Aristot. , Ethica Gal et S. Brown, St. Bonaventure, N.Y. 1974, 710-714) . Nicom. , VI, c. 2 (1 139b 10-1 1). -

508

TR.ACTATUS DE PR.AEDESTINATIONE ET DE PR.AESCIENTIA DIVINA

positio si t modo vera 'haec res est', quacumque re demonstrata, semper postea erit hacc vera 'haec res fui t' ; nec potest Deus de potentia sua absoluta facere quod haec propositio sit falsa. Cum ergo haec aliquando fuit vera 'iste respectus est in a ' , ergo haec semper eri t vera 'iste re­ spectus fui t in a ' ; ergo haec est semper vera ' a fui t praedestinatus', nec potest esse falsa per quamcumque potentiam. Et tunc ultra sequi­ tur : iste est modo reprohatus, ergo semper eri t verum post ilud instans 'iste fui t reprobatus'. Et ita in eodem instanti illae duae erunt verae : ' ' a fuit praedestinatus' - a fuit reprobatus' ; et ultra : 'ergo fuit praede­ stinatus et non praedestinatus, reprobatus et non reprobatus' . Nec aliquo modo potest salvi ista ratio ponendo praedestinationem et prae­ scientiam esse respectus reales. [DuBIA CONTRA RESPONSIONEM AUCTORIS

ET

25

30

RESPONSIONES AD ISTA )

Tamen contra praedicta sunt aliqua dubia. P r i m u m : videtur quod aequaliter concludit contra negantes tales respectus sicut contra ponentes eos, quia accipio aliquem exsistentem in caritate - iste est praedestinatus - quaero tunc utrum caritas p o test corrumpi vd non ; et sive sic sive non, sequitur conclusio prius ducta. D i c o quod sup­ ponit falsum, scilicet quod omnis habens caritatem est praedestinatus, quia hoc est falsum, sicut ista 'omnis peccans mortaliter est reprobatus', quia Petrus et Paulus peccaverunt mortaliter et tamen numquam fuerunt reprobati, et similiter aliquando Iudas meruit et tamen tunc non fuit praedestinatus. Quia istae propositiones aequivalent aliquibus de fu­ turo, quia aequivalent istis 'Deus dabit istis vitam aeternam' et 'illis poenam aeternam', quae non sequuntur ad istas 'Petrus est in carita te', 'Petrus peccavi t mortaliter'. Unde si nullus posset esse in carita te nisi esset praedestinatus, tunc concluderet ratio aequaliter contra negantes 21 haec. . . dcmonstrata) hic respectus qumdocumquc demonstrabitur H Il quacumquc. . . demon­ strata om. CDFGX 22 haec res] hic respectu H 22-23 nc. . . f.alsa om. D 25 est) fucrit

cmr. tx fui t C 26 es f.alsa] etiam &cere C Z7 verwn] dia:re tUld. FG ii post . . . instaru] per idem FG 28 instanti] erit verwn di ccrc tuld. X :: duac om. EFG ; · erunt] csnt ACFG 29 et ultra om. X 30-31 aliquo] alio AFG 30-31 aliquo modo om. X 31-32 et praescientiam] pasivam 11dd. E, om. H 34 Tamen . . . sunt) Quamvis contra praedieta sint D 34-37 Tamen . . . praedestinatus] Quia CFG 38 prius ducca] praedieta CFGX, prius aducta E, 37 quaero] quaeretur FG :: potest] posit CH prius deduc Hl, prius dieta D, cmr. tx prius dieta A Il Dico quod] Respondeo et dico quod ratio FG 41 num­ 40 hoc_ . falsum] haec est falsa FG 39 scilicet quod] dia:ns quod G, quod est EH 43 aequivalent] sunt aequi­ 42 tunc non] numquam EFG quam] sunt salvati nec unquam H 46 nullus] non H : ' nisi ] non H 4>-4 aliquibus. .. aequivalent om. (hom.) CFG valentea H 47 esr om. CDEFG 47-50 ratio . .. Item om. FG

JS

40

•s

QUAESTIO I : UTRUM PRAEDEST. ET PRAESC. SINT RESPECTUS REALES

so

ss

509

istos respectus sicut contra ponentes. Sed hoc est falsum ; ideo non concludit. Item, s e c u n d o sic : omnis proposltlo de praesenti seme! vera habet aliquam de praeterito necessariam, sicut haec ' Sortes sedet', si est vera, haec semper postea erit necessaria ' Sortes sedit' . Sed haec modo est vera 'Petrus est praedestinatus' - ponatur -; igitur haec eri t semper necessaria 'Petrus fuit praedestinatus'. Tunc quaero utrum possit damnari vel non. Si sic, ponatur in esse. Tunc haec est vera de praesenti 'Petrus est reprobatus' ; igitur de praeterito semper erit ne­ cessaria 'Petrus fui t reprobatus'. Igitur istae essen t simul verae : 'Pe­ trus fuit praedestinatus' - 'Petrus fuit reprobatus'. D i c o quod maior est falsa, sicut patet ex tertia supposi tione quia il proposirio quae est sic de praesenti quod tamen aequivalet uni de futuro, et cuius veritas dependet ex veritate unius de futuro, non habet aliquam de praeterito necessariam ; immo ita contingens est il de praeterito sicut sua de praesenti. Et tales sunt omnes propositiones in ista materia, sicut patet ex quarta suppositione ', quia omnes aequivalenter sunt de futuro, quamvis vocaliter sint de praesenti vel de praeterito. Et ideo ita con­ tingens est illa 'Petrus fuit praedestinatus' sicut ista 'Petrus est praede, . stmatus . Et q u a n d o q u a e r i s utrum Petrus possit damnari, d i c o quod sic, et potest poni in esse. Sed tunc erunt istae duae falsae 'Petrus est reprobatus' et 'Petrus fuit praedestinatus', quia posito uno contra­ dictoriorum, quod scilicet sit verum, reliquum erit falsum ; sed istae duae 'Petrus fuit praedestinatus' et 'Petrus fuit reprobatus' includunt contradictoria, scilicet quod Deus dabit vitam aeternam et non dabit eam alicui. Et ideo si una est vera, reliqua erit falsa, et e converso. 1,

60

65

10

49 concludit] contra negantcs istos respc ll. X 50 acmd] sempcr E, om . FH 52 erit] est ABCDG ' l sedit] fuit scdens E, sedebit H 52-53 Sed modo] similiter si isb E 53 ponatur] ponamur X, om. CEFH S4 scmpcr] postea tldd. El : neces] vera DE Il praedcsti] et neces­ saria tldd. E 56 praesenri] practerito D !! igitur] haec ll. CFG 56-57 neces] vera G 57 cst] erunt DEFGH 58 Dico] Rcspondco et dico FG 59 patet] patcbit EFG 60 quod tamen] quae E, om. F Il et cuiw] ve1 ciw CFGHX 62 uca:uariam] veram D Il immo] et ideo E, quia F 1: ita] illa ABDE, om. X 63 sua] illa FG, om. E 65 pneterito] futuro E Il ita] il ABDE, om. X 66 illa] vera E, om. C fXHJ7 sicut . . praedcstitus om. (11om.) BCDEFGX 69 potcst poni] quando ponatur C FG iO fuit] est CFG 70-71 concradictoriorum] in es ll. AB 71 scilicet] si ABDFI 72 duae s. lin. B, om. CFGHI 73 contradictoria] quidditatcm D, amtradictiones F, contradictionem G il dabit1] Pet 11dd. CDG, isri tUld. H 74 eam alicui] Pecro vitam aetcmam C D FX , vitam aetemam E .•.

.

.

8

Infra , lin. 208-20.

' Int ,

lin. 221-28.

510

TRACTATUS DE PRAEDESTINATIONE ET DE PRAESCIENTIA DIVINA

T e r t i o sic : si praedestinatus potest damnari, hoc non est Il per actum voluntatis creatae, et per consequens propter talem actum posset actus voluntatis divinae impedici. Antecedens c o n c e d o, sed n e g o consequentiam, nam actus voluntatis divinae non impeditur per actum voluntatis creatae nisi stante ordinatione divina eveniret oppositum per aliam voluntatem, ita quod istae propositiones simul essent verae : 'Deus praedestinavit Petrum' et 'Petrus est damnatus per actum voluntatis propriae'. Sed istae non possunt simul stare, quia si haec est vera 'Petrus est damnatus propter malum actum voluntatis suae', haec numquam fuit vera 'Petrus est praedestinatus', et similiter si haec est vera 'Petrus est damnatus', haec numquam fui t vera 'Petrus fuit praeordinatus ad vitam aetemam'. C o n f i r m a t u r ratio : Deus determinavi t Petrum salvari - po­ natur - quaero tunc utrum voluntas Petri sequatur necessario deter­ minationem voluntatis divinae aut non. Si non, igitur voluntas divina impeditur ; si sic, habetur propositum. D i c o quod voluntas creata non necessario sequitur ordinationem divinam vel determinationem sed libere et contingenter. Sed non sequitur ultra 'ergo voluntas divina potest impedici', propter rationem prius dictam, quia scilicet veritas illius propositionis 'Deus praedestinavit Petrum' non potest stare cum veritate istius 'Petrus est damnatus'. Q u a r t o sic : haec propositio fuit vera ab aeterno 'Deus praede­ stinavit Petrum', igitur non potest esse falsa ; igitur est necessaria. N e g o consequentiam, quia multae propositiones fuerunt verae ab aeterno quae modo sunt falsae, sicut ista fuit vera ab aeterno ' mundus non est', et tamen modo est falsa. Ita dico : licet ista fuerit vera ab aeterno 'Deus praedestinavit Petrum', tamen potest esse falsa et potest numquam fuisse vera. Q u i n t o sic : praedestinatio divina est necessaria, quia omne quod 75 sic om. FG :i damnari] salvari H 76 proptcr] per EFGH n-78 Antecedem . . nego] Respondeo antecedem concedendo et negando CFG 79 actum] actus AB i i stante ] forte X Il eveniret] et veniret DE 80 istae] duae tulJ. FG 81 p nedcstinavit] praedestibit BDX 82 propriae] proprium C, suae FG 82-84 Sed . . . suae] Sed lÌ Petnu est damnatus per malum actum voluntatis suae mg. F, om. G 82 simul] sic X 84 p nedcstinatus] Petnu fuit pnedcstin tulJ. H 86 fuit] est CD, s. lin. F ; praeordinatus] pnedcstinatus DH, ordinatus FG 87-8 ponatur ] in es tul. CFG, igitur quod ita sit dd. E 88-89 detenonem. . . divinae] ordinationem divinam E, determinationem divinam ve! ordinationem X 89 aut] ve! FG 90 Dico] Respondeo et dico FG 91 seq ui tur ] voluntatem divinam ve! tul. FG : ordinationem om. CE ii divinam] divinae voluntatis CEH, om. FG 94 p nedcstinavit] praedestinabit ABDX 96-97 p nedcstinavit] pnedcstinabit ABDIX 97 igitur1 . . . neces om. H 98 Nego consequentiam] Respondetur negando minorem FG 99 ista . . . aeterno H, o m . 11lii cutltl. rt X 1 0 1 praedestivit] pnedcstinabit ABDIX .

,

,

75

so

as

90

9s

100

QUAESTIO I : UTRUM PRAEDEST. ET PRAESC. SINT RESPECTUS REALES

1os

uo

1 15

120

125

130

511

est Deus vel in Deo est necessarium ; igitur necessario praedestinavit Petrum ; igitur Petrus necessario praedestinatus est ; non igitur contin­ genter. D i c o quod praedestinationem esse necessariam potest intel­ ligi d u p l i c i t e r : u n o m o d o, quod ilud quod principaliter significatur per hoc nomen 'praedestinatio' sit necessarium ; et sic con­ cedo, quia ilud est essentia divina quae necessaria est et immutabilis. A l i o m o d o, quod aliquis a Deo praedestinatur ; et sic non est ne­ cessaria, quia sicut quilibet contingenter praedestinatur ita Deus quemli­ bet contingenter praedestinat. Et c u m d i c i t u r 'praedestinatio divina est immutabilis, igi­ tur necessaria omnino', d i c o quod immutabile reale est necessarium Sed loquendo de immutabili complexo, - ilio modo quo ali­ quod complexum potest mutari a veritate in falsitatem et e converso, et aliquod complexum n on potest sic mutari -, sic non omne immu­ tabile est necessarium, quia est aliqua propositio contingens quae non potest primo esse vera et postea falsa, et e converso, ita quod de tali verum si t dicere 'haec proposi cio modo est vera sed prius fui t falsa', et e converso, et tamen non est necessaria sed contingens. Et causa est quia quantumcumque sit vera vel fuerit vera ex suppositione, tamen possibile est quod non sit vera et quod numquam fuerit vera absolute. Sicut haec est vera 'Deus scit quod iste salvabitur', et tamen possibile est quod numquam sciverit quod iste salvabitur. Et ita ista propositio est immutabilis, et tamen non est necessaria sed contingens. C o n t r a : omnis proposi cio quae modo est vera et potest esse falsa potest mutari de veritate in falsitatem ; sed haec propositio 'Pe­ trus est praedestinatus' modo est vera - ponatur - et potest esse falsa - constat ; igitur etc. D i c o quod maior est falsa, quia plus 5•

104 praedestinavit] praedestinabit ABCDX 105 praedestinatus est EH, praedestinabitur omnes a/ii codd. et X 107 quod illud] sicut est E, ut id FG 1� significatur] designatur C, in­ telligitur E 108-109 et . . . concedo] hoc verum est H, et sic est neces mg. F, et tunc est verum quod praedestio divina est neces X, om. CG 1 1 0 aliquis] aliquid aliud D, aliquid E d Deo] necesio tuld. FG 1 10-1 1 1 neces] necesum E 1 1 1-1 12 quemlibet] quem prae1 1 5 ilio . . . quo] non secundo modo, dico quod E 1 1 6 et] destinat vel praedestiavit tuld. FG vel FG 1 17 mutari] et tuld. EG 1 1 8 non] nunc C, om. E 1 1 9 primo om . CH Il et1] vel DE 1 19-121 ita . . . converso om. (lsom.) DH 120 sit] est EF, non sit G 122 vera vel] posbile FG : vel] et AB ex . . . tamen mg. D, om. CDEIX 123 non] numquam I H absolute mg. B, om. El 123-124 absolute. . . vera om. (/rom.) CDFGHX 125 numquam . . . salvabitur] ille numquam salvabitur E 127 Contra] Confirmatur H 129 ponatur] si ponatur in es CFG 130 falsa1] ut tuld. FGX :1 Dico] Respondetur dicendo FG

5 Guilelmus de Ockham, Sent. , I, d. 40,

q.

unica B (ed. Lugduni 1495).

512

TRACTATUS D E PRAEDESTINATIONE E T D E PRAESCIENTIA DIVINA

requiritur, scilicet quod propositio quae erit falsa vel poterit esse falsa aliquando fuit vera. Et ideo licet ista propositio 'Petrus est praedesti­ natus' sit modo vera et possit esse falsa, quia tamen quando erit falsa verum est dicere quod numquam fuit vera, ideo non est mutabilis a veritate in falsitatem. S e x t o sic : quando ali qua opposita sic se ha ben t quod unum non potest succedere alteri, si illud ponatur, aliud non potest poni - patet de caecitate et visu ; sed 'esse praedestinatum' et 'damnari' sunt huius­ modi ; igitur etc. D i c o quod de talibus oppositis quae respiciunt futura contingentia non est verum, cuiusmodi sunt ista 'praedestinari' et 'reprobari'. Et ideo quamvis non possint sibi succedere, non tamen sequitur 'si unum inest, reliquum non potest inesse'. C o n t r a : de quocumque verum est dicere hodie quod est prae­ destinatus et tamen quod potest esse cras reprobatus, de eodem possunt ista successive verificari 'praedestinatus' et 'reprobatus' ; igitur etc. N e g o, nisi posset vere dici quando est reprobatus quod aliquando fui t praedestinatus ; et ideo quia hoc non potest dici in proposito, ideo non verificantur successive de eodem nec possunt. S e p t i m o sic : illum quem Deus ab aeterno praedestinavit non potest non praedestinare, quia aliter posset mutari. Igitur si Deus ab aeterno praedestinavit Petrum, ab aeterno non potest eum non prae­ destinare, et per consequens necessario salvabitur. D i c o quod prima propositio est falsa, quia omnes istae sunt contingentes 'Deus praede­ stinavit Petrum ab aeterno', 'Petrus fuit praedestinatus ab aeterno', quia possunt esse verae et possunt esse falsae, non tamen successive ita quod sint verae postquam fuerunt falsae, vd e converso. Unde quan­ tumcumque istae modo sint verae ante beatitudinem datam Petro 131 erit &lsa1 ] est vera FG l &lsa1] ipso eodcm numero add. A, ipsa eadem numero add. mg. B 132 aliquando] postquam X " vera] postquam est &!sa add. FG 132-133 praedcstinatus] damnatus E 134 est1] erit CFG :i numquam] non E Il fuit] ali­ 133 quia] et G, om. F i quando] ana: C Il &!sa) sive C quando fuerit H ii vera] et add. CDFGH 136 Scao sic] Contra H, arguitur adi. FG Il aliqua] duo add. FG ii habent] aut adi. H 137 potest) poterit A, CMF. ili poterit mg. B ;1 illud] unwn CG Il aliud] alterum EFG i: poni] sicut adi. E, ut adi. FG 138 damnari] damnatum EHI 139 Dico quod] Respondctur dicendo FG li oppositiJ om. FG l quae rapiciunt] quibus respondent H 140 futura] singuiar CF " contingentia] contingente X 141 et om. ABCE 142 incst] est CFG Il inase] es F, non es G 144 quod] non E, om . FG 145 sucve] simul I, o m . CDFH i l reprobatus] prescitus et huiusmodi E 146 Nego nisi] negando quod non E ii vere] sic FG ii n:probatus] p� destinatus FG 147 hoc] ita X :: potest dici) dicit F, dicitur G 148 dc eodcm om. X Il poaunt] 151 pncdcstiverifica adi. CFG, poni tuld. E 149 Septimo] arguitur adi. FG 11 sic om. DEX navit] praedcstinaverit C, praedcstinat E, praedcstinabit I . ab aeterno om. CDFG 155 posunt es om. CE 155-159 non. .. &1sae om. (hom.) FG

1 35

1-40

145

1so

1 ss

QUAESTIO

1:

UTRUM PRAEDEST. ET PRAESC. SINT RESPECTUS

513

REALES

'Deus praedestinavit Petrum a b aeterno ', e t huiusmodi, possunt tamen esse falsae. Et si de facto damnaretur, tunc de facto est falsa vd sunt 160

falsae. Unde ita contingentes sunt cum hac dictione 'ab aeterno ' sicut sine illa ; nec est alia difficultas in istis quam in ils quae sunt vocaliter de praesenti .

O

c t a v o sic : quaero de revelatis a Prophetis, utrum necessario

eveniant ut revelata sunt, aut non. Si sic, cum talia sint futura, sequitur 165

quod eorum oppositum non possit evenire. Si non, contra : haec fui t aliquando vera 'hoc est revelatum', demonstrato aliquo

tali,

igitur

semper postea fuit necessaria ; et non fuit revelatum tamquam falsum, quia Prophetae non dixerunt falsum, igitur fuit revelatum tamquam verum ; igitur necesse est tale revelatum evenire, quia aliter prophetiae 170

posset subesse falsum.

Dico

quod nullum revelatum contingens

futurum evenit necessario sed contingenter. Et concedo quod fuit aliquando vera 'hoc est revelatum', et sua de praeterito fui t postea semper necessaria. Et concedo quod non fuit revelatum tamquam

fal­

sum, sed tamquam verum contingens et non tamquam verum neces175

sarium, et per consequens tale potuit et potest esse falsum. Et tamen Prophetae non dixerunt falsum, quia omnes prophetiae de quibuscum­ que futuris contingentibus fuerunt condicionales, quamvis non semper exprimebatur condicio . Sed aliquando fuit expressa, sicut patet de David et throno suo 8 ;

t!Kl

ali quando

subintellecta, sicut patet de Ninive

destructione a Iona prophetata 7 : Adhuc post quadraginta dies et Ninive

sub t,ertetur, nisi scilicet poeniterent ; et quia poenituerunt, ideo non fuit destructa.

1 5 9 &cto] futuro E " damuamur ] damnecur EH 160 filiac] vene CDG il ita] istac CEG, r.orr. istae F, bene lld. FG : hac] ista EFG l! d.ictione] adtione sive d.ictione E, cond.icione H Il sicut] sed A 161 vocaliter] naturaliter FG 163 Octavo] arguitur tu/d. E Il sic om. FG l rcvelati] revelarione A. rela­ tis X 164 talia sint] ista IIWlt FG 165 oppositum] oppositionem A. apposita FG Il poait] pos FG Il non] tamen A Il contra] cum s. lin. FG, om. H 166 demonstrato] aliquando a Deo de E 169-170 prophetiae . . . falsum] prophetiae non es pos ve! 169-170 quia. . . falsum om. (hom.) EFGH 170 Dico J Rapondco dicendo FG Il re­ post es filiac E, prophetae post d.icere falsum X velatu.m om. FG 171 evenit] evenient CEFG 175 es] verum et potcst es tu/d. E 176-177 quibuscumque futuris] quibusque CFG 178 condicio] cond.icionaliter X 178-179 dc. .. aliquando ] in multis locis aut X 179 aliquando ] aut fuit CDFG, et etiam fuit E 180 a. .. propht:tata] prophetica a lana C 'l a Iona] per Ionam H 180-181 Adhuc . . . subvertctur om. FG ex

8 Psalmw 131 , 1 1-1 2.

OCKHAM,

O PDA PIULOSOPIUCA n

7 Ionas

3, 4.

514

TRACTATUS DE PRAEDESTINATIONE ET DE PRAESCIENTIA DIVINA

[SUPPOSITIONES PRO ISTIS D UBllS SOLVENDIS ]

Pro istis dubiis solvendis primo suppono aliqua, quibus VISls patebit solutio argumentorum. P r i m a s u p p o s i t i o est quod praedestinatio activa non est aliqua res distincta quocumque modo a Deo vel divinis personis, nec reprobatio activa, nec praedestinatio passiva est aliquod absolutum vel respectivum distinctum aliquo modo a praedestinato. Sed hoc nomen 'praedestinatio' vel conceptus, sive accipiatur active sive passive, et signi.fi.cat ipsum Deum qui daturus est vitam aeternam alicui et illum cui datur, ita quod tria signi.fi.cat, scilicet Deum, vitam aeternam, et ilum cui datur. Et similiter 'reprobatio' signi.fi.cat Deum daturum ali­ cui poenam aeternam. S e c u n d a s u p p o s i t i o 8 : quod omnes propositiones in ista materia sunt contingentes, sive sint praesentis temporis sicut istae 'Deus praedestinat Petrum', 'Petrus praedestinatur', sive praeteriti, sive futuri. Quia si ali qua esset necessaria, ista esset de praeterito ; sed illa non est de necessario nec necessaria, puta illa 'Petrus fuit praedestinatus'. Quia quaero utrum Petrus possit damnari, vel non. Si non, ergo necessario salvabitur, et tunc non oportet consiliari nec negotiari 10 , quod est absurdum. Si potest damnari - ponatur in esse - tunc haec est vera 'Petrus est damnatus' ; igitur post hoc instans haec semper eri t vera 'Petrus fuit damnatus'. Et p e r t e haec est necessaria 'Petrus fuit praedestinatus' ; ergo illae erunt simul verae : 'Petrus fui t praedestina-

185

8

184 primo om. CDF 185 argumentorum] priw solutorum aJd. E, iam solutorum aJd. H 187 aliqua] alia A, 1 86 pracdcstio] seu praescientia sivc aJd. E Il activa] sivc passiva aJd. E 190 vcl conccptw om. FG Il conccptw] praescienria E li et om. CF vera H Il vcl] et AB, nec H 190-191 et significat] comignificat D 1 92 datur] vita aetema aJd. E 193 datur] vita aeterna 1 93-194 daturum alicui om. FG 194 aeternam] et istum cui aJd. H Il Et similiter] Item FG 1 95 Secu suppositio] Ista suppositio habctur ex logica sua aJd. mg. C datur aJd. FG 198 Quia] Quoniam E, Et FG 198-199 ista neces om. 1 96-197 sicut . . . praeteriti om. H (hom.) CE 1 98 est] est AB 1 99 de nec om. FH Il nec om. G 1 99-20 Quia. . . non1] ut probatum est superiw. Tunc peto an Pctrus posset damnari an non F 199 Quia] Tunc C 202 potest damnari] sic CFG Il est] nunc aJd. EH 203 est] nunc aJd. H 204-207 Et . . . Scotw] sic stan:nt contradictoria FG 205-206 ergo . . . praedestinatw om. (hom.) CH •.•

...

11 Cf. 8 Guilelmw de Ockham, Sent. , I, d. 41 , q. 1 F (ed. Lugduni 1495). Guildmw de Ockham, Summa Logicae, pars il-3, c. 32 (Opera Philosophica I, ed. 10 Aristot. , cit. , pp. 712s.) et Sent. , I, d. 38, q. unica N (ed. Lugduni 1495). Periherm., cap. 9 (18b 31-33) ; Eth ic42 Nicom. , VI, c. 5 {1 140a 35 - 1 140b 1).

190

195

20

::IXl5

QUAESTIO I : UTRUM PRAEDEST. ET PRAESC. SINT RESPECTUS REALES

515

tus' et 'Petrus fuit reprobatus'. Et ex istis sequuntur contradictoria, sicut patet. Et illam conclusionem dicit S c o t u s T e r t i a s u p p o s i t i o 12 : quod aliquae sunt propositiones de praesenti secundum vocem et secundum rem, et in talibus est universaliter verum quod omnis propositio de praesenti vera habet aliquam de praeterito necessaria m, sicut tales : ' Sortes sedet', ' Sortes ambulat', ' Sortes est iustus', et huiusmodi. Aliquae sunt propositiones de prae­ senti tantum secundum vocem et sunt aequivalenter de futuro, quia earum veritas dependet ex veritate propositionum de futuro ; et in talibus non est ista regula vera quod omnis propositio vera de praesenti habet aliquam de praeterito necessariam. Et hoc non est mirabile, quia sunt propositiones verae de praeterito et de futuro quae nullam habent veram de praesenti, sicut istae 'album fuit nigrum', 'album erit ni­ grum', quae sunt verae, et sua de praesenti est falsa, scilicet ista 'album . est rugrum ' . Q u a r t a s u p p o s i t i o 11 : quod omnes propositiones in ista materia, quantumcumque sint vocaliter de praesenti vd de praeterito, sunt tamen aequivalenter de futuro, quia earum veritas dependet ex veritate propositionum formaliter de futuro. Sed ex tertia suppositione patet quod tales verae de praesenti non habent aliquam de praeterito necessariam, sed solum contingentem, sicut illa de praesenti est con­ tingens. Ex quibus sequitur quod nulla propositio de praesenti in ista materia habet aliquam de praeterito necessariam. 11•

210

21s

220

225

om.

CF

'2J.J7 E t. . . Scotw] Ex ha c E

couclwionem] distinctionem H 2 1 1 neces] si sint quaedam condi­ ciones etc. add. X " sedet] videt DX 212 iwtw] malw D Aliquae] Sed aliquae FG, Aliquae autem CDX propositiones] de ines et add. E 213 tantum om. E . : aequivalenter] aequivalentes illis CFG 215 non . . . quod] ista regula non habet veritatem vd necestatem FG 215-216 non . . . necesm] ista regula non habet veritatem, quia eorum veriw dependet ex veritate propositionum de futuro. Sic ista regula 'omnis propositio de praesenti' etc. non habet verum C 215 vera1 om. X 216-217 hoc . . . sunt] aliquae FG 217-21 8 q uae. . . veram] sed nullam habet veritatem FG 2 1 8 erit] fui t E , am. ex fuit A 219 sua] suae FG, om. C , est falsa] sunt falsae CFG ;: scilicet] sicut FGH 220 ui­ grum ] uigrum est album add. E 22 vocaliter] verae C, om. H 225 aliquam] veram FG 226 sicut] sed A, si H 227 sequitur] patet FG 227-228 de . . . necessariam] praeteritam de ne­ cesrio CFG 20b-'2J.J7 sicut . . . Scotw

208 suppositio] est aliti. DEF

209 praesenti]

ines E

"

Cf. Scotw, Reportatio Paris. , I, d. 40, q. unica, n. 12 (ed. Wadding, Xl, 22) et textus compositus, I, d. 38, p. 2 et d. 39, qq. 1-5, in Appendice A Ordina­ 11 tionis (ed. Vaticana, VI, 409-1 1). Guilelmus de O ckham, Summa Logicae, pars ffi-3, c. 32 (Opera Philosophica I, ed. cit. , pp. 712s.). 11 Guilemus de Ockham, ibidem. 11

TRACTATUS D E PRAEDESTINATIONE E T D E PRAESCIENTIA DIVINA

516

Q u i n t a s u p p o s i t i o a : quod secundum intentionem P h il o s o p h i non solum in futuris contingentibus, immo etiam in il de praesenti et de praeterito quae aequivalent illis de futuro, Deus non plus scit unam partem contradictionis quam aliam, immo neutra s ec u n d u m e u m est scita a Deo, quia s e c u n d u m e u m, I Po­ steriorum nihil scitur nisi verum. Sed in illis non est veritas deter­ minata, quia s e c u n d u m e u m nulla ratio potest assignari quare magis una pars sit vera quam alia, et ita vd utraque pars erit vera vd neutra ; sed non est possibile quod utraque pars si t vera, ergo neutra, et igitur neutra scitur. S e x t a s u p p o s i t i o 18 : quod indubitanter est tenendum quod Deus certitudinaliter scit omnia futura contingentia, ita quod certitudinaliter scit quae pars contradictionis erit vera et quae falsa, ita tamen quod omnes tales propositiones 'Deus scit hanc partem contradictionis esse veram' vd 'illam' sunt contingentes et non necessariae, sicut p r i u s dictum est. Sed difficile est videre quomodo haec scit, cum una pars non plus determinetur ad veritatem quam alia. Et dici t D o c t o r S u b t i l i s 17 quod intellectus divinus, prout quodammodo praecedit determinationem voluntatis divinae, apprehendit illa complexa ut neutra, et voluntas determinat alteram partem esse veram pro aliquo instanti, volens alteram partem esse veram17 pro eodem instanti. Posita autem determinatione voluntatis, intellectus divinus videt determinationem voluntatis suae quae est immutabilis : videt evidenter alteram partem esse veram, ilam scilicet quam voluntas sua vult esse veram certitudinaliter. Sed c o n t r a i s t a m o p i n i o n e m : quia non videtur sal­ vare certitudinem scientiae Dei respectu futurorum quae simpliciter

230

u,

235

240

245

•

229 suppositio] est lld. CFG

quod om. CD 236 sit 231 de futuro] est neces tuld. E 238 igitur] ita CD, sic FG, per consequens H i! neutra] FG I l vd1 om. AB il erit] est CH 239 suppositio] est ad. CE , [ quod 1 ] sicut add. E li quod1 om. E neutrurn AB, pars lld. EH 241 et] 245 haec . . . non] haec tunc sit vera nec E 24 scit om. FG vd AB 24 haec] hic A 248 ut 249 volens] nolens X ! l neutra] et venrura neutra, sic lld. AB, sibi add. H : : et] sed H, tunc lld. CDFG eodem] isto CDFGX 25 1 suae] divinae FG : ; videt] vult D 252 vult] vdit H 254 opinionem] arguitur sic tuld. E, arguitur quod 11dJ. FG 255 futurorum] contingentiurn lld. FH vera

om.

u Guillelmus de Ockham, i bidem , pp. 710ss. 15 Aristot. , Anal. Poster. , l, 18 G c. 1 (71b 19-26). uilelmus de Ockham, Sent. l, d. 38, q. unica L-0 (ed. 17 Cf. S cotus , Reportatio Paris. , l, d. 38, q. 2, n. 3 (ed. WadLugduni, 1495). ding, XI, 218) et textus compositus, l, d. 38, p. 2 et d. 39, qq. 1-5 in Appendice A Ordinationis (ed. Vaticana, VI, 428s.) et Guillelmus de Ockham, Sent. , I, d. 38, q. unica D (ed. Lugduni, 1495) . 17• Potius 'fa lsam'. Vide lin. 296.

250

25

QUAESTIO

2a)

265

270

m

1:

UTRUM PRAEDEST. ET PRAESC. SINT llESPECTUS ltEALES

517

dependent a voluntate creata ; quia quaero, utrum ilm determinatio­ nem voluntatis divinae necessario sequatur determinario voluntatis crea­ tae aut non. Si sic, igitur voluntas necessario ageret sicut ignis, et ita tollitur meritum et demeritum. Si non, igitur ad sciendum determinate alteram partem contradictionis illorum requiritur determinatio volun­ tatis creatae, quia determinatio voluntatis increatae non sufficit, cum voluntas creata possit in oppositum ilius determinationis. lgitur cum ila determinatio voluntatis non fuit ab aeterno, non habuit Deus certam notitiam illorum. S e c u n d o sic : quando aliquid determinatur contingenter, ita quod adhuc possibile est non determinaci, et possibile est quod num­ quam fuisset determinatum, propter talem determinationem non po­ test haberi certa et infalibilis notitia ; sed huiusmodi est determina rio voluntatis divinae respectu futurorum contingentium s e c u n d u m e u m et secundum veritatem ; igitur propter talem determinationem non potest haberi certa notitia a Deo de futuris contingentibus. C o n f i r m a t u r : omnes tales sunt contingentes 'Deus ab ae­ terno voluit hanc parte m esse veram', 'Deus ab aeterno determinavi t hoc' et huiusmodi - patet ex secunda suppositione - et possunt per consequens esse verae et falsae ; igitur propter talem determinationem nula habebitur certa notitia. Ideo d i c o quod impossibile est dare exprimere modum quo Deus scit futura contingentia. Tamen tenendum est quod scit contin­ genter tantum. Et debet istud teneri propter dieta S a n c t o r u m 18

11

10

256 creata o m . FG 257 determinatio] voluntas EFG 259 tollitur] toll.eretur CX Il Si] dicatur quod llid. CFG 260 alreram] unam H � � alreram ... il] altcrum E Il requiritur] tunc llid. FG 261 increatae] divinae E 262 creata . . . oppositum] increata post modum E 263 non1 om. X : : habuit] habuerit B Deus om. X 264 =m om. D Il illorum] aliorum C, ipsius D, illius E 265 sic] ad idem CFG 1 quando om. FG 268 huiusmodi ] hoc A, haec DX, sic CFG ZlO � tenonem] notitiam CFG Z72 Con6.rma.tur] quia add. EH Z73 partem] contradictionis add. H !! determinavit] voluit E Z74 huiusmodi] hoc FG, non llid. G !l secunda] aliqua A, om. H Z74-Z75 per consequens] concedi E Z76 nulla] non EH n habebitur] habetur DEH l! notitia] cognitio H 27 Ideo] Respondeo et FG Il exprimere] clarum llid. FG Z7s.:zT9 scit1. . . tantum] sic solutio quae tenetur contingenter est tantum A, sic est contingenter tamen B, sit contingenter tamen DI, est contingenter E, scit contingenter ea H Z79 Et] ltem H li istud] ista AB .

18 Cf. Scotw, ibidem. Vide supra, lin. 24 et Guilldmum de Ockham, 10 Sent. , I, d. 39, q. unica M (ed. Lugduni, 1495) . Augwt. , De Trinit. , XV, c. 7, n. 13 (PL 42, 1 066s.) ; Boethius, De consol. philos. , V, prosa 6 {PL 63, 861 ; CSEL LXVII, 124s.) ; Ioannes Damasc. , De fide orthodoxa, c. 14, n. 4 (PG 94, 860) ; ver­ sio Burgundionis (ed. E. M. Buytaert, Franciscan Institute Publications, Text Se­ ries 8, St. Bonaventure, N.Y. 1955, 65) . la

TlACTATUS D E PRAEDESTINATIONE E T D E PRAESCIENTIA DIVINA

518

qui dicunt quod Deus non aliter cognoscit fienda quam facta. Potest tamen talis modus assignari, nam sicut ex eadem notitia intuitiva ali­ quorum incomplexorum potest intellectus evidenter cognoscere pro­ positiones contingentes contradictorias, puta quod a est, a non est, eodem modo potest concedi quod essentia divina est notitia intuitiva quae est tam perfecta, tam clara quod ipsa est notitia evidens omnium praeteritorum et futurorum, ita quod ipsa scit quae pars contradictionis erit vera et quae pars falsa. S i d i c a t u r quod illud quod non est in se verum non potest sciri ab aliquo ; sed me sedere cras est huiusmodi ; d i c o quod est vera, ita quod non falsa, tamen est contingenter vera, quia potest esse falsa. C o n t r a : utraque pars istius 'ego sedebo cras - ego non sedebo cras' indifferenter potest esse vera ; igitur non plus est una pars vera quam alia. Et sic neutra est nunc vera vel utraque ; non utraque, igitur neutra. D i c o quod una pars nunc determinate est vera, ita quod non falsa, quia Deus vult unam partem esse veram et aliam esse falsam. Tamen contingenter vult, et ideo potest non velle illam partem, et partem aliam potest velle, sicut pars alia potest evenire. S e p t i m a s u p p o s i t i o 11 est quod 'scire' in ista materia ac­ cipitur l a r g e, scilicet pro cognitione cuiuscumque, et sic Deus cognoscit omnia tam incomplexa quam complexa, necessaria, contin­ gentia, falsa et impossibilia ; vel s t r i c t e, et sic idem est quod cogno­ scere verum, sicut loquitur P h i l o s o p h u s, I Posteriorum quod nihil scitur nisi verum. 11,

280 qui] quac D, manifeste add. EH :1 qui dicunt] dicentium E 28 1 modus] mundus E 282 incomplexorum] complc:xorum X li evidenter] credcntis FG 283 contradictorias] continuas A, contrarias BCDEFGI :i est1] erit FG 285 quac est] quaecumquc CDFGHIX :! pcrfecta] pcrfectc FG, et add. EH il clara] clare FG il omnium] pracsentium add. E 287 erit] sit E, est H l vera] ve! falsa add. E i! pan] est E, om. CDFGH 289 aas EH fon: sesm X, om. alii ;; huiusmodi] igitur etc . add. EFG i' est1] una pan est modo determinate FG 290 est contingentcr om. FG 292-293 sede­ bo cras] etc. et nihil FG 293 vera1 om. H 294 nunc] non H !' utraque1] sed add. FG il utraquc1] est vera add. FG 296 quia] quoniam E, ita quod X 296-298 quia... sicut] contingenter tamen vera, qui:a potest es f:a1s:a indiffen:nter potcst es vera, igitur non plus est una vera quam :alia, et sic neu­ tra est vera ve! utraquc, tamen vult quod FG 297 contingenterJ continue C : ideo] non ad. A 298 vele] nunc velle H, es A 301 cognoscit] scit CFG 302 impossibili:a] inopinabilia H i: strictc] accipiendo add. C 303 sicut loquitur] Unde dicit E ! loquitur... Posteriorum om. FG . , Philosophus] Aristotcles D i : Posteriorum] Perihermenias C ,

Cf. Guildmus de Ockham, Sent. , l, d. 39, q. unica B (ed. Lugduni, 1495) . Aristot., Anal. Poster, I, c. 4 (71b 19-26) . 11

21

280

285

290

295

30

QUAESTIO

305

3 10

1:

UTli.UM PllAEDEST. ET PlC. SINT RESPECTUS REALBS

519

O c t a v a s u p p o s i t i o est quod aliquae propositiones in ista materia sunt distinguendae secundum compositionem et divisionem, ut istae in quibus ponitur modus cum dicto, - ita quod in sensu com­ positionis denotatur quod modus ille praedicatur de praeiacente illius dicti vel de propositione illius dicti, sed in sensu divisionis denotatur quod praedicatum talis dicti vel propositionis talis dicti praedicatur de ilio pro quo supponit subiectum eiusdem cum tali modo, sicut patet in Logica Ex quo patet quod ista, et sibi similes, 'praedestinatus po­ test damnari' non est distinguenda secundum compositionem et di­ VIsionem. N o n a s u p p o s i t i o 15 : quod 'causa' ad praesens d u p l i c it e r accipitur : u n o m o d o pro re aliqua ha bente aliam rem tam­ quam suum effectum, et dicitur causa 'ad cuius esse sequitur aliud' 16, quia ipsa posita ponitur effectus, et non posita non potest poni. A l i o m o d o dicitur quando importat prioritatem unius propositionis ad aliam secundum consequentiam, sicut dicimus quod quando ab una propositione ad aliam est consequentia naturalis et non e converso, antecedens est causa consequentis et non e converso. His visis, potest responderi ad argumenta, quae facta sunt, pro­ bantia quod praedestinatus potest damnari, et etiam ad alia fienda pro aliis quaestionibus tangentibus scientiam Dei respectu futurorum con­ tingentium. 28

u.

315

3:0

325

305 est om. CEH : aliquac] aliquando E 307-308 compositionis] composito CEFG 309 ve! ... dicti1 om. (hom.) EFG : 1 divisionis] diviso C, om. A 312-314 Ex. . . divisionem om. CDEFG 313 non om. X 316 aliqua om. AB 318 potest poni] ponitur cffcctus X 319 dicitur] causa ddd. E : 1 uni us ] alicuius C H 321 es t ] una add. E , bona dd. X : ; naturalis] ma tcrialis F G li non om. FG 323 quac . . . sunt] iam facta FG, quaedam supra H 323-324 quac . . . probantia] facta quod vidclicct propositiones E 324 praedestinatus] non ddd. EH :i ctiam . . . alia] sunt necesria ad alia argumcnta CFG ficnda] statim add. C 325 quacstionibus] conclusionibus CDFGX 325-326 contingcn­ tium] Et sic est finis tractatus Magistri Guillelmi Okam dc pracdcstinatione et praescicntia ddd. E, siM explidt .finit A, Utrum Deus respectu omnium futurorum ddd. D, et deinde desinit. '

18 Guillelmus de Ockham, Expositio in librum Perihermen ias, II, c. 5, § 4, lin. 151-177 (supra, pp. 465s.) ; Summa Log icae , pars II, c. 9 (Opera Philosophica I, ed. cit. , p. 273 , lin. 3-25} . 15 Guilelu Guillel mus de Ockham, locis cit. 18 Cf. Senmus de Ockham, Sent. , I, d. 41 , q. unica F (ed. Lugduni, 1495). tentiae ex Aristotele collectae (inter opera Bedae, PL 90, 982) .

520

TRACTATUS DE PRAEDESTINATIONE ET DE PJlAESCIENTIA DIVINA

[QUAESTIO II DB S CIBNTIA Dm RBSPBCTU FUTURORUM CONTINGBNTIUM

]

Utrum Deus respectu omnium futurorum contingentium habeat notitiam determinatam, certam, infalbilem, immutabilem et necessariam respectu unius partis contradictionis 1• ('Pmdus

s

AlnCULUSJ

Et p r i m o, q u o d n o n determinatam : Quia in futuris contingentibus non est determinata veritas nec fal­ sitas ergo etc. S e c u n d o : si sic, sive consiliaremur sive non, necessario eveniret quod sic a Deo est cognitum, et per consequens frustra consiliare­ mur vel negotiaremur. T e r t i o sic : si sic, Deus esset limitatae potentiae. Probatio : quia si Deus potest facere determinate hoc ita quod non suum oppositum, est determinatae et limitatae potentiae ; igitur similiter etc. Q u a r t o : quod non est in se verum, non scitur a Deo notitia determinata ; sed futurum contingens est huiusmodi ; igitur etc. A d o p p o s i t u m est fides. 1,

(RBsPONSJO

AUCTO:US

to

ts

]

Ad istam particulam dico, sicut dictum est in suppositione sexta quod Deus habet notitiam determinatam respectu futurorum contin1,

QuABST. II. - 3 Utrum) Secwulo quaero utrum CFG 7 Et primo] Et F, vidctur G, Et probo H, 10 Scamdo) Praeteru H 11 sic] sit BI il est) crit H, primo I ii non) habct notitiam ll. FG o11. BI 12 vcl] et BFGH 13 Tertio] Praeteru H Il sic1 tkl. FG, 011 . I :: sic1) tunc ll. H :i potentiae] scientiae H 14 &cere] habcre FG !l &cere determinate] determinare H 15 determintae] virtutis 11dd. H Il igirur etc. om. H Il similitcr 011. CFGH 16 se ) determin aJd. H 2D particulam] quaestionem H Il dico] dicirur B ..•

QuAEST. II. - Problemata eodem ordine proponuntur apud Scotum, R.eportatio Paris. , I, dist. 38-39 (ed. Wadding, Xl, 217-20) et textus compositus, l, d. 38, p. 2 et d. 39, qq. 1 -5, in Appendice A Ordinationis (ed. Vaticana, VI, 401-4). 1 Ari­ stot. , Periherm. , c. 9 {18a 33 - 19b 4) ; textum Aristotelis fusius exponit Guillelmus de Ockham, Expositio in libros Perihemrenias Aristot. , I, c. 6, § § 7-1 5 (supra, pp. 41421) ; cf. etiam Summa Logi�, pars il-3, c. 32 (Opera Ph ilosop hica I, ed. cit. , p. 710). 8 Supra, q. l, lin. 239-45.

:10

QUAESTIO

n:

DE

SCIENTIA DEI RESPECTU FUTURORUM CONTINGENTIUM

521

gentium, quia determinate scit quae pars contradictionis erit vera et quae falsa. [An 25

ARGUMENTA PRINCIPAUA

)

Ad p r i m u m patet quid sit dicendum, ex quinta suppositione ', quia secundum intentionem P h i l o s o p h i in futuris contingenti­ bus quae dependent simpliciter a potentia libera, puta a voluntate creata, neutra pars est determinate vera. Patet i h i d e m Sed quid sit dicendum secundum veritatem et fidem, patet ex suppositione se:xta Ad s e c u n d u m : prima consequentia non valet, quia licet de­ terminate sciat unam partem, tamen contingenter scit et potest non scire et potuit numquam scivisse, et ideo expedit consiliari. Ad t e r t i u m : nego consequentiam. Ad prohationem dico quod verum est : si Deus ita causaret unam partem contradictionis quod non posset causare aliam, tunc esset limitatae potentiae. Et similiter si sic sciret unam partem quod non posset scire aliam, haberet scientiam li­ mitatam et imperfectam. Sed neutrum est verum. Ad q u a r t u m patet quod minor est falsa. Sic tamen est vera quod est contingenter vera, quia potest esse falsa, et potuit numquam fuisse vera. 1•

30

35

40

•.

[ SECUNDUS

45

ARTICUI.US

)

Secundo arguitur ad secundam particulam, videlicet q u o d n o n habet certam et infallibilem notitiam. Probatio, quia sequitur 'Deus novit me sessurum cras, et non sedebo cras, ergo decipitur'. Haec consequentia patet, quia credens illud esse in re quod non est in re decipitur, igitur a simili : 'Deus novi t 22 contradictionis] determinate add. H, om. FG cric] sic F, est H 25 quinta] hac BIX 28 determinate vera] determinata FG 29-30 ex . . . sexca] per suppositionem scxwn FG 31 se­ cundwn] argumcncwn add. I, dico quod tuld. FG .i prima ] secunda FG, om. I 33 potuit] poterit BHI ': numquam] non H 34 consequcntiam] cune add. CF 35 est] quod tuld. BI 36 potentiae] et virtutis H il Et om. H 1i sim.iliter] ctiam CF ' sic] ita H 37-38 scientiam . . . et] limitatam quia I 38 et impcrfectam om. HX 39 S ic . . . vera] Et tamcn sic est falsa FG ;; vera] Non minor, quia minor tstfalsa, sed notiti• contingtntisfuturi. 40 esc1 . . . vera om. FG vera om. BI : ; falsa] vera FG potuic] poterit H 43 Secundo] principalitcr add. CEF arguicur] arguo BEHIX ·: videlicet] vidctur CFGIX, scilicet H 45 novic] sciv it FG 46 e rg o ] Deus add. FG �7 Haec . . . decipitur om. (hom.) FG 47 es ] verum add. CX est ] verum add. C simili ] principali add. H, si add. FG novit] scivie FG 1

' Supra, q. I, lin. 229-38.

5

Ibidem.

8

Supra, q. I, lin. 239-99.

522

TRACTATUS DE PRAEDESTINATIONE ET DE PRAESCIENTIA DIVINA

me sessurum cras, et possibile est me non sedere cras, igitur potest de­ cipi'. Probatur haec secunda consequentia, quia sicut ad duas de inesse sequitur conclusio de inesse, ita ad unam de inesse et aliam de possibili sequitur conclusio de possibili. S e c u n d o sic : si Deus novi t me sessurum cras, et possum non sedere cras, - ponatur in esse 'non sedebo cras' -, sequitur tunc quod Deus decipitur, quia ex positione possibilis in esse non sequitur 1mpossibile ; igitur haec 'Deus decipitur' non est impossibilis. A d o p p o s i t u m est fides. (RliSPONSIO

AUCTORL'i

ARGUMENTA PRINCIPALIA

7•

J

Ad p r i m u m i n o p p o s i t u m dico quod prima consequentia est bona, licet non syllogistica, quia decipi est opinari aliter rem esse quam sit in re pro tempore pro quo creditur sic esse. Et hoc importa­ tur per illas praemissas de inesse, quia per illas importatur quod Dcus credit aliter esse quam erit. Et ex illis duabus, si possent esse simul ve­ rae, sequitur conclusio. Sed non possunt esse simul verae, quia sequitur 'si Deus novit me' etc., igitur haec est vera 'ego sedebo cras', quia nihil scitur nisi verum. Igitur sua apposita est falsa, quia aliter contradictoria essent simul vera. Sed quidquid sit de prima consequentia, secunda non valet, quia ad hoc quod talis mixtio valeret, oporteret quod maior esset de inesse simpliciter, ita quod semper esset necessario vera quantumcumque illa de possibili poneretur in esse. Et tunc sequitur con49 secunda om. H . duas] prae48 igitur] possibile est ipsum decipi et per consequens 11dd. X missas 11dd. FGX 49-50 duas . . . incsse] te secundo membro duas I 50 aliam] ad unam H 53 cras1] et 11dd. CFGI 54 quia] 52 sic] ad idem 11dd. CFG i! si om. X ' possum] possibile est me FG sed FG positione] impositione FGI i' possibilis] posita FG 55 non . . . impossibilis] sequitur ex possibili non est impossibile FG :! impossibilis] possibilis I 58 sic . . . sextam] sit vera. Patet suppositione sexta FG 61 bona] vera HX 62 sic om. BHI 6� hoc importatur] licet importetur CFGI, licet sic inferre quia sic importatur X 63 praemissas] sic es quae sunt add. CFG : per illas] scilicet per istas praemissas FG 65 conclusio] quod sit vera add. X 66 si Deus o m . I 67 sua . . . falsa] suum oppositum est falsum FG ·: aliter] dico add. FG 68 vera] quod intellc non capit add. X il consequentia] certum est quod add. CFG ! secunda] tamen add. X 69 talis . . . valcret] ipse concludat H :1 mixtio om. FG oporteret] oportet H 70 cst1] sit H il ita] si igitur ista FG " esset1] erit H ' i neceso o m . H ·

7

Ibidem.

ss

}

Dico quod stc, et probatur per suppositionem sextam (An

so

60

65

70

QUAESTIO n :

75

so

DE

SCIENTIA

DEI

RESPECTU FUTURORUM CONTINGENTIUM

523

clusio de possibili, et aliter non. Assumptum probo, quia si arguitur ex apposito conclusionis cum ista de possibili, tantum inferetur oppo­ situm unius propositionis necessariae et de inesse simpliciter. Verbi gratia, sic arguendo 'Deus non potest decipi, et possibile est me non sedere cras', sequitur tantum ista conclusio 'ergo Deus non necessario sci t me sessurum cras sed tantum contingenter'. Igitur ad hoc quod prima mixtio valeat, oportet quod maior sit de inesse simpliciter. Sed patet quod non est, quia est merc contingens, quia potest esse vera et potest esse falsa et numquam fuisse vera. Patet ex praecedentibus, scilicet ex suppositione secunda et tertia A d s e c u n d u m dico quod ex sola positione alicuius proposi­ tionis possibilis in esse numquam sequitur impossibile. Tamen illa de inesse in qua ponitur il de possibili potest repugnare alicui proposirioni de inesse cui non repugnat il de possibili quae ponitur in esse, quia antecedens potest repugnare alicui cui non repugnat consequens, sicut albedo alicui repugnat cui non repugnat color. Et illa de inesse infert illam de possibili et non e converso, - patet ; et ideo ex ila de inesse quae antecedit ad illam de possibili et alia de inesse sibi repugnante potest sequi conclusio impossibilis, quia non sequitur ex illa de possi­ bili quae est consequens et alia de inesse. Unde mirum non est si ex praemissis incompossibilibus sequitur conclusio impossibilis, quia in syllogismo ex oppositis sequitur conclusio impossibilis. Modo a d p r o p o s i t u m d i c o quod ex ista 'possibile est me non sedere cras' - posita in esse - nullum sequitur impossibile. Sed ex ista in qua ponitur in esse, puta 'ego non sedebo cras' et ista 'Deus novit me sessurum cras', sequitur hoc impossibile 'Deus faltur', et hoc quia prae­ missae sunt incompossibiles. Exemplum : istae sunt simul verae 'Sortes sedet' et 'Sortes potest stare', tamen istae ' Sortes sedet' et ' Sortes stat' non stant simul, immo repugnant ; et ideo ex istis duabus sequitur quod 8•

�

90

95

100

72 probo] patet. Probatio I add. FG 74 et] no n ad. X

arguitur] arguatur CFG, arguuntur B, om. I 73 conclusionis] ve! 74-75 simpliciter. . . gratia] scquitur vere igitur FG 78 mixtio] conscqw:ntia FG Sed] sic FG, sicut BCHI 79 est1] valet FG, o m . CX 81 scda et om. H 83 possibilis] s. /in. F, de add. CFG 85 non om. X 85-86 quae . . alicui om. FG 86 conscqw:ns] conclusio B 87 color] puta nigredini add. I Et] quia H 88 posbili] impossibili I non om. I 90 conclusio] conscquens H, om. I : quia] quae FGH 91-92 Unde . . impossibilis om. FG 92 incomposbilibus] impo-libus impossibilibus ( !) H 94 proposirum] primurn H 95 non om. CFG 96 in qua] quae F, in quanrum H 97 hoc impossibile] haec imposbilis FGX 100 immo] sed CFG 100-101 quod sedens] impossibilis, scilicet quod sedens etiam FG .

.

.

8

Supra, q.

l,

lin. 195-220.

524

TRACTATUS DE PRAEDESTINATIONE ET DE PRAES CIENTIA

DIVINA

sedens est stans. Quae tamen conclusio non sequitur ex istis : ' Sortes sedet' et ' Sortes potest stare'. Et tota causa est repugnantia praemissa­ rum in uniformi et non in mixtione. Et eodem modo per omnia est in proposi to .

(TERTIUS

ARTICULUS

)

205

T e r t i o arguitur q u o d n o n habeat scientiam immutabilem de futuris contingentibus .

(ARGUMENTA

IN OPPOSITUM EORUMQUE S OLUTIONES

)

P r i m o sic : non potest esse transitus de contradictorio in con­ tradictorium sine omni mutatione. Et probatur, quia non videtur quod illud quod prius fuit verum sit modo falsum vel e converso nisi sit ali qua mutatio ; sed Deus sciens hanc propositionem contingentem 'ego sedebo', potest non scire eam, quia potest esse falsa, et falsum non scitur. Et s i m i l i t e r, Deus non scit modo istam propositionem 'ego sum Romae' , quia haec nune est falsa, et p o test eam scire modo ad annum quando erit vera, igitur videtur quod Deus mutetur. S im i l i t e r, modo scit istam de futuro 'ego cras legam' - ponatur quod si t vera ; et post cras non sciet istam 'cras legam', quia tunc eri t falsa : D i c o quod loquendo de propositionibus mere de praesenti, quae nullo modo dependent a futuro, sic d i c o quod sicut tales pos­ sunt mutari de veritate in falsitatem et e converso, ita potest Deus tales aliquando scire et aliquando non, et scire illas postquam non scivit, et non scire postquam scivit, et scire aliquam propositionem quam prius non scivit, sine omni mutatione sui, propter solam mutationem in creatura vel in propositionibus talibus scitis, sicut dicitur primo 'non creans' . . . . et postea ' creans ' propter mutatlonem et pos1t1onem creaturae, qma 103-104 et1 proposito] quia istae sunt verae in casu et consequens est possibile (imposibile G) . Sic totaliter est in apposito FG 103 et' . . . in1 om. X 105 Tertius articulus B, om. alii codJ. �t X 106 arguitur] principaliter CFG, sic add. X 109 Primo] probo C, probatur FG . de] contrario in contrarium et add. FG 1 1 0 Et] Hoc CFG 1 1 1 verum] quod add. B, et add. H 1 1 2 aliqua] talis add. CFGX 1 13 eam] ego sedebo cras add. I et] quia FGI 1 1 5 et] tametl add. FG 1 16 mutetur] mutabitur H 1 16-1 17 Similiter] Sicut FG 1 1 7 istam] eam I ,, cras legam om. FG 120 Dico ] Respondeo FG 121 sic om. FG ,t dico . . . sicut om. H sicut om. FG tales] talem FG, om. HI 123 aliquando1 . . . e t • om. (hom.) FG non1 om. I scivit] istas add. FG 124 quam prius] postquam CFGX 125 amni] sui add. G, om. H 125-128 propter ... sui om. (/1om.) FG 1 27 postea] non add. I : creans] ve! non cream ve! e converso 126 primo non] prius H : 1 non om. I 127-128 qui a . . . intellectus] et sic intelligit H add. H et po siti onem om. H quia] et C ..•

uo

us

1 20

225

QUAESTIO

uo

135

140

1 45

1 so

U:

DE

SCIENTIA

DEI RESPECTU F UT U RORUM

CONTINGENTIUM

525

hoc potest intellectus noster sine omni muta tione sui. Pro bacio : po­ natur quod ego opiner istam propositionem esse veram ' Sortes sedet', quae tamen est falsa, quia Sortes stat. Remanente ilio actu in intellectu meo fiat illa proposi cio vera ; iam scio eam quam prius nescivi, sine omni mutatione in intellectu meo sed tantum in re. Et sic intelligitur illud VII Physicorum 9 : quod in 'ad aliquid' non est motus, ita quod sit propositio particularis, non universalis, quia P h i l o s o p h u s intendit ibi loq� de scientia quae cum sit ad aliquid, quod aliquis potest de novo scire aliquid sine omni mutatione in eo, sicut dictum est ; vel etiam sicut dici t C o m m e n t a t o r 10 : illa proposi cio dicitur secun­ dum opinionem P l a t o n i s. Sed loquendo de propositionibus de futuro, d i s t i n g u o : quia q u a e d a m sunt futura quae non important aliquod praesens vel praeteritum, et in talibus impossibile est quod Deus talia futura prius sciat et postea non sciat, quia impossibile est quod ante a instans Deus sciat istam ' Sortes sedebit in a ' et postea nesciat eam. Et causa est quia ante a non potest primo esse vera et postea falsa ; sed si sit vera ante a, semper fuit vera ante a, quia omnis propositio simpliciter de futuro si sit semel vera semper fuit vera. Q u a e d a m sunt futura solum se­ cundum vocem quae implicant praesentia vel praeterita esse futura ; sicut si post a tempus proferatur ista propositio 'Sortes sedebit in a ' , quae implicat praeterita esse futura, scilicet quod a sit futurum et quod sessio sit futura. Et talis de futuro potest mutari de veritate in falsita­ tem, quia ante a fui t vera et post a est falsa ; et tale futurum contingens potest Deus non scire postquam scivit sine omni mutatione ex parte sua, propter mutationem rei et transitionem temporis. Circa talia fu­ tura est sciendum quod quaedam sunt vera et non incipiunt esse vera, 128-129 ponatur] probo H 130 est] sit FG 1 28 noster] non C Probatio] Primo CFGH qui2 . . . stat om. FG Remanente] et remanente C, manente FG, et rcspondeute H d ilio actu] ista opi­ nione s. /in . F actu] casu C 131 quam . . . nescivi] postquam non scivi eam FG 133 quod in] in B, ubi dicit quod FG, quod H, om. I 135 cwn] tamen FG, tantum I 136 omni om. H 137 etiam om. H propositio] opinio FGH · dicitur] determinatur X 139 distinguo] est distinctio FG ii qui2 om. BI 1 40 aliquod] tempus tuld. FG 141 et om. H ;i prius] primo C, om. FG 142-143 quia . . . eam om. FG 1 42 instans] tempus A, quod H, om. CX Deus om. H 143 sciat] sciet H 144 ante 11 1 om. F ante 11 1 om. I 146 sit] fuit C ri solum om. CFGHX 147 quae] important ve! tuld. H . ve!] et X om. FG 1 48 si om. FG 150 potest] ita tuld. H 151 et1] quod tuld. BCG Il cxmtingens om. FG 153 mutationem] ex parte II. FG '! transitionem] transmutationem CFG, ex parte 11dd. FG 1 53-154 futura est om. FG 154 non] numquam CFG 1

·

Aristot. , Physica, VI, c. 3, t. 20 (247b 1-3). Physicam , VII, t. 20 (ed. Iuntina, IV, f. 147r-v) . 9

10

Averroes,

In Aristot.

526

TRACTATUS DE PRAEDESTINATIONE ET DE PRAESCIENTIA DIVINA

sed incipiunt esse falsa. Sicut, verbi gratia, si t a dies crastina : haec est ponatur - et numquam incepit esse nunc vera ' Sortes sedebit in a ' vera, tamen incipiet esse falsa, quia post a semper erit falsa. Et talis est ista ' Sortes est praedestinatus', quia ante beatitudinem semper est vera, si semel sit vera, sed post beatitudinem semper erit falsa. Quaedam sunt falsa et numquam incipiunt esse falsa, sed incipiunt esse vera, sicut ista ' Sortes non sedebit in a', quia ante a semper erit falsa - ponatur - et postea semper erit vera. Et talis est ista ' Sortes non est praedestinatus' , quia ante beatitudinem fuit falsa e t postea semper erit vera. S e c u n d o arguitur ad idem sic : Deus potest scire plura quam scit, quia multas propositiones contingentes quae erunt verae quae tamen nunc sunt falsae. Similiter potest scire pauciora quam scit, quia aliquas propositiones veras de praesenti quae semper postea erunt fal­ sae. Ergo scientia sua est mutabilis : D i c o quod loquendo de 'scire' et 'scientia' Dei s t r i c t e, si­ cut dicitur suppositione septima quamvis Deus possit aliquid scire quod modo non scit, quia cum Deus isto modo nihil scit nisi verum, aliquando propositio quae modo non est vera, sicut ' me esse Romae', potest a Deo sciri, quae tamen modo non scitur ab eo. Tamen non debet concedi quod possit scire plura quam scit, quia nihil scitur a Deo nisi verum et onme verum scitur a Deo. Sed semper sunt aequalia vera, igitur semper sunt aequalia scita a Deo. Assumptum probo, quia non est possibile quod sint plura vera in uno tempore quam in alio, quia semper altera pars contradictionis est vera, et nihil est verum nisi sit altera pars contradictionis ; nec est possibile quod utraque pars con­ tradictionis sit vera, et per consequens tot sunt vera in uno tempore sicut in alio et nec plura nec pauciora, quamvis aliquid sit verum in uno tempore quod non est verum in alio tempore, et universaliter,

155

-

11,

155 Sicut] Si l, om. FG 1 56 nunc om. FG : 1 ponatur] quod scdebit in 11 add. G, om. F i l et] haec FGX 157 vera] et add. GH 158 est1] crit H 159 vera] falsa BG ' Ì scd] et FG 161 in 11] cras FG : . 111] cras FG , ponatur] si profcratur H, quod scdcat cras add. mg. F 162 postca] post scsoncm F il est1] crit BI 1. est1] erit BFG 163 bc:atitudinem] scmper add. CHI 165 mulw] istas CFG contingcntcs] de contingenti FG 166 nunc] non FG, nec H ,, falsac] vcrae modo H Il Similitcr] Quare C, Sicut FC, Sic I 1 67 veras om. CF 1 69 Dico] Respondeo et dico G ·1 Dci strictc 172 aliom. H 170 dicitur) in add. CFG, dicit HX li suppositione) suppositio HX Dew om. FG quando] aliqua H, ideo aliqua FG : : vc:ra) potcst tamcn es vc:ra ad. H I l sicut] ista ad. FG 173 a Deo om. FG ' non1) omnino G 174 quod] non ad. FG ii nihil] aliud add. FG 175 vera ] verbi gratia BCIX 176 igitur . . . Deo om. FG il scmpcr sunt om. H 177 sint] sunt FG, scit I 180 sunt vera] vc:ra scit FG 181 et om. HX 182 tcm1 78-180 et . . . vera l H, om. a/ii codd. et X porel om. B vc:rum om. BF , tcmporc1 om. GH 1 82-183 universaliter . . . quod] ultra quod H, sic FG 11

Supra, q. l, lin.

299-304.

1 60

1 65

110

m

1 so

QUAESTIO II :

1 ss

190

195

20

2Qi

2to

DE

S CIENTIA

DEI

RESPECTU FUTURORUM

CO NTINGENTIUM

527

ita quod si aliquid fiat falsum quod prius erat verum, aliquid fit verum quod prius fuit falsum. Et ita non sequitur 'Deus potest scire plura quae non scit et non scire plura quae scit, ergo potest scire plura vel . . pauaora quam sat ' . S i d i c a t u r quod qwdquid Deus modo scit semper sciet illud, quia ex hoc quod Deus primo scit istam 'Sortes sedet', et postea scit istam ' Sortes sedit', non scit aliud sed idem, d i c o quod accipiendo scientiam vel scire pro notitia Dei qua cognoscit illas propositiones, il1a est eadem respectu omnium scibilium. Accipiendo tamen scire Dei prout importat ista complexa ' Sortes sedet, Sortes sedit', sic non est idem, quia ista complexa nec sunt eadem, nec aequipollent, nec sunt convertibilia, quia una potest esse vera, altera exsistente falsa. Puta, si nunc primo Deus sciat istam ' Sortes sedet', haec tunc est falsa 'Deus sci t istam : Sortes sedi t' de praeterito ; et similiter Sorte ambulante, tunc scit istam ' Sortes sedit', quia haec est vera, et non istam ' Sortes sedet', quia haec est falsa. T e r t i o sic : eius scientia potest augeri quia potest scire plura quam scit, et potest diminui quia potest scire pauciora quam scit ; igi­ tur potest mutari : D i c o quod nec potest augeri nec minui, quia ipsa est indistincta respectu omnium. Sed potest vere numerus praescitorum augeri vel diminui ? Potest dici quod in sensu compositionis haec est falsa, quia haec est impossibilis 'numerus praedestinatorum est auctus vel diminu­ tus', quia tunc denotatur quod numerus praedestinatorum est primo maior et postea fit minor, vel e converso. Et hoc est falsum, quia ista apposita non possunt successive verificari, quia quicumque est prae­ destinatus, ab aeterno fuit praedestinatus, quia omnis propositio simpliciter de futuro quae non connotat aliquod praeteritum vel praesens, 1 83 erat] fuit FG 1 84 ita] ideo l, om. H , , non sequitur] quod add. HX , om. FG ii plura om. CFG 185 non1] nunc H •: et . . . scit1 om. (hom.) CFG :i quae1] non tld. BI ergo potest] et tamen non F i! ve!] neque F 1 86 quam scit om. l 187 sciet] concedo add. H 188 primo] prius FG, modo H, semper I scit] scivit FG 1 89 scit] scitur FG aliud . . . idem] aliquod secundum C 190 qua] cognitione add. FG cognoscit] contingit BI 191 scibilium] cognoscibilium CFGX ii Dei om. H 192 sedet] et add. BI 193 aequipol!ett] aequivalent CFG 193-194 nec. . . c:onvertibilia om. FG 194 quia] et quia F, sed H 197 tunc] Deus H, non dd. FG 1: istam] sed istam add. FG li sedit] sedet BFG sedit . . . Sortes om. (hom .) I 1 97-198 quia . . . f.ùsa om. FG 197-198 vera . . est om. (hom.) BC 199 Tertio] arguitur add. FG 20 diminui quia] dici quod X 202-2D4 quia . . . diminui H , orn. a/ii codd. rt X 203 potest vere ila (pro : potestne ? ) H : , praescitorum ila (pro : praodestinatorum ?) H 204 Potest] Et potest C compositionis] composito CFGX, divisionis I 205 praedestinatorum] eorum CIX ,, auctus] augmentus C 206 praedestinatorum] istorum FG '}f et . . . fit] deinde H , ; postea] primo l . . fit] sit CFG � succesve] simul H : : est ] fuit FG •

.

,1

TRACTATUS

528

DE

PRAEDESTINATIONE

ET DE

PRAESCIENTIA DMNA

si semd sit vera, semper fuit vera. In sensu divisionis potest concedi, quia non denotatur plus nisi quod praeter illos qui nunc sunt praede­ stinati potest aliquis praedestinari. Et hoc est verum. Et tamen, si ista propositio ponatur in esse, concedendum est quod ille qui nunc est de numero praedestinatorum, semper fuit de numero illorum, et quod ille numerus qui prius ponebatur numerus non fuit numerus praede­ stiriatorum sed alius numerus maior ; sicut ex hoc quod una proposi rio de possibili ponitur in esse, quaelibet sibi repugnans est neganda, sicut ex hoc quod ponitur in esse 'possibile est Sortem sedere' debet haec negari ' Sortes stat' . Q u a r t o arguitur sic : quicumque non sci t a - propositionem contingentem - et potest scire a, potest incipere scire a, quia non vi­ detur quod afrmatio sit vera post negationem postquam non fuit vera nisi incipiat esse vera ; igitur si non scit a - propositionem - et potest scire a, potest mutari. D i c o quod si per a intelligas propositionem contingentem de praesenti, tunc illa propositio est vera, et c o n c e d o tunc conclusionem, scilicet quod Deus potest incipere scire a. Sed non sequitur ultra 'igitur mutatur', - patet prius 1 1 • Si autem per a intdligas propositionem contingentem de futuro, sic ila non est vera ; quia ad hoc quod esset vera, oporteret quod illae duae ' ' essen t successive verae 'Deus non sci t a , 'Deus sci t a , quae non possunt simul esse verae. Quia sicut nihil est scitum a Deo nisi verum, ita omne verum est scitum a Deo ; et ideo si a si t vera, semper fui t vera, et per consequens semper fuit scita a Deo. Et ultra, igitur haec numquam fuit ' vera 'Deus non sci t a , et per consequens ista conclusi o non sequitur ' quod 'Deus potest incipere scire a , quia numquam sequeretur nisi ' ' primo haec esset vera 'Deus non sci t a , et post haec 'Deus sci t a . 2 1 1 sensu] proprio llitl. H, vero llid. X Il divisionis] diviso CFG 213 Et1 . . . ista] Si H 214 quod om. CI , , nunc] modo H, o m . F 215 illorum] beatorum FG, praedcstinatorum H 217 maior] 217-220 sicut. . . stat om. FG, ut patet erudito in obligatoria arte add. X 221 arquia llid. FG guitur] arguo BH , non om. C 223 negationem] afmationem l 224 si om. H Il propositionem o m . G :: et] quod H, o m . G 225 a1) per istam regulam : si oppositwn in opposito et propositum in proposito ete. Dico ad istam quod consequcntia non valet, et regula debet intelligi quando arguitur ex apposito consequcntis ad oppositum antecedentis, et hic arguitur e converso, et ideo est fallacia con­ sequentis ; igitur si non scit a et potest scire a (vitlt infra, lin. 294-298) llid. FG 226 praesenti] prae­ terito CGX 227 concedo. . . conclusionem] conclusio l 228 mutatur] potest mutari H, sicut llid. C ; patet prius] sicut primum B, prius C, sicut prius X, o m . FG 229 contingcntem o m . H 232 simul] succesve srd del. B, sic X. om. CH l' omne] quod est tlid. H 233 ideo . . . sit] sic FG Il fuit] 235 non1 o m . l · a] istam F, om. G 1: conclusio o m . H 236 quod] scilioet FG, om. H 'l erit DCIX sequeretur] hoc sequitur C 237 primo] propositio X ' ' esset] sit FG ; : non om. H 11

H ic supra, lin.

1 20-38.

21s

D>

225

230

235

QUAESTIO II : DE SCIENTIA DEI RESPECTU FUTURORUM CONTINGENTIUM

240

245

250

Q u i n t o sic : si Deus non sci t a et potest scire a, hoc erit per intellectum, igitur est ibi potentia naturalis activa ; sed talis non potest agere postquam non egit sine mutatione ; igitur Deus mutatur. D i c o quod ista propositio 'potentia naturalis non potest agere' etc., est vera quando istae propositiones possunt successive verificari 'talis potentia agit' - 'talis potentia non agit', et quando non, non. Unde si istae possent esse successive verae 'Deus intelligit a futurum contingens' 'Deus non intelligit illud' sequeretur quod Deus mutabilis esset, quia non posset salvari per mutationem futuri contingentis, quia ilud non potest mutari de veritate in falsitatem ita quod sit primo verum et postea falsum. Quia, sicut frequenter d i c t u m e s t, quantum­ cumque ponatur quod Deus non intelligat a, quia est falsa et potest esse vera, si ponatur in esse quod haec sit vera, haec tunc est vera 'Deus intelligit a ' , et semper fuit vera 'Deus intelligit a ' . Et per consequens ' haec semper fui t falsa 'Deus non intelligit a ; sicut si una pars contra­ dictionis semper fuit vera, altera semper fuit falsa, et e converso. (Q UARTUS

255

ARTICULUS

j

Q u a r t o arguitur 11 quod Deus habeat limitatam scientiam necessariam de futuris contingentibus. (A RGUMENTA

260

529

IN OPPOSITUM CUM SOLUTIONIBUS EORUM

)

Quia sequitur 'Deus scit a immutabiliter, igitur necessario'. Con­ sequentia probatur, quia non ponitur in Deo nisi necessitas immutabilitatis, igitur quidquid est in eo immutabiliter, est in eo ne­ cessario. D i c o quod hoc potest intelligi d u p l i c i t e r : u n o m o d o, quod scientia Dei qua sciuntur futura contingentia sit ne238 Deus om. G 239 ibi om. CFG 243 talis] non add. CF .i et . . . non1 om. FGX 24 Deus] non ad. CFG 245 non om. CFG i i sequeretur] sequitur CFG 246 salvari om. FG 247 potest mutari] mutatur FG : : et om. H 248 sicut] iam ad. CFG 249-250 potest esse] poterit es A. postea ponatur mg. F 251 et . . . d om. (hom.) CI 251-252 et1 d om. (hom.) FGX 252 si om. BI 252-253 contradictionis om. FG 253 altera] aliqua FG , fuit] erit BC i et . . . converso om. FG 255 Quarto] Sexto X !: arguitur] principaliter ddd. CFG : habeat] limitatam ddd. BFGIX 258 igitur] scit d add. H 259 probatur] patet FG ii necw] scientia CFGHX 259-260 immutabilitatis] mutabiliter I 260 immutabiliter] est immutabile igitur F in eo1 om. FG 262 quod] quia BCI •••

·

13

Cf. Guillelmus dc Ockham,

Sent. ,

I, d. 38, q. unica N-.0 (ed. Lugduni ,

1495) .

OCKHAM, OPERA PHILOSOPffiCA II

34

530

TRACTATUS DE PRAEDESTINATIONE ET DE PRAESCIENTIA DIVINA

cessaria. Et hoc est verum, quia ipsa essentia divina est unica co­ gnitio necessaria et immutabilis omnium tam complexorum quam incomplexorum, necessariorum et contingentium. S e c u n d o m od o, quod per illam scientiam sciantur necessario futura contingen­ tia. Et sic non est necessaria, nec debet concedi quod Deus habeat scientiam necessariam de futuris contingentibus sed potius contingen­ tem, quia sicut hoc futurum contingens contingenter erit, ita Deus scit ipsum contingenter fore, quia potest non scire ipsum fore, si ipsum scit. Tunc a d a r g u m e n t u m d i c o quod consequentia non va­ let, quia quamvis ipsa scientia sit immutabilis, et obiectum scitum ­ scilicet futurum contingens - sit immutabile sic quod non potest esse primo verum et postea falsum, sicut frequenter d i c t u m e s t, non tamen sequitur quod necessario Deus scit illud sed contingenter, quia licet ipsum a non possit mutari de veritate in falsitatem, nec e con­ verso, tamen est contingens, et ita potest esse falsum et per consequens non sciri a Deo, et ita contingenter scitur a Deo et non necessario. Est igitur ibi fallacia consequentis, quia sequitur e converso et non sic. Similiter hic est fallacia consequentis : a non p o test esse primo verum et postea falsum, igitur non potest esse falsum ; quia sequitur e con­ verso et non sic. Et quando probatur consequentia, quod ibi non est necessitas nisi immutabilitatis, c o n c e d o, quia ali modi necessitatis, scilicet coactionis etc., non ponuntur in Deo propter imperfectionem. Et ideo bene sequitur 'ibi est necessarium, igitur est immutabile', et non e converso, quia omne necessarium est immutabile, et non e converso, nisi loquendo de illis immutabilibus quae sunt ipse Deus. Multa enim complexa sciuntur a Deo immutabilia, quae tamen non sunt necessaria sed simpliciter contingentia. divinum H : unica om. FG 263-264 cognitio neces om. I 267 necesia nec] verum immo illam scienti am] ipsam FG 268 necesriam] neceso FG 269 contingenter om. I non FG Il quod. . . habeat om. H Zl0-2:71 quia . . . scit om. FG ZlO quia . . . fare om. (hom.) H Z71 scit] sit X Z12 dico . . . con­ sequentia om. H 273 quamvis] licet FG !l scientia om. H : i=utabilis] mutabilis l, fare add. FG ; j obiectum] oppositum B, omnium H Z73-Z74 scitum ... futurum] scit fururoru H Z74 immutabile] mutabile CI ZlS-276 non tamen] nunc tantum I 276 Deus om. FGH Il scit illud om. H 280 ibi om. CFG i fallacia consequentis] falsa contingenter C !l sequitur] et I l sed contingenter om. FG add. B, et non add. I i et om. CFG l non] autem add. CFG 281 fallacia consequentis] falsa C l primo om. H 283 et . . . sic om. H 284 quod] quia FGH 285 immutabilitatis] i=utabilitas FGH Il concedo] concordo FG, ti praedicto modo add. F !l necestatis] variationis CFG 285-286 scilicet coactionis] scilicet creationis X, om. CFGH 286 etc. om. H 1El ibi] illud CX li est1 om. FGH ii et non] sed FG, nec I 28 quia . . . converso• om. (hom.) FH 290 complcx:a om. FG

263 ipsa . . . divina] ipsum

265 Secundo] alia CFGX

es

26

.

265

m

275

280

285

290

531

QUAESTIO II : DE S CIENTIA DEI RESPECTU FUTURORUM CONTINGENTIUM

S

e c u n d o arguitur sic : omne possibile est mutabile, igitur omne

immutabile est necessarium ; sed scientia Dei est immutabilis ; igitur etc. 295

V el

sic : hoc est muta bile, igitur est contingens ; igitur similiter :

hoc est immutabile, igitur est necessarium, - per illam regulam :

si

oppositum de apposito , et propositum de proposito . D i c o ad ilm quod consequentia non valet. Ad regulam dico quod habet intelligi quando arguitur ex apposito consequentis ad oppositum antecedentis ; sed hic arguitur e converso , et ideo est falcia consequentis .

Tertio

30

sic : quidquid potest esse in Deo de necessitate est Deus,

quia est immutabilis ; sed scire est

in

vel potest esse est sic 305

in Deo

in

potest esse

a

Deo, igitur necessario scit

a.

in

Deo ; igitur necessario

D i c o quod illud quod est

in

Deo

eo formaliter necessario est Deus ; sed scire a non

sed tantum per praedicationem, quia est quidam conceptus

vel nomen quod [aliquando ] praedicatur de Deo et aliquando non. Et non oportet quod sit Deus, quia hoc nomen 'Dominus' praedicatur de Deo contingenter et ex tempore et tamen non est Deus .

Q u a r t o sic : omnis perfectio simpliciter est in Deo necessario ; sed scire 310

a

est huiusmodi ; ergo etc. Minor probatur, quia aliter Deus

non esset perfectus si nesciret

a,

quia non est imperfectus nisi propter

carentiam alicuius perfectionis simpliciter ; igitur necessario scit Dico

a.

quod a l i q u a n d o accipitur perfectio simpliciter pro per­

fectione quae est Deus, cui non potest addi alia p erfectio . Et sic 'scire

a

'

non est perfectio si mpliciter, quia est conceptus vel vox. A l i q u a n d o 315

accipitur pro aliquo conceptu, ex cuius negatione ab aliquo sequitur ipsum esse imperfectu m. Et sic adhuc 'scire pliciter, quia non sequitur 'Deus non scit fectus ' , quia si

Si 320

a

a a,

'

non est perfectio sim­ igitur Deus est imper­

si t falsum, tunc Deus non sci t a.

d i c a t u r:

sequitur 'Deus non sci t

Deus est imperfectus' ,

concedo

a,

a

est verum, igitur

quod si ambae praemissae sint

292 arguitur] arguo BX sic] ad idem add. FG 294 Vel] arguitur add. FG 295-299 per. . . consequentis] Dico a d istam secundam rationem quod consequentia non valet FG (srd vide kctiones Vll295 si] sicut H 295-296 si . . . proposito] ab apposito oppositum et de proriiJIs, supra, lin. 225) 296 illam] rationem add. Hl, secundam rationcm add. X 30 Tertio] arposito propositum X guitur add. H ; ' de . . . Deus] est Deus necesio H 301 sed] igitur FG H a ] Dei H 302 scit a ] est Deus H 303 neceso om. CFGX 304 quidam] genus ve! add. H 305 aliquando1 F (?) H, om. a/ii a�dd. et X 306 Et] ideo add. H oportet] sic add. BI, omnc quod sic est in Deo add. mg. F hoc nomen] haec nomina FG Dominus] Deus CH, Deus Creator FG, sciens tale X li praedicatur] prac­ dicantur FG 3fJ7 non om. FG 308 sic om. B 310 perfectUS] imperfectus X li si ncsciret] nisi ncsciret] nisi sciret CFGX, si non sciret H ;i imperfectu] perfectUS I !1 propter] aliquam imperfectioncm sive add. H 313 a om. FGH 314 vox] terminus F, om. (lac.) G 315 aliquo1 om. CFGX 318 tunc om. CH 319 sequitur om. CGHI ;: a 1 ] et add. CFGX 320 quod] quia G, om. CI ,, praemissae om. FG : : sint] sunt FGH '·

532

TlA CTATUS

DE PRAEDESTINATIONE ET DB PRAES CIBNTIA

DIVINA

verae quod tunc sequitur condusio. Sed ex veritate primae praemissae non sequitur aliqua imperfectio in Deo, quod tamen requiritur ad hoc quod esset perfectio simpliciter. Exemplum : ex veritate istarum dna­ rum 'Deus non est dominus' et 'homo est servus' sequitur imperfectio in Deo, scilicet quod non sit dominus cuiuslibet servi ; sed ex prima praemissa nulla sequitur imperfectio in Deo, quia posito quod nulla creatura sit, tunc non sequitur 'Deus non est Dominus, est igitur im­ perfectus'. Q u i n t o sic : omne scitum a Deo fore necessario erit ; a est sci­ tum a Deo fore ; igitur a necessario erit. Maior est de necessario, quia praedicatum necessario inest subiecto ; et minor est de inesse simpli­ citer, quia est vera pro aetemitate ; igitur sequitur condusio de neces­ sario. D i c o quod maior est falsa, quia exprimit sensum divisionis, et multa scita a Deo fore contingenter erunt et non necessario, et ideo sequitur conclusio falsa. Si autem maior accipiatur in sensu compositionis, ita quod haec sit necessaria 'omne scitum a Deo [fore] erit', tunc mixtio non valet, quia minor est de inesse ut nunc, et ideo non sequitur condusio.

325

330

335

[QUAESTIO III QUOMODO POTBST SALVAR! CONTINGENTIA VOLUNTATIS CREATAE ET INCREATAE IN CAUSAND O ALIQUID EXTRA

?]

Tertium dubium : quomodo potest salvari contingentia voluntatis creatae et increatae in causando aliquid extra, utrum scilicet voluntas ut prior naturaliter actu causato possit causare actum oppositum in eodem instanti in quo causat actum ilum, vel in alio instanti sequenti possit causare actum oppositum vel cessare ab actu ilio causato ? 321 quod om. FGH :: pracmissae] per se BCX 324 dominw om. H 325 dominw] serH 11 cuiuslibet servi] cuilibet servo FG 325-326 sed . . . Dco om. FG 326 pracmissa] per se BC, parte X 3'1:7 Dominw] ergo Dew add. FG 329 Quinto] :ad idem tuld. CFG Il sic om. H 330 t1 om. BCFG 330-31 quia . . . subiecto om. FG 332 aetemitate] tempore determinto FG 334 et1] quia CFG :• et1 neceso om. H : : et1 ideo] erunt igitur I 336 fore] neceso BCIX, om. 11lii codd. 337 mixtio] consequcntia FG 338 conclwio] sicut patet tuld. C, ut add. F, sequitur aliud capitulum tuld. G, Quare etc . add. X vus

•••

QuABST. Il. 5 et i.ncreatae] videlicet X, om. CFG !Hi utrum. .. oppositum om. FG 6 causato] creato X 6-7 possit . sequenti om. C 7 ve!] quod add. FG, quia add. HX alio instanti] aliquo actu I, aliquo instanti X 8 causare] creare FGHI : : ve!] et BCGIX -

..

.,

s

QUAESTIO

111 :

DE CONTINGENTIA VOLUNTATIS ClTAE ET INC:REATAE

533

[0PINIO SCOTI] 10

15

20

Dicit hic S c o t u s quod in voluntate creata est d u p l e x p o t e n t i a ad apposita : una m a n i f e s t a, et illa est ad apposita obiecta sive ad oppositos actus cum successione, ita quod potest velle aliquid in a instanti et non velle illud sive nolle illud in b instanti. Alia est potentia n o n m a n i f e s t a, quae est ad apposita sine successione. lmaginatur enim quod in eodem instanti temporis sunt plura instantia naturae, et tunc si esset nunc voluntas creata et tantum ma­ neret per unum instans et vellet tunc aliquod obiectum contingenter, quod voluntas ipsa ut prior naturaliter ista volitione habet potentiam ad oppositum actum pro eodem instanti durationis in quo ponitur ile actus : ut prior naturaliter potest nolle illud pro ilio instanti. Et ideo vocatur ista potentia non manifesta, quia est ad oppositos actus pro eodem instanti temporis sine amni successione. 1

(CoNTRA OPINIONEM SCOTI] 25

Contra ilam opinionem : illa potentia quae per nullam potentiam potest reduci ad actum non est potentia realis nec realiter ponenda ; haec potentia non manifesta est huiusmodi ; ergo etc. Minor probatur, quia si sic, tunc haec est vera pro a instanti 'voluntas vult hoc' ; sed p e r t e pro eodem instanti respectu non velle potest reduci ad actum ; - --

-

po tcst om. CFG 13 non . . . sive 011 . CFG 15 eni m ] iste tuld. CFG 16 naturae] vere CG, am. tx vere 11g. F :: nunc] modo H, 011. FG 17 vellet] nullum C :: aliquod obiectum] ad oppositum CFG, aliquod oppositum H contingenter] continuare C, conringit FG, contin­ genter vellet istud atld. H, vellet illud ita add. X 20 actus] ita quod add. H, et ita add. s. lin. F 22 omni 011 . H 24 Contra] Sed pratm. CFG opinionem] arguitur sic add. CFG, primo sic add. H 25 potentia 011. CFG :! realis] possibilis l realiter om. l 27 si om. FG :: tunc om. FG ; pro . . . instanti] per 11 instans BX Il a] aliquo FG 28-29 respectu . instanti 011. {ho11.) BCFGIX

12 ita om. CFG

·

,

.

.

QUAEST. II. - 1 Cf. Scotus, textus compositus, l, d. 38, p. 2 et d. 39, qq. 1-5, n. 16, in Appendice A Ordinationis : "De secon do dico quod istam libertatem con­ comitatur una potentia ad opposita manifesta. Licet enim non sit in ea potentia ad simul velle et non velle (quia hoc nihil est), tamen est in ea potentia ad velle post non velle sive ad successionem actuum oppositorum ; et ista potentia est ma­ nifesta in omnibus mutabilibus, ad successionem oppositorum in eis. - Tamen est et alia (non ita manifesta), absque omni successione. Ponendo enim voluntatem creatam tantum habere esse in uno instanti, et quod ipsa in ilio instanti habeat hanc volitionem, non necessario tunc habet eam" (e.d. Vaticana, VI, 417s.) ; cf. etiam Guil­ lelmus de Ockham, Sent. , l, d. 38, q. unica B et E (ed. Lugduni, 1495).

534

TRACTATUS DE PRAEDESTINATIONE ET DE PRAESCIENTIA DIVINA

ergo pro eodem instanti istae essent simul verac : 'voluntas vult hoc', 'voluntas non vult hoc', et sic contradictoria erunt simul vera. S i d i c a t u r quod si reducatur ad actum ita quod haec sit vera 'voluntas pro a instanti non vult hoc', tunc sua opposita erit falsa 'voluntas vult hoc in a instanti', - sicut s e c u n d u m t e quamvis haec modo si t vera 'Petrus salvabitur', si tamen ponatur quod Petrus damnetur, haec tunc est vera 'Deus non vult Petto beatitudinem'. C o n t r a : omnis propositio mere de praesenti, si si t vera, habet ali­ quam de praeterito necessariam ; sed haec 'voluntas vult hoc in a instanti' est vera per positum et est mere de praesenti ; igitur haec eri t semper postea necessaria 'voluntas voluit hoc in a instanti' ; igitur post a instans ista non potest esse vera 'voluntas non voluit hoc in a instanti'. C o n f i r m a t u r : si post a haec semper fuit necessaria 'vo­ luntas voluit hoc pro a instanti', igitur post a sua opposita semper fui t impossibilis ; et ultra : igitur post a semper fuit et eri t verum dicere quod haec propositio non potuit esse vera in a 'voluntas non vult hoc oppositum', quia tunc sua opposita fui t vera, haec scilicet 'voluntas voluit hoc pro a instanti'. R e s p o n s i o igitur consistit in hoc, quia si voluntas vult hoc in a, post a erit semper haec necessaria 'vo­ luntas voluit hoc in a ' , et tunc si sua potentia non manifesta posset reduci ad actum in a instanti, vel contradictoria erunt simul vera post a instans, vel post a illa propositio quae est necessaria de praeterito, quia habuit aliquam mere de praesenti veram, erit falsa, quia sua opposita erit vera. Nec valet ista i n s t a n t i a quando dicitur 'haec modo est vera : Petrus salvabitur', quia illud est futurum contingens et in talibus non habet praedicta propositio veritatem, quia omnis propositio de praesenti etc. Sed d i c e s : angelus, s e c u n d u m t e, in primo instanti suae creationis p o test peccare. Tunc sic : numquam pecca t aliquis nisi pro ilio instanti pro quo peccans habet actum suum in potestate sua, ita 31 sit vera om. CFGX 34 modo] non C, nunc F ! vera ] falsa FG 35 vult] dare add. C l , Petro beatitudinem] Petri beatitudinem FG, Petrum beatificare H 36 Contra] hoc arguitur sic add. FG : mere] vera H 39 semper om. H :; voluit] vult H 4 1-42 Confirmatur . . . instanti om. (hom.) C 42 post . . . opposita] in instanti oppositum FG 43 impossibilis] impossibile FG . post a om. FG 44 potuit] possit B :i a] instanti add. FG 45 fuit . . . scilicet rep. B 46 voluit] vult H �: pro] per B, in CFG l i Responsio] Ratio X 47 quia] quod CFGH, iste I a1] instanti igitur add. CFG 48 p<Mset] potest C 49 ve!] tunc CFG 50 ve!] et CFGX a] instans add. CFGH · : quia o m . H 52-55 Ncc . . etc. o m . FG 51 erit] est H 51-52 sua . . . vera] oppositum eius erit verum F 52 quando dicitur om. H 52-53 modo est] non est modo X 53 Pctrus] modo add. BX 54 habet] potest habere H Il quia] quod X, om. H 56 Sed] Si C dices] dicis BH, dicas FG suae] 58 peccans om. FG sui es seu FG ·

.

·

30

35

40

45

so

ss

QUAESTIO

60

65

70

m : DE

CONTINGENTIA VOLUNTATIS CREATAE ET INCREATAE

535

quod potest pro eodem instanti. actum ilium non elicere. Quia da oppositum, quod non posset ilium actum pro ilio instanti. non elicere, cum 'non possibile non' aequipolleat 'necesse esse', sequitur quod in ilio instanti. necessario elicit actum ilium et sic non peccat. R e s p o n­ s i o : hoc supposito, d i c o quod habet actum in potestate sua, quia potest cessare in alio instanti, ita quod pro uno instanti est haec vera 'voluntas vult', et pro alio instanti. haec est vera 'voluntas non vult'. Et dico quod potest ilium actum non elicere in a instanti., quia a cor­ rupto, est haec vera 'voluntas ilium actum potest non elicere in a ' , quia potest post a cessare ab omni actu et a est tunc corruptum et haec tunc est vera 'voluntas non elicit ilium actum in a ' . S i d i c a t u r : stante a et actu elicito, non potest voluntas ilium actum non elicere, igitur in a necessario elicit propter aequipollenti.am, d i c o quod consequenti.a non valet, quia aequipollenti.a secundum sententiam P h i l o s o p h i debet intelligi in propositi.onibus abso­ luti.s, nul facta supposi tione ; aliter sequerentur multa inconvenienti.a contra P h i l o s o p h u m. 1

75

(REs PONSIO AUCTORIS)

so

Ideo aliter d i c o ad istud dubium quod in creaturis numquam est potenti.a ad opposita obiecta nec ad oppositos actus sine successione, nec in divinis respectu iliorum quae non sunt futura conti.ngenti.a. Et ideo quantum ad illam potenti.am non manifestam in voluntate sine successiOne non teneo e u m, quia in omnibus illis instanti.bus na­ turae erra t 8•

5 9 illum om. F G ' : da ] si detur F G 60 posset] possit CFGX, potcst H 6 1 non1] elicere 62 ilio] aliquo BF aJd. FG : aequipolleat] aequivaleat CFG, aequivalet H ! l neoes es] neceso H 64 alia] aliquo F 66 Et om. FGH :: quia] post add. H il a ] instans add. CFG 66-67 c:orrupto] corruptum H 68 post a ] postea H : : tunc] nunc FG, om. I 70 a et om. FG 71 igitur] si add. B : : propter] per CFG 72 consequentia] argumentum FG 73 sententiam Plùlosophi] Philosophum H 74 suppositione] quia aJd. CFG : sequerentur] sequuntur CI . multa] alia aJd. CFG 75 Philosophum] eum FG 78 obiecta H, abso!uta a/ii codd. et X 79 nec om. X . non om. FG : c:ontingentia om. X 80 in voluntate om. FG 80-81 sine successione om. BCFG 81 eum] Sc:otum X : ' in. . . naturae] ibi FG illis instantibw] conclusionibw H : : naturae] vere Hl 82 errat] errant B, nec intelligit se ipsum add. H, erravit X 1 Cf. Guillelmw de Ockham, Summa Logicae, pars II, c. 1 1 (Opera Philosophi­ I , ed. cit. , pp. 279ss) . 8 Contra hunc 'errorem' Scoti arguit Guillelmw de Ockham, Scriptum in I Sent. , d. 9, q. 3 (Opera Theologica m, e d . G. Etzkom, St. Bonaventure, N.Y. , 1 977, 294-98) .

ca

536

TRACTATUS DE PRAEDESTINATIONE ET DE PRAESCIENTIA DMNA

Sed quomodo tunc salvabitur contingentia voluntatis respectu voliti ab ea ? R e s p o n d e o quod voluntas Dei ad extra et volun­ tas creata in ilio instanti in quo agit contingenter agit. S ed hoc potest intelligi tripliciter : u n o m o d o quod ipsa prius dura tione exsistens ante a instans in quo causat, potest libere et contingenter causare vd non causare in a ; et iste intellectus est verus si voluntas si c praeexsistat. S e c u n d o m o d o potest intelligi quod in eodem instanti in quo causat si t verum dicere quod non causa t ; et iste intellectus non est possibilis propter contradictoria quae sequuntur, scilicet quod causat in a et non causa t in a. T e r t i o m o d o p o test intdligi 'contingenter causare in a ' , quia libere sine omni variati o ne et mutatione adveniente sibi vd alteri causae, et sine cessatione alterius causae potest cessare in alio instanti post a ab actu suo, ita quod in a instanti sit haec vera 'voluntas causa t', et in ali o instanti post a si t haec vera 'voluntas non causat' ; et sic voluntas contingenter causa t in a, non sic autem naturalis causa contingenter causat.

ss

90

95

[QUAESTIO IV UTRUM IN PRAEDESTINATO SIT ALIQUA CAUSA PRAEDESTINATIONIS ET IN REPROBATO ALIQUA CAUSA REPROBATI O NIS

]

Quartum dubium est utrum in praedestinato sit aliqua causa praedestinationis et in reprobato aliqua causa reprobationis. Q u o d n o n sit causa praedestinationis probatur, quia parvuli baptizati salvantur, et tamen numquam habuerunt merita, igitur etc. Item, in angelis praedestinatis non videtur praecedere meritum, igitur etc. 87-88 ve!. . . causare om. H 88 si . . . prae86 inteligi om. FG :1 dura tione] generatione F exsistat] posito quod voluntas etc. FG, si voluntas sit X 89 Secundo] Alia CFG 92-93 potest . . . a om. F 92 intelligi] quod voluntas add. CG 93 ca usare om. BX ;: variatione] multiplicatione H ' mutatione] corruptione X 95 alia] aliquo CFGX i: suo om. FG 95-96 ita . . . voluntas1] sic quod potest es quod aliquando post a sit verum dicere quod X 95 instanti om. H 96 a] instanti add. CFG non] et FG 98 causat] agit BCFGH, Quaere in Ockham, libro I, dist. 38 (12 I) add. BHI

QuAEST. IV. - 4 Quartunl . . . est om. FG . causa ] suae add. FG 5 aliqua causa] suae H sit ... praedestinationis o m . FG B-9 Item . . . etc. o m . C 8 angelis] aliis H praedestinatis] angelus praedestinatus I aliqua aJd . C i.

6 sit] angelis

s

537

QUAESTIO IV : DE CAUSIS PRAEDESTINATIONIS ET REPROBATIONIS

(RESPONSIO AUCTORIS]

10

15

D i c o quod tam in praedestinatis quam in reprobatis est aliqua causa praedestinationis et reprobationis, accipiendo causam secundo modo dictam in nona suppositione 1, sed non primo modo. Nam ista consequentia est bona 'iste peccat finaliter, ergo reprobabitur', similiter ista 'iste perseverabit finaliter, ergo praedestinabitur'. Quia sicut Deus non prius est ultor quam aliquis sit peccator ita non prius est remunerator quam aliquis sit iustificatus per gratiam. Cum hoc tamen d i c o quod causa reprobationis et praedestinationis potest praecedere in praedestinato vel reprobato vel in parentibus, sicut parvulus decedens in originali peccato punitur poena damni propter peccatum pa­ rentum, sed non poena sensus nisi propter propria. Similiter propter bona opera parentum potest puer baptizatus salvari et sic per conse­ quens praedestinari. Tamen forte causa praedestinationis capit instan­ tiam in Beata Virgine et in angelis bonis, si non meruerunt suam beatitudinem ; si autem finaliter meruerunt, non capit instantiam. Et sic patet ad duo argumenta. 1,

20

25

[QUAESTIO V ' ' UTRUM UNA ISTARUM PROPOSITIONUM P ETRUS EST PRAEDESTINATUS , 'P ' ETRUS EST DAMNATUS POSSIT ALTERI SUCCEDERE IN VERITATE

]

5

Quintum dubium est : ex quo istae propositiones 'Petrus est praedestinatus', 'Petrus est damnatus' sunt oppositae, quare una non potest alteri succedere in veritate ? 14 consequenria] causa BH, causalis I . reprobabitur] reprobatur CX 15 pracdestinabitur] praedestinatur X 1: sicut o rn . H 18 et pracdestinationis orn. CFG 1 9 sicut] etiam tuld. H 21 propria] pecta C, pecta tuld. H , Similitcr] Contra C 22 parenturn] parentis BIX 24 in1] aliis tuld. B 25 meruerunt] tunc add. B 25-26 Et ... argumcnta] Quarc patct ad duo argumcnta solutio et sic clige quod vis ve! plact X 26 patct ad orn. H argumcnta] facta etc. add. C, etc. add. G, Quaere Scotum et Ockham et eligc quod placet tuld. BHI sitae

QuAEST. V. - 4 estl] quod H . ex quo ] quomodo FG 5 damnatus ] reprobatus X I ii quare] quarum C, quamvis FG 6 veritate ] et in falsitate add. CFG

sunt oppo-

orn.

QuAEST. IV. - 1 Supra, q. l, lin. 31 5-22. 2 August. , De Genesi ad litteram , Xl, c. 17, n. 22 : "Numquid ille prius ultor quam iste peccator ? Absit. Neque enim Deus damnat innoccntes" (PL 34, 438 ; CSEL XXVIII-l, 350) .

538

TRACTATUS DE PRAEDESTINATIONE ET DE PRAESCIENTIA DIVINA

('RESPONSIO AUCTORIS)

D i c o, sicut patet ex praecedentibus, quod si illae propositiones sint simpliciter de futuro, non importantes aliquod praesens positum in effectu nec aliquod praeteritum, non possunt successive verificari nisi ista 'Petrus est praedestin atus' esset primo vera et postea falsa ; sed hoc est impossibile. Quia sicut dictum est p r i u s omnis pro­ positio simpliciter de futuro, si semel sit vera, semper fuit vera, quia non est maior ratio quare magis sit vera in uno tempore quam in alio. Et per consequens, cum tales propositiones 'Petrus est praedestinatus', etc. sint aequivalenter de futuro simpliciter, si istae propositiones pos­ sent sic verificari, et constat quod non possunt e�sc simul verae, quia inferunt contradictoria esse simul vera, igitur si haec sit modo vera 'Petrus est reprobatus', cum sit de futuro simpliciter - ponamus semper fuit vera, et per consequens fuit vera quando sua opposita fuit vera, et sic contradictoria simul essent vera. C o n f i r m a t u r, quia propositiones non mutantur de veritate in falsitatem nisi propter mutationem rei, secundum P h i l o s op h u m in Praedicamentis Sed nulla mutatio est in Deo nec in Petro nec in quacumque alia re quare haec est primo vera 'Petrus est praedestinatus' et postea falsa. Et hoc dico ut sit simpliciter de futuro et ante beatitudinem collatam. Sicut si haec sit modo vera 'tu sedebis cras', nulla mutatione facta in te vel in quocumque alio, non potes fa­ cere illam propositionem falsam ante diem crastinum, ita quod sit verum dicere : haec proposi rio 'tu sedebis cras' prius fui t vera et modo est falsa. Igitur impossibile est quod istae propositiones sic mutentur de veritate in falsitatem.

10

l,

1s

:1n

1•

8 Dico] quod add. omMs codd. , .srd rtele om. X sicut] sic C 9 sint) sunt H 11 praedestinatus] vel Petrus est damnatus add. CFG : est ] essent CFG 15 cum) etiam H 16 sint ] sunt FH ·� si ) sed CFG j: propositiones) non add. FGX 17 sic) successive add. H et) sed G, om. H . et . . . verae om. F :; possunt) possent B 18 contradictoria . . . vera 1 ) quod ipsae possent esse simul verae ve! simul esse verae X 'l haec) contradictoria add. X 19 reprobatw ) praedestinatus H ponamw] postea FGH, oportet X, om. C 20 fuit1 ) sit C, erit FG, fit X ' fuit1) sit CH, fit X 20-21 sua . . . vera] suum opposirum verum FG 21 essent) sunt H, om. FG 22 de) a CFGX 25 quacumque) aliqua CFGX !i quare] quamvis FG 26 ut sit] si sint H 28 potes H, potest a/ii codd. et X 29 propositionem) per peccatum C 31 propositiones om. FG sic om. FGH 32 falsitatem) et e converso add. H '

'

"

Q uAEST. V. - 1 Supra , q. Il, lin. 145-46. 2 Aristot. , Praedicamenta, cap. 5 (4 b 9-1 1). Cf. Guillelmus de Ockham, Expositio in libmm Praedicamentorum Aristot. , ca p . 9, § 14 (supra, p. 202) ; Summa Logicae, pars l, c. 43 (Opera Philosophica I , ed. cit. , pp. 129ss.) .

25

30

QUAESTIO V :

35

40

45

UTRUM

PROPOSITIONES

M UTENTUR

DE VERITATE IN

FALSITATEM

539

S i d i c a s quod si hodie corrumparis, tunc est haec falsa 'tu sedebis cras', et prius fui t vera p e r t e, igitur propter talem mutationem in te potest haec proposi rio mutari de veritate in falsitatem ; et eodem modo si Petrus sit modo praedestinatus et postea moriatur in finali impoenitentia, erit tunc reprobatus ; igitur propter mutationem factam in Petro per actum peccati potest ista propositio 'Petrus est praedestinatus' mutari de veritate in falsitatem, d i c o quod, sicut frequenter dictum est, si ponatur quod aliquis praedestinatus finaliter peccet, quod tunc haec est vera 'iste est reprobatus', et haec semper fuit vera 'iste est reprobatus', et per consequens sua apposita est nunc falsa et semper fuit falsa. Et eodem modo, si tu corrumparis hodie, tunc haec propositio 'tu sedebis cras' nunc est falsa, et semper fuit falsa, et eius apposita semper fuit vera. Et super istam responsionem quasi stat tota difficultas in ista materia.

33 corrumparis] corrumpatur CFG 34 te] re FG 35 de] a X 37 impoenitcntia] priadd. B, tunc add. CFG, finaliter in peccato add. mg. H 39 de] a CFGHX 41 haec1 om. FGH tùit corr. in fit B 42 iste est] haec propositio iste fuit H sua . . . falsa J suum oppositum est nunc falsum FG 43 fuit corr. in fit B · · falsa] falsum FG modo] est add. FG tu corrumparis] corrumpatur CFG 45 Et] Unde FG , istam responsionem] ista responsione CFG, istam rationem IX quasi om. CFG 46 materia] Amen. Explicit tractatus de futuris contingentibw et praedestinatione divina editw a fratre Wilhelmo Occham ordinis fratrum (praed. std dtl.) minorum add. B, igitur etc. Explicit tractatw de praedestinatione et futuris contingentibw reverendi fratris Guillelmi Occham ordinis fratrum minorum. Sit law Dee add. C, ideo etc. Explicit tractatus Ochkam (Ockam F) de praedestinatione et futuris contingentibus add. FG, Explicit tractatus de praedestinatione et praescientia sive de futuris contingentibus editus a venerabili fratre Guillelmo Ocham sacrae paginae professore ordinis mino­ rum add. H ma

INDICES I.

Bibliothecae et manuscripta.

II. Auctores et scripta ab Ockham et ab editoribus allegata. III. Doctrina. IV. Index generalis.

I.

- Bibliothecae et manuscripta.

Assisii, Bibl. Commun., cod. 670 (= E) : (9*, 31*, 33*. 131, .>-504. Barbounvil W. V. (U. S.A.), Bibl. A. L. Owens :

12*-13*.

Basileae, Bibl. Uni v , cod. F. II.

24 (=

B) : 25*,

28*, 33*, 505-539.

Bononiae, Bibl. Univ. , cod. lat. 2344 ( 1 1 80) : 12*. Brugis, Bibl. Civit. , cod. 496 ( = I) : 27*, 28*, 33*.

505-539. - Cod. 499 (= H) :

10*, 20*, 31*, 33*, .>-504.

Cantabrigiae, Bibl. Coli. Gonville et Caius, cod. 281 {674 : 22*. - Cod. 300 : 351 . - Bibl. Coli. St. John's, cod. 1 00 : 1 36, 193ss.,

240, 251 .

Civitas Angelorum (Los Angeles, Ca!.), Bibl. UniY. , vulgo Southem California, Hoose Library of Philosophy, cod. RL091 {016s. (= F) : 9*, 3 1 *, 33*, 1 57, 339, .>-504. Erfordiae, Bi bi. Civit. , cod. Amplon. F. 345 ( = A) :

25*, 33*, 505-519. Florentiae, Bibl. Medicea Laurentiana, cod. G4ddi 153 (= K) : 1 1 * 31*, 33*, 1 62, .>-504. - Bibl. Nat., cod. Con v. soppr. B.4. 1 618 ( = A) : 7*, 8*, 31*, 33* , 1 3 1 , 339, 361 s. , 474, .>-504.

II.

Conv. soppr. 234, .>-491 .

G.3.803

(= B) : 8*, 31*, 33*, 1 62,

Mediolani, Bibl. S. Eustorgii, cod. 567: 12*. Oxoni, Bibl. Bodlciana, cod. C11n. Mise. 558 (= G) : 9*, 18*, 31*, 33*, 339, .>-504. - Bi bi. Coli. Merton, cod. 293 : 220, 224, 33. Parisiis, Bibl. Mazariuc, cod. 141. 91 5 : 19*. - Bibl. Nat., cod. ll. 6431 (= D) : 9*, 31*, 33*, .>-48. - Cod. ll. 1 4, 579 (� F) : 26*, 33* ,

505-539. - Cod ll. 14, 580 (= G) : 27*, 33*, 505-539. - Cod lat. 1 4 , 7 1 5 (= C) : 25*, 28*, 33*, 505-539. Cod ll. 14, 721 (= I) : 10*1 1*, 20*, 31*, 33*, 131, 339, .>-504. - Cod. lil. 14, 909 (= E) : 26*, 33*, 505-519. - Cod lat. 15, 887: 22*. - Cod. lat. 1 6, 130 (= D) : 25*-26*, 33*, 505-519. .

.

.

.

Patavii, Bibl. Anton. , cod. 291 : 363. Vaticana Civitas, Bibl. Apost. , cod. Bllghes. 1 51 (= Z) : 1 1*, 17*-18*, 20*, 22*, 31*, 33*, 92. ­ Cod. ll. 829 : 28*. - Cod Ottobon. lat. 1 79 (= H) : 27*, 33*, 505-539. - Cod Ottobon. lat. 2357: 30*. Cod Pal. lat. 998 ( = C) : 8*, 31*, 33*, 131, 1 62, 339, .>-504. Volaterrae, Bibl. Commun. , cod. 5999 : 12*. .

.

-

.

- Auctores et scrip ta ab Ockham et ab editoribus allegata.

Adam de Wodeham : 15*, 30*. - Ltctvra in I Senl. (cod. Cantabr. , Gonville et Caius 281 {674) , pro!. , q. 4 : 22*. - In II Senl. (cod. Paris., Mazarine 915), d. 1 4 , q. 2: 1 9*-20* . Adams, M. M., William of Oclrham : 28*. Aegidius Romanus : 27*. - Theoremila de corpore Christi (ed. Venetiis 1 502), propos. 29: 199. Albertus de Saxonia : 7*, 11 * . - De consequentiis (cod. Paris. , Nat. lat. 1 4 , 715) : 25*. - In octo libros P!Jysicorum (cod. Erfordiae, Bibl. Civit. , Amplon. F. 345) : 25*. - LDgica (cod. Paris. , Nat. lat. 1 4, 7 1 5) : 25*. - Tractil de locis diakcticis (cod. Paris. , Nat. lat. 14, 715) : 25*.

Albertus Magnus : 26*, 28*. - In libros Metmllogicorum Aristotelis (cod. Paris. , Nat. lat. 14, 721 ) : lO*. - Libn de Prudicabililnu (Opera omt1ia, l, ed. A. Borgnet), tract VI c. 12: 325. - Libn de Prudicamenlis (ed. A. Borgnet), tract l, c. 6 : 157. - Tract. Il, c. 9 : 194. - Tract. III, c. 1 : 21. - Tract. IV, c. 3: 240. - Tra ct. V, c. 8: 283. Aleso, F. , v. Lambertus Altissiodorensis. .

.

Alex:mder : 404.

de S. Elpidio, Tracta.tus de talesiastica poltst4te (cod. Paris., Nat. lat. 14, 580) : 27*. Alszeghy, Z., "Abbreviationes Bonaventurae" : 18*. Ammonius, In librum Perihermenias (Collire sur le Perihermenias d'Aristote - venio G. de Moerbeke ; ed. G. Verbekc) : 345, 461. Alexander

544

INDICES

AmorOs, L. "Serics condemnatianum" ; 23*. Aristotelcs (ed. Bck, Bcrolini 1 831-1870 ; Didat, Parisi 1848-1874 ; Iuntina, Venetiis 1550-1 553 ; Aristoules latinw, ed. L. Minio-Paluella) : 23*, 28*, 30*, 3-539 passim. - AMlytiu Posteriora, lib. l, c. 1 : 422, 5 1 6 ; c. 4 : 257, 278, 448 , 518 ; c . 6 : 257 ; c . 23 : 296 ; c . 25 : 296 ; c. 3 2 : 373 . - Lib . Il, c. 1 0 : 377 ; c. 1 3 : 393 ; c . 1 9 : 45. - AMlytica Priord, li b. l, a. 2-3 : 462 . - De llim4, lib. Il, Il. 19-20 : 223 ; l. 25 : 165, 209, 223 ; t. 2 7 : 279 ; tt. 37-58 : 350. - Lib. m, t. 38 : 31. - De gmD'. e t anTUp l. , lib. l , Il. 25-42: 235, 333 ; tt. 5().54 :

298.

- De sophisticis elent:his, c. 4 : 413. - Ethiu Nicom., lib. II, c. 1 : 273 ; c. 4 (venia Reberti Grostesta, ed. R. A. Gauthier) 278 ; c. 4 (venia G. de Moerbeke) : 350. - Lib. III, c. 7 : Z73. - Lib. VI, c. 2: 501 ; c. 3: 373 ; c. 4 : Z73 ; c. 5 : 514. - Metdphysiu, lib. l, c. 1 : 45. - Lib. III, t. 1 0 : 41. - Li b . IV , t . 2 : 4 1 . - Lib. V , t . 2 : 5 ; t . 1 2 : 214 ; tt. 1 3-1 4 : 364 ; t. 1 6 : 325 ; t . 1 8 : 230 ; t . 1 9 : ZlO ; t . 20 : 241 ; 1 . 2 7 : 308. - Lib. VI : 209, 223; tt. 2-3 : 208, 223; t. 7 : 1 65 ; l. 12: 213 ; l. 1 3 : 46, 69 ; t. 1 5 : 41 ; Il. 1 5- 1 6 : 223 ; t. 1 6 : 62; l . 33 : 21 ; tt. 42-43 : 377 ; l . 43 : 98, 1 02 ; 1 . 44 : 1 3 ; tt. 44-48 : 399 ; Il. 44-50 : 1 65ss. ; l . 45: 1 5 ; t. 4 7 : 15 ; l. 49 : 214 ; tt. 51-52: 24. - Lib. VIII, t. 9: 46 ; 1. 12 : 159 ; t. 15: 393 ; l. 49 : 4. ­ Lib. X, 1. 1 : 214 ; t. 6: 13s. - Lib. XI : 209, 223. - Lib. XII : 166. - PrMrmnl ias : 17* ; c. 1 : 35 ; c. 9 : 51 4 , 520. - Physiu, lib. l, l. 71 : 3. - Lib. Il, Il. 1-15: 224 ; 11. 27-38 : 5 ; c . 6 : 422. - Lib. III, tt. 1-23 : 333 ; l . 4 : 301 ; l . 8 : 240 ; t . 1 7 : 234 ; Il. 35-55: 22 . - Lib. IV, c. 1 1 : 443. - Lib. V, l. 9 : 301 ; 1 . 1 O : 24 5 . - L ib . VI, l . 1 : 206 Lib. VII, 11. 14-15: 284 ; l. 20 : 525. - Lib. VIII, t. 62 : 234 ; l. 68 : 210. - PrudiC41 c. 4: 160s. ; c. 5 : 166s., 178, 192, 538; c. 6 : 215 ; c. 8: 235, Zlls. ; c. 1 0 : 3 1 1 ; c. 1 2 : 42 ; c. 1 4 : 334 . - Topiu, lib. l, c. 4 : 208, 223. - Lib. III, c. 5 : 187. - Lib. VI, c . 6 : 103, 3 1 1 . Astcsanus de Asti, SurruruJ de azsibus (cod. Flaren­ tiae, Bibl. Nat. Conv. soppr. G. 3. 803) : 8*. Augustinus (S.), De doct7iru� christ. (PL 34, 1 5ss.), lib. l, c. 1 : 368. - De Genesi d litterdm (PL 34, 219s ) , lib. Xl, c. 1 7: 537. - De Trir�itdte (PL 42, 8 1 9ss.), lib. XV, c. 7: 5 1 7 ; c . 1 1 : 351 ; c . 1 7 : 35 1 . .

Averrocs (Commentatar) , Commtriid in operd Aristot. (ed. lunti na, Venetiis 1550-1 553) . - In De 11imd (ed. F. S. Crawfard), lib. III, 11. 3 7-58 : 350. - In De gmD'. rt corrupt. , li b. I, tt. 25-42 : 235. - In Metdphysium, lib. V, Il. 13-1 4 : 364. - Lib. VI, t. 8 : 365. Lib. VII, t. 2: 301 ; t. 23 : 364, 368 ; t. 33 : 21 ; t. 44 : 13, 74 ; t. 45: 403. - Lib . XII, t. 28 : 12. - In Physium, lib . VII, t. 20 : 525. Avicena (ed. Venetiis 1508), Metophysicd, lib. l, c. 1 : 7. - Lib. V, c. 1 : 364. Bandinus, A. M., Bibliothtu : 1 1*. Baudry, L., GuilldUmt ti'OCCiflfl : 7* . - v . G. de Ockham (pscudo) . Beda (pscudo), Senltntide ex Aristotele collectde (PL 90, 982s.) : 519. Beker, l., v. Aristateles. Birch, T. B . , v. G. de Ockham. Bochner, Ph. : 7*, 30*-32•. - "A First Redactian" : 17*. - Colleaed Artides (ed. E. M. Buytacrt) : 7*, 17*. - v. GualterUS Burlaeus. v . G. dc Ockham (pscuda) . - Ockl11zm : Philosophiul Writings : 18*, 3. ''Thc Natitia Intuitiva" : 35 1 . - ' 'Thc Rcalistic Canceptualism" : 21*, 347s. Bocthius : 30. - De consoldtione philosophiae (PL 63, 579s.), lib. V, proSd 6 : 517. - In CdtegoriM Aristoulis (PL 64, 159ss.), lib. l : 135s. , 139ss. , 169s. , 174, 229. - In librvm De interpretdtione (PL 64, 293ss. ) : 348, 374, 378s., 386, 393, 399, 404, 454, 468, 499. - In Porphyrium (PL 64, 71ss. ) , li b. III : 44. Borchert, E., Der Einlflus : 26*. - v. Nicolaus Orcsmc. Bargnct, A., v. Albertus Magnus. Brady, 1., "The Later Yean" : 18*. Brampton, C. K. : 15*. - "Guilumc d'Ockham" ; 15*. Brown, S. F. : 31*. - v. GualterUS Burlaeus. - v. G. de Ockham. Bur, D., "Quantity and Eucharistic Prcscnce" : 206 Bus A., v. Porphyrius. Buytaert, E. M., v . Ioanncs Damascenus. - v. Bochner , Ph. .

Ceuci , C. : 27*, 32*. - Mdnoscritti Jr11sCdni : Zl*. Canradus Rulfus Sterlingensis : 28* .

INDEX II : AUCTORES

Corvino, F. , "Sette Questioni " : 348. Courtenay, W., Adam Wodel,am : 19*. Crawford, F. S., v. Averroes.

de Poorter, A., Catalogu� : 10*, Zl*. de Ricci, s .. c�nsus : 9*, 12*, Zl*. de Rijk, L. M., I.giCI Modernorum : 405. del Punta F., v. G. de Ockham. Delisle, L. , Im•mtair� : 10*, 25*-27*. Destrez, J. : 29*. Diodorw Chronw : 468. Doyle, M. : 32*. Ehrle, F. , Historia : 1 1*, 18*. Emden, A. B., A Biographical Register : 15 * . Etzkom, G. : 32*. - v. G. de Ockham. Euripides (ed. H. Nauk, Tragicorum Graecorum Fragmmto), Aeolus 15, 2 : 30. Frati, C., Indiu : 12*. FWlaioli, G. : 12*.

545

- Qq. in librum Perihermias (ed. S. F. Brown) : 24* ; q. 1 : 347, 362, 399 ; q. J : 354. Gualterw de Chatton : 15*, 348 . - Reportatio in libros Smt. (cod. Paris. Nat. lat. 15, 887), d. Zl, q. un. : 22*. Guillelmw de Alnwick : 24*. - In I Setll. (cod. Patavii, Anton. 291), d. 27: 363. Guillelmw de Militona, Quustiones de Sacramentis (ed. G. Gal), tract . IV, p. 6, q. 26: 198. Guillelmw de Moerbeb : 219. - v. Ammonius. Guillelmw de Nottingham, In I Smt. (cod. Can­ tabr. , Gonvil et Caiw 30/514), d. Zl, q. 2: 351 . Guillelmw de Ockham : 131. - Conclusiones in libros Physicorum (ed. S. F. Brown, in praepar.) : 21*. - De corpore Christi (primus tractatus De quiJIJti­ tat� ; ed. T. B. Birch) : 18*, Zl*, 205. - De sacr�to Altaris (secundw tractatu De quatitote : ed. T. B. Birch : 1 1*, 25*, 205. - Dialogus de Imperio et Pontificia Potestote (ed. Lugduni 1494) : 23*-24*, 26*. - Expasitio in libros Elhicorum Aristot. (in votis) : 320.

Gal, G. : 31*. - "Gualteri de Chatton" : 22*, 348. - v. Guillelmw de Militona. - v. G. de Ockham. - v. Henricw de Harclay. Gambatese, A., The Commentary : 21*. - v . G. de Ockham. Gauthier, R. A . , v. Aristoteles. Gibson, S . , Statuta Antiqua U. Oxon. : 1 4*. Gonzales, A., "The Theory" : 12*. Grabman, M . , "Die Aristotelesk.ommentaren' ' : 12*. - Quustio de universali : 8*. Gre, R., v. Gualterw Burlaeus. Gregoriw Ariminensis, Lectura in I Smt. (ed. Ve­ netiis 1 522) : 29*. Gualterw Burlaew : 24*, 1 57. - Commmtarius in librum Perihermenias Aristotelis - Com-ntarius -dius (ed. S. F. Brown) : 17*, 24*, 345, 362, 383, 386, 399. - De consequmtiis (cod. Paris. Nat. lat. 1 6, 130) : 26*.

- De insolubilibus (ed. M. L. Roure) : 26* . - De obligationibus (ed. R. Gre) : 26*. - De puritate artis logiCIe (ed. Ph. Boc:hner) : 9*, 26*. - In PrudiCIa Aristot. (red. prima : cod. Can­ tabr. , St. John 100) : 136, 193s. , 240, 25 1 . (Red. ultima : ed. Venetiis 1541) : 24*, 136, 1 50, 164, 206, 239s. , 25 1 , 283, 285s. , 362, 399.

OCXHAM, OPERA Plm.OSOPIUCA Il

- Expositio in libros Metaphysicae Aristot. (in votis) : 84, 325s. - Expositio in librum De IJIJima Aristot. (in votis) : 373. - Expositio in librum De elmchis sophisticis Aristot. (ed. F. del Punta , sub prela ; cod. Florentiac, Bibl. Nat. , conv. soppr. , B. 4. 1618) : 8*, 13*, 137, 364, 3 98 , 445. - Expositio in librum De gener. et corrupt. Aristot. (in votis) : 235, 33 . - Expositio in librum Perihermias Aristot. (ed. A. Gambatese et S. F. Brown) : 30*, 341-504 . Lib. l, proom�. : 35, 185 ; c. 5: 29* ; c. 6: 29*, 520. - Lib. Il, c. 4: 13*. - Expositio in librum Porphyrii (ed. E. A. Moody) : 8-132. - Prooem. : 14*, 166, 191, 353, 399. ­ C. 2: 13*, 256, 408. - Cc . 2-J : 157. - C. 3 : 331 . - c . 4 : 14*. - c . 7 : 264. - Expositio in librum Prudi�torum Aristot. (ed. G. Gal) : 9, 13>-340, 345. - Prooem. : 346. c. 4 : 353, 399. - c. 8 : 353. - c. 9: 538. c. 1 2 : 84. - c. 1 4 : 349. - Expositio in librum Priorum Aristot. (in votis) : 463. - Expositio in librum Sex Principiorum (in votis) : 243 . - Expositio Physicorum (ed. V. Richter et G. Lei­ bold, in praepar. ; cod. Oxon., Merton 293) : 13*s. , 21*, 26*, 29*s. - Pro!. : 18*. - Lib. Il, t. J : 224. Li b. III, t. 4 : 333. - Li b. IV, t. 33 : 220 ; Il. 62-63 : 333.

35

546

INDICES

Expositionis in libros At Logicu Prootmium (ed. E. A. Moody) : 29*, 4-7, 135, 137. - In IV libros Smt. (In I Sent., Prol. et dd. 1 ,3, ed. G. Gal et S. F. Brown, St. Bonaventure, N.Y. ; dd. 4-17, ed. G. Etzkom, St. Bonaventure, N.Y. ; dd. 19-48, G. Etzkom et F. Kelley, sub prelo ; reliqua : ed. Lugduni 1495), li b. I : 14* ; d. 2, q. 4 : 40. ; qq. 4-7: 159, 191 ; qq. 4-8: 1 1 ; q. 7: 399 ; q. 8: 20*, 22*, 185, 348 , 370, 413 ; q. 9: 42 ; q. 1 0 : 144 ; d. 9, q. 3 : 321 , 535 ; d. 27, qq. 2-3 : 348 ; q. 3 : 22* ; d. 30, qq. 1-5: 239 ; q. 2 : 507 ; q. 3 : 240s. ; q. 5: 267 ; d. 35, q. 4 : 267 ; d . 38 , q . un. : 29*, 422, 514, 516, 529, 533 ; d. 39, q. un. : 517s. ; d. 40, q. un. : 5 1 1 ; d. 41, q. un. : 514, 519. - Lib. II, q. 9 : 333 ; qq. 14-15: 351 ; q. 24 : 480. Lib. il : 23*. - Lib. IV, q. 4: 205. - QU�JestioMs in libros Physicorum (ed. S. F. Brown, in praepar.) : 23* . - Quodlibeta (ed. J. Wcy, sub prelo ; Argentinae 1491), I-II : 25* ; V, q. 22: 161 ; VI, qq. 9-25: 239 ; VI, qq. 1-5: 239. - Summa logicu (ed. Ph. Bochner, G. Gal, S. F. Brown, Opi!Ta Philosophiu l, St. Bonaventure, N. Y.) : 9*, 1 1*, 14*, 23* , 30*. - Pars l, c. 1 : 362 ; c. 7 : 287, 3 1 6 ; cc. 12 et 1 4 : 185 ; cc. 14-25 : 135-339 ; c. 20: 1 7 ; c. 21 : 30s. , 408 ; c. 22: 104 ; cc. 22-23 : 3n ; c. 24 : 80 ; c. 25: 18*, 8, 55, 85 ; cc. 26-29 : 3n ; c. 38 : 1 9* , 42 ; cc. �2 : 1 63 ; c . 41 : 161 ; c . 43 : 19*, 538 ; c . 44 : 1 9* ; cc. 44-48 : 205 ; c . 49 : 242 ; cc . 49-54 : 239 ; c. 55: 19* ; cc. 55-56 : 268 ; c. 62 : 337 ; c. 72 : 36. - Pars II, c. 2: 19* ; c. 9: 5 1 9 ; cc. 9-10: 46 ; c. 1 1 : 535 ; cc. 24-29 : 46. - Pars III-1 , c. 1 6 : 49 ; III-2, cc. 28-29 : 3n ; m-3, cc. 13-1 6 : 485 ; c. 32 : 507, 514ss. , 520 ; il-4, c. 4 : 445 ; c. 1 0 : 137. - Summa Physicorum (ed. S. F. Brown in praepar.) : 21*, 28*. - Tractatus de praedestiftloM et de praescimtia Dei respectufoturorum contingmtium (ed. Ph. Bochner, rcgn. S. F. Brown) , 12*, 24*ss. , 505-39 ; q. 2 : 422. Guilus dc Ockham (pscudo, scum viam etc.), De principiis thtologiae (ed. L. Baudry) : 26*. - Q!UJestio de relationt (ed. G. Mohan) : 25*. - Tractatus de sucvis (ed. Ph. Bochner) : 25*-27•' 220 . Guilus Hcntisberius : 25* . Henri cus dc Alcman : 26* . Henricus dc Harclay, QIUJestio de signifiuzto co n­ ceptus UfliVI!TSII/is (QIUJestionts ordifl, q. 3 ; ed. G. Gal) : 359s.

Hcnricus dc Hassia : 26*. - De reductione efectuum specialium (cod. Paris., Nat. lat. 14, 580) : 27*. - Quaestio de lumint ftlali (cod. Paris. , Nat. lat. 14, 580) : 27*. - Tractatus de dici de omni (cod. Paris., Nat. lat. 14, 580) : 27*. - Tractatus de mutationibus monetarum (cod. Paris. , Nat. lat . 1 4 , 580) : 27*. Hcnricw Gandavensis, Quodlibeta (ed. Parisiis 1518), III, q. 10: 26. Hcnricus Pistoris : 25*, 27*. Hervacw Natalis : 8*, 24*. - De intmtionibus secundis (ed. Parisiis 1489), q. 2 : 359. - Quodlibet4 (ed. Venetiis 1486), II, q. 8: 359 ; III, q. 1 : 359. Homerus Smirncnsis : 26*. Iacobus dc Dacia, In libros Priorum An4/yticorum Aristotelis (cod. Paris., Nat. lat. 14, 721) : 10*. Ioancs Buridanw, In De 11ima Aristot. (cod. Pa­ ris. , Nat. lat. 16, 130) : 25*-26•. Ioancs Damascenus, De fide orthodoxa (PG 94, 781ss. ; versio Burgundionis, ed. E. M. Buytaert) , c. 1 4 : 517. Ioanncs dc Bodclo : 10•, 339, 504. Ioan dc Ccrgiaco : 25*. Ioanncs dc Constantia : 25*. Ioanncs dc Dacia : 28*. Ioanncs dc Reading : 15*. Ioanncs dc Ripa, Tractatus de pt!Tfectiont specierum (cod. Paris. , Nat. lat. 14, 580) : 27*. Ioan dc Rodington, Quodlibet4 (cod. Vat. Otto b. lat. 179) : 27* . Ioanncs Duns Scotus (Opt!TII omnia, ed. L. Wad­ ding, Lugdini 1 639) : 18*, 24*, 535. - In IV libros Smt. , lib. I (Ordi11tio, ed. Vati­ cana), d. 3, p. l , qq. 1 2 : 1 84 ; d. 27, qq. 1 3 : 347, 349, 351 ; d. 38, p. 2 : 5 1 5ss., 520, 533 ; d. 39, qq. 1-5: 5 1 5s. , 520, 533. - Lib. II (ed. Vaticana VII), d. 1, q. 1 : 328. - Quaestionts in Praediummt4, q. 36: 283. - QIUJestionts supi!T librum Ptrihtrmeneias, II, q. 1 : 386. Report4tio Paris. , lib. l, d. 38, q. 2: 516s. ; dd. 3839 : 520 ; d. 40, q. un. : 515. Ioan Gals : 10*, 339, 504. Ioan Gerson : 26*. Ioan Lamas : 10*, 131. Ioan Lutterel : 14*. Ioan Quidort (?) , Conclusionts libri Physicorum (cod. Paris., Nat. lat. 16, 1 30) : 26*.

INDEX

11 :

Jansen, B. v. PetruS Ioanis Olivi. Kaeppeli, T. , "La bibliothèque" : 12*. Kelley, F. : 32*. - v. G. de Ockham. Krehl, A., v. Priscianw. K retzman, N . , William of Ockham : 28*. Lacombe, G., Aristoteles latinus : 12*. Lamberrus Altissiodorensis, Logica (ed. F. Alessio) : 405. Leonardus de Sulmona : Zl*. Leibold, G., v . G. de Ockham. Lohr, C. , "Mcdieval Latin Aristotle Commcnta­ ries" : 7*-8•, 12*. Ludovicus de Florentia : V*. MacNulty, Th. : 32*. Maier, A., "Das Problcm" : 206. "Ein neues Ockham-Manwkript" : 17*. - "Zu einigcn Problemcn" : 164s. Mandonnet, P. , Siger de Brabant : Zl*. Marcw de Benevento : 7*, l l*s. , 28*. Mazzatinti, G., Inventari : 9*. Minio Paluello, L., v . Aristoteles. - v. Porphyriw. Mohan, G. , v. G. de Ockham (pscudo) . - "Incipits of Logica! Writings" : 7* . - "The Quaestio" : 25*. Moody, E. A. : 31*-32•. - v. G. de Ockham. Nauk, H., v. Eurpides. Nicolaus de Lira : 26*. - Contra Iudeos (cod. Paris. , Nat. lat. 14, 580) : 27*. Nicolaus Oresme, De communiUJtione idiomalum in Christo (ed. E. Borchert) : 26*. - De conjiguratione qualitatum (cod. Paris. , Nat. lat. 14, 580) : V*. - Expositio cuiusdam lrgis (cod. Paris. , Nat. lat. 14, 580) : Zl*. Owens, A. L. : 12*. Pattin, A., v. Simplicius. Pellegrin, E., La bibliothèque : 9*. Pelzer, A., Codius : 32*. PetruS de Alaco : 26*. - Quaestio philosophiae moralis (cod. Paris., Nat. lat. 14, 580) : V*. • PetruS de Alvernia : 28* : Petrus de Faloci : 26*. PetruS Ioans Olivi : 23*.

547

A U CTORES

- Quaestiones in II Setll., (ed. B. Jansen), q. 28 : 229, 239 ; q. 58 : 205. - Quodlibeta (ed. Veneti 1509) , III, q. 2: 239. - Traclatus de quantitate (ed. Venetiis 1 509) : 205s. Petrus Lombardus, Sentmtiae in IV libris distinclae (ed. Grottaferrata 1971), lib. I, d. 1 : 368. Petrw Thomac : 18*. Pirrus de Capitanis : 9*. Plato (ed. Stephanus), Philebus 16: 44. - Politicus 262A-C : 44. - Sophista 26A : 44. Porphyrius, Isagoge (ed. A. Busse ; versio Boethi : ed. L. Minio-Paluello, Aristoteles Latinus, l, 6-7) : 30*, 8-131, 135, 326, 399, 408. Prantl, C., Geschichte der Logik : 16*. Priscianus, Institut. grom. (ed. A. Krehl), lib. li, . c. 3 : 348 . - Lib . III, c. 1 : 1 98. Prosper de Regio : V*. Richardus de Bilingharn, De sensu composito et • viso (cod. Paris. , Nat. lat. 14, 715) : 25*. Richardus de Campsall : 24*. - Contra ponentes naturam generis (Florentiae, Bibl. Nat. , conv. soppr. , cod. B. 4. 1618) : 8*, 363s. - Dieta de Juturis contingentibus (ed. E. Synan) : 12*, 28*, 30*. Richardus de Kilvington, Quoestiones in ElhiCI Aristotelis (cod. Vat. Ottob. lat. 179) : Zl*. Richardus de Mediavil, In IV Sent. (ed. Brixiae 1591), d. 12, a. 1, q. 1 : 206 ; q. 2: 199. - Quodlibeta (Brixiae 1591), II, q. 14 : 206. Richardus Fitzralph (Armachanus) : V*. - Quaestiones de imagine (cod. Vat. Ottob. lat. 187) : V*. - Tractatus tk paupertate Christi (cod. Paris. , Nat. lat. 14, 580) : Zl*. Richter, V. , v . G. de Ockham. - "Zu Ockhams Entwicklung" : 21*. Robertus de Euromodio : 26*. Robertus Grossatesta (Lincolniensis) : 360. - v. Aristoteles. Robertus Ho lcot Aenigmato Aristotelis (cod. Paris. , Nat. lat . 14, 580) : Zl* . Robertus Kilwardby: 8*, 12*. Rogerus Manton, Quaestiones dispulatae de emtl tione aetmu1 (ed. Bibl. Frane. Scholast.), q. 6 : 350s. Rogerus Swyneshead, Obligationes (cod. Paris., Nat. lat. 14, 715) : 25*. Roure, M. L. , v. G. Burlaeus. ,

Schum, W. , Beschreibendes Verzeichnis: 25*. Scrip t ura Sacra : Ionas J, 4 : 513. - Ps. 131, 1 1-12: 513.

548

INDICES

Sigcrus dc Curtraco, Ars Priorum (ed. G. Wal­ lcrand) : 26*. - In librum Ptrihmnmias (ed. G. Verha) : 461. Simplicius, In Prutlicam Arimt. (ed. A. Pattin, Corpus utinum Commorum in Aristotelem Grucorum V-1 , Louvain-Paris) : 143. Statwt11 Antiqu11 UniversiUJtis Oxonimsis (ed. S. Gibson) : 14*. Synan, E. A., "Sixtcen Sayings" : 12*, 30*. Thcophrastus : 393. Thomas Aquinas : 28*. - Dc llitrUI : 8*.

III.

-

A erit : idem ac A est futurum ? 422. Ab lario : pro negationc 101. Abstractum : acpitur pro concreto 228; a. differentiarum 98 ; a. importans accidcns 147. - et concrerum 145s. , 287s. - et propositio 219. Cf Con=, Nomina. Abundare (diff. a genere) 69. Accidentia (cap. dc a.) 85-92 ; quod adcst et abest (Arist.) 86s. , 90; habent materiam in qua (Arist.) 159s. ; componuntur a partibus (Arist.) 4 ; praesupponunt substantiam 210 ; praedican­ tur contingcntcr dc pluribus in quale etc. 16, 71, 86s. , 90, 1 12s., 1 1 5s . , 122, 128, 130, 254 ; di­ cuntur pasiones 278 ; stricte (verac formae) 24, 86s. ; large (nomina concreta accidentium) 24, 2&. , 169, 1 90ss. ; sunt in primis substantiis (Boeth.) 170 ; subsistunt in subiecto 90, 1 14, 1 83, 208 (Arist.), 223, 337, sed unum in uno 212, 221 ; an duo in eodcm ? 292 ; unum non est in alia ut in subi. 1 99 ; adveniunt vel insunt per praedicationcm 81, 129 ; continent et continen­ tur 122s. ; non habent diffi:rentias specificas 60s. ; sunt aequivoca novem praedicamentis 143 ; cl cognoscuntur ab intellectu 52 ; non post es infinita actu 85 ; suscipiunt inten­ sionem et remissioncm 1 1 4 ; habent duo no­ mina (abstracta et concreta) 172 ; univenalia et partic. (incomplc:) 151 (Boerh.), 1 53. - et diffi:rentiae 55s., 121-24. - et genera et species 27, 1 12-16, 128s. , 131, 181s. - et proprium 89, 91s., 129s. - inseparabilia 58, 87ss. , 1 12s., 122s. , 123-31. - spiritualia 350. Actio : longa, quia tempus longum 226; egrediens 384.

- et pasi o : non sunt res aliae ab absolutis 298s.

- In IV Stili. , lib. IV, d. 12, q. l, 11. 1 : 1 98s. - Sum nu� tMol. , I, q. J: 12 ; q. 13: 26 ; q. 77: 199. Thomas dc Rossy, Trlldll in Jll&lo schisnul (cod. Vat. Ottobon. lat. 2357) : 29*. Verbeke, G., Verhaak, C.,

11. 11.

Ammonius. Sigerus dc Curtraco.

Wallerand, E . , 11. Sigcrus dc Curtraco. Weisheipl, J. A., "Curriculum" : 15*, 23*. - "Ockham and Some Mertonians" : 24*. Wilson, W. J. , Cmsus : 9*, 12*. Wood, R. : 32*.

Doctrina. Activum et passivum 304. Actw et potentia : faciunt per se unum (Arist.) 4, 223 ; quae sunt priora ? 484 ; in logica et in scientia reali 70. Actus exerciti et signati 93s. , 1 84s., 312. Actus intelligendi : an duo simul ? 358. Ad aliquid (relativa) 238-48 ; aliorum dicuntur (Arist.) 238s. ; ut magnum ve! parvum 231 ; cui fit additi o in obliquo 305 ; dicuntur ad con­ vertentia 314 ; non sunt contraria 232 ; ad ea non est motus (Arist.) 252. Cf Relatio, Rela­ tiva. Additio et ablatio 250. Ades et abesse : pro affirmari et negari 87. Adiacens : secundum ve! tertium 397. Cf Est. Adverbia : magis et minw 291 ; quando, ubi 30 1 . Aequale e t inaeq. 237s. Aequipollentia propos. 433, 472s. , 485-88, 535. Cf Propositio. Aequivoca (cap. dc a.) 138-43 ; significant plura 26 ; sunt nomina divenis imposita 34s. ; quorum nomen commune (Arist.) 138s. ; aequivocata etc . 139s. ; dicuntur univoce 141. - a casu ve! a consilio (Boeth.) 142, 146. - et univoca (Boeth.) 139, 412. Aequivocatio : tres modi 445 ; dc 'in actu' et 'in potentia' 70 ; in verbis etc . 143 ; a. nominum facit multos er 281 . Aer e t ignis 72. Aethiops (in exemplis) 87s., 130, 456. Affectio ve! dispositio 237. Affirmatio et ncgatio : orario afrmativa ve! ncg. 309; fit per complcxioncm 161 ; non fit sinc verbo 427s. ; omnis vera ve! falsa 161s. , 318, 439 ; opponuntur 309, 397s. ; unius a. una n. 410s. , 440 . Cf Propositio, Veritas.

INDEX II : DOCTRINA Agens : non necessario mutatur 87, 147 ; non omne patitur in agendo (Arist.) 298. Aggtegatum per acdens 58. Ala : alati ala 252. Alba duo : similitudo 43. Albedo : species coloris 33 ; qualitas 161, 1 72 ; an praed. de pluribw ? 24s. ; estne communis ? 1 59s. ; an in eo in quo est nigredo ? 89 ; con­ trariatur nigredini 236. et dulcedo 1 94s. , 235. in Eucharistia 242s. Album : non ddinitur proprie 173 ; species coloris 31s. ; non est color 33 ; accipitur pro albedine 32s. ; disgregat visum (Arist.) 187, 407 ; aliquid informatum albedine 387 ; non est in subiecto 249, 173s. ; subiectum albedinis 1 6 ; non suppo­ nit pro albedine 260; suscipit magis et minus 1 97. et nigrum 28. , 320, 417, 467, 515. et quantitas 226s. , 232. 'Albw est homo' : locutio impropria 44 1 . Aliquis homo : a n substantia prima ? 170s. Alteratio 284, 332, 334s., 337. Alteratum 59s. , 62. Alexander Magnw 142. Alexander, Priami filius 142. Amor : idem erga diversos 376. Angeli : substantiae separatae 1 66 ; numerw eorum est in genere quant. 216 ; potueruntne pec in primo instanti ? 534s. ; a. boni et praedestinatio 536s. Anglia et Roma 142. Anima : forma hominis 456 ; subiectum qualit. spiritualium 369 ; an una contrarietur alii ? 290 ; habet potentias, habitus et actus (Arist.) 328, 350s. ; potentiae a. non sunt accidentia 1 99 ; est ipsa voluntas 480s. ; numerat per ordi­ nem 226. Animai : subst. animata sensibilis 100s. ; genw ad hominem et bovem 39, 1 44 ; disciplinabile ve! non 1 10 ; habet gwtum et tactum (Arist.) 279 ; non omne a. habet caput 253 ; aequivocum ad a. verum et pictum 1 53 ; priw est quam homo 322 ; gressibile bipes 392s. ; non habet contra­ rium 496. 'a. est homo' : propos. vera 50, 94. rationale : definit hominem 21. si nullum a. es nisi homo . . . 408. visum a remotis 192. Animalia ai!rea 77. Antec : quidquid stat cum a. etc. 409, 474, 476. Cf. Consequentiae. Antepraedicamenta et eorum regulae 1 54-57. Antichristw : ens possibile 456. Antiquorum opinio de propos. modalibus 468-73.

549

Appellationis figura 1 89s. Appetitw et delectatio 278. Apprehensio 352, 354 ; et passiones 278 ; singularium 360 ; propositionum 357s. ; contrariorum 503s. Aquilinum et simum 62s. Argumentum pec in forma 6. Aristoteles : causa efficiens logicae 5 ; in Pracdica­ mentis agi t principaliter de nomini bus 239 ; saepe loquitur secundum opinionem famosam etc 22, 229s. , 248, 281s. ; quandoque aequivocat 442 ; loquitur de vocibw pro rebus 136, 229, 289 ; no­ mina substantiarum appellat substantias 1 9s . 167s. , 189 ; ponit concretum pro abstracto 1 6 1 , 228 ; non ponit quantitatem re m absolutam 21 5 ; non frustra laborat circa praedicamenta 229. Ars : vera qualitas 368. Artifex : fingit castra etc . 360, 364. superior : metaphysicus 42. Artificialia : non sunt naturalia (Arist.) 224. Ascendere - descendere, dividere - colligere 47. Asperum et lene : positiones 285. Assensw et propositiones contrariac 503 ; et ter­ mini generationis 497. Auctorum intentio attendenda 49. Augmentatio : species motw 332s., 335 ; per addi­ tionem 250 ; fonnae 272. .

,

Bicubitum : quantitas 23 1 . Binariw (Sortes et Plato) 225. Bipes 80 , 1 20. Bonum : moris vel e:xcellentia 449s. ; disciplina malorum 456. est b., non est b. etc 494-501 . et maium : genera aliorum 320. Brunelw : ita substantia sicut Sortes 179s. Brutum : contingenter atnbulat 480. Bu-Ba: vox non significativa 378. .

Caecitas, caecw 308, 310s. , 314s. Caclum et tempw 299 ; et ista inferiora 326. Calefacere : est in praed. actionis 248 ; et frigefacere 297. Calefaciens et calefacti vum : sunt in genere rela­ tionis (Arist.) 241 , 248. Calidum : supponit pro subiecto 271 . Calar: abstractum calidi (qualitas) 270s. ; expellit frigidum 1 95. Calvus : non fit comatw 315. Canescere 80, 83. Canis : sidw et animai 19, 139 ; trinitas trium cc . 212; duo cc. et duo homines 21 5 ; c. est pater. . 450. Caput : non est ad aliquid 253, 265ss. .

550

INDICES

Caritas et praedestinatio 508s. Casus, fortuna et libertas (Arist.) 422s. ; et neces­ sitas 415-24. Casus nominum et verborum 144, 240, 242s . , 252,

- et nomina et voces 15, 23ss., 1 55, 236, 347s . , 502. - universalis : an fictum, qualitas ve! actus intelli­ gend.i ? 7, 48, 1 83, 185, 348-71, 401s. Cf. Inten­

304, 313, 38 1s. , 385, 388, 428s. Castra fingere 366s. Categorema, syncat. et significatio 357. Carulus et caecitas 308. Causa : dupliciter dicitur 519, 537 ; ad cuius es etc. 5 1 9 ; prior dfectu 322, 326s. ; realis et li­ bera 481 . - et efectus : an i n genere per reductionem ? '2JY7s. - logicae 4ss., 345 . - praedestinationis 4365. - prima : non mutatur 201 . Chimaera 364, 366, 386, 434. Citharoedus bonus 447s. Civitates : constituunt regnum 4 ; sunt in genere quantit. 224 . Cognitio : oritur a sensu 45 ; est alicuius c. 353 ; an eadem infinitorurn ? 355. - scnsitiva et passiones 278s. Cognoscere quale quid et hoc aliquid 1 92. Collectivum - divisivum 46ss. Color : genus simplex 75 ; genus albi et nigri 320 ; congregativus ve! disgr. 75 ; omnis c. est in corpore 149 ; an medi ante quantitate ? 1 98s. ; pasibilis qualitas 27 ; an primum obiectum vi­ sus ? 1 84 ; idem non est primo albus et post niger 1 98. Coloratum : est lapis 1 55 ; si nullum c. esset nisi homo . . . 408. Colores : in corpore et passiones animae 27. - med.i : an contrari 28. Communitas hominum et individua 46. Communitates 5 universalium 92-96 ; substantiae 1 82-202. Communius : quod plura significat 27. Comparatio nominum 1 98 ; et suscipere magis et minus 291 . Comparativi gradus 65s. Complcxa et incomplcxa 148-54, 161s. , 372-76. Complexiones quattuor (Boeth.) 151s. Complcxum : verum vel falsum 317. Compositio et divisio (sensus c. et d.) 488ss . , 519, 527s. , 532. Cf. Divisio, Sensus. Conceptiones animi (regulae) 138. Conceptus (intentio vel pasio animae) divisio 149s. ; simplices, compositi, proprii 42 ; com­ plexi, incomplexi 148s. ; habentne ord.inem? 36 ; suntne in praed.icamentis ? 243 ; prioritas inter eos 323 ; ex eis componitur propos. in mente 401 ; suntne species rei ? 350s.

tio, Passio, Universale. Concretum : importat aecidens 23ss . , 71, 1 85 ; expri­ mit totum 71 ; non est in subiecto 174 ; praed.ic. de subiecto accidentis 173 ; significat quale qui d 1 90s. ; substantia praed.icatur de c. 185 ; acci­ pitur pro abstracto et v. v. 1 54, 1 6 1 , 316, 320. - et abstractum : an supponant pro eodem ? 219, 228, 260, 271 , 289 ; et contrarietas 288s. ; an suscipiant magis et minus ? 290 ; multa sunt synonyma 316. - et denominativum 146, 286ss. - et praed.icatio c. et a. 1 29. Concupiscentia, ira etc. sunt passiones (Arist.) 278. Condensatio et raref. 217s . , 333, 335 . Coniunctiones et significario (Boeth.) 378 . Connotatio (connotativa) 39, 137, 1 59, 245s. , 249, 255s. , 270. - et figura 248. - quantitatis, relationis etc. 24 1 , 245s. Consiliari et negotiari 418s., 514 (Arist.), 520s. Consequens et antecedens 6, 1 73s. , 423s . , 474, 478. Cf. Antecedens. Consequentia : formalis 58, 1 1 3, 259, 323s . , 434 ; necesia (non formalis) 420s. ; exercita 323 ; bona, gratia materiae 433s. ; materialis 450 ; na­ turalis 5 1 9 ; a genere ad speciem 1 07s. ; a specie ad genus 109, 326 ; ab inferiori ad superius 298 ; a divisis ad coniuncta 446-51 ; a coniunctis ad divisa 452-56 ; ab uno convertibilium ad rei. 111. - converti sec . es c . 325-28, 331s. - et futura contingentia 423s. - inter propositiones 431-37 ; inter propos. modales 468-77. - prioritas con. (a quo convertitur c.) 42, 1 0 1 , 1 05, 1 07 , 1 13, 261s. , 322s. Cf. Regulae. Continere (Contineri) : pro praed.icari 39, 122s. ; plura significare 1 9 ; es communius 96s. , 101 , 106. Contingens : est in potestate voluntatis 422s. , 53236 ; accipitur dupl. 46, 491 ; convertitur cum 'possibile' 470 ; Sortes conringenter est homo 256. - futurum c. 414-24, 439, 516, 520s. Cf. Futura contingentia. Continuum : et partes 45 ; ad se extenditur 223 ; an divisibile in infinitum ? 209s . , 485 ; habetne infinitos respectus ? 299s. ; omnes partes c. pos­ sunt diligi 355. - et discreta 22.

INDEX m :

Contradictio : inter affirmativam et negat. 3rr7s. , 405s . , 496. Cf Oppositio. Contradictoria : complexa et inc. 317s. ; alterum dc quolibct 3 1 1 , 434 ; nunquam simul verae neque simul &.lsae 313, 406-09, 48, 509, 526, 538 ; possunt simul es 313 ; c . admittunt ponentes respectus n:ales 507s. et transitus dc c. in c. 30. Contraria : stricte, large 194, 289s. ; multipliciter dicuntur 496 ; habent quinque proprietates 3 1 8s. ; eorum genera 335s. ; mediata, immed. 306s . , 314, 3 1 8 ; extra et in anima 503 ; nomina relativa 24&. ; signa contrariorum 320, 494s. ; quae sub eodcm genere maxime distant (Arist.) 234, 319s. , 498 ; mutun se expellunt 235, 248s. , 288s. ; non sunt i n eodcm subiecto primo 152; non praed. de eodcm 234 ; idem non est sibi c. 233 ; non sunt relative apposita 304s. ; possunt esse simul in mente 494 ; non possunt es simul vera 404, 406-09, 473, 50, 502s. , sed simul falsa 407.

- mutari ab uno c. ad reliquum 315. - suscipere cc. 1 98s . , 231ss. Cf Opposita. Contrarietas : triplex opinio 1 93s. ; proprietas qua­ litatis 288ss. ; largissime (rerum ve! conceptuum) 1 94, 232, 234 ; proprie 235 ; primo, inter affirm. et negat. 4rr7. et contradictio 402, 438s., 489s. et contraria 230-36. - in motu 335ss. modi ve! extremi 492-95. non est in substantiis 1 93-95 . propositionum et enunt. 438s . , 492-504. Cf Opposita, Oppositiones. Convenire primo alicui 82s. Conversio propos. 442s. , 467. Convertens et convena 441 . Convcrtibilia e t consequentia 1 1 1 . Coordinationes praedicamentorum 156. Copula inter subi. et praed. 389, 403, 458. Coriscus : est veniens 464. Corpora caelestia : nec calida nec frigida 307 ; sunt semper in actu 485 ; et haec inferiora corrupti­ bilia 213. Corpus : species substantiae 36 ; compositum ex materia et forma corporeitatis 187 ; habet partes extra partes 215, 218 ; longum, latum et pro­ fundum 219 ; est per se unum 223 ; est exten­ sum et quantum 227 ; partes eius copulantur ad superficiem 205 ; maius, cuius partes magis distant 2 1 6 ; non est alia res a substantia 210 ; omne c. est mobile 27, et sensibile 261 ; non praedicatur in quid de albo 33. - animatum 36s.

DOCTRINA

551

Correlativa 31s. , 253, 262, 304. Corruptio : species motus 332, 334s. Cf Generatio. Corvus : niger 29, 122, sed potest intelgi albus 87ss. Credere contraria etc. 503. Cuius est : interrog. 302. Cursores 274s.

Daemones : opinio antiquorum 37, 77, m. David et thronus eius 513. Definitio : (et definitum) dupliciter accipitur 20s. ; est orario longa (Arist.) 46 ; componitur ex universalibus (Aver.) 1 3 ; sermo indicans quid rei 32, 61, 377s. (Arist.) ; species definitur 10, 67, 118 ; corutat ex genere et diff. 10, 61s., 72s . , 1 55 ; proprie non est simplicium 1 27 , 171 ; expri­ mit partes totius (Arist. , Averr.) 21s. , 64s. ; significat substantiam (Averr.) 1 3 ; diversorum est divena 127 data per additamentum 46. - d. differentiae et accidentis 1 86s. - et dcfinitum : non sunt idem, sed signif. idem 20s. , 61, 106. - id est : ratio 140, 171ss. quid nominis 31s., 37, 146, 195, 228, 377s. (Arist.), 455s. Delectatio, tristitia, passiones (Arist.) 278. Demorutratio : per dcfinitionem 10; et dialecticus 446.

Denominativa 144-47. Cf Nomina. Deruum et rarum : qualit. et positio 285s. , 295. Descendcre : per media 44 ; ad specialissima 44, 46. Descriptio 20s . Determinati o : et determinabile 58 ; compositionis 433. Deus : eru primum 42 ; immortalis 67, 103 ; ratio­ nalis 1 18, 121 ; immutabilis 529ss. ; non est ani­ mal 68 ; non est lignum album 433s. ; non prius est ultor. . . (Aug.) 537. - essentia divina : notitia intuitiva et necesria omnium 5 1 8, 530. - potentia Dei : absoluta, et falsitas propos. 508, 510; respectu futurorum cont. 520s., non po­ test ingenita facere facta (Arist.) 507. scientia Dei : immutabilis 524-29 ; potestne scire plura ? 526s. ; scit futura contingentia 5 1 6s. , 520-32, sed non sec . Arist. 423s. ; difficile est vidcre modum quo scit futura cont. 516s. voluntas divina : non impeditur 510. Dialectica et oratio enunt. 391. Dialecticus et dcmorutrator 446 . Dici : de subiecto 149s. ; dc amni, et propos. mo­ dales 464.

552

INDICBS

Dieta auctorum : non sunt accipienda ut son:mt

281. Dictio, pro propositione 162. Dictum propositionis 461 , 464s. , 486ss., 5 1 9. Differens ab homine (Sortes) 443. Diffi:rentiae : communiter, proprie, magis proprie 55, 5 9 , 62, 66 ; sunt conccptus in anima 77, 1 1 9 ; non res scd pl"2Cdicabilia 62s. ; divisio earum est divisio vocum in significata 56 ; cis diffcrunt a se singula 76s. , 79 ; ponuntur loco formae 73, 103s. ; pl"2Cdicantur in quale 56-59, 70 (Arist.), 76, 1 17, 191s., 268ss. ; sunt media concludcndi negativam 56s. , 59s. , 75, 79, 103 ; conducunt ad es rei 78 ; non sunt dc esscntia (pan) rei 78, 186-89 ; aliae animalis, aliae scicntiae 156 ; im­ pcrmixtae 123 ; componunt cum alis 1 1 8s. ; convcrtibilcs 94 ; possunt dividi in differcntias 98. - accidcntalcs : nobis sunt notiores 46, 75, 1 57. - contrariae (dividcntcs) 193. - divisivae et dcfinitivae 66s., 100. - esntialcs : important partem 16, 23, 46, 58s . , 1 02, 1 17, 1 86 , et praedicantur denominative 147. - et accidcns 121-24. - et genus 28, 68s., 79, 96-104. - et proprium 120s. - et spccies 1 1 6-1 9 ; priores specie 1 1 8 ; pcrcmpta d. perim. spccies 98s. ; non sunt intrinsc spc­ cici 67 ; pl"2Cdicantur dc pluribus 1 1 8 ; contincnt spcem 122s. - per se, per accidcns 63-6. - scparabilcs, inscp. 62s., 66. - spccac : unum 5 univ. 55-79 ; an dicantur dc pluribus spcciebus ? 121 . - substantialcs : praed. primo modo 268s . Diffi:r : nihil d. a se 57 ; quaelibct per se d. ab alia 57, 71 ; d. per aliquid : large, strictc 76s. Di : immortalcs 76, 71 (Porph.) . Dilco 352 Diminutio : spccies motus 332-35. Disciplina : incipit ab individuis 45 ; d. disciplinatum 25 1 . Discreta : quae non copulantur 204, 223s. Disiunctiva : quae nc ? 420. Dispositio 269s. , 1:72. Disputatio et significata vocabuli 136s. Distantia 234, 30. Distinctio (distingui) : an per aliquid ? 29s. ; per proprictatcs 52 ; individua se ipsis 52 ; alia re­ rum, alia conccptuum 1 58s. Cf Differcntia, Dif­ ferre. Diversivoca (Boeth.) 139. Divisio : gencrum 10; pl"2Cdicabilium (conccptuum, vocum) 24 ; per diftias csntialcs 61 ; prima d. rerum (Boeth.) 1 50s.

- sensus divisionis 53 2 . Cf Compositio, Sensus. Divisivum - collectivum 46s. Doctor Subtilis 516s. Doctrina : non est sine vocibus 229. Dorninus : est servi d. 251 ; pl"2Cdicatur dc Dco 531 . Domus : an quantitas continua ? 223. Dulccdo : tertia spc qualit. 'D6s. DuplcitaS : non est in duplo 241s. Duplum et dirnidium 239, 248, 260, 329s. Edcntulus 308. Effectus : pl"2Cdicatur dc re 267. Elcmentata et rnixta 208s. Ens: respondct ad 'quid est' (Averr.) 301 ; praedi­ catur dc omnibus 1 6 ; non est univocum decem pl"2Cdicamcntis 41-4, 143 ; univocum Dca et creat. 42. commune : non est substantia (Averr.) 14. - in anima 364s. (Arist.), 368; ut cognitum in c ognoscnte (Averr.) 365 ; an sit qualitas ? 369, v. : rationis. in re : dividitur in dcccm praedic. 269, 364s. (Arist.), 369 (Averr.). primum : quomodo cognoscitur ? 42. rationis : estne reale ? 358 ; quomodo differt ab e. reali ? 361 ; estne fictum in esse obiectivo ? 370s. , 374. Cf Conccptus, lntentio, Passio. Enuntiatio : fit quattuor modis 397 ; significat ali­ quid dc aliquo 41:7 ; habet varias spccies 41:7-504 pasim ; oratio vera vcl falsa 391-96 ; affirmativa vcl negativa 392 ; categorica vel hypoth. 392-95 ; in mente vcl in voce 493 ; cum extremis com­ positis 443-56 ; dc inesse 427ss. ; oppositioncs et contrarietates earum 492-504 ; dc cis est liber Periherm. 345s. Equa et asinus 1 19. Equiferus 379s. Err : pcsimus (ponerc universalia extra) 165, 190s. , 363; in logica 7h. , 95 ; ex ignorantia in­ tentionis Arist. 14, 1 6, 136, 206s. ; dc quantitate 198s. ; ex aequivocatione vocabulorum 170 ; translatoris 465. Erubcsctia et rubar 271. Esse : acpitur pro cstia 66; pro copula 397 ; pro re 310. et non es et propos. dc modo 459s. - obiectivum (sive cognitum) 359s. , 370s., 374. - omnc quod est, quando est . . . 419s. Esse exsisterc et conscqucntiae 322ss. Esse in : accipitur pro pl"2Cdicari 50, 53, 106, 1 70, 312, et pro es inferius 171 ; non est 'esse pars' 186. - in subiecto (vel in toto) 143, 149s., 172, 1 83, 1 85-88, 208.

55 3

INDEX IU : DOCTIUNA

Essentia 66. Est : in se neque verwn neque falswn 389. - ut secundwn ve! tertium adiacens 428-37, 44 1 . Et, pro : i d es t 283 . Eucharistia m. Evidentia futurorum : essentia divina 51!1. Exempla : manuducunt in veritatem 77; Arist. ponit ea 'ut sentiant qui addiscunt' 37, 45, 64, 68, 98s. , 1 1 8ss . , 1 57, 306s 327, 335 ; de materia aeris et ignis 1 2 ; de substantia et parti bus 227 ; non oportet omnia exempla explicare 224 ; de eis non est curandwn 247. Exercitati in logica 443. Experimentum : ex memoria etc. (Arist.) 45. Exponens (propos.) : affirm. et negat. 1 80. Expositores : a veritate coacti 240 . Extrema composita enunt. 443-56. .,

'Fabricata' per intellectwn 7. Facere et pari 297s. Fallaciae : accidentis 45 1 ; aequivocationis 3 1 3 ; con­ sequentis 89, 452, 530s. ; fig. dictionis 1 37. Cf Errar. Falsa : incipiunt esse vera 526. Falsitas in terminis generationis 497. Falsum : ex f. verum 423. Familia et linea praedicamentalis 40s. Ficta (idola) : universalia etc 359s., 366s. , 370s. Cf Conceptus, Universalia. Fides et scientia Dci 520s. Fieri in specie, pro praedicari de s. 1 26 . Figmenta : sunt imaginabilia 364 ; sunme verae res ? 367. Figura : clausio rei 283 ; ad f. non est motus (Arist.) .

284.

Figurae propositionum 489ss. Filius et pater 32. Fingere castra etc. 364. Forma : estne genus ? 187. - acdentalis 24. - corporeitatis 1 87. et figura 283s. - substantialis 86, 194, 235. Fortitudo et debilitas 318s. Futura contingentia 41 4-24, 439, 516, 520, 532-36. Cf Contingens. Futura sec . vocem 525. Fuscum 306s .

Genus (cap. de g.) 1 6-.30 ; multis modis dicitur 1 6-.30 ; principium generationis 1 7 ; ei suppo­ nitur species 1 9 ; praedicatur de pluribus diff. specie 20s., 26, pro individuis 92s., in quid 70s. , 102 ; importat rcs dissimiles 15s. ; importar to-

tum 29, 53s . , 74, 102, 1 05 ; est collectivum 46s. ; est unum sec . unam speciem 103 ; est commune communitate signi 22; aliquod g . e st species 109 ; es t medium concludendi nega­ tivam 77 ; continet speciem 1 06 ; abundat con­ tinentia 1 08 ; prius est specie 107, 1 13 ; praed. de pluribus quam species 19; transit in speciem 106s. ; simile est materiae 103s. ; aliquod g. habet tantum species sub se 75 ; habet proprias pas­ siones 85 ; quoddam g. est ad aliquid 293s. ; prius est sec . consequentiam 330 ; quomodo di­ viditur ? 330s. ; estne qualitas mentis ? 37, 48 ; non est substantia (Averr.) 1 4 ; non est materia nec pars speciei 16, 20, 22, 33, 73s . , 1 65 . esse i n genere (pe r se , per reduct.) 37, 207s . , 247. - et accidens 100, 1 12-16. - et differcntia 68ss. , 96-104, 1 10. et proprium 27, 109-12. et species : comparatia inter g. et s. 1 0-4-0 ; sunt conceptus (intentiones) in anima 14, 20, 98, 107 ; non sunt res (substantiae) extra 1 63ss . , 175ss., 180s. , 1 86 ; sunt secundae substantiae 1 63ss. , 180s. ; nomina correlativa et designativa 31s., 1 54s. ; colliguntur ex cognitione individuo­ rum 169 ; se ipsis differunt 27; non suscipiunt magis et mi nus 65s. ; subiacent accidenti bus 181s. ; sunt prius illis de quibus praed. 105 ; suntne in genere qualitatis ? 37 ; qua sensu sunt res ? 1 53 ; praedic. de rebus 14 ; supponunt pro rebus 20. - g eneralissimum 35s. , 38s., 40s., 44, 100, 165. - interempto genere etc 98s. , 101, 1 07 . - simplicium : non habent differentias 75s., 1 10, 1 57. - subalternatim et non subalt. posita 1 03, 1 56s . , 295s. - substantiae 256. Gnomon 335. Grammatica : agi t de voci bus 136 ; est species 294 ; est in subiecto 149. Grammaticus : dicitur a grammatica 144, 286 ; doctrina de comparatione 1 98, 291 . Gresbilc : differcntia ani malis 1 56. Grisaorus : discip. Porphyrii 9. Guillclmus de Ockham : non intendi t aliquid as rere ni si explanare intentionem Aristotelis, sivc fueri: vera si ve falsa 401 ; concedit quod prae-­ dicamenta non sunt tantum nomina 243 ; li­ bros quos exponere intendit vide sub voce Li ber. .

Habere : decimum praedicamentum 298, 30, 303 ; dicitur multis modis 337ss. Cf Habitus.

554

INDICES

Habitudo : non inhaeret subiecto 39 ; gencrum et spccrum 38s. Habitus : qualitas dc difficili mobilis 269s. ; dupliciter accip. Z73 ; est in prima specie qualit. 275, 295s. ; est tam qualitas quam ad aliquid 239, 24 , 293-96 ; omnis h. est dispositio Z70, Z72 ; est aliquid reale in anima 360; habcre h. non est h. '!IYlss. ; possibile est nullum habcre 3Cf7 ; idem h . non est crror et scicntia 249. - et privario 307-17. - intclectualis (logica) 3ss. , 373 (Arist.) . Hcri, cras : sunt in pracdicamcnto 'quando' 302. Hinbile 50, 80s. Hircocervus 364. Homcrus est poeta {Bocth.) 454. Homo : animai rationale 21, 37 ; substantia animata sensibilis 14 ; ; compositum ex anima et corpore 256s. , 452s. ; omnis h. est singularis 48s. , 82, 1 49 ; non est aggregatum 95 ; non est in su­ biecto 149s., 1 85 ; non subsistit praetcr 'risibilc' 1 30 ; non est 'homincs' 44 ; aliquis h. est magis substantia quam bos (Arist.) 178s. ; possunt es h. infiniti 353, 355 ; multi h. unum populum constituunt 4; h. est necesrio non Deus (soph.) 313 ; sec Arist. h. necesrio est 433s. ; h. non est alicuius h. 240; h. 'accidit' domino (Arist.) 255 ; h. est dominus asinorum 456. et humanitas : synon. sec Arist. 316. mortuus 452s. - si nullus homo cssct nisi . . . 386s., 434. - universalis : spccies specialissima 36, 38 ; non est animai 33 ; non est rcs singularis 28 ; non est in Sorte 34 ; non potcst ridere 28, 53, 82 ; converti­ tur cum 'animai rationale' 21 ; estnc qualitas ? 1 1 7 ; 'rcs univcrsalis' {Bocth.) 1 53 ; non est in subiecto (scd pracd. dc s.) 149s. , 185 ; significar homincs dum sunt 347. verus et pictus {Bocth.) 1 38, 142. .

.

Idem : nihil i. in Sorte et asino 22; potcst ncgari a se 141 ; non est in di versis locis 1 66 ; non est magis vcl minus tale 1 97 ; po test es in di venis praedicamentis 285, 295s. ; potcst es maius et minus 338 ; quac sunt idem, pracdicantur dc eodcm 308. Idea Platonis (Arist.) 24. Idioma Aristot. 266, 441 . Idiomata diversa et aequivocatio 140. Idola : ficta, conceptus etc. 359s. Cf Conccptus, Fictum. Ignorantcs logicam 3, 6, 10, 313. Ignorantia suppositionis multos decipit 381. Ignis : contrariatur acri 193, 195 ; si est, est dfectus

267 ; sempcr est calidus 314 ; non potest non cale­

faccre 479, 481 . Ilis et Hcrculcs 1 8 . Immutabile : reale e t complcxum 5 1 1 . Immutabilitas D ci e t futura cont. 524-31 . Cf Deus, Futura cont. Implicatio et propositio 387. Importata per subiectum et praedicatum 383ss. Impotcntia naturalis 276. Impositio nominum 34s . , 40 . Cf Nomina. Impossibile et non-possibile 471 . Incipit (vcrum esse falsum) 525s. Incomplexa et complexa 148, 1 58, 313, 372-76. Cf Complexa, Nomina, Propositio. Incompossibilia 523. Individuum : compositum ex materia et forma (Avcrr.) 1 3 ; an possit pracdicari ? 24 ; reliqucn­ dum est ab arte 44 ; omnis disciplina incipit ab i. 45 ; non sunt infinita actu 45s. ; dc uno solo pracdicatur 5 1 s. ; non significar, scd significatur 1 67 ; non facit per se unum cum alio (Arist.) 214 ; duplex acceptio 256 ; interrogationes dc i. (Avcrr.) 301ss. et species 34, 47s., 53s. Incsse, pro praedicari 1 1 1 . Inferius non praed. •dc superiori 50s. Infinita : non sunt actu 1 1 , 209s . (Arist.) ; eorum non est disciplina 44 ; i. actu vcl potcntia 45 ; non sunt infinirac relationcs 24 1 ; nec partcs in quanto 241 ; infiniti homines sunt possibilcs 353 ; i. possunt cognosci vcl diligi 355, et cnuntiari 495.

Iniustum : dc asino non dicitur 434s. Inscientia : accipitur pro errore 249. Instantia infinita 299. Instantia ve! signa naturae non sunt poncnda 327s., 533, 535.

Institutio nominum 347s., 374. Intcllcctio : vera qualitas 358 ; singularium et univ. 352 ; confusa 355 ; an se ipsa intclligatur ? 353s. ; an sint plures simul in anima ? 358, 376. - actus intclligendi : an conceptus ? 35 1-58 . Cf Conccptus, Intcntiones. Intelligentia prima 2fJ7. Intclligentiac separatae 166, 485. Intcllc : potcst errare 3; sec . Averr. unus in omnibus 1 2 ; patitur intclligendo m ; scit ve! ncscit sinc muta tione 525 ; multiplicitcr accipi­ tur 373s. lntclligere : primus actus est naturalis 481 . Intensi o et remissio 1 14. Intcntio auctorum attcndcnda 6, 228. Intcntioncs : animac (conccptus, pasoncs) fabri­ cantur ab anima 7 ; sunt conccptus seu voces

INDEX III : DOCTRINA

236; vocantur substantiae 1 8 1 ; suntne aliquid in re ? 365 ; quomodo opponuntur ? 3 1 1 ; i . animalis et hominis an correlati vae ? 32. - communes (univenales) : sunme subiective in anima ? 37, 1 89, ut qualitates ? 247 ; sunme actuS intelligendi ? 351-58. - primae et secundae (species, genw) 22, 86, 164, 219, 347, 502. Cf Concep t us, Genus , S peci es, Uni venale. Interemptio (ex duabw negativis) 1 1 2. Interimi : hoc est negari 107, 263s. Interpretatio : dupliciter 345s. Intergatio dialectica 445s. Interrogatio plures 44. Interrogationes et praedicamenta 301s. Ioannes : scitur a me es homo 467. Iracundw 282. Irrationalis opinio de conceptu univenali 350s. Ita : aequivalet propositi ani 1 62. Iudas : aliquando meruit 508. Iupiter et familia 4 1 . Iwtitia : qualitas animae 290 ; a n augeatur ? 29 1 s. Iwtus : a iustitia di ci tur 1 45. Lac album et dulce 58. Legere : est bonum 385. Liber (ostendetur in libro) : De anit1 5, 372, 480 ; in aliis libris 32 ; in l. Elmchorum 456 ; Ethicorum 320 ; in l. Physicorum 220, 224, 33 ; in l. Prio­ rum 463, 46 ; i n l. Stx Principiorum 243. Libertas et contingentia 422. Cf Voluntas. Linea : non est res absoluta 209s . , 217 ; partes eius copulantur ad punctum (Arist.) 205ss. , 221 ; se ipsa fini t ur 217 ; habet positionem 224s. ; l. in­ finita est imaginabilis 36. - recta fit curva per motum 284. Locw : ut civitas 1 8 ; ut genus 17 ; quantitas con­ tinua 204 ; aequalis locate 1 8 ; non est alia res a superficie 212, 220; non est in locate 30 ; 'ha­ bet' locatum 338 ; adquiritur in motu 30. ; copulatur ad terminum communem 205 ; sur­ sum et deonum sunt contraria 233s. - es in loco : idem ac non distare 30 ; an idem sit in divenis ? 1 66 ; circumscriptive 210. - et tempw : sunt pasiones (Arist . ) 230. - mutatio sec . locwn 332-35. Logi ca : quid est et de qui bus ? 3-7, 1 37. Loquendi ww (vul gari s) 1 83, 280s., 313.

Magis : non est idem ac perfectiw 179s. ; m. tale non semper maius 231 . Magis et minw suscipere ve! non s. 65s. , 1 14, 120, 123, 1 25, 129, 1 3 1 , 1 96s. , 228s., 237, 250, 290s. , 297. Cf Qualitas, Quantitas, Substantia.

555

Magnum : estne quantum ? 232. et parvum : non co ntraria ntur 1 93 (Arist.), 1 95s. , 231ss. Maius : dicitur ad aliquid 239. Malum : poenale ve! vituperabile 3 1 9 ; an contra­ rietur bono ? 318 ; si nihil es m . . . . 50. Manw : habens tres m. 83 ; abscisa 26. Materia : subiectum receptivum 178 ; an eiusdem rationis in omnibus ? 12, 195, 235 ; prior forma 73, 485 ; formatur a forma 1 47 ; privatur forma 308, 315s. et forma : non sunt praedicabilia 58, nec per se in genere 207 ; non sunt duae res (stricte) 21 6 ; sunt divisibiles et c:xtensae 1 65s. (Arist.), 208s., 223. Medicina et medicinale (Boeth.) 143, 1 46. Medicum es : proprium homini 80-84. Medium concludendi 30, 64s. , 75. Mel et dulce 27s. Mcliw : an priw ? 324s. Memoria : fit ex sensu (Arist.) 45. Mcndacium : fictio 366s. ; est vera res 367. Mens : est incorporale 15. Metaphoricae locutiones 54, 258. Metaphysi cus deliberat de natura conceptus 7, 10, 349. Milium 23 1 s. Mixtio : praedicatio contrariorum 124. - propositionum 522s. , 532. Modemi (errantes) 14, 1 6, 136, 1 98s. , 206s. Modi propositionum 457-68, 5 19. - et dictum 519. Modi significandi 242. Mons : parvus 231s. ; aureus 370. Mortale : differentia hominis ? 56s. , 68, 103, 1 19. Mortuw : non est homo 452s. Motum et quiescens 57s. Motus : sex species 332-37 ; in tribw ve! quattuor generibus est (Arist.) 301 ; an sit quantum? 226, 230 (Arist.) ; est a contrario in contr. (Arist.) 234 ; fi t sucve 235 ; estne ad quantitatem ? 235 ; non est in 'ad aliquid' (Arist.) 525 ; non es t alia res a permanentibus 220 . - localis 30. Movens : non omne m. movetur (Arist.) 240s. et motum (mobile) : respectu eiwdem 141 , 304 ; et quiescens 57s. Moveri : quomodo 'continet' ? 123 ; estne separa­ bile ? 93, 95. Multivoca 139. Multum et paucum : an contraria ? 193 (Arist.), 1 95s. , 23 1 ss. Musica : nomen aequivocum 1 45. Musicum album : duo pracdic a t a 448.

556

INDICES

M utati o : sex modi 332s. ; ab habitu ad priv. 316s. ; sec . locum 332-35 ; et veritas propos i ti on i s 525.

Natura : defectus eiw 83 ; transferri in naturam (Arist.) Z73. Navale bellum 416s, 420. Naves : quaedam non habent remos 252s. Navigatio 78s. Necesum : principium omnium 484 ; immuta­ bile 530. Neces es possibile es etc. 477-92 ; an omne quod est quando est ? 419s. Necesitas et futura contingentia 414-24. Cf Con­ -

tingens, Futura. Negatio : orario negativa 309 ; opponitur affirma­ tioni 397s . ; uni una 410s. ; in propos. de ines et de modo 462 , 464s. ; addita verbo ve! modo 457ss. ; infinitans 437 ; eiusdem a se 141 ; quod negatur a specie, etiam a genere 166s. ; est de esa hominis (soph.) 313. Negativa (propos.) : immediata (Arist.) 296. Cf Propositio. Nigredo in corvo et Aethiope 87ss. Nigrurn et supposi ti o 95. Nihil : quod non est 310. Ninive destructio 513. Nix est semper alba 314. Nomina (cap. de n.) 377-82 ; dicuntur multipliciter 38 1s. ; sunt ad placitum 1 83 ; sunt voces signifi­ cativae 239, 377 (Arist .) ; sunt qualitates 239 ; habent def. quid nominis 146, 172 ; non fun­ dantur in re 258 ; per se nec vera nec falsa 373, 439 ; significant primo res 502; imposi ti o 286, 306; licitum est n. fingere 252ss. ; singularium praedi c . de uno solo 26 ; veri ficati o 2-6 ; de cis est liber Periherm. 346. - abstracta et concreta 145ss. , 164, 1 72, 1 74s. , 291. - appellativa et propria 145. complcxa et inc. 148-54.

- contraria : signa contrariorum 289. - correlativa (nomina, non res) 32. -

-

-

-

designativa (genw etc.) 154s. et verbum : sunt dictiones 394. finita vel inf. 381s., 388, 4Z7-30, 50 . interogativa, quandoque deficiunt 303 . nominum (genw, spc:cies) 154s. (Boeth.). relativa 242, 24, 246s. , 250, 254; sunt in genere relat. (res i n g. subst . ) 24 , 251 ss. , 294. significatio et suppositio abstractorum et con­ cretorurn 172. Cf Suppositio. substantiarum : sunt accidentia 1 83 ; vocantur substantiae 440s . transposita 440s.

univoca et aequivoca (eadem) 140. Cf Abstractum, Concretum, Vox. Non : responsio completa 439. Non curit : an una dictio ? 386s., 428. Non-Deus : an negati o ? 313. Non-ens : intelligitur 36, 388, 455. Non-homo : nomen infinitum 38 1 . Non posibile non etc. 53 5 . Nos sumw principia futurorum 419. Notitia intuitiva et propos. contingentes 518. Nugatio 447. Nullw : non est terminus univ. 437. Numerus : non est res absoluta 212s., 220; large, stricte 2 1 6 ; quantitas discreta 204 sine positione 225s. ; non habet materiam ex qua (Arist.) 213 ; non requirit distantiam 2 1 5 ; non est per se unus 241 . e t tempw et orario 225s. ,

Obiectum scientiae 5, 339. Obliqua : casus nominum 382. Ockham, v . Guillelmw. Omne quod est quando esr . . . 419s. Omnis : non est terminw univ. 403s., 437. Omnis homo : totum in quantitate (soph.) 405. Opinabile : non ens, non est o. 455. Opinio : primo vera, post falsa 20. ; 494 ; simplex ve! non 499 ; an suscipiat contraria ? 20. Opposita : duplex acceprio 31 1 ; non sunt circa idem 70, nec simul vera 459s. ; o. conrradicto­ rie 31 7 ; o. relative 303ss. Cf. Contraria, Con­ tradietoria. Opposiriones (cap. de o.) 303-21 ; enuntiationum 396-406 ; propositionum (verae-falsae) 406-24, 432s. , 436 ; propos. modalium 457-61 ; gene­ ratio corruptioni ? 337. Oppositum in adieeto 452, 456. Orario : triplex (Boeth.) 374s. ; large, stricte 390 ; vox significativa (Arist.) 389s. ; quantitas di­ screta 204 sine positione 225s . ; non est alia res a qualitatibus (vocibw) 213s . , 220 ; suscipitne contraria ? 20. ; ea dem o. est primo vera, postea falsa 20. ; quaeda m nec est vera nec falsa (aequiv.) 412s. plures : per aequivalentiam 412. vera : significat si c es 201s. ; in eo quod res est ve! non est (Arist.) 325, 3'7:7. Ordo : in disciplinis 324 ; vocum et conceptuum 347s. praedicamentalis (o. conceptuum) 36, 215. ,

Orestes, a Tantalo 18.

Par et impar 306. Pars : stricte, large 225 ; integralis ve! organica 34 ;

557

INDEX III : D OCTRINA

estialis et subicctiva 47s. : continetur in toto 53s. : non indiat totum 180.

Participa.ri : pro praedica.ri ve! subici 1 14, 1 17, 120, 1 25, 145 ; es minw commune 49s. : re et no­ mine 145. Pa.rticipationc speciei . . . unw homo ((Porph.) 4649 ; acqualis partic. 1 3 1 . Participium : e t verbum idem nomen 145 ; verbo cognatum est (Bocth.) 379 ; potcst es subicctum 428. Particularc : dc p. non est dcmonstratio (Averr.) 12s. Particula.rcs et indcfinitac (propos.) convertuntur 1 7 1 , 407s. Cf Propositio. Parvuli et Baptismw 536s. Paso : multipliciter accipitur 2ns. ; expnm1t cxtrinscum rei 64 : non sunt rcs scd praedian­ tur 52, 85, 95s. ; praediabilis per se scdo 278 ; sec cas non dicimur quales 279s. ; cadcm apud omnes 371s. actw potentiac appetitivac (Arist.) 278. :mimac (conccptus) : idolum, fictum, qualitas, intcllcctio 348-71 ; qualiw (Arist.) 372. et pasbilis qualitaS 276-81. Cf Conceptw, In­ tentio. Pater : qui genuit 32 ; genw dcscendentium 1 7 ; nomen connotans filium 159 ; nomen es t i n ge­ nere rclationis 239s. , 243s. , 257. - est filiw 140 ; p. est, igirur f. (coru. formalis) 259. PaternitaS et filiatio 257. Pccatum et reprobatio 508s. Per se et per accidcns (propos.) 6, 63ss. , 255ss. , 466. Perceptibilc disciplinac 64. Perfcctio simpliciter 531 s . Perihermenias : ag i t d e vocibw etc 136, 345, 399.

.

402.

Perimi, pro ncga.ri 98s. Peripateticorurn dieta 10. Petrus : pracdcst. , damnatus 537ss. - et Paulw : pccavcrunt 508. Philosophi : rc scntientcs 1 4 ; intentio corum 45 ; opinio dc accidente inseparabili 8&. , et dc spe­ cie 104s. Pinda.rus Thebanus 18. Placitum irutituentium et utentium 326. Plato : Athenicnsis 1 8 ; iubet ad specialisma quio­ sc 44s . ; opinio eius dc mutationc (Aver.) 525. Ploratus, ri sw etc signifiant naturaliter 380s . PluralitaS non est poncnda : species s uperflui t 351 , fictum similiter 361 . P ocna damni et scns w 537. Populw : quantitas 216. Porphyriw : subicctum et utilitas libri P. 8s. , 135 ; abstinet ab altioribw quacst. 1 0 ; admitteret :mi.

mal es nccum 51 ; nomen individui vocat individuum 52. Positio : ccrtus ordo 215, 30 ; dicitur ad aliquid 239 ; ut scdct vcl iacct 303 ; nomcn relativum in lingua Grac ? 248. - et quantiw 2245 . Cf Quantitas. Possibile : dicitur dupl. 46 ; acqui voce dicitur 482s. ; p. es, p. non es non opponuntur 458s. ; po­ sito p. in es non acdit impossibile 523. et contingcns : an convertantur ? 486, 491. - scquitume ad ncc es ? 4n-92 . Cf Contingcns. Post omnem dicm crit aliquis dies 443. Potentia : naturalis ve! impotentia 269-n ; rationa­ lis vcl irrat. 479s. ; acri va 529 ; rca1is 53 ; valcns ad apposita · 533ss. : manifesta (Scot.) 479s. ; nulla est si non potcst reduci in actum 105. Pracdcstinatio 507-19. Pracdcstintorum numcrw 527s. Pracdiabilia (5 univcrsalia) �131 ; quinque voca­ bula 91s. ; p. dc uno ve! dc pluribus 23, 1 1 3 ; divisio eorum est divisio conccptuum 23s . communes proprietatcs corum 92.-96. Cf Ao­ cidcns, Differcntia, Gcnw, Proprium, Species. Praediamenta : dccm principia 41s. ; voces, in­ tentioncs, conceptus 157-61 ; non sunt tantum nomina 243 ; non distinguunrur a parte rei 229 ; numerus et sufticientia corum 157-61 ; in omni p. est gencralismum etc 35 ; quomodo signi­ fiant ? 43. es in p. : dupliciter 246; an idem in diversis ? 246, 285, 295. et rcs : non est similis distinctio 1 60, 296-303. linea praedic. 31 , 36, 4 1 , 151s. , 180s., 183, 189, 225, 243, 246, 295. - postpraedic. 303. scx ultima : non sunt rcs absolutac 298s, nc inhaercnt substantiac 332s. : acpiunrur ex in­ terrogationibus 301 : connotant extrinscm rei 245s. Pracdiamentorum libcr : :agit principaliter de vo­ cibw 9s., 135s. (Bocth.), 148, 164, 174, 189, 229, 236, 289, 345s. ; habet duas ausas 135 ; habet multa subiccta 135, 1 38 : pa.rs specula­ tiva, pan practia 1 37 ; utilitaS 136s. ; divisio 138. Pracdiarc (praedica.ri) : idem dc se 25s. ; idem ac acdcrc, incs, inhacrer 8 1 ; in quid vcl in quale 22s., 28s., 70s., 1 1 5, 1 55, 171 : per se 63 ; primo 95s. ; sec nomcn vcl dcitionem 1711. ; sec . acdcns 454 : privative 4341. ; dc pluribus (ut univ. , vcl cum signa univ.) 921. , 169 ; dc praediato et subiecto 154, 173s . ; pro re 306 ; extra (divisim) 4465. .

.

558

INDICES

Pracdicatio : per se primo ve! secundo 27, 64s., 268s., 294 ; nominis concreti 24s. ; denomina­ tiva 146 ; univoca 1 88 ; in quid 255s. ; per acci­ dens 448s. ; superioris de inf. 407. Pr.tedicatum : supponit pro subiecto 25 ; omne p. est aequale ve! superius 50; p. universale et pro­ positio vera 404s. ; quoddam competit exsi­ stenti et non exs . 455s. Praeiae : aequivocum 107. Praepositiones 378. Praescientia divina 507-19. Cf. Deus. Praeteritum et futurum non sunt 2 1 1 . Pravus potest fieri studiosus 315. Priamus 30. Primo : praedicari p. dupliciter 95s. ; p. vera, p. falsa 498. Principium : quod est communius 19, 42 ; p. in numeris est unitas (Boeth.) 1 42s. ; sunt priora conclusione 324. Priora : magis communia 107. Prioritas consequentiae 42, 101, 105, 107, 1 13, 261s., 322s. , 519. Prius (cap. de p.) 321-2!1. - et posterius 262. - et simul : aequivoca 33 1 . - natura 261 s . , 299, 325-28. Privatio : non est privari 307ss. ; duplex acceptio 3 1 5s. ; non est in re 309s. , 316. - et habitus : circa idem 307-17. Procesus in infini tum 214. Producens 1 47. Pronomen 417, 428, 467. Propheta et prophetia 513. Propinquitas 30 . Proposi rio : docetur in logica 4, 6 ; constat ex su­ biecto et praedicato 358 ; ex passioni bus animae 362 ; est aggregatum 389 ; estne actus intelli­ gendi ? 356s. ; an vera qualitas ? 358 ; est obiective ve! subiective in anima 312s. ; partes propos. : res, intentio, vox ve! scriptura ? 3 1 1 ; an com­ ponatur ex rebus ? 354 ; alia concepta, alia pro­ lata 358 ; est quanta et qualis 485s. - aftiva et negativa 387. - convertibilis 442. - copulativa 141, 4911. - de futuro 414s. , 432s., 538. - de ines vel de modo 406s. - de posbili etc. 458s. de recto 25. - disiunctiva, quando necesia ? 420. - hypothetica 46. - in anima (mente) 25, 4!, 148s. , 1 58, 354-58, 4011. - incompossibilis 234s.

indefinita 407s., 435s., 50. modalis 457-68 ; et sensus compos. et divis. 417. necesa 257, 307 ; dilfert a 'de necesio' 466. negativa (negans differentiam) 75. plures 413s. , 444s., 447, 449. singularis, partic. , univ. 155, 399-402, 438s. ; s. vera de praeterito est neces 416s. - temporalis (ome quod est etc.) 420s. - vera : quando ? 25 ; sola p. est vera 374 ; ex eo quod sic est a parte rei 4 1 8 ; propositio si non est, non est vera 327 ; non requirit es rei 327 ; est vera vel falsa 1 62, 406-24 ; eadem p. est vera, falsa, neces. , imposs. 413 ; vera per se. falsa per accidens 497 ; vera de praeterito, neces . de praes. 507s. , 534 ; p. vera ab aeterno, falsa modo 51 O; mutatur a veritate in fa!s. 5 1 1 s. Cf. Enun­ tiatio, Oratio, Veritas. Proprietates : non sunt in re, sed praedicantur 53 ; p. generis et speciei 50, individui 51ss. ; commu­ nes quinque univ. 92-96 ; substantiae 182-202 ; qualitatis 292s. Proprium (cap. de p.) 80-85 ; nomen aequiv. 81 ; necessario praedicabile 1 6 ; dicitur quattuor mo­ dis BO ; convenit amni, soli et semper 127 ; dc una sola specie praed. 27s., 93, 1 1 1 , 124s., 131 ; est convertibile cum specie 80s. , 94, 1 1 1 , 121 , 124, 131 ; praed. de contentis sub specie 1 10s. ; non est res 8 1 , 83s. , 120s. , 1 30 ; importat extrin­ secum 29 ; accidit, id est praedicatur 81 ; poste­ rius est genere 1 10 et specie 126 ; potestate adest subiecto 126s. ; accidens et differenti 55s. - comparatum : ad genus 1 09-12 ; ad speciem 124-27 ; ad differentiam 1 20s. ; ad accidens 129ss. - et accidens inseparabile 88s. - interempto p. interimuntur . . . 1 1 2. Pugilatores 274s. Pugilatoria an 286s. Pulcritudo : debita pro portio 271 . Pulcrum , turpe : q uarta species qualit. 283 . Punctus : non es t re s absoluta 206-09 , 217, 221s. ; est nomen ve! intentio 217 ; est indivisibilis 208 ; estne in genere quanti t. per reductionem ? 207s ; est principium lineae (Boeth.) 142s. -

Quadranguus 335.

Quadratura circui 261, 263. Quadrupes 99, 1 18. Quaestiones de quid et de quale

28s., 1761. , 180. Quale : praedicare in q. 28s. ; ut album (et suppositio) 219 ; dicitur denominative a qualitate 286s. - interrogatio per q. 302. Qualitas (cap. de q. ) 268-8 ; ut album (Arist.) 161 ; dieitur multipl. 271 ; secundum q. quales dici-

559

INDEX III : DOCTRINA

mur 268s. ; pracdicatur secondo modo per se 268s. ; prima vel scda 1 64 ; estne in substan­ tia ? 23 ; sola q. est augmcntabilis (Arist.) 250 ; inhaeret vel advenit per motum 287 ; suscipit magis et minus 29s. ; intensa ve! remissa 272 ; omnis q. est alicuius q . 243 ; contrariatur qua­ litati 235s. ; an se compatiantur ? 194s. - et nomina concreta 272, 291 . - genus q. : non es t res extra 159s. ; nomina sunt in g. qualit. 293. - in anima : ut virtus et scientia 248s. ; wùvenalia, propos. , syllog. 369 ; an repraesentent res extra ? 349 ; ens reale 361 ; non est 'animai in com­ mwù' 350. - modi 271 . - proprietates 29s. , 2896. - species 269-84. Quando : octavum praedic. 1 6 1 , 298 ; non est alia res ab absolutis 299. Quantitas (cap. de q.) 203-30 ; substantia cocxistens corpori maiori ve! minori 24s. ; connotat extrinsecum materiae 245 ; sec Arist. non est res absoluta, alia a subst. et qualit. 1 98 , 205-24, 23, 235, 284 ; praedicatur contingenter 229 ; aequale ve! inaequale contingit sec q. 237s. ; Arist. non enumerat omnes cius species 224, 228 ; nihil contrariatur ei 1 93, 195s . , 1 99, 233-36 ; non suscipit magis et minw 236s. ; ad q. est mo­ tw 234 ; q. quae est albedo contrariatur . . . 23 6s . - continua et discreta 204s. , 221 , 302. - habens positionem ve! non 215ss. , 224ss. - per accidens 226-30. Quantum : idem ac quantitas 2 1 9 , 228; acquale ve! inacquale 237s. , 241 . - interrogatio d e q. 302 . Qui d e t quale : interrogationes 70s. , 302. Quies 335s. Quod quid et quidditas : synonyma 3 1 6 . .

.

Rarum et spissum : positiones 285. Ratio : definitio, descriptio ve! conceptw 60, 140, 1 44, 171ss. - agere sec rationem 480. es eiusdem rationis 4. Rationale : substantia potens ratiocinari 187 ; prae­ dicatur in quale 70s. ; 'continet' Deum et ho­ minem 96s. ; non habet sub se species 99 ; per r. homo differt ab equo 55 ; importat animam intelvam 16, 23, 56, 147. - et ratione uri '17s. Rationalitas : idem quod anima intellectiva 23. Receptio et deperditio : pasiones 27. Rectitudo et curvitas 283. Rectum et obliquum 253. .

Regnum : quantitas per ac dens 228s. Regreso a privatione 3 1 5s. Regulae : conceptiones animi 138. - conscquenti arum : a negatione superioris 323 ; a negativa de praedicato finito 433 ; ab af tiva de praedicato finito 435 ; ab afmativa de praedicato privato 435 ; ab inferiori ad superiw 323 ; ab universali ad singulare (habet instan­ tiam) 424 ; ad aftivam de praedicato finito 432s. ; diversorum generum non subalternatim positorum 1 56 ; ex negativa de praedicato finito (infinito) 438 ; non refert transponere adiecti­ vum et subst. 442 ; non stant simul, ergo . . . 476 ; quidquid stat cum antecedent 474 ; quidquid sequitur ad consequens 478 ; prius est a quo non convertitur cons. 323 ; si oppositum de apposito 531 ; quidquid praedicatur de subiecto, etiam de praedicato 1 54. - de coniunctis 454. - de singularibw et praeteritis 417. - generales : negandae in propos. de futuris cont. 424. - propositio vera de praesenti, necesa de prae­ terito 5 1 5 . Cf Consequentia. Relatio seu ad aliquid (cap. de r.) �8 ; sec Arist. non est res alia a fundamento 84s. , 1 99 , � . 250 ; individua relationis sunt nomina 247, 257 ; non praedicatur in quid 245 ; advenit alicui ipso non mutato (Arist.) 245 ; 'fundamentum rela­ tionis' non legitur in libris Arist. 258. - actio, passio et r. 43. Cf Ad aliquid. Relativa : dicuntur ad aliquid (Arist.) 265 ; sunt nomina, non res 147, 239, 251ss., 259, 310 ; suntne in genere qualitatis ? 293ss. ; non possunt sciri nisi sciatur ad quid dicuntur 265 ; quaedam sunt contraria 248s. ; exigunt correlativa 24 ; multa sunt simul natura 258s. , 262 ; quaedam neceso, quaedam contingenter praedicantur 267 ; aliqua suscipiunt magis et minus 250; di­ cuntur ad convertentia 251-58 ; posita se po­ nunt 258s. - et connotativa 1 4 1 . - proprietates relativorum 248-68 . - secundum es et sec di ci vel sec rem et rationem : non est distinctio Arist. 26. Cf Ad aliquid. Relative apposita 304s. Cf Opposita. Remus, alicuius r. 252. Reprobatio et pectum 508s. Repugnantia propos. 6, 409s. , 4892. Res : omnis est singularis et individua 13-16; nulla est praeter absolutas (Arist.) 84s. ; est materia, forma particularis vel comp. 58, 73s. (Aver.) ; substantia vel qualitas 24 ; omnis est per se .

.

.

560

INDICES

eadem ve! per se divena 1 1 ; quaelibet potest habere nomen 1 1 ; an r. extra praedicentur et subiciantur ? 24, 26, 149 ; non 'dicuntur' (Boeth.) 1 58 ; nul est univenalis 243, 353, 362s. ; eadem non est in diversis generibw 246 ; sunt augmen­ tabiles 291 ; omnis r. nomine aut definitione monstratur (Boeth.) 139 ; non distinguuntur ut conceptus ve! praedicamenta 1 58ss. ; impor­ tantur per voces 229 ; non susci p i unt magis et minus 291 . - accipiuntur res pro intentionibus, vocibus e t terminis 1 53, 312, 3Z7, 399-403. - divisio rerum quadrupla (Boeth.) 1 505. - et signa rerum (Aug.) 368. - et significatio : iunctae sunt (Boeth.) 139. - in anima ve! extra 1 55. - nomina sunt acquivoca (non res) 139 (Boeth.). Respectus : 'si ponantur' 299 ; non sunt infiniti 30 ; et praedestinatio 507-19. Cf Ad aliquid, Relatio, Relativa. Responsio : dooetur in logica 6 ; fit per differen­ tiam ve! per accidens 28s. ; extranea 1 80 ; trun­ cata 394. Revelata a prophetis 5 13. Rhetorica et poetica 391 . Risibile : quod natum es t ri dere 80-85, 125 ; pro­ prium homini Zls. , 80s., 83 ; praedicatur primo de hoc communi 'homo' 52s., 81 s . 1 1 0 ; non praedicatur in quid 22s. ; non importat rem ,

inhaerentem 52, 84s. - et suppositio 95. Risus, ploratw etc. : naturaliter significant 378. Roma 142, 1 62, 524, 526. Romani : unum genus 18. Romulus (genus R.) 17.

Sanetorum auctoritas 517s. Sani w: debita proportio 271 ; dupliciter accipitur (Averr.) 368. Sanum : animai ve! diaeta 153. Sapiens, denominatio et virtus 145. Scibile 26Q.. Scientia : eius species 30 ; res simp lex 1 57 ; vera qualitas 368 ; adquiritur per doctrinam 229 ; an in genere qualit. ve! relationis ? 24, 2461., 525 ; est 'in' et dicitur 'de' subiecto 149s. ; est de universali bus pro individuis 45 ; nul est bipes 1 56 ; an una numero ? 3s. , 8, 345s. ; 'ha­ bet' obi cctum et subicctum 8, 339. - naturalis 6. - practica et spe . 7 (Avic.), 137. - realis �-cl rationalis 7. Scientifioe procedere 45.

Scire : stricte et large 5 1 8 ; nihil scitur nisi verum (Arist.) 422, 516. Scotus : errat de instantibus naturae 535. Scriptura et vooes : ordo in significando .347s. Secundae intentiones, v. Intentio. Sedere et stare : positiones 239. Sensatio : pasi o Z79. Sensibile : prius est sensu 260s. ; s. peremptum pe­ rimit sensum 26. Sensw : est singularium (Arist.) 45 ; convenit ani­ mali primo 125 ; ex s. fit memoria (Arist.) 45 ; omnis s. est in corpore 261 ; s. patitur quando sentit 27 ; accipitur a sc:nsationc 263. - et passioncs 27. - s. est, igitur sensibile 262. Sensus compositionis et divisionis 417, 465, 467, 486-90, 519, 532. Sermo : de virtute (proprietate) sermonis (vocis) Bs. , 43, 49, 58, 1 1 9, 172s., 219, 228, 258ss., 289, 3 1 6, 336, 367, 378, 394, 403, 420, 422, 454, 501 ; virtus s. cognoscitur per logicam 6. Sermones : sunt opera nostra 137. - auctorum : non sunt sumendi in sensu quem faciunt 49, 259. Sex principia : non praedicantur in quid 246. Signa : non sunt sua significata, sed declarant 14s. ; communitas signi 22 ; magis et minus commu­ nia 37s. ; voluntarie instituta 149 ; vocantur substantiae l n ve! res 368s. - rerum in mente 372. Cf Res. Significare : exprimere, declarare 38 ; acque primo 34 ; competit tantum nominibus ve! concepti­ bus 1 92 ; contraria 289. - et consignificare : differunt 383. Significatio vocum et conoeptuum {ordo) 229, 347s. Simile et dissimile : connotant aliquid 246 ; dicuntur magis et minus 250. Similitudo : duo alba 43 ; et impositio nominum 142 ; et aequalitas 237 ; inter cognitionem et co­ gnita 355. Simplicia : habent solum causam efficientem et fi­ nalem 5 ; non habent differentias esales 69, 75, 158 ; non defi.niuntur {Aristoteles) 46, 69, 171. Simul : tres modi 329-32 ; natura ve! tempore 329s. Singularia : dupliciter 40. ; nomina eorum de uno solo praed. 26 ; sunt in genere 37 ; non dicuntur de subiecto 149 ; primo intelliguntur 1 69. - et univenalia 398-402. Singultus et gemitus 357. Sol : potest illuminare et non i. 48s. ; produci t vermem 86s. ; dissolvit et constringit 297.

INDEX m :

Sonus : an primum obiectum auditus ? 1 84 ; o. so­ nus est qualitas 213s. ; quidam non est vox 3Tls. - brutorum : naturaliter significat 380. Sophismata : et syllog. demonstrativi 6; et ignoran­ tes logicam 313. Sorex - rcx 390. Sortes : aequivoa: pracd. de pluribus 26 ; est vox vel cona:ptus 1 68 ; nec dicitur nec est in su­ biecto 1 50 ; differtnc a ho mine ? 443 ; si sedet, postea neo sedi t 509. - albus : non est aggregatum 58. - et Plato : binarius 220 . - mortuus : non est homo 256s., 452s. Specialissimum : tripliciter 40. Species : unum quinquc univ. (cap. de s.) 30-54 ; intentio animae 34 ; estne qualitas ? 48 ; significa t individua 34, 93 ; sola s. definitur 1 0 ; non componitur ex genere et diff. 72 ; praedicatur in quid 33, 105, 127s. ; importat totum 1 1 7 ; sunt finitae 45 ; praedicaturne una d e alia ? 219 ; an omnis s. habeat individua ? 256 ; semper adest subiecto dum est 126s. ; una s. non componit cum alia 1 1 8s. ; participatione speciei plures ho­ mines unus h. (Porph.) 46-49 ; quod negatur a contentis, etiam a s. (Arist.) 175 ; quaedam importat res sine connotatione 219s. - comparata ad accidens 128s. - et diferentia : sunt intentiones in anima 72 ; non omnis s. habct dif. 46, 69, 72, 1 08 ; s. et d. sunt simul natura 331 ; s. 'habet' d. 339 ; com­ paratae ad invia:m 1 1 6-19. - et gcnus : comparantur 104-0 ; s. ponitur sub scu 'continetur' sub genere 19, 3 1 , 33, 106, sed non est pan generis 47s., nec subiecta generi 178 ; quomodo praedicantur ? 26s. , 50, 93s., 108, 408 (Porph.) ; quaedam s. habct plura go­ nera non subalt. (Arist.) 103 ; quaedam s. est magis substantia quam g. 176s. , 1 96 ; s. potest es g. 125 ; s. est relatio, g. qualitas 295 ; quod negatur a s. ctiam a g. 166s. - et proprium 124-27. - homo : non est animai (sed iste h.) 33. - specialisma 15, 40, 44, 93, 173, 179. Species intclbilis : causata a re estne ponenda ? 30s. ; lapidis in anima (Arist.) 31 ; ponentes s. 328 ; estne paso animac ? 350s. Spiritus : anima intcllectiva 369. Stare simul (propos.) 409s., 423. Statua: ex acre et figura 71. Studiosus : dicitur propter virtutcm 287. Subcontrariae : possunt es simul verae, non fàlsae 70, 404, 406-09. Cf. Propositio. Subicctum : accipitur pro contento ve1 pro s. ao­ cidcntis 86, 129, 153 ; dici 'dc' et 'es in' su-

OaRAM, OPDA

PHILOSOPCA D

561

DOCTRINA

biecto 149-54 ; s. propositionis (Boeth.) 154s. , 169s. ; finitum et inf. 439s. et praedicatum � non sunt idem 25 ; sunt voccs 40 ; quid important ? 384. - scicntiac 5, 8, libri Pcriherm. 345. Subsistcre: pro praedicari 90. vel pro subici 126. Substantia (cap. de s.) 162.-82; gcnus gcneralissimum 36, 38 ; materia, forma vel compositum (Arist.) 165s . , 209, 22. ; non componitur ex substantiis 14 ; componi potest ex partibus 61 ; alia corporea, alia inc. 76, 295s. ; non est species 39 ; prior est acidente 322 ; una est perfectior alia 1 97 ; participat una specie sed multis accid. 128 ; quac pluribus est subiecta, dicitur magis s. 178 ; sola s. definitur (Arist.) 62 ; nulla s. est universalis (Arist., Aver.) 13s. , 151ss., 209 ; di­ citar universalis a Boeth. 150s. ; per sui mutatio­ nem suscipit contraria 27, 1 98-202, sed nihil est ci contrarium 1 93-96 ; non cognoscitur directc et in se 52 ; s. individua primo addiscitur 169 ; an concedi possit 's. est linea' , 's. es t superfi­ cies' etc. ? 219. - communitates (proprietates) substantiac 182-202. et qualitas : nihil est extra nisi s. et q. 240 (Arist.), 244, 257. et quantitas : s. est q. 210, 218s., 227 sed non neo 227 229. - interrogationes de s. 301ss. (Aver.). - nomcn substantiac, id est definitio 143, 155 ; nihil connotat 159 ; videtur 'hoc aliquid' signi­ ficare (Arist.) 167, 189ss. ; ponitur in linea prae­ ,

,

di camcntali 181, 346 ; praedicatur de nomini­ bus 1 68 ; vocatur substantia 190s., 265 ; dici­ tume ad aliquid ? �7. prima : res extra vel nomcn rei. 164, 168s. , 179s. , 1 83 ; de ca praedicatur secunda (Boeth.) 170 ; maximc dicitur s . 163s., 176 ; prius est subicctum accid. quam secunda (Bocth.) 169 ; alia sunt 'in' vcl dicuntur 'de' s. p. 173s. ; 'hoc aliquid' si­ gnificat 167 (Arist.), 189ss. ; nulla est in su­ biecto 1 82s. ; una non est magis s. quam alia 179s. ; eis non rcmancntibus nihil remanet 175s. - secunda: significat quale quid 190s. ; est intcn­ ti o vel vox 164s., 168, ut genera et species 176s. ; in cis sunt s. primac 1 63 ; non sunt in subiecto 1 85s. , sed praedicantur de su b. 174, 188 ; indi­ cant s. primas 180s. ; sunt signa secunda 1 82 ; non sunt substantiac 175, nec significant 'hoc aliquid' 189s. separatae : sunt in genere 74, et in actu 485. Cf. Accidentia. Sucva 2 1 1 . Cf. Continua, Quantitas. Supracaclestia et motus 95.

36

562

INDICES

Superficies : non est res absoluta 209s . , 217 ; partes s. copulantur ad lineam 205. Supedl.uum non est ponendum 210. Cf. Pluralitas. Superius et inferius : per praedicationem 27, 36 ; univoca 139. Suppositio : personalis (significativa), simpkx, ma­ terialis obiter memorata 14, 21, 25s., 27s., 33, 37, 48, 58, 82, 93s . , 99, 101, 105, 1 09, 1 1 1s., 1 19, 121s. , 127, 136, 141s. , 150, 155, 162, 168, 172, 1 83s., 195, 216, 219, 227, 236, 246, 296, 313, 320, 323, 330s . , 346, 352, 381 , 385, 405, 434, 438, 502. cactatis 310.

408s. ; simplex 433. Cf. Nomina, Praedicamenta, Praedicatum. Ternarius et partes eius 212s. Theologi : de concreto et abstraeto 287; de uno quod est plures res 40 ; de scientia Dei 422. Timidi 27. Totum et partcs 47s. , 105, 1 82. Transitus de contrad. in contrad. 30. Cf. Contra dictoria. Translator non distinxit sensum compos. et div. 465s. Transpositio nominum �3. Tunica : aequivoca 412.

- chimaerae 365ss.

- confusa et distributiva 108. - concreti et abstracti 260, 289. - et actus cxerciti et signati 312. - et dietum propositionis 465. - et homo mortuus 453. - et relatio 258, 294. - ficti 360s. , 371 . - non pro aliquo (sed denotatur s.) 366. - numerorum 220 . - pro possibilibus 353. - proprietatum 53. - qualitatis in anima 361 . - respeetu obliqui 382. - synonymorum 289. Suppositioncs novem pro futuris cont. 514-19. Sursum et deonum 234. Syllaba : brevis ve! longa 204; non significat 390. Syllogismus : doc in logica 4, 9; estnc vera qualitas ? 358 ; componitur ex passionibus ani­

expositorius 49. primac figurae 156. sophisticus et demonstr . 6. Syncategoremata 357, 378, 456. Synonyma : supponunt pro eodem 289.

Ubi : nonum praedi camentum 298 ; non res absoluta 29. ; intergatio 302. - et positio et situs 225s. Uni tas : est indivisibilis (Arist.) 214. Unitates : sunt eiusdem rationis 213. Univenalia : subieetum libri Porph. Bs. ; quinque praedicabilia 8-131 ; eorum sufficientia 15s., 91s. ; duplex acceptio 405 ; nullum est extra ani­ mam 1 1-1 6 ; nullum est substantia nec pan substantiae (Arist. , Aver.) 13ss . , 1 65, 167 ; non fiunt particularia 1 5 1 ; sunt principia artis et scientiae (Arist.) 45 ; declarant substantiam rei (Averr.) 15, 402s. ; accipiuntur per experimen tum (Arist.) 45 ; praedicantur de pluribus 401. communcs proprietates 92-96. conceptus universalis 349-7 1 . e t singulare 3 98-402 . Cf. Conceptus, lntentio, Passio, Praedicabilia. Univoca : ut animai, homo (Boeth.) 139 ; post fieri aequivoca 140s. ; quorum nomen et ratio (definirlo) eadem 144. - et substantia secundae 1 88s. Cf. Ens. Univocatio : stricte et large 1451. Unum : prius quam duo (Arist.) 324. - per se 1 65, 212, 223. Urina et sanitas 249, 289.

Tactus et gustus 279. Tempus : quantitas continua 204, sine pOS1ttone 225s. ; paso magis (Arist.) 230 ; non est res abso­ luta 2 11, alia a motu 220 ; partes eius copulan­ tur ad p racsens 205 ; partcs t. non permanc:t 225. - et instantia temporis 327s. transitus temporis et veritas propos. 525. Tenebra : privatio lucis 316. Termini generationis 4rr7. Terminus : intelgitur 36 ; communis per praedic. 49, 22 ; relativi 259 ; contradictorii 312, 408s. ; substantialis et accid. 407s. ; singularis et univ.

Vacuum : ens rationis ? 36 . Valere ad opposita 480s. Vec:tatio salutaris (Boeth.) 143. Vel et nolle 481 . Veni ens cognoscitur es homo 467. Verba (cap. de v.) 382.-89 ; consignificant tempus 383 (Arist.), 378, 428 ; sunt notae de a1i dieta­ rum 383ss. ; per se neque vera neque falsa 373 ; stricte et large 387s. ; multa v. sunt in praedi­ camentis 243, 248. et casus verborum 38, 392s. - finita et inf. 31!5-aB, 427-30. Verecundi et color sanguinis 27, 280s.

mac - et

362.

propos. modalcs 464.

INDEX

111 :

Vcritas : in co quod rcs est ve! non est (Arist.) 325, 327 ; subiectum et pracd . non debent esse idem 25 . e t falsitas : non sunt res inhaerentes 201 , 365, 376 ; sunt in compositione et divisione 373 ; eadem propos. vera et falsa 413 ; v. mutatut in f. 538s. ; oppositio v. et f. 406-24. Cf Propositio. Vcrum : nihil scitur nisi v. 516, 5 1 8 (Arist.), 522, 528 ; non vera non sciuntur a Deo 520, 528 ; vera semper sunt aequalia 526. - et falsum : discemuntut a logico 3, 6 ; complc­ xum ve! propositio 161s. , 317, 372-76, 389 ; du­ plex acceptio 413 ; sunt in anima 365 ; conno­ tane aliquid extra 201 ; estne orario neque vera neque falsa ? 4 12s. ; v. erit f. 417 ; v. et f. fa­ ciunt propos. modales 461 . Cf Propositio. Videns : non caecum 435 . Vir 'habct' uxorem 338s. Virgo beata et pracdest. 537. Virtw : et studiositas 287 ; et vitium et contrarietas 248s., 320s. Visi o : qua aliquid videtur 352. Visum ab omni homine. . . 442s. Visus vidcri, pro opinio opinari 20.

D O CTRINA

563

Vocabu!orum usus aequivocus et vu!garis 280s. Voces : notae passionum animae (Arist.) 35, 347s. ; sunt qualitates 1 83, 213s., 220, 246, 365, 368s. ; omncs sunt ad placitum 15, 22, 24, 325, 40 , 453 ; tripliciter accipiuntut 378s. ; non sunt caedcm apud o mnes 371s. ; de eis est liber Prae­ dic. 135s. , 174, 1 89 ; divisio vocum 47, 149s. ; complexae et inc. 1 48s. ; categor. et syncat. (et intellectio) 357 ; significant absolute ve! conno­ tative 137, audientibw 357 ; dicuntut et signi­ ficant (Boeth.) 1 58 ; una signif. plura quam alia 326 ; 'continent' sua significata 20 ; non sunt partes significatorum 1 4 ; praedicantut pro rebus 48, 155 ; ordo earum (conceptw, res) in signifi­ cando 347s. , 502 ; possunt genera et species appcl­ lari 1 5 ; ordinantur sec . communiw et minus c. 38 ; sunt contrariae quia signa contrariorum 495 ; supponunt simpliciter pro intentionibw 502 ; sicut est de vocibw, ita de conceptibw etc. 25, 99, 1 36 ; v. non curt, sed res significatae 352. Voluntas : non differt ab anima 480s. ; valet ad apposita 481 ; contingens et libera 510, 517, 532-36.

INDEX GENERALIS

lNTRODUCTIO

§ 1 . De codicibus manuscriptis et de prima editione Expositionis . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. De tempore compositionis et de authenticitate Expo­ sitionis . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. De fontibus Expositionis . . . . . . . . . . § 4. Codices manuscripti et editiones Tractatus de praedesti­ natione et de praescientia Dei respectu futurorum con­ tingentium . . . . . . . . . . . . . . . § 5. Authenticitas Tractatus de praedestinatione et de praescientia Dei . . . § 6. De ratione editionis . . . .

PROOEMIUM

IN

LIBROS ARTIS LOGICAE

7* 1 3* 23*

24* 28* 30* 3

EXPOSITIO IN LIBRUM PORPHYRI Prooemium . . . Cap. 1 . De genere Cap. 2. De specie Cap. 3. De differentia . Cap. 4. De proprio Cap. 5. De accidente . Cap. 6. De communitatibus omnium qwnque uruversalium . . . . . . . . . . . . . Cap. 7. De comparatione generis ad differentiam Cap. 8. De comparatione generis ad speciem Cap. 9. De comparatione generis ad proprium . Cap. 1 0. De comparatione generis ad accidens Cap. 1 1 . De comparatione differentiae ad speciem

8 16 30 55 80 85 92 96 1 04 109 1 12 116

566

I S D I CES

Cap. Cap. Cap. Cap. Cap.

12. 13.

1 4. 15. 1 6.

Dc De De De De

comparatione comparatione comparatione comparatione comparatione

differcntiae ad proprium differentiac ad accidcns specici ad proprium spcciei ad accidens proprii ad accidens

1 20 121

1 24 1 28 1 29

EXPOSITIO IN LIBRUM PRAEDICAMENTORUM

Prooemium . Cap. l . De acquivocis Cap. 2. De univocis Cap. 3 . De denominativis Cap. 4. De divisione complexe vel incomplexe dictorum . Cap. 5 . De prima rcgula antepraedicamentorum Cap. 6. De secunda regula antepraedicamentorum Cap. 7 . De numero et sufficientia praedicamentorum Cap. 8. Dc praedicamento substantiac Cap. 9. De communitatibus substantiac Cap. 1 0. De praedicamento quantitatis Cap. 1 1 . De proprietatibus quantitatis Cap. 1 2 . De relatione sive de ad aliquid Cap. 1 3 . De proprietatibus rclativorum Cap. 1 4. De qualitate Cap. 1 5 . De proprietatibus qualitatis Cap. 1 6. De sex aliis praedicamentis Cap. 1 7. De oppositionibus Cap. 1 8. De priori Cap. 1 9. De simul Cap. 20. De motu Cap. 2 1 . De habere

1 35 1 38

1 44 1 44 1 48 1 54 1 56 1 57 1 62 1 82 203

230 238 248 268

288 296 303 321 329 332

337

EXPOSITIO IN LIBRUM PERIHERMENIAS LIBER l

Prooemium. Opiniones de natura conceptus Cap. l . De nomine Cap. 2. Dc verbo

345 377 382

567

ISDEX GENERALIS

Cap . Cap . Cap . Cap .

3 . De oratione

389

5 . De oppos1t10ne enuntiationum

396

4. De enuntiationc

391

6 . De oppositione propositionum quoad veritatem et

406

falsitatcm . LIBER II

Cap . l . De enuntiationibus de inesse . Cap . 2 . De enuntiationibus quando 'est' praedicatur tertium adiacens Cap . 3. De quibusdam condicionibus praedictarum propositionum . Cap . 4. De enuntiationibus habentibus aliquod extremum co mpositum . Cap . 5. Dc oppositione propositionum modalium Cap . 6 . De consequentia inter propositiones modales Cap . 7. Dubitatio utrum ad 'necesse esse' sequatur 'possibile esse' Cap . 8. De contrarictate quarundam enuntiationum .

427 430 437 443 457 468 477

492

TRACTATUS DE PRAEDES TINATIONE ET DE PRAES CIENTIA

Q. l . Utrum praedestinatio passiva et praescientia passiva sint respectus reales in praedestinato et praescito . Q. 2. De scientia Dei respectu futurorum contingentium . Q. 3. Quomodo potest salvari contingentia voluntatis creatac et increatae in causando aliquid extra . Q. 4. Utrum in praedestinato sit aliqua causa praedestinationis et in reprobato aliqua causa reprobationis . Q. 5 . Utrum una istarum propositionum 'Petrus est prae­ destinatus' 'Petrus est damnatus' possit alteri succedere in veritate .

507

520 532 536

537

INDICES

l . Bibliothecae et manuscripta

543

2. Auctores et scripta ab Ockham et ab editoribus allegata .

543

. 4. Index generalis .

565

3. Doctrina

548

CO�GENDA ET ADDENDA

P. 21 .., nota 48, lin. 10: pro ipsament lege ipsamet.

P. 28 .., nota 82: pro Kretzman lege Kretzmann. P. 29, lin. 26: pro nega tura lege negatur a.

P. 3 1 .., lin. 14: pro manda tu lege mandato.

P. 1 65, nota 8: pro (1 038b 1 03 9a) lege (1 038b 1 P. 301, lin. 89: pro accpienda lege accipienda.

1 039a 23).

P. 309, lin. 5: pro aposita lege apposita.

P. 423, lin. 34: in lege in . P. 479, § 5, lin. 4: pro non valent lege valen t. -

P. 543a, lin. 1: (9 .. lege 9 ... P. 547a, lin. 6: pro Kretzman lege Kretzmann.

CODICES EDITI ONE FINITA INVENTI

Assisi, Bibl. Comunale, cod . 293 . Chart., mm. 215 X 283, ff. 161 .

Expositio (sine tractatu

De praedes tina tione) legitur ff. 58ra-

1 1 0vb, inter opera duorum aliorum auctorum. Bibliotheca

Vaticana,

Prooem ium Porphyrii.

Otob .

lat.

1431,

et tria prima capitula

ff.

3ra-24vb,

Expositionis

in

habet

librum

Finito di stampare il giorno 22 giugno 1978 nel Tipografia Porziuncola Santa Maria degli Angeli, Assisi (Perugia)