EDITIONES INSTITUTI FRANCISCANI S. ST. BONAVENTURE, N. Y. 14778
GUILLELMI DE OCKHAM OPERA PHILOSOPHICA ET THEOLOGICA
OPERA THEOLOGICA IV
GUILLELMI DE OCKHAM OPERA PHILOSOPHICA ET THEOLOGICA AD FIDEM CODICCM MA::\'CSCRIPTORUM EDITA
CeRA
UXIVERSITATIS S.
ST. BO::\'AVE::\'TCRE L::\'IVERSITY ST. BO::\'AVE::\'TCRE, NEW YORK
2000
VE:\'ERABILIS I);CEPTORIS
GUILLELMI DE OCKHAM SCRIPTUM
IN LIBRUM PRIMUM SENTENTIARUM 0RDINATIO
DISTI);CTIO);ES XIX-XL VIII
EDIDERC\:T
GIRARDCS I. ET E. KELLEY
ST. BO\:AVE\:TCRE C"\:IVERSITY ST. EO\:AVE\:TCRE, YORK 14778
2000
Editioni atque impressioni huius voluminis munifice contulit Donatio Publica ad Artes Liberales Promovendas, quae est administratio sui iuris in Statibus Foederatis (vulgo National Endowment far the Humanities) per suam sectionem cui curae est libros edendos et evulgandos promovere.
Ali rights reserved. Copyright© 1979 The Franciscan Institute of St. Bonaventure Cniversity Reprinted by The Franciscan Institute 2000
part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical including photocopying, recording, or any information storage and retrieval system, without permission in writing from the publisher: The Franciscan Institute St. Bonaventure University St. Bonaventure, York 14778
Library of Congress Catalog Card Number: 78-74160 ISBN: 1-57659-018-6
Printed and bound in the United States of America by: BookMasters, Inc. Ashland, Ohio
INTRODUCTIO Praesenti volumine absolvimus editionem cntlcam Scripti in I Sententiarum seu Ordinationis Guillelmi de Ockham. In hoc labore magno adiumento nobis fuerunt investigationes praeviae Ph. Boehner, L. Baudry, H. Bascour, G. Mohan, E. A. Moody, G. Gal, S. Brown et aliorum. Quidam horum diligenter perscrutati sunt catalogos librorum manu scriptorum et visitaverunt bibliothecas variarum nationum, alii studuerunt doctrinis logicis, philosophicis et theologicis Venerabilis Inceptoris, significando etiam auctores ab eodem citatos ve! impugnatos. Pauca revera sunt quae eos fugerunt. Ideoque non credimus modum excedere si nostrum facimus dictum quod Ioannes Saresberiensis Bernardo Camotensi tribuit I: c Dicebat nos esse quasi nanos gigamium humeris insidentes, ut possimus plura eis et remotiara videre, non utique proprii visus acumine aut eminentia corporis, sed quia in altum subvehimur et exto!limut magnitudine gigantea •.
Eis, et continuis consiliis et adminiculis G. Gal et S. Brown debetur quod editionem secundae partis Scripti tempore et spatio non admodum longo ad fmem perducere potuimus, constanter et totis viribus operam dantes ut normam priorum duorum voluminum adaequaremus. Opportunum visum est nobis pauca hic commemorare de problematibus maioris momenti quae Guillclmus de Ockham in hoc volumine agitat, ut viri studiosi facilius perspicere valeant ea quae in hac parte operis continentur. I
De quibusdam opinionibus rn hoc volumine tractatis Venerab!lis Inceptor in hac parte Ordinationis summopere mmur defendere divinam simplicitatem 2. Ipse enim, ut fidclis catholicus, firmissime I Ioannes Saresberiensis, Metalogico11, lib. III, c. 4, ed. C. Wcbb (Oxoniac: Clarcndon Press, 1929, p. 136).
2 Cf. infra, dist. 28, q. un.: • Dicendum quod non debet concedi de virtutc sermonis quod quinque notiones erant ab aeterno, nec quod quattuor notiones erant ab aeterno, quia non erant ab aeterno nisi tres personae et tres relationes, et omnis alia plurali las debet negari fuisse ab aeterno • (p. 274).
crcdit tres esse personas realitcr distinctas in una et simplicissirna divinitatis cssentia. In Deo solo, ut saepc dicit, accidit quod una rcs sit tres rcs. Principium tamcn parsimoniae Ockham ncque in problematibus theologicis tractandis rclinquit: Frustra fit per plura quod potest fieri per pauciora. Iuxta hoc principium negat in prima quacstione huius voluminis quod magnitudo in Trinitatc sit alia rcs a tribus pcrsonis in una essentia, sicut nec aequalitas trium personarum est aliqua res alia ab absolutis 3. Eodem modo procedit quando tractat quacstionem dc rclatione inter divinas personas necnon intcr quamcumque personam et divinam essentiam. Alii ponunt quinque notiones in divinis, scilicet paternitatem, innascibilitatem, fùiationem, spirationem activam et spirationem passivam. Inceptori econtra videtur quod nulla est ponenda distinctio inter patcrnitatem et innascibilitatem, quia 'innascibile' «non est nisi unum praedicabile de solo Patre • (271). Admittit tamen, quamvis non omnino libenter, distinctionem formalem inter paternitatem et spirationem activam sicut et inter filiationcm et spirationcm activam (191s). Hae enim non possent explicari per diversas connotationcs. Sed hoc non obstante sustinet, contra opinionem communcm, quod tres tantum - et non quattuor- sunt relationes in divinis: • Diccndum est quod non est concedendum quod paternitas, filiatio, spiratio actio et spiratio passio sunt quattuor relationes, sicut nec est concedendum quod essentia et paternitas sunt duae rcs> (194).
Haec opmio iudicio Magistrorum, qui examinaverunt quaternos Ordinationis Gnillelmi durante processu Avcnioncnsi, falsa et erronea est 4. Sed Ockham, si occasioncm habnisset, huic censurae respondisset: si unaquaequc trium personarum constitucretur relatione, nccesse esset admittere quattuor res in Deo. Aliud problema pcrarduum crat dc principio constitutivo singularum divinarum pcrsonarum. Hac in re Ockham caute proccdit, ut apparet inspicienti quaestionem primam distinctionis 26 (144-157). Ipsc ibi quattuor opiniones recitat. Quarta est ca quam Scotus, iuxta auctorem Libri Propugnatorii 5, retractare coactus est. Probabiliter ad hanc retractationem, eodem tempore ostendens suam timiditatem, alludit Chatton cum dicit 6: Cf. infra, pp. 12-20. Exinde numeri intcr parentheses indicant paginas nostrae editionis. 4]. Koch, • Neue Aktenstiicke zu dem gcgen Wilhelm Ockham in Avignon gefùhrten Prozess •, Rec!Jerches de Théologie Ancienne et Médiévale, VJII (1936), 185. s Cf. infra, p. 143, nota 4. 6 Gualterus Chatton, Seni., I, dd. 33-34 (codd. Paris. Nat. lat. 15,887, f. 68ra; Florentiae Nat., conv. C. 5.357, f. 167vb). 3
DE QU!Bt;SDAM OPll'i!OSIBliS IN HOC VOLliMINE TRACTAT!S
7"'
• Et tamen quia aliqui conceperunt oppositum ex aliquibus dictis eius [Scoti], ideo de hoc specialiter feci t quaestionem Parisius... Si necesse si t asserendum est primo quod tres personae divinae sunt realiter distinctae. Secundo quod est unus Deus. Et tertio quod in divinis non est quarta res. Inferendum est autem ex dictis D o c t o r u m per quem modum possunt vitari difficultates circa istam materiam. Nihil volo dicere circa hoc ex capite meo. Sed faciendo finem de hac materia, quae periculosa est, dico quod posui tres vias et quomodo consequenter debeat responderi secundum eas, et unam omisi quam non dica m hoc anno •.
Mentem Inceptoris in hac re non est difficile introspicere. Si enim fides et auctoritas Sanctorum hoc permississct, ipse libenter reiecisset relationcs reales non quidem inter personas ipsas, sed inter singulas personas et unicam essentiam divinam. Dici t enim de opinioni bus prima et quarta: c quantum ad illud in quo concordant, facilius- quamvis non verius- posset sustineri cum 1sto articulo 'tres sunt personae et unus Deus' quam opinio de relationibus • (153).
In quaestione de 'numero' in Trinitate divina Ockham iterum applicat principium parsimoniae. Personae quidem sunt plures, quia sunt tres, nihilominus ille numerus 'trinitas' non est res absoluta ultra res numeratas, sed est conceptus qui significa t tres personas (90-111). In quaestione de ideis divinis Inceptori cura est ut simplicitatem divinae cssentiae salvet: pluralitas idearum non implic;l.t pluralitatem in Deo neque mutationem in divina essentia. Ideae enim sunt ipsae creaturae cognitae Deo, connotando scientiam antecedentem in Creatore et pluralitatem creaturarum in exsistentia reali (485-494). Consequenter Venerabilis Inceptor negat prioritatem divinae scientiae 'ad intra' rcspectu cognitionis creaturarum 'ad extra' (465, 585), nec admittit- sicut Scotus- quod sint signa ve! instantiae prioritatis et posterioritatis (excepta aliqua prioritate consequentiae vel communitatis) in essentia divina (581, 620), nam talia signa et instantiae iudicio Guillelmi implicarent pluralitatem et mutabilitatem in Deo. Eadem ratione non vult admittere quod sit aliquod 'esse cognitum creaturae ab aeterno' in mente divina, ac si essct ibi aliquod 'esse diminutum' aliquo modo distinctum a deitate (545-561). Maximam forte difficultatem lnceptorii feci t reconciliatio scientiae divinae cum libertate humana seu quaestio de praescientia divina respectu futurorum contingentium. Non enim potuit negare quin Deus omnia cognoscat, etiam futura contingcntia, et hoc sine ulla mutatione suae scientiae ve! voluntatis, quo modo tamen hoc fi.at, se ignorare fatctur: • Sed hoc evidenter declarare et modum quo scit omnia futura contingentia, exprimere impossibile est pro statu isto • (583s.).
8*
!STRODCCTIO
Hoc tamen non obstantc, sicut fere omnes thcologi paris aetatis, per longum et latum tractavit de futuris contingcntibus sine solutione defmitiva 7. Inceptori magnopere cordi est salvare libertatem divinam respectu factibilium ad extra. Hoc facit ut refellat scntentias contrarias quorundam phil
Nihil igitur nisi principium contradictionis scu impossibilitas rei fiendae resistit divinae voluntati. Ncc recta ratio est aliquod principium bonitatis moralis exsistcns a priori in Deo, quod Deus observare deberet, sed est p
N. Y. 1978, 505-539). 8 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Seni., d. 14, q. 2, ed. G. Etzkorn (Opera Theologica III, St. Donaventure U., N. Y. 1977, 432).
QUAEDAM
GUILLELMI DE OCKHAM CITATAE
9*
quam frcquenter ipsc per spcciem thcologiae problcmata philosophica tractct. Idem facit ctiam in pracscnti volumine, ubi multa docet de primis et secundis intentionibus {65ss.), de notione personac (61ss.), de natura numerorum (96111 ), de dcccm pracdicamcntis Aristotclis, praesertim de relatione {322-335). Non multum dicit dc quantitatc, quia dc ea alibi, in quarto scilicct libro intcndit agere (cf. tamcn 93-111). Ockham persuasum habet quod iuxta mcntem A r i s t o t e l i s nonnisi duo praedicamenta, substantia vidclicct et qualitas significant rcs absolutas. Philosophus etiam dc rclationc diccrct quod illa nihil omnino reale significar praeter extrema. Inccptor tamcn non audct negare quattuor relationes unionis, quac sunt unio materiae ad formam, accidentis ad subicctum, partium ad inviccm in continuo et naturac humanac ad Verbum (369). Sed aliac rclationcs, exempli gratia similitudo Sortis ad Platonem, nihil reale significant praetcr cxtrcma absoluta {297, 310, 4DO). Sortcs est similis Platoni non per aliquod cns diminutum cis additum, scd simpliciter quia Sortcs est homo ve! albus vcl intelligcns et Plato est homo vcl albus ve! intc!ligens. Ncc est Sortcs similis Platoni propter negotiationem inte!lcctus, quia mens humana nihil facit nisi animadvcrtit quod rcs sic vcl sic habcat, et per huiusmodi animadvcrsionem non facit rem tcrtiam extra animam. Inde est quod Ockham, cxccptis quattuor unionibus iam mcmoratis, non admittit rclationcs reales quas nonnulli imaginantur quasi cfflorcsccrc realiter ex extremis ab intcllcctu rclatis. Rcicit Inccptor ctiam rclationes rationis, quia iuxta eum ornncs relationcs - praeter quattuor quas cxcipit - sunt rclationcs rationis. Si tamen auctores omnino vclint loqui dc rclationibus rationis, tunc per cas intclligcndae sunt illac quac oriuntur ex institutione hominum (385s.). Ad placitum enim institutum est quod nummus significet pretium, circulus super portam tabernae vinum, columba pacem etc. II Quaedam optmones Guille/mi de Ockham a confratribus suis, Gualtero de Chatton et Ioanne de Rodington, citatae
Sicut iam in prioribus voluminibus huius nostrac editionis notavimus, Ordinatio Vencrabilis Inceptoris confratrcs suos et alios auctorcs paris aetatis
haud latcbat. Hoc verum est ctiam quantum ad praesens volumcn spectat. Sufficit perscrutari commcntarium Gualtcri de Chatton in librum primum Sententiamm, ubi opinioncs Guillclmi in omni pagina, si quidem non in omni
INTRODUCTIO
columna, impugnantur. Textus tamen a Gualtero citati non sunt utiles ad confi.rmandam fidelitatem textus nostrae editionis, quia opiniones Inceptoris et Petri Aureoli in opere Gualteri summarie tantum referuntur. De hac re ipse reportator lectionum Gualteri nos certiores reddit. Dicit enim in margine ad quaestionem primam distinctionis nonae 9: c Ab isto loco et post dimittam recitare opiniones Ockham et Petri Aureoli, quia habeo eas in integro». Nihilominus ad intelligendas opiniones Ockham, nostro quidem iudicio, non parum iuvat scire quomodo Chatton easdem intellexerit. Ad propositum nostrum illustrandum utile duximus, gratia exempli, tmam opinionem Inceptoris a Gualtero impugnatam cum impugnatione eiusdem conferre. Notatu dignum est etiam quod textus a Chatton hic Impugnatus in redactione incompleta Ordinationis (Codex A) desideratur. Ockham, Scriptum, l, d. 29, q. un. (Opera Thrologira IV, 277-2ll0)
Chatton, Reportatio, l, d. 29, q. l (Paris., Nat. lat. 15,887, f. 62ra; Fior., Nat., conv. C. 5, 357, f. 163rb)
Dicendum quod, loquendo de univocatione conceptus, duplici via potest cognosci unitas cius. Uno modo per experientiam, quando scilicet intellectus experitur in se quod habet conceptum unum, ita quod potest formare in mente unam propositionem habentem unum praedicatum ve! unum subiectum et non plura quod pro illis supponit. Quando autem non potest hoc experiri in mente sine omni lingua et idiomate, non potcst cxpcriri se habere unum conceptum. Aliter potest hoc deduci per naturalcm argumentationem arguendo contra negantes unitatem conceptus, scilicet per hoc quod manifestum est aliquid intelligi aliquo modo, et non in se vel non cognitione propria nec aequivalenti. Tunc enim oportet necessario habere unurn concepturn dicturn de ilio et de aliquo quod in se vel cognitione propria seu aequivalenti cognoscitur. Sed quod iste conceptus sit praecise univocus isti et illis, et non aliis, est impossibile ve! valde difficile probare contra negantem, ncc est forte facile per experientiam certam cognoscere. Hoc tamen potest evidenter cognosci quod quando aliquis for-
Et dicunt quod hoc aliquando constat per experientiam, aliquando per argumentationem. Si cnim habeam conceptum alicuius, et constat mihi per argumentationem quod non proprium, igitur communem. Contra: non video quod aliquis per hoc quod recipit conceptum, circumscripta argumentatione, possit experiri concepturn esse univocum, quia non potest clarius experiri conccptum esse unum quam visionem ocularem esse unam. Sed per hoc quod quis recipit visionem non experitur utrum per eandem visionem videat totam albedinem et partem eius, vcl duos hornines simul visos, ve! alia et alia, sine argumentatione. De argumentatione illa 'si habeam conceptum, et non proprium, igitur communem', apparet rnihi quod hic isti approbant quod a l i b i reprobant, viam scilicet D o c t o r i s, qua probat conceptum esse unum simplicem communem per hoc quod idem conceptus non potest esse certus et dubius etc. Sed, sicut tunc r e c i t a v i, argumenta D o c t o r i s sunt unurn argurnentum. Nam accipiendo illud de certo et dubio, et simul cum hoc quod con-
9
Gualterus Chatton, Smt., l, d. 9, q. 1 (cod. Paris. Nat. lat. 15,8!!7, f. 41va).
QUAEDAM OPINIONES GUILLELMI DE OCKHAM CITATAE
Il*
Ockham
Chatton
mat in mente unam propositionem quae habet simplex subiectum et simplex praedicatum, quod utrumque est univocum omnibus illis pro quibus supponit et quando pro eis supponit. Non tamen scmper potest evidenter cognosci an supponat pro istis ita quod non pro aliis. Sed loquendo de univoco stricte sumpto, quod est voluntarie institutum, dicendum quod debet cognosci an sit univocum ista via, videre scilicet an illud habeat aliquam definitionem exprimentem quid nominis vel non. Si non habet definitionem exprimentum quid norninis sed quid rei, est univocum. Si autem habet definitionem exprimentem quid nominis, tunc aut aliqua una definitio ipsius non continens aliquod aequivocum dicitur de omnibus de quibus verificatur nomen, et tunc est
ceptus creaturae non potest causare conceptum proprium Dei, tunc habetur conceptus de quo est certitudo et etiam habetur quod ille non est conceptus distinctus ex conceptibus propriis Dci et creaturae, quia tunc creatura ante compositionem et divisionem posset causare proprium conceptum Dei, quod falsum est. Igitur habemus communem conceptum simplicem de quo sumus certi. Postea dant isti artem cognoscendi quae vox sit univoca, quia videndum est si una descriptio convertibilis cum voce correspondet sibi. Et si sic, videndum est an quaelibet particula descriptionis sit univoca. Ad quod habendum, utendum est eadem arte. Contra: istud de qui d norninis correspondente voci, vocem significare cadit 'sub piacito', igitur non sub arte. Item, iretur tunc in infinitum in inquirendo de partibus, an sint univocae, ita quod numquam habebitur aliquid certum nisi recurrendo ad conceptum. ltem, ipsi relinquunt sub dubio an conceptus 'principii' dicatur univoce sic et sic. Sed quia videtur mihi quod ipsi utuntur eadem arte qua D o c t or, scilicet de certo et dubio, licet non exprimat eam sub his verbis, ideo si ars eorum sit bona, ipsi habent concludere ... Item, dicunt quod vox ista 'principium' est aequivoca huic et illi, quia sic et sic sumptum habet aliam et aliam descriptionem. Contra: voce m esse univocam est habere conceptum correspondcntem voci secundum artem eorum propriam. Nec valet motivum, quia bene verum est quod specialis descriptio est alia et alia. Sed communis, si haberetur, esset eadem. Dico igitur quod ars D o c t o r i s praetacta bona est. Immo nulla alia est, saltem quae mihi placet.
nomen univocum; aut non, et tunc est nomen
aequivocum. Qualiter autem illud positum in definitione exprimente quid nominis debeat cognosci an sit univocum ve! non, recurrendum est ad eandem artem. Sed loquendo de hoc nomine 'principium', dico quod hoc nomen 'principium' non dicitur univoce de omnibus de quibus dicitur in Deo. Quia, sicut inductive patet, nulla potest dari definitio exprimens quid nominis conveniens cuihbet de quo dicitur. Nam quando dicitur 'Deus est principium creaturae', si loco huius nominis 'principium' definitio exprimens quid nominis ipsius ponatur, dicetur sic 'Deus producit creaturam de nihilo'.
Ex hac comparatione piane apparet Gualterum in Scripto Guillelmi optime versatum fuissc, idque non per unam vel aliam sed per omnes partes cognovisse. Eodcm temporc cxercitatus erat ctiam in doctrina Doctoris Subtilis
12*
INTRODUCTIO
camquc contra censuram Vcncrabilis Inceptoris itcrum atque iterum defendit. Ut tamcn evidenter apparcat quam frequcnter recitat et refellit opiniones Guillelmi, no bis utile visum est conficere tabulam sequentcm: Ockham (Opera Theol. IV)
Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist. Dist.
19, 19, 20, 21, 22, 22, 23, 23, 24, 24, 25, 26, 26, 27, 27, 27, 28, 29, 30, 30, 31, 32, 33, 35, 35, 35, 35, 35, 35, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44.
q. 2 (pp. 22) q. 1 (pp. 8-12) q. un. (pp. 28-30) q. un. (pp. 39-43) q. un. (pp. 47-50) q. un. (pp. 55-58) q. un. (pp. q. un. (pp. 65-69) q. 1 (pp. 78-80) q. 2 (pp. 106-117) q. un. (pp. 126-127) q. 1 (pp. 147-157) q. 2 (pp. 178-184) q. 2 (pp. 205-206) q. 2, (pp. 221-225) q. 3 (p. 260) q. un. (pp. 266-271) q. un. (pp. 277-280) q. 1 (pp. 306-310) q. 5 (pp. 378-387) q. un. (pp. 396-397) q. un. (pp. 409-410) q. un. (pp. 417-419) q. l (pp. 427-429) q. 2 (pp. 434-436) q. 3 (pp. 441-442) q. 3 (pp. 455-456) q. 4 (pp. 470-477) q. 5 (pp. 485-500) q. 6 (pp. 508-513) q. un. (pp. 533-556) q. un. (pp. 564-566) q. un. (pp. 584-587) q. un. (pp. 589-590) q. un. (pp. 595-5%) q. un. (pp. 60:KJ06) q. un. (pp. 611-617) q. l (pp. q. un. (pp. 655-660)
Cbatton (contra Ockham) (Codd. Paris. 15,887 [P]; Floren. C. 5.357 [F])
Dist. 19, q. l (P. 53va; F, 160vb) Dist. 20, a. 1 (P, 53 vb; F, 155ra) Dist. 20, a. 2 (P, 54rb; F, 155va) Dist. 21, q. un., a. 1 (P, 54va; F, 155vb) Dist. 22, q. un., a. l (P, 54vb; F. 155vb) Dist. 22, q. un., a. 2 (P, SSra; F, 156ra) Dist. 23, q. un., a. 1 (P, 55va; F, 156rb) Dist. 23, q. un., a. 2 (P, 55va; F, 156va) Dist. 24, q. un., a. 1 (P, 55vb; F, 156vb) Dist. 24, q. un., a. 2 (P, 56rb; F, 157ra) Dist. 25, q. un., a. un. (P, 57va; F, 158ra) Dist. 26, q. un., a. l (P, 58ra; F, 158va) Dist. 26, q. un., a. 2 (P, 58va; F, 158vb) Dist. 27, q. un., a. l (P, 59rb; F, 161rb) Dist. 27, q. un., a. 2 (P, 60rb; F, 162ra) Dist. 27, q. un., a. 3 (P, 60va; F, 162rb) Dist. 28, q. un., aa. 1-3 (P, 60vb; F, 162rb) Dist. 29, q. l (P, 62ra; F, 163rb) Disc. 30, q. 2 (P, 64va; F, 165rb) Dist. 30, q. 4, aa. 1-4 (P, 67r; F. 167r) Dist. 31, q. un. (P, 67v; F, 167va) Dist. 32, q. un. (P, 67vb; F, 167va) Dist. 33-34 (P. 67vb; F, 167vb) Dist. 35, q. l, a. 1 (P, 68va; F, 168ra) Dist. 35, q. 1, a. 2 (P, 69ra; F, 16&va) Dist. 35, q. l, a. 2 (P, 69ra; F, 168va) Dist. 35, q. 1, a. 3 (P, 69rb; F, 168vb) Dist. 35, q. 1, a. 4 (P, 69va; F, 169ra) Dist. 35, q. 2, a. l (P, 70ra; F, 169va) Dist. 35, q. 2, a. 2 (P, 70va; F, 169vb) Dist. 36, q. un., aa. 1-2 (P, 71va; F, 170va) Dist. 37, q. un., a. 1 (P, 72ra; F, 17lra) Dist. 38, q. un., a. 1 (P. 72vb; F, 17lva). Dist. 39, q. un., a. 2 (P, 74rb; F, 172vb) Dd. 40-41, a. 1 (P, 74va; F, 173ra) Dd. 40-41, a. 2 (P, 75va; F, 174vb) Dist. 42, q. 1, a. 1 (P, 77vb; F, 175rb) Dist. 42, q. 2, a. 1 (P, 78va; F, 'Sra) Dist. 44, q. l (P, 79vb; F, 17'
13*
QL"AEDAM OPINIONES GU!LLELMI DE OCKHAM CITATAE
ChaJton
Ockham
Dist. Dist. Dist. Dist. Dist.
45, 46, 46, 47, 48,
q. q. q. q. q.
Dist. Dist. Dist. Dist. Dist.
un. (pp. 663-668) 1 (pp. 671-674) 2 (pp. 678-679) un. (p. 681) un. (pp. 689-690)
45, q. un., aa. 1-4 (P, BOra; F, 177ra) 46, q. un., aa. 1-2 (P, 80v; F, 177va) 46, q. un., a. 3 (P, 80vb; F, 177vb) 47, q. 1, a. 1 (P, 82ra; F, 178rb)
48, q. 1 (P, 82va; F, 178va)
*** Res aliter se habet cum Ioanne Rodington, qui Scntentias circa a. 1325 Oxoniae legit. Ipse suo consilio usus est. Quandoque quidem doctrinae Scoti adhaesit quandoque vero opinioncs Ockham rccepit, sed frequenter per proprias callcs procedere maluit. In quaestione de relationibus secutus est viam Inceptoris, tenens cum co quod 'pluralitas non est ponenda sine necessitate', et consequenter impugnavit propositionem quam Gualterus de Chatton rasorio Ockham frequentcr opposuit: 'ubicumque propositio affirmativa verificatur pro rebus ... si ad veritatem cius non sufficiunt duae rcs, oportct ponere tres etc ..' Rodington incepit quaestionem unicam distinctionis trigesimae I Sententiarum cum recitationc extenta opinionis Guillelmi. Cum textus a Ioanne allatus fidelitatem textus a nobis editi confirmet, perutile visum est nobis aliquot paragraphos duorum tcxtuum iuxta invicem ponere. Textum Ioannis Rodington composuimus ex duo bus codici bus: Va t. lat. 5306 et Brugis, Bibl. Scminarii, cod. 41 (133, Duncs). Ocklum, Scriptum, l, d. 30, q. 1 (Opera Thrologica IV, 287ss.)
Quamvis illac rationcs [Scoti] videantur difficiles et apparentcs ad probandum relationem esse aliam rem ab absolutis, tamen videtur mihi quod ad partem oppositam sunt rationc1 difficiliores et evidentiorcs. Primo igitur arguo si c: omnis rcs rea !iter distincta ab alia re potest intelligi, illa alia non intellecta, et rnaximc si neutra illarum rerum si t pars alterius; sed impossibile est aliquam rem, quae sit rclatio, intelligi sine omni alia re; igitur etc. Mai or videtur manifesta, quia non plus dcpendet intdlcctio unius rei totalitcr disparatae ab alia re disparata, quam intellectio 0CKHAM,
OPERA
THEOL.
IV
Rodington, Smt., l, d. 30, q. un. (Vat. lat. 5306, ff. 102s.; Brug. Seminar. 41, f. 82s.) Hic est opinio una quae dicit quod scquendo rationem naturalem facilius potest teneri quod relatio non sit res distincta ab absolutis.
Et arguitur si c: omnis res distincta ab alia re potcst intdligi, alia re non intellecta, rnaxime si neutra illarum rerum si t pars alterius; sed impossibile est aliquam rcm, quae est relatio, intelligi omnia alia re non intellccta. Maior patet, quia non plus dependet intellectio unius rei totaliter disparatae ab alia quam intcllectio unius caloris ab intellectionc suae cau-
2*
14*
INTRODUCTIO
Ockham
Rodington
effectus ab intellectione causae suae essentialis. Sed non est inconveniens nec includit contraditionem, illud quod est effectus intelligi sine sua causa intellecta... Minorem probo, quia si aliquis intelligat similitudinem Sortis et Sortem sine similitudine correspondente, poterit scire Sortem esse similem et tamen dubitare an sit alicui alteri similis... Secundum istos, essentia divina potest intelligi sine relatione, quae tarnen est eadem realiter si bi; igitur multo fortius una res poteri t intelligi sine alia realiter distincta et disparata ...
sae essentialis. Sed non est inconveniens nec includit contradictionem quod effectus potest intelligi sine causa sua intellecta. Igitur sic erit de relatione. Minor probatur, quia si aliquis intelligat similirudinem Sortis et Sortem sine similitudine correspondente, poterit scire Sortem esse similem et tamen dubitare an esset alicui alteri similis. Praeterea, mai or probatur si c: quia secundurn Subtilem contra quem hic arguitur, essentia divina potest intelligi sine relarione, quae tamen est eadem si bi realiter; igitur multo fortius una res poterit intelligi sine alia re ab ea distincta. Praeterea, non est minor separabilitas aliquarurn rerurn in intellectu quam in subiecto; sed istae res sunt separabiles quanturn ad subiectum, quia una potest esse in aliquo subiecto in quo non est alia; igitur et in intcllectu poterunt separari... Secundo principaliter arguitur si c: in omni modo relativorurn et in omni praedicamento relativo ali qua extrerna possunt summe distare; igitur potest aliqua res fieri in uno extremo, nulla re posi ti va facta in ali o extremo; si igitur relatio sit aliqua res, potest uni extremo ad venire ali qua relatio, nulla facta in ali o extremo. Confirrnatur, quia omnis creatura agit in determinata distantia. Fiant igitur duo extrerna extra illam distantiam certam. Hoc posito, poterit aliquod agens creatum secundurn convenientem distantiam approximari uni extremo et improportionate distare ab alio extremo. Igitur poterit habere dfectum suum in isto extremo, nihil causando in alio. Verbi gratia, sint duo corpora, aliud album, aliud nigrurn, tantum distantia per potentiam divinam quod quodcurnque agens creatum uni praesens est insufficienter approxirnaturn ad causandum
Confirrnatur, qui a non minor l o est separabilitas aliquorurn realiurn in intellectu quam in subiecto; sed istae res sunt separabiles quantum ad subiecturn, quia una illarum potest esse in aliquo subiccto in quo non est alia; igitur eadem ratione poterunt sic separari in intellectu ... Secundo arguo sic: in omni modo relativorum et in omni praedicamento relativo aliqua extrema possunt summe distare; igitur potest aliqua res fieri in uno extremo, nulla re positiva facta in ali o; igitur si relatio si t alia res, potest uni extremo advenire aliqua relatio nulla facta in alio extremo. Confirrnatur, quia omnis creatura agit m determinata distantla. Fiant igitur talia duo extrerna extra illam determinatam distantiam. Hoc posito, poterit aliquod agens creatum secundum convenientcm distantiam approximari uni extremo et improportionate distare ab alio extremo. Igitur poterit habere dfectum suum in ilio extremo, nihil causando in alio. Verbi gratia: sint duo corpora, unum album et aliud nigrum, tantum distantia per potentiam divinaro quod quodcumque agens creatum est praesens uni et insufficienter approxirnatum ad
IO Infra, ad lineam 16 paginae 290 legendum est 'minor' loco 'maior' mutatis mutandis in apparatu.
CAt:TELAE
LEGENDO SCRIPTA GUILLELMI
15*
Ockham
Rodington
causandum quemcumque effectum- sive rcbtivum sive alium - in alio extremo. Hoc posito, poterit per divinam potentiam aliquod activum rcspectu albedinis debite approximari corpori nigro, et per conscquens causabit albedinem in ilio corpore nigro nihil causando in alio corpore albo, respectu cuius improportionabiliter distat. Et tunc crunt duo corpora alba et per consequens similia, et tamen nihil reale causatur de novo in alio.
quemcumque e.ffectum - sive relativum sive absolutum- in alio extremo. Et si c per potentiam divinam poterit actu (!) respectu albedinis debite approxirnari corpori nigro et per consequens causabit albedinem in isto corpore nigro nihil causando in corpo re [albo] respectu cuius improportionabiliter distat. Et tunc erunt duo corpora alba et nihil reale novum causatur in alio, et sunt similia.
Et sic proccdit Rodington citando tcxtum Guillclmi dc verbo ad vcrbum, paucis passim omissis, usquc ad paginam 306, lin. 5 nostrac cditionis, antequam rcdcat ad suam propriam solutionem.
III
Cautelae in
scripta Guillelmi
Ockham, ut notum est, firmiter constanterquc tenuit nihil esse in rcrum natura nisi rcs singulares. Praecise propter hanc firmam pcrsuasionem incurrit in non parvas difficultatcs quando naturam conccptus univcrsalis explicarc conaretur. In redactione incompleta Ordinationis et in tota Reportatione librorum II-IV favere vidctur opinioni iuxta quam universale non habet esse subicctivum scu non est cns reale, scd est quoddam fictum, per intcl!cctum abstrahcntem formatum, idcoque habct esse obicctivum scu esse cognitum tantum. In prologo Expositionis in librum Perihermenias et in redactione completa Ordiuatio11is probabilior sibi vidctur opinio quae tenet conceptum universalem esse qualitatem mentis, et ut talcm, habcre esse subiectivum in anima. Tandem in Quodlibet IV, q. 19, non solum adsevcrat conceptum univcrsalem esse qualitatcm, sed qualitatcm illam idcntificat cum actu intel!igcndi, co « quod tam intentio prima quam secunda est vere actus intclligendi, quia per actum potest salvari quidquid salvatur per ftctum •. De hac re plura scripta stmt quam ut hic commode citari possint Il. Scd
11 Cf. Ph. Boehner, c The Realistic Conce.ptualism (1946), 307-335 (etiam in Collected Articles on Ockham, ed. 1958, 156-174); G. Gal, • Gualteri de Chatton et Guillelmi Conceptus Universalis •. Franciscan Shufirs, XXVII (1967),
of William Ockham •, Traditio, IV E. Buytaert, St. Bonaventure, N.Y. de Ockham Controversia de Natura 191-212.
16*
INTRODUCTIO
pauci notaverunt - et si notaverunt, non sufficienter subnotaverunt quod de hoc problemate Ockham in praesenti volumine dicit:
id
c Quidquid dico de tali esse ficto ponendo ve! non ponendo, r c c i t a t i v c dico, quamvis hoc non explicite semper • (243).
Quid autem sit 'recitative dicere', Venerabilis Inceptor piane explicat alibi
12:
c Qui enim dicit aliquid solummodo recitando, tunc non dicit nec quid si bi videtur, nec quid sibi non videtur •.
Cautela igitur opus est in interpretatione opinionis Guillelmi. Utrum autem verba 'recitative dico' intelligenda sint etiam de illis quae in Quodlibet IV, q. 19 dicuntur necne, non est praesentis negotii. Ad nostram tamen rem facit indicare locum ubi Ockham recitat et impugnat opinionem Petri Aureoli, iuxta quam in cognitione sensitiva obiectum ponitur in quodam esse conspicuo et apparenti, et tale esse conspicuum est medium inter obiectum cognitum et potentiam cognitivam. Recitatio opinionis Petri Aureoli et refutatio eiusdem desunt in codice Fiorentino seu in redactione incompleta. In redactione vero completa Ockhain principio parsimoniae seu rasorio utens reicit tale medium velut superflue positum. Et hoc facit talibus argumentis quae faciliter applicari possent etiam ad esse fictum in cognitione intellectiva. Quid causae est cur Ockham tractationem quaest. 3, dist. 27, statim post initium suspendit ? Probabiliter quia occasionem exspectavit ut opinionem Petri Aureoli attentius perlegeret ve! exscriberet. Ipsemet enim fatetur alibi, in redactione completa, se pauca de dictis Petri Aureoli vidisse: c Quia tamen pauca vidi de dictis istius doctoris, - si enim omnes viccs quibus respexi dieta sua simul congregarentur, non complerent spatium unius diei naturalis -, ideo contra opinantem istum non intendo multa arguere • (238).
Utcumque res est, evo!utio doctrinae Inceptoris de natura conceptus et opinio Petri Aureoli eiusque refutatio connexae esse videntur, ideoque examen solito profundius merentur 13. Porro, qui crederet veram et completam opinionem Guillclmi ex uno aliove paragrapho elici posse, graviter falleretur. Uno enim Ioco loquitur Il Guillelmus de Ockham, TractaltiS contra Ioannem, ed. H. S. Offier (Opera Politica III, Manchester 1956, 36). 13 F. Kelley c Some Observations on Ockham's.fictum theory and esse obiectivum in Hervaeus Natalis •, Franciscan Studies, XXXVIII (1978), sub prclo.
CAIJTELAE I:S LEGE:SDO SCRIPTA GUILLELMI
17*
proprie, alio improprie; et quod uno loco explicat minus piene, alio loco explicat plenius. Hoc piane apparct ex cis quae in hoc volumine dicit dc principiis practicis et spcculativis, de quibus iam in Prologo egit: c Quod autem in prologo dixi quod aliqua principia sunt practica et aliqua speculativa, usus fui communi modo loquendi qui sic dcbet intelligi: quod illa dicantur speculativa quae sunt obiecta scientiae speculativae, et illa practica quae sunt obiecta scienriae practicae, sed hoc est improprie !equi • (508).
Res ista est certe minoris momenti quam mutatio mentis de natura conceptus, attentionem tamcn Gualtcri dc Chattor.. -n:niiT'e effugit 14: • Sccundus articulus est: an idcae in Dcc sint speculativae ve! practicae. Et dicunt hic quidam quod neutro modo proprie loqucndo, quia haec sunt differentiae cognitionum et non obiectorum. Et quod in prologo dixerunt scientiam esse spcculativam ve! practicam quando est respectu obiecti, puta rcspectu conclusionis speculativac ve! practicae, et quod ibi nominavcrunt principia practica ve! sp, culativa, totum dixerunt sccundum communem modum loquendi, ut dicunt •.
Quoad rclationcm intcr redactionem complctam et incompletam iuvat notare quod Inccptor in quacst. 3, dist. 27 (in parte quae in rcdactione incompleta dcsideratur) rcmittit lectorcs ad dist. 36, ut iam fa c t a m, dicens quod ca quac ibi dieta sunt dc 'esse cognito' valent- mutatis mutandisetiam pro quacst. 3, dist. 27. Quidam amanuenses 15, non intdligentes quamodo auctor in dist. 27 citare possct dist. 36, ut iam factam, loco 36 scripserunt 26, sicut ctiam editor cditionis Lugdunensis fccit. Attamen in dist. 26 fcre nihil legitur dc 'esse cognito', plurirna autcm m dist. 36, ubi Ockham impugnat doctrinam Guillclmi dc Alnwick. Cctcrum, ipsemct Inccptor monet lcctorcs se non solum dist. 36, sed fcre totum primum librum pcrtractassc antcquam vidcrct opinioncm Petri Aureoli in dist. 27 recitata m et pcrtractatam: • Possent autem contra istam conclusionem adduci aliqua argumenta quae feci, distinctione trigcsima sexta istius libri, contra unam opinionem dc esse cognito, quam materiam tractavi, et fcrc omnes alias de primo libro antequam vidi opinioncm hic rccitatam. Praedicta argumenta quaerat ibidem et applicct qui volucrit • (23B). Gualterus Chatton, Smt., l, d. 35, q. 2, a. 2 (cod. Paris. Nat. lat. 15,887, f. 70va). Ncmpe in codd. Gonvillc et C. 101, Gicssa 773, Patav. Univ. 927 et Vat. lat. 2088. Cf. sociali·; et politiques, (Paris: Vrin 1949, L B:mdry, Guillaume d'Oaam. Sa vir, srs oew•res, srs (,2-64); A. Maier, A!ittelaltcr l, (Roma: Storia e Letteratura 1964, 182-187); Ph. Boehncr, Collected Articles 011 Ockl!am, cd. cir., p. 122-123. Porro notandum est quod codcx Paris. Nat. bt. 15, 904 omittit ferc omnia wrb Petri Aureoli in quacst. 3, dist. 27 (infra, p. 230, !in. 15 usque ad p. 239, !in. 12 cxclusivc). Utrum autcm luce omissio attribucnda sit ncgligcntiae scriptoris. sicut affirmavit L Ihudry, op. cit., (p. 62, not. 8) nobis tam lucide non apparet. 14
IS
18"'
I!IITRODuCTIO
Hinc explicari potcst ctiam cur dist. 27, quaest. 3 et dist. 28-29 in quibusdam codici bus manuscriptis notas particularcs prac se fcrant (cf. infra, p. 19*). Quibusdam forsitan viderctur vcl quod Ockham in diversis opcribus sibimetipsi contradicat vcl quod admittat aliam esse vcritatcm philosophicam et aliam theologicam. Huiusmodi tamcn suspicio omni prorsus fundamcnto carerct. Ipse enim in opcribus theologicis tenct et docct quac secundum fidcm catholicam tcnenda sunt, in libris vero philosophicis nihil aliud intendit ms1 explanare intentioncm Aristotelis 16: • Sed de hoc [scii. de duplici acccptione huius termini 'singubn:'] non est curandum modo, quia in isto libro et in aliis libris Philosophi non intendo aliquid asscrere quod sit falsum, scd tantum intendo expbnare intentionem Aristotelis, si ve fuerit vera si ve falsa •.
Attamen mirandum sane esset si Inccptor mentem suam nunquam mutavissct. Mens cnim quae nunquam mutatur, mens mortua potius quam viva considcranda est. IV
Aliqua notabilia de codicib11s manuscriptis luvat hic summatim colligere quacdam prius dieta dc codicibus Ordinationis: quanta fides cis debcatur et quomodo ad invicem se habcant. Sicut in introductione ad Opera T/teologica I (p. 38*) dictum est, in hac nostra cditione secuti sumus methodum quam bonae memoriae V. Doucet appcllabat 'rationcllc' seu rationalem vcl rationabilem. Per methodum rationalem V. Doucet intclligcbat viam mcdiam: nihil omittcre quod neccssarium ve! utile est ad textum criticum restitucndum, sed non cumulare superflua quae apparatum criticum sinc ulla militate stiparent et consummationem editionis ad Kalcndas Graecas proferrent. Sempcr tamen prae oculis habenda sunt modus loquendi, intentio et doctrina auctoris simul cum fontibus et locis parallclis. Sclcctio codicum confercndorum a Ph. Boclmer insinuata et ab editoribus priorum voluminum recepta, sano iudicio facta est. Codiccs enim principaliorcs textum fidelem exhibent et simul testimonio sunt variarum traditionum. Redactio incompleta, quac sine dubio antiquior est aliis, asscrvatur in 16 Guillelmus de Ockham, Exposilio i11 /ibwm Perihermmias, l, c. 5, eJ. A. Gambatese et St. l3rown, (Opi'Ta Philo•ophica II, St. Donavemure, N. Y. 1978, 400s.).
ALIQL'A
DE CODICIBCS MASCSCRIPTIS
19*
codice A (Florentiae, Bibl. Naz., Conv. soppr. A.3.801). Iste codex incompletus est, non quia amanuenses (plures enim fuerunt) aliqua scribere omiscrunt, sed quia auctor ipse Scriptwn suum omni ex parte nondum complevit et - ut quandoque notatur in margine - « reliquit spatium pro residuo •. Status incompletus huius redactionis iam in prioribus voluminibus itcrum atque iterum manifesto apparuit. Idem apparet etiam in hoc praesenti volumine, et quidem manifestius. Desideratur enim non solum maxima pars quaestionis tertiae distinctionis 27, sed distinctiones 28 et 29 integrae. Amanuensis tamen ibi non plus quam dimidiam columnam reliquit albam, probabiliter quia Inceptor ipse tantum spatium rcliquerat in quaterno suo. Res curiosa apparet in codice B (Trecis, Bibl. Civit. 718). Distinctiones quidem 28 et 29 etiam ibi desunt, sed ex quaestione tertia distinctionis 27 nonnisi circa quinta pars desideratur 17, et textus ex Scripto Petri Aureoli citatus ex integro habetur simul cum argumentis Ockham contra Petrum (cf. supra, p. 16*). Iste codex textum fiddissimum praebet, ut ex raritate lectionum variantium piane apparet. Est testis sui iuris qui a nullo alio codice pcndet, sed nec alii pendent ab ipso. In hoc tamen convenit cum codice C (Balliol 299) quod ambo parcunt Thomae Aquinati, mitigando verba nimis acerba quibus Inceptor in Doctorem Angelicum nonnunquam invehitur. Codex H (Vat. Burghes. 68), qui usque ad distinctionem 27 crat abbreviatio (omittens praescrtim textus ex operibus Thomae, Henrici, Scoti etc., citatos), inde a distinctione 28 usque a fmcm libri textum integrum, et quidem optimum, praebet. Ideoque ab eo loco hnnc quoquc codicem contulimus et lcctiones eius variantes per H signavimus. Iste codex usqne ad distinctionem 28 proximus erat codici A. Undenam sumpserit distinctiones 28 et 29, quas tam A quam B omittunt, ignoramus. Status aliquo modo incertus distinctionum 28 et 29 quoad traditionem Ordinationis Guillclmi aliqualiter patet in codice G (Gonville et Caius 325) ubi multiplicantur omissiones et lectiones variantes, quae omnes vix negligentiae amanuensis attribui possunt. Praeterea scriptor inseruit 'titulos' in textum ad lineam 10 paginae 280 et ad lineam 6 paginae 281 praesentis editionis sicut consulenti apparatum patebit. Quia tamen in aliis partibus Ordinationis res similes non occurrunt, iure meritoque suspicari potest quod amanuensis has duas distinctiones ex alio quodam cxemplari descripserit. Codex D (Merton 100) in secunda parte Ordinationis frequentius declinat a lectionibus communibus, sicut inspicienti apparatum prima facie lucet.
17
Cf. infra, p. 255, not. 4.
Idem accidit, et quidcm frequcntius, in Reportatione librorum II-IV, ut suo loco notabimus. Istc codex, simul cum codice Cantabrig. Gonvillc et Caius 101/53, considerari possct vclut pons inter traditionem codicum transmarinorum et cismarinorum scu Britannicorum una ex parte et Gallicorum et Alemannicorum ex alia. Ad hanc ultimam pcrtinent codiccs Bibl. Univ. Monacensis F. 52 [E], Bibl. Univ. 773 Gicssae, Bibl. Univ. Thcol. 118 Gotingac et cod. 15,904 Bibl. Nat. Lat. Parisicnsis. Codcx Mcrton 106 proximc acccdit codici nostro collato C (Balliol 299}, sed corrcctor codicis Mcrton 106 nonnulla supplcvit vd corrcxit in margme. Res simili modo se habct cum codice F (Mazarine 894}. Habct enim lcctiones plurimas communcs cum A, scu cum tcxtu rcdactionis incompletae, sed corrcctor, alio quodam utcns codice. plures omissioncs supplcvit et multos errores corrcxit in margine. Codex Mazarinc 962 (non collatus) fidcliter descriptus est c codice F usquc ad quacstionem tertiam disctinctionis 30, ubi cxplicit mutilus. Quoad rclationem codicum notatu dignum est quod codiccs AEF habent unam notam marginalcm communem (v. infra, p. 575}, quae postca introducta est in non minus quam sex codicibus, qui sunt DG (collari}, Patavii Anton. 184, Patavii Univ. 927, Paris., Nat. lat. 15,904 et Vat. lat. 2088 (non collari). Reliqui codiccs notam istam ncc in margine nec in textu ha ben t. Attcntionem mcrctur ctiam cxcmplum quod Ockham adducit in distinctionc 44 (infra, p. 657) dc duobus ignibus exsistcntibus Oxoniac et Parisius. Tres amanucnscs mutavcrunt nomina harum civitatum: in codice Paris. Nat. lat. 15,904 loco 'Oxoniac' et 'Parisius' legitur 'Monacho' et 'Numbcrgca'; in codice Patav. Anton. 184 habetur 'Sucsonum' loco 'Oxoniac'; scriptor tandcm codicis Patav. Univ. 927 scripsit 'Ausonum' probabiliter pro 'Sucsonum'. Quibusdam placet arborem codicum viderc. Recordcntur tamen quod Scriptum Venerabilis Inceptoris non crat opus ab auctoritatibus Ordinis et Univcrsitatis approbatum et stationariis traditum, ut iuxta cxemplar corrcctum (saepc scd non scmper} ut ab amanucnsibus prctio conductis fìdclitcr multiplicarcntur. Idcoquc prima cxemplaria Ordinationis, similiter et Reportationis, diffusa sunt inter paupcrcs scholarcs et lcctorcs, qui ca prout et quando pomcrunt, ad usum proprium ve! aliorum, descripscrunt. Non scmpcr codem loco ncc sempcr ex codcm cxcmplari; nam fra tres qui si ve studio sive officio doccndi vacabant, textum qui acqnivalet 2500 paginis imprcssis, paucis dicbus dcscribcrc haud potucrunt.
AL!Qt.:A :--;OTAB!l lA DE CODICI!lt.:S '.!A'
21*
Stemma codicum, ad modum cxpcrimcnti, hoc modo dcscribi possct:
0;(.1 2
t/)\/\ i \ FH
1
Maz.
B
C
D
""'T""-=E=----,-or-------r-
r \ \ Mert. G Cant. 106 101
Pat. Pat. Univ. Ant. Par1s Gies sa
F1or. F. 6.800
15104
Brux.
z *
* "' Libenti animo rcfcrimus grates omnibus qui in hoc volumine edendo nobis adstiterunt. Imprimis Rev. G. Gal, qui tcxtum a nobis paratum attente cxaminavit et multa consilia utilia nobis dedit. Dr. S. Brown similiter plurium bonorum consiliorum nobis auctor fuit. Multas dcbcmus gratias Rev. Conrado Harkins, O.F.M., Directori lnstituti Franciscani, qui plurimum adlaboravit ut subsidia pro editione et impressione praesentis voluminis obtineret, partem a Donatione Publica ad Artes Liberales Promovendas (National E1zdowment for the Hwnanities), partem a Fundatione a De Rance instituta, partem vero a Consilio Provincialium O.F.M. Americae Scptt:ntrionalis. Gratias tandem dicimus Rev. B. Crcighton, O.F.M. Administratori Instituti Franciscani, qui res necessarias nobis prompte providit et Rev. C. Cenci, O.F.M., qui impressioni operis praefuit.
22* Labor cditionis erat plcrumquc labor communis. Nihilominus, si partcs quodammodo dividcndac sint, resti tu ti o tcxtus critici G. Etzkorn dcbctur, F. Kcllcy ei adsistcntc; ordinatio lcctionum variantium et notarum nccnon compilatio indicum praccipuc a F. Kcllcy facta sunt, G. Etzkorn ci opitulantc. In promptu est quod sinc bcncvolcntia Univcrsitatis S. Bonavcnturac ciusquc pracsidis, Adm. Rev . .Matthiac Doylc, O.F ..M., cditio nostra ncc parari ncc imprimi potuissct.
SIGLA CODICUM MANUSCRIPTORUM A B C D E F G H
= Florentiae, Bibl. Nat., Conv. soppr. A. 3. 801.
=
Trecis, Bibl. Civit. 718.
= Oxonii, Bibl. Coli. Balliol 299.
=
Oxonii, Bibl. Coli. Merton 100.
= Monachii, Bibl. Universitatis F. 52. = Parisiis, Bibl. Mazarine 894. = Cantabrigiae, Bibl. Coli. Gonville et Caius 325.
=
Bibl. Apost. Vat., Burghes. 68.
Alios codices Scripti vide in fme indicis I.
SIGLA LIBRORUM CCL = Corpus Christianorum Latinorum. CSEL = Corpus Scriptorum Ealesiasticorum Latinorum. PG = Patrologia Graeca, ed. J.P.Migne. PL = Patrologia Latina, ed. J.P.Migne. Z Super 4 libros Sententiarum Cui/le/mi de Ockham, ed. Lugduni 1495 (in apparatu lectionum variantium tantum).
ALIA SIGNA
l§ ... §l [ ... )
Includunt verba ab auctore posterius addita. Includunt verba ab editoribus addita.
LIBER PRIMUS DISTINCTIONES XIX-XLVIII
OCKHAM, OPERA 'IHEOL. IV
[DISTINCTJO UNDEVIGESIMA QUAESTIO I UTRUM PERSONAE DIVINAE SINT SECUNDUM MAGNITUDINEM PERFECTE AEQUALES]
5
10
15
:?n
Circa distinctionem decimam nonam quaero utrum personae divinae sint secundum magnitudinem perfecte aequales. Q u o d n o n: Quia apposita sunt nata fieri circa idem 1 ; sed aequalitas et inaequalitas sunt apposita, et inaequalitas non est nec esse potest in divinis; igitur nec est ibi aequalitas. Praeterea, aliqua magnitudo est in una persona quae non est in alia; et plures magnitudines sunt in una persona qua m in alia; igitur non sunt aequales secundum magnitudinem. Antecedens patet, quia quaelibet rclatio ex quo est perfectior quacumque creatura est quaedam magnitudo, et certum est quod aliqua relatio est in una persona quae non est in alia. Similiter, in una persona sunt plures relationes quam in alia, sicut in Patre et Filio sunt duae, scilicet spiratio-actio et paternitas in Patre et spiratioactio et fìliatio in Filio, et in Spiritu Sancto est una tantum. Praeterea, magnitudo personae nullo modo distinguitur ab essentia; sed Patris ad essentiam est identitas et nullo modo aequa6 sint om. E 8 nau] non D · et om. G 9 sunt] duo add. A . et] sed C, etiam D 11 una] aliqua E 12 et... alia2 om. (hom.) CZ :: et] sed BD ' persona om. D 15 crea16 in! om. BC 17-19 et ... filiatio] est filiatio et spiratio activa et E tura] igitur add. A 21 sed] essentiae add. Z essentiam] Filii et Spiritus Sancti add. Z :: est] una add. D l
Aristot., Praedicamenta, c. 11 (14a 15-16).
4
LIBER l DIST. 19 Q. l
litas; igitur personae divinae non sunt aequales secundum magnitudinem sed idem. Praeterea, in Deo non est quantitas et per consequens nec magnitudo, cum magnitudo sit species quantitatis, et per consequens nec est ibi aequalitas secundum magnitudinem. [A d o p p o s i t u m in S y m b o l o 1 : « Tres persona e coaeternae sibi sunt et coaequales »; sed aequalitas non potest esse nisi secundum magnitudinem; igitur sunt aequales secundum magnitudinem].
5
(OPINIO THOMAE AQUINATIS]
10
Ad quaestioncm dicitur quod 2 « secundum P h i l o s oP h u m 3, unum in substantia facit idem, unum in quantitate facit aeguale, unum in qualitate facit simile. Quamvis autem in divinis non sit qualitas vel quantitas secundum communem rationem generis, sunt tamen ibi aliquae species qualitatis secundum proprias rationes suas, quantum ad differentias constitutivas; et similiter aliquae species quantitatis secundum illud quod est proprium eis, ut magnitudo et duratio, et ideo ratio eorum dicitur in divinis aequalitas et similitudo. Sicut autem ea quae significant per modum qualitatis, ut sapientia et huiusmodi, non sunt aliud secundum rem [ab essentia], sed solum secundum rationem; 1 divinae om. G 2-5 sed ... magnitudinem om. (hom.) E 4 per om. G 5 nec] non FZ , ibi] in D 6-9 Ad ... magnitudinem om. omnes codius excepto cod. Cambr. 101 12 unuml om. E 12-13 unuml ... aequale om. E 13 qualitate] quantitate A 15 sunt] sed G " ibi om. Z " qualitatis] quantitatis EG 16 proprias] aliquas D, propriam C , rationes suas] rationem suam C ;, constitutivas secundum aliquas rationes add. D, om. A , et om. Z 18 duratio] durationis D ,, ideo om. Z ' ratio eorum] ratione earum Z eorum] illorum A 20 sapientia] supra E ,; et om. G ; sunt] secundum D 21 aliud] aliquid AE, ab essentia et intet se add. Z ii rationem] nomen B l Symbolum Ps.-Athanasianum, ed. Denzinger-Schonmetzer, Enchiriridion Symbolorum (ed. 33, Romae 1965, n. 75s., p. 41). 2 Thomas Aquinas, Sent., I, d. 19, q. 1, a. 1 Resp. 3 Aristot., Metaph., V, c. 15, t. 20 (1021a 10-12).
15
UTRUM PERSONAE SINT AEQUALES SECUNDUM MAGNITUDINEM
5
ita similitudo et identitas in divinis differunt tantum secundum rationem et non secundum rem, et similiter est de aequalitate •. (CoNTRA
5
10
15
20
OPINIONEM THOMAE]
Quamvis conclusio sit vera, tamen iste modus ponendi accipit aliqua falsa. Primo enim falsum est quod accipit quod communis ratio generis non est in Deo, quamvis sit ibi propria ratio speciei. Cuius ratio est quia impossibile est rationem speciei de aliquo verificari nisi ratio generis de eodem verificetur. Quia quando termini non supponunt pro se sed pro suis inferioribus semper afiirmative pure et sine distributione 'ab inferiori ad superius est bona consequentia'. Sicut sequitur formaliter 'a est homo, igitur a est animai', si homo et animai. supponant personaliter et pro rebus. Igitur si species qualitatis vel quantitatis verificetur de Deo, cum non possit verificari de Deo nisi stet pro re et non pro conceptu vel voce, sequitur necessario quod qualitas quae genus est et similiter quantitas, verificabitur de Deo. Et ita erit hic formalis consequentia 'Deus est magnitudo, igitur Deus est quantitas', si magnitudo in antecedente si t species quantitatis; et eodem modo 'Deus est sapientia, igitur Deus est qualitas', si sapientia si t species qualitatis. Unde ponens istam positionem, logicam ignoravit 1• Quia omnibus scientibus logicam istae 1 differunt] dicuntur A , tantum] solum Z 2 et2 om. DF 4 Quamvis] ista add. F :; iste om. E , iste modus] isto modo ADFG 4-5 accipit] accidit G 5 falsum] falsa B Il accipit] accidit G ,; quod2J quia E 6 quamvis] non add. G 7 specieil om. E de om. E 8 generis] etiam add. Z : Quia om. A 10 pure] pracdicentur CE, praedicantur Paris. Nat. 15,904, .'>ftrton 106, om. F .. distributione] distinctione et G 12 homo ... est om. G animali] et add. E , homo2J a G ,; et om. B 13 et om. F 13-14 verificeturJ verificatur Z 14 stetJ 15 ve! voce om. F qualitas] quantitas C 16 est] minus B ·: similiterJ simplifiat Z citer C 17 formalisJ forma ve! D 18 si] sed G 19 sapienriaJ scientia E 20 sitJ 2G-21 posirionemJ potentiam C 21 ignoravit] ignorat A est E
Notandum quod Ockham forte sine causa attribuit Thomae 'ignorantiam' istius regulae logicalis. lste enim piane dicit: c Genus enim per se praedicatur de specie, quia primo ponitur in eius definì tione; et immediate prae-
6
LIBER I DIST. 19 Q. I
regulae sunt notae: ab inferiori ad superius affirmative et sin e distributione est formalis conscquentia; de quocumque praedicatur species de eodem praedicatur genus; a quocumque negatur genus ab eodem negatur quaelibet eius species; a superiori ad inferius cum distributione est bona consequentia; et multae aliae tales quae omnes per praedictam positionem negantur, quae tamen omnibus scientibus logicam sunt manifestae. Aliud falsum accipitur quod aliqua in divinis possunt differre secundum rationem quamvis non differant secundum rem guia, sicut p r o b a t u m est l, impossibile est aliquid quod est in Deo differre secundum rationem a quocumque quod est in Deo. E t si d i c a t u r 2 quod aequalitas et similitudo, et similiter sapientia et bonitas et huiusmodi, differunt secundum rationem et non secundum rem, nec sunt secundum rem idem, quia non sunt res sed rationes tantum: H o c n o n v a l e t, quia dicit quod non differunt secundum rem ab essentia sed secundum rationem tantum. Quaero tunc: aut vult quod sapientia quae est realiter divina essentia et divina essentia differunt secundum rationem et non secundum rem, aut quod sapientia quae est ratio tantum et non est realiter divina essentia et divina essentia differunt secundum rationem et non se1 et om. D 2 quocumque J quibuscumque C 3 genus J et add. F 4 genus ... negatur om. (hom.) A 5 est] formalis add. G 6 negantur om. E 7 omnibus om. E 8 quod] quia EG 9 rationem] quae tamen add. E 11 secundum om. Z ·, rationem] ratione Z 14 secundum2 om. A . rem2J sunt add. F .' quia] quod G 17 tantum om. D 18 quae om. E ·· realiter om. D et] aut quod sapientia et add. E 19 differunt] tantum add. E 20 ratio] et ratio add. C , et om. AC 21 et ... essentia2 om. (hom.) E rationem] tantum add. Z
dicatur de specie proxima, quia immediate in eius definitione ponitur •, in Anal. Poster., I, c. 16, n. 234 (ed. Marietti, p. 244). Pro tanto, secundum Thomam, ablata specie, genus aufertur. Immo, omnes hoc tempore, etiam parvuli, bene sciverunt tales regulas. Cf. Petrus Hispanus, Summulae logica/es, tr. 5, l Guillelmus de Ockham, Scriptum in I n. 16 (ed. Bochenski, pp. 48s.). Sent., d. 2, q. 2 ed. S. Brown et G. Gil, (St. Bonaventure, N.Y. 1970, II, 2 Thomas Aquinas, Sent., I, d. 19, q. 1, a. 1 Resp. 54-60).
5
10
15
20
UTRUM PERSONAE SINT AEQUALES SECUNDUM MAGNITUDINEM
7
cundum rem. Si detur primum, hoc est impossibile sicut p r oba tu m es t p r i u s 1, quia illa sapientia quae est realiter divina essentia et divina essentia nullo modo differunt secundum rationem. Si detur secundum, hoc etiam patet esse falsum, quia illa s sapientia et essentia se habent sicut res et ratio, sed rt>s et ratio non plus differunt secundum rationem quam secundum rem. Quia sicut ratione unius extremi - quod est ratio - differunt ratione, ita eadem ratione, ratione alterius extrerni - quod est res - debent differre realiter. 10
1s
[ 0PINIO
Scon]
Aliter dicitur ad quaestionem. Et primo dicitur de aequalitate proprie sumpta, secundo de ipsa generaliter sumpta, tertio qualis est aequalitas in proposito, et quarto de conclusione principali. « De primo dicitur 2 quod secundum P h i l o s o p h u m 3, V Metaphysicae cap. 'De relatione', distinguit tres relationes fundatas super unum, scilicet idem, simile et aequale. Loquendo de istis stricte et proprie, appropriantur distinctis generibus, ut identitas substantiae, aequalitas quantitati et similitudo qualitati ». « Dicitur tamen quod fundamentum remotum istarum relationum est res generis illius, puta aequalitatis fundamentum est res de genere quantitatis » et sic de aliis. « Proximum tamen fun1 sicutl illud Z 2 quial quod G 3 essential om. E 4 etiam om. E patetl potest B, posset G quial quod D 7 extremil tantum add. D 8 ita ... rationel om. (hom.) E ratione2 om. BEG 8-9 debent l dicunt B debent diffcrre l differunt E 11 dicitur2 om. B 12 secundo ... sumpta2 om. (hom.) D 13 qualisl qualiter AB aequalicasl qualitas E et om. Z 13-19 in ... substantiae om. C 17 et om. Z 18 utl non G 19 substantiael et add. E 20 tamenl etiam B 21 illius om. A aequalitatisl aequalitas BG, qualiter D il fundamentum est om. D l Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 2 (ed. cit., II, 56s.). 2 Scotus, Ordinatio, I, d. 19, q. 1, n. 6 (ed. Vaticana, V, 267). 3 Aristot., Metaph., V, c. 15, t. 20 (1021a 10-12).
8
UBER I DIST. 19 Q. I
damentum vel proxima ratio fundandi est unitas talis rei, quia super rem talis generis, ut diversa est, fundantur relationes disparatae, et non communes ». «De secundo dicitur quod quodcumque ens est in se 'quid' et habet in se aliquem determinatum gradum in entibus et est forma vel habens formam; et secundum hoc, sicut potest tripliciter considerari, ita super ipsum potest fundari triplex relatio communiter sumpta: quia identitas su per quodcumque ens in quantum est 'quid', aequalitas in quantum habet magnitudinem aliquam perfectionis, similitudo in quantum est 'quale' et qualitas quaedam, et hoc modo individua eiusdem speciei sunt essentialiter similia. Sicut igitur fundamentum identitatis, aequalitatis et similitudinis - hoc modo communiter sumptae - est ens in communi, ita etiam illae relationes sunt transcendcntes ». De tertio [dicitur] quod nulla relatio communis stricte sumpta dicitur de Deo, sed relatio transcendens. Quarto dicitur quod personae sunt perfecte aequales secundum magnitudinem quia illa magnitudo est infinita et eadem numero m 1ps1s. (CONTRA RATIONES
5
10
15
Scon]
!sta opinio accipit aliqua falsa, ut mihi videtur. Primo quod dicit quod unitas est proxima ratio fundandi, non res illius generis. Primo, quia illud quo posito cum termino ponittir relatio, etiam omni alio circumscripto, est proxima ratio fundandi illam relationem; sed posita hac quantitate et illa quantitate, omni alio 1 ve!] et Fii proxima] propria E 2 relationes] rationes A 2-3 disparatae] disqui6 forma ve!] formalis F f>-7 tripliparantiae Z 4 quod om. A . qui d] aliquid EF 10 aliquam] alicuius D '! quale] aequale Z citer] similiter C 7 relatio] ratio AD 11 quaedam] quidem C et om. G , individua] individuo A 11-12 essentialiter] aequalirer 14 ita om. D , etiam] et D " relationes] rationes A 15 De] dicirur D , DFZ, om. G 17 quod om. G 21 aliqua] ista D . quod] quia D quod] quia A Il relatio] res Z 23 cum termino om. D ·: ponitur] ponatur BC :; 22 fundandi] fundamenti DG :. non] nisi G relatio] et quo non posito non ponirur relatio add. D 24 etiam] et add. Z :1 est] et A 25 relationem] rationem D, om. C Il quantitarel om. E
25
UTRUM PERSONAE SINT AEQUALES SECUNDUM MAGNITUDINEM
9
circumscripto, ponitur aequalitas vel inaequalitas; igitur haec quantitas est pro:xima ratio fundandi. Similiter posita hac albedine et illa, ponitur haec similitudo; ergo haec albedo est proxi ma ratio fundandi. s Praeterea, res alicuius generis potest aeque immediate fundare relationem similitudinis vel aequalitatis vel identitatis, sicut relationem alterius modi; sed res alicuius generis potest esse pro xi ma ratio fundandi relationem alterius modi; igitur etc. Maior patet, quia talis relatio immediatius conveni t si bi; unde secundum quan10 titatem aequale vel inaequale dici est proprium quantitati, et secundum qualitat'em dici simile vel dissimile est proprium qualitati; igitur ista immediatissime sibi conveniunt. Praeterea, quaero de iDa unitate quae est pro:xima ratio fundandi, aut est unitas realis numeralis, aut unitas specifica. Non 1s unitas specifica, tu m quia secundum p r i u s p r o b a t a 1, unitas specifica non est aliqua res una distincta quocumque modo a rebus individuis et per consequens non potest esse ratio fundandi unam relationem numero; tum quia una relatio numero habet unam rationem fundandi numero, quia sicut relatio in communi 20 ad rationem fundamenti in communi, ita relatio una numero ad rationem fundamenti una m numero; tum quia ratio pro xi ma fundamenti non potest separari a relatione, posito termino. Igitur ubicumque esset unitas illa specifica, ibi esset haec similitudo una 1 aequalitas] quantitas C haec] si E, om. DF 2 quantitas] haec add. E om. F, proxima 3 et] etiam D , illa om. E haecl om. E 4 fundandi om. E 6 rebtionem] ratio E 7-8 sed ... modi om. (hom.) ACE ' esse... fundandi] immediate fundare F 8 alterius] alicuius G 10-12 et ... qualitati om. (hom.) Z 11 dici] dicitur C 12 immedia14 est] proxima ratio tissime] immediate E, immediatione Z conveniunt] convenit Z add. F " realis] aut add. E 16 quocumque] aliquo G 17 individuis] in divinis BE 18 relationem] rationem DG 18-19 una ... quia om. (hom.) F 18 numero2] una C, om. Z 19 rationem] relationem G 19-21 fundandi ... rationem om. (hom.) E 19 fundandi] fundamenti AB 20 rationem] relationem D relatio] ratio E una] in add. A 21 rationem] relationem DF fundamenti] fundandi Z unam] in add. A ratio] relatio D, non G, om. Z 23 essetl] est F · illa om. F specifica om. Z esset1] erit F haec om. E
om. B
l
Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 6 (ed. cit., II, 202s.).
10
LIBER I DIST. 19 Q. I
numero. Et per consequens, cum secundum istos 1 ista unitas specifica sit in termino 1stms similitudinis, ista similitudo esset in termino illius similitudinis, quod est inconveniens secundum ornnes. Nec potest dici quod illa unitas est unitas numeralis. Quia s quaero de illa unita te numerali: aut est idem realiter cum Sorte qui est fundamentum remotum identitatis, aut aliud realiter, aut tantum ens rationis. Si detur primum, igitur res de genere substantiae est proximum fundamentum, et habetur propositum. Si detur secundum, 10 oportet quod sit accidens; sed manifestum est quod nullum potest dari, quia nec quantitas nec qualitas et sic de aliis. Si detur tertium, igitur ens rationis esset proxima ratio fundamenti rclationis realis quod est impossibile. S i d i c a t u r quod illa unitas est eadem realiter cum Sorte, 1s distinguitur tamen formaliter, et ideo est in genere substantiae, non per se sed per reductionem: C o n tra, prius probatum 2 est quod in creaturis nihil distinguitur formaliter nisi distinguatur realiter. Praeterea, illud est proximum fundamentum identitatis quod 20 est primo idem identitate; sed individuum per se exsistens est primo idem; igitur etc. Item, contra hoc quod dicit in secundo articulo 3, quod illae relationes sunt transcendentes: aut intelligit quod relatio similitudinis qua Sortes est similis Platoni, et relatio aequalitatis qua 2s unus angelus est aequalis vel inaequalis alteri et sic de aliis, est 2 ista] ita BCDFZ 5 est] sit Z unitas om. E 6 unitatc om. Z rcaliter om. E 12 detur om. E 16 substantiae] et add. E Sorte] substantia D 7 qui] quae ABCDE 21 primo om. Z 19 realiter] formaliter G 18 Contra] qua A ·. crcaturis] terminis D idem om. G .: per se J prae E
l Supra, p. 8, lin. 1-3. d. 2, q. 1 (ed. cit., II, 14ss.).
2
3
Guillelmus dc Ockham, Scriptum in I Sent., Supra, p. 8, lin. 14.
UTRUM PERSONAE SINT AEQUALES SECUNDUM MAGNITUDINEM
5
10
15
20
11
relatio transcendens, aut hoc commune 'similitudo' et hoc commune 'aequalitas' est transcendens. Si primo modo, hoc videtur esse contra principia sua, quia a l i b i p r o b a t 1 quod similitudo est realiter differens a fundamento per hoc quod fundamentum potest esse sine similitudine, et impossibile est idem separari a se. Eodem modo arguo in proposito. Quando unum potest esse sine alio, illa non sunt idem realiter; sed iste angelus potest esse sine sirnilitudine quia destructo alio angelo non est similitudo; igitur ista similitudo differt realiter ab isto angelo. Ex hoc arguo ultra: ista similitudo, si differt ab angelo, oportet quod sit accidens et per consequens est in determinato genere et nonnisi in genere relationis; igitur non plus est ista relatio transcendens quam quaccumque alia. Confìrmatur ratio: quando quodlibet contentum sub aliquo communi est per se determinati generis, illud commune est per se determinati generis, sed quaelibet talis similitudo in creaturis est determinati generis; igitur etc. Ex isto patet quod ex hoc quod quodlibet cns diversorum generum potest esse fundamentum istarum relationum, non sequitur istas relationes non esse determinati generis. Sicut ex hoc quod, s e c u n d u m a l i q u o s 2, qualitas est in rebus diversorum generum subiective, non potest argui quod qualitatcs illae non sint determinati generis. Si intelligat secundo modo 3, hoc non potest dici nisi quia 1 relatio om. DF ' commune!J est C 6 se] ipso add. EZ, et add. DF 8 iste om. Z 10 si om. D 11 dilfert] realiter add. D consequcns] accisine om. AEFG quia om. G dens D 12 nonnisi] tamen G 13 quam] alia add. E quaccumque] quamcumque C, 14 ratio] quia E, quia add. F 15-16 illud... generis quemcumque G alia om. ABEG om. (hom.) E 16 generis om. A creaturis] est comentum sub aliquo communi, ergo add. F 17 determinati] alicuius add. F isto] qua F 18 quodlibet]licet Z 19 non2 om. DE 20 generis om. E aliquos] aliquas D 21 qualitas] qualitates D, quantitas E subiectivc] 23 Si] scientiae D 22 quod] quia F qualitates] quantitates E : illae om. E · sint] sunt F sed G ' intelligat] in te!ligi t Z t Scotus, Reportati o Parisiensis, II, d. l, q. 7, n. 4 (ed. W adding, XI, 261). 2 Cf. Thomas Aquinas, Sent., I, d. 19, q. 1, a. 1 Resp. 3 Supra, !in. 1-2.
12
LIBER I DIST. 19 Q. I
est commune aequalitati divinarum personarum et aliis aequalitatibus creaturarum. Sed ita posset poni unum commune aequalitati fundatae super quantitatem et aequalitati divinarum personarum. Et per consequens tunc esset transcendens illud commune sicut istud, et hoc quia nulla est ratio ad probandum quod rela- s tiones aequalitatis, identitatis et similitudinis stricte sumptae sunt in genere relationis, quam ad probandum de aliis relationibus identitatis, aequalitatis et similitudinis quae fundantur in rebus aliorum generum. [R.ESPONSIO AUCTORIS]
10
Et ideo circa istam quaestionem primo ponam unam distinctionem de magnitudine, secundo unam aliam de aequalitate, tertio videndum est quid sit aequalitas, quarto ostendendum est quod personae divinae sunt aequales et quae est ratio aequalitatis divinarum personarum. Circa primum dico quod magnitudo vel magnum quadrupliciter accipi potest, scilicet largissime, et sic idem est quod perfectio vel perfectum. Et sic loquitur beatus A u gusti nus, VI De Trinitate 1, quod «in his quae non mole magna sunt, idem est melius quod maius esse». Et isto modo quaelibet res est magna vel magnitudo quaedam. Aliter accipitur large pro omni continente plura, sive illud sit unum per se sive aggregative sive qualitercumque. Et isto modo dicit beatus A u g u s t i n u s 2 -------------------------
----
1 commune] communis F , divinarum] diversarum BCDE 1-2 aequalitatibus] qualitatibus E 2 Sed ita] si aliter E 2-3 aequalitati] aequalitatis ABCDE 3 funcL.tae su per quantitatem] sumptae per aequalitatem creatura e D su per] si eu t E divinarum] diversarum E 5 istud] secundum Z 6-8 identitatis... aequalitatis om. (hom.) E 8 quae fundantur om. E ' in] aliis add. Z 9 aliorum] aliquorum BG generum] praedicamentorum Z 11 primo om. Z" unam om. Z 12 aliam om. E 13 quid] quod BCF 16 rnagnum] rnagnus F 17 accipi potest] accipitur D 20 esse] est G 22 aggregative] unum aggregatione F l August., De Trinit., VI, c. 8, n. 9 (PL 42, 929; CCL 50, 238). Ps.-August., De cognitione verae vitae, c. 5 (PL 40, 1009).
2
Cf.
1s
20
UTRUM PERSONAE SINT AEQUALES SECUNDUM MAGNITUDINEM
13
quod anima est maior se ipsa quando recipit virtutes. !sto modo etiam numerus dicitur magnus, et unus numerus maior alio, et populus magnus, et exercitus magnus, et motus magnus, et tempus magnum. Tertio accipitur stricte pro aliquo continente plura s eiusdem rationis facientia per se unum, sive illa distinguantur loco et situ sive non. Et isto modo albedo intensa est magna et maior albedine remissa. Quarto modo accipitur strictissime pro aliquo continente plura eiusdem rationis facientia per se unum, loco et situ distincta. Et sic ponitur praedicamentum distinctum ab aliis, to et talis magnitudo vocatur quantitas. Et sic loquitur beatus A ug u s t i n u s 1 quando dicit quod Deus est sine qualitate bonus et sine quantitate magnus. Circa secundum 2 dico quod quoties dicitur magnum vel magnitudo, toties dicitur aequale vel inaequale. Unde primo ts modo dicitur quaelibet res alteri aequalis vel inaequalis, quia quaelibet res est alia re perfectior vel imperfectior et tunc dicitur inaequalis, vel est acque perfecta et tunc dicitur aequalis. Secundo modo dicitur unus numerus aequalis alteri quando tot sunt in uno numero quot in altero. Distinctio illorum modorum patet, quia numerus trium equorum est aequalis numero trium hominum et tamen maior perfcctio est in tribus hominibus quam in tribus equis. Tertio modo dicitur albedo acque intensa aequalis alteri acque intensae, quamvis una albedo sit in maiori subiecto quam 2 etiam om. E ; et'] ubi F . numerus2] est add. F ' alia] ilio F 3 et 1 est om. E exercitus magnus om. (hom.) G magnus2 om. BZ et motus magnus om. (hom.) E 4 ma5 facientia] faciengnum om. E Tcrtio] modo add. Z stricte om. E :• aliquo] isto D tium E ·· distinguantur] distinguuntur A, om. E 8 rationis om. C facientia] facientium E 11 quando] qui F 12 et om. C 15 modo om. F :. aequalis ve! inaequalis quia] aequale 17 inaove! inaequale quod D 16 est om. G alia] aliqua Z ·· re om. E •: dicitur om. D 19 Distinctio] qualis] aequalis E ve! ... aequalis om. (hom.) G .: est om. F : t une l si c Z distinctorum C 21-22 perfectio... modo om. D 21 est om. ABCD 23 quamvis] quam A
2
l August., De Trinit., V, c. l, n. 2 (PL 42, 912; CCL 50, 207). Supra, p. 12, lin. 12.
14
LIBER I DIST. 19 Q. I
alia et per consequens sit inaequalis secundum extensionem. Quarto modo dicitur unum extensum aequale alteri extenso. Et est hic advertendum quod differentia est inter modos magnitudinis vel magni et inter modos aequalitatis. Quia modi magnitudinis vel magni ordinantur secundum superius et infe- s rius, - si ve per se si ve per accidens non curo modo-, quia omne quod est magnum quarto modo est magnum tribus primis modis et non e converso, et omne quod est magnum tertio modo est magnum primis duobus modis et non e converso, et omne quod est magnum secundo modo est magnum primo modo et non e 10 converso. Sed modi aequalis vel aequalitatis non sic ordinantur, quia aliqua possunt esse aequalia quarto modo quamvis non sint aequalia aliquo trium primorum modorum; et sic de aliis. Patet, quia albedo et aliqua substantia composita sunt aequalia quarto modo et tamen nullo aliorum modorum. 1s S i q u a e r a t u r quales sunt isti modi, d i c o q u o d non sunt nisi modi accipiendi idem nomen et diversae signifìcationes eiusdem nominis, et sic frequenter intelligo quando assigno tales modos. Circa tertium 1 dico quod si teneatur opinio quae ponit rela- 20 tionem esse quamdam rem aliam ab absolutis - sicut ponitur a multis 2 - tunc dicendum est, secundum eos, quod omnis aequalitas alicuius rei unius creatae, - sive sit rei simplicis sive compo2 modo om. Z 4 magni om. A , aequalitatis J ve! aequalis add. D . modi J modos A 5 ve!) sive F •: secundum) quod G, sicut Z 6 sivel] vcl E 7 quarto ... magnum2 om. primis) prius A 8 et2 om. D 9-10 primis ... magnum2 om. (hom.) E (hom.) E 10-11 e converso om. A 11 modi] modos A aequalitatis) aequalis A, iruequalis BZ 12 aliqual aliquae D 13 aliquol aliquorum D, modo add. E, om. F trium primorum m
l Supra, p. 12, lin. 13. agit de opinione Scoti.
2
C( infra, d. 30, q. 1 (pp. 287ss.) ubi Ockham
UTRUM PERSONAE SINT AEQUALES SECUNDUM MAGNITUDINEM
15
sitae ex multis partibus eiusdem rationis vel alterius -, est quoddam accidens et res alia adveniens sibi. Nec video rationem quin illa aequalitas vel inaequalitas, qua unus angelus est aequalis vel inaequalis alteri, sit accidens et res alia ab angelo et res per se in s genere relationis sicut aequalitas unius extensi, si illa opinio sit vera. Cuius ratio est quia potissima ratio ad probandum aequalitatem extensi esse rem aliam, est per separabilitatem. Sed ista ratio acque concludit de quacumque aequalitate rei creatae, sicut manifeste patet applicanti. to Si autem teneatur alia opinio 1 quod aequalitas, similitudo, patemitas, fìliatio et huiusmodi in creaturis, quae dicuntur relationes, non sunt aliae res ab absolutis, sicut homines communiter imaginantur, tunc dico quod aequalitas- quocumque modo accipiatur - est nomen vel conceptus importans res distinctas ts absolutas -, in creaturis, dico. Nec est ibi aliquid imaginabile a parte rei nisi absolutum, quamvis nomina vel conceptus sint distincti. Et proprie et de virtute sermonis loquendo, tale nomen abstractum de nulla re nec de aliquo supponente praecise pro re vere praedicatur, si c u t d e c l ara tu m es t p r i u s 2 • 20 Circa quartum 3 dico quod personae divinae sunt aequales secundum magnitudinem, accipiendo magnitudinem primo modo et aequalitatem primo modo. Sed accipiendo magnitudinem vel l multis om. Z 2 et] ve! F 3 illa om. E 3-4 vel2 inaequalis om. F 4 alteri J angelo add. F ab l al io add. GZ 5 extensi] sicut add. F 7 extensil extrinsecae Z, non add. D rem aliaml magnitudinem D est om. E per separabilitatem] per se separatam E, Secundum istud argumcntum potest applicari ad quamcumque aequalitatem add. D 7-8 Sed ... aequalitate om. D 8 ratio l est add. Z acque om. F .. concludi t] concedenda Z 9 manifeste om. Z 1O alia l il la E 11 paternitas l et add. A fil iati o om. E 12 sunt l sint ABDZ aliae om. G 15 ibi om. F 16 nisi om. D 17 Et! om. E et2 om. D 18 abstractum] abstractatum C, absolutum DE :. supponente] supposito BZ · praecise om. D 21 accipiendo magnitudinem om. E 21-22 primo ... ve! om. D 22 et om. E ,, aequalitatem] proprie add. F
Cf. Guillelmus de Ockham, Quodl. VI, qq. 8-25. 2 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., prol., q. 3, ed. G. Gal et S. Brown, (St. Bonaventure, N. Y. 1967, I, 139s.). 3 Supra, p. 12, lin. 13-15. l
16
LIBER I DIST. 19 Q. I
aequalitatem aliquo aliorum modorum, non sunt aequales secundum talem magnitudinem quia nulla talis magnitudo reperitur in eis. Primum patet, quia omnis res comparata alteri rei vel est ea perfectior vel imperfectior vel acque perfecta. Sed una persona non est altera perfectior nec imperfectior, ergo acque perfecta. s Et per consequens est sibi aequalis secundum perfectionem, et per consequens secundum magnitudinem. [DUBIA CIRCA SOLUTIONEM AUCTORIS]
Sed hic sunt aliqua dubia. Primum, an una persona dicatur aequalis alteri propter unitatem essentiae, vel propter etiam reali- to tatem relationis. Secundum, quomodo ista aequalitas distinguitur a similitudine personarum et identitate. T ertium contra praedicta, quia videtur quod aequalitas sit relatio fundata in unitate, secundum P h i l o s o p h u m V Metaphysicae 1• A d p r i m u m istorum dico quod secundum modum lo- 1s quendi S a n c t o r u m, magnitudo in divinis est quoddam mere absolutum sicut sapientia et essentia, quia magnitudo quae Deus est secundum S a n c t o s, nullo modo plus distinguitur ab essentia quam essentia ab essentia. Et isto modo loquendi usi sunt contra haereticos ne concederent tres personas esse tres magnitudines. Et ideo dicendum est, isto modo loquendo, quod tres personae sunt aequales secundum essentiam et propter unam essentiam exsistentem in cis. Et isto modo loquendo non est concedendum quod paternitas est formaliter magnitudo sicut nec est formaliter essentia. Et ita Pater ex se nec est formaliter aequalis zs 1 aliorum] alio ABCGZ 2 talem om. G ;; magnitudinem] aequalitatem E 3 rei 4 vell) et Z 4-5 Sed... perfetta om. (hom.) A 6 est om. DE 5 nec] vel DEZ sibi om. D 9 Primum om. E 10 etiam om. B 12 personarum om. F 13 quia] quod E 18 plus om. E · ab essentia om. D 19 loquendi]loquendo G 20-21 magnitudines] magnos F 21 est om. F 23 Et om. D 24 patemitas] pater Z ; nec] non E 25 Pater] paternitas Z ;[ formaliter2 om. Z l
Aristot., Metaph., V, c. 15, t. 20 (102la 12-13).
17
UTRUM PERSONAE SINT AEQUALES SECUNDUM MAGNITUDINEM
5
10
15
20
filiationi nec inaequalis sed tantum propter identitatem essentiae quae est eadem realiter tam cum paternitate quam cum filiatione. Et isto modo loquendo potest concedi quod relatio nec est formaliter finita nec infinita, sicut nec est formaliter magna nec divina essentia 1 • Sed accipiendo magnitudinem pro omni realitate positiva et entitate reali, sic potest concedi quod personae sunt aequales propter relationes et secundum magnitudinem relativam. Quia isto modo loquendo, paternitas ex se est quaedam magnitudo sicut ex se est quaedam entitas realis et ex se est perfecta, immo ex se est perfectior omni creatura, et ex se est res cui repugnat omnis imperfectio. Et per consequens ex se una relatio est aequalis secundum magnitudinem alteri relationi vel inaequalis. Et certum est quod non est inaequalis, quia ita perfecta est una relatio sicut alia, igitur est sibi aequalis ex se. Et per consequens una persona secundum magnitudinem relativam est aequalis alteri, sicut est sibi aequalis secundum magnitudinem absolutam. Ad s e c u n d u m 2 dico quod similitudo et aequalitas et identitas nullam distinctionem important in divinis nisi distinctionem personarum et proprietatum. Nec est imaginandum 3 quod aequalitas sit aliquid reale in personis, quocumque modo - vel 2 tam o111. E 3 nec] non F 4 sicut om. E , magna] magnitudo E 6 omni] identitate add. D 7 entitatc] aequalitate D, realitate E reali] et add. Z personae] divinae add. G IO perfecta] perfectio E 12-15 ex ... consequens om. (hom.) Z 14 estl om. CE 16 est! om. A 17 acqualis om. E 18 etl om. ABF 21 sit] ponit D quocumque] quoquo Z modo om. E l Hic codcx D (Merton 100, f. 80rb) addit: c Et si dicatur quod cum relatio dicat de se aliquam cntitatem, et aliqua relatio inveniatur in una persona quae non in alia, sequitur quod aliqua entitas divina est in una persona quae non in alia, et sic sequeretur ulterius quod nulla persona per se sit perfecte Deus, quod est absurdum: Dicendum quod licet relatio dica t aliquam entitatem, tamen non est aliqua entitas diminuta in aliqua persona, cum quaelibet persona sit ipsa esscntia divina quae omnia sibi identitat ,. Utrum sit textus ab Ockham cancellatus aut ab amanuense additus, nescimus. 2 Supra, p. 16, lin. 11-12. 3 Thomas Aquinas, Sent., I, d. 19, q. 1, a. 1 Resp.
OornAM, OPERA THEoL. IV
2
18
LIBER I DIST. 19 Q. I
secundum rationem vel ex natura rei - distinctum a similitudine quae sit aliquid reale m divinis personis. Sed similitudo et aequalitas important divinas personas habentes eamdem essentiam numero, et ideo dicuntur aequales et similes. Ad t e r t i u m 1 dico quod P h i l o s o p h u s male allegatur 2, quia Philosophus numquam dicit quod similitudo, aequalitas et identitas fundantur in unitate, nec quod unitas est proxima ratio fundandi. Unde Philosophus, postquam exemplificavit de diversis contentis sub primo modo relativorum, dici t sic 3 : « Haec igitur ad aliquid omnia secundum numerum dicuntur et numeri passiones. Et amplius aequale et simile et idem secundum alium modum. Secundum enim Wlum dicuntur omnia. Eadem namque quorum una est substantia. Sirnilia vero quorum qualitas est una. Aequalia vero quorum quantitas est una. Unum autem numeri principium et metrum. Quare haec omnia ad aliquid dicuntur secundum numerum quidem, non eodem autem accidit modo ». Ex ista auctoritate non habetur quod unitas est fundamentum talis relationis et non ipsa res, sed habetur quod illud quod est aequale vel simile est unum et non multa nec numerus per oppositum ad alia contenta sub primo modo rclativorum. E t s i d i c a t u r quod haec expositio concedit propositum, quia sicut numerus se habet ad alias relationes, ita pars numeri se habet ad istas relationes; sed unitas est pars numeri; igitur sicut numerus est fundamentum aliarum relationum, - scili1 distinctum] distincta BF 2 Sed] et D 3 eamdem om. D numero] primo D 5 dico] dicendum A 6 sinùlirudo J et add. D 6-7 aequalitas om. F 7 et om. GZ , est] sit Z 8 fundandi] fundamenti E Philosophus om. E 9 diversis] modis add. E modo om. A 10 igitur] autem E dicuntur] distinguuntur Z numeri] et add. G 11 Et l om. E 12 namque J nam E 13-14 qualitas ... quorum om. (hom.) C 13 qualitas] aequalitas E 15 principium om. A 16 quidem] quaedam D , autem om. E 17 ista] autem add. D · quod om. D 18 non] est add. F 19 nec] sicut D 20 alia] omnia E ; primo] ilio E 22 quia] quod D 23 istas om. E 24 sicut numerus est] diversae A
l
Supra, p. 16, lin. 12-14.
2
Supra, p. 16, lin. 14.
Metaph., V, c. 15, t. 20 (1C21a 8-15).
3
Aristot.,
5
10
15
20
UTRUM PERSO!i!AE SINT AEQUALES SECUNDUM MAGNITUDINEM
19
cet duplcitatis, dimidietatis et sic de aliis -, ita unitas erit fundamentum aequalitatis et similitudinis: Praeterea, P h i l o s o p h u s dicit quod illa sunt similia quorum qualitas est una, igitur unitas illa praesupponitur similitudini: 5 Ad primum 1 istorum d i c o quod numerus non est res aliqua addita rebus numcratis, sed importat ipsas res numeratas. Et ita sicut non potcst numerus esse fundamentum relationis et non ipsa rcs, ita nec unitas potest esse fundamentum relationis et non ipsa res. Sed de hoc postea p a t e bi t m agi s 2 . 10 Ad sccundum 3 dico quod dupliciter potest intelligi dictum P h i l o s o p h i quando dicit quod similia sunt illa quorum qualitas est una. Uno modo quod unitas sit quoddam commune ad similitudinem, aequalitatem et identitatem, ita quod unitas qualitatum sit similitudo, unitas quantitatum sit aequalitas. Et tunc 15 unitas non erit fundamentum istarum relationum, scd erit unum commune. Et ideo dicit Philosophus quod similia sunt quorum qualitas est una, hoc est, quorum qualitates sunt eiusdem speciei. Aliter potest si c intelligi: similia sunt quorum qualitas est una, hoc est, illa sunt similia quando uniuscuiusque illorum est una zo qualitas, ita scilicet quod propter unam qualitatem et non propter multas qualitates dicitur aliquid simile alteri, et eodem modo dc aliis. Et hoc per oppositum ad alia contenta sub primo modo relativorum, quia in illis non potest inveniri tale relativum nisi propter multa, saltem a parte alterius extremi. Sicut non dicitur 25 'binarius' duplus ad unitatem vel ad unum nisi propter multa, 1 dupleitatis] et add. BDE : erit] est F 1-2 fundamentum om. D 5 istorum om. Z 7 relationis om. Z 8 ipsa] ipsac CZ 8-9 ita ... res om. (hom.) AE 9 ipsa] ipsae F ,, postea] pose C magis om. C 11 dicit] dicitur F :: quod om. D 12 est om. E 1.3-14 qualitatum] quantitatum E, qualitatis G, om. E 14 quantitatum] qualitatis EG 14-16 Et ... commune om. D 14 tunc] sic Z 15 unitas om. E t: eritl] est D 17-19 quorum ... il la om. E 18 Aliter J aut Z si c] dici add. F 19 simili a J una add. E 20 scilicet om. E :; unam om. CG 21 alteri] aliis E 24 alterius] alicuius Z l Supra, p. 18, lin. 21 - p. 19, lin. 2. 3 Supra, lin. 3-4. 96-121).
2
Infra, d. 24, q. 2 (pp.
20
LIBER I DIST. 19 Q. I
quia binarius importat multa. Non sic de similitudine, quia ibi a parte utriusque extremi debet esse una qualitas et non multae a parte unius extremi. Et ita magis habetur quod illa qualitas, quae est una, est fundamentum similitudinis quam quod unitas s - si distinguatur a re - sit fundamentum illius similitudinis. [R.ESPONSIO AD ARGUMENTA PRINCIPALIA]
Ad p r i m u m p r i n c i p a l e 1 dico quod apposita positiva et contraria nata sunt fieri circa idem, et hoc apposita absoluta. Alia autem non oportet posse fieri circa idem. Nam non omne quod potest esse non-homo potest esse homo, nec omne quod potest esse vel est Deus potest esse non-Deus, nec omne quod potest creari potest creare. N une autem aequalitas et inaequalitas non sunt contraria absoluta. Ad se c un d u m 2 dico quod accipiendo magnitudinem pro aliquo absoluto, sic non est aliqua magnitudo in una persona quae non sit in alia. Similiter accipiendo magnitudinem pro quacumque realitate positiva, quamvis aliqua talis magnitudo relativa sit in una persona quae non sit in alia, nihilominus una persona aequalis est alteri, quia una magnitudo relativa unius personae est ita perfecta sicut alia, nec distinctio magnitudinum repugnat aequalitati. Sed quando dicitur quod plures relationes sunt in una persona quam in alia, dico quod non, quia spiratio et paternitas non sunt plures relationes, quamvis non sint idem formaliter. 2 multae] et add. C 3 illa om. Z 4 est una om. C 5 si] sic E " a re om. E illius om. Z li similitudinis om. E 7---8 positiva] posita D 8 opposita om. E 9 autem om. C 10 quod om. E .: essei om. E .: non ... esse2 om. (hom.) C 11 quod] est ve! add. D 11 essei] Deus add. D" est Deusl om. D 11 nec] igiturC 12creari] 10-11 nec ... Deus2 om. Z 12-13 inaequalitas] non-aequalitas C 16 non creare Z !' creare] creari Z .. et] ve! D om. D li Sirniliter om. G 17 relativa om. E 18 in om. G 20 magnitudinum] magnitudinis F 20-21 aequalitati] qualitati BG 21 sunt] sint Z 22 quia] quod B 23 sint] sunt GZ
1
Supra, p. 3, lin. 8-10.
2
Supra, p. 3, lin. 11-19.
10
ts
20
UTRUM UNA PERSONA SIT IN ALIA PER CIRCUMINCESSIONEM
5
10
15
21
Ad a l i u d 1 concedo quod magnitudo absoluta personae nullo modo distinguitur ab essentia. Et ideo dico quod similitudo et identitas et aequalitas non sunt aliqua distincta in Deo, nec tamen sunt nomina synonyma, non propter distinctionem Dei, sed propter distinctionem creaturae cui sunt aliquo modo communia. Ad a l i u d 2 quod magnitudo quae est species quantitatis, quae est praedicamentum, nullo modo praedicatur de Deo. Sed magnitudo primo modo dieta non est species cuiuscumque praedicamenti. Ad u l t i m u m 3 dico quod personae divinae non sunt similes secundum qualitatcm, tamen similes sunt, quia in Symbolo dicitur 4 : « qualis Pater, talis Filius, talis Spiritus Sanctus ».Et ideo non sunt personae divinae similes secundum magnitudinem, quae est quantitas et quae est species alicuius praedicamenti vel continetur sub aliquo praedicamcnto.
[QUAESTIO II UTRUM QUAELIBET PERSONA SIT IN ALIA PER CIRCUMINCESSIONEM]
20
Secundo quaero utrum quaelibet persona sit in alia per circummcesswnem. Quod non: Q u i a quamvis principiatum sit in suo principio, tamen prin2 ideo] ita A 3 et aequalitas om. Z sunt om. D . tamen om. D 4 synonyma om. A Dei sic Merton 106, Gotinga, Pad. Cniv., in Dea Cambr. 101, Z, divinac essentiae Pad. Anton., om. ADFG, Paris Nat. 15904, Vat. 2088, Iac. Mu., earum ve! deorum in lilC. f2 4-5 Dei... distinctionem om. (!Jom.) C 7 quae om. E .. Dea] eo E 10-15 Ad ... praedicamento om. (hom.) Z 10-11 similcs om. A 12 talis2 om. C 14 alicuiw om. D 15 praedicamento] etc. add. BZ 21 quamvis] quare D suo] uno G l Supra, p. 3, lin. 20 - p. 4, lin. 2. 2 Supra, p. 4, lin. 3-5. Supra, p. 4, lin. 6-9. 4 Symbolum Ps.-Athanasianum, cd. Dcnzinger-Schonmctzer, Enchiridion Symbolorum, (cd. 33, n. 75s., p. 41).
3
22
LIBER I DIST. 19 Q. II
cipium non est in suo principiato. Quia si princ1pmm esset in principiato, tunc principium haberet aliquod esse per productionem principiati, quod est manifeste falsum. Sed Pater est principium Filii. Ergo Pater non est in Filio. Praeterea, in quocumque est Pater, in eodem est paternitas. Ergo si in Filio sit Pater, in Filio erit paternitas. Sed in quo est paternitas, ipsum est Pater. Igitur Filius est Pater, quod est manifeste falsum. Praeterea, sequitur: 'a est in b et b est in c, ergo a est in c'. Igitur eodem modo sequitur: 'Pater est in Filio, Filius est in Patre, igitur Pater est in Patre'. Sed consequens est falsum, ergo aliqua praernissarum est falsa. A d opposi tu m: Ioannes 14,11 : Ego in Patre et Pater in me est, dicit Salvator. [R.ESPONSIO AUCTORIS]
5
10
15
In ista quaestione est conclusio certa ex auctoritate Scripturae. Sed per quem modum una persona sit in alia et e converso est difficile videre. Ideo primo videndum est qualis sit ista inexsistentia, secundo quae sit ratio istius inexsistentiae. Circa primum dico quod potest intelligi triplex inexsistentia. w Quaedam est per continentiam, quaedam est per praesentiam cum carentia cuiuscumque distantiae, et quaedam est per praesentiam intimam cum consubstantialitate. Exemplum primi: sicut aliquid est in loco. Exemplum secundi: de angelo exsistente in loco, vel si angelus esset in superiori parte corporis caelestis, vel si angelus 25 esset in aliquo corpore, omni loco destructo, tunc enim non esset in illo nisi per praesentiam quia esset praesens sibi. Tertio modo 1 Quia om. B in2l suo add. EF 2 3 per productionem l pro productione B 6 sit] est Z ,; erit l est DE 7 est2l eius B 11 est2 om. G 12 est fàlsa om. F 17 una om. D 18 viderel et add. D ista om. E 19 istius om. A inexsistentiae om. Z 20 triplex] tripliciter F 21 Quaedaml quae A perll secundum A est2 om. E . cum om. C 22 et om. D 25 in om. B
UTRUM UNA PERSONA SIT IN ALIA PER CIRCUMINCESSIONEM
23
est una persona divina in alia, quia una persona est alteri intime praesens et est consubstantialis ci, et hoc vocatur 'esse in' per circurmncesslonem. Quod autem sic possit dici una persona esse in alia per cir5 cumincessionem potcst ostendi, quia non plus repugnat uni personae esse in alia per circumincessionem et e converso, quam repugnat toti esse in suis partibus et e converso. Sed, secundum P h i l o s o p h u m IV Physicorum 1, totum est in parti bus suis et e converso partes sunt in toto. Ergo codem modo una persona 10 est in alia et e converso. H o c c o n f i r m a t u r quia si una persona non posset esse in alia et e converso, hoc esset quia nihil potest esse in aliquo et e converso, vel propter identitatem realem essentiae cum utraque persona, vel quia non est sufficiens distinctio intcr personas, vel 1s quia una non continetur vel ambitur ab alia et e converso. Sed primum non impedit, sicut probatum est 2 , quia totum est in partibus suis et e converso. Et similiter, sccundum P h i l os o p h u m ubi supra 3, genus est in specie et species in genere. Nec secundum impcdit, quia totum et partes suae realiter idem 20 suht. Nec tertium, quia personae rcaliter distinguuntur. Nec quartum, quia non est de ratione illius in quo est aliquid continere et ambire illud, sicut patet quod partcs non contincnt nec ambiunt totum. Dico igitur quod unam personam esse in alia et e converso non est aliud quam unam personam esse intime praesentem alteri 25 et sibi consubstantialem. 1 cst2 om. G 2 est om. B in] alio add. E, om. CDFGZ 4 Quod] quia A . possit] possct F alia] et add. G 5 quia] quod B 6 per circumincessioncm om. C 7 teti] parti E 9 eodem modo] sic add. C, om. CF persona] pars C 10 est) erit E 11 Hoc om. C .. posset esse] esset C 12 potest] possct E aliquo) alio Z . et) ve! DE 13 ve! om. E 14 ve]! om. E 16 Sed] si D 18 species] est add. E 21 contincre) continens E 22 sicut] scd D quod) quia E 23 unam personam) una E
3
l Aristot., Physica, IV, c. 3, t. 23 (210a 16-17). Supra, not. 1.
2
Supra, lin. 7-10.
24
LIBER I DIST. 19 Q. II
Circa secundum 1 dico quod aliquid esse rationem quare aliquid conveni t alteri potest esse dupliciter: vel quia primo convenit illi et ideo conveni t alteri; v el quia non conveni t si bi primo, ipsum tamen necessario exigitur ad hoc quod conveniat illi. Et hoc potest esse dupliciter: vel quia ipsum est causa illius alterius s quod convenit alteri, vel quia est aliquid importatum per illud quod convenit, hoc est, praedicatur. Exemplum primi, si homini convenit esse susceptibile disciplinae, quia convenit animae primo quae est pars hominis, et ideo convenit homini. Et sic dicit P h il o s o p h u s, V Physicorum 2 , quod homo sanatur quia thorax. 10 Exemplum secundi: anima est ratio quare homo movetur, non quod anima primo moveatur, sed quia est principium motus progressivi in ho mine. Exemplum tertii: tam materia quam forma est ratio quare compositum est corruptibile, quia per hoc praedicatum 'corruptibile' tam materia quam forma importatur. Si 1s enim exprimatur quid nominis illius quod dico 'corruptibile', debet dici quod corruptibile est aliquid compositum ex materia et forma cuius forma potest non esse in materia. Ad propositum dico quod primo modo 3 nec relatio nec essentia est ratio illius inexsistentiae, quia neutri competunt illae 20 duae condiciones 'esse intime praesens tamquam realiter distinctum' et 'sibi esse consubstantiale'. Secundo etiam modo 4 nec essentia nec relatio est ratio istius inexsistentiae, quia non est imaginandum quod ista inexsistentia sit aliquid a parte rei quocumque 1 Circa] ad Z dico om. A 2 primo] modo add. C 3 convenit2] alteri add. F 5 est] esse G 6 vcl om. D 7 est praedicatur] patet sibi] uni Z primo] prius D per D l! est] quod Z praedicatur] de ilio add. F primi] primo AD, om. D 9 quae] quia D Il ideo] illo A 10 quia] et E, per .1dd. A : thorax] sanatur add. FZ 11 quare] quia C 12 quod] quia E 13 in homine om. E 14 ratiol causa E quia] et E per om. A 17 debet 16 exprimaturl exprimimus Z ., illiusl huius Z quod dico om. E dico] dicitur Z modo om. E dici] dico E 18 cuiusl potest G 19 proposituml oppositum EG 23 inexsistentiae J 20 ratio l respectu A, respectus C illius J huiusmodi D qui a l quod A exsistentiae D 24 quod om. G
3
l Supra, p. 22, lin. 19. 2 Aristot., Physica, V, c. 1, t. 1 (224a 25-26}. Supra, lin. 2-3. 4 Supra, lin. 5-6.
UTRUM UNA PERSONA SIT IN ALIA PER CIRCUMINCESSIONEM
5
modo distinctum a personis causatum in eis, et ideo nihil est causa illius tamquam alicuius realis. Tertio modo 1 tam essentia quam relatio est ratio illius inexsistentiae, quia si exprimatur quid nominis debet dici quod 'inexistens alteri est realiter ab ilio distinctum', quod esse non potest sine relatione; 'sibi intime praesens et consubstantiale', quod non potest esse sine essentia. Et ita tam quam essentia importatur per hoc quod dico 'inexsistens'. (An
to
t5
25
ARGUMENTA PRINCIPALIA)
Ad primum principale 2 dico quod quando princrpmm et principiatum sunt mutuo sibi praesentia et consubstantialia, tunc principium est in principiatio et e converso, et ita est in proposito. Et quando dicitur quod tunc principium haberct aliquod esse per productionem principiati, dico quod 'habere aliquod esse per productionem alicuius' est dupliciter. V el proprie, quando per talem productionem aliquid reale informans sibi adquiritur vel ipsum in esse reale producitur. Vel quia posita tali productione, aliquid de novo sibi advenit, ita quod aliquid dc ipso praedicatur quod sine productione tali nullo modo dc ipso vere praedicaretur. Primo modo Pater nullum esse habet per hoc quod est in principiato suo, sicut nec aliquod esse adquiritur Patri per hoc quod est in creatura sua in qua non fuit ante creationem. Secundo modo non est inconveniens. Nam isto modo aliquid convenit Patri ex tempore per productionem creaturarum, sicut dicitur 1 a] et A ·· nihil] non Z 2 alicuius realis] quod reale D 3 ratio] causa E exprimatur] suum add. DE 4 realiter om. F ilio] eo E 6 etl) non Z · ita] ideo F 9 dico 11 ita] sic E 13-14 principiati ... productionem om. (hom.) A 14-15 aliom. C cuius... productionem om. (hom.) G 14 alicuius] alius Z 15 aliquid reale] esse tale D 16 reale] sibi add. D 17 aliquidl) aliqua ABCD ipso] eo Z 18 vere om.E 18-19praedicaretur] praedicatur F 19 pater om. A 21 creatura] causa D 22 est om. ABCDEF inconveniens] conveniens G aliquid convenit] advenit E 23 ex tcmpore om. E creaturarum] illarum E 23-1 (p. 26) per ... tempore om. (!rom.) B
l
Supra, p. 24, lin. 6-7.
2
Supra, p. 21, lin. 21 - p. 22, lin. 4.
26
LIBER I DIST. 20 Q. UNICA
Dominus ex tempore et Creator, et nullo modo essent illae verae nisi creatura produceretur. Ad secundum 1 dico quod non ilio modo quo Pater est in Filio est paternitas in Filio, tamen per praesentiam est in Filio. Sive tamen alio modo sit in Filio sive non, non est dicendum quod s Filius sit Pater quia paternitas non constituit Filium. Ad tertium 2 dico quod ista non est consequentia generalis: 'a est in b et b est in c, ergo a est in c', sicut non sequitur: 'partes sunt in toto, et totum est in partibus, ergo partes sunt in partibus'.
[DISTINCTIO VIGESIMA
10
QUAESTIO UNICA UTRUM PERSONAE DIVINAE SINT AEQUALES SECUNDUM POTENTIAMl
Circa distinctionem v1ges1mam quaero utrum personae divinae sint aeguales secundum potentiam. Quod non: Quia non minoris potentiae est producere divinam personam quam creaturam; sed si una persona posset producere creaturam et non alia, non essent aequales secundum potentiam; ergo multo magis cum una persona possit producere personam divinam et alia non potest eam producere, divinae personae non erunt aequales secundum potentiam. 1 temporc] creatura E 2 creatura] causa A 3 non] nec Z, est adJ. DE 4 estl om. DE 5 alia] aliquo ABCDEF, scd co". B2 6 sit] est FZ 7 generalis] formalis F 8 et om. F 9 et om. E 17 personam om. E 18 si om. A 19-22 ergo ... potentiam om. (hom.) E 20 possit] posset ABDEFGZ divinam om. A alia] persona add. D 21 potest] posset F, p ossi t Z producerc] personam add. G erunt] erat G l
Supra, p. 22, !in. 5-8.
2
Supra, p. 22, !in. 9-12.
1s
20
UTRUM PERSONAE SINT AEQl!ALES SECUNDUM POTENTIAM
27
Praeterea, illa persona quae non est omnipotens, non est ae-qualis secundum potentiam personae omnipotenti; sed Filius non est omnipotens et Pater est omnipotens; igitur etc. Assumptum patet, quia sequitur 'Filius est nullipotcns, ergo non habet potens tiam generandi'. Igitur eodem modo sequitur affirmative 'Filius est omnipotens, igitur habet potentiam generandi' per illam regulam quod pro eisdem fit distributio in negativa et in affirmativa, et per consequens ad eadem convenit descendere. Sed haec est falsa 'Filius habet potentiam generandi', igitur haec est falsa 10 'Filius est omnipotens'. Confirmatur, quia sequitur arguendo a superiori ad inferius 'Filius nullam habet potentiam, igitur Filius non habet potentiam generandi'. Igitur similiter sequitur 'Filius habet omnem potentiam, igitur Filius habet potentiam generandi'. Consequens falsum, ergo antecedens. Et certum est quod Pater 1s habet omnem potentiam, ergo Pater et Filius non sunt aequales secundum potentiam. A d o p p o s i t u m est M a g i s t e r in littera 1, et pro ba t per auctoritates beati A u g u s t i n i. [STATUS QUAESTIONIS]
20
Circa istam quaestionem est sic procedendum. Primo dandus est intellectus quaestionis, secundo respondcndum est ad quaestionem, tertio videndum est quomodo rationes beati A u g u s1-3 non2 ... omnipotensl om. (!Jom.) A 2 sccundum] scd G 4 patct] probatur D 7 quod] quia E pro] in F eisdem] cis G distributio] distinctio D . in2 om. G 8 convenit] contingit FZ 9 Filius ... falsa2 om. (!Jom.) C 11 superiori ... infcrius ila (recte) Z, trp. codd. (v. p. 38, li11. 3-4) nullam] non D 11-13 igitur ... gencrandi om. (hom.) E 11 Filius2 0111. D 12 non om. A 12-13 Igitur. .. generandi om. (l1om.) A 13 omncm] omni Z 14 Consequcns] est add. DEZ ergo] et add. DE 15 omnem] omni Z, om. A 18 auctoritates] auctoritatem DE beati om. E 21-22 quaestionem] cam F 22 est om. ABD
l Petrus Lombardus, Sententiae in IV libris distinctae, I, d. 20, cc. 1-2 (Spicilegium Bonaventurianum IV, Grottaferrata 1971, I-2, p. 172).
28
LIBER I DIST. 20 Q. UNICA
t i n i concludunt per quas probat personas divinas esse aequales secundum potentiam. Circa primum dico quod non debet esse intellectus questionis supponendo potentiam esse aliquid reale in Deo distinctum quocumque modo a divina essentia et personis divinis, sive secun- s dum rem sive secundum rationem, et quaerere an secundum illud dicantur personae aequales. Sed debet esse intellectus quaestionis supponendo quod personae divinae aliquid possunt, hoc est possunt in aliquem actum, quaerere an possint in eadem vel in aequalia, et hoc vel secundum numerum vel secundum perfectio- 10 nem. Ita quod aliquando dicuntur aliqua secundum potentiam aequalia et tamen nulla est aequalitas nisi inter effectus eorum quae dicuntur aequalia secundum rationem. Circa secundum 1 dico quod mihi videtur quod in ista quaestione, secundum quod tractant eam doctores in ista distinctione, ts magis est difficultas vocalis quam realis. Qui e n i m d i c un t 2 quod potentia, de qua est hic quaestio, est [qui d] commune ad potentiam generandi et spirandi et crcandi, ita quod potentia sit idem quod potentia productiva, sive ad intra sive ad extra, habent dicere consequenter quod Pater et Filius non sunt aequales secun- 20 dum potentiam secundum extensionem. Quia hoc non est aliud quam dicere quod quaecumque producibilia potest producere Pater, eadem potest producere Filius; vel si Pater potest producere aliquod producibile quod non potest producere Filius, eodem modo Filius poterit producere aliquod producibile quod non possit 25 5 et... si ve om. E 1 concludunt] concludant Z esse om. C 4 in Deo om. Z 6 sccunduml om. G 6-7 et ... aequalcs om. E 7 dicantur] dicuntur F 8 quod] illae add. E divinae om. E aliquid] aliquae E, om. B possunti] possint F, om. E hoc est om. E 8-9 possunt] possint F 9 acmm om. A in2 om. C 10 veli om. GZ 12 est om. G quae] qui F 13 a.:qualia om. A 17 hic] ista E cst2 0111. E 18 generandi vm. B 21 sccundum] scd Z, om. G 23 ve!] <JUOd D 2-t non om. Z potest] pos25 poterit] possit Z possit] posset sit E 24-1 (p. 29) Filius ... producere 0111. (11om.) E D, potest F, poterit Z, om. A l Supra, p. 27, !in. 21-22. tentia, q. 2, a. 6 Rcsp.
2
Thomas Aquinas, Quaest. disp. de po-
UTRUM PERSONAE SINT AEQL"ALES SECUNDUM POTENTIAM
5
10
15
20
29
producere Pater, quorum utrumque est falsum. Quia Filius non potest producerc omne producibile a Patre, nec etiam potest aliquid producere quod non sit producibile a Patre. Et eodem modo proportionalitcr dicendum est de Patre et Spiritu Sancto. Et eodem modo dicendum est si omnipotens includat potentiam quamcumque productivam, sive ad intra sive ad extra, quod Filius non est omnipotens, quia tunc aequivaleret isti: 'Filius potest producere omnc productum vel producibile', quod est manifeste falsum. Ex hoc patet quod o p i n i o 1 non valet quae ponit quod potentia generandi pertinet ad omnipotentiam Patris et non ad omnipotentiam Filii. Cuius ratio est, quia quando dico 'omnipotentia', intelligitur signum distributivum cum distribuibili. Et tunc quaero: aut fìt distributio pro potentia aut pro obiecto potentiae, et sive sic sive sic, quidquid sibi addatur, pro eisdem fìt distributio. Ergo pro eisdem fìt distributio quando dicitur 'omnipotentia Patris' et quando dicitur 'omnipotcntia Filii'. Et ita potentia generandi vel pertinet ad omnipotentiam utriusque vel neutrius. Q u i a u t c m d i c u n t 2 quod potentia in proposito accipitur praecise pro potentia effectiva vel causativa, quae est solum respectu factibilium et ad extra, habent dicere quod tres personae sunt aequales secundum potentiam, quia quidquid tale est factibile ab una persona et ab alia, et ita perfecte ab una sicut ab alia. 2-3 nec ... Patrc om. (lzom.) E 4 modo om. A proportionaliter] proportionabiliter Z 4-5 dc ... est om. (horn.) E 5 Et om. B modo om. A 6-8 sivel ... producibile om. D 7 aequivalcret] aequivalet F 8 productum] productivum Z 10 Ex] et Z :: opinio l omnipotens G 11 omnipotentiami] potentiam D 12 ratio om. A dico l dicitur F 14 aut!) an DEZ fit] fuit G, s1t DZ et om. EG 15 sicl) et add. D : pro om. E eisdem] semper E distributio] pro eis add. E 15-16 Ergo ... distributio om. (hom.) CFG 18 omnipotentiam] potentiam Z ncutrius] ncutriusque E 20 est om. A 21 et om. Z 22 quia] et E, om. C 23 persona om. EG ab4 om. D alia2) et add. B l Thomas Aquinas, Quaest. disp. de potentia, q. 2, a. 5 Resp.; Aegidius Romanus, Sent., I, d. 20, q. 2 ad l (ed. Venetiis 1521, f. 115 D). 2 Petrus Aureoli, Scriptwn, I, d. 20, a. 2 (ed. Romae 1596, 502).
30
LIBER I DIST. 20 Q. UNICA
(R.ESPONSIO AUCTORIS)
Ideo respondendo ad formam quaestionis dico quod ex quo loquendum est ut a u c t o r e s e t S a n c t i, auctores non intelligunt istam aequalitatem nisi penes obiecta factibilia ad extra, et quidquid est factibile ab una persona et a qualibet, dico absolute quod personae divinae sunt aequales secundum potentiam. Ratio autem quare S a n c t i sic utebantur fui t ista: quia ipsi loquebantur contra haereticos volentes Filium non esse omnipotentem sed esse impotentiorem Patre et imperfectiorem et minorem. Et ideo S a n c t i omnem potentiam quae necessario convenit cuilibet perfectissime, cuilibet personae attribuebant. Et ideo, quia potentia generandi vel spirandi non convenit cuilibet perfectissime quin aliquis possit esse perfectissimus etsi non possit generare vcl spirare, ideo talem potentiam non comprehendebant sub potentia nec sub omnipotentia quando dicebant quod personae divinae sunt aequales secundum potentiam et quod quaelibet persona est omnipotens. Istud patet per M a g i s t r u m in littera, ubi dicit sic 1 : « Sciendum est quod non est omnipotentior Pater Filio, nec Filius vel Pater Spiri tu Sancto; nec maiorem potentiam habent duo vel tres simul quam singulus eorum ». Et sequitur quod «Augustinus rationibus et auctoritatibus probabiliter adstruit in libro ConIdeo om. D respondendo] respondeo DF, rcspondens Z quaestionis] et add. G dico quo] hoc quod D 2 ut] secundum F, om. A auctores2] autem add. E, Sancti add. Z 4 istam] ista E aequalitatem] quaestionem E penes om. D 5 qualibet] alia F 6 potentiam] formam G 7 R_;jtio] respondeo G. fuit] sit G ista] ipsa A 8 ipsi om. E, loquebantur] utebantur E 9 Patre om. A et imperfectiorem om. E 10 Sancti] sive C omnem potentiam] omnipotentiam EZ 11 perfectissime] perfectissimo Z .. attribuebant] attribuunt F, scd corr. mg. F2 12 quia om. E ve!] et E 13 perfectissime] perfecti<simo Z quin] quia Z possitl) posset B, poterit Z 19 quod] quia CE 20 nec] neque D 21 singulus] singuli DF, unus E Et sequitur om. E Augustinus] aliis D 22 probabiliter] probatur D adstruit om. (lac.) D in libro om. E l
om. F
l
Petrus Lombardus, Sent., I, d. 20, c. l (ed. cit., p. 172).
5
10
15
20
UTRUM PERSONAE SINT AEQUALES SECUNDUM POTENTIAM
31
tra Maximinum 1, qui dice ba t Patrem potentiorem ac meliorem Filio ». Ex quo patet quod S a n c t i, asserentes aequalitatem secundum omnipotentiam et potentiam de personis divinis, loquebantur contra hacreticos dicentes Patrcm esse potcntiorem et mes liorem Filio, quasi aliquid possit ad extra Pater quod non possit Filius. Hoc etiam patet per A u g u s t i n u m, libro III Contra Maximinum 2, et M agiste r allegat in littera dicens: « Sed forte dices - scilicet Maximine haeretice - eo ipso Pater maior est Filio quia de nullo genitus, genuit tamen aequalem. Ad quod 10 cito respondebo: Immo, ideo non est Pater mai or Filio, quia aequalem si bi genuit. Originis enim est quaestio ista: quis de quo si t; aequalitatis: aut qualis aut quantus si t >>. V ult dice re quod quando quaeritur an Pater sit aequalis Filio, non est quaestio de origine, an Filius sit a Patre sed est quaestio, qualis aut quantus sit 1s Filius, hoc est an sit ita perfectus et ita omnia alia potens sicut Pater, quia pencs talia attcnditur acqualitas, non penes hoc quod sit unus ab alio. Et ideo dici t beatus A u g u s t i n u s 3 : « Nec cum dicitur Filius a Patre genitus, ostenditur inaequalitas substantiae, sed ordo naturae; non quo alter esset prior altero, sed quo zo alter ex altero est ». Ex quo patet quod quaestio principalis est de aequalitate vel inaequalitate secundum potentiam, ex qua se1 ac] et BZ me!iorcm] maiorcm DF 2 quo] hoc A, istis F 4 esse] omni add. E 5 quasi] quare D possitlj posset Z ad om. E possit2J posset Z 6 patet om. ABC 7 et om. B :: Magister allega t] Magistrum allegans A Sed] si E 8 dices] dicas E, di cere-s Z ;; sci9 Filio om. Z tamen] eum D 10 ideo om. EF Filio om. E 11 enim] licet om. E 12 sitl om. E 12-13 quod quando] quasi sive E 14 est autem E quo] genitus add. Z om. BCF quaestio J an add. E, om. F 15 et ita2 om. Z alia om. E 16 attenditur aequalitas] attenduntur aequalia E aequalitas] qualitas B 17 dicit om. E ,; Augusrinus om. A 18 dicitur Filius om. E 19 altero] alio E 20 alter om. E, quo] ilio BCD, om. A 21 ve!] et F, om. Z inaequalitate] de aequalitate G, om. Z : secundum potentiam om. A :· qua] quinta G
August., Contra Maximinum, II, cc. 12-18 (PL 42, 766-787). 2 August., Contra Maximinum, II, c. 18 (PL 42, 786); Petrus Lombardus, Sent., I, d. 20, c. 3, n. 7 (cd. cit., p. 174). 3 August., Contra Maximinum, II, c. 14, n. 8 (P L 42, 775); Pctrus Lombardus, Sent., I, d. 20, c. 3, n. 7 (cd. cit., p. 174). « Nec ... ostenditur • sunt verba Petri, non Augustini. l
32
LIBER I DIST. 20 Q. UNICA
quitur aequalitas vel inaequalitas secundum perfectionem et substantiam propter dieta haereticorum. Et ideo dicit M a g i s t e r 1 : «Non secundum hoc quod Pater genuit et Filius genitus est vel Spiritus Sanctus ab utroque procedit, aequalitas vel inaequalitas ibi exsistit, quia non sccundum hoc alia persona alii acqualis vel s inaequalis dicitur ». Circa tertium 2 sciendum quod beatus A u g u s t i n u s, libro III Contra Maximinum, probat aequalitatem Filii ad Patrem, primo 3 per auctoritatem Salvatoris, Ioan. 16, 15: Omnia quae habet Pater, mea sunt; sed omnipotentiam habet Pater, ergo ornni- 10 potentiam habet Filius, et per consequens est Patri aequalis secundum potentiam. Secundo 4 argui t per rationem: Si Patcr non genuit Filium sibi aequalem, aut hoc fuit quia noluit aut quia non potuit. Si detur primum, fuit invidus. Si detur secundum, ergo fuit impo- 1s tens. Quorum utrumque est inconveniens. Tertio arguit per simile 5 : quia pater carnalis- si possetgeneraret filium sibi aequalem. Ergo multo magis Pater aeternus, si possct, ge-ncraret Filium sibi aequalem. Sed hominem non generare filium sibi aequalem arguit impotentiam in eodem. 20 Istae rationes partim tenent per auctoritatem, partim per propositiones naturaliter notas. Prima 6 simpliciter fundatur in aucto--------------------------1-2 substantiam J similiter Z 4 Sanctus] scilicet add. C ., ve!] et E, om. Z " inaequalitas om. Z 5 exsistit] excedit A alia] aliqua DEFZ. a!ii] personae add. F 5-6 ve! inaequalis 6 inaequalis] esse add. A 7 sciendum] dicitur B 8 III om. F 11 Patri] dicitur om. C 13 arguit] arguitur F 14 sibi om. F aequalem] essentialem C, om. F Filiw add. BC fuit] facie E quia] quod G :, aut2] ve! Z, hoc fuit add_ BC 15 invidw] invidiw AB 16 est] fuit F 17 carnalis] temporalis E 20 impotentiam] ergo et Deum illud non posse arguit impotentiam add. Z 21 auctoritatem] auctoritates E 22 Prima] partim Z , simpliciter om. F fundatur] fundantur Z 22-2 (p. 33) in ... habere om. G
l Petrus Lombardus, ibidem. 2 Supra, p. 27, lin. 22. 3 Au4 August., ibigust., Contra Maximinum, II, c. 14, n. 7 (PL 42, 775). dem, c. 7 (PL 42, 762). 5 August., ibidem, c. 18, n. 3 (PL 42, 786). 6 Supra, lin. 9-12.
33
UTRUM PERSONAE SINT AEQUALES SECUNDUM POTENTIAM
5
10
15
20
ritate quae sic est intelligenda: quod omnia quae habet Pater, quae non habere ponit imperfectionem, habet Filius. Et ideo quia non habere omnipotentiam, de qua loquitur beatus A ug u s t i n u s, ponit in non habente imperfectionem, ideo eam habet Filius. Unde A u g u s t i n u s non intendit aliquid probare dc Filio nisi cuius carentia non potest esse sine imperfectione. Et ideo, quia carentia potentiae generandi non ponit in carente imperfectionem, non potest ex auctoritate S a l v a t o r i s potentia generandi concludi de Filio. Secunda 1 ratio et tertia 2 fundantur in auctoritate quam concessit Maximinus, scilicct quod Deus Pater genuit Filium naturalem, et in propositione naturaliter nota, quod numquam tanta perfectio repugnat formaliter fìlio naturali quanta est in patre naturali. Sed quod fìlius naturalis est imperfectior patre, vel est ex impotentia patris quod non potest statim deduccre fìlium ad acqualem pcrfectionem quam habet, vel ex nolitione qua non vult habere fìlium sibi aequalem vel parem, et ideo non adhibet omnem diligentiam et virtutem quam potest ut fìlius perfectus producatur. Ex istis arguit beatus Augusti n u s 3 quod ex quo etiam sccundum Maximinum Pater genuit Filium naturalem, ideo Filio non repugnat formaliter tanta perfectio quanta est in Patre, et per consequens carcntia tantae perfectionis non potuit competere Filio ex se, ergo aliunde, et certum est quod nonnisi ex Patre. Et ex Patre non potuit sibi competere nisi vel propter impotentiam 1 habct om. E Patcr om. ABCE 2 quae om. E imperfectionem] in perfectione D, non habente add. Z 4 habente] habentem A imperfcctionem] perfectioncm E 4-5 ponit ... Augustinus om. (hom.) B 5 aliquid] aliud Z 8 imperfectionem] perfectionem B 11 Deus om. E , gcnuit om. E 12 et] ita add. E H propositione] perfectione E : quod] quia BZ 13 naturali2 om. F 15 impotentia] omnipotentia E .. quod] quia DZ : deducere] reducere G 18 perfectus] efficieru G 19 quod] quia Z quo] illo F 20 Maximinum] quod add. F genuit] sibi add. F naturalem] et add. D .. Filio] filiationi C, om. E 23 Filio om. Z nonnisi] nisi G 24 Et] sed GZ 22 non om. G : potuit] potest EZ 1 Supra, p. 32, lin. 13-16. ibidem, c. 7 {PL 42, 762). OcxHAM, OPERA TmioL. IV
2
Supra, p. 32, lin. 17-20.
3
August., 3
34
LIBER I DIST. 20 Q. UNICA
Patris, quia non fuit potens sibi dare perfectionem sibi non repugnantem ex natura; vel propter invidiam Patris, quia noluit habere Filium sibi aequalem cui tamen non repugnat aequalis perfectio. Et ita ex dictis patet quod S a n c t i solum loquebantur de aequalitate secundum potentiam quae consequitur aequalitatem secundum perfectionem. Et talis est aequalitas secundum potentiam quae respicit factibilia ad extra. Et eodem modo de tali omnipotentia loquebantur et non de alia. Et ratio ad hoc movit eos, quia de tali potentia et omnipotentia loquebantur tam p h i l os o p h i q u a m h a e r e t i c i contra quos S a n c t i disputabant.
5
10
(DUBIA CONTRA SOLUTIONEM AUCTORIS)
Sed contra praedicta sunt aliqua dubia. Primum, quid sit ista aequalitas, an sit aliquid absolutum vel respectus quidam ? Secundum, quia videtur quod potentia generandi sit secundum se quaedam potentia, et per consequens quicumque caret illa potentia, aliqua potentia caret, et ita Filius non haberet omnipotentiam. Assumptum patet, quia omnipotentia est ad omne illud quod non includit contradictionem; sed generare non includit contradictionem; igitur etc. Tertium dubium est, cum sit hic quacdam distributio cum dicitur 'omnipotcntia', quid distribuitur et pro quo fit distributio ? 2 quia om. E 3 aequalem l et add. C tamen om. E 5 ital ideo F 6 quael quam Z ,; consequiturl sequitur D aequalitateml aequalitas Z 7 secunduml perfectionem om. D :: est om. B 8 facribilial ad add. E modo om. EG S-9 omnipotential impotentia EF 9 movitl movet CF 10-11 philosophil physici C, B? 14 aliqual quaedam F ;, Primuml dubium add. D 15 sit om. E aliquidl aliquod EZ 16 quial non add. E se-cunduml per E 20-21 sed ... contradicrionem om. (hom.) DEZ 21 sitl fit F 22 distriburio l disrincrio DE 23 distributio l distinctio D
15
20
UTRUM PERSONAE SINT AEQUALES SECUNDUM POTENTIAM
35
(RESPONSI O AD DUBIA)
5
10
15
20
Ad primum 1 istorum dico quod illa aequalitas non est aliquid tale absolutum vel respectus sicut homines communiter imaginantur 2 , immo stricte et de virtute sermonis loquendo, aequalitatem potentiae esse in Dea non debet aliter intelligi quam concretum 'aequalitatis' vere praedicari de divinis personis, ut haec sit simpliciter vera 'personae sunt aequales'. Et ita dico proportionaliter sub tali intellectu 'potentiam esse in Dea', hoc est quod haec sit simpliciter vera 'Deus potest creare vel producere'. Et sic intelligunt Sa n c t i quando dicunt aequalitatem esse in divinis, et potentiam et aeternitatem et incorruptibilitatem et huiusmodi, quia Deus vere est aeternus, creativus et sic de aliis. Ad secundum 3 dico quod accipiendo potentiam sicut S a nc t i accipiunt, sic potentia generandi non est potentia sicut nec potentia generandi est potentia effectiva. E t si d i c a tu r quod secundum beatum Augustin u m 4 , si Pater non potest generare Filium sibi aequalem, igitur est impotens, igitur posse generare est simpliciter posse: D i c o quod consequentia est bona quod 'si Pater non potest generare Filium sibi aequalem, igitur est impotens', sed ex hoc non sequitur quod posse generare est posse, sicut modo loquimur. 2 illa om. D 3 tale om. E 4 immo] primo E et om. D 5 potemiae] pono E Deo] divinis personis Z non] nec E quam] quod add. Z 6 praedic:ari] praedicatur Z 7 ita] ideo DE 8 proportioruliter] proportiorubiliter quod Z 9 quod] quia EG haec om. DE sit] sunt D, òm. E vera om. A 10 quando] qui DE 12 huiusmodi] et add. G aeternus] et add. E creativus] crcans C 13 dico om. ABCDFG 14-15 sicut ... 15 potcntia2) perfcctio Z effectiva om. Z 16-17 Augustinum] potcntia2 om. (horn.) C sequitur add. Z 18 generare om. C 18-20 igitur ... impotens om. (horn.) E 19 quod2) quia D .. quod2 si] cum C Pater] potcst A, om. FG 20 sibi om. C 21 sicut] eo F .. modo] quo add. F
Supra, p. 34, !in. 14-15. 2 C( Scotus, Ordinatio, I, d. 20, q. un., n. 27 (ed. Vaticana, V, 314s.). 3 Supra, p. 34, !in. 15-21. 4 August., Contra Maximinum, II, c. 7 (PL 42, 762). l
36
LIBER I DIST. 20 Q. UNICA
Sicut bene sequitur 'Pater non est Deus, igitur est impotens', vel 'igitur non est omnipotens', et tamen ex hoc non sequitur quod Deus est quoddam posse. Ad probationem dico quod omnipotentia, sicut modo loquimur, non respicit omne illud quod non includit contradictionem, s hoc est dictu, omnipotens non potest efficere omne illud quod non includit contradictionem, quia non potest efficere Deum 1• Omnipotens tamen potest efficere omne factibile quod non includit contradictionem, et omne aliud a Deo quod non includit contradictionem. 10 2 Ad tertium dicitur quod fit hic distributio primo pro potentia per aequivalentiam, quia primum distributum hic est 'potentia' quae est terminus universalis secundum aequivalentiam, et secundario fit distributio pro obiecto possibili. Sed quia hoc non est logice dictum, nolo insistere ad improbandum. Sed dico quod 15 'omnipotentia' est unum nomcn aequivalcns uni signo distributivo et suo distribuibili cum uno alio termino in recto, quia omnipotens idem est quod potens facere omnia factibilia, ita quod hic non om. E igitur est impotcns l igitur non est potcns F l bene l non E Pater om. G 5 non2 om. E 6-7 hoc. .. contradictioncm om. (hom.) F 4 probationeml improbationem A 7 potest eflicere l eflicerct E 8 non om. E 9-10 et ... 6 dictul Deus D, quod add. Z contradictioncm om. (hom.) E
11 diciturl dicendum E 12 distributuml distributi15 logicclloco A improbanduml probandum BEFG quod vum EFG 14 fitl si G om. E 18 potens2] potest G hicl hoc DZ, ly E l C( L. Baudry, Le Tractatus De Principiis Theologiae attribué à G. Occam, (Études de Philosophie Médiévale XXIII, Paris 1936, prop. 1,
p. 45): « Deus potest facere omne quod fieri non includi t contradictionem. Nota quod non dico quod Deus potest faccre omne quod non includit contradictionem quia tunc posset facere se; ipse enim non includit contradictionem; sed potcst facere omne quod fieri non includit contradictionem, id est, omne illud de quo ad hanc propositionem: ipsum fit, non sequitur contradictio •. In ali o sensu loquuntur dc omnipotentia: Scotus, Ordinatio, I, d. 20, q. un., n. 17 (ed. Vaticana, V, 310) et Aegidius Romanus, Sent., I, d. 20, q. 1 (ed. Venetiis 1521, ( 114 GH); cf. infra, d. 42, q. 1 (p. 611, not. 1). 2 Supra, p. 34, lin. 21-23.
UTRUM PERSONAE SINT AEQUALES SECUNDUM POTENTIAM
5
37
factibile vel factibilia distribuuntur et non potentia. Nec universalis [est] secundum praedicationem nec secundum causalitatem nec secundum perfectionem, quia si essent duo dii omnipotentes, de utroque diceretur quod esset omnipotens, et tamen neutrius potentia contineret potentiam alterius per talem superaequivalentiam perfectionalem. (AD ARGUMENTA PRINCIPALIA]
lO
15
20
Ad primum principale 1 dico quod accipiendo potentiam ilio modo quo loquimur ad praesens, 'posse producere divinam personam' nec est minoris potentiae nec maioris ncc aequalis quam 'posse producere creaturam', quia non est possibile, sicut nec esse D eu m est possibile, hoc est: posse producere divina m persona m non est posse efficere aliquod factibile. Tamen tale posse bene infert max:imam potentiam competere illi quod potest producere creatura m; ita intelligere omnia et esse D eu m infert max:imam potentiam competere. Ad secundum 2 dico quod Filius est omnipotens, sed ex hoc non scquitur quod habet potcntiam generandi. Et quando dicitur: 'sequitur: est nullipotens, igitur non habet potentiam generandi', concedo. Sed ex hoc non scquitur aliam consequentiam esse bonam nisi hic argueretur a superiori ad inferius, quod non est verum. Sicut nec hic arguitur a superiori ad inferius 'Pater est Nec] secundum potentiam add. Z 1-2 universalis] nec add. Z 2 secundumiJ per D 4 de utroque] utrique E diccretur] dicetur F 5 potentia om. D potentiam om. A alterius om. E 8 potentiam] et add. E 9 possc] possct E 10 necl] non F Il nec3] sed B · quam] tamen A, cum BCFGZ 10-11 maioris ... nec om. (hom.) E 11 quia] quod D possibile] posse Z ncc] posse add. Z 12 possibile] posse Z 13 aliquod] aliud F : 14-16 quod ... competere om. E 15 inteiiigere] inteiiigit G ·' maxiTamen] non G mam] omnem D 16 competere] iiii add. Z 17 Filius] non add. G 18 habet om. E ' potentiam] potentia E quando] cum E 19 sequitur om. E 20 alia m] aliquam D 21 a] ab E quod] quia G 22 nec] ut A
l
Supra, p. 26, lin. 17-22.
2
Supra, p. 27, lin. 1-16.
38
LIBER I DIST. 21 Q. UNICA
nullipotens, igitur Pater non est Filius', et ideo non sequitur affirmative 'Pater est omnipotens, igitur Pater est Filius'. Per hoc patet ad confìrmationem quod hic non arguitur a superiori ad inferius 'Filius nullam habet potentiam, igitur non habet potentiam generandi', quia potentia generandi non est inferius ad distributum in antecedente, quamvis ista consequentia sit bona et teneat per aliam propositionem, scilicet per istam quod 'illud quod nullam habet potentiam non est Deus', et per consequens non potest generare Deum.
fDISTINCTIO VIGESIMA PRIMA
5
10
QUAESTIO UNICA UTRUM HAEC SIT CONCEDENDA DE VIRTUTE SERMONIS 'soLus PATER EST DEus'J
Circa distinctionem vigesimam primam quaero utrum haec sit concedenda de virtute sermonis 'solus Pater est Deus'. Videtur quod sic: Quia utraque exponens est vera, scilicet 'Pater est Deus' et 'nihil aliud a Patre est Deus', igitur haec exclusiva est vera. Secundo sic: si haec esset falsa, hoc non esset nisi quia excluderentur aliae personae; sed aliae personae non excluduntur; igitur etc. Maior est manifesta. Minorem probo: quia maior est identitas unius personae ad aliam quam accidentis ad subiectum 1-2 et ... Filius om. (hom.) E 2-.3 patet om. Z 3 quod] quia EGZ 4 igitur... potcntiam2 om. (hom.) B: igitur] Filius add. E distributum] distributivum FG 7 per2 om. FZ istam] scilicet add. E quodl om. Z il!ud quod2] est quod qui F 9 Dcum] et sic patet ad argumenta add. F, om. BC 18 a om. E exclusiva] conclusiva G 19 csset!] est E quia om. DE excludcrentur] excludcntur G 20 sed] et E aliae2 personae2 om. E 22 unius om. E
15
20
UTRUM HAEC SIT CONCEDENDA 'sOLUS PATER EST DEUS'
39
vel totius ad partes. Sed dictione exclusiva addita accidenti vel toti, non excluduntur partes nec subicctum. Quia cum ista 'tantum homo est albus' stat quod partes hominis sint albae, et cum ista 'tantum album est Sortcs' stat quod homo sit Sortes. Igitur s cum ista 'solus Pater est Dcus' stat quod Filius sit Deus. Praeterea, unum correlativo rum non excludit reliquum; Igltur cum ista 'solus Pater est Dcus' stat quod aliae personae sint Deus. Praeterea, sequitur 'solus Deus est Pater, igitur solus Pater 10 est Deus'. Antecedcns vcrum, igitur consequens. Consequentia patet per conversionem. A d opposi tu m: Sequitur 'solus Pater est Deus, igitur nullus alius a Patre est Deus'. Consequens falsum, igitur antecedens. Consequentia patet 1s quia arguitur ab exclusiva ad suam exponentem. [0PINIO)
20
Circa istam materiam est una opinio 1 quae ponit quod dictione exclusiva addita uni correlativorum non excluditur reliquum. Cuius ratio assignatur: quia per dictionem exclusivam non excluditur aliquid quod est dc intellectu termini cui additur; sed unum correlativum est de intellectu alterius; igitur etc. Minor probatur: quia illud sine quo aliud non potest intelligi nec defìniri nec esse, est de intellectu quidditativo ipsius. Similiter unum relativum magis est de intellectu alterius quam rationale est de 1 Sed om. G 2 excluduntur J nec add. G 3 sint J sunt C 4 est Sortesl] est in 13 Sequitur] quod add. G Sorte D 6 excludit] est E 10 Antecedens] est add. EFZ 14 Conscquens] est add. DEZ igitur] et add. Z 17 dictione] di. solus] tantum F 19 quia om. B 19-20 excluditur J excludit D etio C 18 excluditur J excludit D 21 Minor] maior B 22 aliud] aliquid F 24 quam] quia E 1 Haec opinio iam longo tempore a Bonaventura, Sent., I, d. 21, a. 2, q. 2 (ed. Quaracchi 1882, I, 385) citata et refutata est; cuiusnam tamen opinio est, nescimus.
40
LIBER I DIST. 21 Q. UNICA
intellectu hominis, quia rationale potest intelligi sin e ho mine; unum autem relativum non sine reliquo, igitur etc. Secundum ista diceretur ad quaestionem quod haec est vera 'solus Pater est Deus', quia cum ista stat quod Filius sit Deus. [R.ESPONSIO AUCTORIS)
Sed ista opinio non est vera, quia dictione exclusiva addita alicui subiecto excluditur omne illud a quo vere idem subiectum negatur. Sed unum correlativum vere negatur a reliquo, sicut haec est vera 'Filius non est Pater', igitur etc. Praeterea, secundum praedicta haec esset concedenda 'tantum creatura est', quia quidquid non est Creator est creatura. Igitur si Creator non excluditur, ista stant simul 'tantum creatura est' et 'tamen Creator est'. Ideo aliter dico, sicut communiter dicitur 1, quod haec est distinguenda 'solus Pater est Deus' eo quod 'solus' potest teneri categorematice vcl syncategorematice; et utroque modo dicitur esse falsa. Verumtamen dico quod si ly solus accipiatur syncategorematice, adhuc potest dupliciter accipi: uno modo pure exclusive et alio modo praecisive. Primo modo denotatur per talem propositionem quod praedicatum vere competit subiecto et quod 2 etc.] et add. Z 3 ista] istam Z diceretur] vero dicetur F est] si t E 4 si t] est E 6 opinio] si t vera add. D 7 excluditur] excludit EZ . vere om. Z 8 unum om. D 11 creatura2 om. G 12 simul om. A 13 tamen] tan10 concedenda] neganda E turn G, Pad. Univ. 14 Ideo] dico add. F dico om. ABCDFG 15 teneri] capi Z 16 utroque] eodem G dicitur om. Z 17 esse] est Z dico quod om. E ly] hic Z, om. E 19 modo! om. E praecisive] praecise DE 20 et accipiatur] accipitur G, capiatur Z om. G I Cf. Guillelmus de Ockham, Summa Logicae, p. II, c. 17 (Opera Philosophica I, St. Bonaventure, N.Y. 1974, 296-307); Gualtcrus Burlacus, De puritate artis logicae tractatus longior, p. III, partic. II. c. 1 (ed. Ph. Boehner, Franciscan Institute Publications, Text Series 9, St. Bonaventure, N.Y. 1955, 131-164); Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 31, a. 3 Resp. et ad 2; Scotus, Ordinatio, I, d. 21, q. un., nn. 7-11 (ed. Vaticana, V, 325ss.).
5
10
15
:li
UTRUM HAEC SIT CONCEDENDA 'soLUS PATER EST DEUS'
41
vere negatur ab omni illo a quo subiectum vere negatur. Et hoc cxprimitur per duas exponentes, scilicet per unam affirmativam in qua attribuitur praedicatum subiecto, et per unam aliam negativam in qua praedicatum removetur ab ilio a quo removetur s subiectum. Sicut patet hic 'tantum homo currit', sunt duae exponentes, scilicet 'homo currit' et 'nihil aliud ab homine currit' vel 'ornne aliud ab homine non currit'. Secundo modo 1 potest dupliciter accipi: uno modo quod ipsi soli sumpto et praecise posito a parte subiecti competat prae10 dicatum. Et tunc denotatur non quod praedicatum attribuitur sibi et aliis simul sumptis, sed etiam sibi nullo alio addito. Et isto modo conceditur quod solus Pater est tantus quantus est Pater et Filius, quia haec est simpliciter vera 'Pater est tantus quantus est Pater et Filius' et tamen Filius est tantus quantus est Pater 1s et Filius. Sed sic non conceditur quod solus Sortcs est populus vel exercitus. Aliter accipitur praecisive quando denotatur praedicatum posse competere alicui ipso remoto ab omni alio. Sicut dicimus quod solus Sortes potcst currere quia scilicet, nullo alio currente, 20 adhuc potest Sortes currerc. Sed non sic conccditur quod solus Sortes potest trahere navem quia, nullo trahente, ipse non potest trahere. Sic etiam dicimus quod solus Deus potest producere ignem, et non dicimus quod sola creatura potest ignem producere quia Deus, creatura non producente, posset producere ignem. 1 omni om. F negatur2J negetur GZ 3 aliam om. E 4 ab] omni add. B . ilio] ili.. negatione E 5 subiectum om. D duae om. C 7 non om. C 8 uno J primo E 9 soli om. D 10 tunc] sic Z ., attribuitur J attribuatur Z 11 simul om. G sibi2J et add. G, om. E, alio] modo add. E, termino add. Z 12 solus] Deus add. D cst2] illudA 13 et] ve! ABC 13-14 quia ... Filiusl om. (/10m.) G 14-15 et2 ... Filius om. (hom.) DZ 14 Filius2] non add. BDGZ 15 sic 0111. Z conceditur] sequitur E 17 praecisive] praecise D 18 remoto] reoepto A omni alio] ilio E Sicut] sic DZ 19-20 currere ... potest om. (hom.) E 20 Sortes om. FZ 21 nullo] alio add. F 23 quod] quia D 24 Deus] nulla add. BF2 non sic F, sed del. F2, om. D l
Id est, si sumatur praecisive.
42
LIBER I DIST. 21 Q. UNICA
Creatura autem, sine Dco producente, nullo modo potest ignem produccrc. Est autem hic advertendum quod iste modus accipiendi non differt a primo modo in propositionibus merc de praesenti et s dc inessc scd tantum in aliis. Ad propositum dico quod cxclusivc accipicndo 'solus', haec est falsa 'solus Pater est Deus'. Sed secundo modo potest haec concedi, sicut haec est vera 'Pater est Deus'; quia illo modo accipiendo 'solus', semper a termino sumpto sine 'solus' ad ipsum sumptum cum 'solus' est consequentia bona. Sed accipiendo 'so- 10 lus' tertio modo, vel non est possibile quod sic accipiatur 'solus Pater est Deus', vel erit haec falsa 'solus Pater est Deus'. Sed quia ista propositio 'solus Pater est Deus' communiter accipitur ut 'solus' tenetur exclusive, ideo sic de ca volo loqui. Et dico quod haec est simpliciter falsa, quia sequitur 'solus Pater est Deus, 1s ergo omnis Deus est Pater', et hoc secundum quod 'Deus' in consequente supponit pro personis, et secundum quod aequivalet isti 'omnis persona divina est Pater', quae est manifeste falsa. Consequentia patet per illam regulam quod 'ab exclusiva ad uni20 versalem de terminis transpositis est bona consequentia' 1• E t s i d i c a tu r quod ista regula non est generaliter vera, quia non sequitur 'tantum necessarium de necessitate est verum, ergo omnc verum de necessitate est necessarium'. Similiter, non sequitur 'tantum verum erit verum, ergo omne verum erit verum', quia aliquod verum numquam erit verum, 25 --------------- -------·-·-- ----·------
4 modo] et add. F, om. E et 0111. Z 5 in] dc E 6 dico om. A 7 Sed] si C haec] ista D 9 a] cum E 11 quod] quia G 12 est! Dcusl om. E bacc] est add. D falsa] vera G 14 ea] eadem A 18 isti] istis ABG omnis] quaelibet D 19 Censequentia patet om. E quod om. BEF 20 de J in Z, 0111. E 21 genera! iter Juniversaliter E 22 quia] quae DE 24 erit] est E 25 eritl J est G l Cf. Guillelmus de Ockham, Summa Logicae, p. II, c. 17 (ed. cit., p. 305); Gualterus Burlaeus, De puritate artis logicae tractatus longior, p. III, partic. II, c. 1 (ed. cit., pp. 132s.).
UTRUM HAEC SIT CONCEDENDA 'sOLUS PATER EST DEus'
43
sicut ista 'hoc instans est' numquam erit verum. Multae ctiam aliae instantiae possunt apponi. Ad istas r e s p o n d e o quod illa regula generaliter est intelligenda sine instantia quando exponentes exclusivae sunt cons vertibiles. Quando autem aliqua istarum non est convertibilis, non est illa regula generalis, sed oportet resolvi in aliquam aliam universalem. Sicut patet in exemplo quod ista 'nihil aliud a necessario est de necessitate verum' non est simpliciter convertibilis. Et ideo ista consequentia non valet 'tantum necessarium de neto cessitate est verum, ergo omne verum de necessitate est necessarium'. Sed debet inferri ista 'omne quod est de necessitate verum, est necessarium'. Similiter est de illa 'tantum verum erit verum', quod in uno sensu non est simpliciter convertibilis, sicut nec illa de futuro nec de praeterito. Et sic est de multis propositiots nibus de modo, de quibus nolo modo immorari. Sed ad propositum: exponentes istius exclusivae 'solus Pater est Deus' sunt simpliciter convertibiles, sicut omnes tales propositiones mere dc inesse et mere de praesenti. (AD ARGUMENTA PRINCIPALIA)
20
Ad pnmum argumentum principale 1 dico quod istae non sunt exponentes. Sed ista erit negativa exponens 'nullus alius a Patre est Deus', et hoc est speciale in divinis ubi de aliquo dicitur 1 hoc om. E instans] antecedens C etiam om. AD 2 aliae om. EF possunt] possent E apponi] poni B 3 genera!iter 0171. E 4 sunc om. A 5 Quando ... convertibilis om. (hom.) G 6 est] tenet D resolvi] resolvere Z 7 quod] quia F ista 0171. DE aliud] aut C 8 necessitate] est add. E 9 ista om. F 11-12 Sed ... neccssarium o171. (hom.) D 11 ista] ergo add. F 12 est] crit E, om. Z 14 nec2] ve! ADCG de2 om. A est om. ABF de3J in add. D 15 de modo! om. DE J modo2 om. E Sed
om. F 17 omnes nentes G, om. D
l
0171.
AF
tales om. E
Supra, p. 38, lin. 17-18.
21 erit] et A, est F
exponens] expo-
44
LIBER I DIST. 21 Q. UNICA
quod est alius et tamen non est aliud. In aliis non oportet, sed sufficit dicere 'nihil aliud a tali vel tali'. Ad aliud 1 dico quod universaliter dictione exclusiva addita accidenti excluditur subiectum, et addita toti de virtute sermonis excluduntur partes. V erumtamen dictione exclusiva addita con- s creto accidentis non excluditur subiectum, et hoc est quia tale concretum vere praedicatur de subiecto. Quia haec est simpliciter vera 'homo est albus', et ideo ista stant simul 'tantum album est animai' et 'homo est animai'. Sed de virtute sermonis ista non stant simul 'tantum homo est albus' et 'pes hominis est albus'. 10 Tamen ex communi modo loquendi non excluditur pars dictione exclusiva addita termino importanti totum, et usus talis est propter breviorem et faciliorem modum loquendi. Ad tertium 2 dico quod dictione exclusiva addita uni correlativorum excluditur reliquum. Et ad probationem adductam in 1s prima opinione dico quod unum relativorum non est de intellectu quidditativo alterius. Et dato quod esset, adhuc non sequeretur quod non excluderetur, quia pars essentialis est de intellectu quidditativo totius et tamen excluditur. Ad ultimum 3 dico quod non sequitur 'solus Deus est Pater, 20 igitur solus Pater est Dcus'. Nec habet exclusiva sic converti, sed habet converti in universalem de terminis transpositis, et non in exclusivam. 1 et om. D est2] quem D aliud] sed add. A In] divinis add. E non2 oportet om. E 2 dicere] et add. Z nihil] quod E ve!] a add. D 3 universaliter om. D 4 excluditur] excludit E , addita] additur D 5 excluduntur J excludunt A concreto] concreta G 6 excluditur] excludit ABCEFG est om. A 7 concretum] pracdicatum E 9 Scd] et E 13 breviorem] bre8 vera om. AG ista om. DE tantum album om. E vitatem Z 15 adductam] adiunctam A, additam DDF 15-16 excluditur... relativorum om. (hom.) E 17 non om. E 18 non om. C cssentialis] non add. A 19 tamen] non add. GZ 21 Nec] non F habet] haec A sic] sit A 21-22 sed habet converti om. (hom.) E 22 habet] habetur A, om. D converti] convertitur D in] scilicet A de om. Z terminis] dc add. B
non om. E
22-23 in exclusivam] inclusiva F
Supra, p. 38, lin. 19 - p. 39, lin. 5. Supra, p. 39, lin. 9-11.
2
Supra, p. 39, lin. 6-8.
UTRUM DEUS POSSIT DISTINCTO NOMINE SIGNIFICAR!
45
[DISTINCTIO VIGESIMA SECUNDA QUAESTIO UNICA UTRUM VIATOR POSSIT ALIQUOD NOMEN IMPONERE AD DISTINCTE SIGNIFICANDUM DIVINAM ESSENTIAM]
s
to
ts
Circa distinctionem vigesimam secundam quaero an viator possit aliquod nomen imponere ad distinctc significandum divinam essentiam. Quod non: Quia nomcn non imponitur nisi cognito; sed viator non potest Deum distincte cognoscere; igitur ncc nomen ab eo impositum poterit eum distinctc significare. Praeterea, secundum P h i l o s o p h u m, I Perihermenias 1 : « Voces sunt nota c carum passionum quae sunt in anima »; sed Deus non est passi o in anima; igitur vox non eum distincte significat. A d opposi tu m: Illud quod significat Deum et nihil aliud, distincte Deum significat; sed multa nomina Deum significant et nihil aliud patct de hoc nomine 'Deus'- igitur multa nomina Deum distincte significant, et illa sunt imposita a viatore, igitur etc. Circa istam quaestionem primo videndum est in generali quid nomen primo significat, secundo de proposito principali. -----
5 an l utrum D 9 Quia l nullum add. Z non om. C 13 notae l signa E, om. A 14 passio om. D 17-18 Illud ... scd om. E 18 Deuml distincte add. G, Pad. Univ. 18-20 et ... significant om. (hom.) F 18 et nihil aliud om. ABCEFG 19 Deum om. G 20 illal ita ABF 21 istaml primam G in generali om. Z 22 primo om. D
l
Aristot., De interpretatione, c. l (16a 3-4).
46
LIBER I DIST. 22 Q. UNICA
[ART. I: OPINIO J
Circa primum videtur a l i q u i b u s 1 quod vox primo significat conceptum mentis et non rem extra animam. Hoc probatur primo auctoritate A r i s t o t c l i s, I Perihermenias, sicut allcgatum est arguendo ad principale 2 . s Practcrea, voccs sunt inventae ad exprimendum conceptum mentis; scd illud primo significant propter quod exprimendum sunt invcntae; igitur primo significant conceptum mentis. Praeterea, secundum P r i s c i a n u m 3, nihil aliud est esse partem orationis quam mentis conceptum significare; igitur omnis 10 pars orationis significat conceptum mentis. Praeterea, illud per vocem significatur quod prolata voce primo apprehcnditur; sed prolata hac voce 'homo' primo apprehenditur conceptus mentis et non rcs, quia non plus una res quam alia; igitur conceptus mentis primo per voce m significatur. 1s 4 I Perihermcnia.s om. Z 5 est] in add. BFZ, ad add. D arguendo rrp. A ad om. ABC 7 propter] ad D quod] quid ABEF 8 primo om. D 9-11 Praeterea... mcntis om. (hom.) E IO significare] singulare G 11 orationis] rationis BCE 13 prol.ata ... apprehenditur2 om. E primo om. F 14 res] primo apprehenditur add. E l Thomas Aquinas, Expositio in Peri Hermeneias Arist., I, c. 1, lectio 2, n. 5 dicit: « Sed nunc senno est de vocibus signifìcativis ex institutione humana; et ideo oportet passiones animae hic intelligere intcl!cctus conceptiones ... Non enim potest esse quod signifìcant immediate ipsas reP (ed. Leonina I, in Perihermenias Arist., I, q. 2, n. 3: c Ad quaestio12b); Scotus, nem dicitur quod spccies intclligibilis immediate signifìcatur per voccm ... Vox signifìcans similitudinem in quantum signum rei, signifìcat ipsam rem, sed mediate ... • (ed. Wadding I, 187); cf. etiam S. F. Brown, « Waltcr Burleigh's Treatisc De Suppositionibus and its Influence on William of Ockham •, 2 Supra, p. 45, !in. 12-15. Franciscan Studies, XXXII (1972), 24s. 3 Sensus colligitur ex Prisciano, Instit. grammat., II, c. 3, n. 14 (ed. A. Krehl, Lipsiae 1819, 65); verba autem sumuntur forsan ex Gualtero Burlaeo: c Per Priscianum: Nihil aliud est esse partem orationis qua m mentis conceptum significare •, Quaestiones in librum Perihermeneias, ed. S. F. Brown, Franciscan Studies, XXXIV (1974), 207.
UTRUM DEUS POSSIT DISTINCTO NOMINE SIGNIFICAR!
47
(CONTRA OPINIONEM]
Contra istam opinionem: voces sunt significativae ad placitum. Igitur quod imponens intendit primo significare per vocem, illud vox primo significat. Sed imponens potest intendere significare s primo per vocem ipsam rem extra, ergo etc. Si d i c a tu r 1 quod imponcns non potest intendere aliquid significare per vocem nisi cognitum, et non potest esse cognitum sine conceptu mentis, et ideo primo significabit conceptum mentis: 10 H a e c p r o t e r v i a nihil valet, tum quia aliquid potest cognosci sine conceptu mentis, - nisi per conceptum mentis intelligas ipsam cognitionem - , sicut patet in notitia intuitiva rei singularis. Tum quia non sequitur: 'non potest aliquid cognosci sine conceptu mentis, et imponens cognoscit, igitur imponens 1s imponit conceptui', sicut non sequitur: 'nihil potest primo cognosci sine notitia sensitiva, et imponens non imponit nisi cognoscendo, . . . . . . .. ' 1g1tur tunc 1mpomt notltlac sens1t1vae . Praeterea, secundum P h i l oso p h u m in diversis locis 2 , definitio significa t quidditatem rei; sed quidditas rei non est con20 ceptus mcntis; igitur talis vox non primo significar conceptum mentis. Si d i c a s 3 quod P h i l oso p h u s loquitur dc definitionc m mente, quod illa significat quidditatcm, non sic autem defi4 potest intendere] intendi t D 5 primo J et adà. Z 7 non J nihil Z 8 primo significabit] significat hoc D 10 nihil] non E 11 mentisl] primo aàà. E 14 cognoscit] imponensl] ponens D 15 conceptui] conceptum DZ potest om. G conceptum aàà. D primo om. DE 16 sensitiva] intuitiva F cognoscendo J cognito D 17 notitiae] suae aàà. E 20 significat om. E 22 dicas] dicis Z 23 quod] quia E quidditatem] rei aàà. E · non] nec G autem om. C l Cf. Scotus, Quaest. in Perihermeneias. I, q. 2, n. l (ed. Wadding I, 187). 2 Aristot., Anal. Poster., II, c. 3, t. 15 (90b 30-31); Metaph., VII, c. 5 t. 19 (1031a 12-13). 3 Thomas Aquinas, Sent., I, d. 22, q. 1, a. 1 Resp.
48
LIBER I DIST. 22 Q. UNICA
nitio in voce, c o n t r a: dicit quod est oratio vel sermo indicans quid est esse rei. Igitur ipsa vox, secundum eum, significat quidditatem rei. (RESPONSIO AUCTORIS)
Ideo dico 1 quod quaedam nomina significant primo res extra, et quaedam significant primo conceptus mentis, et quaedam significant primo ipsas voces significativas. Et ista est antiqua distinctio quod nomina quaedam sunt primae impositionis, quaedam sunt nomina secundae impositionis. Nomina secundae impositionis sunt omnia illa quae instituuntur ad significandum ipsa nomina vel voces significativas vel proprictates et condiciones vocum significativarum. Cuiusmodi sunt ista: nomen, verbum, participium, casus, figura, numerus et cetera huiusmodi. Nomina primae impositionis quaedam sunt primae intentionis, et quaedam sunt nomina secundae intentionis. Prima sunt illa quae significant veras res: sicut homo, animai, albedo, linea et huiusmodi. Secunda sunt illa quae significant conceptus mentis: sicut genus, species, universale et huiusmodi. Hoc patct quia illud primo significatur per vocem pro quo vox primo ratione institutionis supponit. Sed nomina primae intentionis primo ex ratione institutionis supponunt pro rebus; et nomina secundac intentionis pro conceptibus; et nomina secundae impositionis pro 2 est om. C . Igitur om. E ipsa om. D 6 extra om. D 6-7 primo... significant om. (hom.) G 7 voces om. E ista om. Z 8 distinctio] opinio D .. quaedaml) quae D impositionis] impositiones BC 9 secunclae2] primae E !O il!a] nomina DZ instituuntur] imponuntur Z 11 veli] secundum G · et] ve! B 12 Cuiusmodi] cuius B nomen] nomina D 13 et cetera om. D .' huiusmodi om. EZ 14 primael impositionis om. D ;; quaedam] igitur add. D " sunt] nomina add. D 15 sunti nomina om. F 16 albedo] nigredo add. Z ;, linea om. D 17 Secunda] autem add. F sunt] nomina add. E conceptus] conceptum CDFG ;, mentis om. A 18 universale] differentia E :. patet om. E quia om. Z 19 primo2] ex add. C ratione] rationis AG 19-20 institutionis] instituit G 20-21 ratione] prirnae add. G 22 supponunt] supponit ABD ' et] sedE 20 primo om. Z 21-22 nomina ... secundae om. (hom.) Z 22 intentionis] supponunt add. E l
Cf. Guillelmus de Ockham, Summa Logicae, p. I, c. 11 (ed. cit.,pp. 38ss.).
5
10
15
21
49
UTRUM DEUS POSSIT DISTINCTO NOMINE SIGNIFICAR!
nominibus vel vocibus, sicut patet inductive. Igitur instituuntur ad illa primo significandum. Maior patet, quia illud primo significatur per vocem pro quo imponens utitur illa voce. Sed manifestum est quod hoc est illud pro quo vox primo supponit. Unde s utimur ista voce 'homo' principaliter pro hominibus. Ex isto oritur quod vox quaecumque ratione institutionis habet primo suppositionem personalem, quia ratione institutionis supponit primo pro suis significatis. T amen ratione alicuius adiuncti potest supponere pro aliquibus aliis. Et ideo dictum a l i q u o10 r u m s o p h i s t a r u m 1 dicentium quod suppositio personalis est pro suppositis, et simplex est pro primo significato, est simpliciter falsum. Quia suppositio personalis est primo pro significatis, quia eadem sunt singularia et significata. Nec potest aliqua ratio dari quare terminus non supponat primo et semper, quantum 1s est ex institutionis ratione, pro suo significato, cum intentio principalis imponentium sit uti terminis pro suis significatis. Et ideo dicit Aristotele s, I Elenchorum 2, quod quia non possumus nobiscum portare res ad disputationem, ideo utimur vocibus pro rebus quas significant. 1 inductivc] et nomina sccundae intentionis pro conceptibus add. Z 2 illud 0111. E 3 quo] intendit add. D, 0111. E utitur] uti D 5 utimur] utitur E homo om. E hominibus] omnibus EG 6 oritur] scquitur D, quaestio add. E 7 primo om. CD 8 pro om. A 8-13 Tamen ... significatis om. (hom.) E 11 et] suppositio add. Z est2 om. D , significato] significatis D 13-14 significatis] significato Z 13 sunt] suppositio sive add. D 14 quare] 16 imponentium] impoquia E supponat] supponit DE primo om. DE , et om. D nentis E sit] ut C pro suis om. E 17 quod om. G quia om. E 18 res om. E ' ideo] scd E
Cf. Gualterus Burlaeus, De suppositionibus, ed. S. F. Brown, Franciscan Studies, XXXII (1972), 37; cf. etiam Guilielmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 4, q. 1 ed. G. Etzkorn, (St. Bonaventure, N.Y. 1977, III, 8). 2 Aristot., De sophist. elenchis, c. 1 (165a 6-8). l
0CXHAM, OPERA
THEOL.
IV
4
so
LIBER I DIST. 22 Q. UNICA
(AD
ARGUMENTA OPINIONIS)
Ad primum argumentum 1 alterius opinionis dico quod non est intentio P h i l o s o p h i 2 quod voces primo signifìcant passiones animae, sed quod passiones animae et voces sunt quaedam signa ordinata, ita quod voces instituuntur ad signifìcandum, non s ipsas passiones animae, sed res illas quarum sunt illae passiones, et aliquo modo illae passiones sunt signa illarum rerum. Quare autem vox sic signifìcans plura acque primo non sit aequivoca sicut alia, dictum est prius 3 • Ad secundum 4 dico quod voces sunt inventae ad exprimen- to dum res et ad exprimendum conceptum et passiones mentis. Et ideo aliquae signifìcant res et aliquae signifìcant conceptus mentis. Sicut istae voces 'homo', 'animai' et huiusmodi sunt inventae ad exprimendum res. Aliae autem sunt inventae ad exprimendum ipsos conceptus, et non tantum intellectiones et obiecta talium ts intellectionum, sed aliquae sunt inventae ad exprimendum affectiones, tristitias, delectationes et huiusmodi, quae sunt actus voluntatis et passiones consequentes. Ad tertium 5 dico quod mentis conceptus aliquando vocatur omne cognitum ab intellectu. Et isto modo omnis pars orationis 20 signifìcat mentis conceptum, hoc est, signifìcat aliquid quod mens concipit. ------------
-·
---·-
3 Philosophi om. A 4 sed ... animac2 om. (hom.) E . quod] quia G, om. F 6 animae ... passiones2 om. (hom.) C illas] ipsas BCZ 7 Quare] quarum G 9 sicut om. E 10 inventae] et add. ABCD 11 rcs et ad exprimendum om. alia] aliqua D, om. AEFG 12 et om. C significant2 om. EZ J conccptum DF 13 homo] et (hom.) B add. F 14 autem om. F suntl res add. E 15 ipsos conccptus] ipsum mentis conccptum Z , intellectiones l intentiones E 16 exprimendum] definitiones add. F, mentis add. Z , affcctiones] et in affectiones add. ABCDFG, Gotinga, Maz. 962, Merton 106, Pad. Univ., affirmatio17 delectationes] delectiones A 20 Et om. GZ ;1 pars l nes add. Ciessa se d del. Giessa2 per A 21 conccptum om. E est] quod add. E
3 4
Supra, p. 46, lin. 2-5. 2 Aristot., De interpretatione, c. 1 (16a 3-4). Guillclmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 4 (ed. cit., p. 139). Supra, p. 46, lin. 6-8. 5 Supra, p. 46, lin. 9-11.
UTRUM DEUS POSSIT DISTINCTO NOMINE SIGNIFICARI
5
10
15
51
Ad quartum 1 dico quod non est universaliter verum quod illud primo per vocem significatur quod primo apprehenditur ipsa voce prolata, sed illud pro quo ipsa vox profertur primo ex ratione institutionis, et hoc est illud pro quo 2 supponit quantum est ex se, quamvis ratione adiuncti possit supponere pro aliquo alio. Et huiusmodi, pro quo terminus prolatus quantum est ex ratione institutionis semper supponit, est res et non conceptus. Quare autem conceptus primo apprehenditur ratio est ista: quia terminus non institutitur nisi ad significandum res quarum est conceptus. Et ideo, quia quacumque re intellecta potest haberi conceptus, et habito conceptu non propter hoc potest statim et faciliter haberi cognitio rei, ideo primo et communius habetur conceptus, prolata voce, quam quaecumque res singularis. Verumtamen a quocumque apprehendente conceptum ad prolationem vocis, primo aliqua res singularis intclligebatur ante cognitionem illius conceptus. (ART. Il: PROPOSITUM PRINCIPALE. 0PINIO THOMAE AQUINATIS)
Circa secundum principale 3 dicunt a l i qui 4 quod «secundum P h i l o s o p h u m, voces sunt signa intentionum et 3 ipsal om. D 4 et] ad G , illud l dico om. C 2 significatur] significata m B pro qua sic D, Paà. A111011., pro qua Giessa, Goti11ga, accurativc AB, accurative quod Paris Nat. 15,904, Fior., H, accusative quod CF, Cambr. 101, Merton 106 seti del. accusative rt corr. quod in hoc, Maz., quod E, primum quod Vat., primo accusative quod G, primo positum quod Paà. L'lliF. supponit] praesupponit C 6 est] vox adà. Z ex] se aàd. C 9 instituitur] institutionis B nisi om. Z 10 Et om. E potest haberi om. G 11 et!] sed D habito] habitu G 12 haberi om. E rei] rerum G et] quia E, om. D habetur] intelligitur D 13 conceptus sic DFHZ, Paris Nat. 15,904, Paà. Antoll., res ABCE, communis add. H 15 intelligebatur] in18 secunduml om. ABG 19 sunt om. E telligitur E 2 Vel lege 'accusative quod' ita scilicet l Supra, p. 46, lin. 12-15. ut 'quod' sumatur non in casu nominativo sed in casu accusativo, seu ut sit illud 'quod' vox supponit et non aliquid quod supponit vcl habet suppositionem; cf. apparatum criticum. 3 Supra, p. 45, !in. 22. 4 Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 13, a. 1 Rcsp.
52
LIBER I DIST. 22 Q. UNICA
intellectus sunt similitudines rerum. Ideo voces referuntur ad res signifìcandas mediante conceptione intellectus. Et ideo secundum quod aliquid a nobis intellectu cognosci potest, sic a nobis signifìcari potest et nominari. Sed Deus in hac vita non potest a nobis videri per suam essentiam, sed cognoscitur a nobis ex creaturis s secundum habitudinem principii et per modum excellentiae et remotionis. Et ideo potest nominari a nobis ex creaturis, non tamen nomen signifìcans ipsum exprimet divinam essentiam secundum quod est, sicut hoc nomen 'homo' exprimit sua signifìcatione essentiam hominis secundum quod est; signifìcat enim 10 eius defmitionem declarantem essentiam eius. Ratio enim quam signifìcat nomen est defìnitio, ut dicitur IV Metaphysicae • 1• (CoNTRA
OPINIONEM THOMAE)
Contra istam opinionem primo: quo modo intelligat P h il o s o p h u s quod voces sunt notae passionum, non intentionum, 1s dictum est prius 2• Secundo: quod dicit quod non cognoscitur a nobis nisi secundum habitudinem principii et per modum cxcellentiae et remotionis, et quod eodcm modo potest nominari a nobis, ergo nullum nomen imponimus Deo nisi quod signifìcat habitudinem Dci tamquam principii ad creaturam vcl per modum w excellentiae et remotionis. Sed consequens est falsum, ergo antecedens. Falsitas consequentis patet, quia si sic, Deus non diccretur bonus nisi quia principium bonitatis creatae vel excellentior bo3 intellectu] intelligitur AE .. cognosci] 1 intellectus] intentiones FZ ·' res] voces E concipi D 5 per] in D suam essentiam] sua essentia D 8 nomen om. G ipsum om. D 10 enim] suam E 11 definitionem] dispositionem D li Ratio] homo F 12 nomen om. E 15 notae om. A .. non] sive D, et F ,' intentionum] intellectuum D 16 dicit] dicitur F quodl] Deus add. D 16-17 a nobis om. Z 18 etl om. C 19 nullum om. A . signi21 ergo] et add. DFZ 22 patet] apparet E. non] nisi A 23 quia] ficat] significet E est add. E , creatae] creaturae Z
l Aristot., Metaph., IV, c. 7, t. 28 (1012a 23-24). lin. 2-7.
2
Supra, p. 50,
UTRUM DEUS POSSIT DISTINCTO NOMINE SIGNIFICAR!
5
10
15
20
53
nitate creata vel quia non est bonitas creata. Sed hoc posito, non esset aliqua ratio quare aliqua nomina dicerentur de Deo et aliqua non. Quia sicut possum dicere quod Deus est bonus quia principium bonitatis creatae vel excellentior ca vel quia non est illa, ita dicam quod Deus est angelus quia est principium angeli vel quia excellentior angelo vel quia non est angelus; et eodem modo de asino. Praeterea, quod dicit quod nomen significans Deum non exprimit divinam essentiam secundum quod est: c o n tra h o c a r g u o ex dictis suis postea. Quia postea dicit quod 1 « nomina significant Deum secundum quod intellectus noster cognoscit ipsum. Intellectus autem nostcr, cum cognoscat Deum ex creaturis, sic cognoscit ipsum secundum quod creaturae ipsum repraesentant •· Ex isto arguo sic: illud per nomen exprimitur, secundum istum, quod per creatura m repraescntatur; sed per creaturam repraesentatur divina essentia ut est haec divina essentia; ergo essentia divina sic per nomen exprimitur. Sed ad istud videtur respondere ibidem 2 quod creatura imperfecte Deum repraesentat, et quod non repraesentat omnem rationem in Deo, nec rationem absolutam divinae essentiae, sed ipsam perfectionem creaturae in divina essentia perfectionaliter contentam. Sed istud nihil valet. Tum quia non sequitur 'repraesentat 1 creata!) causata D ·· creata2) causata D 2 esset] adhuc add. F aliqua2 om. A :: direrentur] dicantur D 3 Qui a] est add. D 4 creatae] causatae D 5 est! om. E angelus] asinus D quia] quod E angeli] asini D 6 quial] est add. E, om. DZ angelo] eo D ,. angelus] asinus D , modo] dicam add. E 6-7 et ... asino om. D 8 quod! om. DF , dicit] dicirur F 9 secundum] sed G 10 posteal quia om. Z Quia postea2] quod post D 12 ipsum] rationem E, om. D cum om. E 13 ipsuml om. Z ipsum2 om. E 13-14 repraesentant J praesentant E, sed creaturae ipsam divina m essentiam repraesentant add. D 15 illud om. G 16 creaturam!) causam A 16-17 sed ... repraesentantur2 om. (hom.) G 18 sic om. E Sed om. E istud] illud EZ 20 et quod] 17-18 ergo essentia divina om. F quia F 21 sed] secundum Z .' creaturac] est C, naturae Z 23 istud] illud BDEZ Tum om. D
Thomas Aquinas, Summa tlzeol., I, q. 13, a. 2 Resp.
2
Ibidem, ad 1.
54
UBER l DIST. 22 Q. UNICA
divinam essentiam imperfecte, ergo non repraesentat divinam essentiam distincte', sicut non sequitur 'aliquis cognoscit aliquod simplex imperfecte, ergo non videt illud distincte', sicut alibi est ostensum 1• Et huius ratio est quia cognoscere vel repraesentare aliquid distincte non est aliud quam cognoscere vel repraesentare s quidlibet intrinsecum illi. Tum quia omnis ratio quae est realiter in divina csscntia est illa unica essentia absolute vel persona vcl relatio. Et ita impossibile est aliquid assimilari vcl rcpraesentare aliquam rationem exsistentem in Deo nisi assimiletur vel repraesentet divinam essentiam secundum quod est, vel personam vel 10 relationem. E t si d i c a s, sicut dicit alibi 2 , quod «in Deo est invenire distinctionem rationum, quae realiter et vere in ipso sunt, quae quidem sunt unum re et differunt ratione », et ideo potest una ratio rcpraesentari, alia non repraesentata: 1s 3 I s t u d n o n v a l e t, quia supra ostensum est quod istud principium istius est manifeste falsum, scilicet quod aliqua possunt esse unum realiter et tamen differre ratione. Praeterea, quod postea dicit 4 quod «hoc nomen 'homo' exprimit sua significatione esscntiam hominis secundum quod est; si- 20 gnificat enim eius definitionem declarantem essentiam eius », istud non est verum, quia hoc nomen 'homo' significat primo essentiam 1-2 divinam2 essentiam om. A 2 aliquod om. E 3 simplex] simpliciter E . imperfecte] imperfectione A 4 cognoscere] agere D 6 quidlibet] quodlibet DEFZ, quilibet G
Tum om. E
ratio] resE
7 in om. E
essentia!J quae add. G
illa om. G
ve!! persona
om. E 8 assimilari] assimilare D 11 relationem] rationem AI3D, relatio E 12 invenire] reperire E 13 rationum] relationum E quael realiter om. E 14 re] realiter E 15 repraesentari] repraesentare ABCDE alia] aliqua D 16 supra] prius E est om. D 17 scilicet] et E 18 unum] idem E tamcn om. DEZ 20 sua istud] illud BZ, om. E 21 enim om. E 22-1 (p. 55) hoc ... significatione 0111. E hominis] homines E est om. E nomen om. D l de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 3, q. 5 (ed. cit., pp. 471-476). 2 Thomas Aquinas, Sent., I, d. 22, q. 1, a. 3 Resp. 3 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 3 (ed. cit., pp. 75-98). 4 Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 13, a. 1 Resp.
UTRUM DEUS POSSIT DISTINCTO NOMINE SIGNIFICAR!
55
hominis et non defìnitionem. Sed hoc nomen 'homo' et defìnitio hominis idem signitìcant et neutrum est signitìcatum alterius. [REsPONSIO AUCTORIS AD PROPOSITUM PRINCIPALE]
5
10
15
:?n
Ideo dico aliter ad istum articulum 1 quod viator potest imponere nomen ad distincte signifìcandum Deum vel divinam essentiam. Hoc patet quia quicumque potest vere intelligere aliquid esse distinctum ab alio, potest instituere nomen ad illud distincte signifìcandum. Sed viator potest vere intelligere et scire Deum esse distinctum ab omni alio, igitur etc. Praeterea, si viator non posset instituere nomen ad distincte signifìcandum divinam essentiam, hoc non esset nisi quia non potest Deum distincte intelligere. Sed hoc non obstat, quia vox aliqua potest aliquid distincte significare quod numquam fuit distincte intellcctum. Patet de hac voce 'homo' quod distincte signifìcabit hominem futurum etiam sine nova impositione. S i d i c a t u r quod non praecise signitìcat illum hominem, h o c n o n o b s t a t, quia distincte signitìcat ipsum et omnes alios. Praeterea, sicut tactum est arguendo ad oppositum 2 , illud per nomen distincte signitìcatur quod praecise signitìcatur, et nihil aliud signifìcatur, nec per ipsum connotatur. Sed hoc est possibile viatori, quia potest imponere a ad signitìcandum illam 2 significatum] significativum BZ 4 dico] d.icitur D, om. EZ articulum] argumentum D, dico add. EZ 5-.{i cssentiam] ve! divinam potentiam add. E 6 patct] potest D 7 ab alio om. E quicumque] quaecumque BC, om. D potest] viator add. D , aliquid om. D nomen om. E 11 hoc om. E ,; nisi om. G quia] quod B 12 hoc om. B 14 quod] quae DZ 15 significabit] significat EZ 15-16 etiam... hominem om. E 15 etiam] et F . impositione] add. C 17 quia] quod D 19 tactum] dicrum E est] in add. D 20 nomen] vocem D 22 possibile] impossibile AE illam] divinam Z, essentiam add. DZ
I
Supra, p. 45, lin. 22.
2
Supra, p. 45, lin. 17-20.
56
LIBER I DIST. 22 Q. UNICA
et nihii aliud, nec aliquid aliud connotando, sicut hoc nomen 'deitas' nihii connotat aliud in creaturis. Praeterea, potest aliquis imponere hoc nomen a ad significandum quodcumque animai quod occuret sibi cras. Hoc facto, distincte significat illud animai, et significabit apud omnes voientes uti voce sicut imposita est, quantumcumque illud imponens non distincte intelligat, nec forte distincte intelliget quando sibi occurret. Dico ergo quod 'aliquod nomen distincte aliquid significare' potest intelligi uno modo quod non significet aliquid aliud nec connotet nec det intelligere ex vi institutionis aliquid aliud. Et isto modo potest Deus distincte significari, quantumcumque Deus non sic concipiatur a nobis. Secundo modo potest aliquid intelligi distincte significare aliquid aliud quia significat illud et non aliud, - sive connotet aiiud si ve non-, et sic potest distincte significari. Tertio modo potest intelligi aliquid distincte significari, quando ex vi institutionis et communi usu utentium, nihil aliud ad proiationem vocis occurit regulariter. Et sic non potest aliqua vox distincte Deum significare viatori quia, proiata quacumque voce significativa, intelligenti significationem vocis aiiquid aliud occurit, scilicet conceptus communis Deo et aliis. Sed isto modo non intelligitur quaestio proposita. S i d i c a t u r 1 quod nomen non exprimit rem nisi intelli1 connotando] cognoscendo C sicut] sed C , hoc om. E 2 nihil] non Z aliud om. E 3 hoc nomen om. E 5 significat] significabit E 6 uti] hac add. D imposita 7-8 occuret] occurit C 9 nomen est om. E .. quantumcumque] quantum E illud] ille D om. A 10 intelligi] dupliciter add. D:: nec] ve! ACDFG 11 aliud om. D 12 significari] significare G 13 concipiatur] concipitur F 14 distincte sic AD, om. cet. codd. significare] significari A li aliud sic Z, Giessa, secundum add. E et om. E 14-16 aliquid ... significari om. (hom.) A 15 sic] similiter add. Z, Giessa2 ' distincte om. F 16 potest] ali101, om. E r· significari om. E 17 et] in FG 18 occurit] occuret AD, quis add. concurrit G ; regulariter] realiter FZ, Pad. L"niv. ('), veraciter (?) 19 significare] intel20 intelligenti] intelligit C , significationem J ligere E :; viatori om. F ,; quacumquc] aliqua E significatio C vocis Jnec D :: aliquid] aliquod B 22 non om. E l
Thomas Aquinas, Sent., I, d. 22, q. 1 Resp.
5
10
15
20
UTRUM DEUS POSSIT DISTINCTIO NOMINE SIGNIFICAR!
5
10
15
20
57
genti, ergo sicut res intelligitur, ita per vocem exprimitur; sed res quae Deus est, non distincte intelligitur; ergo etc. : Praeterea, ornne quod alicui significatur sub eadem ratione potest intelligi ab eodem; igitur si vox potest Deum sub ratione deitatis significare viatori, viator poterit Deum distincte intelligere et sub propria ratione deitatis. Consequens falsum, quia nihil est amatum nisi cognitum; ergo nihil est distincte amatum nisi distincte cognitum; sed Deus non p o test distincte cognosci, ergo nec distincte diligi nec per consequens distincte significari: A d p r i m u m i Il o r u m 1 concedo quod nomen non exprimit rem nisi intelligenti, et ideo intelligenti distinctc cxprimit rem quamvis intelligens non eam distincte intelligat. Quia exprimerc rem distincte intelligenti non est nisi vocem apud intelligentem significare talem rem et non aliam, et quod intelligens hoc cognoscat. Hoc autem est possibile, quamvis intclligcns non distincte illam re m intelligat. Sicut patet: aliquis videns sole m non distincte videt nec intclligit solem quia non videt distinctc quidquid est ipsius solis, et tamen ista vox 'sol' apud eum distincte significar solem quia significat sibi illam rem quam videt confuse et nullam aliam. Ita est de nomine significante alicui divinam essentiam, quam tamen non intelligit in se quia non intelligit eam m se sine conceptu medio. Ad s e c u n d u m 2 concedo quod aliquid potest ita distincte 2 ergo om. E 4 potest2) intclligi add. E 5 deitatis] distincte add. D significare] singulare E 6 Consequens] est add. DZ falsum] assumptum probatur quia sub eadem ratione potest aliquid diligi qua significatur. Ergo sub eadem ratione intelligi. Consequentia tenet add. Z 8 distincte2 om. G 9 diligi] ergo add. Z , per conscquens om. Z 10 iliorum] dico add. AG, et add. A 11 et ideo intelligenti2 0111. (hom.) BD 13 distincte om. B 14-15 intclligens hoc cognoscat] intellectus significar D 15 autem om. G possibile] impos16 intelligat J G patet] aliquid add. D 18 est sibile G intel!igens J intellectus D om. E solis om. E ista] ipsa E, om. G ' sol om. E 20 et nullam aliam om. Z aliam) et add. F ,, alicui om. E 21 quam] quoniam E, quantum G tamen om. G non2 om. ABC 23 secundum] primum D , ita distincte] indistincte E
l
Supra, p. 56, lin. 23 - p. 57, lin. 2.
2
Supra, lin. 3-9.
58
LIBER I DIST. 23 Q. UNICA
amari sicut significari. Et ideo concedo quod aliquid potest distinctius amari quam cognosci, quia distincte amo Deum et appeto beatitudinem particularem quae mihi dabitur, et tamen illam non ita distincte intelligo sed tantum in quodam conceptu. Et quando dicitur quod nihil est amatum nisi cognitum, concedo. Sed ex hoc non sequitur quod nihil est distincte amatum nisi distinctc cognitum, quia aliquid potcst distinctius amari quam cognosci. Unde sicut res non potest intclligi nisi intelligatur conceptus, et tamen potest eadem res appetì vel diligi quamvis non appetatur vel diligatur conceptus, ita potest res distincte diligi quamvis non distincte intelligatur. Per pracdicta patet ad argumenta principalia.
5
10
[DISTINCTIO VIGESIMA TERTIA QUAESTIO UNICA UTRUM HOC NOMEN 'PERSONA' SIT NOMEN PRIMAE
15
INTENTIONIS VEL SECUNDAE]
Circa distinctionem vigesimam tertiam quaero utrum hoc nomen 'persona' sit nomen primae intentionis vel secundae. Q u o d s i t nomen secundae intentionis videtur quia in definitione eius cadit intcntio secunda, quia individuum cadit in eius definitione, et individuum est nomen secundae intentionis, igitur etc. 1 quod] significari add. D 1-2 sicut ... amari om. (hom.) B ,. distinctius om. E 2 quia] et E 3 beatitudinem J visionem A dabitur] debetur E 4 ita om. F " tantum J tamen D 6 ex] quod D hoc] hac parte E quod] quia G 7 cognitum] cognoscitur A 8 res] substantia D 9 ve!] et F diligi] diligatur AD 10 ve!] non add. E : distincte om. G :: diligi] intelligi E quamvis] quam BC 11 distincte] illudadd. F 12 praedicta] dieta E principalia] etc. add. 13 lR ve!] an Z 19 Quod] quia E quia] quod G 20 intcntio J definitio E
20
UTRUM 'PERSONA' SIT NOMEN PRL'dAE VEL SEC. INTENTIONIS
59
Praeterea, si non csset nomen secundae intentionis, cum dicatur de pluribus, necessario esset tcrminus universalis. Conscquens falsum. Praeterea, si esset nomcn primae intentionis, tunc essct sys nonymum cum natura intellectuali completa, et per consequens unum non definiretur per reliquum. Consequens falsum. A d opposi tu m: Illud per quod respondetur ad guaestionem factam per 'quid' de re, non est nomen secundae intentionis. Sed hoc nomen persona 10 est huiusmodi, secundum beatum A u g u s t i n u m 1 , quia si quaeratur de personis divinis 'qui d tres sunt', respondetur quod sunt tres personae. Ergo persona est nomen primae intentionis.
( 0PINIO HENRICI GANDAVENSIS]
Ad quaestionem dicitur quod persona est nomen secundae 1s intentionis quia importat principaliter intentionem secundam. « Quia2 sicut individuum in omni substantia, ita suppositum in
natura substantiali et persona in natura intellectuali; sed individuum et suppositum dicunt tantum rcm secundae intentionis; igitur et persona tantum dicit rem secundae intentionis ».
1-4 cum ... intentionis om. (horn.) E 2-3 Conscquens] est add. Z 3 falsum] igitur etc. add. D 5 intellectuali] intelligentia D, et add. Z 6 Conscqucns] est add. Z 7 oppositum om. G 8 illud om. Z 9 re J aliquo BC, 0111. AG non om. C nomcnl J terminus Z Sed] et G, om. E 11 quid] quae E quod] quia F, quae G 12 persona] non add. ADCDZ primae] secundae Z 15 quia] quod D 17 et om. F 19 igitur ... secundae om. E intentionis] impositionis E
l August., De Trinit., V, c. 9, n. 10 (PL 42, 918; CCL 50, 217s). Henricus Gandavensis, Summa quaest., a. 53, q. 5 (ed. Paris. 1520, II, f. 66T). Ipsa verba autem ab Ockham citata, sunt ex Scoto recitando opinionem Henrici, Ordinatio, I, d. 23, q. unica (ed. cit., V, p. 350). 2
60
LIBER I DIST. 23 Q. UNICA
[CoNTRA OPINIONEM HENRIO]
Contra istam opinionem arguo 1• Quandocumque aliquod nomen non significar aliquid per modum possibilis et significatum suum competit rei non per operationem intellectus, illud est nomen primae intentionis. Sed tale est hoc nomen 'persona', et circumscripto omni opere intellectus Pater est persona, quia non est persona per operationem intellectus. Igitur persona est nomen primae intentionis. S i d i c a t u r quod secundum istam rationcm species esset nomen primae intentionis, quia circumscripto omni opere intellectus, si Sortes et Plato essent in rerum natura, adhuc essent eiusdem speciei sicut essent duac personae, igitur species ita est nomen primae intentionis sicut persona: H o c n o n v a l e t, quia Sortes et Plato non dicuntur esse eiusdem specici nisi quia ab eis potest abstrahi aliguis conceptus communis eis. Et ideo si haec tunc sit concedenda, 'species' significabit per modum possibilis, vel hoc totum 'ciusdem specici'. Sed sic non est de persona. Non enim dicitur Pater persona quia potest formari circa eum talis intentio vel talis, scd est talis et non alia. Praeterea, individuum, suppositum, singulare et huiusmodi, sunt nomina primae intentionis; igitur similiter persona est nomen primae intentionis. Consequentia patet per rationem istius. Antecedens probo de hoc nomine 'singulare'. Quia singulare est idem quod unum numero, immo unum numero et singulare 3 possibilis] possibilem BE 5 et] quia DZ 6 opere] operatione E intellectus] praeterea add. E 9 quod secundum istam rationem] secundum istos quod E 10 quia om. E opere] operationc E 12 ita] illa BCDEG, om. F 13 primae] secundae E 14 dicuntur] dicunt D esse om. Z 15 aliquis] quidam E, unus Z 16 si om. D haec] scilicet Sortes et Plato sunt eiusdem speciei add. Gies.
Cf. Petrus Aureoli, Scriptum, I, d. 23 (ed. cit., ( 526).
5
10
15
20
25
UTRUM 'PERSONA' SIT NOMEN PRIMAE VEL SEC. INTENTIONIS
5
10
15
20
61
videntur esse nomina synonyma. Sed unum numero est nomen primae intentionis, quia unum est nomen primae intentionis, et similiter numerus est nomen primae intentionis. Igitur singulare est nomen primae intentionis, et eadem ratione individuum, suppositum et huiusmodi, sunt nomina primae intentionis. Ideo dico ad quaestionem quod persona est nomen primae intentionis. Circa quod primo videndum est guid sit persona et guomodo distinguitur a supposito, secw1do guid intentio secunda et intentio prima. (ART. 1: Qum
EST PERSONA?)
Circa primum dico quod suppositum non habet quid rei, sed tantum qui d nominis; nec habet definitionem exprimentem quid rei sed tantum definitionem exprimentem quid nominis. Definitio autem exprimens quid nominis potest esse ista: 'suppositum est ens completum, non constituens aliquod ens unum, non natum alteri inhaerere, nec ab aliquo ali o sustentificari'. Per primam particulam excluditur quaclibet entitas partialis, - sive actualiter componat sive non -, quia nihil quod potest esse pars est ens completum sed tantum ens partiale. Et ita excluditur anima separata et quaelibet forma substantialis et etiam materia. Per secundam particulam excluditur divina essentia, quia quamvis sit ens completum, tamen constituit unum ens, scilicet Patrem et Filium et Spiritum Sanctmn. Et propter idem excluditur quaelibet rclatio et unum constitutum ex essentia et spiratione activa. Per 1 videntur] dicuntur DF "numero om. A 2 quia ... intentionis2 om. (hom.) F et om. D 2-4 et... intentionis om. (hom.) CEZ 4 eadem ratione] ibi E individuuml et add. F 6 ad om. Z 7 videndum] scien5 et huiusmodi om. E, nomina add. F primae om. E dum E 8 distinguitur l distinguatur Z · quidl est add. F, sit add. Z 8-9 secunda et intentio om. (hom.) FG 9 intentio om. Z 11 suppositum] persona D 12-13 nec ... nominis om. (hom.) Z 13-14 Definitio ... nominis om. (hom.) C 14 esse om. A 15 en.s2l per se add. D ·· natum om. A 16 alteri l ali i E sustentificari l sustentari F, sustentatum Z 17 particulam om. C quaelibetl quaedam G 18 sive non om. A • pars] quod add. D 20 etl) etiam add. CFG forma substantialisl substantia E materia om. A 22 tamen] non add. C, om. E ens2l completum add. E 23 etl) etiam add. AC 24 actival actione D
62
LIBER I DIST. 23 Q. UNICA
tertiam particulam excluditur quodlibet accidens, quia quodlibet accidens, - sive inhaereat sive non -, natum est inhaerere. Per quartam particulam excluditur natura assumpta a Verbo, quia illa est a Verbo sustentificata. Definitio autem exprimens quid nominis personae potest esse s ista: persona est suppositum intellectuale. Et ita differunt ista sicut superius et inferius. Et potest dici quod ista descriptio personae est eadem tam cum definitione B o e t h i i quam R i c h a r d i. Quia Bo e t h i u s 1 sic descripsit personam: 'persona est rationalis naturae individua substantia', volens per 'individuam sub- 10 stantiam' intelligere suppositum substantiale, et per 'rationalem naturam' intellectualem. Et ideo non intellexit per 'individuam substantiam' tantum substantiam exsistentem in praedicamento sed omnem substantiam completam non natam constituere aliquod unum ens, per 'rationalem naturam' intelligens naturam in- 15 tellectualem. Definitio autem R i c h ardi 2 est ista quod 'persona est intellectualis natura e incommunicabilis exsistentia', intelligens per 'incommunicabilem exsistentiam' omne illud quod non communicatur alteri, nec sicut pars nec sicut constitutum nec sicut acci- zo dens nec sicut sustentificatum. Et ita per 'incommunicabilem exsistentiam' intelligit suppositum, et ideo additio sibi quod est -------
quia] et C 4 sustcntificata] sustcntiva ABC, sustcntata Z 6 est om. A . ita om. Z 7 ista] ipsa G 8 qw.m Richardi om. EG 9 descripsit] describit EZ 10 substantia] substantialis AB per om. E 11 rationalcm] rationalc F 12 intellexit] intclligit ABF 14 substantiam] aliam FG, 0111. E 15 naturam!] creaturam Z 17 autem om. F quod persona] per qw.m B 18 exsistcntia intel!igcns] extrema exsistens E 19 non o111. E 20 constitutum] constitutivum ABCGZ, constitueru E ncc3 sicut3 accidcns om. E 21 sustentificatum] sustentativum E, sustentatum Z incommunicabilem] communicabilcm D, in additi o] addo C, diccndum E, addendo Z add. A 22 intelligit] intel!igitur Z si bi] similiter E
2 RicharBoethius, De persona et duabus naturis, c. 3 (PL 64, 1343). dus a S. Victorc, De Trinit., IV, cc. 21, 22, 23 (PL 196, 944-946). Hacc definitio colligitur ex his capitulis a Scoto, (cd. cit, V, p. 355ss.).
l
UTRUM 'PERSONA' SIT NOMEN PRIMAE VEL SEC. INTENTIONIS
63
'intellectualis naturae' vult habere quod persona est suppositum intellectuale.
[O PINIO Scon J Ex isto patet quod opinio a l i quorum non est conveniens s quando dicunt quod persona, ultra naturam vel entitatem positivam, non dicit nisi duplicem negationem duplicis communicacabilitatis. Quia, ut dicunt 1, « communicabile dicitur dupliciter: uno modo dicitur communicabile pluribus quod est idem cuilibet eorum, ita quod quodlibet sit ipsum, sicut universale dicitur 10 communicari suis inferioribus; alio modo communicatur aliquid ut forma, qua aliquid est sed non est ipsum, ut anima communicatur corpori. Et utroque modo deitas est communicabilis, et neutro modo est persona communicabilis, et ita duplex est incommunicabilitas quae pertinet ad rationem personae; propter ts quod anima separata licet habeat primam incommunicabilitatem, non tamen est persona, quia non habet secundam ». [CoNTRA OPINIONEM Scon]
20
Ex ista opinione sequitur quod materia esset suppositum [et] non persona, quia sibi competit ista duplex incommunicabilitas, quia nec est communicabilis ut universale nec ut forma materiae. Similiter sequeretur quod natura assumpta esset persona quia neutro modo est communicabilis, quia non potest esse forma alicuius, nec est unum universale commune multis. ---------
1 haberc] diccre E
persona] natura Z
4 isto] quo Z
conveniens] inconveniens G
5 ultra] ultima G 6 non] nihil Z nisi om. A 7 ut om. D dicunt] quod add. DE communicabile] pluribus add. D 9 eorum] illorum EFG . quodlibet] eorum add. D dicitur] se add. A 11 ipsum) primum C ut] si eu t D 12 Et!) sed E modo] est add. G 13 neutro] nullo E communicabilis om. E ita om. Z B-14 incommunicabilitas] communicabilitas E 14 quae] quia C rationcm) rcm E 15 primam om. D 16 tamen om. E quia) quae EG secundam] unam ABG 1R suppositum) quamvis add. D 19 non persona om. A 20 utlj nec E 21 esset 0111. G 23 alicuius) alterius AB est 0111. ABE l
Scotus, Ordinatio, I, d. 23, q. un., n. 16 (cd. Vaticana, V, 357).
64
LIBER I DIST. 23 Q. UNICA
Similiter, prius ostensum est 1 quod nihil nisi sola divina essentia est communicabile per identitatem, quia in omnibus aliis eo ipso quod aliquid communicatur alteri, non est ipsum nec e converso, et ita non communicatur sibi ut sit ipsum. Sirniliter, sequeretur quod patemitas esset suppositum vel persona formaliter, quia nec est communicabilis ut universale nec ut forma, quia se c un d u m i s tu m a l i bi 2 , relatio nec est actus nec forma essentiae. Si dicatur, sicut d i c i t i s t e a l i b i 3, quod negatio duplicis dependentiae est formale in ratione personae vel suppositi, scilicet negatio dependentiae actualis et negatio dependentiae aptitudinalis. Et ideo quia istae negationes non competunt illis de quibus argutum est, ideo non sunt personae. Nam animae separatae non potest competere negatio dependentiae aptitudinalis, nec materiae nec naturae assumptae competit negatio dependentiae actualis : I s t u d n o n s u f f i c i t, quia concedit propositum quod negatio duplicis incommunicabilitatis praedictae non sufficit ad rationem personae. Similiter, ex isto sequeretur quod essentia divina esset persona, quia sibi competit negatio duplicis dependentiae praedictac, quia nec essentia divina dependet nec est nata dependere. Et eodem modo potest argui de qualibet relatione in divinis. 1 Similiter J sicut A ' sola om. EF 1-2 essentia orn. E 2 in om. E 3 ipso om. E 5 quod paternitas orn. E 6 communicabilis] 4 et orn. D ita] ideo F .. ipsurn] ipsi E 9 iste om. A. alibi om. E quod] non BC, non add. AZ communicabile A ut] nec CE, om. G 10 personae ve! om. D suppositi] suppositis A 11 et negatio2 dependentiae2 om. E 12 quia] quod Z . non om. E 13 est] et add. E 14 negatio sic DZ, Giessa, Pad. Anto11., om. cet.
5
10
15
20
65
UTRUM 'PERSONA' SIT NOMEN PRIMAE VEL SEC. INTENTIONIS
Ideo dico, sicut prius 1, quod persona est suppositum intellectuale, et quod suppositum est ens completum etc. (ART.
Il:
QUID EST INTENTIO PRIMA ET QUID SECUNDA
?]
Circa secundum 2 dico quod intentio prima vocatur res reas liter exsistens 3 • Intentio autem secunda vocatur aliquid in anima rebus applicabile, praedicabile de nominibus rerum quando non habent suppositionem personalem sed simplicem. Sicut sunt 'species', 'genus', quae verificantur de istis terminis 'homo', 'animai', 'asinus', 'lapis' et huiusmodi, non quando supponunt personaliter 10 et pro suis significatis, sed quando supponunt simpliciter et a quolibet significato per talem terminum vere removentur. Utrum autem talia sint realiter et subiective in anima vel obiective tantum, non refert ad propositum. Nec hoc spectat determinare ad logicum, qui tamen principaliter distinctionem inter nomina pri15 mae intentionis et secundae intentionis habet considerare. Quia logicus praecise habet dicere quod in ista propositione 'homo est species', subiectum supponit pro uno communi et non pro aliquo significato suo. Utrum autem illud commune sit aliquid reale vel non sit reale, nihil ad eum sed ad metaphysicum. l persona om. E 2 quod om. Z ens om. E 4 Circa secundum dico quod om. C 1 dico om. A 5 exsistens om. E autem om. E 6 applicabile] applicando A i praedicabile] pracdicabilis D quando] quae E non om. G 10 significatis] suppositis E et2 om. E 12 sint om. E subiective J successive sint E : vel] an Z 13 determinare] determinat F intentionis2 om. D : Quia] 14 distinctionem inter] dictione nisi E 15 intentionisl om. Z quod E 17 subiectum] pro A , supponit] suppositum AC 18 autem om. AF 11 aliquid om. Z ve!] aut F 19 sit] aliquid add. D
Supra, p. 62, !in. 5- p. 63, !in. 2. 2 Supra, p. 61, !in. 8-9. 3 Aliter loquitur Ockham de prima intentione in Summa logicae, parsI, c. 12 (ed. cit., pp. 41-44). Capitulum 51 eiusdem operis, quae probabiliter redactum est a discipulo Venerabilis Inceptoris, Adam W odeham - Ockham 'volente vel saltem consentiente'- innuit istam mutationem doctrinae. Cf. ibidem, c. 51, pp. 162-171, et p. 162, not. l. l
OCKHAM, OPERA
1ÌIEOL.
IV
5
66
LIBER I DIST. 23 Q. UNICA
Ex istis patet 1 quod nomen sccundae intentionis est illud quod imponitur ad signifìcandum talia de nominibus rerum praedicabilia, quando supponunt simplicitcr et non pro suis signifìcatis. Ex quo patct ulterius quod nomen quod non ex ratione institutionis pro talibus supponit scd pro aliquibus aliis, non est nomen sccun- s dae intentionis sed primae. Et ideo talia nomina 'suppositum', 'individuum', 'singulare', 'persona', cum - quantum est ex ratione institutionis - semper supponant pro rebus, nec possunt pro aliis supponere quantum est ex ratione institutionis, - licet aliquando ratione adiuncti, propter quod adiunctum tota propo- 10 sitio est distinguenda pencs tertium modum aequivocationis - , sequitur quod talia nomina sunt nomina primae intentionis et non sccundac. Assumptum patet, quia in talibus propositionibus omne suppositum est res, omne singularc est substantia vel accidcns, omnis persona est natura intellcctualis, et in talibus vere fìt sup- 1s positio pro rebus. Quia ista 'omnis persona est natura intellectualis' non verifìcatur nisi pro rebus et non pro quibuscumque aliis. Sed ista 'omnis specics praedicatur dc pluribus differenti bus numero' non verifìcatur pro aliqua re tali, sed praecise pro aliquo communi praedicabili de termino significante res quando suppo- 20 nit non pro rebus sed pro se. Per praedicta patet ad rationem primae opinionis 2 quod assumptum est falsum quod individuum et suppositum dicunt tanl sccundae] primae E est om. E 2 imponicur] imponens G 3 non om. G 6 ideo] cum add. D suppositum] 4 quod] nullum add. ABCDFG, Vat. 2088, del. Cima 8-9 scmper... institutionis om. (hom.) C 8 suppooppositum A 7 cum om. DE nant] supponunt E possunt J posset D 9 Iicct J sed F lO ratione J alicuius add. Z adi uncci] possunt add. D propter quod adiunctum om. E 12 nominai om. DE .. sunt nomina2 om. B intentionis om. C 15 natura om. CE talibus] et add. D .. vere] semper E fie] est F 16 pro] in A natura om. E 17 non2J tamen G aliis om. E 18-19 numero om. ABCF 20 communi] termino E, om. F 22 rationem J rationcs E opinionis] nam add. D quod om. ABCDFG 23 quod] quia G l Cf. Guillelmus de Ockham, Quodl. VII, q. 16. lin. 18-19.
2
Supra, p. 59,
UTRUM 'PERSONA' SIT NOMEN PRIMAE VEL SEC. ISTENTIONIS
67
tum rem secundae intentionis. Immo ista sunt nomina primae intentionis quia quando supponunt personaliter, supponunt tantum pro rebus et verifìcantur de nominibus rerum quando illa nomina supponunt pro suis signifìcatis et non pro se ipsis nec pro aliis s a suis signifìcatis. Unde ista non est vera 'homo est singularis' nisi pro re et non pro aliqua intentione secunda. [INSTANTIAE CONTRA SOLUTIONEM AUCTORIS)
Sed contra praedicta p o t es t o bi c i: p r 1m o, qma scqueretur quod persona non esset unum per se, quia includeret 10 negationes; sed negatio non facit per se unum cum positivo. Praeterea, nullum nomen primae intentionis est commune omni enti nisi 'ens' vcl synonymum enti vel passio entis; sed unum vcl singulare non est aliquid huiusmodi; e}::"go non est nomen primae intentionis, et per consequens nec suppositum nec 1s persona. Praeterea, sicut species 1 ad genus ita singulare ad speciem; ergo sicut intentio speciei est inferius ad intentionem generis, ita individuum vcl singulare erit intentio inferior ad intentionem spec1e1. Praeterea, illud nomen in cuius defìnitione ponitur intentio secunda est nomen secundae intentionis; sed in defìnitione individui ponitur intentio secunda, quia sic defìnitur: 'individuum est quod de uno solo praedicatur', et 'praedicari' est intentio secunda; ergo etc. l ista l ilio E, sta t quod Z 2 tantum l etiam B 5 significatis om. E 6 et om. E pro2 om. B 8 primo l sic add. F quia l quod D, om. E, tunc add. D S-9 sequeretur l sequitur F 9 esset l est F lO negationes l negationem E · negatio non facit l nega12 enti2l enris D :i entisl ens D 13 unuml nutiones non faciunt A per se om. E mero add. DF huiusmodil et tamen est commune omni enti add. D 14 nec2l et ACG, ve! F 17 inferiusl inferior D 20 ponitur om. E intentio om. G 21 secundal non add. E nomen om. A 22 quial et G est om. E 23 et ... secunda om. F l
C( Scotus, Ordinatio, II, d. 3, p. l, qq. 5-6 (ed. Vaticana, VII, 488).
68
UBER I DIST. 23 Q. UNICA
Praeterea, secundum dieta p r i u s 1, 'praedicari' vere convenit rei quia res vere praedicatur; igitur non sequitur 'tale nomen verifìcatur de re, igitur non est nomen secundae intentionis'. Praeterea, album, nigrum et huiusmodi, sunt termini accidentales et accidentium, et tamen supponunt pro ipsis subiectis. Ergo eadem ratione, quamvis 'suppositum', 'persona' et huiusmodi supponant pro rebus, poterunt esse nomina secundae intentionis.
5
[REsPONSIO AUCTORIS AD INSTANTIAS]
A d p r i m u m 2 istorum dico quod persona est unum per se, si eu t album per se est homo. V erumtamen definitio exprimens quid nominis ipsius personae non signifìcat praecise aliquid per se unum. Quia praeter naturam intellectualem ponuntur ibi negationes quae non signifìcant aliqua facientia per se unum cum natura intellectuali, et ideo non est defìnitio exprimens quid rei sed tantum quid nominis. Et ex isto sequitur quod defìnitio exprimens quid nominis personae non est exprimens aliquid per se unum m quocumque genere. Ad secundum 3 dico quod 'unum', 'singulare' et huiusmodi, sunt passiones entis, guia sunt de ente praedicabilia tantum secundo modo dicendi per se. Sed suppositum vel potens esse suppositum est passio substantiae, quia omnis substantia vel est suppositum vel esse potest, et hoc secundum quod substantia praecise suppo1 secundum] contra Z dieta] praedicta E 1-2 convenit] competit DZ 3 non 4 album] et add. DFG 5 et!] id est EZ, om. G accidendium] accidentia F 7 nomina] termini Z 10 sisubiec:tis] substantiis Z 6 quamvis] tales termini add. D cm] si add. D , est om. E ;: homo] Sortes per se est homo add. D 11 ipsius om. D 11-12 per se unum om. A 12 Quia praeter] per E . ibi] duae add. E 13 cum] contra D 14 inte!lectuali] intelligibili Z rei om. G 15 nominis] et add. ACF 15-16 exprimens om. A 19--20 secundo modo] secundum modum BF 21 suppositum] substantia D 22 potest] suppositum add. Z .. secundum quod] prout Z . praecise om. E om. Z
l Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 4 (ed. cit., II, pp. 142-143); c( etiam Prol., q. 2 (ed. cit. I, pp. 109-111). 2 Supra, p. 67, lin. S-10. 3 Supra, p. 67, lin. 11-15.
10
15
20
UTRUM 'PERSONA' SIT NOMEN PRIMAE VEL SEC. INTENTIONIS
69
nit pro illis quae sunt per se in genere substantiae. Sed persona est passio illius quod est suppositum et natura intellectualis. Ita quod si ista 'ali qua res est persona' si t per se aliquo modo dicendi per se, eri t per se secundo modo et non primo modo. Quia numquam s aliquid negativum- nec aliguid in cuius defìnitione exprimente quid nominis ponitur aliquid negativum - praedicatur per se primo modo de aliquo praecise importante rem sine tali negativo, sed vel praedicabitur per accidens vcl secundo modo dicendi per se. Sed est advertendum guod nolo dicere quod illud quod est 10 suppositum vel persona praedicatur sic secundo modo dicendi per se, sed quod isti termini, qui sunt voces vel conceptus, praedicantur per se secundo modo. Ad tertium 1 dico quod non est omnino simile guod sicut se habet species ad genus, ita se habet singulare ad speciem, quia illud 15 quod est singulare est vera res extra animam, sed illud quod est species vel genus non potest esse res extra animam, quamvis secundum unam opinionem de conceptu possit esse res subiective exsistens in intellectu. Tamen quantum ad hoc est simile quod de quocumque praedicatur illud quod est species quando stat pro 20 rebus, de eodem praedicatur illud quod est singulare et non e converso, sicut est de ilio quod est species respectu illius quod est genus. S i d i c a t u r: si unum oppositorum si t nomen secundae intentionis, reliquum erit nomen secundae intentionis; sed uni3 est om. G sit] sic ABDEF 2 intellectualis] intelligibilis Z l per se om. F 4 erit] et A :• per se om. F secundo] primo E modo!] dicendi per se add. Z' primo] secundo E 5 nec] vd E 6 praedicatur] praedicari D 7 negativo] negatione Z 8 praedicabitur] praedicatur A vd2] per se add. D 9 illud quod3 om. E 10 praedicatur] per se D, per se add. E 13 omnino om. E 14 genus om. A 15 vera] una Z 16 ve! genus om. B 17 subiective] sine E 18 in] anima seu add. Z Tamen om. Z 19 stat J stant E 20 non om. G 21 est l om. F 24 intentionisi] et add. EF reliquum J aliud F .! eri t ... intentionis2 om. F ' erit] et G, est Z
l
Supra, p. 67, lin. 16-19.
70
LIBER I DIST. 23 Q. UNICA
versale et singulare sunt opposita et universale est nomen secundae intentionis; igitur et singulare: D i c o q u o d assumptum de quibuscumque oppositis non est verum, quamvis esset verum dc oppositis contrariis a quorum uno possit aliquid transmutari ad reliquum, si talia possent esse quorum unum posset esse intentio secunda. Ad quartum 1 dico quod in definitione exprimente quid nominis ipsius individui non ponitur aliqua secunda intentio. Unde ista descriptio 'individuum est quod praedicatur de uno solo' non exprimit quid nominis. Sed definitio sua exprimens quid nominis debet esse ista 'individuum est ens completum' et non aliud, vel aliqua huiusmodi. Praeterea, dato quod essct eius definitio exprimens quid nominis, posset dici quod non sequitur 'intentio secunda ponitur in eius definitione, igitur est nomen secundae intentionis'. Sicut non sequitur 'nomen aliquod primae intentionis ponitur in dcfinitione speciei, igitur species est nomen primae intentionis'. Undc hacc est differentia inter nomina primae intcntionis et sccundae, quod nomina primae intentionis sunt illa quae quando supponunt personaliter praecise stant pro rebus, non in quantum pracdicabilia de aliis. Nomina secundae intentionis stant pro aliquibus praedicabilibus de rebus. Sicut quando dico 'omnis homo currit', 'homo' stat praecise pro rebus, non in quantum illae res sunt dc quibuscumque praedicabiles. Scd quando dico quod 'omnis spc1 et2] ve! G est l et B 2 et singubre l etc. E 5 possit l potest F . aliquid J aliud 6 quorum om. G possct] potest D possct esse] esset Z E si] se BC possent] possit E 9 quod om. G 10 nominis!J eius add. D Sed om. E 8 ipsius om. DZ Unde] immo E 14 posset] potest DFG 15 igitur] non add. GZ est om. E. Sicut] 12 aliqua] alia DE quod add. F 18 nomina] nomen E et] nomina add. B secundae] et add. A, intentionis add. B 19 quod J quia FZ intentionis J seu impositionis add. E quae om. A quando J stant et add. D 20 in quantum] quantum A, sunt add. D 21 Nomina] praedicabilia add. E 22 de] pro ABDG, om. E rebus om. E Sicut] scd G 23 homo] subiectum F 24 quibuscumque] quocumque E dico quod om. E 1
Supra, p. 67, !in. 20-24.
5
10
15
20
71
UTRUM 'PERSONA' SIT NOMEN PRIMAE VEL SEC.
cics pracdicatur de pluribus differenti bus numero', subiectum stat pro aliquibus in quantum sunt pracdicabilcs dc aliis. Ad quintum 1 dico quod 'praedicari' potest dici intentio secunda quamvis competat vcrae rei, quia non tantum competit 5 rei sed ctiam intcntioni sccundae. Et quia non potest competere rei nisi per opcrationem intellcctus, - vel potest dici quod est unum communc per praedicationcm, non per se primo modo, rei et intentionibus in anima -, et ita aequivalenter est nomen tam primae intcntionis quam secundae. 10 Ad ultimum 2 dico quod 'album' et 'nigrum' et huiusmodi dicuntur termini accidentalcs quia, quamvis supponant pro subiectis, tamen principaliter important accidcntia. Non sic autem est de istis tcrminis 'singulare', 'suppositum', 'persona', et huiusmodi. 15 S c d h o c v i d c t u r e s s e c o n t r a praedicta, quia prius dictum est 3 quod termini ex ratione institutionis scmper supponunt pro suis significatis, igitur principaliter supponunt pro illis qua c principalitcr significant; igitur cum tal es termini principalitcr significant ipsas formas, principaliter supponent pro 20 ipsis formis: D i c o q u o d non est magna cura quid dicatur dc principali significato talium terminorum, quia quidquid dicatur, [dicitur J de eis. T amen dico quod semper rationc institutionis supponunt pro ipsis subiectis quac sunt significata ipsorum, quamvis zs forte ipsae formae sint principaliora significata. Et quod dictum 2 pracdicabilcs l praedicabilia Z dc sic DH, pro cct. codd. 5 Et om. G potest competere] competit D 6 per] propter F 7 praedicationem] scd add. D 10 dico om. A et! om. EF 12 tamen om. E principalitcr J et add. G 15 esse om. D 16 termini l non E ratione J vi D 17 significatis om. E 18 cum l quia D 19 significant l significent E supponent] supponunt BDEFG 20 ipsisl illis E 23 semper om. E 24 subicctisl substantiis Z quael qui G ipsorum om. E 25 ipsac formae om. D sintl sunt G .. principali ora l principalia DF, principium E significata l significatis E l Supra, p. 68, lin. 1-3. q. un. (p. 49, lin. 6-16).
2
Supra, p. 68, lin. 4-7.
3
Supra, d. 22,
72
LIBER I DIST. 24 Q. I
est prius 1, debet intelligi quando terminus non habet duo significata, unum principale et aliud quasi connotatum vel datum intelligi. (AD
ARGUMENTA PRINCIPALIA]
Ad p r i m u m argumentum principale 2 patet quod 'individuum' non est nomen secundae intentionis sed primae. Ad s e c u n d u m 3 patebit, distinctione vigesima quinta 4, quomodo aliquod universale praedicatur de Deo et aliquod non, quia tale universale quod pluraliter praedicatur de pluribus quae possunt esse una res, non est inconveniens praedicari de divinis persorus. Ad t erti u m 5 dico quod non sequitur, quamvis sit nomen primae intentionis, quod sit synonymum cum natura intellectuali completa, quia in eius definitione exprimente quid nominis ponitur aliquid negativum vel aliquid definitum per tale negativum quod non ponitur in definitione naturae intellectualis.
[DISTINCTIO VIGESIMA QUARTA QUAESTIO I UTRUM UNITAS QUA DEUS DICITUR UNUS SIT ALIQUID ADDITUM DEO]
Circa distinctionem vigesimam quartam quaero primo utrum unitas qua Deus dicitur unus sit aliquid additum Deo. 1 est om. BCFG ·: terminus] resE 2 connotatwn] modo stratum C datum] dantA 5 argwnentum om. DEFZ 9 pluraliter] personaliter D, universaliter EZ 13 primae] secundae E quod om. E 15 aliquidlj aliquod F aliquid2 definitum] indefinitwn A aliquid2 om. Z tale] talem A 16 quod] et E ·: ponitur] praedicatur C definitione] et add. G 21 vigesimam quartam om. C
4
l Ibidem. 2 Supra, p. 58, lin. 19-22. 3 Supra, p. 59, lin. 1-3. Infra, d. 25, q. l, (p. 139, lin. 15-24). 5 Supra, p. 59, lin. 4-6.
5
10
15
UTRUM UNITAS SIT ALIQUID ADDITUM DEO
5
lo
15
73
Q u o d si c: Quia passio entis aequaliter se habet secundum unitatem et diversitatem ad omne ens cuius est passi o; sed unitas creatura e dicit aliquid additum ipsi creaturae; igitur et unitas Dei dicit aliquid additum Deo. Assumptum patet, quia quando aliquid potest esse sine alio et cum ilio, illud aliud est aliquid sibi additum; sed ista substantia potest esse una et potest non esse una; igitur unitas est aliquid sibi additum. Praeterea, illud quod praedicatur de alio secundo modo dicendi per se, significar aliquid sibi additum; sed 'esse unum' pracdicatur secundo modo dicendi per se de Deo; igitur etc. Praeterea, quando aliquid praedicabile de aliquo non significar aliquid additum, addito uno alteri est nugatio, et per conscquens hic esset nugatio 'unus Deus', quod est manifeste falsum. A d o p p o si t u m: Si unitas esset aliquid additum Deo, aut esset aliquid absolutum vel ali qua relatio addita; sed manifestum est quod nec est absolutum nec relatio addita; igitur etc. [OPINIO THOMAE AQUINATIS]
20
Ad quaestionem dicitur quod unitas non dicit aliquid positivum additum Deo, sed tantum dicit negationem divisionis. Ad cuius evidentiam dicitur quod 'unum' uno modo convertitur cum ente, et alio modo est principium numeri. Primo modo unum nihil positivum dici t additum rei 1, « quia illa priva t divi-
------ ---------------------------------
l sic] primo add. F 2 se habet om. A secundum] ad Z unitatem] identitatem D 4 aliquid om. E 5 Dea om. C 6 sine om. E et] potest add. D et cum illo om. F aliquid om. F 7 isca] aliqua D et ... una2 om. (hom.) E 9 quod om. E alia] aliquo AB 10-11 significat ... se om. (hom.) E 13 aliquid] sibi add. E uno alteri est] uni alteri erit Z 13-14 et ... nugatio om. (hom.) E 14 esset] est D manifeste om. D 16 aliquid!J aliquod Z aut] velE ·: aliquid2] aliquod D 16-17 absolutum] additum add. E 17 ve!] aut F est! om. BC est2 om. E 21 dicit negationem om. D • 24 unum] dictum A quia] et E l
Thomas Aquinas, Quaest. disp. de potentia, q. 9, a. 7 Resp.
74
LIBER I DIST. 24 Q. I
sioncm quae est per oppositionem formalem quac nullam quantitatem concernit. Sed multitudo consequens divisionem secundum quantitatem et unitas eam privans sunt in genere quantitatis. Et ideo illud unum aliquid accidentale addit supcr illud de quo dicitur quod habet rationem mensurae; alias numcrus ex unitate constitutus non esset aliquod accidens ncc alicuius generis species ».
5
(CONTRA OPINIONEM THOMAE)
!sta positio in multis deficit. Primo in hoc quod dicit quod unum quod convertitur cum ente privat divisionem formalem, ita quod multitudo opposita non est nisi per oppositionem formalem. Quia duae animae separatae nullam habent oppositionem formalem, et tamen sunt simpliciter multae. Secundo deficit quia ponit quod unum quod convertitur cum ente non dicit aliquid positivum additum, et tamen unum in genere quantitatis dicit aliquid positivum additum. Primo, quia quando aliqua duo sunt convertibilia, et sic se habent ad invicem quod neutrum addit aliquid supcr aliud, tunc quaecumquc contenta sub illis convertibilibus sic se habent ad inviccm guod neutrum addit aliquid super aliud. Ergo sicut entitas, em et unum in communi sic se habcnt quod unum non significat aliquid additum enti, ita quantitas continua et unum convertibile cum ca, - quod est principium numeri, per istum 1 - , sic se habebunt guod unum sic dictum non dicet aliguid positivum additum guantitati continuae. 1 oppositionem] opcrationem E 2 conccrnit] concludit E 5 quod] quia BF alias] aliter D 6 nec] ve! F 8 posi ti o] opinio F in multis om. F 9 quod 0111. BE 10 apposita] uni add. E 11-12 Quia ... formalcm om. (lzom.) E 13 quia] quod Z ponit] dicit DE 14 aliquid] aliquod Z 14-15 et ... additum om. (hom.) AE 15 aliquid] aliquod Z Primo] probo F duo 0111. D 16 et om. G 17 aliud] reliquum E 17-19 cune... aliud om. (hom.) E 17 illis om. A 17-18 convertibilibus sic DZ, Pad. Anton., Pad. Univ., convertibilia cet. codd. 19 aliud] reliquum Z et om. E in communi] communiter Z sic om. ABCDFGZ 20 aliquid] ;Wquod Z 21 cum] in G 22 istum] unurn E habebunt] habent DF 23 dicct] dicit DEF l
Ibidem, et ad 17.
10
15
20
UTRUM UNITAS SIT ALIQUID ADDITUM DEO
75
Si d i c a tu r 1 quod praeter unitatem quae est principium numeri, habet quantitas continua aliam unitatem sibi essentialem quae nihil addit quantitati continuae, et quod illa per se continetur sub uno convertibili cum ente et non unitas quae est prins cipium numeri, c o n tra: ex isto sequeretur quod eiusdem re essent duae unitates, quod videtur impossibile. Praeterea, s e c u n d u m i s t u m 2 , unum quod est principium numeri aliquid addit accidentale quia habet rationem mensurae; sed unitas quaecumque quantitatis aequaliter habet 10 rationem mensurae; igitur quaelibet unitas quantitatis aequaliter est principium numeri. Praeterea, si unitas quae est princ1pmm numeri aliquid adderet positivum, aut illud positivum additum esset aliquid absolutum aut relatio. Non absolutum, quia si sic, vel esset substantia 1s vel quantitas vel qualitas. Sed inductive patet quod nihil tale est additum. Nec addit aliquid respectivum, quia quaero de fundamento et termino illius respectus. Et cum non possit idem esse fundamentum et terminus respectus realis, et ipsa quantitas est fundamentum, oportet quod aliquid aliud sit terminus illius re20 spectus. Et manifestum est quod nihil aliud potest dari, quia quocumque dato, illo destructo, poterit remanere illa quantitas continua et per consequens erit una sine tali termino. Praeterea, si ideo unum quod est convertibile cum ente non 1 praeter] per AE 2 aliam] aliquam D, unam E essentialem] aequalem Z 3 quae] et om. G quod om. F quia G :: addit quantitati continuae] dicit additum continuo D 3-4 continetur] continentur D, contineatur E 4-5 principium] numerandi seu add. E G essent] plures seu add. E quod] est add. G videtur] est C, esse add. D 5 rei om. A 9 quaecumque] quaeli8 numeri] est add. C addit] additum C accidentale] actualc G quantitatis om. E 9-10 sed ... mensurac om. (lzom.) C habct... acqualiter 0111. bet AG (hom.) A 10 igitur] quia F 12-13 adderet] addet AB, addit DE, additur G 13 aut illud positivum om. (hom.) E aut] ad G additum] aliquid G aliquid] aliquod Z, 0111. D 14 esset om. Z 15 quod] quia F 16 addit] addat C, om. DEGZ !7 et l om. A illius 18 et I] scd E respcctus] illius A rcalis] talis E et2] ctiam A respectus om. EZ Et2 om. E 19 oportet] sedE illius om. E 21 poterit] potuit AC illa] ipsa E 1
Ibidem Resp.
Supra, p. 74, lin. 4-5.
76
LIBER I DIST. 24 Q. I
addit aliquid positivum quia salurn privat divisionem, eadem ratione unum quod est principium numeri non addet aliquid positivum quia salurn privat divisionem. Quod unum quod est principium numeri salurn privat divisioncm, secundum principia istius 1, patet, quia posita quantitatc cum indi visione, omni alio 5 circumscripto, ipsa simplicitcr una est. Igitur, posita quantitatc, nullo alio addito nisi sola indivisione ita quod non sit actualiter divisa, simpliciter ponetur unitas. Ergo unum quod est principium numeri nihil addit super quantitatem, quae est una, ms1 salurn privationem divisionis. te (RESPONSIO AUCTORIS]
Ideo aliter dico ad quaestionem. Et primo praemittam aliquas distinctiones, secundo eliciam aliquas conclusiones rnihi certas, tertio relinquam aliquas magis dubias aliis vel alias discutiendas, quarto dicam ad formam quaestionis, quinto movebo aliqua dubia et solvam. Circa p r i m u m dico quod 'unum' dicitur de multis. Aliquod enim est unum quod nullam multitudincm realem partium realiter distinctarum includit, sicut angelus est unus et anima intellectiva est una. Aliquid autem est unum quod multitudinem partium realem includit. Et illud subdistinguitur, quia quoddam includit multitudinem partium eiusdem rationis, et aliquid includit multitudinem partium alterius rationis. Exem-----
------
1 addit] dicit E positivum] non add. D eadem rationc] quod A, oportet C, autem add. D 2-4 non ... numeri om. (11om.) AC 2 addet] adderet F 3 divisioncm quod] 5-7 omni ... quia E 4 privat] privct ABFGZ 5 istius] ut add. C quia] quod E 6 simpliciter] simul G est 0111. A 7 nullo] nec C 8 poindivisione om. (hom.) E netur] poneretur F quod] quoddam A 9 una om. E 12 aliter] quod add. G ad quaestionem om. E 13 certas] creatas A 15 aliqua om. Z 17 de multis] multipliciter D 18 Aliquod] aliquid E enim] quia D 19 realiter distinctarum] distinctam A 20 Aliquid autem] aliquod etiam Z 21 includit om. A 22 multitudinem om. E · rationis] rei C 23 aliquid] quoddam C, aliquod DZ, aliud E l
Supra, p. 73, !in. 24 - p. 74, !in. 1.
15
UTRUM UNITAS SIT ALIQUID ADDITUM DEO
5
10
15
20
77
plum primi: de quanto quantitate molis et de forma augmentabili per additionem partis ad partem, de qua d i c t u m e s t s u p r a 1• Exemplum secundi: de substantia composita. Alia distinctio est quod unum aliquid est proprie et stricte, sicut illa de quibus dictum est 2 • Aliquid est unum improprie et large, sicut regnum dicitur unum vel populus unus et mundus unus. Et est tale unum quod non potest praedicari nisi de multis de quibus simul sumptis nullus conceptus per se in genere nec aliquis similis sibi - qui scilicet significet aliquas res non connotando aliquid - potest vere praedicari. Sicut populus nec est homo nec animai nec substantia nec ens, secundum quod ens est commune univocum in quid omni enti, de quo dictum est prius 3. Unde haec est vera 'nullum animai est populus', quia quaelibet singularis est vera, et per consequens haec est vera 'populus non est animai' et ita de omnibus consimilibus. Aliis modis potest dici unum, isti tamen sufficiunt ad propositum meum. Tertia distinctio est quod accidens multipliciter accipitur. Uno modo stricte pro aliquo reali aliquid aliud formaliter informante, sicut albedo dicitur accidens parietis quem formaliter infermat, cum quo non facit unum per se. Alio modo dicitur accidens multum improprie pro aliquo praedicabili, quod contin1 quanto om. E 2 qua] quo Z 3 supra] prius E 4 est! quod] aliquod Z 11 aliquid om. Z 5 quibus] qua E est] divisione una add. D Aliquid] aliquod D ;; unum] et add. F 5-6 et l.arge om. G 6 regnum om. A unum om. E ve!] et D populus] dicitur add. D, om. E et] ve! EZ 7 potest om. D 8 simul] sic Z 9 sibi om. D scilicet om. E 10 vere] esse AC 11 necl] est add. Z nec2 substantia om. D quod om. E 12 est!J vere D, om. EG commw1e] subiectum D quid] dictum de add. D de] in A 13 Unde] directe E, verum G 14 haec] non add. F 15 non om. F , ita] est add. E , Aliis] etiam add. Z 16 tamen] non G sufficiunt] proficiunt A 17 meum] pro ista quaestione et sequenti add. D 18 multipliciter om. G 19 aliud om. G formaliter] realiter DG 21-22 non ... pro om. A 21 facit] fit C unum om. E l Guillclmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 17, q. 7 (ed. cit., III, pp. 519ss.). 2 Supra, p. 76, !in. 18-23. 3 Guillelmus de Ockham, Script11m i11 I Se11t., d. 2, q. 9 (ed. cit., II, p. 317).
78
LIBER I DIST. 24 Q. I
genter de aliqua re, ipsa non corrupta, praedicatur. Et isto modo potest dici quod 'creare' accidit Deo ex tempore, quia scilicet creans est unum praedicabile quod de Deo praedicatur contingenter, Deo non corrupto. Circa s e c u n d u m I prima conclusio erit ista quod hoc nomen 'unum' vel 'unitas', praedicabile de aliqua re simplici per carentiam quarumcumque partium realiter distinctarum, non importat aliquid reale additum illi, nec absolutum nec respectivum. Quod non absolutum patet, quia illud vel esset substantia vel qualitas, quia orune absolutum simplex per carentiam quarumcumque partium est substantia vel accidens. Sed illud absolutum non potest esse substantia manifestum est, nec potest esse qualitas. Tum quia talis substantia per potentiam divinam potest separari a tali qualirate, ipsa substantia remanente, et per consequens remanente una sine tali qualitate. Tum quia illa qualitas est una sine aliqua tali qualitate absoluta addita, ergo multo magis ipsa substantia, sccundum modum arguendi C o m m c n t a tori s, IV }vfetaphysicae 2 • Nec illud additum poterit esse respectus realis additus, quia ille non posset esse sine termino; sed ista substantia potest esse una si ne omni alio termino; ergo etc. Dico igitur quod res talis est una sine omni alia re- sive absoluta sive respectiva - addita. Verumtamen hic non est praedicatio per se primo modo 'res est una' sed tantum secundo modo, si sit per se. Et hoc quia hoc praedicabile significar istam rem et quamlil non om. E praedicatur] praedicetur F 2 quia] sicut add. A 3 quod] quia G Dea] eo G contingenter] praedicatur add. A, om. D 5 sccundum] argumentum add. D erit] est DF 8 reale om. D 9 patet om. B vell om. F Il ve!] aut F 13 ta!is om. D potentiam] omnipotentiam E potest] posset Z 13-14 quaillud om. A litate] ve! quantitate add. D 15 illa om. Z aliqua] alia F 16 addita om. E ergo] sic E, ve! G 19 posset] potest D 20 ergo om. E etc. om. EZ 21 igitur om. ABCFG . una om. E amni] quacumque D re] addita add. E 21-22 sive absoluta om. A 22 hic] haec Z, hoc E, srd corr. E2 non om. E 23-24 per se om. E 24 praedicabile] possibile G I Supra, p. 76, lin. 13. (cd. luntina, VIII, f. 32rb).
2
Averroes, In Aristot. Metaph., IV, t. 3
5
10
15
20
UTRUM UNITAS SIT ALIQUID ADDITUM DEO
79
bet aliam dc qua praedicatur, connotando aliquid aliud ab ista, ita quod in dcfìnitione exprimente quid nominis ponetur cns et aliquid negativum, ut dicatur quod est ens et non entia. Et si isto modo a l i i i n t e 11 i g a n t 1 quando dicunt quod unum s non addit ultra illud quod est unum nisi negationem vel privationcm divisionis vel multitudinis, concedo cum eis. Si tamen intelligatur ista additio alicubi fieri, - nisi in defìnitione exprimente quid nominis -, non videtur mihi quod bene dicunt, quia dico quod talis res est una, nullo imaginabili addito sibi. 10 Si d i c a tu r quod negatio competit sibi; ergo aliquid advenit si bi, saltem negatio: re sponde o q u o d 'aliquid convenire alteri' est dupliciter, vel per realem inexsistentiam vel convenientiam vel per pracdicationem. Primo modo nihil aliud importatum per unum convenit isti rei. Secundo modo tale negati15 vum potest sibi competere, non per hoc quod aliquid- competit sibi a parte rei, immo per hoc quod aliquid sibi non competit a parte rei. Sicut aliquis dicitur caccus, non propter hoc quod aliqua caecitas a parte rei sibi competat, scd per hoc quod sibi non competit visus a parte rei, qui tamen potcst competere sibi. Sic 20 Sortes dicitur non-albus, non quia aliquid imaginabile a parte rei sibi conveniat, sed quia sibi non convenit albedo. Et ita universaliter talia praedicabilia negativa compctunt illis de quibus 1 ab ista] absolutum E, re add. D 2 ponetur] ponatur D, ponitur EG, poneretur F 3 negativum] necessarium A entia] esscntia G si om. E 4 intelligant] intelligunt E 5 unum 0111. E 6 vcl multitudinis om. E multitudinis] multiplicitatis Z 7 alicubi] alibi Z nisi] non B 8 dico] dicunt CG, 0111. E 9 quod om. E . talis 0111. F 10 competit] pro substamia add. E ergo 0111. E 10-11 advenit] additur Z 11 aliquid] aliquod Z 11-12 convenire] competere C 12 alteri] alicui FZ est] comingit F 13 ve! om. D per om. A 14-15 negativum] nominativum G 15 competit] competat Z 15-16 competit... quod om. E 16 sibil om. G aliquid] aliud E 16-17 immo ... rei 0111. (hom.) BG 18 competat] convenit ABCG, conveniat E .. per] propter EF 19 visus] 20 dicitur om. E , quia] nisi E . tamcn] non add. E Sic] sicut F, ergo G, etiam add. D quod Z imaginabile om. D 21 sibiZ om. G 22 praedicabilia] denotativa add. E ne-gativa] necessaria A
l
Thomas Aquinas, Quaest. disp. de potentia, q. 9, a. 7 Resp.
80
LIBER I DIST. 24 Q. I
praedicantur, non quia aliquid imaginabile a parte rei illis conveniat, sed quia aliqua sibi non competunt. Et ideo dicit P h i l os o p h u s 1 : « eo quod res est vel non est, est oratio vera vel falsa ». Et ita est in proposito quod a dicitur unum, non quia aliquid sibi a parte rei conveniat, sed quia a est a et ens, et non s est b nec c nec aliquod aliud ens ab a nec aliqua entia. Secunda conclusio est ista quod 'unum' non est accidens illi quod est unum per carentiam quarumcumque partium, nec primo modo nec secundo accipiendo accidens. Quod non sit accidens primo modo patet ex priori conclusione. Quod etiam non sit 10 accidens secundo modo patet, quia ista duo repugnant 'haec res est', demonstrata tali re simplici, et 'haec res non est una'. Similiter repugnantia est quod haec res primo sit et non destruatur aliquid postea vel nihil mutetur, et tamen quod haec res non sit una. Igitur sine omni destructione rei absolutae non possunt illa duo 1s verificari etiam successive, et ideo 'unum' non est tale accidens tali. Verumtamen, si acciperetur accidens pro omni praedicabili non per se primo modo, posset concedi esse accidens propter rationem prius dictam. Tertia conclusio erit ista quod 'unum' non importat aliquid 20 absolutum adveniens illi quod est unum secundo modo, scilicet cum multitudine partium realiter distinctarum. Quia quando continuum dividitur, tunc utraque pars est una; sed nullum est abso2 non om. E 2-3 Philosophus] quod ex add. D, ex add. F, ab add. Z 3 est! ve!!] 4 ita] ideo ABCG quod a] quia aliquid D 5 conveniat] essentialis G : est3] diciturE om. E . et2 om. C 6 aliquod] aliud convenit D .. sed om. ABCDG quia] quod Z . et! C, quodlibet E, om. Z ab] aliud D ab a om. E ali q w.] alia Z entia] essenti a G 6 con8 partium J intrinsecarum add. D 9 seclusi o] oratio G : ista om. Z : quod] quia E cundo] modo add. DZ 9-11 Quod ... accidens crm. (hom.) C 10 Quod] quia AG 11 ista] haec E 12 est!] una add. D 13 est om. E sit] una add. D . et] quod add. Z 14 nihil] aliquid F mutetur] eius add. F, quod om. Z haec om. DE·: res] postea add. D 1:; Igitur] 18 non] est add. E per] pro CD :. posset] similiter F 17 acciperetur] accipiatur FZ 21 secundo] primo D scilicet] unum add. D potest D 20 erit] est E non om. E 23 tunc om. Z l
Aristot., De interpretatione, c. 9 (18a 39 - b3).
81
UTRUM UNITAS SIT ALIQUID ADDITUM DEO
5
10
15
20
lutum nisi quod prius fuit; igitur non est hic aliquod absolutum novum, et tamen est illud de novo unum. Praeterea, si sit aliquod absolutum, aut illud est eiusdem rationis cum ilio quanto vel quantitate, vel alterius rationis. Si ciusdem rationis, igitur una quantitas de novo adderetur alteri quantitati, quod est inconveniens. Et praeter hoc, non magis diceretur quantitas praecedens una per quantitatem advenientem quam e converso, ex quo sunt eiusdem rationis. Si autem illud absolutum sit alterius rationis, - et non est alterius generis, quia numquam dicitur quantitas una propter adventum unius gualitatis absolutae, igitur eri t eiusdem generis saltem per reductionem -, et per consequcns cum faciant unum, oportet quod unum sit forma et aliud materia, et per consequens neutrum est per se, quod ipsi negant 1• Praeterea, omni alia forma destructa, ista quantitate manente, erit vere una, et per consequens non est una propter adventum unius formae absolutae distinctae realiter. Quarta conclusio est ista quod 'unum' est accidens omni enti quod est unum per multitudinem partium realiter distinctarum et eiusdem rationis, et hoc accipiendo accidens secundo modo. Quia dcmonstrata quacumque re includente multas partes eiusdem rationis, potest Deus de potentia absoluta separare unam illarum partium ab alia, nullam illarum destruendo. Quo facto, primo erit haec vera 'haec res est una'; et secundo erit haec falsa, l nisi] ibi Z prius] non add. Z hic] ibi Z, om. D 2 tamen] quaelibet partium add. Z : illud] idem AC, istud D, intelligendum E, om. Z 3 aliquod] aliud ABEF absolutum 0111. A 4 ilio om. D rationis om. A 5 adderetur] addetur Z 6 praeter] rationis om. E propter DZ hoc om. E diceretur] dicetur CFGZ 7 quantitas] quam add. E 10 quantitas] quanta E unius] alterius F qualitatis] quantitatis EGZ 13 est] unum add. D . se] 14 ipsi] ipsimet Z 15 Practerea] item omni alia] omnia aliqua A , in genere add. DEZ manente l remancntc D 17 realiter l mancnte E 19 multitudinem l multiplicationem Z 21 Quia] quod E demonstrata] aliqua add. E 22 potentia] omni20 accidens om. A potentia G, sua tldd. D 23 illaruml) illorum C 24 eritl) est E sccundo] primo E ' crit2l e converso Z haccJ om. D l
Thomas Aquinas, Quaest. disp. de potentia, q. 9, a. 7, sed contra 9.
OcKHAM, OPERA THEOL. IV
6
82
LIBER I DIST. 24 Q. I
immo erit haec vera 'haec res non est una'; 1g1tur 'unum' sic contingenter praedicatur de tali ente quod est unum. Sic igitur dico quod unum non tantum est accidens. quanto, sed etiam omni habenti plures partes eiusdem rationis, sive illud sit substantia sive qualitas sive quantitas. Circa t e r t i u m 1 dico quod possent esse aliquae conclusiones. Una, quod compositum ex partibus alterius rationis est unum accidentaliter, modo exposito. Ita quod si una pars separaretur ab alia, nihil absolutum esset corruptum, non plus quam quando aqua dividitur vel ignis. Alia conclusio, quod 'unum' addit respectum unionis partium super illa absoluta quae sunt partes totius, - vel negat respectus distinctionis illarum partium -, et tunc unum non importaret aliquid conveniens illi quod est unum nisi mediante parte sua. Ita tamen quod non est denominabile ab illo quod convenit parti, sed propter illam denominationem partis ab aliquo denominaretur illud unum altera denominatione. Sicut totum dicitur generari propter unionem partium suarum, et tamen totum non unitur sicut uniuntur partes. Vel 'unum' importaret aliquid non convenire parti, quod tamen sibi posset convenire. Ista et alia relinquo discutienda. Ex praedictis respondeo ad f o r m a m q u a e s t i o n i s quod unitas qua Deus dicitur unus, hoc est cuius concretum praedicatur de Deo, non est aliquid absolutum additum Deo, nec etiam aliquid respectivum, nec etiam unitas importat aliquid tale 3 accidens] omni add. D , omni] enti add. D 4 illud om. F 6 quod] hic add. F , 9 esset om. F corruptum] possent] possunt F 7 Una] prima Z rationis] ve! add. E corrumpitur F non om. F 10 quando om. ABCFG 11 conclusio] est add. D 12 illa om. E 13 distinctionis] divisionis E . illarurn om. Z , partium om. D tunc] tamen Z . non om. DEG 14 conveniens] inconveniens A 15 est om. G . denominabile] denominative Z 17 totum] unum E 18 suarum om. Z 16-17 dcnorninaretur] denominante utitur E 19 sicut] sed G 20 quod] quia G sibi] si Z .. posset] potest D 24-1 (p. 83) nec ... Deo om. (hom.) EF 25 aliquidi] aliquod Z l
Supra, p. 76, lin. 14.
5
10
15
20
25
UTRUM UNITAS SIT ALIQUID ADDITUM DEO
83
additum Deo. Hoc patet, quia probatum est p r i u s 1 quod nulla res simplex per carentiam omnium partium est una per aliquid sibi additum, sed per hoc quod est ens et non entia. Sed Deus est simplicissimus. Igitur non est unum per aliquid reale sibi addis tum, sed per hoc quod est Deus, et non est aliud ens nec entia. Circa q u i n t u m a r t i c u l u m 2 dico quod circa praedicta possunt esse aliqua dubia. Primum, an 'unum' praedicetur per se primo modo vel secundo de omni illo de quo dicitur. Et posset videri quod non, quia dictum est 3 quod unum est illud 10 quod est ens et non entia. Sed haec est per se primo modo 'quidlibet non est entia', sicut haec est per se primo modo 'homo non est asinus', secundum L i n c o l n i e n se m, I Posteriorum 4 • Secundum dubium, an unum differat aliquo modo ab ente. Et hoc propter dictum P h i l o s o p h i et C o m m e n t a15 t o r i s qui dicunt, IV Metaphysicae 5 , quod 'unum' et ens dicunt eandem naturam. Tertium dubium est de hoc quod dictum est prius 6 quod unum non importat aliquid conveniens alicui a parte rei, sicut nec negatio nec privatio nec huiusmodi. Quia videtur quod hoc ---------------------2 partium om. A una] unum D 3 quod om. E est! om. B entia] essentia G 5 est! om. E et] etiam E cmia] esscntia G 6 dico] dicit D 7 possunt] possent F an] ad B 9 posset J potest ali cui D qui a om. B H per se om. D secundo J modo add. E Et om. F 10 entia] essentia G Sed] sicut E haec] homo Z 10-11 quidlibet] quaelibet DF, quod licct Z, res add. F quidlibet ... modo om. (hom.) E 11 entia] essentia G sicut] sed Z . homo om. A nonl om. G 12 Posteriorum] tertio add. F 13 Secundum] sed est D ., differat] differt F modo om. B 14 hoc om. E 15 qui dicunt om. F 19 nec3J et D huiusmodi] habitus Z hoc om. D
Supra, p. 78, lin. 5-20. 2 Supra, p. 76, lin. 15-16. 3 Supra, p. 79, lin. 1-3. 4 Robertus Grossatesta. Locus non inventus. Immo loquitur alibi Ockham de sententia Lincolniensis ac si secundum eum salurnmodo propositio affirmativa potest esse per se primo modo. Cf. Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., Prol., q. 6 (ed. cit., I, pp. 180-181); Summa logicae, pars III-2, c. 7 (ed. cit., pp. 517-519). 5 Aristot., Metaph., IV, c. 2, t. 3 (1003b 31-32); Averroes, In Arist. Metaph., IV, t. 3 (ed. Iuntina, VIII, f. 32ra). 6 Supra, p. 78, lin. 5 -p. 80, lin. 6. l
84
LIBER I DIST. 24 Q. I
sit falsum quia, circumscripto omni inteJlectu, una res non est alia. Igitur circumscripto omni intellectu, negatio sibi competit. Similiter, circumscripto omni intellectu, ex natura rei cuilibet rei alterum contradictoriorum vere competit. Igitur circumscripto ornni intellectu, Sortes vel est P lato vel non est P lato; sed non s est Plato; igitur circumscripto omni intellectu, Sortes est nonFlato, et per consequens sibi competit negatio talis, ornni intellectu circumscripto. Ad p r i m u m 1 i s t o r u m d i c o quod de ista difficultate magis est difficultas vocalis quam realis. Si enim aliquis dicat 10 quod nulla propositio est per se primo modo nisi quando per se superius praedicatur de inferiori, vel pars definitionis de definito vel definitione, habet dicere quod nulla propositio negativa est per se primo modo. Sed si sit per se, erit per se secundo modo, et hoc quia praedicatum non exprimit quidditatem nec partem 1s quidditatis illius quod importatur per subiectum. A l i i a u t e m q u i d i c u n t 2 quod propositio immediata negativa est per se primo modo, possent aliquo modo dicere quod haec esset per se primo modo 'Deus est unus'. Et hoc quia nihil est expressum per praedicatum quin vere exprimit importa- 20 tum per subiectum, vel vere negatur aliquo modo immediate a Deo. Sed quidquid sit de hoc, non est multum curandum, quia secundum diversos intellectus huius quod dico 'per se primo modo' esset dicendum quod ista 'Deus est unus' est per se primo modo vel secundo, et eodem modo de aliis de quibus praedicatur. 2s 1-2 una ... intellectu om. (hom.) E 2 intcllectu] necessario add. E competit] conve4 alterum] contra add. D contradictonit Z 3 cuilibet] cuiuslibet DE rei2 om. D riorum] contradictorum D 5 non! 0111. A est2 om. G 5-6 Sortes ... intcllcctu om. (lzom.) BCEZ 6 Sortes] sequitur E est2] Plato ve! add. Z non] est add. Z 7 negatio 9-10 difficultate om. D 12 del] talis] necessario tali G 9 quod om. Z de om. D per se add. F 13 vel] de add. D nulla om. G 14 Scd om. E si om. A 15 partem] 17-18 immediata] mediata G 18 negativa om. F modo2 om. B 19 haec] est parsE hoc BCEZ esset] est D hoc] est add. A 20 exprimit] exprimat DF, per add. E, aliquid add. Z 21 per] suum add. A 23 intcllectus om. E dico] dicimus G 24 est2] esset Z 25 secundo] modo add. Z .. modo2] est add. D 1
Supra, p. 83, !in. 7-12.
2
C[ supra, p. 83, nota 4.
UTRUM UNITAS SIT ALIQUID ADDITUM DEO
5
10
15
20
25
85
Ad secundum 1 dico quod ista 'unum differt ab ente' vel 'unum et ens differunt', potest distingui eo quod termini possunt supponere simpliciter vel personaliter, vel unus terminus simpliciter et alius personaliter. Primo modo dico quod simpliciter differunt, nec sunt idem. Quia tunc isti termini supponunt pro conceptibus, et isti conceptus - sive sint tantum obiective in mente sive subiective - non sunt idem conceptus. Secundo modo dico quod unum non differt ab ente, nec simpliciter nec secundum quid nec formaliter nec quocumque modo, non plus quam ens differt ab ente. E t si qua era tu r deista 'unum et ens differunt', d i c o q u o d haec est simpliciter concedenda, - sicut ista 'homo et animai differunt' pro diversis singularibus, et etiam ista 'homo et homo differunt' -, ec similiter ista est concedenda 'unum et ens non differunt', quia illae sunt duae subcontrariae quae pro diversis singularibus verificantur. Tertio modo accipiendo ens et unum, dico quod differunt. Et quando dicitur 2 quod dicunt candem naturam, verum est quod isti conccptus, qui differunt, dicunt eandem naturam, scd non sunt eadem natura. Unde multum rcfcrt diccrc 'sunt cadcm natura' et 'dicunt eandem naturam'. Sicut hacc vox 'ensis' et haec vox 'gladius' dicunt eandem naturam, et tamen non sunt eadem natura. E t s i d i c a t u r quod secundum P h i l o s o p h u m 3 idem est dicere 'ens homo' et 'unus homo', igitur ens homo et unus homo sunt idem et non tantum important idem: l ista om. D 2 potcst] possunt E 5 sunt] istae add. G 9 modo om. D non om. Z 12 haec om. D 14 etZ om. B unum] homo E 15 quia] et C duae om. E 17 dico quod om. E 18 Et] quia Z dicitut] dicunt A, dicit BCEG 19 naturam] rem D 20 natura!] ratione E 22 tamen om. Z 24 dicatur J dicitur Z 25 ensZ] et add. B 25-26 igitur ... homo om. (hom.) G 26 tantum] salurn Z l Supra, p. 83, !in. 13-16. 2 Le., Aristot. et Avcrroes; c( supra, p. 83, nota 5. 3 Aristot., Metaph., IV, c. 2, t. 3 (1003b 26-27).
86
LIBER I DIST. 24 Q. I
R e s p o n d e o q u o d intentio P h i l o s o p h i est dicere quod idem est dicere ens homo et unus homo, quia nihil quod sit a parte hominis importatur per unum quin importetur per reliquum, quamvis aliquid connotetur per unum quod non connotatur per reliquum. s E t s 1 d i c a t u r quod secundum P h i l o s o p h u m unum est passio entis, d i c o, sicut prius, quod proprie accipiendo passionem, numquam est identitas realis inter subiectum et passionem. Nec est de ratione passionis convenire realiter illi cuius est passio, sed tantum de ratione sui est praedicari de subiecto, 10 non pro se sed pro ilio quod importatur per subiectum, connotando tamen aliquid aliud. Ad tertium 1 dico, sicut prius 2 , quod circumscripto omni intellectu, una res non est alia, non quia negatio vel aliquid tale vel quodcumque aliud sibi conveniat, sed quia una res sibi non 1s convenit. Unde ista consequentia non valet 'circumscripto omni intellectu, una res non est alia, igitur circumscripto omni intellectu, negatio sibi convenit'. Sed sequitur ista negativa 'circumscripto omni intellectu, alia res illi rei non conveni t'. S i d i c a tu r quod posita constantia subiecti, a negativa ad 20 affirmativam de praedicato negato est bona consequentia; si eu t sequitur 'Sortes non est albus, et Sortes est, igitur Sortes est nonalbus'; igitur similiter sequitur 'homo non est asinus, et homo est, igitur homo est non-asinus', et ulterius 'igitur ista negatio nonasinus convenit hornini': 25 ------- --------------------------- - - -
1 quod om. B 2 quod ... dicere 0111. (ho111.) EFG · homo2 om. D 3 quin] quod E importetur] importatur AEFG, intelligitur D 4 reliquum] ve! importctur add. D 4-5 quamvis ... rcliquum 0111. (ho111.) AEZ 5 connotatur] importatur F, sed corr. F2 6 quod 0111. A 7 entis om. E 10 sui] eius F, ipsius Z · est2 0111. G 12 tamcn] cum Philosophum om. E hoc add. Z, om. AE aliud om. Z 13 sicut prius om. A 16-19 Undc ... convenit om. (lzom.) Z 18 ncgatio] necessario G sibi] non add. E 19 alia] aliqua D illi] illius G convenit] et add. D 20 dicatur om. A 21 negato om. E sicut] bene add. Z 22 noni om. Z · albus] asinus Z Sortes3 0111. ABCEG 22-23 SorresJ... homo! om. E 23 albus] asinus Z, igitur 0111. G 24 homo 0111. A ulterius] sequitur E igitur2 0111. D negatio] necessario G non2 J est add. E l
Supra, p. 83, !in. 17 - p. 84, !in. 8.
2
Supra, p. 78, !in. 5-20.
UTRUM UNITAS SIT ALIQUID ADDITUM DEO
87
A d i s t u d d i c o quod talis consequentia semper est bona, si sit intellectus faciens eam. Et eodem modo si sit intellectus sic arguens 'homo non est asinus, et homo est, igitur homo est non-asinus'; vel sic formans propositionem 'homo est nons asinus', tunc homini competit 'non-asinus', non in re sed per veram praedicationem, quae quidem praedicatio est vera, non quia homini exsistenti aliquid competit, sed quia aliquid - puta asinus - sibi non competit. Per hoc ad illud quod arguitur 1 quod, circumscripto omni 10 intellectu, ex natura rei cuilibet [rei] competi t alterum contradictoriorum, d i c o quod ista est simpliciter falsa. Quia semper alterum contradictoriorum nulli rei competit nisi tantum per praedicationem, quae nullo modo potest esse sine omni intellectu, sicut nec aliqua propositio nisi forte in voce, sed hoc non est ad 1s propositum. E t s i d i c a t u r quod circumscripto omni intellectu, aut homo est asinus aut homo non est asinus, vel homo est nonasinus; non potest dici quod si t asinus, circumscripto omni intellectu; igitur circumscripto omni intellectu, homo est non-asinus. 20 Sed si homo est non-asinus, non-asinus competit sibi. Et per consequens circumscripto omni intellectu, non-asinus competit homini, et per consequens negatio: Re sponde o quod circumscripto omni intellectu, homo est non-asinus. Sed non sequitur 'circumscripto omni intcllectu,
--------
----------------- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - l semper 0111. E 2 eam om. F 3-4 et ... non--asinusl om. (ho111.) D 4 formans] 4-5 homo est non-asinusl 0111. Z 6 veram] informans A · propositionem] non est add. A unam FG quidem] quaedam AG non 0111. E 7 competit] convenit D 9 hoc] patet add. F circumscripto omni] circumscribendo omnem Z 10 intellectu] intellcctum Z competit] convcnit D 11 ista] haec E est om. A semper otn. E 11-12 dico ... contradictoriorum om. (hom.) C 12 rei om. C tantum om. BZ 13 nullo modo] non B 14 voce] 17 homo2 om. D 17-18 ve!... non-asinus 0111. (hom.) GZ 19 cirve! in scripto add. D 20 compctit] convenit Z sibi om. A 22 negatio] cumscripto omni intellectu om. Z 24-1 (p. 88) Sed ... non-asinus om. necessario G 23 Rcspondeo] et dico add. F (hom.) G l
Supra, p. 84, lin. 3-4.
88
LIBER I DIST. 24 Q. I
homo est non-asinus; igitur circumscripto omni intellectu, nonasinus competit homini'. Sicut non sequitur, secundum un u m d o c t or e m 1, 'circumscripto omni intellectu, homo est nonasinus; igitur circumscripto omni intellectu, haec est vera: homo est non-asinus'. Quia quamv1s non dependeat ab intellectu quod s homo sit non-asinus, tamen dependet ab intellectu quod haec sit vera 'homo est non-asinus', ita dependet ab intellectu quod nonasinus competat homini, quia non potest sibi competere ms1 per praedicationem et non realiter. Exemplum huius potest poni, posito quod heri nulla vox 10 fuisset et quod homo fuisset albus. Hoc posito, haec propositio in voce vel prolata 'homo fui t heri al bus' est vera; et proferendo vocem, verum dico quod homo fuit heri albus. Et tamen haec propositio prolata 'homo est albus' non fuit heri vera, quia heri nulla fuit propositio prolata per hypothesim et per consequens 1s nulla propositio prolata fuit heri vera. Similiter, si nullus intellectus esset, adhuc homo non esset lapis, et tamen haec non esset vera tunc 'homo non est lapis', quia nulla propositio esset tunc. Et huius ratio est quia ex re dependet veritas propositionis, quamvis non e converso, immo 20 ad hoc quod homo sit asinus vel non sit asinus, nihil facit intellectus. Et ita quod haec propositio 'homo non est asinus' sit vera vel non sit vera, nihil facit ad hoc quod homo non sit asinus.
1 omni om. E
homo ... intellectu om. (hom.) G 5-6 Quia... non-asinus 0111. 6 non-asinus] quia add. E dependet] dependeat Z 7 ita] etiam add. D, licet non dependet ab intellectu quod homo est non-asinus tamen add. Z ab inte!lectu om. AC 8 competat] competit F sibi om. G 10 poni] quia add. D 11 et quod] quia E fuis12 ve! om. E 13 quod] quia BF 14 heri2 0111. B 17 Similiter] sicut A set2] fuit G 19 est om. Z 18 lapis I] et per consequens add. E tamen om. E non! om. E esset J est G 20 quamvis] quam G 21 homo om. B sit2 om. DE 22 Et itJ] sed Z quod om. G 23 ve!... asinus J non sufficit quod homo non si t asi nus sed requiritur quod ista propositio 'homo non est asinus • si t Z asi nus om. A (hom.) AZ
l
Quisnam sit iste doctor nobis ignotum est.
89
UTRUM UNITAS SIT ALIQUID ADDITUM DEO
[An
ARGUMENTA PRINCIPALIA)
Ad p r i m u m p r i n c i p a l e 1 dico quod passio entis aequaliter se habct sccundum identitatem vel diversitatem. Et ideo passio entis cum nullo subiecto est eadem realiter. Similitcr, illud s quod importatur per passioncm praeter illud quod importatur per subiectum aequaliter se habet. Et ideo concedo quod unitas pracdicabilis de Deo aliquid importat quod non est rcaliter Deus, scilicet creaturam. Quia quando dicitur 'Deus est unus', importatur quod Dcus est Dcus et non est dii nec crcaturae nec aliqua entia. Sed 10 non oportet quod illud importatum sit aliquid additum, sed potcst esse aliquid quod nullo modo potest addi. Et quando dicitur quod haec substantia modo est una et postea non est una, dico quod illud quod sic pracdicatur non est passio, quia non pracdicatur necessario sed contingcnter. Scd illud quod est passio sem15 per et necessario praedicatur, et ideo non est ad propositum. Ad s c c u n d u m 2 dico quod non semper illud quod praedicatur de aliquo secundo modo significat aliguid additum, scd sufficit quod significet aliquid aliud- si ve possit addi si ve nonet sic est in proposito. 20 Per idem ad t c r t i u m 3 , quod ad vitandum nugationcm sufficit quod non connotet aliquid aliud tali modo quo unum connotat, licet illud non addatur. 2-3 J qua re G 3 secundum J ad G ideo] ira A 4 Similiter] sicut A 6 ideo] illudA 7-8 scili 5 peri ... importatur om. (hom.) G praeter] et D illud om. Z 7-9 scilicet ... Deus2 0111. (lzom.) E 8 0111. D dicitur] cet... Deus 0111. (hom.) G quod add. D 9 est2 0111. EG nccl] vd F aliqua] alia Z 10 aliquid] sibi add. D 12 et ... una2 om. (lzom.) D 13 non2 0111. E 13-15 passio ... est 0111. (hom.) Z 14 neces18 sivelj si G possit] possct ABG sario] res E quod] quia C 17 de aliquo 0111. E 20 tertium] aliud D vitandum] vitandam Z vitandum nugationem] videndum ncgationem E 21 quod] illud cui additur unum non add. EZ non om. BDEZ quo] quod D, quomodo E 22 connotar] connotet ABCFG illud om. E addatur] illi etc. add. D
Supra, p. 73, !in. 2-8 73, !in. 12-14. l
2
Supra, p. 73, !in. 9-11.
3
Supra, p.
90
LIBER I DIST. 24 Q. II
[QUAESTIO II UTRUM TRINITAS PERSONARUM SIT VERUS NUMERUS)
Secundo circa eandem distinctionem quaero utrum Trinitas personarum sit verus numerus. Quod non: Quia numerus est accidens et species quantitatis; sed Trinitas non est accidens nec species quantitatis; ergo etc. Minor est manifesta; mai or patet per P h i l o s o p h u m in Praedicamentis 1• Praeterea, omnis numerus est mai or sua parte; sed Trinitas non est maior quacumque parte sua, quia non habet partem; ergo non est numerus. Ad oppositum: Trinitas sicut ternarius est species numeri; ergo Trinitas personarum est verus numerus. Circa istam guaestionem primo videndum est de numero m communi quid sit; secundo de proposito principali.
Circa primum distinguitur de numero, quia quidam est numerus consequens divisionem continui et quidam est numerus qui est tantum multitudo quaedam essentialis. Primus numerus ponitur esse species quantitatis et dicit aliquid reale additum, secundus numerus non est species quantitatis. Unde dicitur quod 2 « omnis pluralitas conseguitur aliquam -------------
----------
4 verus om. E 6-7 sed ___ quantitatis OIIL (lwm_) E 7 ncc] ve! DE 7--8 Minor.__ 9 quacumque add_ E lù quacumque] qualibct D habct] Praedicamcntis om. F haberet D 18 quia] qui B, quod G 19 conscquens] sequens E ' continui om. E quidam] quid BC 20 tantum om_ E numerus om_ D 21 esse] certa Z, om_ E 23 consequitur] sequitur DE I
Aristot., Praedicamerlla, c. 6 (4b 22-23).
theol., I, q. 30, a. 3 Resp.
2
Thomas Aquinas, Summa
5
10
1s
20
UTRUM TRINITA$ PERSONARUM SIT VERUS NUMERUS
5
10
15
20
91
divisionem. Est autem duplex divisio. Una materialis quae fit secundum divisionem continui, et hanc sequitur numerus qui est species quantitatis. Unde talis numerus non est nisi in rebus materialibus habentibus quantitatem. Alia est divisio formalis quae per oppositas formas fit, et hanc divisionem sequitur multitudo quae non est in aliquo genere, sed est de transcendentibus secundum quod ens dividitur per unum et multa». Et non significat aliquid supra res, sicut nec unum quod est principium numeri. « Numerus autem qui est species quantitatis ponit quoddam additum super res, et similiter unum quod est principium numeri». Sic ergo ponitur quod est quidam numerus consequens divisionem continui qui est quaedam species quantitatis differens ab aliis speciebus tam aliorum generum quam quantitatis. Pro ista opinione potest argui primo per P h i l o s o p h u m in Praedicamentis 1, qui ponit numerum esse speciem quantitatis discretae. Et ex isto potest argui ultra sic: quando aliquid commune dividitur in aliqua inferiora, et unumquodque istorum inferiorum dividitur in sua inferiora, duo contenta quaecumque sub primis dividentibus plus differunt quam quaecumque duo sub secundis dividentibus. Sicut substantia primo dividitur in substantiam corpoream et incorpoream, et tam substantia corporea quam substantia incorporea dividitur in sua inferiora. Et ideo quaecumque duo, quorum unum sit substantia corporea et aliud substantia incorporea, plus differunt quam duae substantiae cor1 materialis] materia A, a materia G 2 secundum] per E 4 est 0111. Z 5 formas om. E 6 de transcendentibus] transcendens D 7 ens] esse Z 8 aliquid om. E 9 qui om. A ponit] ponitur D quoddam] accidens add. D 11 est nec om. B, Ìll ra.;:. C om. E quidam] quaedam C, 0111. D 12 qui] quac C quacdam species] quidam C, quae14 Pro] praeterea D opinione] opinio D 15 quantitatis] cumque E differens om. E 17 et] ubi Z istorum om. Z 17-18 inferioet etiam esse speciem quantitatis add. D rum om. D 18 inferiora] istorum add. [) 19 quaecumque] ista E duo] contenta add. EZ 19-20 plus ... dividentibus om. (horn.) C 21 etl incorpoream mg. El, om. A 22 quam substantia incorporea om. G substantid 0111. AZ 23 si t] si c add. D aliud] alia E. si t add. F 24 substantia om. A quam] quod CG 24-1 (p. 92) corporeae ve! duae om. F l
Aristot., Praedicamenta, c. 6 (4b 22-23).
92
LJBER I DIST. 24 Q. II
poreae vel duae incorporeae. Sed quantitas primo dividitur in quantitatem continuam et discretam, et utraque subdividitur. Ergo numerus qui est quantitas discreta et quaecumque quantitas continua plus differunt quam duae quantitates continuae. Sed duae quantitates continuae differunt realiter. Ergo etiam numerus s et quaelibet quantitas continua differunt rcaliter. Secundo sic: secundum P h i l o s o p h u m, VIII Metaphysicae 1, formae se ha ben t sicut numeri, quia sicut addita et subtracta quacumque unitatc variatur spccies numeri, ita est de farmis. Igitur numerus vere est unum communc ad multas species to sub se, quod esse non posset si non differret a quantitate continua. Tertio: scientiae reales distinctae habent subiccta realia distincta. Sed geometria et arithmetica sunt scientiae reales distinctae, et subiectum arithmeticae est numerus et subiectum geometriae est quantitas continua. Ergo ista realiter distinguuntur. ts Praetcrea, sicut scicntia ad scicntiam, ita subiectum ad subiectum scientiac. Sed sccundum P h i l o s o p h u m, I Metaphysicae 2 , arithmetica est prior geometria; et sccundum P h i l oso p h u m, I Posteriomm 3, arithmctica dcmonstratio [non] descendit in geometriam. Ergo subicctum erit prius. Similitcr, se- 20 cundum P h i l o s o p h u m, I 4, arithmetica est dc priori et simpliciori; ergo numerus de quo est arithmetica est prior et simplicior quantitate continua. Praeterea, illud quod habet passiones et proprietates et acci-----
-----------
1 duae mg. E2, o/IL A 2 et2 om. F 3 Ergo numerus qui est quamitas discreta] in quamitatem cominuam et discrctam E 4 continua] et discreta add. E 4-5 Sed ... cominuae om. (hom.) G 5 etiam om. AZ 8 numeri] ita add. Z quia] quod ABCGZ 8-9 subtracta] fabricata E 9 unitate] numeri add. E numeri] in numero B 11 si non] 12 Tertio] sic add. DZ 13 sciemiae] duae C 14 subiectumlj sccundum A nisi A 16 subiecrum] sciemiae add. F 20 erit] est BDZ 21-22 de ... est2 mg. C 24 etl om. DE l Aristot., Metaph., VIII, c. 3, t. 10 (1044a 9-11). 2 Aristot., Metaph., I, c. 2 (982a 25-28). 3 Aristot., Anal. Poster., I, c. 7 (75a 38 - b 5). 4 Aristot., Metaph., I, c. 2 (982a 25-28).
UTRUM TRINITAS PERSONARUM SIT VERUS NUMERUS
93
dentia de eo demonstrabilia est aliquid reale. Sed numerus habet proprietates, passiones et accidentia, secundum P h i l o s o p h u m, IV Metaphysicae et I Posteriorum 1, et in diversis locis. Ergo numerus est aliquid vere reale. s Sic ergo concorditer dicitur fere ab omnibus quod numerus est species quantitatis et alia a quantitate continua. Et ex hoc sequitur, s e c un d u m a l i q u o s 2 , quod numerus sit ens absolutum, quia quantitas est praedicamentum absolutum. Et ulterius sequitur quod sit ens reale quia ens absolutum aliud a continuo. 10 Sed difficultas apud eos, in qua discordant, est de unitate et forma specifica numeri. Nam omnis species habet aliquam formam per quam est una specifìce. Et dicunt a l i q u i 3 quod « numerus habet suam unitatem specifìcam ab ultima unitate, non autem absolute ab ultima uni15 tate in quantum unitas est, sed secundum quod habet determinaram distantiam ad primam unitatem. Et secundum talem distantiam ad primam unitatem distinguuntur numeri specifìce secundum diversas distantias. Unde talis distantia distinguit specifìce numeros ». 1 demonstrabilia J probabilia G est l et D 2 proprietates l et add. ABCG accidentia l et huiusmodi add. Z 3 et2 om. EZ locis 0111. A 4 aliquid l aliquod F vere om. AD 5 dicitur] dicit D, oratione G fcre] vere E omnibus] et add. E 6 ctl} ctiam E Et2 om.D 7 numcrus om. C sitl est G cns] aliquid D 8 absolutum om. A 9 scquitur om. Z aliud] est add. BFG, om. G a om. E 13 unitateml suam add. B quia cns2 om. E 16 ad] talcm add. F 17 distinguuntur numeri] distin14-15 non ... unitatc om. (hom.) E guitur numcrus D specifice J scilicct add. D, om. A 18 distantias J determinatas add. E talis 19 numeros] numerus E distantia] talcm distantiam E distinguitl distat A
Aristot., Metaph., IV, c. 2, t. 5 (1004 b 8-13); Anal. Poster., I, c. 4, t. 35 (73a 37- b 1). 2 Cf. Gualterus Burlaeus, In Praedicamenta Aristot., cap. De quantitate (In Artem Veterem, ed. Vcnetiis, 1541, ff. 30vb-31va); Ps.Richardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 41-42 (cod. Bononiae Univ. 2635, ff. 50v-6Cr). Cf. Guillelmus dc Ockham, Summa logicae, parsI, c. 45 (ed. cit., p. 145, nota 18). 3 Sentcntia Thomae Aquinatis, In Metaph. Aristot., VIII, lect. 3, n. 1725; citata ex Scoto, Reportatio Paris., I, d. 24, n. 4 (cd. Wadding, XI, 126). l
94
LIBER I DIST. 24 Q. II
( 0PINIO ALIA)
Alia est opinio quod 1 « sicut continuitas est unitas continui, ita discretio est unitas discreti. Et sicut per aliam et aliam continuitatem est alia et alia species continui, - sicut patct dc linea et superficie et corpore -, ita secundum aliam et aliam discretionem est alia et alia species numeri. Et sicut partcs sunt matcriales rcspcctu continuitatis, quarum omnium continuitas est forma, sic unitas haec et illa sunt partcs tantum materiales numeri, quarum discretio est forma. Et per talem discretionem habet numcrus esse in determinata specie. Et ideo numerus non componitur ex numeris, quia una specics completa non est pars potentialis altcrius specici. Et ideo numcrus non est pars numeri, quia discretiones sunt oppositae et per consequens non possunt esse in eodcm. Et ideo numerus praecise componitur ex unitatibus, cui consonat 2 , suod « sex sunt sedictum P h i l o s o p h i, V mel sex, et non sunt bis tria ».
5
10
15
[ OP!NIO HENRICI GANDA VENSIS]
Alia est opinio quod numerus accidentalis de genere quantitatis 3 « est multitudo profusa ex unitate per divisionem continui, et hoc vel quod aliquando exstitit sub una forma, vel quod natum erat exsistere quantum est de natura materiae et formae con2 est! om. E continui J continll.l E 3 discreti J discreta E 4 linea om. E ,, et2 om. BDEZ 5 ita] et E discretionem) distributionem D 6 Et2 om. A partes) continui add. D 7 si c J sicut E 8-9 quarum discretio J qua re distinctio E 9 discretionem J distributionem D 11 potentialis) potentionalis Z 14 consonat) conformatA 15-16 seme! om. E 19 continui om. A 20 veli) eius add. D quodl) quia EF aliquando] fuit ve! add. D 21 erat] est DEZ materiae om. G et om. D
Haec sententia citatur ex Scoto, ibidem, n. 6. 2 Aristot., Metaph., V, c. 15, t. 19 (1020b 7-8). 3 Henricus Gandavensis, Quodl. VII, qq. 1-2 (ed. Paris 1518, I, f. 255 R). Videsis etiam Scotum qui citat Henricum, ibidem, n. 10, f. 127. l
20
UTRUM TRINITAS PERSONARUM SIT VERUS NUMERUS
95
tinuitatis ». Et ideo dicit quod « partium numeri sive unitatum eius non est alia forma essentialis quam sit forma continuitatis in prima unitate a qua descinduntur, sive natae sunt descindi ». [ 0PINIO
5
10
15
20
Sco n]
Alia est opinio quod 1 « de quantitate nihil est extra animam nisi quantitas continua cuius partes diversae extra animam non possunt habere unitatem numeri, nec wmm numerum constituere, sed tantum sunt haec, haec, haec, non habentia aliquam unam formam numeralem. Sed [solum numerus] habet suam unitatem ab anima. Nam anima potest accipere aliquam multitudinem extra, et negotiari circa eam per actum suum. Tota enim multitudo extra animam potest accipi ab intellectu ut unum intelligibile, et intcllectus per actum suum, accipiens unam partem illius multitudinis, potest mensurare totam multitudinem intellectam ista unitate illius intellecti et sic cognoscere totam quantitatem illius magnitudinis. Istam autem magnitudinem intellectualem sic cognitam et mensuratam potest applicare ad multitudinem quae est extra, quae tantum est haec, haec, haec, et per istam magnitudinem intellectam mensurare istam extra, quae sic mensurata extra potest denominari a multitudine intellectualiter mensurata, et sic dici numerus denominative a numero in anima». « Et secundum hoc salvatur intentio A r i s t o t e l i s 2 quod 2 essentialis] accidentalis E si t] fit D. om. Z · continuitatis] continuationis E in] a AE 3 descinduntur] descindunt G sive] ve! F, om. E 6 quantitas] qualitas E continua om. G ,: partcs] sunt add. AE diversae] divisae D, distinctac E 7 nec] fortis sed A, sed possunt C, scd FG numerum sic D, om. cet. codd. 8 sed tamum sunt om. E haec, haec, haec] hoc, hoc, hoc codd., etiam in.'ra (!in. 18; p. 96, !in. 5) 9 unam om. BZ suam] formam et add. D 11 extra orn. Z suum] intellectus D 13 accipieru unam] accidentis G 14 meruurare] istam add. B 18 est! om. G 19 magnitudinem] multitudinem D 20 a] nulla 21 mensurata] numerata F dici] dicitur EZ E ·: intellectualiter] intellectuali D, imellectu Z 22 Et] si c add. F
2
t Scotus, Reportatio Paris., I, d. 24, nn. 23-24 (ed. Wadding, XI, 129). Cf. Aristot., Praedicamenta, c. 6 (4b 22-23).
96
LIBER l DIST. 24 Q. II
sicut duplex est relatio, una realis et alia rationis, ita duplex est quantitas, una realis quae est continua extra animam, et alia rationis quae est discreta in anima, quam anima mensurat per aliquid sui. Et illi potest anima nomen imponcre quod primo significabit istam quantitatem cuius partes sunt haec, haec, haec. Et potest anima uti illa quantitate intellectuali ad mensurandum aliam extra animam sicut si essct omnino realis, ut sic, quantum ad actum mensurandi, tantae efficaciae sit vel maioris sicut si essct extra animam. Et secundum haec, illa quae sunt extra animam realiter possunt mensurari per illam ».
5
10
(CONTRA CONCLUSIONEM COMMUNEM]
Contra istas opiniones arguo. Primo in generali contra conclusionem communem in qua omnes homines concordant communiter. Et estendo quod numerus non est aliqua res una absoluta per se in genere distincta realiter a rebus numeratis. Primo sic: acccptis quantitatibus a, b, c, nullo ali o addito sed omni alio reali circumscripto, vere sunt tres quantitates. Sed non possunt esse tres quantitates sine numero ternario. Igitur istis, puta a, b, c, positis, omni alio circumscripto, vere ponitur numerus. Ergo etc. Si dicatur quod illae quantitates a, b, c non possunt esse, omni reali alio circumscripto, quia non possunt esse nisi sint tres, et per consequens non possunt esse sine numero qui est aliquid reale: C o n t r a: quandocumque ali qua multa sic se ha ben t quod --------------
1 est2 om. D 2 et om. E 3 anima2 om. G mcnsurat] et add. C 4 anima om. E 4-5 significabit] significat G 5 istam 0111. E quantitatem] in anima et denomina8 maioris] maiorem D esset tive praedicari potest de quantitate extra animam add. D o111. G 9 animam2 0111. E 10 illam] in anima add. D 12 contra2] istam add. B 12-13 conclusionem] opinionem Z 13 communem om. D 14 aliqua] alia F 15 rebus] 16 nullo] modo add. F . addito J dato C 19 vere om. Z 20 Ergo mensuratis et add. D etc. om. Z 21 esse] si ne add. E 22 sint] sunt B 22-23 omni ... esse om. (hom.) Z 2.3 aliquid] aliud G 25 quandocumquc J quando A sic] in Z
15
20
97
UTRUM TRINITAS PERSONARUM SIT VERUS NUMERUS
5
10
15
20
quodlibet illorum potest esse, omni alio alicuius generis determinati circumscripto, illa poterunt simul esse, omni alio illius generis determinati circumscripto. Sicut si quilibet homo potest esse sine omni colore, non est impossibile istos homines esse sine omni colore, et ita universaliter de omnibus. Sed haec quantitas a potest esse sine tali forma absoluta, et similiter b et similiter c. Igitur a et b et c poterunt per divinam potentiam esse sine omni tali forma absoluta, et tamen impossibile est quod sint quin sint tres. Ergo vere erunt tres sine tali forma absoluta addita. S i d i c a t u r quod haec quantitas non potest esse sine unitate guae est aliqua forma absoluta addita, et ideo illae tres quantitates non possunt esse sine tribus unitatibus additis ex quibus resultat forma absoluta quae est numerus ternarius: H o c n o n v a l e t. Tum quia probatum est p r i u s 1 quod unitas non est forma absoluta addita. Tum quia eodem modo arguo de ipsis unitatibus - si ponantur - quod quaelibet istarum potest esse sine tali forma absoluta addita, ergo illae tres simul poterunt esse sine forma absoluta addita guae sit numerus. S i d i c a t u r quod assumptum non est verum quando ex illis positis nata est resultare forma alia, h o c n o n v a l e t: tum quia a l i a s p r o b a b i t u r 2 quod etiam in compositis ex materia et forma, ubi maxime videretur, non est talis forma alia resultans. Tum quia etiam in illis est assumptum verum, l quodlibet] quilibct B omni] cum A . alicuius] cuiuslibet E 2 esse J simul add. D 3 determinati om. D Sicut] sic AC 4 omnil om. E impossibile] possibile C homines] 5 ita] erit add. D Sed] quia G a om. Z 6 similiter2 om. D simul add. F omni2 0111. E 7 et! om. F etZ om. F divinam] essentiam add. G omni om. A 8 quod sintl om. G 1, tres J si c add. F l! illae om. E . tres om. F 12 urùtatibus J universali bus G :: qui bus J quo C 14 prius] primo Z 16 de] ex E ipsis] ipsa unitate ve! D, istis F :si] sed C 17 esse om. Z ;! absoluta om. A addita om. FG 20 nata est om. E : nata ... alia J potest resultat forrna alia nata est D 21 etiam om. F 22 maxime] ubi add. E om. G videretur] videntur AB, videtur EGZ, quod add. D 23 Tum om. E etiam] vero add. E ,, in illis om. D . verum om. A l Supra, d. 24, q. 1, (p. 78, lin. 5 - p. 79, lin. 9). Ockham, Sent., IV, q. 7 F. OCKHAM, OPEIL\ THEoL. IV
2
Guillelmus de
7
98
LIBER I DIST. 24 Q. II
sicut materia potest esse sine tali forma resultante - secundum ponentes eam 1 - et similiter forma, et ideo per potentiam divinam absolutam potest esse tam materia quam forma sine tali forma absoluta resultante. Sicut patet quando anima rationalis separatur a materia sua, quod utrumque manet sine tali forma s absoluta. Ex hoc arguo: maior et essentialior ordo est inter materiam et formam suam substantialem quamcumque quam inter quascumque unitates accidentales. Sed tam materia quam forma substantialis potest esse - et hoc simul - sine tali forma resultante. 10 Igitur multo magis duae unitates poterunt esse sine tali forma resultante et ita sine numero, quod est impossibile, videlicet quod sint duae sine dualitate. Praeterea, numquam ex aliquibus resultat forma absoluta alterius rationis ab aliquo istorum, nisi unum istorum sit actus et re- 1s liquum potentia, sicut patet inductive. Sed una unitas non est potentia respectu alterius nec e converso, quia sunt eiusdem rationis sicut et earum subiecta. Ergo nullo modo ex eis resultat forma absoluta alterius rationis qualis ponitur numerus. Nec potest dici quod numerus sit eiusdem rationis cum unitatibus, quia tunc ita 20 essent unitates per se in genere sicut numerus. Et per consequens . . ' . . , . . ' 1ta vera esset 1sta urutas est quant1tas , s1cut 1sta numerus est quantitas'. Et certum est quod unitas non est quantitas discreta, igitur est quantitas continua. Et per consequens numerus esset 1-2 resultante... forma om. C 4 absoluta om. Z quando J quia BG 5 quod] quia CDE 7 hoc] quo G 8 suam om. EFZ 9-10 forma substantialis] essentialis E 10 potest] possunt E simul om. D 11 potcrunt] possunt Z 12 numero] numeros G vidclicet] scilicet Z, om. D 14 forma absoluta] aliquid D, alicuius add. F 15 aliquo] alio AB 15-16 reliquum] aliud E 16 Sed] si G est] in add. D 18 sicut om. G :: earum] eadcm F 19 qualis] qualiter F 20 unitatibus] universalibus G 21 genere J quantitatis add. D 22 ita om. E ista2] est vera add. F 23 Et] sed D 24 est om. E l Henricus Gandavensis, Quodl. I, q. 10 (f. 8v B); Scotus, Opus Oxon., II, d. 12, q. 2, n. 3 (ed. Wadding, VI, 682).
UTRUM TRINITAS PERSONARUM SIT VERUS NUMERUS
99
quantitas continua, si sit eiusdem rationis cum unitate quae est quantitas. Praeterea, numquam una res contenta sub una specie est pars essentialis alicuius per se contenti sub specie condivisa contra s eam; sed quantitas continua est pars essentialis numeri, si numerus sit per se unum; ergo etc. Maior patet, quia haec est causa quare quaelibet forma substantialis, et etiam materia, non est per se in genere, quia est pars esscntialis alicuius exsistentis per se in genere; nec potest alia ratio assignari. Igitur multo magis nullum 10 individuum per se in genere potest esse pars essentialis alterius individui per se in genere. Minor patet, quia unitas est pars essentialis numeri, si numerus sit per se unum; sed probatum est in p r a e c e d c n t i q u a e s t i o n e 1 quod unitas non est alia forma absoluta a quantitate continua; ergo quantitas continua 1s est pars essentialis numeri secundum i s t o s 2 • S i d i c a t u r quod unitas est forma absoluta alia a quantitate continua, c o n t r a: tunc eri t unitas accidens. Quaero igitur de subiecto illius unitatis quae est forma absoluta, - illud subiectum non potest esse nisi quantitas quae est una -, et tunc 20 quacro: aut illa unitas est tota in illa quantitate et in qualibet parte illius quantitatis, aut tota in toto et pars in parte. Primum non potest dari, quia nulla est forma absoluta in istis inferioribus indivisibilis et non-extensa nisi sola anima intellectiva. Similiter, tunc posset Deus de potentia sua absoluta destruere unam parl quantitas om. C 2 quantitas] continua add. D 3 res om. A 4 specie] una E 6 est om. G 7 et etiam materia] est et tamcn D, om. A 8 est om. E 5 si] sed G lO in dividuum om. E pars om. DG 11 Minor] maior D 8-9 quia ... gencrel om. (hom.) CF 12 numerus] unitas E unum om. C 13 quaestione om. F alia] aliqua F 15 est] erit F, om. G 16 absoluta om. C 17 erit] sit D 18 igitur] tunc F " unitatis] accidentis E , illud] sicut G 19 est] dicitur C 20 quaero] sic add. D quantitate] materia D . in2 om. E 21 illius quantitatis] eius F toto] tota EFG 22 est om. E 23 anima] materia G
Supra, d. 24, q. l, (p. 80, lin. 20 -p. 81, lin. 17). 93, not. 2.
2
C( supra, p.
100
LIBER I DIST. 24 Q. II
tem illius quantitatis continuae et conservare aliam partem cum suo accidente absoluto, et ita pars esset una unitate totius, quod est impossibile. Si autem illa unitas non sit tota in toto et in qualibet parte, ergo erit extensa et habebit partes realiter distinctas, et illa unitas erit vere continua et erunt duae quantitates continuae simul quarum una informat aliam. Secundo ostendo quod etiam posito quod unitates essent formae absolutae additae quantitatibus, adhuc numerus non poterit esse aliqua una forma absoluta, non plus quam Sortes et Plato sunt unus homo vel una res absoluta. Primo sic: omnis species habet aliqua individua solo numero differentia. Igitur si numerus sit species communis ad multos numeros, accipio unum individuum numeri quod solo numero differt ab aliis individuis eiusdem speciei, et sit a. Tunc aut a est substantia aut accidens. Non substantia, ergo accidens, et sit binarius. Tunc quaero: aut est subiective in utraque quantitate aut in neutra aut una pars in una et alia in alia. Si detur primum, igitur idem accidens numero, secundum se totum et secundum quamlibet sui partem, esset in pluribus subiectis loco et situ distinctis, quod est impossibile, naturaliter saltem. Similiter, tunc utraque illarum quantitatum posset denominari ab ilio numero, ut dicatur utraque illarum esse duae vel binarius, quia omne subiectum informatum quocumque accidente absoluto poterit ab ilio denominari tale. Si sit in neutra, ergo erit in alio, vel erit accidens sine subiecto et in nullo subiective, et per consequens nullum subiectum poterit a tali accidente denominari. Et ita nulla duo subiecta poterunt dici duo, quod est 1 cum] in add. G 2 et] sic add. BZ ita] illa BCDZ 3 tota] totum A 3-4 qualibet] eius add. DZ 4 erit] erunt F et! om. F. realiter] totaliter F, reali G, extensas et add. D 5 illa] ita EFG et] ita add. E continuae om. D 7 posito] ponendo F quod2] etiam add. E essent om. G 9 esse om. A 10 una J quando G omnis J homo add. A 11 solo J individuis add. F 13 aliis] illis E, alio F individuis] individuo F 14 et om. E 15 binarius] et add. DG 16 subiective om. E una om. A 17 et] aut ABCEZ idem] illud G numero] erit add. Z 18 esset] erit E, om. Z 19 subiectis om. D 20 saltem om. C ' quantitatum] quantum DG 21 numero om. D esse om. Z 24 nullo] illo G 24-25 subiective] genere Z 25 nullum om. E tali] ilio E 26 ita om. E .. nulla] illa EG
5
10
15
20
25
UTRUM TRINITAS PERSONARUM SIT VERUS NUMERUS
101
manifeste impossibile. Si autem una pars sit in uno subiecto et alia in alio, c o n t r a: omne accidens per se unum habet aliquod subiectum per se unum; igitur cum illa subiecta non faciant per se unum, nulla accidentia exsistentia per se in illis inhaes renter poterunt facere per se unum. Praeterea, impossibile est duas partes eiusdem rationis distinctas lo co et subiecto facere per se unum; sed illae partes numeri distant loco et subiecto sicut et subiecta earum; igitur non faciunt per se unum. 10 Praeterea, illa duo quae nullo modo possunt esse in eodem subiecto vel in uno subiecto, maxime continuo, non faciunt per se unum; sed partes numeri, manentes partes numeri, nullo modo possunt esse in eodem vel in uno subiecto etiam continuo; igitur non faciunt per se unum. 1s Praeterea, non est maior ratio quod aliqua duo eiusdem rationis distantia loco et subiecto possunt facere unum per se quam quaecumque alia quae nata sunt facere unum per se; sed duae aquae vel duae quantitates continuae quae natae sunt facere unam, dum distant loco et subiecto non possunt facere unum per se; 20 igitur nec partes numeri dum distant loco et subiecto possunt facere per se unum. T erti o ostendo quod posito quod numerus esset ali qua forma absoluta, adhuc numeri non distinguerentur specie. Primo sic: quandocumque omnes partes aliquorum totorum sunt eiusdem zs rationis, illa tota sunt eiusdem rationis, quia cum totum depen1 in om. A 2 alia] pars add. Z omne] unum B acciderul quod est add. F 3 non om. A 4 exsistentia l ex instantia A 5 fa cere l manere F 6 eiusdem rationis om. D 7 subiecto l situ et eiusdem rationis D unum om. D 8 subiecto l situ D 11 subiecto2 om. D 12 manentes] manifeste A, numerantis Z partes2 numeri2 om. Z 13 ve! ... subiecto om. EZ etiaml et AB, maxime D igiturl etiam G 15 Praetereal item C . quodl quare Z 16 distantia] distinguuntur G, distinctio Z subiecto l et add. D possunt l possint DG facere om. E 16-17 quam ... per se om. (hom.) A 17 quae om. Z 18 duae om. C unam om. A 19 dum] quando Z non om. A 19-21 per se ... unum om. (hom.) C 20-21 igitur ... unum om. A 20 nec om. D subiecto l non add. DE 22 quod om. F 24 omnes om. D totoruml ve! omncs partes add. D 25 illa om. E Quial quod G cum om. A totum] tunc add. A 25-1 (p. 102) dependeatl dependet Z
102
LIBER I DIST. 24 Q. II
deat ex partibus suis, non potest esse aliqua variatio in totis ms1 qualis est in partibus. Sed omnes unitates quae praecise sunt partes numerorum sunt eiusdem rationis sicut et subiecta earum sunt eiusdem rationis. Igitur omnes numeri sunt eiusdem rationis. S i d i c a t u r quod praeter unitates est alia forma numeri, et illae formae diversorum numerorum non sunt eiusdem rationis, et ideo numeri non sunt eiusdem rationis: S e d h o c n o n v a l e t, quia quaero de illa forma numeri: aut est una tertia forma non resultans ex unitatibus, aut est praecise forma resultans ex partibus. Primum non potest dari, quia tunc illa forma respectu unitatum vel esset actus vel potentia. Et neutrum potest dari, quia tunc impossibile esset Deum facere aliquod corpus de novo Romae nisi faceret aliquam formam absolutam in isto corpore hic, quia impossibile est quod fìat aliquod corpus Romae nisi isto corpore hic conservato sint illa duo corpora, et per consequens necessario erit binarius. Igitur in isto corpore hic recipietur tota illa forma binarii vel pars sua, et ita necessario erit hic de novo forma absoluta. Similiter, sequeretur quod in quolibet corpore essent tot formae absolutac quot sunt corpora realiter distincta, immo multo plura. Probatio: quia illud corpus et a faciunt binarium; igitur in isto corpore est aliqua pars illius binarii. Similitcr, illud corpus et a et b faciunt ternarium; igitur in isto corpore est aliqua pars illius temam vel totus ternarius. Et ita potest argui comparando istud 1 potest] posset BZ 2 parti bus] suis add. C unitatcs 0111. G 3 et om. E 5 alia] aliqua C 6 et onl. G 7 et. .. rationis om. 4 igirur ... rationis2 om. (hom.) A (hom.) Z 9 unitatibus] universalibus G 10 dari] dici Z 13 formam om. D 15 corpus] de novo add. D, om. A 15-17 Igitur. .. binarii 14 quia] qui C est om. D 0111. (ho111.) Z 17 recipietur] reciperetur E sua] una G ita] de add. E 18 de novo om. E 19 corpore 0111. F 20 corpora] absoluta add. E plura om. G 22 binarii] et sic de aliis add. BCEZ a et bJ ab BC, b ADGZ . faciunt J unum add. ABCE tcrnarium J binarium DGZ aliqua] alia Z illius] temarii F, binarii et sic dc aliis (et sic dc aliis 0111. F, Maz.). Similiter illud corpus et a et b (et 0111. Z, Cambr. 101, Goti11ga, Val. 2088) faciunt (numerum add. D) ternarium. lgitur in isto corpore est aliqua pan illius add. DEFG, Cambr. 101, Fior. F. 6.800, Goti11ga, Maz., Pad. L"uiv., Vat. 2088 in isto corpore (ex additioue supra) ... argui (!in. 24) om. D
5
10
15
20
UTRUM TRINITAS PERSONARUM SIT VERUS NUMERUS
103
corpus ad omnia alia corpora. Multa alia etiam absurda sequuntur ad istam positionem. S i d i c a t u r quod forma numeri non est nisi forma resultans, h a b e t u r p r o p o s i t u m 1• Quia numquam formae s resultantes ex partibus sunt diversarum rationum nisi aliquae partes ex quibus resultant sint divcrsarum rationum. Igitur impossibile esset quod formae vel tota resultantia ex materia et forma asini et forma bovis essent alterius rationis, nisi forma asini et forma bovis esscnt alterius rationis, vel materiae eorum. Igitur 10 similiter in proposito, si forma numeri est forma resultans ex unitatibus, sicut humanitas resultat ex anima et corpore, impossibile est illas formas esse alterius rationis nisi unitates sint alterius rationis. Sed manifestum est quod unitates quae conveniunt amnibus ignibus sunt eiusdem rationis; igitur et numeri eorum. 1s Praeterea, impossibile est quod idem simul et semel sit pars essentialis diverso rum individuo rum diversa rum specierum; sed istae unitates duae sunt partcs binarii et ternarii et sic de multis aliis; igitur isti numeri non distinguuntur specie tamquam duo distinctarum specierum. 20 Praeterea, sequeretur quod ad divisionem continui semper fìerent duo absoluta in illis partibus divisis, et in unione earum aliquid absolutum realiter corrumperetur, quia per divisionem fìeret numerus et per unionem corrumperetur numerus, quod est in3 formai om. G 5 ratio1 alia!] il !a D etiam] et A sequuntur] sequcrentur Z num] igitur impossibile csset quod formac add. E nisi] non A 5-6 nisi... rationum om. (hom.) D aliquae ... rationum] illae sint partcs altcrius rationis interi. B2 6 sint] fiunt C, fue7 esset] est DG formae ve! om. D forma] et add. G 8-9 nisi ... rint EZ Igitur] sicut D 9 essen t J sin t F materiae J formac A 1O similiter J est add. D rationis om. (hom.) A est] sit D, essetE 11 unitatibus] universalibus G 12 formas om. E sint] essent EF 12-13 nisi ... rationis om. (hom.) AD 13 est] sunt G 14 ignibus] gencribus Z 17 partes] et add. ABF 18 duo] individua add. D 21 in! om. D divisis] divcrsis G in2 om. Z 22 realitcr om. D quia] et D 23 numecarum] illarum B 21-22 aliquid om. C rus!] quae est talis res add. D quod] et E
l
Supra, p. 101, !in. 22-23.
104
LIBER I DIST. 24 Q. Il
conveniens. Istud argumentum probat etiam quod unitas non est aliquid absolutum additum. [CONTRA ARGUMENTA OPINIONI$ COMMUNIS)
Praeterea, arguo contra praedictas opiniones in speciali. Contra primam 1 arguo. Contra hoc quod dicit quod numerus acci- s dentalis sequitur divisionem continui, alius numerus sequitur divisionem formalem. C o n t r a: quaero quare dicitur numerus accidentalis ? Aut quia est numerus accidentium, aut quia dicit rem absolutam super accidentia quae sunt quantitates, aut quia est numerus rerum quibus non corruptis non erit numerus sed 10 erunt omnia unum numero. Si propter primum, eadem rationc numerus albedinum erit numerus accidentalis et similiter numerus affectionum et intellectionum. Si propter secundum, hoc est impossibile. Tum quia probatum est p r i u s 2 quod unitas nec numerus addunt rem absolutam super quantitatem. Tum quia 1s nulla poterit esse ratio quod unitas aliquid absolutum addat vcl numerus super quantitatem continuam quam quod supra albedinem vel quamcumque formam accidentalem. Et hoc quia, sicut non corruptis quantitatibus possunt illae uniri quae prius divisae erant, ita e converso. Ex eodem patet quod non potest dari 20 tertium. Contra secundam opinionem 3 arguo. Quia quaero: aut illa distantia est aliquid absolutum aut respectus. Non potest dari 4 praedictas l praedicatas A opiniones om. G 4-5 Contra prima m arguo l et A 6 divisioneml) denominationem C 7 Contra] quia D, om. E 10 non! om. AD corruptis om. A d eritl est EGZ 11 Si] sedE 12 erit] et A, est Z 13 intellecnonum] intentionum ABCDG 14 quia] quod G quod] quia C, nec add. EZ 16 addat] addet D 17 numerus] plus add. D , quod om. DEZ 19 non om. G 20 Ex] quod G eodem] 22 opinionem om. Z 23 aut] aliquis add. D erat add. D patet om. E quod] quia F respectus] ratio A, respectivum Z l Le., Thomae Aquinatis, supra, p. 90, lin. 18- p. 91, lin. 13. 2 Supra, d. 24, q. l, (p. 80, lin. 20- p. 81, !in. 17). 3 Cf. supra, p. 93, lin. 13-19.
UTRUM TRINITAS PERSONARUM SIT VERUS NUMERUS
5
10
15
20
105
quod sit aliquid absolutum, quia quaero: in quo si t subiective ? Et arguo sicut prius 1 : aut est tota in toto et in qualibet parte, aut in nulla parte, aut una pars in uno et alia in ali o; et nullum istorum potest dari. Nec potest dici quod sit rcspectus, quia quaero de fundamento et termino illius respectus. Et oportet dare unum fundamentum et unum terminum, si sit unus respectus numero. Et manifestum est quod non potest dari, quia in ternario necessario sunt plura quam unus respectus et unus terminus. Similiter, non potest dari ratio quare plus unum illorum sit fundamentum vel terminus quam aliud. Et ita oportet dare vel quod quodlibet illorum sit tam fundamentum quam terminus, vel nullum. Per idem patet contra tertiam opinionem 2 de discretionc, quia ista discretio aut est aliquid absolutum, et arguo sicut prius 3, aut est respectus. Et quaero de fundamento illius respectus. Non potest dari aliquod unum determinatum nec unus tcrminus determinatus. Nec potest dari quod quodlibet illorum sit fundamentum, quia semper ad variationem tam fundamenti quam termini variatur respectus. Et per consequens ista discretio non est una res numero. Contra quarta m opinioncm 4 : si intelligat numerum esse aliquam unam rem distinctae speciei ab aliis rebus, est omnino irrationalis. Quia omnis res una distincta realiter ab aliis rebus est aliqua materia vel aliqua forma vel aliquod compositum. Et 1 sitl] respectus aàà. E a!iquid om. Z sit2] est F 3 aut] etiam aàd. ABCEF alia] pars add. D 4 dici] dari E 6 si sit] ut fiat Z unus] unius G 7 Et om. E est om. A 9 ratio sic E, Olll. cet. codd. unum] unus G 10 ve!!] et D oportct] debet G quod om. EG 11 tam om. D quam] et D, ipsa G vcl nullum om. E 12 idem] istud F patet 0111. Z 13 ista om. D arguo] arguitur E 15 dari] dici D 16 dari] esse E fundamemum] fundatum A 18 est] erit D 19 numero om. E 20 intelligat] intelligit Z 21 omnino J opinio D, om. E 22 una om. E 23 aliqual) alia ADF aliqua2] alia F, om. D aliquod] a!iud AEF, om. D •· compositum] ex illis aliud ab illis, et per consequens si numcrus sit talis rcs oportet quod sit ve! materia ve! forma ve! compositum aliud add. D
3
l Supra, p. 99, lin. 16 - p. 101, lin. 5. 2 Supra, p. 94, li n. 2-16. Supra, p. 104, !in. 22- p. 105, !in. 11. 4 Supra, p. 94, lin. 18- p. 95, !in. 3.
106
LIBER I DIST. 24 Q. II
quodcumque illorum detur, habetur propositum. Si autem intelligat quod non sit alia res numero, vera est ut videtur. Sed tunc non plus erit talis numerus de genere quantitatis quam numerus qualitatum de genere qualitatis. Similiter in alio deficit, quia totaliter accidit numero aliquo modo accidentali quod omnia una s descindantur ab uno, sed sufficit quod quodlibet illorum sit unum unitate accidentali tali de qua dictum est in p r a e c e d e n t i quaestione 1• Contra aliam opinionem 2 : non videtur rationabile quod si t talis numerus quantitatum plus quam aliarum rerum, quia ita 10 potest intellectus sic capere diversas substantias vel alias res sicut diversas quantitates. Similiter, non est talis duplex quantitas realis et rationis, non plus quam est duplex substantia realis et rationis, vel duplex albedo realis et rationis, nec etiam talis duplex 1s relatio realis et rationis, sicut p o s t c a o s t e n d e t u r 3 . (0PINIO QUAE POSSET TENERI]
Ideo praeter istas opiniones posset esse alia opm10, si aliquis vellet eam tenere, quod numerus 4 non est aliqua res una distincta realiter ab aliis rebus. Sed sicut non est verum dicere proprie loquendo 'populus est homo' vel 'populus est animai vcl ens', - sed potest aliquo modo concedi quod 'populus est homines' et 'populus est animalia' et per consequens quod 'populus est entia' -, 2 non om. E alia] alias G, unJ Z numero] numerus G videtur] dicitur E 3 erit] 4 qua!itatum] qualitatis EF, quantitatis G qualitatis J quantitatis EG est B 5 quod] 7 accidentali om. E tJ!i om. FZ est] prius add. E 9 rationaquia EF, ve! add. D l O quantitatum J quantitatis D Il ve!] diversas add. E bile] rationale DFGZ 14 ve!] et F nec etiam] et sic est G, est add. Z 14-15 ve!... rationis om. (hom.) DE 15 ostende17 istas om. A posset esse] ponitur esse una D aliquis] aliter A, quis F tur] ostenditur AF 19 realiter om. A aliis] istis E Sed om. F 19-20 loquendo] <]Uod add. D 21 et] ve! E 2:! animalia om. E quod om. AZ l Supra, d. 24, q. l, (p. 81, !in. 18 - p. 82, !in. 5). 2 Supra, p. 95, !in. 5 - p. 96, !in. 10. 3 Infra, d. 30, q. 5, (p. 380, lin.8 - p. 388, lin. 10). 4 C( Guillelmus de Ockham, Quodl. VII, q. 2.
20
UTRUM TRINITAS PERSONARUM SIT VERUS NUMERUS
107
ita non potest concedi quod numerus est quantitas, si quantitas sit res una et praccise supponat pro rebus quarum quaclibet est simpliciter una. Sed si ilio modo acciperentur quantitates, posset aliquo modo concedi quod numerus est quantitates, et ita quod s numerus est res, accipiendo 'res' pluraliter et non singulariter. Hoc potest persuaderi quia quando aliqua essentialiter distinguuntur et quodlibet illorum est per se unum, nec illa nec accidentia eorum faciunt aliquid per se unum. Sed ista quanta sic distinguuntur et quodlibet illorum est per se unum. Igitur nec 10 ista nec accidentia illorum faciunt aliquid unum per se; igitur ncc ex istis nec ex quibuscumque accidentibus eorum resurtat numcrus tamquam aliqua res per se una. Praeterea, quando aliquae unitates ita essentialiter distinguuntur sicut et aliae et non plus, sed sunt eiusdem rationis sicut aliae, 1s si illae aliae non faciunt aliquam rem unam, nec illae facient. Sed unitates quantitatum continuarum ita distinguuntur inter se sicut unitates duorum angelorum et ita sunt eiusdem rationis, et unitates duorum angelorum non faciunt unam rem. Igitur nec unitates quantitatum continuarum. 20 Praeterea, si numerus sit res una, aut componitur ex quantis vel substantiis; vel ex unitatibus superadditis quae distinguuntur realiter. Primum non potest dari, quia tunc aliqua una res numero et per se in genere componcretur ex ornnibus hominibus et omnibus asinis, vcl saltem ex quantitatibus eorum, quorum zs utrumque est absurdum. Si detur secundum, c o n t r a: sicut 3 acciperentur] accipientur G, acciperem Z possct] potest D 4 quantitates] quami5 accipiendo resl om. EZ et om. ABCEG non] ve! E 6 potest] •liquo modo tas EG add. Z essentialiter] essentialius A, •equaliter D 7 necl] illa add. A 8 eorum] iliorum BF, sua Z aliquid om. DF Sed] sic E sic] per se add. F, 0111. DG 9 et] quod FG illorum om. Z 10 necl om. Z illorum] eorum EZ aliquid om. E 11 eorum] istorum F 14 et l 0111. D sicutl] et add. C 15 si] et D illael ... facient om. E 13 essentialiter om. F aliquam om. F Sed 0111. F 16 unitates] unitas G, duarum add. D quantitatum] qumtum A continuarum 11m. D se] idem G 17 etl] scd F 18 duorum] illorum G nec om. D 20 sit om. E aut] ve! E quamis] quanti19 unitates] duarum adJ. D quantitatum om. E 21 ve !l J ex add. D ex om. EGZ 22 tunc 0111. DE 23 in genere om. E tatibus Z etl] vcl E, ex G 25 si eu t J si E
108
LIBER I DIST. 24 Q. II
illae tres unitates sunt tres, ita ista subiecta illarum trium unitatum sunt tria, et per consequens non plus possunt facere unam rem illae unitates quam subiecta illarum unitatum. Praeterea, tunc numquam posset esse ternarius quin esset senarius. Quia si sit ternarius, sunt tres unitates; et si sint tres uni- s tates, sunt tria subiecta quae non sunt tres unitates. Sed tres et tres sunt sex, et ita impossibile esset Deum facere ternarium nisi faciat senarium. Ex isto sequitur ultra quod in quolibet numero sunt infiniti numeri. Probatio: accipio binarium. Ille binarius est, per istam 10 positionerÌ1, alia res realiter distincta a duabus unitatibus. Igitur sunt hic tres res realiter distinctae, puta duae unitates et unus binarius. Sed tres res non possunt esse sine ternario, igitur est hic ternarius distinctus realiter a tribus unitatibus ex quibus componitur, et per consequens sunt i bi quattuor et ita quaternarius; 1s et ultra, igitur quinarius et ita in infìnitum. Si d i c a tu r quod illa tria non faciunt ternarium qui sit numerus distinctus et per se individuum in alia specie, c o n t r a: hoc non est nisi dicere ad placitum quod ista faciunt talem numerum et alia non. Et ita eadem facilitate dicam quod unitates ho- 20 minum faciunt numerum, et sic de aliis. Ideo non videtur aliqua ratio possibilis quare plus istae unitates vel istae res, quarum quaelibet est una, facient talem numerum quam alia. Et ita vel omnia distincta realiter, quorum quodlibet est unum per se non com---------
l tres2] tria D ista om. DZ trium om. F 4 ternarius] numerus add. D quin] nisi F 5 sii] sicut G, om. A sunt] sint B si2 om. A sint] sunt ABCZ 6 tria csset om. D subiecta] tres subiecti D Sed] contra add. D 7 ita om. A esset] est Z 9 ultra om. F 11 alia] aliqua DE, et est F res] et add. D realiter sunt] essent D 10 numeri om. E om. E 13 Sed] sunt A sine] sunt A, numero add. D hic om. G 15 sunt ibi] est hic dare D ibi om. G quattuor] rcs add. F, sive sunt hic quattuor add. D ita] per consequens E 16 etl ... quinarius om. D quinarius] quaternarius E et om. ABF ita] igitur B, sic Z 18 alia] aliqua DE 19 hoc om. G nisi om. ACG quod] quia ABF talem om. F 20-21 non ... numerum otn. E hominum] non add. interi. B2F2 Z 21 faciunt] unum add. D ; numerum] numero qui sit per se individuum et unitates angclorum non faciunt talem numerum add. D videtur] sequitur A 23 facient] facerent G ta!em otn. E ita] tamcn D ve! VII!.
G
UTRUM TRINITAS PERSONARUM SIT VERUS NUMERUS
109
ponens cum alio, facient numerum talem, vel nulla. Ei ipsi concedunt quod non omnia, quia non substantiae immateriales; igitur nulla, et per consequens nec substantiae materiales. Praeterea arguo sic: quanta non sunt absoluta distincta realis ter a suis unitatibus tamquam ab absolutis, et ipsa quanta non faciunt aliquid unum per se, igitur nec unitates; et per consequens compositus ex unitatibus non erit aliquid per se unum. Assumptum probo, quia si unitas quanti sit aliquid absolutum realiter distinctum a quanto, igitur hic sunt duo absoluta realiter distincta, igi10 tur sunt hic duo numero distincta vel specie vel magis quam numero. Tunc arguo: omne subiectum quod se ipso et non per aliud distinguitur realiter a suo accidente, se ipso et non per aliud poterit distingui ab alio quocumque. Nec est maior ratio quod per aliud distinguatur ab uno quam ab alio. Sed istud subiectum 1s se ipso distinguitur ab isto accidente. Igitur se ipso distinguitur ab alio, igitur se ipso est unum numero. C o n firma tu r: hoc subiectum se ipso distinguitur numeraliter ab ista unitate; sed nihil distinguitur numeraliter ab alio nec distingui potest per aliquid nisi ipsum per illud sit unum nu20 mero; igitur hoc subiectum per se ipsum est unum numero, igitur non per aliquid extrinsecum quod non est de essentia sua. [RESPONSIO AUCTORIS
J
Ideo posset dici ad quaestionem quod numerus non est aliqua res una per se composita ex rebus quibuscumque. Quia illae 1 alio] aliquo D facient] facieru G, unum add. E nulla] nullum E .. ipsi] isti D, si E 2 non2) ncc G 5 ab om. E 6 aliquid om. EZ 7 compositus] conceptus AB, compositum D non erit] esset A, aliud add. D 9 quanto] quantitate F 10 hic om. DGZ 11 omne] commune add. A 11-12 per aliudl distinguitur om. D 12 accidente] recipiente E et om. D 13 est om. E quod] quare E 15 isto J ipso CD 16 ipso om. D 17 hoc] istud Z 17-18 numeraliter] materialitcr F, om. Z 18 distinguitur] distinctum est F numeraliter J realiter BDF 18-19 distinguitur ... aliquid] potcst per aliquid distingui numeralitcr ab alio D 19 ipsum om. AB 19-21 peri ... igitur2 om. G 20 est om. A 21 noni] nisi G cxtrinsccum] intrinsecum E 23 possct] potest D 24 Quia] et F, quod G
110
LIBER I DIST. 24 Q. II
res quae ponuntur partes numeri, eo ipso quod sunt partes numeri non faciunt unum per se, quia quando faciunt unum per se, desinunt esse partes numeri, sicut patet per unionem ipsorum. Nec video rationem quare plus unitates quantorum - sive sint realiter distinctae a quantis sive non - plus faciant aliquid per se s unum quam unitates angelorum. Nec potest dici quod ideo istae unitates faciunt unum per se et illae non quia istae sunt accidentales et illae non. Quia accidentalitas istius unitatis nihil faceret ad hoc quod ista unitas cum una alia distante loco et subiecto faceret per se unum et componeret cum ea, sed tantum quod illud cuius 10 est unitas non esset unum essentialiter sed tantum accidentaliter. !sto enim modo possem dicere acque faciliter quod intellectio Dei, quia non est accidentalis Deo, non facit per se unum cum quacumque alia intellectione, sed intellectio angeli, quia est accidentalis angelo, facit per se unum et componit cum intellectione 1s quae est accidentalis homini. S i d i c a t u r quod, quia unitates sunt sic distinctae loco et subiecto, ideo non faciunt per se unum continuum, sed faciunt per se unum discretum, quia hoc est de ratione discreti quod partes sua e non faciant unum continuum: 20 H o c n o n v a l e t, quia eadem rationc et acque faciliter dicam quod omnes homines faciunt unum per se, non continuum sed unum discretum, et ita homo esset pars essentialis alicuius accidentis vel alicuius exsistentis per se in genere, quod est absurdum; et sirniliter de omnibus asinis. Immo homo esset pars es- zs sentialis multorum individuorum specie distinctorum, quia bi-----------------l eo ... numeri2 om. (horn.) Z 3 numeri] multi D 4 p!us om. Z sive] si E 5 plus om. D 7 i!lae] aliae C 9 una om. Z 10 et om. D componeret] compositum D, componer.:tur Z ea om. E 11 non cssct om. E . tantum 0111. D accidentaliter] et add. D 12 enim om. D aeque om. A intcllectio] intcntio EG 13 quia] quod C, quare D facie] faciat C 14 quacumque om. E quia] quae F 17 quia] iscae G, om. E sic] vere D, om. Z 18 unum] et add. A . sed] semper add. E 19 unum om. EZ ; hoc] haec D 20 faciant] facient E, per se add. D 22 dicam] dico E omnes om. C 23 unum om. ADE "ica om. A esset] erat G ., pars om. A 25 omnibus] aliis add. E homo om. A 25-26 essencialis om. D
UTRUM TRINITAS PERSONARUM SIT VERUS NUMERUS
111
narii, ternarii, quaternarii, et sic de aliis numeris. Qui teneret istam opinionem, responderet ad argumenta pro prima opinione. [An
ARGUMENTA PRO OPINIONE THOMAE)
Ad primum 1, quando [arguitur quod] P h i l oso p h u s s ponit numerum in praedicamento quantitatis, aliqui forte dicerent 2 quod praedicamentum quantitatis non ideo dicitur praedicamentum distinctum quia significat aliquas res quarum quaelibet sit per se una, distincta realiter a rebus aliorum generum. Quia a l i qui hoc negarent, non tantum de quantitatc discreta sed l quaternarii otn. E tenerct l tenent AE, tenet Z 2 istam opinionem l istas opiniones G responderet l respondent E, respondet Z ad argumenta om. D · pro prima opinione l primae opinionis E 6 quodl contra C quantitatis om. D ideo om. BC 6-7 praedicamentum om. Z 7 aliquasl alias D 8 una] et add. D generuml pracdicamentorum Z 9 tantum] solum Z l Supra, p. 91, lin. 15-16. 2 Ita, e.g. Petrus Ioannis Olivi, Quaestiones in II Sent., q. 58:« Quidam autem alii eiusdem opinionis dicunt ad hoc quod quantitas seu extcnsio nihil penitus addit realiter differens ad materiam quantam ve! ad formas extensas et quantas, nisi forte unionem et situm et positionem suarum partium • (ed. B. Jansen, Bibliotheca Franciscana Scholastica Medii Aevi V, Quaracchi 1924, 440); postea autem, de hac sententia, dici t Petrus: «Hoc autem non approbando recito, sicut nec multa alia praedicta, sed ut doceam dubitare de multis quae de praedicamentis Aristoteles posuit absque omni probatione •, p. 447. Guillelmus de Ockham ita loquitur de ista opinione in Summa logicae, pars I, c. 44: c Ideo est alia opinio de quantitate, quae mihi videtur esse de mente Aristotelis, sive sit haeretica sive catholica, quam volo nunc recitare, quamvis nolim eam asserere. Et ideo quando istam opinionem posui et scripsi su per philosophiam, non scripsi eam tamquam meam sed tamquam Aristotelis, quam exposui ut mihi videbatur, et eodem modo nunc sinc assertione recitabo eam •, (ed. cit., p. 136). Cf. etiam, Guillelmus de Ockham, Scriptum i11 I Sent., d. 8, q. 2 (ed. cit., III, 186-188), et Scriptum in IV Sent., q. 4 (ed. Lugduni 1495 G): «Ad quaestionem igitur potest dici, nihil asserendo quod a communibus dictis discordat, quia difficultas istius quaestionis et multarum sequentium consistit in natura quantitatis 'quid
..
Slt •.
112
LIBER I DIST. 24 Q. II
etiam de quantitate continua. Sed dicerent quod praedicamenta aliqua non signifìcant alias res a rebus aliquorum aliorum praedicamentorum, sed easdem res signifìcant alio et alio modo signifìcandi. Sicut praedicamentum relationis non signifìcat, secundum a l i q u o s 1, aliam rem ab omni re absoluta et alterius praedicamenti, sed signifìcat rem alterius praedicamenti, connotando unam aliam rem vel eiusdem praedicamenti vel alterius. Sicut 'simile' signifìcat aliquam qualitatem, aliam qualitatem connotando cum illa exsistere. Sicut Sortes non dicitur similis nisi habeat albedinem et unus alius habeat unam aliam albedinem, vel propter aliquam aliam qualitatem. Et posito quod Sortes habeat albedinem et unus alius similiter, omni alio circumscripto, Sortcs est similis illi. Ita ponerent dc quantitate quod quantitas, quae est praedicamentum, est unus conceptus vel nomen, non signifìcans res distinctas realiter et totaliter a rebus aliorum gencrum. Sed quantitas continua signifìcat substantiam vel qualitatem habentcm partem extra partem, ita quod posita substantia sola, sine omni re absoluta addita, si ipsa habeat partem extra partem, ipsa vere est quanta et vere de ipsa praedicatur praedicamentum quantitatis, denominative saltem ut dicatur quanta; et similitcr de qualitatc. Similiter, quantitas discreta esset unus conceptus signifìcans ipsas res, connotando cas non facerc unum per se. Et secundum istum modum ponendi, sicut de ratione aliquarum specierum vel 2 significant] significarent E alias] aliquas A, alia E rcs om. E .. aliquorum om. DEZ 3 sed] etiam add. E .. significant] significarent E 4-5 secundum aliquos] aliquam E 5 et om. DE 5-6 ab ... praedicamenti] a rebus omnibus absolutis aliorum praedicamentorum Z 6 connotando] quando A 7 unam om. D rem om. F 8 aliam om. A qualitatem2 om. AF 9 illa] ilio G 10 unus om. D aliam om. D ' albedinem2] ve! propter aliquam aliam add. A 11 aliam] albedinem add. G, om. A 12 omni] tamen D 13 ponerent] poncnt B, poneretur G .. quae om. C est2] unum add. E 15 aliorum] aliquorum E 17 omni] alia add. D omni re] ratione B 18 ipsal om. EG ipsa2 om. CE 20 denominative] de nomine Z 22 non orn. A unum] unam rem AB, quid add. Z 23 aliquarum] aliarum D specierum] et add. D l Videsis infra, d. 30, qq. 1-5 (pp. 281-395), ubi diffuse Ockham tractat dc rclationc.
5
10
15
20
113
UTRUM TRI!IIITAS PERSONARUM SIT VERUS NUMERUS
generum est significare res quarum quaelibet sit una per se, ita quod non potest vere praedicari nisi tantum de termino supponente praecise pro talibus rebus, sicut haec non est vera 'homo est animai' nisi pro re quae est per se una, - et ideo sic dicendo s 'Sortes et Plato sunt animai' est simpliciter falsa; similiter haec est simpliciter falsa 'populus est animai' -, ita sunt aliquae species et genera quae praecise significant multas res. Nec possunt verificari nisi de multis vel de terminis supponentibus pro multis. Et talis species est numerus, et similiter ternarius et quaternarius, 10 quia concreta illorum nullo modo possunt de uno per se sumpto verificari, sed praecise de multis. Quia quocumque uno demonstrato, haec est falsa simpliciter 'hoc est quattuor vel quinque'; sed demonstratis pluribus, haec est vera 'ista sunt quattuor vel quinque', et sic de aliis. 1s Et ex hoc posset argui ad propositum quod ab omni accidente per se uno potest aliquid unum denorninari; sed nihil unum potest denominari ab aliqua specie numeri; igitur nulla species numeri importat aliquid praecise et per se unum, sed quaelibet importat multa. Et secundum istum modum posset salvari nu20 merus decem praedicamentorum, quantumcumque omnis res per se una sit substantia vel qualitas. Et quando dicitur ultra 1 « quando aliquod commune dividitur in aliqua inferiora etc.», diceretur quod illa maior est vera de communibus absolutis quae non sunt aliquo modo connotativa, zs cuiusmodi sunt substantia, qualitas, ho"mo, albedo, angelus, et sic --------------------
1 per se om. E 3 pro] dc E rebus om. D haec] quac A 4 una om. E 5 ani5-6 similiter. .. falsa om. (hom.) C 6 falsa om. E aliquae] aliqualiter A 9 Et l] mal om. E sed E est] ve! E ct3 om. Z 10 dc] aliquo add. D sumpto] supponente C, praedicati sive add. F 12 estl] ternarius add. D, om. E 13 ista] subiccta A 13-14 scd... quinque om. (hom.) G 15 possct] potest DE, aliquis add. A, om. G quod] quia CEF 17 ab om. A 18 et om. DE unum] distinctum A sed] et G quaelibct] species add. D 19 posset] potcst D, verificari sivc add. F 20 omnis] aliqua add. E 22 dicitur om. Z 23 aliqua] et add. A, om. D dicerctur] dicetur Z 24 communibus] omnibus DEZ 25 angelus om. E 25-1 (p. 114) sic del aliisl] huiusmodi D I
Supra, p. 91, lin. 16-17.
0CXHAM, OPERA THEOL. IV
8
114
LIBER l DIST. 24 Q. II
de aliis. De aliis autem quae sunt connotativa, maior negaretur. Et huius ratio est quia non fit ibi subdivisio propter distinctionem rerum importatarum per se, sed propter diversum modum importandi. Q u i a u t e m d i c e r e t quod omnis species est commu- s nis rebus quarum quaelibet est per se una et de qualibet illarum praedicabilis, habet dicere- tenendo priorem opinionem- quod numerus non est species quantitatis. Et tunc diceret quod P h il o s o p h u s 1 loquitur ibi secundum famosam opinionem quae posuit quod numerus esset talis species quantitatis. Sed m i h i 10 v i d e t u r quod Philosophus frequenter extendit nomen speciei ad commune, sive sit connotativum sive absolutum mere, et similiter nomen generis. Et sic dicit quod multae sunt species motus 2 . Et tamen motus, secundum opinionem P h i l osoP h i 3, non est aliqua res una per se distincta realiter ab omni 1s re alterius speciei vel generis. Sicut motus ad albedinem, secundum P h i l oso p h u m 4, non est aliqua res una per se distincta realiter et totaliter ab albedine et a subiecto albedinis. E t s i d i c a t u r quod secundum istam opinionem posset concedi quod numerus substantiarum immaterialium esset per se 20 in genere quantitatis, p o s s c t d i c i quod quantitas non significat nisi quantum vel quanta. Et ita numerus angelorum, cum non significet nec quantum nec quanta, non erit in genere quantitatis. Si tamcn concederetur quod numerus angelorum esset in 1 quae] non add. E 2 Et huius] cuius Z distinctionem] distinctiones F 3-4 importandi] imponendi EZ 5 species om. E 6 quarum] qualibet AC, om. G una om. A quod] quia G 9 secundum] quod C 7 praedicabilis] probabit A habet] haberet EZ 10 posuit] ponit D , esset] est E 12 sivel) nisi C 15 per se om. E 15-18 ab ... 16 motus om. A 17 una om. Z 18 a om. EZ 19 si direaliter 0111. (hom.) DE catur quod om. E quod om. F posset] potest D 20 immaterialium] immaterialis A, et 21 posset] potest D 22 nisi om. A 23 noni] nec F necl om. AF materialium G 24-1 (p. 115) Si ... quantitatis om. (hom.) AB in nec2] ve! A non2] nec E eric] esset A genere quantitatis om. G l
8-9).
Supra, p. 91, !in. 14-16. 2 Aristot., Physica, III, c. 1, t. 5 (20la 3 Ibidem, t. 4 (200b 32 - 201a 3). 4 Cf. ibidem.
liTRUM TRINITAS PERSONARUM SIT VERUS NUMERUS
5
10
15
20
115
genere quantitatis, non reputaretur inconveniens apud aliquos. Et tamen nullus illorum angelorum esset quantus, sed illi angeli forem multi, et hoc est verum. Multa alia possent concedi in hac materia quae, ut credo, non reputarentur absurda si non essent inusitata. Ad secundum 1 posset dici quod formae 2 se habent sicut numeri, hoc est defìnitiones, quia sicut per additionem vel subtractionem variatur species numeri- large accipiendo speciem- ita est de defìnitionibus. Ex hoc non sequitur quod numerus habet sub se multas species quarum quaelibet signifìcat res unas realiter distinctas ab aliis, sed sufficit quod sit species modo praedicto. V el posset dici quod ad intentionem P h i l o s o p h i 3 sufficit quod defìnitiones sunt sicut numeri, si numerus haberet distinctas species, quia tunc semper ad additionem vel subtractionem unitatis variatur species, et per consequens ita est de defìnitionibus. Ad tertium 4 diceretur quod numquam scientiae, de quibus loquitur P h i l o s o p h u s 5, habent subiecta realia distincta, - nisi ponatur quod conceptus sit qualitas subiective in anima. Nec etiam semper subiecta distincta distinctarum scientiarum supponunt vel stant pro rebus realiter et totaliter distinctis. Unde l non] et A, nec B apud] secundum EF 1-2 non ... cssct om. G 2 sed] si add. C 4 non l om. F rcputarentur] rcpugna3 forcnt] essent E alia] amem EZ hac] illa A rcntur G absurda] inconvenientia D non2 om. D 5 inusitata] usitata F, infinita G 6 possct] potest D sicut]ut Z 7 additionem] unitatis add. D ve!] et EZ 8 variatur] variantur E 9 dc] in DF dcflnitionibus] distinctionibus D numerus] non add. G habet] 10 multas] plures E unas] veras G 12 posset] habeat Z 9-11 Ex ... modo om. F 13 quod] quam Z 14 ad] per Z 15 variatur] variapotest D Philosophi om. E 16 numquam] antequam G 17 realia] realiter F distincta om. A retur Z dc] in D 18 qualitas] quantitas E subiective] scientiae AG, exsistens add. D anima] mente D 19 etiam F semper om. D distincta om. E distinctarum] istarum Z l Supra, p. 92, l in. 7-11. 2 Ockham, sine dubio, dicere voluit: 'formae, hoc est defmitiones, se habent sicut numeri'. 3 Aristot., Metaph., VIII, c. 3, t. 10 (1044a 9-11). 4 Supra, p. 92, lin. 12-15. 5 Le. in locis citatis, cf. supra, p. 92, lin. 16-23. Cf. etiam Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., Prol., q. 9 (ed. cit., I, pp. 255-258).
116
LIBER I DIST. 24 Q. II
alia scientia potest esse de homine et de populo. Unde de homine possum scire quod homo est risibilis, quod est susceptibilis disciplinae, quod est beatificabilis, et sic de aliis. De populo possum scire quod exercitus debet eligere ducem vel principem, quod debet unanimiter congredi contra inimicos, et sic de aliis s conclusionibus guae sunt distinctae scientiae. Et tamen exercitus vel populus non significat aliquam unam rem realiter et totaliter distinctam a quolibet homine nec etiam unum compositum ex eis. Similiter de numero angelorum, sicut hominum, possum estendere omnes passiones numeri. Numerus enim ternarius an- 10 gelorum est 'numerus impar utrobique primus' 1, et sic de aliis. E t s i d i c a t u r quod unius scientiae est unum subiectum, c o n c e d e n d u m e s t quod est unum subiectum, quia iste conceptus 'numerus' est conceptus unus et distinctus conceptus quamvis non sit talis distinctio inter res significatas qualis est 1s inter ipsos conceptus. Et talis unitas, cum aliis condicionibus requisitis, sufficit ad unitatem subiecti scientiae. Ad quartum 2 posset dici quod non semper eodem modo se habet subiectum ad subiectum sicut scientia ad scientiam, quia etiam aliquando idem est subiectum distinctarum scientiarum 20 propter diversarum passionum diversitatem. Tamen hoc concesso, in proposito diceretur ad P h i l o s o p h u m 3 quod iste conceptus 'numerus', qui est subiectum [arithmeticae], est ali qua prioritate 1 alia] aliqua D de2 om. A 2 possum scire] potest sciri Z risibilis] visibilis G, om. F, quod2 cst2] anima! F 3 disciplinac] et add. E 4 scirc] diccre E 5 quod] qui E congredi] ingredi F 7 ve! om. A 8 etiam] sunt D 10 passiones] spccies E 11 primus] prius B 13 concedcndum ... subicctum om. (hom.) E est om. C 14 conceptus3 om. DZ 16 ipsos] istos G aliis] alii A, istis G 18 possct] potest D modo] sicut add. D 18-19 se habet om. A 19 sicut] ita D 20 distinctarum] diversarum Z 22 ad Philosophum om. Z 23 subiectum J in scientia add. mg. C
l C( Guillelmus de Ockham, Summa logicae, pars III-2, c. 31 (ed. cit., p. 565, nota 7). 2 Supra, p. 92, lin. 16-23. 3 Aristot., Metaph., I, c. 2 (982a 25-28).
UTRUM TRINITAS PERSONARUM SIT VERUS NUMERUS
5
10
15
20
117
prior subiecto geometriae, quia aliquo modo prioritate communitatis. Quia numerus, de quo pro magna parte tractatur in arithmetica, est communis ad magnitudines et non magnitudines et ad multitudines substantiarum immaterialium et aliorum quorumcumque immaterialium. Unde multae passiones convenientes numero ita conveniunt numero substantiarum immaterialium sicut numero substantiarum materialium. Et ita potest multitudo angelorum mensurari uno sicut potest quaecumque multitudo quorumcumque quantorum. Et ista prioritas sufficit ad intentionem P h i l o s o p h i. Ad ultimum 1 diceretur quod illud quod habet accidentia inhaerentia formaliter est aliquid reale. Illud tamen quod habet aliqua praedicabilia contingenter et accidentaliter non oportet semper esse aliquid reale extra, sed poterit esse conceptus. Et huiusmodi est numerus, quia proprietates et passiones habet de eo demonstrabiles, et forte aliqua accidentia, non tamen sequitur quod sit aliquid reale. E t s i d i c a t u r quod tunc arithmetica non erit scientia realis, a d i s t u d f r e q u e n t e r e s t d i c t u m 2 quare aliqua sciemia est realis quamvis sit de conceptu et non de re extra. E t si d i c a tu r quod secundum P h i l oso p h u m, IV Physicorum 3, idem est numerus decem hominum et decem canum, et tamen non sunt eadem decem, igitur numermt est ali1-2 prior. .. de om. A communitatis] communicatur D 2 parte om. E tractatur] determinatur Z in] ab E 3 et non magnitudines2 om. E 4 et! sic BZ H, sed ACDEF, scilicet Z multitudines] multiplicationem F aliorum] aliquorum D 5 multae] manifeste A % conveniemes numero! ita om. E 6 numcroZ] multitudini Z, illarum add. F 7 pctest] patet A 12 reale] realitcr F tamen] autem E 14 extra om. E 16 ali qua] 20 est] sit D, dicatur Z 21 secundum om. E 23 est] alia D 18 erit] est BE extra add. F
l
Supra, p. 92, lin. 24 - p. 93, lin. 4.
Scriptum in I Sent., d. 2, q. 4 (ed. cit. II, 134-138).
c. 12, t. 110 (220b 10-12).
2
Guillclmus de Ockham, 3 Aristot., Physica, IV,
118
LIBER I DIST. 24 Q. II
quid praeter illa decem, quia si non esset, non possent esse alia decem nisi esset alius numerus: R e s p o n d c o quod intentio P h i l o s o p h i est quod numerus est unum commune habens sub se multa contenta, - sivc illa sint species proprie dictac sive non-, et dc aliquo contento vult hoc quod dico 'idem' vere dici, quando idem contentum commune vel ipsum communissimum dicitur de pluribus illis, et praeter hoc, aliquod contentum sub ilio communi dicitur de eisdem. Sed quando nullum contentum sub ilio dicitur dc cisdem, tunc non vult hoc quod dico 'idem' dici de illis. Verbi gratia, vult 1 quod idem est numerus deccm hominum et decem canum, sed non est idem denarius. Et hoc quia de decem hominibus non tantum dicitur numerus in communi, sed aliquod contentum sub ilio communi, et non aliud contentum, puta decem. Sicut, secundum eundem 2 , aequilatcrum et gradatum sunt cadcm figura et non sunt idem triangulus, quia dc acquilatero et gradato verificatur tam hoc communc 'figura', - ut uterque dicatur figura-, quam ctiam de eisdem verificatur aliquod contentum sub figura, et non aliud contentum. Quia contenta sub figura, sccundum ipsum ibidem 3, sunt triangulus et circulus, et triangulus dicitur de utroque illorum et de neutro dicitur circulus. Et ideo dicit quod sunt eadem figura et tamcn non sunt idem triangulus. 1 csset] aliud add. D possent J possunt D 2 esse t om. D 4 com m une] se add. E 5 proprie sic DZ, Giessa, Pad. Anton., Paris Xat. 15,904, om. cet. codd et] 6 ideml] illud F, dici G 7 commune om. B ipsum communissimum] tunc add. D quaesivi ipsum A dicitur J di cere G 8 hoc om. E sub J idem E ilio] hoc D 9 quando om. G 9-10 Sed... eisdem om. (l!om.) E 12 quia om. D 14 sub ... contentum om. (horn.) Z aliud] aliquod C contcntum] sub ilio communi add. D, om. C 15 cundem om. A 16 et!] tamen add. Z 17 communc] communi BC 18 quarn] quamvis 19 et non] tamcn C Z verificatur J vcrificetur C !H-19 sub ... contenturn om. (!Jom.) Z 20 ipsum] eum E sunt om. Z 22 et om. E sunt 0111. E 21 utroque J quolibet F
om. D
l Ibidem, c. 14, t. 134 (224a 2-4). (224a 9-12).
2
Ibidem, (224a 4-9).
3
Ibidem,
5
10
15
2J
UTRUM TRINITAS PERSONARUM SIT VERUS NUMERUS
10
ts
20
119
Et tamen de virtute sermonis non est hoc possibile, sicut non est possibile quod sint Sortes et Plato unum animai et tamen quod non sint unus homo. Quia sequitur 'Sortes et Plato sunt unum animai, igitur Sortes et P lato sunt animai'; et ultra 'igitur aliquod animai est Sortes et Plato' per conversionem; et ultra 'igitur vel homo est Sortes et Plato vel asinus vel bos' et sic de aliis. Et certum est quod non asinus nec bos et sic de aliis 'igitur homo est Sortes et P lato'; et ultra 'igitur unus homo est Sortes et Plato', quod est manifeste falsum. Et tamen, secundum intentionem P h i l o s o p h i, dicendum est quod Sortes et Plato sunt unum animai et non sunt unus homo, hoc est, de Sorte et Platone verifìcatur 'animai' et aliquod determinatum contentum sub animali. Sed 'homo' verifìcatur de Sorte et Platone, sed nullum contentum sub homine verifìcatur de Sorte et Platone. Et tamen non est propter hoc concedendum quod sit aliquod tale animai quod nec sit Sortes nec Plato, et quod sit homo qui nec sit Sortes nec Plato. Ita est in proposito quod idem est numerus decem hominum et decem canum 1 et non sunt eadem decem, et tamen numerus non est aliquid aliud praeter ista. V erumtamen propter dieta ali qua a l i q u o r u m p h i l os o p h o r u m potest dici quod aliquis numerus est accidentalis et aliquis numerus essentialis et aliquis est numerus mathematicus. --------------1-2 sicut... possibile om. (hom.) DE 2 sint om. BF Plato] idem ve! add. D 3 quod non om. A sint] sunt F sequitur] sequeretur F 4-5 igitur aliquod animai] aliquid E 6 veli om. G vel2] et E 7 aliis] singulis A Et3 ... aliis om. (hom.) DE non] nec F 8 ultra] vult G 8-9 et... Plato om. (hom.) DZ 11 et] tamen add. E 12 verificatur] videtur G 13 Sed] et D, sicut EZ 14-15 sed ... Platone om. (hom.) Z verificatur ... Piatone om. A 16 neci om. EZ nec2J et GZ, etiam add. C 17 siri] aliquis add. D neci] non C, om. Z sit2] est F, om. E nec2J et Z Plato Jet add. Z 19 noni sic D, Pad. Anton., Pad. l."lliv., om. cet. codd. non2 om. E 20 praeter ista om. D 22 est om. A 23 numerosi) add. Z, om. DF est numerus2 om. D om. D
l Cf. Aristot., Physica, IV, c. 14, t. 134 (224a 2-3). Nota quod Ockham utitur ibi versione arabico-latina quac habct 'deccm hominum' potius quam 'decem ovium'.
120
LIBER I DIST. 24 Q. II
N umerus essentialis p o test dici ili e qui necessario praedicatur de rebus, unaquaque illarum exsistente et nulla destructa, sicut de angelis dicitur quod sunt duo vel tres vel quattuor. Nec est possibile, nullo eorum destructo, quod haec sit falsa. Ita potest dici de duobus quantis, puta a et b, quod illa sunt duo quia - sive uniantur sive separentur- semper a et b sunt plura entia realiter distincta. Numerus autem accidentalis dicitur qui scilicet potest praedicari vere de rebus et ab eisdem vere negari, sicut de ista aqua et illa aqua, puta a et b, quando sunt separatae dicitur quod sunt duae aquae, et quando sunt unitae non vocantur duae aquae isto modo, quia dualitas isto modo dieta non dicitur nisi de duobus non facientibus unum. Numcrus autcm mathematicus potest dici unum commune ad duo praedicta. Et secundum istud possent exponi auctoritates C o m m e n t a t o r i s 1 e t a l i o r u m p h i l o s o p h o r u m quae videntur esse contra praedicta. Circa s e c u n d u m a r t i c u l u m principalem 2 respondeo ad formam quaestionis quod ilio modo quo conceditur quod trinitas angelorum est verus numerus, potest concedi quod trinitas personarum est verus numerus. Non quod numerus sit aliquod accidcns reale inhaerens Deo, sed tantum est aliquis conceptus significans quod in Deo sunt Patcr et Filius et Spiritus Sanctus, et quod Pater nec est Filius nec Spiritus Sanctus, nec 2 rebus om. A 4 haec] quaeque E 5 puta om. Z a om. E et om. F 6 uniantur] unirentur F entia] essentia G 7 autem om. D potest om. G 8 vere! otn. F eisdem] eis E 9 et] de add. F separa tac l separata E l O quando J non add. B 11 dieta om. E non] nisi G 12 unum] praeterea add. DE autem om. D mathematicus] arithmeticus E 13 unum om. D 14 auctoritatesl auctores Z 16 secunduml tertium D l(r17 respondeo l ad quaestionem si ve add. D 17 quaestionis om. G quodl l quia B quodZ om. D 18 verus] unus Z, om. E 18-19 potest ... numerusl om. (hom.) A 19 verusl unus Z, om. E 20 est om. Z 22 necll non E necZJ est add. G necZ Spiritus 19-20 aliquod om. F Sanctus2l et add. Z, om. E
nec3l ve! D
l Cf. Averroes, In Aristot. Metaph., IV, t. 5 (ed. Iuntina, Vlii, f. 33va-vb); V, t. 20 (f. 60vb-61rb); VIII, t. 10 (f. 102va-vb); In Aristot. Physicam, III, t. 4 (ed. Iuntina, IV, f. 41rb); IV, t.110 (f. 86va-vb); IV, t. 134 (f. 94vb-95ra). 2 Supra, p. 90, lin. 16.
5
10
t5
20
UTRUM TRINITAS PERSONARUM SIT VERUS NUMERUS
121
Filius est Pater vel Spiritus Sanctus, nec Spiritus Sanctus est Pater vel Filius. Et sic intelligenda est opinio M a g i s t r i l quod tales termini numerales non ponunt aliquid in Deo, hoc est, non significant aliquid adveniens Deo sicut accidens advenit suo s subiecto ; sed removent a Deo, hoc est, significant quod sunt ibi tantum Pater et Filius et Spiritus Sanctus modo praedicto. Utrum autem de virtute vocis sit ista concedenda 'trinitas personarum est verus numerus ' , vel ' tres personae sunt numerus ternarius', sicut an tales sin t concedendae 'tres homines sunt nu10 merus ternarius' et 'trinitas trium hominum est verus numerus' non est modo tractandum.
[AD
1s
20
ARGUMENTA PRINCIPALIA)
Ad primum principale 2 potest dici quod non omnis numerus est de genere quantitatis, sed tantum numerus quantorum, praeter quos sunt multi alii numeri, qualis est numerus trium personarum. Ad secundum 3 , quando dicitur quod omnis numerus est maior sua parte, si intelligatur maioritas perfectionis vel dignitatis vel quantitatis molis, sic non est maior vera. Si autem intelligatur maioritas pluralitatis, sic potest concedi. Et sic potest concedi in divinis, quia hoc non esset aliud quam dicere quod tres personae sunt plures quam una. l ve! Spiritusl Sanctusl om. F 2 sic] similitcr D est] etiam D 2-3 talcs] isti E 5 removent] removet A sum] sim F 7 vocis] ser3 ponunt] possunt G est om. B R sunt] verus add. D 9 sunt] sint Al3C 9-10 numerus] unus E mon.is D sit] est F 13 primum principale] rJtiones ad primam F dici] poni G 10 verus] unus E 16 quod 0111. Z 18 molis] mobilis E 15 multi om. E numeri 0111. CZ est om. E 19 potest2] posset GZ 20 esset] est D aliud] ad G, dicere add. J)
l Petrus Lombardus, Sententiae in IV libris distinctae, I, d. 24, c. un. (Spi2 Supra, p. 90, cilcgium Bonaventurianum IV, Grottaferrata 1971, 187). 3 Supra, p. 90, lin. 9-11. lin. 6-8.
122
LIBER I DIST. 25 Q. UNICA
[DISTINCTIO VIGESIMA QUINTA QUAESTIO UNICA UTRUM 'PERSONA' IN DIVINIS DICATUR SECUNDUM SUBSTANTIAM VEL SECUNDUM RELATIONEM)
Circa distinctionem vigcsimam guintam quaero utrum per- s sona in divinis dicatur secundum substantiam vel secundum rclationem. Q u o d n o n secundum substantiam videtur: Quia, secundum beatum A u g u s t i n u m 1, nihil essentiale in divinis dicitur de personis pluraliter sed tantum singula- 10 riter, sicut non dicuntur 'boni' vel 'sapientcs' sed sunt una sapientia; sed 'persona' praedicatur dc personis divinis pluraliter, quia haec est vera 'Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt personae et non persona'; igitur etc. Praeterea, illud guo aliquid formaliter constituitur in aliquo 1s esse principaliter per nomcn signifìcatur; sed persona constituitur formaliter in esse personali proprietatc relativa; ergo proprietas relativa principalitcr per nomen personae signifìcatur. P r a e t e r e a, illud quod importat distinctioncm in divinis dicitur sccundum relationem; sed persona importat distinctionem, 20 quia est hypostasis in proprietatc distincta. 6 divinis o111. A ve!] an add. Z relationem] accidens F secundum2 0111. ABCG IO dicitur om. AG Il beni] nec add. F sapientes] sapicntiae ABCEFZ 14 et om. D 16 esse] est Z significatur] significatum Z 17 formalitcr om. D proprietate relativa] per 18 relativa om. G pcrsonac om. A 19 distinctionem] quae proprietatcm relativam Z est add. F 19-20 in ... distinctionem om. (hom.) G 20 distinctionem] relationem n 21 quia] quae. DG
l
August., De Trù1it., VII, cc. 4-5 (PL 42, 939-943; CCL 50, 255-261).
UTRUM 'PERSONA' DICAT SUBSTANTIAM VEL RELATION"EM
123
A d opposi tu m: Dicit beatus A u g u s t i n u s, VII De Trinitate, cap. 9 1 : « [Num J dicamus Patrem personam esse Filii et Spiritus Sancti ? >> Et post: « n eque in hac Trinita te eu m dicimus persona m Patris 5 aliud dicimus qua m substantiam Patris »; et post 2 « persona ad se dicitur ». Ex ista auctoritate tripliciter argui potest. Primo sic: illud quod dicitur secundum relationem dicitur ad aliud, sicut Sortes dicitur similis alteri; sed Pater non dicitur persona alterius nec 10 ad alterum; igitur persona non dicitur secundum relationem. Secundo sic: illud quod dici t praecise substantiam Patris, non dicitur secundum relationem; sed secundum beatum A ug u s t i n u m 3 cum dicimus personam Patris, nihil aliud dicimus quam substantiam Patris; igitur etc. 15 T erti o sic: illud quod dicitur ad se, non dicitur secundum relationem; sed persona ad se dicitur secundum beatum A u g us t i n u m 4 ; igitur etc. Circa istam quaestionem primo videndum est utrum a tribus personis possit abstrahi aliquod commune univocum eis; secundo :w an tale commune correspondeat buie nomini 'persona'; tertio ex his ad quaestionem. --------------------------
2 Dicit beatus Augustinus om. G 3 dicamus] dicas B Patrem om. D Filii et Spiritus 5 aliud ... Patris om. (hom.) G post] per consequens E Sancti] Filium et Spiritum Sanctum Z 8 secundum] per CDEZ 11 Secundo sic] praeterca DE sic om. A illud om. G 12 scd] persona est huiusmodi, quia add. D beatum om. Z 12-16 scd ... relationem om. (ltom.) E 13 personam] substantiam ABCEG 15 Tertio sic 0111. A illud om. Z 19 possit] posset ABCEF aliquod] unum add. D commune] cis add. A 19-3 (p. 124) aliquod. abstrahi om. (/•om.) G
2
l August., De Trinit., VII, c. 6, n. 11 (PL 42, 943; CCL 50, 262). Ibidem. 3 Ibidem. 4 Ibidem.
124
LIBER I DIST. 25 Q. UNICA
(ART.
I:
UTRUM A TRIBL"S PERSONS POSSIT ABSTRAHI ALIQL"OD COMMUNE UNIVOCUM EIS. 0PINIO SCOTI)
Circa primum dicitur quod aliquid commune potest abstrahi a personis. Quod probatur sic: quia 1 « rclatio praedicatur in quid de paternitate et filiatione. Quia si paternitas non transiret in s in essentiam, esset essentialiter relatio et praedicaretur in quid relatio de paternitate. Sed per hoc quod relatio est eadem essentiae, non tollitur eius ratio formalis. Igitur non impedit quin includat essentialiter relationem ut sic relatio praedicetur in quid de paternitate. Sed secunda intentio non praedicatur in quid de pa- 10 ternitate ». Igitur aliquis conceptus realis praedicatur in quid de paternitate et filiatione. Ex hoc arguitur ultra: « Magis potest abstrahi conceptus communis a constitutis quam a constituentibus sive a constitutivis. Igitur a personis distinctis et constitutis per rclationes potest ab- 15 strahi talis conceptus communis secundum rationem ». Et si quaeratur: « Quomodo est possibile quod ab ultimis constitutivis divinarum personarum abstrahatur conceptus communis primae intentionis et non sic in creaturis ? » Respondetur quod « distinctio naturae divinae a natura creata est ratio huius. 20 Nam natura creata de se non est ultimate determinata, et ideo est determinabilis per aliquod determinativum eiusdem generis respectu cuius est in potentia, et comparatur ad illud ut potentiale ad actuale. Illud autem determinativum naturae creatae non habet unitatem quidditatis, quia tunc non determinaret quidditatem ad 25 3 aliquidl aliquod Z 2 Quodl et G quia om. Z in quid om. D 6 et om. G H eius om E 9-10 de paternitate 0111. F 10 non om. Z 14 aJ 7 per l ex C constitutivisl constitutis Z 16 communis om. G secundum] per Z 18 abstrahatur] 23 cuius om. A ad om. ACD .. ad abstrahitur G 22 est om. G aliquod] aliquid E illud] aliud F potentiale l potenti a E
l
132s.).
Scotus, Reportatio Paris., I, d. 25, q. 2, nn. 5-8 (ed. Wadding, XI,
UTRUM 'PERSONA' DICAT SUBSTANTIAM VEL RELATIONEM
125
rationem suae singularitatis, sed habet unitatem maiorem quam unitatcm quidditativam, quia individuationis et singularitatis. Et ideo ab huiusmodi dcterminationibus non potest abstrahi aliquis conceptus communis quidditativus, quia conceptus quidditativus s tantum a natura et guidditate abstrahitur ». « Sed per omnia opposito modo est in divinis. Nam ibi natura est determinatissima et singularissima, et ideo non est detcrminabilis per aliquid eiusdem generis, scilicet de genere substantiac, nec est potentiale ad tale determinativum. Unde per 10 nihil pcrtinens ad genus substantiae determinatur. Et ideo, si sint aliqua determinantia, pertinent ad aliud genus, scilicet ad genus relationis, co modo quo ponitur ibi gcnus. Et ideo huiusmodi determinantia habent unitatem quidditatis ac si naturam non determinarcnt, quia non habent naturam aliam a natura in eodem 1s genere sed in alio genere, propter quod retinent unitatem quidditativam alterius generis. Et ideo ab huiusmodi determinativis potest abstrahi conceptus communis quidditativus ». « Unde relationes, quia sunt determinantia alterius generis, non tribuunt singularitatem essentiae, sed determinant ad certum 20 suppositum et rctinent suas rationes quidditativas, et ideo ab illis potest abstrahi conceptus communis ». (CoNTRA OPINIONEM Scon)
Contra conclusionem principalcm istius opinionis non arguam, quia tam illa guam ista ex qua infertur videntur mihi probabiliol singularitatis] simplicitatis E
scd] ergo F
1-2 sed ... singularitatis om. (hom.) Z Etl om. B 3 detcrminationibus] determinantibus AF 4 quia conccptusl quidditativus2] sed Z 5 et] om. G 7 et! singularissima om. G non om. G ctiam G abstrahitur] abstrahetur D 6 9 potentiale] possibile F dctcrminativum] dctcrminatum E 10 substantiae om. A ' sint] ibi add. F 11 ali qua] alia C dcterminantia] ho benti a unita te m quidditatis add. F scilicet] 12 huiusmodi om. E 13 non om. G 16 huiusmodi] scd AC ad2 gcnusl om. Z 18 determinantia] determialiis E determinativis] determinatis AG, dcterminativos Z 19 tribuunt l attribuunt A singularitatem l simplicitatem E 20 et!] sed C native Z (p. 126) probabiliores] probabiliora EZ
2 individuationis] individuantis EFG ,, singularitatis] simplicitatis E
126
LIBER I DIST. 25 Q. UNICA
res quam earum oppositae. Sed videtur quod conclusio ex qua infertur non stat bene cum dictis istius D o c t o r i s a l i b i, quia secundum illum alibi 1 : Quandocumque aliquibus distinctis est aliquid commune univocum, necessario in utroque illorum est aliquid quo convenit cum alio et aliud quo differt ab eodem. Igitur si paternitati et filiationi sit relatio commune univocum, paternitas aliquo convenit cum filiatione et aliquo differt ab eadem, quod est impossibile. Quia tunc paternitas non esset ultimum constitutivum, sed esset aliquid magis ultimate constitutivum. S i d i c a t u r quod non est aliquid reale commune divinis relationibus sed tantum aliquis conceptus, c o n t r a: tgttur eadem ratione ultimis differentiis posset esse aliquis conceptus communis, quamvis ipsae differentiae se ipsis different et non per differentias. Praeterea, ex istis sequitur quod potest esse conceptus communis sine omni communitate a parte rei, igitur sine omni compositione et distinctione a parte rei. Igitur ponendo aliquem conceptum univocum differentiis ultimis in creaturis non oportet ponere processum in infinitum. Praetcrea, ex isto sequitur quod aliquid univocum potest descendere in sua inferiora sine omnibus conceptibus contrahentibus, ita quod non oportet ponere conceptum determinantem et de-
1 earum] eorum Z oppositae] apposita BEZ conclusio] illa add. F 2 bene om. F 3 quia om. A illum] istum CG Quandocumquc] ex add. ABCE 4 aliquidj alibi 0111. Z 7 aliquoi] alio aliquod Z 5 aliud] alio G, aliquid Z quo2 0111. E diffcrt] distinguitur D alio EFG R esset] etiam G 9 aliquid] aliud add. Ì11tnl. B. Z 12 aliE, om. F quis] communis E ;gitur 0111. E 14 quamvis 0111. E diffcrent] diffcrunt G 16 sequitur] scqueretur Z · quod] non add. D 17 omni 0111. E 17-18 compositione] comparatione GZ 18 rei om. D aliquem] aliquid D 18-19 conceptum] communem add. Z 19 in] et G, 0111. E li creaturis om. E 19-20 oportet ponere processum] eri t processus Z 21 aliquid] 23 ita] sic F 23-1 (p. 127) ita ... determinabilem om. E aliquod BZ
l
Non invcnimus.
5
10
15
20
127
CTRUM 'PERSONA' DICAT SUBSTANTIAM VEL RELATIONEM
5
10
15
20
25
terminabilem praeter conceptum includentem utrumgue, quae omnia sunt contra i s t u m d o c t o r c m a l i b i 1• S i d i c a t u r quod in paternitate includitur relatio et etiam aliquid praeter relationem, sed illud non est ultimum constitutivum personae, c o n t r a: quidquid est constitutivum constitutivi est etiam constitutivum constituti, sicut quidquid est differcntia differentiae est ctiam differentia differentis; sed illud in paternitate praeter relationem est constitutivum paternitatis; ergo est ctiam constitutivum Patris. C o n f i r m a tu r quia, secundum istum 2 , ab anima intellectiva non sumitur ultima differentia hominis quia ipsa differt differentia. Igitur similiter a paternitate non accipitur ultima differentia qua Patcr distinguitur a Filio, si ipsa paternitas non se tota distinguitur a fìliatione sed per aliquid sui. Ex isto potest inferri quod dicere quod ab ultimis constitutivis naturae creatae non potest abstrahi conceptus quidditativus quia sunt eiusdem generis, et ab ultimis constitutivis naturae increatac potest abstrahi conceptus quidditativus, est non-causa ut causa. Quia sive sint eiusdem generis sive non, ex hoc ipso quod potest abstrahi commune contractum per aliquid contrahens, illa sic constituta ex contrahentc et contracto non sunt ultima constitutiva. Practerea, si ab omni habente unitatem quidditativam potest abstrahi conceptus quidditativus, igitur ab ultimis differentiis potest abstrahi conceptus quidditativus. Quia accipio ultimam differentiam generis, et quaero de ea: aut habent unitatem quidditati1 includentcm] concludentem D 3 etiam] sequitur A, om. F 4-5 constitutivum om. G 5 contra] cducta E,, constitutivi om. G 6 sicut] igitur ABZ 7 ctiam om. DEF 9 etiam om. D 11 diffcrt] diccret C 12 accipitur] sumitur DE 14 sui 0111. A 15 dicere] differentia CD 17 increatae] creatae ACEG 1R quidditativus] quia non sunt ciusdem generis add. F Quia] sed Z 19 generis om. A 23-24 igitur... quidditativus om. (hom.) CG 25 ea] illa D aut] an Z
l Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. l, q. 3 (ed. Vaticana III, 82). nn. 159-161 (ed. Vaticana III, 97-100).
2
Ibidem,
!28
LIB. I CAP. 12
non advertunt quod sunt contra opiniones alias eorum, quasi a veritate coacti assentiunt eis, et hoc aliquando in se aliquando in antecedentibus suis. Et de talibus est ista propositio 'principia su n t contraria'.
15
§6 Differunt tamen ab invicem ... [t. 48; 188b 30-36]. Hic ostendit in quo antiqui philosophi discordabant, quamvis convenirent in ponendo principia esse contraria. Et primo hoc facit, secundo ostendit convenientiam et differentiam simul inter eos, ibi 1 : Quare eadem dicunt. Dicit ergo primo quod quamvis antiqui concordent in ponendo principia esse contraria, differunt tamen in ponendo diversa contraria, quia diversi diversa contraria posuerunt esse principia. Sicut aliqui dixerunt priora contraria esse principia, sicut calidum et frigidum quae sunt priora; alii posteriora, sicut aliqui dixerunt humidum et siccum esse principia, quae sunt posteriora. Similiter aliqui posuerunt contraria notiora secundum sensum esse principia, sicut illi qui posuerunt calidum et frigidum vel humidum et siccum vel rarum et densum esse principia; alii posuerunt contraria notiora intellectui esse principia, sicut aliqui posuerunt quod par et impar sunt principia, aliqui quod concordia et discordia sunt principia.
§7 Quare eadem ... [tt. 49-50; 188b 36 - 189a 10]. Hic ponit simul convenientiam et disconvenientiam praedictorum antiquorum. Unde dicit quod ex praedictis patet quod omnes antiqui aliquo modo posuerunt principia esse eadem et aliquo modo discordabant in ponendo principia diversa. Discordabant enim in ponendo diversa contraria esse principia, quia aliqui posuerunt ista contraria esse principia prima, aliqui illa, sed ponebant aliquo modo esse eadem, quia secundum analogiam quandam 14 sunt contra om. AD
15 assentiuntj consentiunt CHI
Il
sej et add. DH
S6.
- 3 in quoj quod B, in quibus Hl 5 eosj illos EFG 6 antiquij philosophi add. EFG Il con8 aliquij antiqui H 10 aliquij alii EF 12 illi quij aliqui D, illi CEF cordent A, concordarent w.
§ 7. - 3 praedictorumj modorum add. l 4 patet quod om. BC 5 discordabantj enim add. BI 8 ponebantj principia add. A' Il esse interi. A2 , om. BCDHI Il quiaj et CH
§ 6. -
t
Infra, § 7.
10
15
DE CONTRARIETATE PRINCIPIORUM
10
15
20
25
30
35
40
!29
in hoc quod posuerunt easdem proprietates analogice competere illis. Et hoc tripliciter. P r i m o, quia omnes accipiunt principia ex eadem coordinatione, hoc est quod principia similiter coordinantur ad alia. Sicut enim aliqui ponunt quod calidum et frigidum sunt prima contraria et quod omnia alia contraria reducuntur ad ipsa tamquam ad priora et sicut ad principia. Similiter qui dicit quod par et impar sunt prima contraria, dicit quod omnia alia contraria reducuntur ad ista sicut ad priora et tamquam ad principia; similiter qui dicit quod additio et diminutio sunt prima contraria. Consimiliter dicit de aliis quod reducuntur ad ipsa. Et ita in hoc conveniunt antiqui. Conveniunt e t i a m in alio quod omnes posuerunt unum contrariorum - quae posuerunt esse prima - esse peius et aliud melius. Sicut ponentes calidum et frigidum esse prima contraria, dicunt quod calidum est melius et frigidum peius. Similiter qui dicunt par et impar esse prima contraria vel concordiam et discordiam, dicunt quod concordia est melior et discordia peior. T e r t i o conveniebant in hoc quod posuerunt principia esse notiora, sed aliqui dixerunt quod essent notiora secundum intellectum, aliqui quod essent notiora secundum sensum. Et hoc dupliciter potest exponi. Vel. quod aliqui posuerunt prima contraria esse notiora secundum intellectum quam alia contraria, aliqui quod secundum sensum; vel quod de contrariis primis unum esset notius secundum intellectum quam reliquum, et secundum alios ponentes alia prima contraria unum esset notius secundum sensum quam reliquum. Quod autem aliqua sint notiora apud sensum et aliqua apud intellectum, probat Philosophus per hoc quod universale est notius secundum intellectum et particulare secundum sensum, nam ratio est universalium et sensus particularium. Ut quia magnum et parvum sunt magis universalia, ideo sunt notiora secundum intellectum, sed rarum et densum quia sunt particularia, ideo sunt notiora secundum sensum. Ultimo epilogat Philosophus quantum ad istud capitulum quod manifestum est quod oportet principia esse contraria.
12 similiter] simul GH 13 ponunt] posuerunt DEFG 15 dicit 1 ••• dicit'] dicunt ... dicunt BH 16 alia om. AD 18 quod] alia add. H 21 prima] principia EFG 22 prima] principia add. H 23 frigidum] est add. EFG 27 dixerunt om. BCDHI 28 hoc om. BCI jj dupliciter potest J potest sic EF 30 ve!] ut CEFGHI Il quod' om. CDEFGHI 34 apud'J secundum EFG 36 intellectum AD, rationem ctt. 38 quia J quae EFG
130
LIBER I DIST. 25 Q. UNICA
divinis non fit ms1 per relationes originis. Sed relatio in divinis est ipsa divina essentia; unde est subsistens sicut in divina substantia subsistit. Et ideo persona divina significat relationem ut subsistentem, et hoc est significare relationem per modum substantiae. Et ita hoc nomen 'persona divina' significar relationem in recto et essentiam in obliquo, non relationem in quantum relatio, sed in quantum signifìcat per modum hypostasis. Similiter etiam significat essentiam in recto et relationem in obliquo, in quantum essentia est idem quod hypostasis. Hypostasis autem signifìcatur in divinis ut relatione distincta. Et sic relatio per modum relationis significata cadit in significatione personae in obliquo».
5
10
(CONTRA OPINIONEM THOMAE)
Contra istam opinionem: primo contra hoc quod dici t 1 quod « persona in natura humana significat has carnes et haec ossa et hanc animam quae sunt principia individuantia hominem », hoc est contra propria principia. Quia principium apud eum est, quod a parte rei non est aliqua distinctio nisi distinctio rerum. Igitur si ista principia individuant naturam, aut naturam quae est realiter et omni modo ipsummet individuum, aut naturam quae non est sic individuum sed distinguitur realiter ab individuo, aut aliquid in anima quod non est realiter extra. Si dicatur primum 2 , hoc non est aliud quam dicere quod ista principia individuant individuum. Sed non aliter individuant 2 divinai om. E. in divina2 substantia] essemia divina Thom.' in divina2] individuata Z divina2 om. A divina2 substantia] divinis subsistens D 3 subsistit] subsisteru E 4 et om. E 6-7 quantum relatio] quantum est relationem E 7-9 Similiter... hyposta6 non] nec G sisl om. (hom.) E 8 etiam om. Z . relationem] relationes D 9 idem quod om. Z : Hypostasis2 om. F 9-10 autem significatur om. D significatur] significat ABCGZ 10 relati o] realiter D 11 significatione] significationem D 14 opinionem] arguo add. E 15 significat om. BC 17 est! om. E 19 naturamtj humanam add. Z 20 et] in D, om. Z omni modo] omnino F, om. Z ipsummet] ipsum E 21 est om. DG ab] omni add. E 23 hoc om. E 24 aliter] autcm A . individuant2] nisi add. AGZ I
Supra, p. 129, !in. 22-23.
2
Supra, !in. 19-20.
15
20
UTRUM 'PERSONA' DICAT SUBSTANTIAM VEL RELATIONEM
131
individuum nisi sicut partes componunt totum; sed partes includuntur essentialiter in toto. Igitur individuum includit essentialiter ista principia individuantia. Et per consequens, si omni modo a parte rei individuum sit ipsa natura, sequitur quod natura ins cludit cssentialitcr ista principia individuantia, et ita non sunt extra quidditatem naturae, quod i p s c a l i b i n e g a t 1• Si dicatur secùndum 2 , igitur natura individuata et principia individuantia distinguuntur realiter, quorum neutrum est pars alterius. Sed hoc est impossibile, quia quandocumque plures res 10 realiter distinctae concurrunt quarum nulla est pars alterius ad constitutionem alicuius quod est per se unum,- si sint alterius rationis -, necessario unum est forma et aliud materia. Igitur cum hae carnes et haec ossa et haec anima et natura individuata, quae non est pars alicuius illorum principiorum individuantium 1s nec e converso, concurrunt in individuo ad constitutionem per se unius, oportet quod natura quae est individuata sit materia vel forma vel alicuius illorum praedictorum vel omnium. Sed hoc est impossibile, tum quia sequerctur quod illa natura quae est individuata ita essct de se 'haec' sicut quaecumque forma vcl ani20 ma, quia partium componentium aliguod compositum ita est una pars de se 'haec' sicut alia, quia ita distinguitur una ab alia sicut c converso. Tum quia sequeretur quod in homine essent plures formae substantiales, scilicct haec anima intellectiva et illa natura quae est individuata, quod ipse reputat impossibile 3 • l sicutl sint G 3 Et om. A 3-5 Et ... individuantia om. (11om.) Z 4 rei om. E 5 et om. G 7 natura l nulla Z, principia add. A individuata et principia om. Z 8 neutrum 0111. G 9 Scd om. D 10 rcaliter om. C concurrunt om. C ·' alteriusl concurrunt add. '"li· Cl 12 al;udl est add. E 13 haccl om. E . ct3] haec add. E, om. G 14 indi15-16 concurrunt ... unius om. ABCFG per se l personae E, viduantium] et individuorum D 16 quae est 0111. E 17 alicuius] aliquid E illorum] prinFior. F.6.800, Paris .\lat. 15904 18 quae est2 om. Z 19-20 anima] materia E cipiorum add. FG praedictorum om. G 14 reputa t] rcpugnat G 22 quia om. B l Thomas Aquinas, Summa contra genti/es, IV, c. 40, arg. 7. 2 Supra, p. 130, !in. 20-21. 3 Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 76, a. 4 Resp.
132
LIBER I DIST. 25 Q. UNICA
Si detur tertium 1, hoc est impossibile quia nullum ens rationis est de essentia et quidditate Sortis; sed, p e r i 11 u m 2 , natura individuata est de essentia Sortis; igitur non est ens in anima tantum. S i d i c a t u r quod natura non est individuata per princi- s pia individuantia secundum quod consideratur in eis, vel secundum esse quod habet in singulari, sed secundum quod abstrahit ab hoc singulari et ab ilio: C o n t r a, quaero sicut prius 3, aut natura quae individuatur et principia individuantia distinguuntur realiter aut non. Si sic, 10 igitur est una materia vel forma, quod est improbatum 4 • Similiter, tunc in albedine esset vera distinctio realis, quod ipse negat 5• Si non distinguuntur, igitur non plus potest anima abstrahi a principiis individuantibus quam e converso 6 • Similiter, non pctest abstrahi [idem] a se 7 , quamvis per intellectum falsum idem 15 possit negari a se. Similiter, tunc non posset intelligi natura in te, non intellectis principiis individuantibus 8 , quae omnia negat. S i d i c a t u r quod natura substantialis individuatur per ac2 est om. G sed] et E 3 ens] rationis seu add. F anima] corde E 3-4 anima tantum J animatum A 7-8 abstrahit] abstrahitur Z 8 singulari et ab2 ilio om. A ilio] ista D 10 individuantia] individuata AG 11 una] vera Z 12 vera] una ABCDG 13 non2J in add. B anima] natura E 14-15 principiis... a om. (hom.) Z 15 idem sic 16 possit] posset DE a se interi. B2, anima Pad. Anton., om. cet. codd. quamvis] quam ut Z 16-17 in te] mediante A, intelligente C, in re Z, om. D om. G . tunc om. EZ .. natura om. G 17 non] nisi B l
Supra, p. 130, lin. 21-22.
2
Thomas Aquinas, Summa contra genti-
/es, IV, c. 40, arg. 7: c in signa tione enim Socratis includitur haec materiat. 3 Supra, p. 130, lin. 20-21. 4 Supra, p. 131, lin. 7-24. 5 Cf. Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 47, a. 2: c Duplex enim distinctio invenitur in rebus: una formalis, in his quae differunt specie; alia vero materialis, in his quae differunt numero tantum •. Supponendo quod ibi datur distributio exclusiva ly 'distinctionis', forsan potest dici quod 'negat distinctionem realem in albedine'. 6 Nihilominus Thomas credit quod talis abstractio fieri potest; cf. Summa theol., I, q. 85, a. l ad l. 7 Ibidem. 8 Cf. Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 76, a. 2 ad 4.
133
UTRUM 'PERSONA' DICAT SUBSTANTIAM VEL RELATIONEM
cidentia et accidens per subiectum, et ita natura non includit essentialiter principia individuantia, c o n tra h o c: in ista eadem quaestione dicitur quod haec anima est unum principiorum individuantium horninem 1, igitur non tantum accidentia. Simis liter, impossibile est aliquid remanere individuum destructo principio individuante, sicut impossibile aliquid esse album destructa albedine dealbante. Sed haec albedo vel quantitas poterit esse individuum destructo subiecto. Igitur non est individuum per ipsum subiectum. 10 Contra conclusionem principalem 2 • Quaero: aut 'persona' est aequivocum aut univocum. Non aequivocum, quia tunc omnis propositio in qua poneretur esset distinguenda secundum aequivocationem. Et ita haec esset distinguenda 'Pater est persona', quod non conceditur. Si si t univocum, igitur habet unam 1s defìnitionem exprimentem quid nominis, quae exprimit quidquid importatur per personam. Sed in tali defìnitione non ponetur essentia tam in recto quam in obliquo, nec similiter relatio tam in recto quam in obliquo. Igitur non est verum quod dicitur 3 quod persona divina signifìcat essentiam in recto et relationem in obli20 quo, et sirniliter relationem in recto et essentiam in obliquo. (R.ESPONSIO AUCTORIS AD QUAESTIONEM]
Ideo dico aliter ad questionem quod hoc nomen 'persona quod est commune creatis et increatis signifìcat suppositum intellectuale, sicut dictum est distinctione vigesima tertia 4, et ideo 1 natura om. CG non om. BC 2 individuantia] individuata AB 3 quaestionc] conclusione C . dicitur] dici t E 4 accidcntia] accidens E 6 impossibile] est add. GZ album] albedine add. E 10 aut] an Z 11 est] nomen add. E aut] vel Z 14 conceditur] concedo E 15 quidquid] quid F 16 ponetur] poneretur CF 19 divina om. Z 23 communc] pcrsonis 20 ctl ... obliquo om. (hom.) A et!] nec F, om. Z cssentiam] etiam G add. F
4
l Supra, p. 129, lin. 22-23. 2 Supra, p. 130, lin. 3-12. Supra, p. 61, lin. 11 - p. 63, lin. 2.
3
Ibidem.
134
LIBER I DIST. 25 Q. UNICA
illud quod est primo et formaliter suppositum intellectuale significatur primo et per se per personam. Et ex hoc ultra : illud quod in divinis est formaliter et primo suppositum intellectuale significabitur primo per hoc nomen 'persona divina'. Et quia nec relatio nec essentia est primo et formaliter suppositum intellectuale, sed s constitutum ex essentia et rclatione, ideo persona non plus significa t essentiam vel relationem quam paternitas divina significat divinam essentiam, sed primo significat constitutum ex essentia et relatione. S i d i c a t u r quod si persona significet tale constitutum, 1o igitur significat unum commune, et per consequens erit aliquod universale in divinis, r c s p o n d e o q u o d hoc nomen 'persona' non significat aliquod commune, sed significar illa multa quorum quodlibet est persona. Sicut 'homo' non significar aliquod commune omnibus hominibus sed significar omnes homines. 1s E t s i d i c a t u r quod saltem erit ibi universale, r e s p o nd e o q u o d n o n, sicut Sancti et philosophi loquuntur, quia non intelligunt aliquid esse universale nisi quod praedicatur dc pluribus quae sunt ita distincta rcalitcr quod nullo modo sunt una res. Sic autem non est de personis divinis quia, quamvis sint zo distinctae res, tamen una simplicissima est illae tres rcs. Et ita persona est unum commune tribus personis, non tamen est universale. Similiter, ille conceptus abstrahibilis a divinis personis est communis tribus personis, non tamen habet rationem universalis respectu illarum trium personarum propter causam dictam. 25 E t s i q u a e r a t u r: quali communitate est istud nomen 1 primo] persona AB formaliter] forma D 2 Et2 o111. BCD quod] est add. E 3-5 significabitur... intellecruale om. (hom.) E :Hi sed ... relatione om. F 7-8 divinam om. D 10 si om. E significet] significar EZ 11 erit] est G 14 non om. A 16 dicatur] 18 inteldicas F quod om. Z erit] est EZ ibi] aliquid add. E universale] universalis ABF ligunt] loquuntnr E aliquid] aliquod GZ quod om. D 19 ita om. F realiter] ita add. F quod] quae C, quia E 20 personis] in add. Z quia] communia C sint] sunt B 21 simplicissima] res add. Z illae om. E res2 om. D ita] sic F 24 tamcn om. G habet] haec A rationem] rclationcm AB 24-25 univcrsalis] univcrsitatis C 25 trium 0111. E 26 ratur] quaeram D
UTRUM 'PER.SONA' DICAT SUBSTANTIAM VEL RELATIONEM
135
'persona' commune tribus personis ? R e s p o n d e t u r ad hoc ab aliquibus quod non est ibi communitas rei nec negationis nec intentionis. Sed sicut 1 «in rebus humanis hoc nomen 'persona' est commune communitate rationis, non sicut genus vel species, s sed sicut individuum vagum. Nomina enim generum vel specierum, ut 'homo', 'animai', imposita sunt ad signifìcandum ipsas naturas communes, non intentiones naturarum communium. Sed individuum vagum, ut 'aliquis homo', signifìcat naturam communem cum aliquo modo determinato exsistendi qui competit 10 singularibus, ut scilicet sit per se subsistens distinctum ab aliis. Sed in nomine 'singularis designati', signifìcatur determinatum distinguens, sicut in nomine 'Sorris' et haec caro et hoc os. Hoc tamen interest quod 'aliquis homo' signifìcat individuum ex parte naturae cum modo exsistendi qui comperit singularibus. Hoc autem 1s nomen 'persona' non est impositum ad signifìcandum individuum ex parte naturae, sed ad signifìcandum rem subsistentem in tali natura. Hoc autem est commune secundum rationem personis divinis, ut unaquaeque earum subsistat in divina natura disrincta ab aliis. Et sic hoc nomen 'persona' commune est tribus personis ». 20 Contra istam opinionem. Primo contra hoc quod dicit quod 'homo' et 'animai' et huiusmodi signifìcant ipsas naturas communes, non intentiones naturarum, c o n t r a: homo et ani mal et huiusmodi signifìcant primo entia realia et non tantum enria in anima. Sed realiter extra animam non est aliquid commune, 2 i bi om. A 3 si eu t] illud G 6 homo] et add. E 7 intentioncs] intentionis A 8-9 communem] communiorem A 9 aliquo] alia 8 vagum 0111. E significat om. A ABCDG determinato cxsistendi) essendi E 10 sit om. A subsmens] exsistens A 12 caro sic E, ratio C<'/. codd. 15-16 individuum ... significandum 0111. (1Jo111.) E 16 subsistentem] 18 subsistat in divina] subsistit individua E 19 sic) si C exsistentem F, srd corr. F2 21 et! 0111. FZ naturas om. G 21-22 communes] communio20 opinionem) et add. F res A 22 et om. C 23 et l huiusmodi om. E emial J essenti a G 24 animam] et add. B . aliquid) aliquod FZ
l
Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 30, a. 4 Rcsp.
136
LIBER I DIST. 25 Q. UNICA
sed tantum in anima sicut probatum est p r i u s 1 , et ipse concedit 2 • Igitur non significant primo ipsas naturas communes. S i d i c a t u r 3 quod ipsa res extra, secundum esse suum in anima est communis, quamvis non secundum esse suum extra animam, c o n t r a hoc argutum est p r i u s 4 et ostensum quod nulla res, qualitercumque consideretur, nec secundum aliquod esse, est communis. Sic enim possem dicere quod Sortes, secundum esse suum in anima, est communis omni homini, et quod Sortes, secundum esse suum in anima, est Plato. Ex isto sequitur quod falsum est quod dicitur de singulari vago 5 , quia nullum est singulare nisi sit hoc singulare determinaturo vel illud, igitur nullum est singulare vagum. Praeterea, illud singulare vagum aut est res extra animam aut in anima tantum. Si extra animam, oportet quod sit aliquod singulare demonstratum vel determinatum. Quia, secundum omnes, a parte rei nihil est nisi natura et differentia contrahens naturam vel ipsum constitutum ex his, quod est singulare demonstratum. Similiter, illud singulare vagum aut est separatum a quolibet singulari demonstrato, aut est in quolibet singulari demonstrato. Si detur primum, igitur est idea Platonis. Si detur secundum, igitur vel est unum singulare in omnibus, et tunc esset commune communitate rei omnibus singularibus, et esset magis commune 1 et ipse concedit om. D
om. A
2 communes] communiores A
5 hoc om. A prius om. E 7 Sic] nec E sequeretur Z 11 est om. G nisi ... singulare2 om. (hom.) C
3 res om. E
8 omni om. E 13 illud om. Z
4 suum 10 sequitur] est om. E
animam om. A 16 omnes] eos E minatum EZ
14 aut] res add. E anima tantum] animatum A aliquod] aliud add. F 17 naturam] utraque A ' quod] quo E 17-18 demonstratum] deter20 demonstratol] determinato Z aut] non add. 19 Sirniliter] praeterea E E , est ... demonstrato2 om. E demonstrato2] determinato Z 21 igiturl om. D est om. B 22 esset] est G, om. D
1 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 7 (ed. cit. II, 235ss.). Thomas Aquinas, Summa contra genti/es, I, c. 26. 3 Ibidem. 4 Guillcmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 7 (ed. cit. II, 248s.). 5 Supra, p. 135, !in. 5. 2
5
10
15
20
UTRUM 'PERSONA' DICAT SUBSTANTIAM VEL RELATIONEM
137
quam natura quae plurificatur. V el erunt tot singularia vaga quot sunt singularia demonstrata, et ex hoc ipso nullum eorum est vagum sed quodlibet illorum est demonstratum. Similiter, si in Sorte sit unum singulare vagum, et illud singus lare sit determinatum ad Sortem ita quod non est in aliquo alio individuo demonstrato, non est maior ratio quod illud sit singulare vagum quam quod Sortes sit singulare vagum. Ex istis patet quod non valet quod dicit quod singulare vagum, ut 'aliquis homo', significat naturam communem cum alilo quo determinato modo exsistendi qui competit singularibus. Tum quia nulla est natura communis a parte rei, et per consequens non significat naturam communem quae sit in singularibus, quia nulla talis est. Tum quia ita significat homo, secundum istos, naturam communem cum determinato modo exsistendi qui competit sin15 gularibus, quia aliter non differrent in significatione 'homo' et 'humanitas', quod isti negam 1. Similiter, non intelligibile est quod dicit 2 quod 'aliquis homo' significar individuum ex parte naturae cum modo exsistendi qui competit singularibus, sed persona significat rem subsisten20 tem in tali natura. Quia ita bene significat 'aliquis homo' rem subsistentem in tali natura sicut 'persona'. Ideo dico quod non est aliquod tale singulare vagum. Nullum enim singulare vagatur per mundum, nisi Sortes vel Plato vel aliquod tale singulare determinatum, quia nihil est a parte 1 quae] non add. E 2 sunt om. E singularia demonstrata] determinata add. DZ 3 illorum] eorum D demonstratum] determinatum Z 4 Similiter] mbstantia D in Sorte] Sortes E 5 est om. D 6 demonstrato] determinato Z 8 quodJ om. C 11 nulla] natura humana D rei om. G non] nihil D 12 naturam communem] natura quaecumque A 12-13 quae ... est 0111. Z 12 in O/Il. G 14 exsistend.i om. D 15 differrent] differet F 17-18 homo! non add. ABEFZ, sed dd. f2, om. (lac.) C 19 rem om. BG 19-20 subsistcntem] exsistentem F 20 bene om. Z 20-21 Quia ... natura om. (hom.) DE 21 subsistentem] exsistentem F 23 nisi] ut E ve!] et ADZ 24 tale om. E ·, quia] quod D 24-1 (p. 138) quia ... determinatum om. (hom.) G
Thomas Aquinas, Summa contra !in. 8-10. I
IV, c. 81.
2
Supra, p. 135,
138
LIBER I DIST. 25 Q. UNICA
rei nisi singulare determinatum. Sed in intellectu sunt communia et universalia. Et ideo nulla natura realis est communis, nec est a parte rei aliqua natura communis secundum quodcumque esse. E t si d i c a tu r I quod 'aliquis homo' et 'homo' differunt, igitur non habent idem significatum; similiter Sortcs et aliquis s homo non habent idem significatum, et Sortes significat singularc demonstratum, et homo naturam communem, igitur aliquis homo significat singulare vagum: Re sponde o quod 'homo' et 'aliquis homo' secundum quod accipiuntur pro rebus non differunt. Hoc est, ista propositio 10 est falsa 'aliquis homo et homo differunt' si termini accipiantur pro rebus vel pro significatis, quia idem ornnino significatur per utrumque terminum. Sed si accipiantur pro ipsismet terminis qui non sunt a parte rei, sic est propositio vera. Quia sic dicendo 'aliquis homo', ponitur illud quod [ponitur) quando dicitur 1s 'homo', sed sibi additur unum syncategorema quod non habet aliquod per se significatum, sed consignificat cum alio adiunctum. Et ita 'aliquis homo' non plus significar singulare vagum quam 'ornnis homo' significar singularc vagum. Nec distinguuntur quantum ad significata ; sed propter diversa syncategoremata ad- 20 dita, quac sunt signum universale et signum particularc, potest aliquid verificari de uno et non de alio. Sicut haec est vera 'aliquis homo est Sortes', et haec est falsa 'onmis homo est Sortes'; non quia 'aliquis homo' significat unum singulare vagum, et 'ornnis l dc:terminatum] demorutratum E et! o/IJ. F est2 om. ABDF 3 a!iqua om. F 6 Sortes] forma C 7 dcmonstratum] desimiliter. .. significatum om. (hom.) G 11 est om. G fàlsa] propositio 10 rebus] rea!itatibus G ditferunt 0111. E tcrminatum Z add. D si J add. E termini o111. G pro2 0111. A omnino J homo C 13 ipsismct] ipsis E 14 a] ex AB 15 illud] idem D ponitur2 sic Z, Giessa mg., om. cd. codd. , quando om. F 16 sed J si E, et Gl, Z 17 aliquod J aliquid G consignificar] consignificatum D, significar FG adiunctum] adiuncrim A, adiuncro Z IB ita om. Z 19 significar] om. AE singulare vagum om. A 20 propter] quanrum ad D 21 signuml om. E 23 Sortes!] et homo est Sortcs add. Z est2 om. D 24 unum parriculare] et add. D t>m. Z 24-1 (p. 139) et ... vagum 0111. (11om.) E 5-(,
I
Supra, p. 135, !in. 5-14.
UTRUM 'PERSONA' DICAT SUBSTANTIAM VEL RELATIONEM
139
homo' non significat singulare vagum, sed quia quando signum particularc additur huic termino 'homo' respectu alicuius praedicati, non significatur nisi quod isti singulari demonstrato, vcl illi vel illi, competat tale praedicatum. Sed quando eidem ters mino additur hoc signum 'omnis' denotatur quod tale praedicatum competit illi homini et isti et sic de omnibus hominibus. Et ita 'homo' et 'aliquis homo' idem habent significatum. Sed hoc syncategorema in multis propositionibus facit hunc terminum 'homo' stare determinate pro singularibus demonstratis pro 10 quibus posset non stare si auferretur. Sed essent propositiones distinguendae penes tertium modum aequivocationis, eo quod terminus posset stare pro singularibus vel pro communi ad singularia. Qualiter autem 'Sortes' et 'homo' vel 'aliquis homo' diversa significant patet ex distinctione s e c u n d a 1. 1s Sed quando quaritur: quali communitatc est 'persona' commune tribus personis ? Dico quod non communitate rei ilio modo quo essentia est communis tribus personis, sed communitate vocis vel conceptus eo modo quo ens vel unum est commune multis. Verumtamen non est commune praedicabile in quid de tribus 20 personis, sed praedicatur de eis tantum secundo modo dicendi per se, sicut dictum est distinctione vigesima tertia 2 , quamvis conceptus abstrahibilis ab eis ab intelligente distincte personas divinas possit praedicari de eis in quid et per se primo modo, sed talem nos habere non possumus. 1 homo om. D 3 significatur l significat G demonstrato l determinato Z 4 i!Jil om. E . ve! illi2 om. EF competat l competi t E cidem l eisdem C 6 competi t l competa t D homini orn. F hominibus 0111. DG 7 ital sic Z 8 syncatcgorcmal aliquis add. Z in] ') dcmonstratis l detcrminatis Z 1O quipro G 8-9 h une tcrminum] hoc nomen E bus om. E Sedl tunc add. E 11 tertium modum] tres modos D 12 pro2 om. Z 13 ve!] et BE 15-16 commune] commurùs E 16 quod orn. E 17 quo om. D Hl quo] res ve! add. F, om. Z 19 commune om. Z 20 sedl de add. D 22 abmahabilisl abstra23 di vinasl differentias A 24 nos om. E huntur A distincte l distinguente C, distinctas Z l Guillclmus dc Ockham, Scriptum i11 I Sent., d. 2, q. 4 (cd. cit. II, 138ss.). Supra, p. 68, !in. 18 - p. 69, !in. 12.
140
LIBER I DIST. 25 Q. UNICA
(An
ARGUMENTA PRINCIPALIA]
Ad primum principale 1 dico quod procedit de isto quod primo et per se signifìcat essentiam, non personam. Ad secundum 2 dico quod persona constituitur formaliter tam per essentiam quam per relationem. Et ideo nec essentia nec s relatio primo signifìcatur per personam, sed constitutum ex essentia et relatione. Ad tertium 3 dico quod illud quod importat distinctionem vel distincta in divinis, vel importat relationem vel constitutum per relationem, sicut ipsa relatio constituens. Et ideo persona 10 signifìcat constitutum ex essentia et relatione. (An
ARGUMENTA IN OPPOSITUM]
Ad primum argumentum in oppositum 4, quia probat aequaliter quod persona non signifìcat constitutum ex relatione sicut quod non signifìcet relationem, dico quod aliquando terminus signifìcat praecise relationem, vel aliquando praecise relativum. Si primo modo, hoc potest esse dupliciter: vel quia est praedicabile de aliquo uno relativo, vel quia de multis simul et non de uno per se posito. Si primo modo, semper secundum illud nomen dicitur ad aliud sub aliqua habitudine, sicut pater dicitur pater fìlii. Secundo modo non dicitur ad aliud, sicut Trinitas signifìcat primo personas relativas, sed non dicitur de aliqua per se. Sicut haec non est vera 'Pater est Trinitas', sed dicitur de tri----
3 essentiam o111. AG non] et Z 7 et] ex t1dd. ABCD 10-11 per. .. constitutum om. (hom.) F 13 quia] quod CDF 16 ve!] et EF ali15 significet J significa t AZ quando praecise2 relativum om. Z 17 dupliciter] multipliciter Z 20 aliud J aliquid Z sicut] sed G 21 aliud] aliquid Z . sicut] sed G 22 dicitur om. E 23 haec om. G 23-2 (p. 141) sed ... Trinitasl om. (hom.) D dicitur om. EZ
l Supra, p. 122, lin. 9-14. 2 Supra, p. 122, lin. 15-18. p. 122, !in. 19-21. 4 Supra, p. 123, !in. 2-6.
3
Supra,
1s
2!l
UTRUM 'PERSONA' DICAT SUBSTANTIAM VEL RELATIONEM
10
1s
20
141
bus, quia haec est vera 'Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt Trinitas', et ideo non dicitur alterius Trinitas. Si autem sit nomen vel terminus quod non praecise signifìcat relationem vel relativum, hoc potest esse dupliciter: vel quia est communius, et ita praedicatur dc aliis sicut de relativis, - cuiusmodi est hoc nomen 'ens' -,et secundum tale nomen non dicitur aliquid ad aliud, quantumcumque signifìcet relationem vel relativum, et tale est hoc nomen 'persona'. Et ideo quamvis Pater sit persona, non tamcn oportet quod dicatur alicuius persona. V el nomen vel terminus non significa t praecise relationem v el relativum quia significat relationem vel relativum cum adiuncto, quod non significat primo relativum, cuiusmodi est iste terminus 'persona divina'. Et adhuc secundum talem terrninum non oportet quod dicatur ad aliud. Verumtamen secundum illum conceptum qui esset abstrahibilis a divinis personis posset dici ad aliud, sed talem non habemus. Ad secundum 1, quod A u g u s t i n u s 2 ibidem accipit substantiam pro ipso constituto ex essentia et relatione, sicut dicimus quod humanitas est substantia hominis. Et ita persona solum dicit substantiam Patris, hoc est unum constitutum ex omni ilio quod est de substantia Patris vel de quidditate Patris. Ad tertium 3 patet quod persona dicitur ad se, quia non dicitur ad aliud. Sicut res dicitur ad se, et tamen dicimus quod per1 Pater om. A 2 alterius] est add. A 3 praecise om. G 4 ve! l relativum om. E potest esse] probatum est D 5 communius] communis Z ita] sic Z praedicatur] prima D 7 aliquid om. D aliud J aliquid DZ 8 ideo] tamen E 11 quia ... relativum2 om. (hom.) G ve! relativum2 om. E cum] ex D, om. I3 12 quod ... relativum om. D cuiusmodi] cuius CDFG 13 persona om. E Et om. D adhuc] ad hoc Z secundum om. E 14 aliud] aliquid Z 15 :ùiud] aliquid GZ sed] secundum G 17 secundum] dico add. E· ibidem] ibi EFZ accipit] capit Z 19-20 persona solum dicit] personam solum dicimus A 20 substantiam] 20-21 hoc ... Patrisl 0111. (hom.) D 27 persona] non add. G 2:2.-23 quia ... personam F se om. (!Jom.) E 23 dicimus] dicitur B quod] duae add. D
1 Supra, p. 123, !in. 11-14. (PL 42, 943; CCL 50, 262).
3
2 August., De Trinit., VII, c. 6, n. 11 Supra, p. 123, !in. 15-17.
142
LIBER I DIST. 26 Q. l
sonae sunt tres res, sicut dicit beatus A u g u s t i n u s, I De 1, quod res quibus fruendum est sunt Pater et Filius et Spiritus Sanctus.
doctrina Christiana
[DISTINCTIO VIGESIMA SEXTA QUAESTIO I
5
UTRUM PERSONAE DIVINAE CONSTITUANTUR ET DISTINGUANTUR PER RELA TIONES ORIGINIS
J
Circa distinctionem vigesimam sextam quaero utrum personae divinae constituantur et distinguantur per relationes originis. Q u o d n o n: Quia nihil constituitur in esse perfectissimo per aliquid quod est minimae entitatis; sed inter omnia, substantia prima est quid perfcctissimum et relatio est minima e entitatis; igitur per tale m relationem substantia prima, cuiusmodi est persona divina, non constituitur. Praeterea, persona non constituitur nisi per aliquid reale. Igitur non constituitur per relationem ut distinguitur ab essentia; nec constituitur per relationem ut relatio est eadem cum essentia, quia tunc constitueretur per essentiam. Igitur nullo modo constituitur per relationem. l rcs 0111. Z dicit 0111. E 3 et Spiritus Sancrus 0111. C l) et distinguantur 0111. D 10 Quodl quia E 12 cntitatisl entis G omnial cntia tldd. E quidl aliquid E, 0111. G 13 entitatisl entis G 14 substan12-13 scd ... entitatis om. (hom.) D substantia... et ont. Z tia l sola D 15 constituitur l distinguitur F 17 lgitur om. A constituitur l distinguitur E, nisi tldd. F 17-19 non ... lgitur 0111. (hom.) C IR constituiturl distinguitur G !9-20 constituitur l distinguitur E rclatio om. Z I
August., De doctrina Christiana, c. 5, n. 5 (PL 34, 21; CCL 32, 9).
10
15
20
DE CONSTITUTIVIS DIVINARUM PERSONARUM
5
10
143
Praeterea, amni actioni praesupponitur suppositum quod agi t; igitur generationi divinae praesupponitur suppositum quod generat; igitur illud suppositum non constituitur illa generatione, nec per consequens paternitate. Ad oppositum: Unumquodque distinguitur ab amni alia per aliquid proprium si bi; sed nihil est proprium Patri nisi paternitas; igitur per patcrnitatem distinguitur ab amni persona. Ex hoc ultra: eodem aliquid ultimate constituitur quo ab amni alia distinguitur; sed Pater paternitate distinguitur ab amni alia persona; igitur etc. (STATUS QUAESTIONIS)
15
Circa istam quaestionem sunt multae opm1ones. Una 1 est quod pcrsonae se ipsis distinguuntur. Secunda 2 quod praecise per rclationes rcales distinguuntur. Tertia 3 quod primo distinguuntur per proprietates absolutas et quasi secundario per relationes. Quarta 4 posset esse opinio quod praecise distinguunt.ur per proprietates absolutas. -----------
1 agit] agat Z 1-2 agit ... quod om. (hom.) D 3 illal a A 6 ab] aZ omnil quolibet Z, 0111. D aliquid l aliud G 7-8 per patcmitatem distinguitur ab l Patrem ex A 9 scd] sicut add. G 10 Patcr om. DEZ 13 distin8 hoc] istis E eodem] modo add. EF 13-14 Secunda ... distinguunturl 0111. (hom.) G 14 reales guuntur] distinguanrur GZ om. EF , distinguunturi] distinguantur FZ Tertial est add. A primo] personae D, passio G 14--15 distinguuntur] distinguantur Z, om. F l Praepositinus, Summa, I, q. 17 (Cod. Vatic. lat. 1174, f. 20vb). Thomas Aquinas, Summa Theol., I, q. 36, a. 2 et q. 4D, a. 2. 3 Bonaventura, Sent., I, d. 25, a. 1, q. l (ed. Quaracchi I, 436s.). 4 Dicit Scotus quod ista opinio 'accipitur ex dictis Bonaventurae', Lectura, I, d. 26, q. un., n. 43 (ed. Vaticana XVII, 328). Editores autem Bonaventurae, contra Scotum, negant quod ita se habuit sensus sententiae Bonaventuriae: «Ex hoc loco manifeste apparet falsum esse quod a quibusdam S. Bonaventurae imponitur, eum scilicet docere quod personae divinae constituantur per aliquid absolutum •, Bonaventura, Sent., l, d. 26, q. 3, nota (ed. Quaracchi, I, 456). Forsan alicuius momenti est quod Scotus, immediate ante istam interpreta-
2
144
LIBER I DIST. 26 Q. I
( 0PINIO PRIMA)
Pro prima opinione posset argui primo sic: simpliciter simplex a quocumque distinguitur, ab illo se ipso distinguitur; sed Pater est simpliciter simplex et distinguitur a Fili o; ergo se ipso distinguitur a Filio. s Praeterea, si una persona non se ipsa distingueretur ab alia, hoc non esset nisi quia una realiter convenit cum alia. Sed hoc non impedit, quia ostensum e s t p r i u s 1, quod idem se ipso et se toto potest convenire realiter cum aliquo et differrc realiter ab eodem. Igitur una persona realiter se ipsa cum alia convenit 10 et differt realiter se ipsa ab eadem. 2 Pro om. C primo om. D 4-5 ergo ... Filio om. (hom.) CE quod G una om. DE hoc2 om. C 7-8 Sed... impedit om. EZ cum om. C aliquo] alia DE 10...11 lgitur ... eadem om. (hom.) E
7 esset] est F · quia] 9 realiterl om. DF
tionem Bonaventurae, refert ad sententiam loannis Petri Olivi: c Tertia opini o est Petri Ioannis, quam dimisi scribere, propter causa m certam •, Lectura, I, d. 26, q. un., n. 42 (ed. Vaticana XVII, 327). Ex testimonio Thomae Anglici, certum est quod Scotus quaedam difficultas circa hanc doctrinam expertus est: « In ista quaestione poni t doctor iste quandam opinionem tamquam probabilem, quam cum ipse eam doceret Oxonie, compulsus est publice revocare. Nec mirum: ipsa videtur esse non solum erronea, scd et heretica, utpotc vicina hercsi ipsius Arii ve! Sa belli. Probatio: quia quando poni t personas divinas per realitates absolutas ... •, Liber Propugnatorius, d. 26 (ed. Venetiis 1523, f.100vb). Postea, dum legit Sententias Parisiis, Scotus sustinuit 'opinionem communem', i.e. personae divinae constituuntur per relationes originis, Reportatio Paris., I, d. 26, q. l, nn. 1-5 (ed. Wadding XI, 135ss.). Denique vero, in sua ultima expressione huius doctrinae arguit pro altera parte, ita quod derelinquit arbitrio Iectoris quidquid sentiendum est: Ordinatio, l, d. 26, q. un. (ed. Vaticana VI, 1-61). Non mirum proinde quod invenitur apud auctores circa doctrinam Scoti in hac re discussio prolixa. Cf. C. Balié, Les Commentaires de Jean Duns Scot, (Louvain 1927, pp. 66-82); M. Schmaus, Der Liber Propugnatorius des Thomas Anglicus, BPGM 29, 1930, pp. 551-568; F. Wctter, Die Trinitiitslehre des]. Duns Scotus, BGPM, 41-5, 1967, pp. 283-342. I Guillclmus dc Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 6 (ed. cit. II, 220s.).
145
DE CONSTITUTIVIS DIVINARUM PERSONARUM
(CONTRA OPINJONEM PRIMAM)
Contra istam opinionem: quando aliqua sic se habent quod aliquid omnino indistinctum est in utroque, et tamen aliquid est in uno quod non est in alio, illa non se ipsis distinguuntur. Sed s in Patre et Filio est essentia divina quae est omnino indistincta, et paternitas est in Patre guae non est in Filio. Igitur Pater et Filius non se ipsis primo distinguuntur. Ex hoc patet quod secunda ratio 1 non valet, quia quamvis idem cum eodem possit convenire realiter et differre realiter, tato men quando aliquid omnino indistinctum et omnino idem est in utroque, et aliquid est in uno et non in alio, tunc non se ipsis primo distinguuntur. Cuius ratio est: quia quando aliqua se ipsis distinguuntur primo, non est aliquid in uno quo non distinguatur ab alio, sicut nihil est in Sorte quo non distinguatur a Platone. ts Sed quando est aliquid omnino idem in utroque, tunc neutrum illorum illo omnino eodem in utroque distinguitur ab altero. Et ideo Pater non distinguitur per essentiam a Filio, sed per paternitatem distinguitur. Igitur non se ipso primo distinguitur a Fili o. 20 Ex hoc patet ad primam rationem 2 quod simplex, non constitutum ex aliquo communi sibi et alii et aliquo proprio sibi, se ipso distinguitur a quocumque distinguitur. Sed sic est de Patre, quia in ipso est essentia quae est communis sibi et aliis personis, et paternitas est propria sibi, ideo etc. 2 se om. A 4 ipsis] primo add. E 5 et] in add. BZ 6 quae] et D 9 possit] IO est om. E 12 ipsis] primo add. E 14 sicut] sed ABG quo] quod D posset BD a J alio add. G 16 i!lo] est C .. distinguitur] differt D altero] alio G 17 peri essentiam] 18 primo om. F 20 Ex] et per Z 22 distinguitur2] alio D Scd] essentialiter D et E, non add. D sic] non add. interi. C2 23 ipso] eo D 24 paternitas] qlLle add. D ' sibi] et add. C
l
Supra, p. 144, !in. 6-11.
OcKHAM, OPERA
THEoL. IV
2
Supra, p. 144, lin. 2-5. 10
146
LIBER I DIST. 26 Q. I
( 0PINIO SECUNDA]
Secunda opm10 est quod personae divinae constituuntur et distinguuntur per relationes. Hoc probatur primo: quia duo absoluta distincta realiter non possunt esse idem realiter; sed si personae divinae constituerentur per proprietates absolutas, in Deo essen t plura absoluta realiter distincta; igitur nihil idem realiter essent plures personae divinae, et ita non essent unus Deus. Praeterea arguitur: 1 « Omne contrahibile per aliquid eiusdem generis est potentiale respectu illius, quamvis non respectu contrahentis alterius generis. Sed si suppositum constitueretur per aliquid absolutum natura divina determinaretur per aliquid eiusdem generis, scilicet de genere substantiae; igitur esset potentialis respectu illius, quod falsum est». Praeterea, relativo, in quantum tale, « repugnat esse sine extremo » correlativo, quia esse relativum et nullius extremi - scilicet termini - includit contradictionem. « Sed si prima persona constitueretur per absolutum, non repugnaret sibi esse sine secunda vel sine quacumque alia». Nunc autem si est relativa, repugnat sibi esse sine secunda. Igitur non constituitur per aliquid absolutum. Praeterea, « prima persona nihil adquirit sibi per actum gcnerationis Filii, quia quidquid habet Filius nascendo habet a Patre, et Pater prius origine habet quidquid potest habere quam Filius vcl Spiritus Sanctus producatur. Sed si Pater esset persona absoluta, adquireret paternitatem per actum generationis, et per consequens faceret se Patrem ex conseguenti, quia prius origine 6 absoluta om. D 7 essent!] esset BGZ personae om. C divinae mg. O, om. G 9 potentiale] potentionale Z quamvis] Jicet Z 12 igitur] ideo G, om. D .. esset] est EZ 12-13 potentialis] potentiale ABDE, potentionalis Z 15 esse] secundum add. E · cxtremi om. A 16 prima om. DE 18 sine2 om. E 21 adquirit] aliud convenit C 22 qui a] et D habet2] accepit Z 23 et] quia E 24 ve! om. D producatur] producerentur F 26 Patrem] ipsum D l
Scotus, Reportatio Paris., I, d. 26, q. l (ed. Wadding XI, 136).
5
10
15
20
25
DE CONSTITUTIVIS DIVINARUM PERSONARUM
5
147
esset persona absoluta, et esset aliquis antequam generaret. Sicut Sortes albus faciens filium album, facit ex consequenti se similem illi. Hoc autem est falsum. Igitur relatio originis non est adventitia [sed] consti tu ti va Patris ». Aliae auctoritates et rationes adducuntur pro ista parte quas longum foret recitare. (TERTIA O PINI O)
10
15
T crtia 1 est opinio quod pcrsonae constituuntur per proprietates absolutas primo, et per relationes quasi ex consequenti vcl distinguuntur per illas. Prima pars probatur multipliciter. Primo comparando rclationcm ad relatum, primo sic 2 : « omni relatione aliquid refertur formaliter, igitur paternitate divina aliquid refertur formalitcr; sed non essentia, igitur suppositum ». Et ultra 3: igitur non constituitur per relationem, quia omni relationi est praevium aliquid quod refertur illa relatione et denominative dicitur rcfcrri. C o n f i r m a t u r 4 quia illud quod refertur prius est ad se quam referatur; ergo suppositum prius est ad se quam referatur; et per consequens non constituitur in esse suppositali per relationem. - - - - - - - - ----
l persona absoluta et esset om. E essct om. D aliquis] aliquid BF, certum add. G 3 autcm om. C non om. A 7 constituuntur] distinguuntur E 8 relationes] relationem A 9 distinguuntur] constituuntur E 10 omni] cum A relatione] relationi G 12 Et] sed G 13 igitur om. E constituitur] constituuntur Z 14 praevium] primum ADEG et] quod Z, etiam add. F denominative] denominatione AG 17 ergo ... referatur2 om. (hom.) DG
Supra, p. 143, lin. 14-16. 2 Haec est sententia Bonaventurae; c( supra, p. 143, nota. 3. Verba autem citantur ex Scoto, Ordinatio, I, d. 26, q. un., n. 33 (ed. Vaticana VI, 10s). Istud argumentum et ea quae sequuntur, dum ponuntur ut contra opinionem secundam (apud Scotum), sumenda sunt ut argumenta pro 'opinione tertia' (apud Scotum), Ordinatio, I, d. 26, q. un., n. 60 (ed. cit. VI, 24). 3 Scotus, Ordinatio, I, d. 26, q. un., n. 34, textus interpol. a (ed. ci t. VI, 11 ). 4 Ibidem, textus interpol. b. l
148
LIBER I DIST. 26 Q. I
Praeterea 1, « omnis relatio realis praeexigit distinctioncm realem extremorum », igitur paternitas praesupponit distinctionem aliquorum in divinis et non nisi suppositorum, igitur etc. Praeterea, omnis relatio primo terminatur ad absolutum, sed non ad essentiam, igitur ad suppositum. s Secunda via arguitur comparando relationem ad originem, nam principium originans est prius originato. Tunc arguitur sic : « si personae non sunt absolutae sed primo relativae, tunc non est aliud Patrem originare Filium quam Patrem habere Filium correlativum; sed Pater ex se- eo quod Pater- habet Filium corre- 10 lativum, quia in nullo instanti, nec naturae nec originis, potest intelligi Pater sine Filio vel nisi intelligatur habere Filium; igitur non originat eum ». Praeterea, « illud non originatur, quo posito circumscripta omni actione, habet totum suum esse»; sed relativum, circum- 1s scripta omni actione, est eo quod suum correlativum est; igitur etc. Praeterea, « relatio non potest originari nisi aliquo absoluto prius originato, secundum P h i l o s o p h u m V Physicorum 2 ; ergo persona divina quac primo originatur, non potest esse rela- zo tio subsistens, sed oportet ponere absolutum quod primo originetur ». Praeterea, tunc «nulla productio in divinis est generatio, quia non erit ad substantiam primam, sed ad relationem ». « Praeterea, omne relativum acque naturaliter respicit suum zs correlativum, ergo acque naturaliter spirans respicit spiratum 1-2 realem ... discinctioncm om. (hom.) Z 3 etc. om. Z 6 Secunda via] secundo E 7 originans] originis Z 8 noni om. C sunt] sint F, personae add. G 10 se) ex add. D 12 Filio] filiatione A 14 quo) quod C posito) aliquo et add. mg. CZ 15 relativum] correlativum D 16 est2 om. A 21-22 originetur) originare19 secundum om. A tur Z 23 tunc om. B 23-24 Praeterea... relationem om. D 25 suum om. G 26 respicit] suum add. E
2
l Scotus, Ordinatio, I, d. 26, q. un., nn. 36-52 (ed. Vaticana VI, 12-19). Aristot., Physica, V, c. 2, t. 10 (225b 11-13).
DE CONSTITUTIVIS DIVINARUM PERSONARUM
149
sicut generans generatum. Igitur si productum utraque productione est tantum relativum, utrumque acque naturaliter producitur •. Praeterea, « suppositum aliquo modo praeintelligitur actui; s igitur in illo priori illud suppositum est ad se. Confìrmatur, quia quacumque prioritate unum correlativum praeintelligitur alicui, eadem prioritate reliquum correlativum praeintelligitur eidem propter simultatem relativorum ». Praeterea, « secundum P h i l o s o p h u m VII Metaphy10 sicae 1, forma est prior composito, ergo paternitas est prior prima persona et per consequens relatio apposita est prior prima persona». Tertio principaliter arguitur ex ratione ipsius constitutivi, quia « quidquid constituit formaliter in aliquo esse et in uni15 tate correspondente tali esse, se toto repugnat distinctioni oppositae tali esse. Ergo si patcrnitas constituit suppositum in esse personali sub ratione incommunicabilis, oportct quod paternitati primo ex ratione sua repugnet communicabilitas. Sed hoc falsum est, quia nulla quidditas de se est incommunicabilis ». 20 Praeterea, « apposita relativa uniformiter se habent ad incommunicabilitatem; sed spiratio-activa non est de se incommunicabilis; igitur nec spiratio-passiva ». Praeterea, « si ponerentur quaecumque positiones, impossibiles vel incompossibiles, stante intellectu rationalis, repugnaret 25 sibi dividi in plures naturas specifìcas ». Sed « posita positione im1 si] cum C, om. ABFG productum] producit ACDFG 2 est om. ABCFG ' relativum] relatum ABDEFG utrumque] utraque Z 2-3 produ.:itur] producetur Z 4 actui] actioni Z 5 est] aliquid add. Z 7 reliquum om. F 8 simultatem] similitudinem C, 10 prima om. Z 13 ratione] parte F ipsius om. A 14 constituit] libertatem G constituitur B 19 est! om. G quidditas] communicabilitas G cst2 om. G incommunicabilis] 24 incompossibiles] impossibilcs A, compossibiles C rationalis] ratiocommunicabilis CE 25 positione] ratione G 25-1 (p. 150) impossibili s!c Scot., Z, possibili codd. nali Z
l
Aristot., Metaph., VII, c. 3, t. 7 (1029a 5-7).
150
LIBER I DIST. 26 Q. I
possibili quod pnor esset productio voluntatis quam intellectus, salvata tamen ratione generationis et spirationis, spiratio-activa esset in uno supposito et generatio-activa esset in duobus, quia tunc Spiritui Sancto - in illo instanti in quo spiraretur - communicaretur vis generativa; ergo modo generationi activac in se non repugnat formaliter communicabilitas ». « Itcm, iuxta istam viam arguitur sic: ab ultimis distinctivis et constitutivis aliquorum non potest abstrahi aliquid commune dictum in 'qui d' de eis; sed aliquid tale abstrahitur a paternitate et filiatione; igitur etc. ». « Praeterea, principium constitutivum suppositi in aliqua natura facit per se unum cum illa natura; sed ex absoluto et relatione non fit aliquid per se unum; igitur etc. Confirmatur quia prima identitas est naturae ad proprium supposimm; igitur non includit aliquid alterius generis. Confirmatur sccundo quia aliter esset maior identitas naturae creatac ad suppositum suum quam naturae divinae ad suum ». « Praeterca 1, prima substantia est maximc substantia, secundum P h i l o s o p h u m in Praedicamentis 2 - et hoc non est impcrfectionis; igitur hoc debet poni in divinis; igitur relatio non constituit primam substantiam in divinis ». Quarto 3 arguitur per auctoritates. Primo per A u g u s t in u m, VII De Trinitate, cap. 8 4 : « Omnis res ad se subsistit, quanto magis Deus ? Et loquitur de 'subsistere' quod convenit 1 quod] qua E 3 essetl] est F in2] alio add. ABG 5 activac om. G 6 repugnat] repugront A comrnunicabilitas] communicata A, incommunicabilitas BE 7 ltem om. E 9 tale om. G 12 cum] in E ex] ab G 13 fit] facit B, sit G etc. om. Z 14 proprium] suum F non om. D 15 quia] quod F, tunc add. A 16 suum om. E 20 hoc] non add. G, om. E poni] dici E 20-21 igitur2 ... divinis om. (hom.) G 21 substantiam] personam F 24 quanto magis Deus om. E ·· Et om. FG l Scotus, Ordinatio, I, d. 26, q. un., n. 60 (ed. Vaticana VI, 24s.). Aristot., Praedicamenta, c. 5 (2a 11-14). 3 Scotus, Ordinatio, I, d. 26, q. un., nn. 54-55 (ed. Vaticana VI, 21s.). 4 August., De Trinit., VII, c. 4, nn. 8-9 (PL 42, 941-942; CCL 50, 260).
2
5
1o
15
20
DE CONSTITUTIVIS DIVINARUM PERSONARUM
151
substantiae prout Graeci accipiunt substantiam: accipiunt enim (sectmdum ipsum) substantiam sicut nos personam; igitur persona ad se est et ita est absoluta ». « Praeterea, omnia quae ponuntur in defìnitione personae a s B o e t h i o 1 v e l R i c h a r d o 2 sunt absoluta ». « Praeterea 3, Sapiens, Prov, 30, 4 (post multas quaestiones motas de Deo), quaerit istam: Quod nomen eius, et quod nomen Filii eius si nosti ? Ex hoc arguitur si c: omnis quaestio aliquid certum supponit et aliquid dubium quaerit (VII Metaphysicae 4 , 10 cap. ultimo). Hic autem Filium esse supponitur, et quaeritur quod est nomen eius. Et pari ratione, per naturam relativorum supponitur illud cuius est Filius esse Patrem et quaeritur quod est nomen eius ». Igitur hoc exsistente certo quod hic est Filius et ille est Pater, dubium est quod est nomen huius et quod est nomen 1s illius; sed si istae personae constituantur primo in esse personali per paternitatem et fìliationem, primum nomen huius est Pater et primum nomen illius est Filius; et per consequens non esset dubitatio de isto cum priori certo, et per conseguens idem quaereret et supponeret. 20 Secundum dicitur 5 « quod origines non distinguunt personas formaliter, sed quasi principiative, quia natura divina non communicatur supposito nisi per originem, et ita origine et per consequens relatione distinguuntur personae in natura quasi princi4-5 Praeterea ... absoluta om. (hom.) E 7 quod2 om. DE 8 nosti] noscitur A quaestio] quo A 10 Hic] hoc ABCDZ Filium esse] factum est G 11 ratione om. E , supponitur] praesupponitur Z 12 cst2 om. EZ 13 Igitur] ex add. B 14 est! om. D est2] et add. E huius] eius BEZ 15 sed] et C, om. E constituantur] constituuntur Z 21 quasi] quo A 23 distinguuntur] ita add. E quasi] 17 et!) quia E Filius] illius Z in add. A
l Boethius, De persona et duabus naturis, c. 3 (PL 64, 1343). 2 Richardus de S. Victore, De Trinit., IV, c. 22 (PL 196, 945). 3 Scotus, Ordinatio I, d. 26, q. un., n. 69 (ed. Vaticana VI, 28). 4 Aristot., Metaph., VII, c. 17, t. 59 (1041a 10-16). 5 Scotus, ibidem, n. 58 (ed. cit. VI, 24).
152
LIBER I DIST. 26 Q. I
ptatlve, reducendo ad ipsum princtptans, quod distinguit non formaliter sed correspondenter distinguenti effective in creatura ».
(0PINIO QUARTA)
Quarta 1 posset esse opinio, concordando cum opinione priori quod personae divinae constituuntur per proprietates absolutas, s sed discordando ab ea quod nihil est penitus imaginabile in Deo nisi tantum absoluta. Et per consequens non essent ibi aliquae relationes vel origines a quolibet absoluto vel absolutis quomodocumque distinctae. Et tamen non negaret illa opinio Patrem et Filium et Spiritum Sanctum in divinis, nec negaret Patrem gene- 10 rare Filium et Patrem et Filium spirare Spiritum Sanctum. Sed poneret quod sicut posita hac albedine et una alia albedine, omni alia re imaginabili circumscripta, istae duae albedines sunt similes, et ita non per aliquam relationem distinctam quocumque modo ab illis sunt similes. Similiter, posito Deo et isto absoluto 1s quod est lapis, circumscripta alia re quacumque, adhuc lapis realiter dependeret a Deo et Deus realiter esset causa lapidis. Ita poneret ista opinio quod eo ipso quod sunt ibi tres tales personae absolutae, una illarum personarum esset ab una, et una esset a duabus, et una esset Pater, alia Filius, alia Spiritus Sanctus, sine 20 omni re alia imaginabili. 1 ipsum] primum A quod] quia E 2 distinguenti] distinctioni Z in orn. F : crea4 opinio orn. A 6 ea] per redLictionem add. F tura] illa AB, ea Cb, creaturam F quod] quia D 7 nisi] non C , tantum om. E consequens] quod add. ADZ , ibi om. G 8 quolibet] quocumque F 8-9 quomodocumque] quocumque modo D 9-10 et2 Fi10 negaret] illa opinio add. E 10-11 in ... Sanctum orn. (horn.) Z · nec ... lium orn. E 11 etl ... Filium2 orn. (hon1.) D Sed orn. D 12 poneret] enim add. D Sanctum orn. A 14 distinctam] est distincta G 15 modo quod orn. Z albedine2] igitur add. D, orn. C om. E " et] quod G 16 circumscripta] omni add. F2 alia om. D 17 realitcrl om. C 19 esset2 om. Z 20 Pater] et add. ABDFZ Filius] et add. BZ realiter2 esset om. AD
l
Supra, p. 143, lin. 16-17.
DE CONSTITUTJVIS DIVINARUM PERSONARUM
153
[ 0PJNJO QUAE POSSJT SUSTINERJ]
5
10
15
20
V erumtamen nec istam opinionem nec priorem t eneo propter auctoritates S a n c t o r u m, quamvis mihi videatur quod tam ista quam praecedens, guantum ad illud commune in guo concordant, facilius, quamvis non verius, posset sustineri cum isto articulo 'tres sunt personae et unus Deus', quam opinio de relationibus 1• Cuius ratio est, guia ita est difficile intelligere quod relatio sit quaedam res, et sit alia realiter in creatura, et quod multiplicetur sine multiplicatione essentiae guae est eadem realiter cum relationibus, sicut ponere multiplicationem absolutorum sine multiplicatione essentiae quae sit eadem realiter cum illis absolutis. Immo sicut potest sustineri quod sunt tres relationes realiter differentes, et tamen quod una essentia sit realiter illae tres relationes, ita faciliter potest poni quod tria absoluta sunt realiter distincta, et tamen quod una essentia sit rcaliter illa tria absoluta. Ex hoc sequitur quod t e r t i a o p i n i o 2 est omnino irrationalis guae ponit personas distingui per proprietates absolutas et non per relationes, cum tamen sint ibi, secundum illam opinionem. Cuius ratio est: quandocumque qualitercumque distincta - vel quae non sunt idem formaliter - concurrunt in aliquo per se uno, unumquodque illorum per se constituit illud unum, quia non est maior ratio quod unum illorum constituat illud quam reliquum. Sed unum includens essentiam et illud absolutum et 2 necl om. E priorem] aliam Z, om. E teneo] dico G 6 sunt orn. D quam] illa opinio] opinionem E 8 alia] res add. EZ in creaturJ] media Z creatura] causa D quod om. G 9 est[ sit E 12 potest] prima C sunt om. E J.l relationcs] et add. D potest] posset E quod] illa add. E tria] sunt add. D 15 realitcr2 om. F 17 tertia] ista D 17-18 irrationalis] irrationabilis FZ 19 per om. D ibi om. A 20 est] quia add. D 21 sunt] sint ABCE 22 quia] quod B 23 non om. G quandocumque] ve! add. D quod] quare Z ,. constituat] constituet D illud J unum add. F add. F
2
l Pro doctrina Guillelmi de relatione, videsis infra d. 30, qq. 1-S. Supra, p. 147, !in. 7 - p. 152, !in. 2.
154
LIBER I DIST. 26 Q. I
paternitatem est per se unum et distinctum realiter a qualibet persona. Igitur illud unum erit per se una persona, et per consequens paternitas constituit et distinguit Patrem a Filio et Spiritu Sancto, non tantum effective sed etiam formaliter. S i i n s t e t u r contra istam rationem quod eiusdem non s possunt esse duo propria constitutiva; sed si paternitas et illa proprietas absoluta essent constitutiva personae Patris, illius personae essent duo propria constitutiva: I s t a i n s t a n t i a non valet, quia non est aliquod inconveniens guod eiusdem sint plura propria constitutiva. Quia si in 10 homine sit anima sensitiva distincta realiter ab anima intellectiva, oporteret quod anima sensitiva illa esset alterius rationis a qualibet anima sensitiva brutali,- vel quod in bruto essent duae animae sensitivae -, et per consequens anima sensitiva humana esset ita propria homini sicut anima intellectiva. Et ita per eam distin- 1s gueretur homo tamquam per proprium distinctivum ab omni alio sicut per animam intcllectivam, et ita homo haberet duo propria distinctiva. Et ita oportet ponere in proposito quod Pater distinguitur ab omni alia persona, non tantum per proprietatem absolutam sed etiam per paternitatem, nisi forte diceretur quod pa- zo ternitas esset eadem realiter cum proprietate absoluta Filii sicut poneretur eadem cum proprietate absoluta Patris. (CONTRA RA TIONES SECUNDAE OPINIONIS]
Si aliquis teneret istam opmwnem, - quam tamen ego non teneo -, diceret ad rationes secundae opinionis 1• Ad primam 2 zs 3 constituit J Patrem add. F 4 etiam J et Z 5 Si J sed C eiusdem] rei add. F 6-8 sed ... constitutiva om. (hom.) D 7 absoluta om. E 6 propria] principia Z si om. E 8 propria] principia Z 9 aliquod] aliud C 10 propria] principia Z . in om. D 12 oporteret] oportet Z 13 anima] natura G brutali] tali A 13-14 brutali ... sensitiva om. (!wm.) D 14 humana] et humana et D 14-16 esset... tamquam om. A 15 anima om. Z 17 ita] sic B haberet om. E 18 ita om. G · oportet] oporteret ABDE 20-21 paternitas om. G 22 proprictate J patcrnitate D Patris] sed add. D 24 tamen 0111. D ego] eodcm A I
Supra, p. 146, !in. 2 - 147, !in. 5.
2
Supra, p. 146, !in. 3-7.
DE CONSTITUTIVIS DIVINARUM PERSONARUM
155
dicerent guod non est maius inconveniens duo absoluta realiter esse unum absolutum realiter quam duas relationes realiter distinctas esse unum absolutum realiter. E t s i d i c a t u r 1 : si absolutum addatur absoluto, necess sario faciunt compositioncm, re sponde re n t quod sicut, secundum a l i o s, si relatio addatur absoluto a quo non distinguitur realiter non facit compositionem cum co, ita si unum absolutum addatur absoluto a quo non distinguitur realiter non faciet compositionem cum eo. Cuius ratio est, quia sicut in creaturis 10 absolutum additum absoluto a guo distinguitur realiter facit cum co compositionem, ita si relatio addatur absoluto, si differat ab co realiter, faciet cum eo compositionem. Nec est maior ratio quod absolutum faciat compositionem cum absoluto quam relatio cum absoluto. Et ita aeque faciliter posset sustincri in Dco quod pro15 prietas absoluta non faceret compositionem cum cssentia absoluta propter identitatem realem inter essentiam et proprietatem absolutam, sicut potest sustineri quod relatio non facit compositionem cum divina essentia propter identitatem realem inter relationem et essentiam. 20 !§ Ad aliam rationem 2 dicerent quod non magis contrahibilc est potentiale respectu alicuius eiusdem generis quam respectu alicuius alterius generis. Unde sicut materia est potentiale respcctu formae, ita substantia est potentiale respectu accidentis sui. Et 1 dicerent) diceret Z 3 unum) esse add. A realiter om. E 4 dicatur l quod add. F 5 faciunt) faciet F responderent) respondent F, responderet G, respondetur Z 6 alios) ali7 realiter om. Z si) nec D unum om. D 7-S absolutuml est ndd. A quos CDEF 8 addatur) additum D, alteri add. F distinguitur l non add. Il 7-9 ita ... eo om. (ilom.) CZ non2 om. D 8-9 nonl ... eo om. A 12 cum eo2 om. A eo2 om. B est) etiam add. E ratio om. C 14 faciliter om. E 16 inter essentiam om. E 17 potestl posset Z 20 aliam om. E 20-2 (p. 156) Ad ... relativae om. A 21 potentiale) potentionale Z 23 substan22 potentiale) potentionalis Z 23-1 (p. 156) formae ... respectu om. (hom.) G potentiale) potentialis ABCDE sui et) ita D tia) substantialis D, subiecrum Z
Ista instantia et responsio ad eam est ad sensum Scoti, Ordinatio, I, d. 26, q. un., nn. 24 et 80 (ed. Vaticana VI, pp. 6 et 36s.). 2 Supra, p. 146, !in. 8-13. l
156
LIBER I DIST. 26 Q. I
ideo non plus esset essentia potentiale respectu proprietatis absolutae guam respectu proprietatis relativae. §l Ad aliam rationem 1 dicerent quod non plus repugnat uni relativo esse sine suo correlativo quam repugnat uni absoluto esse sine alio absoluto, quando unica rcs simplicissima est illa duo s absoluta. Et ideo quia, secundum illam opinioncm, essentia divina guae est unica res simplicissima esset illa duo absoluta, ita repugnaret uni illorum esse sine altero sicut repugnaret uni relativo esse sine altero. Quia tanta essct coexigentia unius respectu alterius propter identitatem realem unius rei simplicissimae cum 10 illis sicut esset unius relationis respectu suae correlationis. Ad aliam rationem 2 dicerent quod non est imaginandum, secundum istam quartam opinionem, quod paternitas vel generatio sit aliquid reale exsistens in Patre quocumque modo distinctum ab omni absoluto. Sed hoc quod dico 'paternitas' vel 'ge- 1s neratio' diceret illa duo absoluta et nihil praeter illa absoluta. E t s i d i c a t u r quod Pater prius origine est Pater guam Filius producatur, d i c c r e n t quod si per istam propositionem 'Pater est prius origine Filio' intelligatur aliquid aliud guam quod a Patrc sit Filius, est propositio simpliciter falsa. 20 [0PINIO AUCTORIS)
Quamvis ista quarta opinio 3 posset alicui videri probabilis verumtamen quia auctoritates S a n c t o r u m videntur exprcsse l ideo om. ABD esset] est D potentiale] potentialis ABEZ 1-2 absolutae ... proprie4 suo om. E uni om. Z 5 alio] suo E quando] quia E res] est tatis om. (hom.) Z G est] de add. C 6 ideo om. A quia] quod DG illam] aliam G 7 unica om. F ita om. C 8 sicut] si E 9 altero] ali o Z Qui a] et G esset] est E coexigentia] exigentia 10 realem 0111. AE 13 quartam] eandem Z, om. D -opinionem] BE unius om. E viam E 15 dico] dictio Z 16 illa2] duo add. E 17 quod om. Z Paterl om. E 18 dicerent] diciturE 19 Filio] Pater E 20 Filius] sic add. Z 22 posset] possit D
3
l Supra, p. 146, lin. 14-20. Supra, p. 152, !in. 4-21.
2
Supra, p. 146, lin. 21 - p. 147, lin. 4.
DE CONSTITUTIVIS DIVINARUM PERSONARUM
157
ponere relationes in divinis, - non tantum quod aliqui conceptus relativi de personis divinis verificentur, sicut dicimus quod Sortes est similis et quod Sortes est pater vel filius, sed quod est ibi vera paternitas realis et filiatio et quod sunt duae res simplices s quarum una non est alia -, ideo tenendo cum eis d i c o q u o d personae divinae constituuntur et distinguuntur per relationes origmts. Et primo probo quod ponendo ibi talem relationem non repugnat sibi constituere suppositum vel personam; secundo quod to ponendo eam constituere personam, non est ponendum proprietatem absolutam constituere eam. Primum patet, quia nulli rei constituenti cum aliqua re per se unum constituere illud unum in tali esse quale habet, ipsum ab omni illo a quo ipsa distinguitur. Sed et 15 paternitas est una res incommunicabilis, et distinguitur realiter a persona Filii et Spiritus Sancti, et facit vel constituit per se unum cum divina essentia. Igitur non repugnat sibi constituere illud unum in esse incommunicabili et distinguere ipsum ab omni alia persona. 20 Secundum patet 1, quia frustra fit per plura quod potest fieri per pauciora, nec ponenda sunt plura mirabilia quae videntur rationi naturali repugnare, sine auctoritate S c r i p t u r a e v e l S a n c t o r u m. Sed ponere talem proprietatem absolutam videtur repugnare rationi naturali, nec habetur expresse in S cri p25 t u r a vel dictis S a n c t o r u m, igitur etc. 1 aliqui) aliquis F 2 relativi otn. E dicimus) dico F, Sortes om. E 3 Sortes) relatio Z, om. E ve!] et D est3 om. D 4 vera) una D sunt) sint D 8 probo] peno Z ponendo) tenendo F 12 quia) quod DG, om. F nulli] nullae ABCEG , rei] incommunicabili add. Z ali qua) alia E 13 repugnat) repugnantia add. E constituere) resultare E esse] essentia CE 14 ipsum) ipsam E ilio) alio BD 15 incommunicabilis) in communi talis A 16 et2 om. G constituit] constituat G 18 incommunicabili) communicabili BC 20 quia) quod G fit om. E quod) quia C 21 mirabilia) miracula FZ 24 nec) ut D 25 ve!] in add. F 24-25 Scriptura) Sacra add. B l
Supra, !in. 9-11.
158
LIBER I DIST. 26 Q. I
(CONTRA ARGUMENTA TERTIAE OPINIONIS)
Ad rationes pro tertia opinione. Ad primam 1, - quae inter omnes difficilior est -, respondeo quod non est universaliter verum quod aliquid formaliter et denominative refertur tali relatione. Sed hoc tantum verum est quando, praeter relationem, potest aliquid referibile inveniri distinctum realiter a termino relationis et ab ipsa relatione. Quando autem nihil est tale quod distinguatur realiter ab ipsa relatione vel a termino nisi relatio vel constitutum ex relatione, tunc non est verum, quia tunc nihil refertur illa relatione nisi constitutum illa relatione. Et sic est in proposito, quia essentia divina nec distinguitur realiter a relatione nec a termino relationis, et ideo non refertur realiter nec denominative. Constitutum tamen ex relatione bene distinguitur a termino, et ideo ipsum illa relatione refertur. S i d i c a t u r quod omne relativum est aliquid excepta relatione, c o n c e d o q u o d praeter paternitatem est ibi essentia, quae tamen non refertur sed suppositum refertur. Si d i c a tu r quod omne compositum de necessitate praeexigit partes et partium unionem, igitur prius est paternitas unita essentiac quam Pater constituatur, et per consequens tunc essentia illa relatione refertur : R e s p o n d e o quod hic non est aliquod compositum, nec sunt hic aliquae partes. Et ideo Patri paternitas non praesupponitur, nec paternitas quacumque prioritate est prior Patre, quamvis 3 est2 om. B 4 refertur] referratur E 6 inveniri] et add. B 7 est om. I3 tale] 8 realiter o1n. AC .. a] ab ipso F 10 nihil] denominative add. Z · illai] inven.itur add. B aB nisi ... relationel om. (hom.) Z 10-12 Et ... relatione om. (hom.) B 11 quia] quod G .l nec] non D 12 ideo onr. E 13 nec om. A denominative] a relatione add. D 14 a termino om. E , illa] ipsa E 15 quod om. A excepta] ex illa E 19 est om. A 20 constituatur om. A 21 refertur] referretur A 22 aliquod] aliud C 23 hic om. AF 24 quacumque] quantumcumque G est] esse AB, om. C prior Patre om. C Patri om. Z 24-2 (p. 159) quamvis ... Patre om. (hom.) D l
Supra, p. 147, !in. 10-15.
5
10
15
20
DE CONSTITUTIVIS DIVINARUM PERSONARUM
159
ipsa essentia quadam prioritate communitatis vel consequentiae sit prior Patre, sicut p r i u s d i c t u m e s t 1• Ad confìrmationem dico quod illud quod refertur denominative, hoc est quod refertur per relationem quae sit extra intel5 lcctum relati, est ad se. Sed sic non est in proposito, quia paternitas non est extra intellectum Patris qui refertur. _l Ad aliud 2 dico quod omnis relatio realf praeexigit distinctionem realem extremorum, vel constituit cxtrema realiter distincta vel extremum realiter distinctum. Et ideo paternitas non 10 praeexigit distinctionem extremorum, sed constituit unum extremum distinctum ab alio. Ad aliud 3 dico quod non omnis relatio primo terminatur ad absolutum, quamvis in creatura hoc sit verum, si in creatura aliqua relatio sit porÌenda. - Contra praedicta posset argui, quae 15 tamen pertranseo, quia solvuntur ab alia. Scd alia argumenta minus valent. Ideo ad primum 4 illorum [dico] quod originans non est aliter prius originato nisi quia ab originante est originatum, ideo concedo quod in Deo << non est aliud Patrem originare Filium quam Pazo trem habere Filium sibi correlativum; et ideo Pater ex se - co quod Pater- habet Filium ». Sed sicut non est Pater sine origine, ita nec habet Filium sine origine. Et quando dicitur quod « in nullo instanti, nec naturae nec originis, potest intelligi Pater sine Filio », patet p e r p r a e d i c t a a l i a s 5 quod non sunt talia 2 prius o•n- Z 5 relati] prius add. Z se] quam referatur add. Z quia] quod G 7-8 distinctionem] relationem B, distincta D 8 realem 7 a!iud] illud Z realis om_ D extremorum] realiter extrema D 13 verum om. A si om. G 14 quae] quod n 15 alio] aliis F alia argurnenta] a!iqua D 17-18 aliter prius] aliqualiter Z 18 originatum] originandum C concedo] dico E, conceditur Z 19 quod] quia ABCG 20 Paterl est add_ Z 22 necl non Z quod om. G 23 potestl pater D 24 Filio] ilio G 'per om. C praedicta l dieta G quod l qui a F l Guillclmus de Oc.kham, Scriptum in I Sent., d. 9, q. 3 {ed. cit. III, 301). Supra, p. 148, !in. 1-3. 3 Supra, p. 148, !in. 4-5. 4 Supra, p. 148, !in. 6-13. 5 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 9, q. 3 (cd. cit. III, 295ss., 311ss., 316ss.).
2
160
LIBER I DIST. 26 Q. I
instantia naturae vel originis. Sed vel est falsus modus loquendi vel improprius et non-intelligibilis vel simpliciter abusivus, adducens simplices in errores. Et ideo concedo quod Pater, eo ipso quod originans vel producens, est prior origine Filio, quia hoc non est aliud quam dicere quod a Patre est Filius, et tamen s in quocumque instanti est Pater in eodem est Filius. E t s i d i c a s: si Pater est prior Filio, igitur in illo priori non est Filius, in quo tamen est Pater, re sponde o quod magis debet dici e converso. Quia eo ipso quod Pater est prior origine Filio, Filius est in ilio priori et Pater non est in ilio priori, 10 quia illud prius non est nisi Pater. Et certe magis conceditur quod Filius est in illo Patre originante quam quod Pater est in illo Patre originante. Ad aliud 1 dico quod in proposito, proprie loquendo, relatio non originatur sed persona constituta per relationem originatur. 1s V erumtamen proposi rio accepta quod « relatio non originatur nisi aliquo absoluto prius originato, vel in relato vel in termino », non est vera secundum principia i s t i u s d o c tori s, quia potest aliqua relatio adquiri sinc nova adquisitione alicuius absoluti. Ad P h i l oso p h u m, de V Physicorum 2 , dico quod lo- 20 quitur de relatione quae est praedicamentum distinctum ab omnibus aliis, quia de illa est vcrum quod ipsa non potest dc novo alicui competere per praedicationem nisi per adquisitionem alicuius absoluti. Ad aliud 3 dico quod ista productio est generatio, non ob- 2s l vcll) nec F 2 et] ve! F 2-3 adducens] abducens ABEGZ 3 errores] errorem E 4 ve! producens sic E, Filium add. Z, Giessa, Paris Nat. 15904, om. F, Maz., vcl cet. codd. quia] quod G 6 in eodem om. E 7 dicas] dicatur E 9 dici] concedi F c converso om. C quod] quia DFZ prior om. A 10 et... prioril om. (hom.) E 11 prius] primum F 12 ilio! om. A 15 sed] si A 15-16 per ... originatur om. (hom.) A 17 inl om. ABCDG 18 principia] prius A, opinionem CDF 19 aliqua] aliquam C, illa G 22 illa] ipsa E , ipsa om. F del nove om. F 25 est] erit ABCDE 20 de om. FZ l Supra, p. 148, lin. 18-22. p. 148, lin. 23-24.
2
Supra, p. 148, nota 2.
3
Supra,
\
161
DE CONSTITUTIVIS DIVINARUM PERSONARUM
stante quod genitum constituatur per relationem, propter identitatem illius relationis cum essentia. Ad aliud 1 patet quod ita naturaliter producitur Spiritus Sanctus sicut Filius. Quare tamen aliquo modo conceditur quod s Filius producitur modo intellectus et Spiritus Sanctus modo voluntatis, d i c t u m e s t 2• Ad aliud 3 dico quod haec est falsa « suppositum aliquo modo praesupponitur suae actioni ». Et quando dicitur quod « prius intelligitur aliquid per se esse quam quod per se agat », dico quod 10 hoc est falsum quando suppositum constituitur ipsa actione, sicut est in proposito. Ad confìrmationem 4 dico quod haec est falsa « quacumque prioritate praeintelligitur alicui unum correlativorum, eadem prioritate praeintelligitur alterum eidem ». Sed hoc est verum de 1s prioritate durationis et natura e et intellectus; de prioritate originis non est verum. Ad aliud 5 dico quod semper forma est prior composito quando non est contradictio formam esse sine composito, quamvis sit contradictio compositum esse sine forma. Sed paternitas non est 20 forma Patris vel primae personae tamquam unius compositi, ideo non est prior tali prioritate illa persona. Etiam dato quod aliqua prioritate paternitas esset prior prima persona, non propter hoc oporteret quod eadem prioritate relatio sibi apposita esset prior 3 producitur om. E 4 sicut] et add. BCD aliquo ... quod om. D 5 producitur] producetur D 8 pracsupponitur] supponitur ABDEF quod om. F 9 quodl per se om. Z IO hoc] haec F, om. G falsum] falsa F 12 quacumque] quaque A 13 praeinte!ligitur] intelligitur E alicui] aliae G · alicui unum] duae D 15 etl om. G , inte!lectus] si inte!ligitur F 17 quando] quia Z 20 primae om. E .. compositi] compositae A 21 tali] primi D 21-22 prioritate... patcrnitas om. D 22 esset ... persona] persona etsi esset D , 23 oporteret J oportet EFZ prior om. C l
Supra, p. 148, lin. 25 - p. 149, lin. 3.
2
Guillelmus de Ockham,
Scriptum in I Sent., d. 7, q. 2 et d. 10, q. 2 (ed. cit. III, 141-144 et 335-341). 3 Supra, p. 149, lin. 4-5. lin. 9-12.
OCXHAM, OPEilA
THEOL.
4
IV
Supra, p. 149, lin. 5-8.
5
Supra, p. 149, 11
162
LIBER I DIST. 26 Q. I
eadem persona. Quia sicut o s t e n s u m es t s u p r a 1, spiratioactiva est aliqua prioritate prior Patre, quia scilicet prioritate consequentiae. Quia bene sequitur 'a est Pater, igitur a est spirans' et tamen non sequitur e converso, quia Filius est spirans et tamen non est Pater. Et tamen spiratio-passiva non est tali priori- s tate prior Patre. Ad primum tertiae viae 2 dico quod paternitas divina est de se incommunicabilis et singularis. Et non tantum est hoc verum de paternitate, sed etiam dico quod quaelibet quidditas, quae est a parte rei, est de se incommunicabilis et singularis. Nisi forte 10 essentia divina vocetur quidditas quia illa, quamvis sit de se singularis, non tamen est incommunicabilis. Ad aliud 3 dico quod paternitas est de se 'haec', nec hoc negat A u g u s t i n u s 4, sed vult quod paternitas non est formaliter deitas. Et quando dicitur quod non est de se infinita, d i c o 1s quod si per infìnitatem vel infìnitum intelligatur aliquid absolutum c o n c e d o, quia tunc infinitum et essentia sunt idem omnibus modis. Sed si per infìnitum intelligatur aliquid quo nihil est melius, et quod ipsum est in infìnitum melius omni finito, d i c o quod paternitas est de se infinita sicut paternitas de se est incor- 20 ruptibilis. Et ideo paternitas de se est 'haec', sicut humanitas de se est 'haec'. 1 Quia] quod A . sicut om. Z . osteruum] ostensa A 1: est] esset E 2 prior] prioritate quia] quasi ABC, om. Z 7 divina] non C 8 Et2 om. E 9 quaelibet om. C 10 a] ex E 11 se om. A 12 tamen om. E est om. B 13 haec] hoc E 15 infinita] in filio D 16 si] cum C !i per om. F :1 aliquid] aliquod E 17 concedo] conceditur G ' quia] quod ABZ 19 quod] per add. Z om. AGZ , omni] alio add. Z finito] infinito G 20 sicut] sed ABG 21 Et om. D 22 est om. E add. B
l Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 12, q. l (ed. cit. III, 386). 2 Supra, p. 149, lin. 13-19. 3 Hic Ockham respondet ad argumentum Scoti quod non reperitur superius in textu; cf. Scotus, Ordinatio, l, d. 26, q. un., n. 47 (ed. Vaticana VI, 16). 4 Augustinus, De Trinit., VII, c. 2, n. 3 (PL 42, 936; CCL 50, 250).
(
DE CONSTITUTIVIS DIVINARUM PERSONARUM
5
10
15
20
163
Ad aliud 1 concedo quod « quaelibet relatio est acque eadem realiter divinae essentiae », sed propter hoc non oportet quod quaelibet constituat ultimate et distinguat ab omni alia persona. Et ratio est quia aliqua relatio est eadem realiter cum divina essentia, et praeter hoc est eadem realiter cum duabus relationibus oppositis. Sicut spiratio-activa est eadem realiter cum divina essentia et similiter cum paternitate et fìliatione, et ideo constituit tam P atre m quam Filium, sed non ultimate; nec distingui t Patrem ab omni alia persona, quia non a Filio. Per hoc ad aliud 2 : quod non semper relationes oppositae uniformiter se habent ad incommunicabilitatem, quia aliquando una illarum potest esse eadem realiter cum relationibus oppositis et aliquando non. Ad aliud 3 dico quod stante ratione paternitatis, ipsa erit incommunicabilis. Verumtamen positio poterit poni quod ex illo posito et ex hoc quod ratio paternitatis manet, sequuntur incompossibilia et contradictoria, et quod paternitas sit communicabilis et quod non sit communicabilis, et ideo de talibus positionibus includentibus contradictionem non est multum curandum. Ad aliud 4 p a t e t a l i a s 5 quod ab ultimis constitutivis vel distinctivis potest abstrahi aliquod commune dictum in quid de eis. Nec propter hoc oportet ponere in aliquo illorum aliqua distincta, quia illud abstractum ab eis in nullo illorum erit realiter. --------
1 acque J quae A 2 realiter om. Z 3 omni om. D 4 relario om. E 6 realiter om. F 8 nec om. C 9 alia om. E 10 quod] quia C non om. E 11 quia] quando D aliquando om. E 12 illarum] earum Z realiter om. F 13 et aliquando non om. E· aliquando] alia Z 14 ratione] relatione F 15 Verumtamen] illa ddd. D ,; po.itio] potentiae D, non EZ poterit] potest Z 16 quod] quia B ratio] positio G 16-17 incompossibilia] impossibilia A 17 comradictoria] contradictio E et2J scilioet Z quod] quia G 18 etl om. Z positionibus] propo.itionibus B 23 abstractum] absolutum E , illorum l ecru m F cri t l est E l ltem Ockham respondet ad argumentum non citatum; cf. Scotus, ibidem, n. 48 (ed. Vaticana VI, 16). 2 Supra, p. 149, lin. 20-22. 3 Supra, p. 149, lin. 23 - p. 150, lin. 6. 4 Supra, p. 150, lin. 7-10. 5 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 9 (ed. cit., Il, 319).
164
LIBER l DJST. 26 Q. l
Ad aliud 1 : quod propter identitatem realem relationis cum essentia poterit relatio constituere per se unum cum essentia. Unde nec quantum ad rem nec quantum ad conceptum nec aliquo modo tantum distinguitur relatio ab essentia quantum distinguitur materia a forma. Et ideo multo melius poterunt essentia divina et s relatio divina constituere per se unum quam materia et forma quaecumque. Et ideo dicit 2 quod relatio nec est accidens essentiae nec alterius ab essentia nec eiusdem generis, - quia non est in genere - , sed est eadem realiter cum essentia, et ideo facit per se unum cum essentia. 10 3 E t s i d i c a t u r quod retinet rationem formalem generis relationis, quamvis transeat in essentiam per identitatem, r es p o n d e o quod nullam rationem generis retinet, sed est una res et tamen eadem realiter cum essentia. Per hoc patet ad aliud 4 quod identitas essentiae ad supposi- 1s tum non est per aliquod accidens nec per aliquid quasi alterius gcnens. Ad aliud 5 dico quod non est inconveniens quod sit aliqua identitas naturae creatae ad suppositum suum- si tamen si t proprius modus loquendi - qualis non est identitas naturae divinae 2D ad suppositum suum. Quia aliquando illud quod est suppositum creatum et natura nullo modo differunt, non aliter quam natura et natura v el suppositum et suppositum; nec tamen est haec identitas maior quam illa, quia identitas realis est tanta quanta est 2 essentia2] esse D 5 multo] multum B 6 divina om. D 7 dicit] dico Z nec] non BDE 8 est] per se add. E in] de G 9 realiter] et essentialiter add. AB, es11 quod om. F 13 generis] relationis add. D : una] unica Z sentialiter add. G 14 tamen om. E 15 essentiae om. AB 16 aliquid] quod est add. F quasi om. D 19 suum om. E 19-21 si ... suum om. (hom.) CG 22 non] nec G 23 natura] narurale F .. vel] quam add. E et2 suppositum2 om. G 1 Supra, p. 150, lin. 11-17. 2 Scilicet Scotus. 3 Cf. Scotus, Ordinatio, I, d. 26, q. un., n. 53, textus interpol. (ed. Vaticana VI, 20). 4 Item Ockham respondet ad argumentum non reportatum; cf. Scotus, ibidem, n. 52, textus interpol. (ed. Vaticana VI, 19). 5 Ibidem.
DE CONSTITUTIVIS DIVINARUM PERSONARlJM
165
identitas realis et formalis. Et ideo tanta identitate est essentia divina eadem Patri quanta est eadem sibi ipsi, non tamen omni modo identitatis, quia ille modus identitatis nullam maioritatem vel maiorem perfectionem addit. s Ad aliud 1 concedo quod secunda substantia - quae in rei veritate non est substantia, sicut p r i u s es t probatum 2 non importat aliquid quod non est formaliter substantia. Et ideo prima substantia quae est in praedicamento non importat aliquid nisi quod est substantia formaliter. Verumtamen prima substantia 1o quae non est in genere potest includere aliquid quod non est formaliter substantia, est tamcn realiter substantia. E t s i d i c a t u r quod relatio non potest constituere aliquid quod est formaliter subsistens, d i c o q u o d haec est falsa de rclatione guae est realiter substantia. 1s Unde breviter, pro omnibus illis rationibus, dico quod non magis impossibile relationem constituere suppositum naturae intellectualis et dare esse subsistens vel distinctum modo suo, guam esse idem realiter cum substantia. Ad aliud 3 dico quod Augusti nus vult quod persona habet aliquam entitatem absolutam praeter illam qua est ad aliud. Ad aliud 4 dico quod illa definitio est definitio unius communis ad personam creatam et increatam, et ideo non debet ibi aliquid poni nisi commune, cuiusmodi non est relativum. Ad aliud 5 potest dici quod quaerit de aliquo nomine pro1 identitas om. D 2 eademl om. ABCFG non] nec C omni] cum D 3 idcn11 est ... substantitatisl] identitas A 10 noni] nec Z, om. AB estl] re add. A, in re add. F 13 haec om. E 14 realiter] formalitcr E 15 bretial om. (hom.) D tamen] tantum C viter] videtur A, om. D 17 et om. A 20 qua] quae EF 21 dico om. ABCDGZ definitiol om. DF 22 creatam om. A etl increatam om. EG debet] dici add. E 23 cuiusmodi] cuius ABCDGZ 24 aliud om. G
l Ibidem. 2 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent. d. 2, q. 4 (ed. cit. II, 149ss.). 3 Supra, p. 150, lin. 22 - p. 151, lin. 3. 4 Supra, p. 151, lin. 4-5. 5 Supra, p. 151, lin. 6-19.
166
LIBER I DIST. 26 Q. II
prio Patri et de aliquo nomine proprio Filii, qma ista nomma 'pater' et 'fìlius' non sunt propria divinis sed communia sibi et aliis. Et ita non idem quaerit et supponit, sed supponit nomina commuma praedicari de illis personis, et quaerit propria. (AD ARGUMENTA PRINCIPALIA)
5
Ad primum principale 1 dico quod quamvis relatio in creaturis sit minimae entitatis, - si tamen sit ponenda - , tamen relatio divina non est minimae entitatis sed est ma:ximae entitatis, quia tantae entitatis quantae est essentia, quia eiusdem entitatis et eadem entitas cum ea. Ad aliud 2 dico quod persona divina constituitur per relationem, nec ut est eadem essentiae nec ut distinguitur ab essentia, sed in quantum est haec relatio. Ad tertium 3 dico quod haec est simpliciter falsa 'omni actioni praesupponitur suppositum quod agit', et hoc quando suppositum constituitur illa actione, qualiter est in proposito.
10
1s
[QUAESTIO II UTRUM DIVINAE PERSONAE CONSTITUANTUR ET DISTINGUANTUR PER RELATIONES SUB RATIONE RELATIONUM VEL PER ALIQUAM ALIAM RATIONEM)
2JJ
Supposito quod personae divinae non constituantur per proprietates absolutas sed per proprietates relativas, quaero utrum 2 propria] in add. E 1 Patri ... proprio om. (hom.) D Patri] Patris EZ quia] quod G 4 praedicari] . divinis J personis add. F 3 ita] ideo B nomina] Patri et Filio add. F et F et om. DF 7 si ... ponenda om. Z tamen2] cum A 8 est2 om. Z 8-9 quia ... entitatis2 om. (hom.) G 9 eiusdem] quamitatis add. D 12 necl om. A ut2 om. A 13 haec om. E 14 tertium] aliud G 16 constituitur] constituit D qualitcr] qua A l Supra, p. 142, lin. 11-15. p. 143, lin. 1-4.
2
Supra, p. 142, lin. 16-20.
3
Supra,
DE CONSTITUTIVIS DIVINARUM PERSONARUM
5
10
15
167
constituantur et distinguantur per relationes sub ratione relationum vel aliquam aliam rationem. Q u o d n o n sub ratione relationis v i d e tu r: Quia omnis relatio modo potentiae est posterior actione et per consequens supposito quod agit; sed quaelibet relatio in divinis est relatio modo potentiae; igitur est posterior supposito et per consequens non constituit suppositum sub ratione relationis. Praeterea, praesupponit 'dicere' in divinis et similiter 'intelligere' quae non competunt nisi supposito; igitur non constituit suppositum. A d opposi tu m: Sicut suppositum absolutum non constituitur ms1 per proprietatem absolutam sub ratione absoluti, ita suppositum relativum necessario constituitur per proprietatem relativam sub ratione relativi; sed in divinis sunt tantum supposita relativa; igitur etc. [OPINIO THOMAE AQUINATIS]
20
25
Circa istam quaestionem sunt diversi modi ponendi. Nam a l i q u i ponunt quod quamvis in divinis sit tam origo quam relatio, tamen personae constituuntur et distinguuntur non per origines sed per rclationes. Secundo ponunt quod non distinguuntur per relationes in quantum relationes, sed in quantum sunt proprietates constitutivae. Primum, scilicet quod non distinguantur per origines, probant sic 1 : « Primo, quia omnia distincta distinguuntur per aliquid intrinsecum utrique. Sed origo alicuius rei non significatur ut 1 relationes] relationem A 2 ve!] an per Z rationem] relationem G 3 Quod] quia G 4 Quia J quod BF 5 agi t J agat C 8 Praeterea J rclatio add. F, paternitas add. Z 12-13 proprictatem absolutam] proprietates absolutas G 13 absoluti om. A 14-15 ratione] abso!uti add. D 15-16 igitur etc. om. Z 19 in divinis om. Z 20 tamen] quia add. FG 21 Secundo] ipsi add. F 21-22 Sccundo... relationesl om. (hom.) Z 22 sed in2 quantum2 om. Z 25 distincta om. E 26 rei om. E significatur] significat A l
Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 40, a. 2 Resp.
168
LIBER I DIST. 26 Q. II
aliquid intrinsecum, sed ut via quaedam a re vel ad rem ». Igitur non distinguuntur personae divinae origine. « Sed oportet intelligere tam in generante quam in genito ea quibus ad invicem distinguuntur. In persona autem divina non est aliud intelligere nisi essentiam et relationem vel proprietatem. Unde, cum in essentia s conveniant, relinquitur quod per relationcs personae ad invicem distinguantur ». Praeterea, « contra rationem originis est, quod constituat hypostasim vel personam. Quia origo active significata, significatur ut progrediens a persona subsistente, unde praesupponit 10 eam. Origo autem passive significata, ut 'nativitas', significatur ut via ad personam subsistentem, et nondum ut eam constituens », ergo etc. Ideo dicunt quod melius est dicere « quod personae seu hypostases distinguantur relationibus quam per originem. Licet enim 1s distinguantur utroque modo, tamen primo et principalius per relationes secundum modum intelligendi. Unde hoc nomen 'pater' non solum significa t proprietatem sed etiam hypostasim; sed hoc nomen 'genitor' vel 'generans' significat tantum proprietatem. Quia hoc homen 'pater' significat relationem quae est 20 distinctiva et constitutiva hypostasis; hoc autem nomen 'generans' vel 'genitus' significat originem quae non est distinctiva et constitutiva hypostasis ». Secundo dicunt quod 1 « proprietas personalis Patris potest 1 aliquid] aliquod Z intrinsecum] intrinsecus E quaedam om. A 2 divinae om. E 4 autem om. F aliud] aliorigine] per originem F 3 quibus] quae F ad] ab Z, Thom. quod Z, om. G 5 et] ve! D ve!] et AB cum om. A 6 conveniant] communicant CZ quod om. D personae om. AD ad] ab DEZ, Thom. 9 origo active] ex vi originis Z significata] accepta F, active add. Z 9-10 significatur] significat G 11 nativitas om. C significatur] significat A 12 eam om. E 14 seu] se A 15 distinguantur] distinguuntur ABDEF :: enim om. Z 16 primo] modo add. C 17 relationes] relationem AB 18 solum] solummodo D 20 pater om. A 21-23 hoc ... hypostasis om. (hom.) EZ 22 genitus] genitum CD . et] ve! AD, in C 24 dicunt] dicitur A l
Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 40, a. 4 Resp.
DE CONSTITUTIVIS DIVINARUM PERSONARUM
169
dupliciter considerari. Uno modo, ut est relatio, et sic secundum intellectum praesupponit actum notionalem; quia relatio, in quantum huiusmodi, fundatur super actum. Alio modo potest considerari secundum quod est constitutiva personae, et sic opors tet quod praeintelligatur actui notionali, sicut persona agens praeintelligitur actioni ». Ex isto sequitur quod paternitas non constituit personam Patris ut relatio, sed ut constitutiva vel ut proprietas. (CONTRA OPINIONEM THOMAE]
In ista opinione dicuntur multa falsa et sibi invicem repugnantia. Primum quod dicit quod personae non constituuntur per origines, est simpliciter falsum. Cuius ratio est, quia quando aliqua sunt idem omnibus modis, et unum vere praedicatur de reliquo, si unum constituit, et reliquum constituit. Sed origo 1s divina nullo modo distinguitur a relatione, et relatio constituit, igitur et origo. S i d i c a t u r 1 quod origo et relatio distinguuntur secundum rationem, et ideo quamvis relatio constituat, non tamen oportet originem constituere: H o c n o n v a l e t, quia accipio praecise illam originem quae Deus est; illa nec secundum rem nec secundum rationem distinguitur a relatione quae est realiter Deus. Quod non secundum rem, concedunt 2 • Quod non secundum rationem, prob a t u m e s t p r i u s 3 in suo antecedente, ubi ostensum est 25 quod a nullo reali differt aliquid reale secundum rationem. Unde 10
7 ut2 constitutiva ve!] constituit D ut3 om. Z 10 dicuntur om. E et] similiter tldd. E, om. AB 10-11 repugnantia] repugnat G, simultldd. E 11 dicit] sit D 13 unum] 14 erigo om. A 16 et om. BZ ori go] constituit tldd. Z idem E 18 rationem] re21 est om. A 23 rationem] rem G 24 ubi ostensum] manifestum D lationem G 25 a om. ABDG aliquid] aliquod Z est om. A l Ibidem, a. 2 Resp. 2 Ibidem. 3 Ibidem; cf. Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 3 (cd. cit. II, 75-79).
170
LIBER I DIST. 26 Q. II
ratio illa esset falsa quae diceret quod origo, quae est realiter Deus, differt a relatione quae est realiter Deus. S i d i c a t u r 1 aliter quod origo et relatio differunt secundum modum significandi, et ideo potest aliquid praedicari de uno quod non praedicatur de reliquo: s H o c n o n v a l e t, quia illa solum differunt secundum modum significandi quae habent diversos modos significandi. Sed talia non sunt nisi voces v el ali qua signa, [et] non res quae non sunt signa. Nunc autem non quaerimus de istis vocibus vel conceptibus vel signis quibuscumque, utrum talia constituant 10 divinas personas, quia manifestum est quod non. Sed quaerimus de illa origine quam ponimus in Deo realiter et de relatione illa quae Deus est, quae non differunt secundum modum significandi quia non sunt signa. Igitur non possumus dicere quod illa origo non constituit et relatio constituit quia differunt penes modos ts significandi. Confirmo hoc, qma sicut generare' vel 'generatio' et 'paternitas' habent diversos modos significandi, ita 'paternitas' et 'paternitatis' habent diversos modos significandi. Et per consequens dicam quod rclatio in quantum significatur per nominati- 20 vum casum constituit personam, in quantum autem significatur per genitivum casum non constituit, quod foret ridiculosum et puerile dicere. Ex isto patet quod illa origo, quae realiter est in Deo, propter diversum modum significandi vel intelligendi non aliter se habet ad hoc quod constituat personam vel non con- 2s 1 quae om. A 3 et] ve! E 4 praedicari] probari A 7 modum] diversos modos D habent] habens G 8 nisi om. B aliqua] alia ACF 8-9 nonl ... signa om. (hom.) E 11 divinas personas] diversas res A 9 sunt signa] significant Z quaerimus] quaeritur E 12 quam] qua A et] sed G illal om. EF 13 modum om. A 15 quia] est om. A 18-19 ita ... siquid B, quae G 17 Confirmo] confirmatur E quia] quod A et] ve! E 22 casum om. AD constituit] personam add. Z 23 puerile] gnificandi om. (hom.) DE 24 propter] per B ve!] et F 25 personam om. G perversae G realiter om. D 25-2 (p. 171) personam ... constituat om. (hom.) D l
Thomas Aquinas, Summa theol., l, q. 40, a. 2 Resp.
DE CONSTITUTIVIS DIVINARUM PERSONARUM
171
stituat, immo modus signifìcandi nihil facit ad hoc quod constituat vel non constituat. Praeterca, rationes per quas probat quod personae non distinguuntur nihil valent; immo sunt ad oppositum magis. Nam s quando aliquid est intrinsecum alicui et proprium sibi, per illud distinguitur ab alio. Sed origo est Patri intrinseca, quia generatioactio est intrinseca Patri et est propria Patri, quia nulli alii convenit nisi Patri. Igitur per generationem-actionem distinguitur Pater ab omni alia persona. Quod autem generatio-actio sit into trinseca Patri ostendo. Quia generatio-actio nullo modo ex natura rei distinguitur a paternitate; sed a parte rei paternitas est intrinseca Patri; igitur a parte rei generatio-actio est intrinseca Patri. Similiter, gcneratio-actio nullo modo est posterior Patre; sed paternitas est intrinseca Patri; igitur similiter generatio-actio est ts intrinseca Patri. Ad istud d i c u n t , ubi supra, quod 1 « origo active significata prior est secundum intellectum quam relatio personac originantis »; tamen relatio personae originantis p o test considerari ut relatio, et sic est posterior, vel ut proprietas constitutiva, 20 et sic est prior: C o n tra i s t u d: aut est aliqua distinctio a parte rei inter proprietatem illam quae prior est generatione et quae posterior est, aut nulla. Si aliqua, et illa quae est posterior est praecisc relario, igitur personae non distinguuntur per proprietates relativas 25 sed per proprietates absolutas. Si nullo modo distinguuntur, igitur -----1-2 immo... constituat 0111. (horn.) B significandi ... constituat om. G 3-4 distinguuntur] per origines add. mg. El 4 nihil] realiter E immo sunt om. E 5 est om. C 6-7 quia ... intrinseca 0111. (hom.) G 7 et ... PatriZ 6 distinguitur om. C quia] igitur EFZ om. (hom.) A 10 Quia] quod G 13 generatio-actio J gencratio-activa E .. sed] sicut add. Z 14 igitur om. Z similiter] similitudo E generatio-actio J gcneratio et actio B, generatio-activa E 17 quam] quia D 18 tamcn ... originantisZ 16-17 significata] sumpta C, quae add. Z om. (hom.) DZ 20 est om. F 21 aliqua] alia E 22 generatione] est gcneratio est G 25 Si] sed G modo om. A 23 est! om. D quae est! posterior om. C I
Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 40, a. 4 Resp.
172
LIBER I DIST. 26 Q. II
non plus est posterior ut relatio, quam ut est proprietas constitutiva. Praeterea, illud quod nullo modo distinguitur ab alio a parte rei, non est prius eo; sed generatio-actio a parte rei nullo modo distinguitur a paternitate; igitur n cc est prior n cc posteri or p aternitate. S i d i c a t u r 1 quod est prior non secundum rcm sed secundum intellectum, c o n t r a, quaero: quid est esse prius secundum intellectum ? Aut quod intcllectus intelligat illud esse prius et illud esse posterius, aut quod intellectus prius intelligat unum quam reliquum. Si primum detur, necessario erit intellectus falsus, quia intellectus intelligens aliter quam est in re falsus est. Sicut intellectus intelligens hominem esse asinum, quia in re homo non est asinus, est simpliciter falsus. Igitur si in re generatio, quae est realiter in Patre, non est prior paternitate nec e converso, intellectus intelligens generationem praecedere patcrnitatem vcl c converso, est simpliciter falsus. Et ita secundum intellectum falsum, qualem iste habuit in isto et in multis, potest concedi quod secundum intellectum generatio est prior paternitate, et ita potest concedi quod secundum intellectum homo est unus asinus, quia sccundum intellectum falsum hoc opinantem. Si detur secundum 2 , hoc est impossibile, quia ex quo nullo modo a parte rei generatio distinguitur a paternitate, impossibile est unum intelligi alio non intellecto, quamvis haec propositio 'generatio est in Patre' possit intelligi, ista propositione 'paternitas est in Patre' non intellecta. 1 est! om. B utl] vere A estl om. ABE 3-5 ab ... distinguitut om. (hom.) G 4 generatio-actio J generatio-activa E 5 neclj non C 12 quia intellecrus om. C est2] dicitur D 14 estl simpliciter falsus om. Z 17 simpliciter om. E secundum] per G 18 in2 om. C 19 secundum om. AC 19-20 est ... intellecrum om. D 20 quod om. Z 21 asinus om. E 22 quia J quod B 23 modo] est 11dd. D al] ex E rei om. A :. distinguitur a2J est prior F
l
Ibidem.
2
Supra, lin. 10-11.
5
10
15
20
25
DE CONSTITUTIVIS DIVINARUM PERSONARUM
10
15
20
173
Praeterea, ratio sua est contra se ipsum, quia a l i b i d ic i t 1 quod accidentia distinguuntur penes sua subiecta et tamen subiecta sunt extrinseca ipsis accidentibus. Praeterea, secunda ratio 2 non valet. Nam origo, quae Deus est, non est progrediens a persona, quasi posterior persona et cam praesupponens, immo ipsam constituit. Eodem modo nativitas non est via ad personam, quasi sit prior ea, sed est ipsa relatio omni modo a parte rei constituens personam. Ex praedictis patet esse manifeste falsum quod iste frequenter dicit 3 quod duo sunt in Deo, scilicet origo et relatio, quae licet in Deo idem sint secundum rem, differunt tamen ratione et modo signifìcandi. Quia illa relatio, quae est eadem realiter cum origine, nullo modo differt modo signifìcandi nec ratione ab origine illa cum qua est eadem realiter. Quia illa quae differunt secundum modum signifìcandi, non sunt nisi signa, quae non sunt idem realiter. Unde illa origo, quae Deus est, nullum modum signifìcandi habet, et ideo modus signifìcandi nihil facit ad hoc quod ipsa constituat vel non constituat. Patet etiam quod nec origo, quae Deus est, est prior nec posterior relatione, nisi secundum falsam opinionem i s t i u s 4 hoc falso opinantis. Sed secundum intellectum verum, nec est prior nec posterior. Patet ctiam quod modus signifìcandi non facit l Practerea] prima E : sua om. E 2 quod om. E , distinguuntuc] distinguatur Z 3 ipsis om. C 4 valct] quia add. E 5 progrediens] procedens F 6 eam] ipsam E pracsupponens] supponens Z constituit] est constituens F 7 via] nisi E, om. A sit om. Z 10 quod om. C quae licet] quaelibet A 11 idem] 7-8 quasi ... personam om. (hom.) E rea! iter add. E sint] sunt B secundum rem om. E differunt] differant ABCEF ratione] secundum 12 modo] modum D 12-13 Quia ... significandi om. (hom.) C rationem DE et] in add. EZ 13 differt] in add. Z 14 illal) illius E illa2 om. D , quae om. E 17 habet ... significandi2 om. (hom.) E nihil] non Z 19 etiam quod] et quia D est2 om. G 21 falso] primo D, falsa E: nec] non D 22 facit] faciat D l Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 39, a. 3 Resp. 2 Supra, p. 168, lin. 8-13. 3 Thomas Aquinas, Srtmma theol., I, q. 4D, a. 2 Resp.; Quaest. disp. de potentia, q. 8, a. 3 Resp. 4 Le. Thomae, ibidem, aa. 2,4.
174
LIBER I DIST. 26 Q. II
eam esse priorem vel posteriorem. Sic enim dicercm quod Deus est posterior deitate propter diversum modum significandi istarum vocum 'Deus' et 'deitas'. Patet etiam quod consideratio diversa relationis nihil facit ad hoc ut relatio constituat sub una ratione et non sub alia, nec quod sit prior vel posterior quocumque quod est in Deo.
f0PINIO
5
HENRICI GANDAVENSIS)
Aliter dicitur ad quaestionem quod in nulla una persona est nisi tantum una proprietas positiva secundum rem, quamvis sint diversae secundum rationem 1• « Unde in Patre ista quattuor: ge- to nerativum, potens generare, generans et Pater, sunt una proprietas secundum rem, differunt tamen secundum rationem ». Et distinguendo ista, illa proprietas non constituit suppositum Patris nec sub ratione Patris, nec generantis, nec potentis generare, sed sub ratione generativi. Quia sub illa ratione est proprietas consti- 15 tutiva secundum quam est primo principium producendi aliam personam. Scd huiusmodi est ratio generativitatis, et aliae rationes sunt quasi ci advenientes. Et haec ratio generativitatis in Patre est 2 « ratio remotior a Filio, et sonat in solam aptitudinem producendi ipsum. Unde omne potens generare est aptum natum 20 generare, et non e converso. Nam puer est aptus natus generare et tamen non potest generare. Similiter, omnis generans potest generare et non e converso. Similiter, omnis pater generat vel ---------------------
l Si c J sicut BG, similiter F dicerem] diceretur E Deus om. E 3 consideratio] constitutio B, filiatio C 4 ut] quod AE 4-5 ratione] relationc G 5 quod om. E 8 ad quaestionem om. E quod 0111. B in om. G rr nulla om. E 9 sint] sit BE 11 gene14 sed om. E 15 rationel om. ABCG generativi] generanti C rare] et add. F prietas om. F 17 generativitatis] generantis ACDEF et] sed Z 18 generativitatis] generantis ADE in Patre om. G 19 ratio om. D 20 Unde] donum C natum om. E 21 aptus om. G natus 0111. A 22 et tamen] sed E 22-23 omnis ... Similiter om. (IJom.) D 23-1 (p. 175) Similiter. .. converso otn. (hom.) E
2
I Henricus Gandavensis, Summa, a. 58, q. 4 (ed. Parisiis 1520, II, f. 134 L). Ibidem (ed. cit. II, f. 135 L).
DE CONSTITUTIVIS DIVINARUM PERSONARUM
175
genuit et non e converso ». Et ita prima ratio hic in ista proprietate est ratio generativitatis, et ideo sub illa ratione primo constituit. (CONTRA OPINIONEM HENRIO]
s
10
1s
20
25
Sed ista opinio falsa est, sicut praecedens. Quia quaero: aut generativum et Pater, similiter generativitas et patemitas, aut sunt omnino idem a parte rei, aut non. Not"potest dici quod non, quia dicit quod differunt sola ratione et non a parte rei. Si sint omnino idem a parte rei, igitur impossibile est unum realiter constituere nisi etiam paternitas realiter constituat. Praeterea, ubi nulla est distinctio a parte rei, non potest esse a parte rei talis mediatio et immediatio. Quia sicut immediatio et mediatio nullo modo potest esse sine omni distinctione, ita mediatio et immediatio a parte rei non potest esse sine omni distinctione a parte rei. Se d, p e r t e 1, a parte rei nulla est distinctio inter generativum et Patrem. Igitur a parte rei Pater non est immediatior Filio quam generativum, nec generativum remotius. Igitur a parte rei, non plus constituit generativitas quam patemitas; sed nihil est constitutivum primae personae nisi aliquid a parte rei; igitur non plus generativitas est constitutiva quam patemitas. Praeterea, quaero: aut ista ratio generativi est a parte rei aut non, sed tantum in intellectu. Si sit a parte rei, et similiter paternitas, igitur secundum rem differunt. Si non sit nisi in intellectu, igitur non constituit personam primam, quia nihil in intellectu constituit personam primam. 2 generativitatis) generantis ADE 7 omnino) omnimode Z 12 et) ve! Z 12-13 immediatio2 ... ita om. C 13 potest] possunt ADE ,! sinel tali add. Z omni om. E 15 Scd ... rei2 om. (hom.) E per te om. AF 16 distinctio om. D 16-18 Pater... rei om. 20 igitur l sicut B 22 ratio) generati o G al ex ABCDF rei] termini A (hom.) G 25 igitur om. E intellectu] est quod add. E 25-26 quia ... primam om. 24 rem) se B (11om.) CDG l
Supra, p. 174, !in. 10-12.
176
LIBER I DIST. 26 Q. II
S i d i c a t u r quod ista ratio est a parte rei, et similiter
illa; sed non est distincta a parte rei, sed tantum in intellectu, c o n t r a: intellectus nihil immutat circa rem intellectam. Ergo res non plus distinguitur a re nunc quam prius propter quamcumque operationem intellectus. Praeterea, impossibile est intellectum per quamcumque considerationem vel negotiationem facere rem distinctam ex natura rei ab alia esse eandem cum ea. Igitur eodem modo impossibile est intellectum facere rem eandem cum se ipsa esse aliquo modo distinctam a se ipsa. Et per consequens, si in re inter paternitatem et generativitatem nulla sit distinctio penitus, impossibile est intellectum causare ibi quamcumque distinctionem.
5
10
[REsPONSIO AUCTORIS)
Ideo dico aliter ad quaestionem. Et primo ostendam quod origo et relatio nullo modo distinguuntur ex natura rei. Secundo ex hoc inferam quod tam origo quam relatio constituit et distinguit personas. Primum patet, quia frustra fit per plura quod potest fieri per pauciora. Sed omnia quae salvantur ponendo aliquam distinctionem inter generationem et relationem, possunt salvari ponendo omnimodam identitatem; igitur etc. Assumptum probo, quia si ponatur aliqua distinctio ex natura rei inter paternitatem et relationem, aut hoc esset quia paternitas necessario fundatur in generatione, aut quia generatio praesupponitur paternitati, aut quia generare vel generatio praesupponit suppositum et per consequens proprietatem constitutivam. Propter primum 1 et om. Z 2 distincta] distinctio Z 5 operationem] compositionem C 6 per] propter Z quamcurnque] operationem add. F 6-7 considerationem] operationem Z 10 in 7 negotiationem sic CEF, Cambr. 101, Giessa, Maz., Merto11 106, negationem ABDGZ re om. E 11 generativitatem] generationem D 14 Et om. D· ostendam] ostendo FZ 15 nullo modo] numquam A 17 penonas] penonam F quia] quod Z fit] facit A IS-19 aliquam] aliam C, om. E 20 omnimodam] unitatem add. F 21 quia] quod G , 22 relationem] generationcm Z, corr. mg. ex relationem D 25 Propter] ex natura] a parte E praeterea E
15
20
25
177
DE CONSTITUTIVIS DIVINARUM PERSONARUM
5
10
15
20
non oportet ponere aliquam distinctionem vel non-identitatem ex natura rei inter generationem et paternitatem, quia etiam secundum ponentes relationes in creaturis, paternitas non fundatur in aliqua tali generatione, quia se c un d u m e o s t, transeunte, manet relatio. Igitur generatio non est fundamentum talis relationis, quia impossibile est relationem esse sine suo fundamento. Igitur etiam in divinis non oportet aliud quocumque modo distinctum esse fundamentum relationis, sed sufficit ponere essentiam esse fundamentum cuiuscumque relationis divinae. Nec oportet ponere propter secundum 2 , quia videmus quod Deus producit creaturam sine omni medio reali inter ipsum et creaturam productam. Quia, s i c u t a l i a s o s t e n d e t u r 3, creatio-actio non est aliquid reale medium inter Deum et creaturam productam, ita quod creatio-actio nihil reale a parte rei dicit distinctum quocumque modo a Deo producente et creatura producta. Igitur multo magis inter Deum Patrem producentem constitutum relatione et Filium productum, non oportet ponere aliquid medium distinctum quocumque modo ex natura rei a Patre et paternitate et essentia, et a Filio et proprietate sua relativa. Igitur sicut possum salvare quod Deus creat realiter sine omni tali, ita possum salvare sine omni tali quod Deus Pater producit realiter Deum Filium. Igitur non oportet ponere aliquam distinctionem ex natura rei inter generationem et paternitatem. 2 quia] quod AB 3 creaturis] divinis D 4 aliqua tali om. D generatione2] ge8 sed om. C 9 esse om. Z cuiuscumque] nerare ACE 7 etiam om. EF ,i aliud] aliquid Z cuiuslibet E 11 creaturam] causam A 12 creaturam] causam A, illam C 13 creaB-14 non ... creatio-actio om. (hom.) B 14 creatio-actio] tio-actio] quod creatio-activa E creatio-activa E 17 ponere om. G 18 aliquid] aliquod DFZ 19 etl] ab add. D et3 om. C a om. D et4] a add. EZ 20 salvare] sine omni tali add. D · realirer] ita possum salvare add. D 21 possum ... talil om. Z 22 Filium] sine omni tali add. Z aliquam om. EZ l Thomas Aquinas, Quaest. disp. de potentia, q. 3, a. 3 Resp. 2 Supra, p. 176, lin. 23-24. 3 Guillelmus de Ockham, Sent., II, q.
1 D-E. 0CKHAM, OPERA 'THEoL. IV
12
178
LIBER I DIST. 26 Q. II
Nec propter tertium 1 oportet ponere aliquam distinctionem talem, quia non minus repugnat paternitati constituere supposituro quam productioni, si sit aliquid tale sicut communiter ponitur. Igitur non magis generatio praesupponit suppositum quam paternitas. Igitur sicut paternitas divina non praesupponit suppo- s situm sed constituit ipsum, ita poterit generatio praesupponere suppositum et non praesupponere. Igitur proter talem praesuppositionem non oportet ponere talem distinctionem. E t s i d i c a t u r 2 quod oportet ponere aliqualem distinctionem ut si t via a re ad rem, cuiusmodi non potest esse relatio: 10 h o c n o n s u f f i c i t, quia sicut probatum est 3 et post magis probabitur 4, quando Deus realiter creat creaturam nulla est talis via a parte rei quae sit media inter Deum et creaturam productam. Igitur nec similiter est necesse hoc ponere in proposito. Dico igitur quod nullam video rationem quare oporteat po- 1s nere paternitatem quocumque modo imaginabili distingui ex natura rei a generatione. Et sicut dico de generatione et paternitate, ita dico universaliter de origine et relatione in divinis. Ex hoc infero secundum 5 : quod si relatio constituit, origo constituit. Quia quandocumque aliquid est simpliciter idem et 20 nullo modo distinctum, impossibile est idem vere affirmari et vere negari de eo; sed secundum omnes communiter loquentes, o rigo est relatio realiter et nullo modo distinguitur ex natura rei; 1 distinctionem J realem add. F 5 non om. G 3 productioni] productio B, et add. E 6 praesupponere J constituere DZ 8 distinctionem J praesuppositionem D 9 aliqualem] aliquam ABC 10 ad] in Z 11 non om. A 12 probabitur J quod add. D . realiter] 16 modo om. E 17 dico om. E , et2 om. E aliter Z 13 media] medium A 18 universaliter om. F divinis] omnibus Z 20 aliquid sic HZ, om. cet. codd. 21 distinctum] distinguitur D vere om. C 22 negari J et add. A eo] ilio E 23 est relatio] et relatio sunt idem Z . realiter] communiter D
distinguitur] distinguuntur Z
Supra, p. 176, lin. 19-20. 2 Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 40, a. 2 Resp. 3 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 4 (ed. cit., II, 115s.); et supra, p. 177, lin. 12-16. 4 Guillelmus de Ockham, Sent., II, q. 1 D-E. 5 Supra, p. 176, lin. 15-17. l
DE CONSTITUTIVIS DIVINARUM PERSONARUM
179
igitur impossibile est relationem constituere et originem non constituere. Unde quandocumque termini sunt distincti, - sive habeant oppositos modos vel diversos significandi sive non -, si eis non s correspondeat aliqua distinctio a parte rei, et unum vere et necessario praedicetur de reliquo, - praedicatione dicente 'hoc esse hoc' -, impossibile est aliquod praedicatum praedicari vere de uno quin necessario pracdicetur de reliquo. Verbi gratia, 'deitas' et 'Deus' sunt distincti termini significantes idem a parte rei. 10 Et ideo, si 'deitas' possit supponere pro omni ilio pro quo potest supponere 'Dcus', et haec esset necessaria 'Deus est deitas', quidquid vere pracdicaretur de Deo et de deitate et e converso. Causa tamen quare aliquid praedicatur de hoc termino 'Deus' quod non pracdicatur dc hoc termino 'deitas' est ista: quia scilicet Deus 1s ita significat personam sicut essentiam. Et ideo quia essentia et persona non sunt idem omnibus modis, quia non sunt idem formaliter, potest aliquid vere dici de Deo quod non convenit deitati. Sed secundum omnes contrarium opinantes, haec est simpliciter vera 'erigo est relatio' et 'generatio est paternitas'. Igitur, 20 si paternitas et erigo non significant quocumque modo distinctum ex natura rei, nec erigo potest pro aliquo supponere pro quo non potest supponere paternitas vel relatio nec e converso, quidquid convenit relationi divinae, conveniet origini divinae et e converso. Igitur si relatio constituit, erigo constituet, et sic de 25 omnibus aliis. Unde quando aliqui termini significant idem a parte 1-2 non constituere2 om. C 4 ve!] et E diversos] modos add. EF 6 reliquo] a! io Z esse] est G 7 vere om. D 8 reliquo] alio F 9 significantes] omnino add. D idem om. ABCG 10 possit] posset CG ilio om. D pro2 om. C 11 haec] hoc B 13 tamen] autem D quare 12 praedicaretur] praedicatur E, praedicetur G del om. AC om. G termino] nomine Z quod] et BZ 14 praedicatur otn. Z ,; termino] nomineZ . est 15 ita otn. D . essentiam] sed deitas salurn essentiam add. D sicut essentiam om. ista om. A G quia] sicut E 17 vere om. D non] sic add. Z 18 secundum om. G 19 est2] et C 19-20 Igitur si paternitas om. A 20 si om. G significant] idem add. E 22 non om. D ve!] nec D 23 conveniet... divinael om. (hom.) D " conveniet] convenit EZ 24 constituit] et add. F . constituet] constituit DE 25 aliqui termini] aliqua D termini] sic add. BE idem] illud B
180
LIBER I DIST. 26 Q. II
rei, diversi modi significandi non impediunt quin quidquid dicitur de uno dicatur de alio et e converso, nisi quando diversi modi significandi impediunt unum illorum universaliter dici de alio et e converso. Verbi gratia, secundum communiter loquentes, concretum et abstractum significant idem, sicut album et albedo, et tamen homo est albus et homo non est albedo, et hoc quia utraque vel altera istarum est falsa: 'omne album est albedo', 'omnis albedo est alba'. Similiter, homo et homines significant idem, et tamen aliquid dicitur de homine quod non dicitur de hominibus et e converso. Et ideo certe aliqua istarum non est vera 'omnis homo est homines' et 'omnes homines sunt homo', et ita est universaliter de omnibus. Sed haec conceditur 'omnis relatio divina est origo' et 'omnis origo divina est relatio divina', igitur quidquid dicitur de uno illorum, illud dicitur de reliquo. Est tamen advertendum quod quandocumque sunt diversi modi significandi qui impediunt aliquid dici de uno quod tamen dicitur de reliquo, semper aliquid connotat unus illorum terminorum quod non connotat alius terminus, sicut patet inductive. Sed hoc non potest dici in proposito. Ideo dico quod quidquid dicitur de relatione divina, dicitur de origine divina et e converso; et quidquid negatur ab uno et a reliquo. Et ideo non plus relatio divina praesupponit originem divinam quam e converso. Nec origo divina distinguitur a relatione divina, nec secundum rem nec secundum rationem, nec est prior ea nec posterior, nisi forte secundum intellectum falsum 2 dicatur sic F, dicitur crt. codd.
2-4 nisi ... converso om. (hom.) B
3 alio J aliquo G,
reliquo Z et e converso om. Z 4 secundum] sicut B 5 abstractum] absolutum CE 6 tamen om. A homo2J tamen homo et A, om. F 6-7 utraque vel om. E 8 significant om. G 9 quod] et E dicitur2 om. E 10 certe] certa AB, circa CG, neutra Z istarum om. E non om. EFZ vera] falsa EF omnis om. G 11 homo! om. ACG est! om. ABCDGZ hominesl] homo F, om. BDG et!] ve! F, om. G 13 erigo!] divina add. EF l! origo2 om. D divinai om. Z est2 om. D igitur] quia BD 14 illud] etiam Z, om. EF 16 tamen om. E 17-18 terminorum] terminus E 20 quod om. A quidquid om. F ' divina om. E relationem G
21 divina om. E .. ab] de F
22 a] de F
24 nec2 om. C " rationem]
5
10
15
:?n
25
DE CONSTITUTIVIS DIVINARUM PERSONARL"M
181
hoc falso opinante. Immo isti termini 'relatio divina', 'origo divina' essent synonymi nisi partes eorum, scilicct relatio et origo, haberent distincta significata in creaturis. [An RATIONES THOMAE AQUINATIS]
s
10
1s
20
Per praedicta patet ad rationes primae opinionis. Ad primam I dico quod origo illa quae est realiter in Deo ita est intrinseca personae sicut relatio. Et si significetur esse extrinseca vel esse via media, est significatio falsa. Et ideo est opinio falsa, hoc opinari. Per idem ad secundam 2 : quod 'origo' active significata non semper progreditur a persona subsistente, quasi medium quoddam inter eam et productum. Nec semper praesupponit personam, sed aliquando ipsam constituit, sicut est in proposito. Sed alibi non est sic, sicut nec alibi suppositum constituitur per relationem. Similiter, origo passive significata non est via talis ad personam praeviam sibi, sed est realiter et formaliter et omnibus modis ipsa relatio constituens divinam personam, et hoc sive relatio consideretur uno modo sive alio, quia modus considerandi nihil facit quod sit eadem vel non eadem. Ex hoc patet quod illud quod dicit primus opinans quod relatio uno modo considerata est prior generatione et alio modo considerata est posterior, nihil valet, quia propter considerationcm ncc est prior nec postcrior. Sicut homo, propter considerationem tuam, nec est albus nec nigcr. 2 essent] 1-2 divina2 om. E divina!] et add. D 1 opinante] opinantem GZ 6 ita] 5 praedicta] dictam AC, dieta EFGZ termini add. Z synonymi] synonyma DE 11 praesup10 quasi] quod G 8 media] mere D opinio] imaginatio E vera B 15 est om. Z ipsa] et prima A 14 passive om. A via] vita A ponit] suppositum add. D considerandi] constituendi B, ve! 17 sive] vcl EFZ 16-17 consideretur] constituetur B 20 genera tione J 19 primus] prius D considerata J consti tuta B consignificandi add. Z 22 prop21 nec2J est add. B originatione Z modo om. A considerata] constituta B ter] per D tuam] suam G nec2J est add. D
l
Supra, p. 167, lin. 25 - p. 168, lin. 7.
2
Supra, p. 168, lin. 8-12.
182
LIBER I DIST. 26 Q. II
E t s 1 d i c a t u r quod secundum P h i l o s o p h u m 1 aliquid potest esse prius alio uno modo et posterius eodem alio modo, r e s p o n d e o q u o d aliquid potest una prioritate esse prius aliquo et alia prioritate esse posterius, sicut materia prioritate generationis est prior forma, et in alio ordine est posterior, quia s scilicet perfectione, nam imperfectior est materia quam forma. Sed diversa consideratio nihil ad hoc facit. Et ideo dicere quod res sic considerata est prior et aliter considerata est posterior, est vanum et puerile et procedunt dieta talia ex ignorantia propriae 10
VOClS. [AD RATIONEM HENRICI GANDAVENSrsj
Ad illam rationem 2 quae innuitur pro secunda opinione quod inter omnes rationes proprietatis Patris prima est generativitas, dico quod in illa proprietate non sunt ibi aliquae tales rationes quocumque modo imaginabili distinctae. Verumtamen tam di- 1s versae rationes, puta distincti conceptus qui non sunt ibi realiter nec sunt in Deo realiter, quam etiam distincta nomina verificantur de illa proprietate, non pro se sed pro ipsamet proprietate. Et ideo nulla illarum rationum constituit, sed ipsa proprietas constituit quae non est aliqua illarum rationum, sicut non est 20 1 quod om. E 2 eodem om. F 3 respondeo] dico F 4 aliquo] alio D esse om. D 5 est2 posterior om. D 6 scilicet] in add. D, om. C nam] quia EZ 8 considerata!J constituta B prior ... est2 om. (hom.) D considerata2] constituta B posterior] perfectior D, om. EG cst3 om. EG 9 vanum] vacuum C 12 pro] in Z opinione om. D quod] quae B 13 omnes om. E rationes] relationes G Patris om. Z 14 rationcs] relationes G 15 distinctae J diversimode D 15-16 diversac J distinctae E 16 rationcs J relationes B, om. C puta] quam E distincti om. Z ibi om. Z 17 quam] esscntia add. D 18 pro!) per B ipsamet] illamet D 19 ipsa om. E 20 aliqua] alia C l Aristot., Physica, II, c. 3, t. 5 (195a 7-9); Thomas Aquinas, exponendo h une textum Aristotelis, dici t sic: « Nihil enim prohibet aliquid esse prius et posterius altero secundum diversas rationes •, Commentaria in 8 libros Physicorum Aristot., II, c. 3, lect. 5, n. 7 (ed. Lconina II, 70a). 2 Supra, p. 174, lin. 15-18.
DE CONSTITUTIVIS DIVINARUM PERSONARUM
183
aliquod illorum nominum quae de ipsa praedicantur. Et ideo in illa proprietate nullus est ordo prioris et posterioris. Sed inter rationes et nomina bene poterit esse ordo secundum communius et minus commune, quia hoc nomen 'potcns generare' est coms munius quam hoc nomen 'generans'. Et similiter conceptus correspondens est communior; sed hoc nihil ad constitutivum, quia nec conceptus nec nomen est ratio constituendi. E t s i d i c a t u r guod si ista nomina praecise significarent divinam proprietatem, adhuc haberent talem ordinem qualem 10 modo habent, et per consequens in illa proprietate esset aliqua ratio prior et aliqua posterior, d i c o q u o d si ista nomina 1 'generativum', 'potens generare', 'generans', 'Pater' praecise significarent illam proprietatem et nihil aliud significarent nec connotarent, necessario essent nomina synonyma, nec aliquem ordi15 nem haberent secundum communius et minus commune. [R.ESPONSIO AUCTORIS AD FORMAM QUAESTIONIS]
20
Per praedicta respondeo ad formam quaestionis. Quando quaeritur an personae constituantur et distinguantur per rclationes sub ratione relationum vel secundum aliguam aliam rationem, potest intelligi quod sit una reduplicativa. Et sic non constituuntur per relationes sub ratione relationum, quia non constituuntur nec distinguuntur per relationes in quantum sunt relationes, quia tunc constituerentur et distinguerentur per omnes relationes prop1 aliquod] aliquid E , praedicantur] praedicatur B ideo om. D 2 prioris et poste3 bene om. E esse ordo om. E sccundum comrioris] priorum et postcriorum D munius et] scilicet D 6 nihil] est add. D 9-10 qualem modo] quem non Z 12 ge15 communius et om. D nerativum] generalium G 13 significarent] significant C communc] et maius communc add. D 18 relationes] rat:onum add. D 19 aliquam om. Z aliam om. A rationem] relationem BEG, relationum D 20 constituuntur J constituunt ABCG, constituitur DE 23 constituerentur et distingucrcntur J constituentur et 22-3 (p. 184) quia ... distinguuntur D 23-2 (p. 184) propter ... relationcsl om. (hom.) Z relationes om. (ltom.) E l
C( supra, p. 174, !in. 10-15.
184
LIB3:R I DIST. 26 Q. II
ter hoc quod reduplicativa ponit universalitatem. Sed constituuntur et distinguuntur per relationes in quantum sunt istae relationes, scilicet divinae. Si autem intelligatur ut sit aequipollens uni exclusivae, ut scilicet et constituantur et distinguantur tantum per relationes et non per quaecumque alia quomodocumque distincta a relationibus, - sic intelligenda est quaestio -, et sic dico quod sic. Quia nihil est penitus imaginabile in persona nisi essentia vel relatio; per essentiam autem constituuntur sed non distinguuntur; igitur per relationem praecise distinguuntur, per quam tamen eo ipso constituuntur. [AD
10
ARGUMENTA PRINCIPALIA]
Ad primum principale 1 dico quod non omnis relatio est postcrior actione, quia hoc est falsum in divinis,- quidquid si t in creaturis -, immo illa relatio est eadcm omni modo cum actione quac 1s realiter est una res in Deo. Ad secundum 2 dicendum quod paternitas non praesupponit 'dicere', sed est ipsum dicere omni modo. Verumtamen potcst aliquo modo concedi quod praesupponit 'intelligere', quia intel-. ligere est prius prioritate conscquentiae ipsa paternitate, quia se- 20 quitur 'a est paternitas, ergo a est intelligere' et non e converso. Et eodem modo est prius ipso dicere. 1 reduplicativa] reduplicatio DF universalitatcm] ultimate ABE, utilitatem F, sed corr. f2 2 et distinguuntur om. D 2-3 relationes2 om. E 5 et! om. BDFZ distinguantur] distinguuntur F 6 quomodocumque] quocumque modo E 8 essentia] divina add. E 9 autem] aut F, om. E constituuntur] constituantur E 10 quam] quas D 11 constituuntur] quod constituantur D 14 est om. E 15 omni modo] omnino Z 16 una] vera Z 17 dicendum] dico AE, est add. D 21 est2 om. G et] sed E 22 est om. A
l
Supra, p. 167, lin. 4-7.
2
Supra, p. 167, lin. 8-10.
DE CONSTITUTIVIS DIVINARUM PERSONARUM
185
[QUAESTIO III UTRUM OMNES RELATIONES DIVINAE SINT CONSTITUTIVAE PERSONARUM DIVINARUM]
Tertio quaero utrum omnes relationes divinae smt constitus tivae personarum divinarum. Q u o d n o n: Quando constitutiva distinguuntur, etiam constituta distinguuntur, et quot sunt consti tu ti va tot sunt consti tuta; sed relationes sunt quattuor; igitur quattuor erunt supposita constituta, quod 10 est manifeste falsum. Ad oppositum: Si non omnes essent constitutivae, hoc non esset verum nlSl de spiratione-activa; sed spiratio-activa est constitutiva. quia quando aliqua sunt correlativa, qua ratione unum est constituti15 vum personae, et religuum; sed spiratio-passiva constituit, igitur et activa et per consequens omnes constituunt. ( 0PINIO HENRICI GANDAVENSIS)
20
Ad quaestionem dicitur quod non, et hoc specialiter de spiratione activa quod ipsa non constituit 1• « Quia ipsa non est proprietas personalis, sed habet magis rationem adventitii et accidentis. Et hoc quia est personae iam constitutae in esse personae per aliam proprietatem, ut inter duas proprietates sit quidam ordo naturae ». 6 non] quia tJdd. E 4 sint] sunt G 7 etiam] et AZ, et tJdd. D, om. F 9 constituta om. Z 13 constitutiva] constituta D 14-15 constitutivum] primae add. F 15 sed] 16 activa] passiva E 18 Ad] et Z spiratio-passiva] spiratio-activa E . constituit om. G 19 quod] quia D ipsal om. Z 21 est] esse C personae2] istam tJdd. F . et] quia E divinae tJdd. E, om. C 22 proprietatem] prioritatem E sit] sed C, om. B quidam] quaedam B l
Henricus Gandavensis, Sunmza, a. 60, q. 5 (ed. cit. II, f. 167 P).
186
LIBER I DIST. 26 Q. III
(CONTRA OPINIONEM ffENRICI]
Contra illud quod dicit quod spiratio-activa est quasi adventitia personae iam constitutae et quod habet rationem accidentis, c o n t r a: quandocumque ali qua consti tu un t per se unum, nullum illorum habet rationem accidentis respectu alterius; sed es- s sentia, paternitas, spiratio-activa constituunt aliquid per se unum; igitur etc. C o n f i r m a t u r: si spiratio-activa si t adventitia personae constitutae per paternitatem, hoc non est nisi quia est aliquo modo posterior paternitate; sed propter hoc non repugnat si bi 10 quin constituat. Tum quia aliqua prioritate ipsamet spiratio-activa est prior paternitate et tamen ipsa paternitas constituit. Tum quia anima intellectiva advenit constituto ex materia et forma alia in homine, et tamen constituit cum ipsis hominem, et ratio est quia anima intellectiva facit per se unum cum illa materia et forma. 15 Igitur eodem modo ex quo spiratio-activa facit per se unum, - et verius unum quam materia et forma -, quantumcumque aliquo modo adveniret uni constituto ex paternitate et essentia, tamen vere constitueret unum suppositum constitutum ex essentia et paternitate et spiratione-activa. Ex quo patet quod non esset 20 concedendum quod spiratio adveniret personae constitutae, sed esset concedendum quod adveniret cuidam constituto, quod constitutum una cum spiratione-activa constituit personam. Ideo dico quod spiratio-activa non est adventitia personae, non plus quam essentia vcl paternitas. Sed distinguo de consti- 25 tutivo quod dupliciter accipitur. Uno modo pro omni ilio quod est de essentia et quidditate alicuius, ita quod ipsum sine ilio esse non potest. Alio modo accipitur constitutivum alicuius magis 2 quod2 om. E 8 si] quia F 10 modo om. E non om. G Il Tum] tamen ABCFG 12 ipsa om. D 13 alia] aliqua D 14 et2] sic G 17 quam] et add. C 18 p3temi21 spiratio om. FZ ute] proprietate Z cssentia] et add. C 20 et! om. A quo] isto E 24 dico om. A 25 non 0111. F q114m] est add. BDFG 26 quodi] quia Z, om. E duplicitcr om. E 2R Al io Jsecundo Z alicuius om. D
187
DE CONSTITUTIVIS DIVINARUM PERSONARUM
5
10
15
20
25
stricte pro illo quod est de essentia alicuius distinguens ipsum ab omni alia. Primo modo dico quod spiratio-activa est constitutiva sicut paternitas et essentia; secundo modo non. Nec tamen propter hoc sequitur quod sit adventitia, sicut nec essentia est adventitia personae, quamvis non sit illo modo constitutiva. Primum 1 ostendo, quia supra o s t e n s u m e s t 2 quod suppositum est illud quod est ens completum, non constituens aliquod ens per se unum, nec natum alteri inhaerere, nec ab aliquo alia sustentificatum. Sed accipiendo praecise unum constitutum ex essentia et paternitate, illi non plus convenit haec descriptio quam essentiae divinae. Igitur illud non plus est suppositum quam essentia; igitur ipsum cum aliquo constituit suppositum; sed non potest constituere suppositum cum aliquo nisi cum spirationc activa, igitur etc. Assumptum 3 patet, quia tale constitutum ex essentia et paternitate constituit per se unum cum spiratione activa, quia totum constitutum ex illo constituto et spiratione activa non est unum per accidens, igitur est per se unum. C o n firma tu r, quia maior est identitas vel convenientia illius constituti ad spirationem activam quam est materiae et formae; igitur verius facient per se unum quam materia et forma. Similiter, non est aliqua ratio quin ista per se unum possint facere constitutum ex essentia et paternitate et spiratione activa sicut essentia et paternitas; igitur ex illis vere per se unum constituetur. Praeterea, tanta est convenientia substantialis inter paternitatem et filiationem quanta est inter essentiam et paternitatem. --------
--------
2 modo orn. Z 3 non om. ABG Nec orn. C t.al pro l omni add. E ilio l eo D 4 sicut ... adventitiaZ om. (horn.) C, rng. F mcnl t.antum B 6 quial quod G supral prius E 7 constituens l constituendo F 8 nccll tamen C 'i sustcntificatum] sustentificari D, 11-13 quam2 ... suppositum orn. (horn.) G 12 essentia] sustentari Z 10 haecl illa Z 14-15 igitur. .. activa 0111. (lwm.) E divina add. Z 15 unum om. A 13 aliquo l alio Z 19 est orn. Z 20 facient] faciunt C, faciant F 16 constituto om. C 21 ista] ita Z l 23 illis] eis Z 26 filiationem] spirationem Z possint l possit C I
Supra, !in. 2-3.
2
Supra, d. 23, q. un. (pp. 61ss).
3 Supra,
!in. 9-12.
188
LIBER I DIST. 26 Q. III
Igitur qua ratione essentia et paternitas constituunt per se unum, etiam spiratio et paternitas constituent per se unum, - et non tantum unum per accidens -, immo magis vel acque advenit paternitas essentiae sicut spiratio-activa constituto ex essentia et paternitate. Et ita posset dici adventitia, et per consequens dicemus quod essentia sola est suppositum et quod omnes relationes sunt adventitiae et habent rationem accidentium. Quod autem spiratio-activa non si t consti tu ti va secundo modo 1 , est manifestum, quia non est propria alicui personae sed est communis pluribus personis, scilicet Patri et Filio.
5
10
(RESPONSIO AUCTORIS]
Dico igitur ad formam quaestionis quod omnes relationes divinae sunr constitutivae primo modo 2 , sed tantum paternitas et fìliatio et processio sunt constitutivae secundo modo 3, et non spiratio-actio. S i d i c a t u r contra praedicta quod unius constituti est tantum unum constitutivum; et paternitas est constitutiva; non igitur spiratio-actio: Praeterea, stricte sumpto constitutivo, illud constitutivum est ultimum in constituto; sed paternitas non est ultima in constituto; igitur non est constitutiva illo modo praedico, quod est negatum 4 : Praeterea, posito quod Pater non spiraret, adhuc esset suppositum, sicut dictum es t p r i u s 5 , quod posito quod Filius non 1 unum J et add. A 2 etiam ... unum om. (horn.) E etiam] et Z et! om. D 4 et om. A 5 patcrnitate J proprietate Patris F, om. A dicemus J dicimus Z 7 rationem] raQuod] quia EF 8 sit] est D 9 communis] commune D 14 c:tl om. Z tioncs Z 15 spiratio-.actio] spiratio-.activa E 16 contra] 3d G, orn. A quod] tantum add. D constituti] 17 constitutiva] Patris add. Z 19 constitutivo J constituto Z constitutivac ACG est 0111. AG 22 spiraret] spiret Z 23 quodi] quia CD l Supra, p. 186, lin. 28 - p. 187, lin. 2. 2 Supra, p. 186, lin. 26-28. Supra, nota 1. 4 Supra, p. 187, lin. 6-17. 5 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d.11, q. 2 (ed. cit. III, 367-372).
3
15
20
189
DE CONSTITUTIVIS DIVINARUM PERSONARUM
5
10
15
20
spiraret, posset distingui personaliter a Spiritu Sancto; sed circumscripto aliquo constitutivo alicuius suppositi, non remanet ipsum suppositum; igitur spiratio-actio non est constitutiva suppositi Patris; igitur etc.: A d p r i m u m i s t o r u m 1 dico quod non est inconveniens plura esse constitutiva alicuius unius, immo universaliter quandocumque est aliquod constitutum, oportet tunc quod sint ibi aliqua quae non sint realiter eadem; unde in compositis semper sunt plura constitutiva. Ad s e c u n d u m 2 dico quod constitutivum secundo modo dictum est ultimum secundum naturam, ita quod non est posterius natura ipso. Et isto modo spiratio-actio non est posterior paternitate natura nec e converso. De alia prioritate et posterioritate non oportet semper universaliter. Unde etiam aliquo ordine paternitas est posterior spiratione, sicut est a l i a s d i c tu m 3 • Ad t erti u m 4 dico quod circumscripta spiratione activa non remanet suppositum, hoc est, illud quod est ibi praeter spirationem activam non est formaliter suppositum; tamen illud distinguitur realiter a Spiritu Sancto et Filio. Ex ista tamen positione sequeretur guod spiratio-activa non esset tunc constitutiva Patris, nec etiam esset adventitia sibi, et ideo non plus probat argumentum quod non sit constitutiva quam quod non sit adventitia. Et quod dictum es t p r i u s de Filio 5 , est verum. Quia posito quod Filius non spiraret, tunc esset dicendum quod non 1 spiraret] spiret Z 2 aliquo] ali o G 3 spiratio-actio] spiratio-activa EZ 4 etc. om. E 6 constitutiva] esse add. E 7 tunc] esse ABCG, om. D 8 sint] sunt Z 9 plura om. G 12 spiratio-actio J spiratio-activa E 14 etiam] et C, om. D 15 spiratione] activa add. F alias] alibi D 17 ibi om. E 18 illud om. Z 19-20 positione] 21 esset] tunc add. C, om. EZ sibi om. E plus om. ABCF propositione E 20 tunc om. E 22 non2 om. E 23 quod om. G ì! est! om. BC 21-22 argumentum] magis add. F
l Supra, p. 188, lin. 16-18. 2 Supra, p. 188, lin. 19-21. lclmus de Ockham, Scriptum ifl I Smt., d. 12, q. l (ed. cit. III, 386}. pra, p. 188, lin. 22- p. 189, !in. 4. 5 Supra, p. 188, nota S.
3
Guil4 Su-
190
LIBER I DIST. 27 Q. I
constitueretur spiratione activa. Et ita poneretur oppositum positi, et ideo contrario posito esset hoc negandum. Et idem argumentum posset fieri ponendo quod Pater non generaret sed spiraret: tunc distingueretur realiter a Spiritu Sancto et esset suppositum distinctum.
5
(AD ARGUMENTUM PRINCIPALE]
Ad argumentum principale 1 dico quod si spiratio-actio esset distincta realiter a paternitate et filiatione sequeretur quod essent quattuor supposita; sed non sunt distinctae realiter; et ideo sicut essentia non constituit suppositum distinctum, ita nec spiratioactio. Quia sicut essentia est eadem realiter cum omnibus relationibus, ita spiratio-actio est eadem realiter cum paternitate et filiatione, et ideo non constituit distinctum ab eis.
10
[DISTINCTIO VIGESIMA SEPTIMA QUAESTIO I
15
UTRUM IN EADEM PERSONA SINT PLURES PROPRIETATES]
Circa distinctionem vigesimam septimam quaero utrum m eadem persona sint plures proprietates. Quod sic: Quia spiratio-activa et paternitas differunt realiter; et sunt zo m eadem persona; igitur etc. Minor est manifesta. Mai or patet, -
-----------
------
1 constitueretur l constitucret G 3 ponendo l posito Z generaret sed spiraret l generet sed spirct Z 8 realitcr om. E sequeretur l sequitur E 9 distinctae l distincta E 10 ita om_ E 11 sicutl sic E est ACFG 11-12 relationibusl est add. F 12 spiratio13 ab eis om. C 21 patet om. A actio J spiratio-activa E eadem om. E realiter om. EG l
Supra, p. 185, lin. 7-10.
UTRUM IN EADEM PERSONA SINT PLURES PROPRIETATES
5
10
191
quia illae relationes distinguuntur realiter quibus correspondent rclationes distinctae realiter; sed spiratio-passio et fìliatio, quae sunt corrclationes paternitatis et spirationis-actionis, distinguuntur realiter; igitur et spiratio-actio et paternitas. Praeterea, paternitas et generare distinguuntur realiter, quia de aliquo praedicatur paternitas de quo non praedicatur generare, si eu t de essentia; et tamen sunt in eadem persona; igitur etc. A d opposi tu m: Secundum D a m a s c e n u m 1, omnia in Deo sunt idem praeter ingenerationem, genera tione m et processionem; sed si in aliqua persona essent plures proprietates, non omnia praeter ista essent idem. (RESPONSI O AUCTORIS)
15
Ista quaestio habet duas difficultates: una est de generatione et spiratione, et alia de paternitate et generare, sicut est tactum in arguendo. Quantum ad primam 2 , dico consequenter ad dieta in praecedenti quaestione 3 e t a l i a s 4, quod paternitas et spiratic non sunt plures rclationes quia non differunt realiter; secundo quod non sunt idem formaliter. 2 spiratio-passio J spiratio-passiva E et filiatio om. C 3 sunt om. A et om. G spi4 spiratio-actio J spiratio-acti va E 5 Praeterea J et add. G realiter rationis] et add. A om. D 7 etc. om. B 10 ingenerationem om. Z gencrationem om. ADG sed] et B . si om. A 11 essent] sunt Z 14 quaestio] conclusio G est om. ABD 15 alia] est add. EZ in om. AB 16 arguendo] argumento E consequenter] quantum D 17 alias om.E 18 noni om. G 19 sunt] sicut G l Damascenus, De fide orthodoxa, I, c. 8 (PG 94, 828); versio Burgundionis, I, c. 8 (ed. E. Buytaert, Franciscan Institute Publications - Text series no. 8, St. Bonaventure, N.Y. 1955, p. 44). 2 De hac responsione videsis iudicium Magistrorum Commissionis Pontific.alis, apud J. Koch, c Neue Aktenstiicke zu dem gegen Wilhelm Ockham in Avignon gefiihrten Prozess•, Recherches de Théologie ancienne et médiévale, VIII (1936), Extracta, p. 197, lin. 5-10; cf. etiam infra versus finem huius quaestionis, p. 193, lin. 22 p. 194, lin. 13. 3 Supra, d. 26, q. 3 (pp. 188ss.). 4 de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 13, q. un. (ed. cit., III, 417-422).
192
LIBER I DIST. 27 Q. I
Primum patet, quia quaelibet persona est realiter quidquid habet, nisi quod non est alia persona quam habet. Sed si spiratio-actio non esset realiter paternitas, non esset etiam Pater, et per consequens Pater non esset realiter spiratio-actio, et ita non esset quidquid habet. s Praeterea, quando in aliquo per se uno concurrunt distincta realiter, illa constituentia ipsum vel sunt omnino eiusdcm rationis vel alterius rationis, ita quod unum sit actus et aliud potentia. Sed paternitas et spiratio non sunt omnino eiusdem rationis quia tunc, sicut sunt duae relationes, ita esset concedendum quod sunt duae 10 patcrnitates vel duae spirationes, quod est manifeste falsum. Nec sunt altcrius rationis, ita quod unum sit actus et aliud potentia, quia nihil potentiale nec perfectibile est in Deo; igitur etc. Praeterea, quando aliqua sunt distincta in Deo, non est maior ratio quod aliqua constituant supposita distincta quam alia. Igitur 1s qua ratione paternitas, fìliatio, spiratio-passio constituunt tria supposita distincta realiter, eadem ratione paternitas, fìliatio, spiratioactio constituerent tria supposita distincta realiter. Secundum, scilicet quod non sunt idem formaliter, probo. Quia quandocumque aliquid verifìcatur de aliquo termino et non 20 de alio, aliquid importatur per unum quod non est idem realitcr vel formalitcr cum importato per aliud, nisi divcrsus modus signifìcandi impediat. Sed hic in proposito non est talis diversus modus signifìcandi, et paternitas non est in Filio et tamen spiratioactio est in Filio. Igitur non sunt idem formaliter. 25 ---------------------
2 Se d] et E spiratio-actio l spiratio-activa E 3 etiam l per consequens add. D Pater J per consequens add. FZ 4 per consequens l similiter D rea !iter om. DZ spiratio-actio J spiratio-activa E et] Pater add. G, om. D ita] per consequens B, Pater add. F 7 ve! om. E rationis om. D 8 et om. Z 8-9 ita. .. spirati o om. D 9 sunt ... rationis l eiusdem D 11 duae om. A 13 igitur om. A etc. om. AG 15 quodl quia G, quare Z 16 spil spiratio-actio A, spiratio B, E 17 filiatio l et add. C2DF spiratic] et add. A 18 constituerentl constituunt E 20 aliquid] aliquod E 21-22 realiter vel dr/. F2 22 importato] ilio quod importatur B aliud l alium F 23 hic om. G 24 et l] quia C 24-25 spiratio-actio l spiratio activa E
193
UTRUM IN EADEM PERSONA SINT PLURES PROPRIETATES
Circa secundum 1 dico quod illa proprietas, guae est generare, et paternitas est eadem modis, nec distinguuntur aliquo modo ex natura rei, sicut ostensum c s t p r i u s 2 • [AD
s
lo
1s
20
ARGUMENTA PRINCIPALIA]
Ad primum principale 3 dico quod non semper distinctis correlationibus correspondent distinctae relationcs. Nec oportet semper tantam esse distinctionem inter rclationes quanta est inter corrclationes, sicut aliquando correlationes sunt incommunicabiles et tamcn aliqua relationum est communicabilis. Et ita est in proposito, quamvis simile non possit inveniri in creaturis, sicur nec est possibile in creaturis aliquid idem simplicissimum esse idem realitcr cum oppositis et distinctis realiter, quod tamen oportet concedere in Deo, quia essentia divina est cadem realiter cum relationibus oppositis, scilicet cum paternitate et filiatione. E t s i d i c a t u r quod impossibile est duas passiones esse ab eadcm actione rcaliter, d i c e n d u m q u o d proprie loquendo passio non est ab actione, maximc in divinis. Sed est dicendum quod persona est a persona, puta quod Filius est a Patrc et Spiritus Sanctus ab utroque. Et non est inconveniens duo esse ab agcntibus distinctis mediante una actionc rcaliter, quamvis formaliter non sit eadem. E t s i d i c a t u r quod hoc est contra dieta M a g i s t r or u m 4 qui dicunt quod sunt quattuor relationes in divinis, 7 quanta est l sicut Z 6-7 sempcr 0111. G 8 si eu t l sed Z 9 rclationum] correlationum E communicabilisl incommunicabilis C 10 in crcaturis 0111. E necl non E 11 possibile l impossibile G 12 distinctis] distinctum G 13 quia l quod B 16 dicenduml sicut A, est add. D 17 ab] in C, om. A 18 est! al personal om. D 19 Et2l sed E est om. ABD 20 distinctis om. E 21 non om. E 22 est om. G 23 sint] sunt ABCF l Supra, p. 191, lin. 15. 2 Supra, d. 26, q. 2 (pp. 176, lin. 14- p.178, lin. 18). 3 Supra, p. 191, lin. 1-4. 4 Cf. Alexander de Hales, Sent., I, d. 27, n. 8 (ed. Quaracchi, Bib/iotheca Franciscana Scholastica XII (1951) 265-268); Thomas Aquinas, Summa Theol., I, q. 28, a. 4. 0CKHAM, OPERA
THEOL. IV
13
194
LIBER I DIST. 27 Q. I
quamvis non sint rus1 tres relationes personales: d i c e n d u m e s t quod non est concedcndum quod paternitas, filiatio, spiratioactio et spiratio-passio sunt quattuor relationes, sicut nec est conccdcndum quod essentia et paternitas sunt duae res 1• Verumtamen quattuor sunt nomina importantia relationes quorum quodlibet vere negatur ab aliquo aliorum secundum quod supponit pro vera re. Sicut de paternitate vere contingit dicere quod non est filiatio, et de spiratione-actione quod non est spiratio-passio. N o n tamen con tingi t di cere vere quod spiratio-actio non est paternitas. Et si sic intelligant, vere dicunt, et aliter non; immo negarent proprium dictum multi eorum, quia multi eorum habent pro inconvenienti dicere quod sunt quattuor res in divinis, immo tantum sunt tres rcs in divinis. Ad aliud principale 2 dico quod paternitas et generare nullo modo distinguuntur. V erumtamen haec est vera 'essentia est p aternitas', et haec est falsa 'esscntia genera t', proptcr diversum modum significandi. Quia dictum est supra 3 quod hacc est falsa 'essentia genera t', quia tunc sequeretur quod essenti a distinguercntur, quod non est conccdendum. E t s i d i c a t u r quod hoc est contra dieta in p r i o r i d i s t i n c t i o n c 4, quia ibi dictum est quod si sit omnimoda idcntitas a parte rei, quidquid convenit uni et rcliquo, et hoc est 2 est2 om. AB 2-3 spirati o actio] actio AB 5 sunt om. A importantia re!atioquod!ibet] quaelibet B 6 vere om. Z 7 re om. E 8 et om. D .i nes om. AC spiratione-actione] spiratione-activa CE, spiratione et actione G spiratio-passio l spiratio-passiva E 9 vere om. Z spiratio-actio l spiratio-activa E est l sit Z 10 Et! om. E intelligant l intelligunt Z vere] verum EZ dicuntl est E 11 eoruml om. E 12 sunt] sint Z 13 r"s om. G 16 est om. Z 18-19 distinguerenturl distinguitur A 20 Et om. Z hoc om. E 21 sitl ibi add. E 22-1 (p. 195) et2 ... converso om. Z l Haec verba, scilicet: c sicut nec est concedendum quod et paternitas sunt duae res », describuntur a Magistris ut 'noviter additum' in proccssu contra Ockham,]. Koch, op. cit., p. 197, lin. 1-4; c( Guillelmus dc Ockham, Scriptum in I Sent., intro. (cd. cit., III, 7*). 2 Supra, p. 191, 3 Guillclmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 5, q. 1 (cd. lin. S-7. cit., III, 36). 4 Supra, d. 26, q. 2 (p. 176, lin. 14- p. 178, lin. 18).
5
10
15
20
UTRUM IN EADEM PERSONA SINT PLURES PROPRIETATES
5
10
15
20
195
sempcr vcrum quando unum praedicatur de reliquo et e converso universaliter. Scd hacc est vera 'paternitas est generare', et haec similiter 'generare est paternitas', igitur dc quocumquc dicitur patcrnitas dc codem dicetur generare et e converso. Igitur sicut ha cc est vera 'essentia est paternitas', ita eri t ista vera 'essentia genera t': A d i s tu d potest dici quod sicut haec conceditur 'cssentia est paternitas', ita potcst haec concedi 'cssentia est generare', si utraque istarum si t vera: 'paternitas est generare', 'generare est paternitas', Scd tunc ex ista 'essentia est generare', non sequitur quod 'essentia generat'. Sicut potest dici quod aliquod moveri est currcre, et tamen non sequitur quod aliquod movcri currit. E t si d i c a tu r quod 'patcrnitas' et 'generat' important idem a parte rei et utrumque praedicatur de reliquo, igitur si haec . . . ' . . . . s1t vera ' csscntla est patcrmtas , 1sta etlam cnt vera ' esscntla gcncrat': d i c o q u o d, etsi importent idem, non tamen utrumque vere praedicatur de reliquo. Quia ista propositio 'patcrnitas est gcnerat' et similiter ista 'generat est paternitas', vel erit nonintclligiblis vel erit simpliciter falsa. Quia non potcst esse propositio intclligibilis nisi iste tcrminus 'generat' supponat materialiter vel simplicitcr, et tunc est simpliciter falsa.
2 est2 generare om. D haec2] est vera add. F, om. E 4 dicetur] dicitur et Z 5 pa5-8 eri t... paternitas] etiam il !a 'essenti a est generare' Z ternitas] et add. D eri t] est G 7 quod om. F haec 0111. G 8 ita] Ad hoc dico quod Z om. D 9 sit] est A vera] csscntia est patcrnitas add. D generare!] et add. F 9-10 generare2 est2 paternitas om. D 11 dici] concedi F aliquod] aliquid E 11-12 moveri ... aliquod 0111. (hom.) E 12 currit] currat Z 13 g.onerat] generare D important] significant F 14 rei] Dci G 15 sit] est Z ista] ita ABCDE etiam om. D essential generat om. E 16 quod om. A ctsi] etiamsi EZ importcnt] importantE non] nomen A utrumquc] unum F 17 est om. A 18 generar!] generare DE ve! 0111. E non om. A 18-19 et ... ve! om. D !9 erit] est D falsa om. A 20 terminus l tres G 21 est 0111. D
196
LIBER I DIST. 27 Q. II
[QUAESTIO II UTRUM VERBUM INTELLECTUS CREATI SIT VERA QUALITAS SUBIECTIVE PRODUCTA IN MENTE}
Secundo principaliter circa istam distinctionem quaeram de verbo; et primo de verbo creato, et secundo de Verbo increato. s Circa primum quaero utrum verbum intellectus creati sit vera qualitas subiective producta in mente. Quod sic: Omnis intellectio actualis est qualitas producta in mente; sed omne verbum est intellectio actualis, quia secundum A u- 10 gusti n u m, IX De Trinitate, cap. 10 1 : « Verbum est cum amore notitia »; ergo etc. Ad oppositum: A u g u s t i nus, XV De Trinitate 2 , cap. 12 in princ1p10: « Verbum quod foris sonat signum est verbi quod intus latet ». 1s Ex ista auctoritate accipio istam propositionem quod 'verbum vocale signifìcat verbum mentale'; sed verbum vocale non signifìcat aliquid subiective exsistens in intellectu sed tantum quod intelligitur ab intellectu, quia significa t primo rem extra; igitur verbum mentale est tantum obiective in intellectu, non subiective. 20 (STATUS QUAESTIONIS)
In ista quaestione sunt aliquae difficultates reales, et aliquae magis vocales. Difficultas una realis est de illis quae sunt in mente. 5 et2 om. D 8-9 Quod... mente om. (lzom.) C 7 mente] et videtur add. D 8 Quod] quia G 9 intcllectio] intcllectus A qualitas] subicctive add. D mente] anima D 10 intcllcctio] intellectus A, intentio D 15 quodlj Verbum add. AB signum] rei add. B intus] intellectus G 17 mentale om. A 19 primo] per se Z 20 non] nec C, in re add. E 23 illis] his Z
2
l August., De Trinit., IX, c. 10, n. 15 (PL 42, 969; CCL 50, 307). Ibidem, XV, c. 11, n. 20 (PL 42, 1071; CCL 50, 486).
AN VERBUM CREATUM SIT VERA QUALITAS
5
lù
197
Nam a l i qui d i c un t 1 quod in mente sunt subiedive potentia, habitus, actus, species et conceptus, et res extra est obiectum exsistens in mente tantum obiective. Alia est difficultas de definitione, an sit subiective in intellectu vel obiective tantum in intellectu et subiective in re, an tantum obiective in intellectu et nullibi subiective. Difficultas una, quae mihi videtur vocalis, est ista: supponendo quod verbum est aliquod illorum quae sunt in mente - sive subiective sive obiective - quid illorum magis proprie debet vocari verbum ? Ideo circa istam quaestionem sic procedam: primo recita bo unam opinionem tangentem utrasque difficultates, secundo respondebo ad quaestionem. ( 0PINIO fiENRICI GANDAVENSIS)
15
20
Circa primum ponitur una opinio quae ponit quod haec est descriptio verbi 2 : « Verbum est terminus actionis intellectualis emanans ab intelligente secundum actum, manens in ipso intelligente, alterius declarativum ». Prima particula ponitur «ad differentiam obiecti intelligibilis, quod est principium formale operationis intellectualis ». Secunda ponitur « ad differcntiam amoris procedentis. Dicitur autcm, tertio, 'emanans' ad differcntiam rei intellectae simplici intelligentia, quae non est emanans et procedens. Dicitur autem 'ab intelligente secundum actum' ad diffc1 Nam om. E sunt om. G 2 actus] actio G 4 ve!] an D, aut E 5 eti ... in6 vocalis om. D 7 supponendo] supposito Z, illa tellcctu om. (hom.) Z an] aut BE add. A illorum] eorum F 8 quid sic F, quod w. codd. 9 proprie om. D 10 recitaIl unam opinionem] aliquas opiniones A, om. B tangentem] tangentcs AB bo] recitando D 16 ab] ipso add. Z secundum actum om. E dif!icultates] illorum de Verbo add. E 18 intclligibilis] intellectualis BG 22 autem 16-17 intelligcntel] et est add. Z om. (lac.) C I Ex.gr. Scotus, Lectura, I, d. 3, p. 3, q. 4 et d. 27, qq. 1-3 (cd. Vaticana XVI, 405s. et XVII, 357). 2 Hcnricus Gandavcnsis, S11mma, a. 40, q. 7 (ed. Paris. 1520, I, f. 260 K-L).
198
LIBER I DIST. 27 Q. II
rentiam actionis, quae est intclligere simplici intelligentia quac emanat ab intelligente non secundum actum sed secundum habitum tantum. Dicitur autem, quinto, 'manens in ipso' ad differentiam verbi vocalis quod corporaliter extra emittitur. Dicitur autem, sexto, 'declarativum alterius' ad differentiam cuiuscumque acccpti post primum intellectum simplici intelligentia, quod non est declarativum illius ». « Ad cuius intellectum dicitur quod quilibet intellectus potest considerari vcl ut est potentia cognitiva, et ut sic est virtus passiva per se ordinata ad actum primum simplicis intelligentiae in percipiendo obiectum, et hoc nonnisi ut mota sit vel quasi-mota ab obiecto. Aliter potcst considerari ut natura, et ut sic est virtus activa quae, praesupposito actu primo simplicis intelligentiae, elicit actum secundum, qui est 'dicere', quo format in se conceptum simillimum illi quod est intellectum simplici intelligcntia, qui est declarativus et manifestativus illius, et ideo 'verbum' illius dicitur. Verbi gratia, postquam intellectus de toto quodam definibili habet simplicem intelligentiam, vi sua activa format in se conceptum eius, scilicet 'quod quid est' de eadem re qua m signifìcat defìnitio distinguens per partes illud quod conceptum est ut totum confusum. Et illud 'quod quid est' declarativum [est] et manifestativum illius, propter quod verbum verum dicitur, quia tali 'quod quid est' competunt sex praedictae condiciones verbi ». 1-2 quael ... intelligente om. E 3 tantum om. Z autcm om. B in ipso om. E 4 quod] qui a E, quae G J totalitcr D 5 sexto om. E 6 intelligentia] intelligenti AG, intellectu B 9 t"stl om. E sic] ita Z 10 intdligentiae] et add. n 11 ut ... ve!] mota sic vult ut E 12 est om. n 13 praesupposito] supposito Z 14 secundum] tertium D in se conceptum] actum E 16 et! om. B manifestativus] manifestivus BG 17-18 quodam definibili] quod definibilis E 18 intelligentiam] notitiam F 19 quod] quid ABCDEF eadem] ea F 20 conceptum] totum Z 21 totum] est add. D 22 verbum sic FZ, Giessa, om. cct. codd. vcrum] primum verbi D, om. FZ quia] quod E 23 verbi] alibi E
5
10
15
20
AN VERBUM CREATUM SIT VERA QUALITAS
[CONTRA
199
J
In ista opinione reputo multa falsa et contra beatum A ug u s t i n u m a quo maxime accipitur hoc vocabulum 'verbum'. Primum quod nulla notitia alicuius obiecti prima habet rationem s verbi. Secundum quod verbum necessario praesupponit notitiam simplicem et quasi confusam. Tertium quod omne declarativum alterius habet rationem verbi. Quartum quod 'quod quid est' est verbum. Quintum de illa duplici consideratione ipsius intcllectus. 10 Contra primum 1 arguo sic, secundum beatum A u g u s t in u m, XV De Trinitate 2 , cap. 14 et 15: verbum nostrum de nostra scientia nascitur, quemadmodum Verbum Dei de Patris scientia nascitur. Ex hoc arguo si c: omne quod p o test de scientia vel memoria nasci est verbum; sed simplex intelligentia est huius15 modi, quia potest ex notitia simplici habitus derclinqui. Quod patet ex hoc quod aliquis promptius clicit notitiam simplicem alicuius rei post multos actus clicitos guam si non elicerentur. Ergo est ibi habitus derelictus ex quo potest consimilis notitia generari, et per consequens illa secunda notitia simplex nascetur 20 ex memona. S i d i c a t u r quod ex notitia simplici non derclinquitur habitus in memoria ex quo iterum nascatur, c o n t r a: si non, hoc non posset esse nisi quia est notitia incomplexa. Sed hoc non -----
3 verbum] verba C 4 alicuius] illius Z prima] quam G habet] potest habere D 7 quodl om. ABDG quodZJ quid F 8 est] etiam est D, om. ABCG ipsius om. A 11 et 15] 21 q. add. D, om. E 11-12 de ... Patris om. D 12-13 quemadmodum ... nascitur om. (hom.) F 15 quia] igitur B 17 rei] possibilis add. D actus] acceptos A quam] inqua m C, quae D elicerentur] eliceret E 18 Ergo J et C ex om. C consimilis] similis D 19 consequens J ex add. interi. B secunda] si c B simplex corr. 1S-2ù Ergo ... memoria om. A 23 est] esset B incomplexa] incompleta E in simplici B
l
1077;
Supra, lin. 4-5. CCL 50, 497).
2
August., De Trinit., XV, c. 14, n. 24 (PL 42,
200
LIBER I DIST. 27 Q. II
obstat, quia, secundum beatum Augusti n u m 1, ex memoria nascitur verbum. Sed verbum, secundum istum 2 , est notitia incomplexa vel aliquid productum per notitiam incomplexam. Igitur eodem modo de notitia simplici potest dici quod potest derelinquere habitum sicut et alia notitia incomplexa. Praeterea, secundum istos, in eadem quaestione 3 : «Esse dcclarativum et manifestativum alterius est maxime principalis condicio verbi, quia ultima et completiva sine qua non potest esse ratio verbi et qua exsistente, etiam si quaedam aliae deficiant, potest esse aliqua ratio verbi ». Sed notitia simplicis intelligentiae vel simplex intelligentia est manifestativa et declarativa alterius Igitur habet rationem verbi. Ad istud videtur responderi 4 quod habet aliquo modo rationem verbi, tamen non perfecte, et ideo non est verbum perfectum: h o c n o n s u f f i c i t, quia simpliciter concedi t quod 5 «si concipiatur de homine quod est substantia animata sensibilis, est verbum imperfectum ». Igitur eadem ratione si concipiatur quod est animai, crit verbum, quamvis imperfectius. Igitur non debuit primo simpliciter negare de uno et concedere de rcliquo, et tamcn postea uniformiter concedere dc utroque. C o n firma tu r, quia omni verbo vocali correspondet vel potest correspondere aliquod verbum mentale quia, secundum beatum Augusti n u m, XV De Trinitate, cap. 12 6 : « Ver2 verbum2) mentale G 3 incomplexam] incompletam E 5 et om. E incomplexa] incompleta E 7 manifestativum] indicativum D alterius om. Z 8 verbi] et add. A quia om. E.· esse om. A 9 qua exsistente] ex qua E 10 aliqua om. E 13 respondcri] rcspondcrc GZ 16 concipiatur] consideratur D animata om. C 17 cadem ratione] eodcm modo E 17-18 concipiatur] consideratur D 18 imperfectius] imperfcctum Z 21 quia om. AB omni] cum B 22 quia] quod G
August., De Trinit., XV, c. 10, n. 19 (PL 42, 1072; CCL 50, 486). 2 Henricus Gandavensis, Summa, a. 40, q. 7 (ed. cit., f. 260 L}. 3 Ibidem, f. 261 R. 4 Ibidem, f. 261 S. 5 Ibidem, f. 260M. 6 August., De Trinit., XV, c. 11, n. 20 (PL 42, 1071; CCL 50, 486}, quamvis textus Augustini habet 'lucet' loco 'latet'. I
5
10
15
20
AS VERBUM CREATUM SIT VERA QUALITAS
201
bum quod foris sonat signum est verbi quod intus latet ». Sed sic dicendo 'animai' vel nomen exprimens aliquid alicui confuse est verbum vocale. Igitur sibi correspondet aliquid mentale, et nonnisi notitia simplex secundum istos, igitur etc. Contra secundum 1 arguo primo sic: quandocumque aliqua potentia est perfecte disposita ad aliquem actum, et obiectum secundum se totum et secundum quamlibet partem est perfecte praesens, tunc potest sequi actus distincte apprehendendi illud obiectum sine omni notitia confusa praevia. Hoc patet quia non 10 minoris perfectionis est intellectus dispositus et non impeditus - et maxime intellectus angelicus- quam visus vel quaecumque potentia sensitiva. Sed potentia sensitiva, si obiectum suum sit convenienter praesens, et potentia sit sufficienter disposita, statim distincte apprehendit illud obiectum, quia patet per experien15 tiam quod numquam distinctius apprehendit. Igitur eodem modo intellectus, si sit sufficienter dispositus, et obiectum secundum quamlibet sui partem sit praesens sufficienter, distincte apprehendet sine notitia praevia confusa. Sed hoc est verum de potentia angelica, igitur etc. zo S i d i c a tu r quod intellectus procedit de imperfecto ad perfectum, et ideo praesupponitur notitia confusa et simplex notitiae distinctae et declarativae, c o n t r a: talis processus est propter imperfectionem procedentis. Igitur sine ratione manifesta vel experientia certa non plus debct attribui pcrfcctiori guam im-- - - - - - - - -
----
1 intusl intcllcctus G sicl si A 3 vocale om. G sibil substantia G aliquidl aliquod BCFGZ 5 arguo l arguitur E 7 sccundum2 om. Z est l et EZ R praescns l quod add. D, et add. G actusl et add. Z apprehendcndil apprchendi Z 9 obicctuml oppositum A confusa om. EZ praevial prima E 11 vcl] et E 12 Scd potcntia2 sensitiva2 om. (flom_) CE · sit] sibi add. E 13 convenicntcrl convcnientis A apprchendit] apprchcndat C 15 distinctius apprehcndit] distinctus apprchcnquia] quod FG · per] sccundum Z, om. A ditur Z 17 sui om. F pracsens l parum G apprchendct] apprchcndcrct G 20 quod onr. F 21 perfectum] imperfcctum I3 ideo] non C pracsupponitur] supponitur F 22 tali< "'"· C
24 non plus om. E
Supra, p. 199, !in. 5-6.
202
LIBER I DIST. 27 Q. Il
perfectiori. Scd vidcmus quod talis processus non convenit potentiae scnsitivae. Igitur nec intellectui angelico, cum hoc non possit probari nec per cvidentem rationem nec per experientiam certam, igitur etc. Si d i c a tu r quod etiam sensus prius apprehcndit obicctum s suum confuse qua m distincte, c o n t r a: si sic, scquitur quod quandocumque aliquid distinctc apprehenditur a sensu quod tunc sensus habcret distinctas sensationes illius obiecti, guod est inconvcniens quia ponitur pluralitas sine omni necessitate. Similiter tunc duo accidentia eiusdem specici essent in eodcm subiecto, 10 quod isti negant 1, quia nulla ratio apparet guod tales distinctae cognitiones distinguantur specie. Consegucntia patet, quia accipio obiectum approximatum scnsui in tali approximatione quod statim possit distincte cognosci, tunc in primo instanti erit cognitio distincta et etiam confusa. Igitur simul sunt illae duae cognitiones, 1s ncc videtur aliqua ratio quod illa cognitio confusa plus debeat corrumpi in instanti posteriori guam in priori. Practerea, ostensum c s t p r i u s 2 , quod simpliciter simplcx non potest apprchcndi confuse et distincte; sed angelus potest apprehcndere aliquid simplicitcr simplex; igitur dc tali non potest 20 habere talcs duas notitias ordinatas. Et tamen dc omni tali potest angelus formare verbum, igitur vcrbum non scmper pracsupponit talem notitiam. Contra tertium 3 quod dicit quod omne declarativum altcrius ----- - - - - · - - - - - -
l convenir l contingit BF 2 hoc om. F 3 possitl posset G evidenteml evidenriam Z rationeml noritiam E, om. Z p.:r2l intcllectum ncc per add. E, 0111. C 4 igitur etc. om. Z 6 sequitur l sequeretur Z 7 apprchenditur l apprehenderetur Z quodl quia BE 8 distinctas] dispositas C 12 distinguanturl 10 subiecto l subiective Z 15 duae om. D 14 tunc om. F erit l et AG, est F distinguuntur AG 13 quod l qua Z 24 quodl 17 in2 om. E 22 formare l facere D 16 quodl quare A illal prima Z om. G
omne l esse E
l Henricus Gandavensis, Quodl. IV, q. 3 (ed. cit., f. 90v X). Ielmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 3, q. 5 (ed. cit., II, 459ss.). pra, p. 199, !in. 6-7.
2
Guil3 Su-
203
AN VERBUM CREATU_\1 SIT VERA QUALITAS
5
10
15
20
est verbum illius, arguo sic: effectus aliquo modo declarat suam causam, et tamen effcctus non dicitur verbum causae nec e converso. S i d i c a tu r quod hic equivocatur de 'dcclarativo' quia non omne declarativum quocumque modo est verbum alterius, sed quod declarat per modum notitiac, c o n t r a: sccundum istud, notitiae praemissarum essent verbum conclusionis. Similiter, tunc insufficicnter diceret, non distinguendo quod declarativum est verbum et quod non. S i d i c a t u r ad primum istorum concedendo quod notitia praemissae est verbum conclusionis, sicut i s t e v i d c t u r dicere, quia dicit quod 1 «in eo quod est 'propter quid' tcrminatur omnis cognitio intcllectualis complexa, tunc enim ipsum 'propter quid' est verbum declarativum complexi illius quod concipitur simplici intelligentia, quemadmodum 'quod quid est' verbum est declarativum incomplexi »; haec sunt vcrba sua. E x i s t i s se qui tu r quod notitia praemissae est vcrbum conclusionis. Sed hoc est falsum, quia secundum beatum A ug u s t i n u m, XV [De Trinitate], cap. 11 2 : « Necesse est cum verum loquimur, id est quod scimus loquimur, ex ipsa scientia quam in memoria tcnemus nascatur verbum quod eiusmodi sit omnino cuiusmodi est illa scientia de qua nascitur ». Ex ista auctoritate patet quod verbum et scicntia de qua nascitur illud vcrbum 4 de om_ AZ declarativo J declaratione D, declarativum Z 5 non otn. E declarativum] alterius add. F alterius] illius F 6 quod] quia E 6-7 secundum istud] si istud sit v.::rum F 7 istud notitiae] istum notitia Z praemissarum sic B2F A1az., praemissae ABCDEGZ, sive praemissae add. F essent] esse! Z 10 istorum om. E concedendo] doABCDE 11 sicutistc] indistincte A 12 quia] quod A quod2J quid B 13 complexa] complexi Z enim om. E 14 illius o;n. A 14-16 complexi ... declarativum om. (hom.) D 15-16 verbum] non add. A 16 est om. G declarativum] declaratum A 17 istis] 19 Dc Trinitate] Trin. D 20 verum sic Aug., verhis D pracmissac] praccise D 22-23 Ex ... bum codd. 21 quam] quod CD eiusmodi] huiusmodi Z sit] sum ABEG 23 illud verbum2 om. Z verbum2 om. D nascitur om. (hom.) E l Henricus Gandavensis, Summa, a. 40, q. 7 (ed. cit., f. 260 L). gust., De Trinit., XV, c. 10, n. 19 (PL 42, 1071; CCL 50, 486).
2
Au-
204
L!BER I DIST. 27 Q. II
sunt omnino eiusdem. Quia illud quod scimus loquimur, verbum scilicet formando; sed ipsa notitia praemissae et verbum conclusionis non sunt rcspectu eiusdem; igitur notitia pracmissac non est verbum conclusionis. Contra quartu m 1 quod dici t quod 'quod quid est', est ver- s bum declarativum rei, quaero: aut notitia declarativa et 'quod quid est' sunt omnino idem, aut non sunt omnino idem. Si dctur primum, igitur 'quod quid est' rei csset vere productum per intellectum et tunc sequeretur quod 'quod quid est' substantiac esset vera qualitas informans animam, sicut ipsa notitia declara- 10 tiva est vera qualitas animam informans. Sed hoc videtur esse inconvenicns. Si non sint idem- et secundum i s tu m a l i b i 2 , distinctione scxagesima, quacstione prima « notitia declarativa est verbum » - , igitur 'quod quid est' non est verbum. Contra quintum 3 de illa duplici consideratione intellectus 1s arguo sic: quod competit alicui in quantum natura, compctit omni naturac, quia reduplicatio ponit universalitatcm, sicut dcclaratum es t p r i u s 4 . Igitur si intcllcctus ut natura est virtus activa, scquitur quod omnis natura est virtus activa, quod est 20 manifeste falsum. C o n firma tu r, quia sccundum P h i l oso p h u m, II Physicorum 5 , 'natura' ita dicitur dc materia sicut de forma; igitur 1 eiusdcm] rationis add. E Quia] quod C 1 ipsa] illa A et] est E 3-4 noni ... conclusionis om. (hom.) E 5 quod3] quid ADCDGZ quid om. DG est2 om. A 7 sunt2 om. D 8-9 per intellcctum om. E 9 tunc om. Z quodi om. CG 10 notitia] connotieia G 11 hoc om. E 12 sint] sunt EG idem] realiter add. E 13 distinctione sexagesima quaestione] dicitur quod D 14 quod] quid CE cstl 0111. C 16 quod compctitiJ quidquid conveni t D competit2] conveni t DE 17 n.:duplicatio J rcductio AD, rcduplicativa E universalitatem] pluralitatem D 19-20 est2 manifeste om. C 11 quia] quod ABD, om. C 2 Hcnricus Gandavcnsis, Summa, a. 60, l Supra, p. 199, !in. 7-8. 4 Guillelq. l (cd. cit., II, f. 156 C). 3 Supra, p. 199, !in. 8-9. mus de Ockham, Scriptum in I Setll., d. 12, q. 2 (ed. cit., III, 401-406); s Aristot., etiam supra, d. 26, q. 2 (p. 183, !in. 20 - p. 184, !in. 1). Physica, II, c. 2, t. 21 (194a 12-13).
205
AN VERBUM CREATUM SIT VERA QUALITAS
ita dicitur de passivo sicut dt> activo; igitur intellectus ut natura non est magis virtus activa quam virtus passiva. [RESPONSIO AUCTORIS)
5
10
15
20
Ideo aliter dico ad quaestionem. Circa quam s1c est procedendum: primo videndum est quac sunt ponenda in mente; secundo cui illorum competat esse verbum. Circa primum manifestum est in intellectu esse actum intelligendi et etiam habitum. Sed utrum species aliqua praevia actui sit ponenda in anima vel non, est dubium. Utrum etiam, praeter actum intelligendi, sit aliquis conceptus formatus per actum intelligendi, vel etiam sit aliquis conceptus habens tantum esse obiectivum, est dubium. Utrum etiam sit aliqua species in intellectu quae non posset esse sine actu intelligendi, est dubium. De primo dubio et tertio dico quod species neutro modo dieta est ponenda in intcllectu, quia numquam ponenda est pluralitas sine necessitate. Sed, sicut a l i a s o s t e n d e tu r 1, quidquid potest salvari per talem speciem, potest salvari sine ca acque faciliter. Igitur talis species non est poncnda. Sed de secundo dubio 2 est mihi magis dubium. Hoc tamen est mihi probabile, - quamvis hoc non affirmem -, quod in intellectu, praeter ipsum actum intelligendi quando intelligitur aliquod communc ad plura, est aliquid in intellectu - vel subiective vel obiective- quod est aliquo modo simile rei extra intellectae, 1 ita] ista AB 2 virtusl om. F 4 alitcr] autem A 4-5 est procedendum] proccdam E 6 compctat] compctit Z 6-7 manifcstum] certum D 8 Sed] et B, secundo E aliqua] alia D 9 etiam] et C, igitur G 12 etiam om. G in] actu add. G .. intellectu] intellectiva D 12-13 Utrum ... dubium om. (hom.) B 14 De] dico AG tertio] secundo E, om. G 15 est! om. G 16 sicut] ad A 17 ea] et add. D 19 mihi om. E 20 quamvis ... affirmem om. Al3C quamvis] quod add. DEG 22 aliquid om. ABCDFG 23 intellectae] mentem A l
9-11.
Guillclmus dc Ockham, Sent., II, qq. 14-15 V.
2
Supra, !in.
206
LIBER I DIST. 27 Q. II
quod a multis vocatur quasi quoddam idolum 1 in quo aliquo modo ipsa res cognoscitur, quamvis rem singularem cognosci in illo non sit aliud quam ipsum cognosci, - nisi forte praeter hoc cognoscatur ipsum esse conceptum alicuius alterius. De isto dictum es t p r i u s 2 , et a l i a s 3 amplius forte dicetur. Circa secundum 4 videndae sunt primo aliquae condiciones quae natae sunt competere illi quod dicitur 'verbum'; secundo ad propositum. Circa primum videtur, secundum omnes, quod de ratione verbi est quod sit aliquid in mente, quia secundum beatum A u g u s t i n u m, XV De Trinitate, cap. 11 5 : « per signa corporalia verbum quod mente gerimus innotescit ». Secundo concessum est ab omnibus quod verbum est aliquid in mente genitum ut sit proles quaedam, sicut dicit A u g u s t i n u s, IX De Trinitate, cap. 8 6 : «Conceptam rerum veracem notitiam tamquam verbum apud nos habemus et dicendo intus gignimus, nec a nobis nascendo discedit ». Tertio conceditur quod verbum est similitudo rei et imago eius, sicut dicit A u g u s t i n u s, IX De Trinitate, cap. 11 7 : «Et cum ha beat notitia similitudinem ad 2 rcm singularcm] singularc E 2-3 in ... cognosci om. (lzom.) G 3 ipsum] ido!um hoc 0111. E 3-4 cognosci ... ipsum om. (lzom.) C 4 alicuius] actus add. A 5 et... dicctur 0111. D et] ad add. G 7 natac] notac ABEFG 8 sccundum] quod A 9 est om. AB 10 11] si add. Z 11 quod l in add. E mente om. D 12 omnibus l homini bus D verbum] quod add. D 13 quacdam] quidam D sicut] ut AB dicit om. G 15 vcrbum om. A intus] intcllectus G 17 dicit] bcatus odd. F 18 notitia 0111. E
add. Z
I Cf. ex. gr. Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 84, a. 6 Resp.: «Dcmocritus posuit cognitionem fieri per idola et defìuxiones »; Hervaeus Natalis, Quodl. II, q. 8 (ed. Venetiis 1486); videsis etiam Guillelmus de Ockham, Expositio in libros Perihermenias, Prooem. § 7, ed. Gambatese et S. Brown (Opera Philos. II, ed. St. Bonaventure, N.Y. 1978, 359, nota 2). 2 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 8 (ed. cit. II, 266-292) 3 Ibidem, Sent., II, qq. 14-15 Q-T. 4 Supra, p. 205, Iin. 5-6. 5 August., De Trinit., XV, c. 10, n. 19 (PL 42, 1071; CCL 50, 486). 6 Ibidem, IX, c. 7, n. 12 (PL 42, 967; CCL 50, 304). 7 Ibidem, c. 11, n. 16 (PL 42, 970; CCL 50, 308).
5
10
15
AN VERBUM CREATU.\i SIT VERA QUALITAS
5
10
15
20
207
eam rcm quam novit, hoc est cuius notitia est, haec habet perfectam et aequalem qua mens ipsa quae novit nota est. Ideoque et imago verbum est». Similiter, XV De Trinitate, cap. 13 1 : « Verbum est simillimum rei notae, de qua gignitur et imago eius ». Ex istis ad propositum dico quod, secundum intentionem beati Augusti n i, verbum multipliciter accipitur. Uno modo accipitur largissime, et sic verbum est actus intelligendi genitus vel productus. Aliquando accipitur pro verbo complexo, et sic omnis actus complexus verus vel falsus est verbum. Aliquando accipitur stricte pro verbo vero. Aliquando accipitur strictius pro verbo vero cum amore prolato. Aliquando autem accipitur verbum pro conceptu mentis, sive sit subiective in anima sive obiective tantum, i§ sive etiam distinguatur ab actu intelligendi sive non. §i Primo modo 2 accipit beatus A u g u s t i n u s, XV De Trinitate, cap. 11, ubi dicit sic 3 : «Etsi verba non sonant, in corde suo dicit qui utique cogitat ». Igitur quidquid cogitatur, dicitur verbum mentis; sed de omni, si ve complexo si ve incomplcxo, contingit cogitare; igitur omnc tale contingit di cere verbo mentis. Similiter, VIII De Trinitate, cap. 10, dicit sic 4 : « Carthaginem quidem cum eloqui volo apud mc ipsum quaero ut eloquar, et apud me ipsum invenio phantasiam Carthaginis ». Et sequitur 5 : « Eam vidi atque sensi memoriaque retinui ut apud me invenirem de illa verbum cum eam vellem dicere. Ipsa enim phantasia eius in memoria mea verbum eius est». -------
2 acqtL'llcm l essentialcm E nota l notitia DFZ 1-2 hoc. .. novit om. (hom.) Z 4 gi5 istis 0111. E dico om. A secunduml ex 13, om. E ingnitur l gignimur AB et om. AF 7-8 ve! productus om. E tentioneml intcntione B 6-7 accipitur2 om. F 11 autem 13 sivel ... non om. AG sivel om. D om. BFZ vcrbum om. DE 12-13 tantum om. E 17 sivc2 incomplexo om. G 18 conintdligendil intellectuali B 15 ubi) ut ADDG 19 10)14 AC sic om. Z 20 cuml tingitl) convcnit DF contingit2) convenit FG est A 22 ut apud mc) apud C 23 illal ca E cum] est A eius om. D I Ibidem, XV, c. 12, n. 22 (PL 42, 1075; CCL 50, 493). 2 Scilicet largissime. 7 Ibidem, XV, c. 10, n. 17 (PL 42, 1070; CCL 50, 484). 3 August., De Trinit., VIII, c. 6, n. 9 (PL 42, 954; CCL 50, 281). 4 Ibidem, (PL 42, 955; CCL 50, 281).
208
LIBER I DIST. 27 Q. II
Ex ista auctoritate arguo sic: possibile est aliquem apprehendere Carthaginem et eam memoriter retinere, omni circumscripto quod nec est Carthaginis notitia habitualis nec actualis. Igitur sine omni alio potest haberi verbum Carthaginis. Et per consequens notitia actualis Carthaginis vel habitualis erit verbum. Et non notitia habitualis, secundum beatum A u g u s t i n u m et secundum omnes. Igitur notitia actualis incomplexa Carthaginis est verbum. Sed qua ratione una notitia actualis incomplexa est verbum et quaelibet, et eadem ratione quaelibet notitia actualis est verbum, et hoc loquendo de notitia intellectus creati. Praeterea, omni verbo vocali correspondet aliquod verbum mentale. Propter quod dicit A u g u s t i n u s, XV De Trinitate, cap. 12 1 : « Verbum quod foris sonat signum est verbi quod intus latet ». Sed verbis vocalibus quae sunt simpliciter incomplexa, et maxime quae sunt nomina propria rerum singularium sicut sunt 'Sortes' et 'Plato', nihil correspondet in mente nisi notitia incomplcxa. Igitur illa notitia erit verbum. S i d i c a t u r 2 quod correspondet aliquod idolum vel species vcl conceptus vel aliquid tale, c o n t r a h o c: quocumquc tali dato, illo circumscripto, Deus posset facere aliquem intelligere vocem significativam alicuius rei singularis, et ex ipsa concipere significatum illius vocis, et per consequens haberet vcrbum mentale correspondens verbo vocali, et tamen nihil haberet nisi :ò.otitiam actualem incomplexam. Quod autcm verbum aliquando accipitur a beato A u g u2 omni om. ABCD 4 alio] alia E, circumscripto add. D 7 Igitur om. E 7-8 Cartha9 et! om. DFZ quaelibctl ... rationc om. F quaelibctl om. DZ ct2 om. EZ ginis om. D 9-10 actualis est] incomplexa erit F 13 est om. AD 13-14 quod2 intus lacct om. G 17 eric] est E verbum] cc add. C 18 quod] quasi add. B 19 vel2 otn. DF aliquid] aliquod Z 20 i!lo] omni alio D, om. AB circumscripto] circumscribando G, om. AB . Dcus] Dee G 22-23 wrbum ... habercc om. (hom.) l3 23 vocali] cali A 25 Quod] ex C accipicur] accipiacur DCFGZ a beato] ab F t Ibidem, XV, c. 11, n. 20 (PL 42, 1071; CCL 50, 486). pra, p. 206, nota 1.
2
Cf. su-
5
10
15
20
25
209
AN VERBUM CREATUM SIT VERA QUALITAS
5
10
15
20
s t i n o pro omni actu complexo quo alicui assentitur vel dissentitur, patet per eundem, XV De Trinitate, cap. 16, ubi dicit sic 1 : «Nonne multa dicimus etiam quae nescimus? Nec dubitantes ea dicimus sed vera arbitrantes. Quae si forte vera sunt, in ipsis rebus de quibus loquimur non in verbo nostro vera sunt quia verbum verum non est, nisi quod de re quae scitur gignitur. Falsum est igitur isto modo verbum nostrum non cum mentimur sed cum fallimur. Cum autem dubitamus nondum est verbum de re de qua dubitamus, sed de ipsa dubitatione verbum est. Quamvis enim non noverimus an verum sit unde dubitamus, tamen dubitare nos novimus; ac per hoc cum hoc dicimus verum verbum est quoniam quod novimus dicimus. Quid quod etiam mentiri possumus ? Quod cum facimus utique volentes et scientes falsum verbum habemus ubi verum verbum est mentiri nos; hoc enim novimus. Et cum mentitos nos esse confitemur verum dicimus; quod scimus enim dicimus! Scimus namque nos esse mentitos ». Ex ista auctoritate habetur quod non omnis actus intelligendi est verbum quia dubitatio, quae est actus intelligendi, non est vcrbum, dicente A u g u s t i n o 2 : « Cum dubitamus nondum est verbum de re dc qua dubitamus ». Igitur dubitatio illa non est verbum, et tamen dubitatio illa est actus intelligendi, sicut et assentire est actus intelligendi. Secundo habetur quod non omne verbum nascitur de scien2 eundern] eurn F 3 Nonne] in me ABC etiarn] 1 assentitur] conscntitur E et D dubitantcs] dubites G scitur J scientia D gignitur J gigni6 quod] quia D, om. E rnur B, si autern vera non sunt add. Z 7 non] nec Z curn] tarnen A 8 cuml om. G dubitarnus] dubiternus A 9 ipsa] nostra Z 10 enirn] vero G 11 ac] aut E hoc2 om. F ., verurn] dicturn A 12 quodl) quidern E Quid om. Z 13 mentiri] non add. Z 14 falsurn verburnl om. B ubi verum verbum2 est] verurn D 15 verum] unde EZ 15-16 dicimus] in divinis D 20 nondun1] non E 21 de2 om. C 22 illa] quae add. G ,; et2) etiarn B 22-23 sicut ... intelligendi om. (l1om.) E 23 assentire] 3llegatum D
2
l August., De Trinit., XV, c. 15, n. 24 (PL 42, 1077; CCL 50, 497s.). Ibidem.
OCXHAM, OPEilA
'THEOL.
IV
14
210
LIBER I DIST. 27 Q. II
tia in memoria, quia verbum falsum de nulla scientia nasci potest. Sed aliquod est verbum falsum, dicente A u g u s t i n o 1 : « Falsum est isto modo verbum nostrum non cum mentimur sed cum fallimur ». Tertio habetur quod omnis actus iudicativus intellectus, quo s intellectus alicui complexo assentit vel dissentit, est verbum. Quia omnis talis actus est verus vel falsus, et omnis talis est verbum, secundum beatum Augusti n u m hic 2 , qui ponit quod sicut est aliquod verbum verum, ita est aliquod verbum falsum. 10 Quarto habetur quod propositio, sive vera sive falsa, non est vcrbum. Quia si propositio talis esset vcrbum, nullus posset habcre propositioncm talem in mente nisi haberet verbum, quod ncgat beatus Augusti nus 3 • Quia dubitans de aliqua propositione, sive sit vera sive falsa, non habet verbum. Et tamen in 15 mente sua habet propositionem dc qua dubitat, i§ et ita propositio non est vcrbum, accipiendo 'verbum' isto secundo modo 4 • Tamen accipiendo verbum primo modo 5 , secundum opinioncm quae ponit quod conceptus est ipsa intellectio, debet dici quod propositio est verbum vcl verba. §i zo Ex quibus omnibus infertur quod verbum, sccundum quod hic accipitur ab A u g u s t i n o, est idem quod actus iudicativus intellcctus quo alicui propositioni vel assentit vel dissentit. Et ideo quia propositioni dubiae non assentit vel dissentit, ideo dc tali propositionc non habet verbum. Quia tamen isti dubitationi, 25 1 nulla om. G scientia] sua D 5 iudicativus om. D 6 alicui] alicuius G complexo] complexi G, om. EFZ assentit] consentit EZ 8 hic om. F 8-10 hic ... falsum om. E 9 vcrum om. G 11 sivel om. EZ 12 si om. G 15 Et om. EG ramen] quia G 16-20 et ... verba om. A 18 ver16 propositionem] suam aàà. E ita] illa BCD, ideo E bum om. F 21 quibus] quo ABC 23 propositioni] propositio A assentit] assentitur CG 25 habet J habetur Z isti] ipsi D, rali Z
4
l Ibidem. 2 Supra, p. 209, !in. 13-15. 3 Supra, p. 209, !in. 8-9. Cf. supra, p. 207, !in. 8-9. 5 Cf. supra, p. 207, !in. 6-8.
211
AN VERBUM CREATUM SIT VERA QUALITAS
5
10
15
20
25
qua ipse dubitat de propositione dubia, assentit, ideo de ista habet vcrbum quia istam novit et sibi asscntit. Sed de ultima parte auctoritatis videtur esse dubium, quia videtur rcpugnarc praedictis, quia dicit beatus A u g u s t i n u s 1 quod aliquis scienter mcntiendo habet verbum. Tunc quacro: dc quo habct illud verbum ? Verbi gratia, mentiatur aliquis in corde suo dicendo Christum non esse Dcum, iste sic mentiendo habet verbum. Quacro tunc: de quo ? Aut deista propositione 'Christus non est Deus', aut de ista propositione 'ipse mentitur'. Non de prima proposi tione quia quacro: aut dubitat de ea, et tunc de propositione dubia est verbum, quod est prius negatum 2• Aut assentit sibi, et tunc non mcncitur. Aut dissentit et tunc fallitur, et per consequcns non mentitur. Relinquitur igitur quod de propositione dubia potest esse verbum. Ad istud r e s p o n d e o sine praeiudicio quod A u g u s t in u s vario modo accipit verbum. Quia cum dicit 3 quod, cum scientes et volentcs mentimur, falsum verbum habemus, accipit ibi 'verbum' pro verbo vocali, quia sistendo praecise in verbo mentali, nullo modo possumus mcntiri scienter. Quia mentiri scientcr, praccise sistendo in verbo mentali, aut dicit praecise locutionem falsi scicntcr, sine omni adhaesione illi falso, et tunc non est aliud quam apprehcndere unum falsum. Aut dicit locutionem falsi cum adhaesione. Tamen si primo modo, tunc scienter mentiri non est nisi scienter apprehenderc falsum, et per consequens quicumque disscntiret falso mentiretur, quod est mani-----------l ipse dubita!] isti dubitant E dubia] non aàà. G assentir] et aàà. F 2 istam J iam D assentir] consenti! E 3 auctoriratis] auctoritate D videturl] diciturE 4 praedictis om. A 6 illud om. F H tunc om. D 9 ista] ipsa E ipse] ille ABF, primo C Non2] est aàd. E 10 prima] ipsa F !l Aut] non aàà. D 12 dissentir] assentir D, dissentiet Z et2 om. Z 15-17 quod ... et om. A 15 quod] quia G 16 cum om. E 18 ibi] illud E 19 mentiri2J mentiens Z 21 locutionem] responsionem A scienter] satis A ornni om. E illi] sive aàà. B 22 est om. A 23 falsi] simul B, om. E 25 quicumque] quaecumque A, quaclibet B dissentire!] dissenticns D --------
l Supra, p. 209, !in. 13-17. p. 209, !in. 13-14.
2
Supra, p. 210, !in. 14-15.
3
Supra,
212
LIBER I DIST. 27 Q. II
feste falsum. Si secundo modo, sic includit contradictionem. Quia quod aliquis adhaereat illi quod scit vel credit esse falsum, est contradictio. Quia ex hoc quod scit vel credit illud esse falsum, dissentit; ex hoc quod adhaeret, sibi assentit. Sed eidem assentire et dissentire includit contradictionem. Igitur nullo modo potest aliquis scienter mentiri, sistendo praecise in verbo mentali. Et ita beatus A u g u s t i n u s accipit ibi verbum falsum pro verbo vocali, quia illud simpliciter est falsum ex hoc quod est signum falsi. Et tamen de isto verbo vocali potest esse verbum verum, quia potest vere sciri quod hoc verbum est falsum et quod proferens mentitur. Verumtamen est intelligendum quod istud, quod modo dictum est de scienter mentiente, est intelligendum de aliquo mentaliter loquente et non alicui loquente. Quia si aliquis loqueretur alteri mentaliter, bene posset scienter mentiri. Quia tunc mentiri non esset nisi apprehendere falsum scitum esse falsum, ut aliquis alius apprehendens illam apprehensionem credat apprehensum esse verum, quod tamen est falsum, quia hoc est apprehendere falsum cum intentione fallendi, quod est mentiri. Sed hoc non est possibile nobis nisi forte respectu angelorum aliquo modo apprehensionem nostram ad ipsos dirigendo. Et verbum falsum, isto modo dictum, comprehendit non tantum actum intellectus sed etiam actum voluntatis qua vult decipere. Et ideo circumscribendo actum voluntatis non erit mendacium; sicut aliquis proferens falsum, ut ipsum improbet, non mentitur. Tertio 1 dico quod Augusti nus frequenter accipit ver1 Quia om. DZ 2 aliquis om. E adhaereat] adhaererat G illi] et add. A sci t] si t AB 5 et dis3 Quia] et G , scit] sit F 4 hoc] autem add. FZ adhaeret sibi] aliquid habet B sentire om. E 7 ibi] hoc E 8 illud] quod add. E " falsum] quia add. E 12 intelligendum] sciendum Z modo] iam Z 14 loquentel] loquendo G, om. A · Quia] sed ABF 15 alteri] alicui E 15-16 Quia ... mentiri om. (hom.) G 16 falsuml om. E · scitum] scien22 comter C , esse] est D 17 aliquis] homo add. G credat] apprehendat add. E prehendit] comprehendat E 23 Et ideo om. E l
C( supra, p. 207, lin. 9-10.
5
10
15
20
25
AN VERBUM CREATUM SIT VERA QUALITAS
213
bum pro actu iudicativo vero quod natum est gigni ex habitu scientifico vcl habitu vero. Sic accipit A u g u s t i n u s, XV De Trinitate, cap. 11 1 : « N ecesse est cum ve rum loquimur, id est quod scimus loquimur, ex ipsa scientia quam memoria tenemus s nascatur verbum ». Et sequitur: «Formata quippe cogitatio ab ea re quam scimus verbum est quod in corde dicimus, quod nec Graecum est nec Latinum nec linguae alicuius alterius ». Ex ista auctoritate patet quod verbum nascitur de scientia. Similiter, cap. 13 2 : « Perveniendum est ad illud hominis verlù bum, quod omnia quibus signifìcatur signa praecedit et gignitur de scientia quae manet in animo ». Similiter eodem capitulo 3: « Omnia, [et qua e J per se ipsum et qua e per sensum corporis sui et quae testimoniis aliorum percepta scit animus, thesauro memoriae condita tenet. Ex quibus gignitur verbum verum quando 1s quod scimus loquimur, sed verbum ante omnem sonum, ante omnem cogitationem soni ». Ex ista auctoritate patet quod verbum hic accipitur pro actu producto ex habitu intellectuali veridico, sive ille habitus sit scientifìcus sive evidens sive etiam creditivus qui accipitur per testimonia aliorum. 20 Quarto modo 4 accipit beatus A u g u s t i n u s verbum pro vera notitia cum amore prolata. Et sic accipit, IX De Trinitate, cap. 8, ubi dicit sic 5 : « Verbum amore concipitur sive creaturae sive Creatoris ». Similiter, cap. 10, dicit sic 6 : « Recte ergo quae2 ve!] saltem add. Z Sic] sicut E 3 verum sic Aug., verbum codd. est2 om. Z 6 quod2 om. E 7 ncc!J est nec add. D linguac]lin4 quam om. E tenemus] tener Z gua A a!icuius om. B 8 dc scientia] distinctim D 9 Perveniendum] provcniendum BCD 10 quibus om. E et om. BF 11 Similiter] in add. FZ 12 et! quact] quae Z se om. B 13 scit] sir A 14 vcrum om. Z et2 om. E quae2 om. D 16 cogitationcm] originem Z 17 producto] hic add. B intcllectuali] intelligibili G 18 etiam om. Z 19 per] pro ADE testimonia] tcstimoniis E aliorum] aliquorum G 21 accipit] accipitur D l August., De Trinit., XV, c.10, n. 19 (PL42, 1071; CCL50,486). Ibidem, c. 11, n. 20 (PL 42, 1072; CCL 50, 488). 3 Ibidem, c. 12, n. 22 (PL 42, 1075; CCL 50, 493). 4 C( supra, p. 207, lin. 10-11. 5 August., De Trinit., IX, c. 7, n. 12 (PL 42, 967; CCL 50, 304). 6 Ibidem, c. 10, n. 15 (PL 42, 968s.; CCL 50, 306).
2
214
LIBER I DIST. 27 Q. II
ritur utrum omnis notitia verbum an tantum amata notitia. N ovimus enim et ea quae odimus ». Haec est quaestio beati A ug u s t i n i, et solvit dicens: « Sed nec concepta nec parta dicenda sunt animo quae nobis displicent. Non enim omnia quae quoquo modo tangunt concipiuntur, sed alia ut tantum nota s sint non tamen verba dicantur, sicut ista de quibus nunc agimus ». Et sequitur 1: « Aliter omne quod notum est verbum dicitur animo impressum quamdiu de memoria proferri et definiri potest, quamvis ipsa res displiceat; aliter cum placet quod mente concipitur. Secundum quod genus verbi accipiendum est quod ait 10 A postolus: Nemo dicit Dominus Iesus, ni si in Spiritu Sa neto 2 ; cum secundum aliam verbi notionem dicant hoc et illi de quibus ipse Dominus ait: Non omnis qui dicit milzi Domine, Domine, intrabit in regnum caelorum» 3• Et sequitur postea 4 : «Verbum est igitur, quod nunc discernere et insinuare volumus, cum amore notitia ». 1s Ex ista auctoritate potest haberi quod verbum uno modo accipitur pro notitia cum amore. Et verbum sic dictum dicit duos actus, scilicet intellectus et voluntatis, ut res quae scitur etiam diligatur. Aliter accipitur verbum pro omni notitia quae de memoria proferri potest, et sic omnis notitia actualis potest dici 20 verbum. Quinto modo 5 ace1p1tur verbum pro conceptu mentis. Quod potest haberi ab A u g u s t i n o, XV De Trinitate, cap. 11 6 , ubi vult quod omne signum posterius notitia, quod adhi1 omnis] vera E 2 et om. D 3 parta om. E 3-4 dicenda] addenda A 4 animo] omnino E 5 quoquo] quo AD, quocumque BEF concipiuntur] accipiuntur F, sed corr. F2 alia] aliqua Z tantum om. Z 6 tamen] tantum BEF dc quibus om. C IO accipiendum] concipiendum E 11 dicit 8 definiri] differri G 9 quamvis] quam D om. G in om. C 12 notionem] vocationem Z ipse om. Z 13 Dominus] Deus D mihi 0111. EZ 15 et om. D amore] amoris E 17 duos] duobus G 18 scilicet] actus add. F ut ... scitur 0111. A etiam] et AEG 23 Quod] et D 24-1 (p. 215) quod2 adhibctur] additur ut E
Ibidem. 2 I Cor. 12:3. 3 Matth. 7:21. 4 August., De Trinit., IX, c. 10, n. 15 (PL 42, 969; CCL 50, 307). s Cf. supra, p. 207, lin. 11-13. 6 August., De Tri11it., XV, c. 10, nn. 19-20 (PL 42, 1071s.; CCL 50, 485ss.). l
AN VERBUM CREATUM SIT VERA QUALITAS
215
betur vel adhiberi potest aliquo modo significandi illud quod intclligitur per notitiam, est aliquo modo verbum. Et ideo cum conceptus aliquo modo significent illa quae possunt intelligi, illi conceptus aliquo modo verba dici possunt. Similiter videtur dicere s A u g u s t i n u s quod cogitatum habet rationcm verbi. Quod est intelligendum de illo quod sine cogitatione esse non potest, cuiusmodi sunt conccptus. Quia res quae possunt esse sine cogitatione et tamen possunt cogitari non possunt dici verbum. Igitur tales conceptus possunt aliquo modo dici verba. Assumptum 10 posset probari per beatum A u g u s t i n u m, ubi supra, ubi 1 dici t sic: « De his n un c disserimus qua e nota cogitamus et nota sunt nobis etiam si non cogitentur a nobis. Sed certe si ea dicere vclimus, nisi cogitata non possumus ». Igitur videtur quod etiam quae cogitantur dummodo non sint nisi in mente nec possunt 1s esse sine cogitatione, possunt dici vcrba. Scd propositiones, conceptus et huiusmodi possunt cogitari et non possunt esse nisi cogitentur. Igitur huiusmodi possunt dici verba. l§ Sed utrum huiusmodi conceptus differant ab actibus intelligendi, non est modo disserendum. §! 20 Sic igitur dico quod ista quaestio principaliter difficultatem habet ex verbis beati A u g u s t i n i, et ideo utendum est isto vocabulo sicut ipsemet utebatur. Sed ipse utebatur aliquando pro omni actu intelligendi, aliquando pro actu iudicativo, aliquando pro actu veridico, aliquando pro actu veridico cum amore vel 1 vel] quod add. B potest] ab add. ABCDG, ad add. Z significandi] ad significandum F, significandum Z 2 cum] quod G 3 significent] significant D illa] ea E illi om. Z 8-9 verbum ... dici om. (hom.) Z 9 modo] possunt add. E 10 posset] potest D beatum om. F ubil] ut B 11 disserimus sic Z, Aug., differimus ABCEG, discemimus D, diximus F nota!] non D, om. E nota2] non DE 12 certe] certa Z 13 etiam] illa D 14 cogitantur] cogitentur F sint] sunt Z 15-16 sine... esse om. (hom.) Z 17 possunt] 20 igitur om. E 21 beati om. F possent D 17-19 Sed ... disserendum om. AD 22 Sed ipse utebatur2 om. (hom.) EG ipse om. D aliquando] ponitur add. E 22-23 pro ... aliquandol om. (hom.) C 23 pro om. A 24 veridico!] et add. ABCDG vcl] sed Z I
Augmt., De Trinit., XV, c. 10, n. 17 (PL 42, 1070; CCL 50, 483s.).
216
LIBER I DIST. '1:7 Q. II
pro actu iudicativo cum amore, sicut innuit IX De Trinitate cap. 8 1, et ali quando pro omni cogitato quod sine cogitatione illa esse non potest. Et ideo quando videntur esse aliquae opiniones contrariae, per distinctionem sunt salvandae. Et ideo eodem modo de auctoritatibus S a n c t o r u m e t a u c t o r u m qui s Augustinum sequebantur est faciendum. Sed tunc est dubium: an verbum, quocumque modo dicatur, necessario gignatur de memoria, quod videtur A u g u s t in u s dicere valde frequenter. Ad hoc d i c o q u o d memoria apud beatum A u g u s t i n u m dupliciter accipitur. Uno modo 10 pro habitu intellectuali derelicto ex actu qui potest esse principium actus consimilis. Aliter accipitur memoria pro omni principio sufficiente generationis verbi, sive illud principium sit ipsamet anima sive aliquid informans animam sive comprehendens 1s utrumque. 2 Et sic accipit ipse, XV De Trinitate, cap. 22, ubi dici t sic : « Cogitando quod verum invenerimus, hoc maxime intelligere dicimur et hoc quidem in memoria rursus relinquimus. Sed illa [est] abstrusior profunditas nostrae memoriae ubi hoc etiam primum cum cogitaremus invenimus et gignitur intimum verbum 20 quod nullius linguae sit tamquam scientia de scientia et visio de visione et intelligentia quae apparet in cogitatione de intelligentia quae fuerat iam in memoria sed latebat ». In ista auctoritate innuitur quod memoria isto modo dieta est illud quod praecedit omne 2 et om. F 3 essel om. Z 4 per distinctionem om. E ideo om. E 5 et auctorum om. Z 9 valde om. G 10 apud] secundum E 11 intellectuali] intelligibili G ii actu] habitu B 16 ipsc om. G De Trinitate om. C ubi] ut B, om. D dicit om. Z 18 dicimur] dicuntur ABCE, verum D in memoria om. E . rursus] rursum Z relinquimus] relinquendo F illa om. F 19 ubi] ut AEZ, verbum D hoc om. DG 19-20 primum] verum D 20 cum] tunc B cogitaremus] cogitamus Z invenimus] inveniremus D gignitur] gignimus Z 21 del ... visio om. D 22 in] de AB 23 iam] illa CG 24 illud om. Z praecedit omne] procedi t vere BC
2
l Ibidem, IX, cc. 6-8, nn. 9-13 (PL 42, 965-968; CCL 50, 301-304). August., De Trinit., XV, c. 21, n. 40 (PL 42, 1088; CCL 50, 518).
AN VERBUM CREATUM SIT VERA QUALITAS
217
verbum et omnem cogitationem, de quo tamen cogitatio gigni potest, quod etiam scientia, visio et intelligentia appellari potest. Sed hoc non est quia realiter sit visio, scientia vel intelligentia, sed quia est principium visionis, scientiae et intelligentiae. Et hoc s expresse dici t beatus A u g u s t i n u s, XIV De Trit1itate, cap. 6 1, ubi ponit etiam animam esse memoriam. Unde dicit sic: «Resta t ut aliquid pertinens ad eius naturam - scilicet animae - sit conspectus eius, et in eam quando se cogitat non quasi per loci spatium sed incorporea conversione revocetur. Cum vero non se 10 cogitat, non sit quidem in conspectu nec de illa suus formatur obtutus, sed tamen noverit se tamquam ipsa sibi sit memoria sui. Sicut multarum disciplinarum peritus ea quae novit eius memoria continentur, ncc est inde aliquid in conspectu mentis eius nisi un de cogita t; cetera in arcana qua da m notitia sunt recondita ts quae memoria nuncupatur ». Ex ista auctoritate patet quod ipsamet substantia animae potest dici memoria, quod non est propter aliam causam nisi quia est principium sufficiens gignitionis verbi. Et qua ratione anima propter istam causam potest dici memoria, eadem ratione omnc illud quod se tenet a parte animae, si sit 20 principium gignitionis verbi et non verbum, potest dici memoria. Ex eadem auctoritate patet quod scientiae in memoria alicuius periti quas manifestum est non adquiri nisi post magnum exer-
1 cogitatio] cognitio Z 2 quod] et Z et] ve! D, etiam add. B, om. E appellari potest2 om. Z 2-3 appellari... intelligentia om. (hom.) D 4 quia] quod D EtZ om. I3 6 etiam om. F Unde] ubi Z 7-8 conspectus] conceptus F 9 conversione] conversa10 non] nec EFZ, om. tione E, consideratione G revocetur] religetur Z vero] verbo Z A ;1 sit] facit A, fit CG formatur] formaliter E 11 obtutus] obtuitus DGZ sed] ex il, si G tamen] non add. B noverit] novit Z 13 cominentur om. A inde] indie G, om. EZ aliquid om. Z conspectu] conceptu Z 15 nuncupatur] nuncupamur D 16 animae] esse G memoria] intelligemia D est] nisi add. F 17 aliam] aliquam D, naturam G 19-20 eadem ... memoria om. (hom.) C 19 se om. E 21 quod J causam] creatam G quia B 22 nisi] non G post] prius C, per E, potest G
7
Ibidem, XIV, c. 6, n. 8 (PL 42, 1042; CCL 50, 431s.).
218
LIBER I DIST. 27 Q. II
citium actuum, possunt dici memoria. Et ita patet primus modus 1 accipiendi mcmoriam. E t s i d i c a t u r quod secundum praedicta lapis posset dici memoria quia potest esse principium intellectionis et verbi, a d i s tu d re sponde o quod lapis non dicetur memoria quia non est anima nec aliquid in anima. Et ideo si esset aliqua species in anima praecedens actum, illa posset aliquo modo dici memoria, secundum intentionem beati A u g u s t i n i. Et hoc quia omne illud a parte sui ad quod posset mens recurrcre ut actualiter cogitarct, est memoria, secundum beatum Augustinum 2 • Ex praedictis posset elici quod non est intentio beati A ug u s t i n i ponere in anima aliquam notitiam abditam vel habitualem qualemcumque ante omnem actum intelligendi distinctam a substantia animae. Sed ponit quod talis notitia, qua anima novit se antequam se cogitet, est ipsamet substantia animae quae est memoria. Quia scilicet nisi esset aliquod impedimentum, ita posset anima se cogitare virtute illius substantiae, sicut potest - habens notitiam habitualem multarum rerum adquisitam ex actibus - cogitare dc illis rebus nisi impcdiatur. Sicut dicit, ubi supra 3 : « Nec sane gignit istam notitiam suam mens quando cogitando intellectam se conspicit tamquam sibi incognita ante fuerit, sed ita sibi nota erat quemadmodum notac sunt res guae memoria continentur etiamsi non cogitcntur ». l possuntl posset E dici 0111. D memoria] quia potcst principium intcllectionis add. E 2 accipiendil accipicndo D 3 quod 0111. EZ praedicta] primus om. G modus om. E 5 rcspondeo] respondetur E dicetur] dieta E posset] possit A, potcst D 4 et om. F 6 ali qua om. B 9 ad] hoc add. G possct] possit A recurrerc] concurrere Z dicitur BZ 12 possetl potest D Augustini om. E 14 actum om. E 15-16 a... sci om. A 16 antequam] 17 scilicet nisi] si non D 18 se om. Z 20 cogitare quam A cogitet] cogitaret EZ de illis] cogitatis de tali bus Z 21 sane l sana D 23 fuerit l fuerunt AB nota l non Z 24 memoria] quae add. A continentur] et add. A etiamsil etsi Z eratl erant D quae om. B I Cf. supra, p. 216, !in. 10-12. 2 Supra, p. 216, !in. 17-23. De Trinit., XIV, c. 6, n. 8 (PL 42, 1042; CCL 50, 432).
3
August.,
5
10
15
20
A!'< VERBUM CREATUM SIT VERA QUALITAS
219
E t s i d i c a t u r quod verum est quod eodem modo est nota sicut aliae res sunt notae, et ideo sicut res aliae sunt notae, non praecise per substantiam animae sed etiam per habitus differentes ab anima, ita etiam anima est nota per habitum diffes rentem ab anima, qui tamen praecedit actum quia semper memoria praecedit intelligentiam, secundum beatum A u g u s t inum: S e d i s t u d n o n e s t de intentione beati A u g u s t i n i, sicut patet IX De Trinitate, cap. 13 1, ubi dici t quod « ornnis res 10 quamcumque cognoscimus congenerat in nobis notitia sui; ab utroque enim notitia paritur, a cognoscente et cognito. ltaque mens cum se ipsam cognoscit sola parens est notitiae suae; et cognitum enim et cognitor ipsa est ». Ex ista auctoritate arguo: nihil a parte animae est parens verbi nisi memoria, secundum 15 beatum A u g u s t i n u m, in diversis locis. Sed secundum beatum A u g u s t i n u m hic, sola mens est parens notitiae suae. Igitur sola mens est memoria respectu suae notitiae, quod maxime verum est respectu primi actus. Igitur primum actum cogitandi nihil praecedit nisi substantia animae, igitur etc. Et omnia ista 20 sunt intelligenda de anima si non csset impedita qualiter impcditur pro statu isto. (DUBIA CONTRA SOLUTIONEM AUCTORIS)
Tamen contra praedicta est dubium, quia non videtur quod primus actus noster posset esse verbum, quia secundum bcatum ---------
1 est2 om. G 2 nota] notitia E ideo] ergo Z 3 non] nisi D peri] se scd per add. D animae om. G 3-4 habitus ... per om. (hom.) Z 5 anima] alia E qui] quae C 8 Sed] sicut G 9 sicut patet om. A 10 congenerat] generat EZ, cum generat F 11 enim] ctiam G paritur] scilicct add. D et] a add. A 15-16 in ... Augustinum om. (hom.) G 16 hic om. E 17 est} erit B quod] quae I3 18 est] in add. E cogitandi] cognosccndi Z 19 igitur om. E Et] ergo F ista om. G 20 de] ipsa add. F irr:pedita] impedimentum Z qualitet J qualitercumque E 24 nostcr 0111. DZ bcatum om. E l
Ibidem, IX, c. 12, n. 18 (PL 42, 970; CCL 50, 309).
220
LIBER I DIST. 27 Q. II
A u g u s t i n u m, IX De Trinitate, cap. 13 1 : « Partum mentis antecedit appetitus quidam quo id quod nosse volumus quaerendo et inveniendo nascitur proles ipsa notitia ». Ex ista auctoritate habetur quod gignitioncm verbi praecedit appetitus; sed appetitus non praecedit primam notitiam; igitur prima notitia non s est verbum. Praeterea, omne verbum de scientia nascitur, secundum beatum Augusti n u m, XV De Trinitate in diversis locis 2 • Sed primus actus non nascitur de scientia quia primum actum, maxime quo anima cogitaret se si non esset impedita, non praecedit 10 nisi ipsa substantia animae. Sed anima non est scientia, ergo etc. Item, XV De Trinitate, cap. 16 3 : « Quid est hoc formabile nondumque formatum nisi quiddam mentis nostrae quod hac atque hac volubili quadam cogitatione iactamus cum a nobis nunc hoc, nunc illud sicut inventum fuerit vel occurrerit cogi- 1s tatur ? Et tunc fit verum verbum quando illud quod nos diximus volubili motione iactare ad illud quod scimus pervenit atque inde formatur eius omnimodam similitudinem capicns ut quomodo res quaeque scitur sic etiam cogitetur ». Ex ista auctoritate potest argui: illud guod gignitur ex volubili motione intcllectus praesupponi t multos actus intcllectus; scd huiusmodi est verbum; igitur verbum praesupponit multos actus intcllectus, igitur verbum non est primus actus. 2 id] 2-4 quo ... appetitusl om. E 2 antecedit] praccedit E appetitus] appctitum D idem CDFGZ nosse .
Ibidem (PL 42, 972; CCL 50, 310). 19-20 (PL 42, 1071ss.; CCL 50, 486-489). 1078s.; CCL 50, 499). l
2
3
Ibidem, XV, cc. 10-11, nn. Ibidem, c. 15, n. 25 (PL 42,
AN VERBUM CREATUM SIT VERA QUALITAS
221
Praeterea, secundum beatum A u g u s t i n u m, verbum mediante volubili motione formatur de scientia; igitur praesupponit scientiam; sed primus actus non praesupponit scientiam, igitur etc. 5
(RESPONSI O AUCTORIS AD DUBIA)
Ad p r i m u m 1 istorum rcspondeo quod secundum intentionem beati A u g u s t i n i, in nobis - de quibus ipse ibidem loquitur frequenter - verbum quo aliquid scimus praecedit appetitus, quia frequcnter tale verbum gignitur per inquisitionem, 10 quae inquisitio non fit nisi mediante appetitu. Unde beatus A u g u s t i n u s assignans rationem quare amor, quo anima amat se, non dicitur genitus sicut notitia dicitur genita, dicit sic: 2 «Ideo non recte dicitur genitus ab ea- supple amor- sicut notitia sui qua se novit quia notitia iam inventum est quod partum ts vel repertum dicitur, quod saepe praecedit inquisitio eo fine quietura. Nam inquisitio est appetitus inveniendi ». Ex ista auctoritate patet quod saepe praecedit inquisitio. Si tamen non praecederet, non minus verbum. Et ideo actus primus est verbum, quamvis non sit verbum verum de quo loquitur frezo qucnter bcatus A u g u s t i n u s, quia verbum verum est verbum complexum, qua re non est primus actus. Ad s c c u n d u m 3 dico quod verbum illud, quod dicit beatus A u g u s t i n u s de scientia nasci, non est verbum, quia non omne verbum nascitur de scientia, sicut ostensum est 4 • Nunc zs autcm verum est quod omne verbum vcrum vel nascitur de 1 beatum om. D 9 gignitur] significatur E 12 non om. E " dicitur2 om. ABCD 13 recte om. E 14 inventum] inventus D 14-15 quod ... repertum om. D 15 dicitar quod] ve! dicitur quia D 16 quietura] quieturam C 20 beatus om. D 22 illud om. A 23 non om. AB est] illud add. D, omne add. FZ, om. B 23-24 quia non omne] 24 de ... est om. D Nunc] tamen G 25 verbum om. G verum2 om. ABCD non est B l Supra, p. 219, lin. 23 - p. 220, lin. 6. c. 12, n. 18 (PL 42, 971; CCL 50, 309s.). 4 Supra, p. 209, lin. 24 - p. 210, lin. 4.
2 3
August., De Trinit., IX, Supra, p. 220, !in. 7-11.
222
LIBER I DIST. 27 Q. II
scientia quod gignitur postquam habitus est in memoria, vel saltem natum est gigni; et hoc vel ipsummet vel aliquod verbum eiusdem rationis cum illo. Sed primus actus intellectus nostri non est verbum complexum sed verbum incomplexum, et de verbo incomplexo creato raro loquitur beatus Augustinus. Ad t e r t i u m 1 quod beatus A u g u s t i n u s loquitur de verbo complexo quod potest esse primo dubium et postea scitum, et omne tale verbum sic gignitur per tales volubiles cogitationes et motiones, vel taliter gigni potest. Et hoc sufficit ad beatum Augustinum, quia intendit ibidem dare differentiam inter verbum nostrum et Verbum divinum per hoc quod verbum nostrum est ante formabile quam formatum, Verbum autem divinum non est formabile antequam formatum. Sed ex hoc non sequitur quod primus actus non sit verbum, sed sequitur quod non est tale verbum. Per idem ad a l i u d 2 : quod non est aliquod verbum complexum quin aliquod verbum eiusdem rationis possit gigni dc scientia habituali quae est alia res et a verbo et a mente. Et hoc sufficit ad intentionem beati Augustini. E t s i q u a e r a t u r an omnis notitia quae est verbum possit gigni ab habitu, d i c o q u o d omnis notitia intellectus creati abstractiva praetcr notitiam evidcntem propositionis contingentis potest produci ab habitu nisi impediatur, ita quod habitu exsistente et nullo exsistente impedimento, potest produci verbum correspondens; sed ad notitiam intuitivam non sufficit habitus. 2 natum om. G : vellj modo E ipsummet] ipsamct ABCDG 3 ilio] eo F 4 complexum om. E et] sed B 5 incomplexo creato] complcxo E li terrium] dico tldd. D 7 potest] primo G primo 0111. C 8 et orn. E 9 Et2 om. D 10 quia] quod Z Il divinum] Dci nostri E 12 formatum] formaliter G 12--13 Vcrbum ... formatum orn. (hom.) EZ 13 noni om. C 14 actus om. D sequitur2 om. D ' quod2 om. BD 15 est] sit Z . verbum] aliud tldd. G 16 est] sir Z 17 quin] quando G " possir] posset G 18 est om. Z etl 0111. F 19 intentionem] mcntcm F 20-21 Et... habitu om. A 21 ab] in E 25 sed] sicut D l
Supra, p. 220, !in. 12-23.
2
Supra, p. 221, !in. 1-4.
1o
1s
20
25
AN VERBUM CREATUM SIT VERA QUALITAS
223
Sim.iliter, quamvis ad actum apprehensivum et similiter creditivum veritatis contingentis suffìciat habitus, non tamen ad notitiam evidentem. [CONCLUSIONES AD MENTEM AUGUSTINI)
s
10
1s
20
Ex praedict.is possent dici aliquae conclusiones seu propositiones quas credo esse de mente beati A u g u s t i n i. Una quod saltem aliqua cogitatio est verbum, ita quod ille actus intelligendi vere et realiter est verbum. Et qu.ia de ista sunt opiniones diversae diversorum d o c t or u m, .ideo specialiter probo eam esse de mente beati A u g u s t i n .i. Primo per eum, IX De Trinitate, cap. 8, ubi dicit 1 : « Conceptam rerum veracem notitiam tamquam verbum apud nos habemus et dicendo intus gignimus, nec a nobis nascendo discedit ». Igitur secundum Augustinum, verax notitia est verbum et non notitia habitualis, igitur notitia actualis. l te m, ibidem cap. 1O 2 : « Cum illa qua e odimus recte displicent recteque improbantur, approbatur eorum improbat.io et placet et verbum est ». Igitur secundum beatum Augustinum, improbat.io est verbum; sed improbatio est actus intellectus; igitur etc. ltem, cap. 13 3 : «Est quidem imago Trinitatis, ipsa mens et notitia eius, quod est proles eius ac de se ipsa verbum eius, et amor tertius ». Hic patet quod beatus Augustinus ponit istam trinitatem: mens, notitia si ve verbum, et amor. Sed si notitia -------------1 apprehensivum 0111. E et om. Z similiter2 om. G 2 sufficiat J sufficit BG 5 pos7 cogitatio] cognitio AB 8 Et2 0111. F sunt] sent] possunt AE, possct G , seu] vd Z sibi G 9 divcrsorum om. Z 11 dicit] sic add. F 13 et om. C 14 secundum] 16 illa om. E : recte] ratione DE 17 recteque] rabcatum adJ. DG verax] vera D 17-18 placct] probatur probatio Z, om. D 18-19 Igitur ... vertione quc D et om. D bum om. C 20 quidcm] quaedam DG . Trinitatis] cui D et om. D 21 quod] quae DF 22. tertius] ta!is D, ccrtus Z Hic] hoc B quod] quia BD ponit om. A 23 sive] seu E l August., De Trinit., IX, c. 7, n. 12 (PL 42, 967; CCL 50, 304). Ibidem, c. 10, n. 15 (PL 42, 969; CCL 50, 306). 3 Ibidem, c. 12, n. 18 (PL 42, 972; CCL 50, 310).
2
224
LIBER I DIST. 27 Q. II
et verbum non essent idem re-ùiter, vel essa hic quaternitas vel verbum non esset pars istius, quorum utrumque negat Augustinus. Item, XV De Trinitate, cap. 11 1 : « Quaedam cogitationes locutiones sunt cordis »: sed locutiones sunt v erba quaedam; igitur verba sunt cogitationes. s 2 Item, in eodem capi tulo : « Formata cogitatio ab ea re guam scimus, verbum est». Igitur cogitatio genita est verbum quia frequenter beatus Augustinus accipit 'formari' pro 'gigni'. Item, cap. 13 3 : « Tunc est verbum simillimum rei notae, de qua gignitur et imago eius quando de visione scientiae visio co- 10 gitationis exoritur, quod est verbum linguae nullius »; igitur visio cogitationis est verbum. Item, cap. 22 4 : « Gignitur intimum verbum quod nullius linguae est tamquam scientia de scientia et visio de visione et intelligentia quae apparet in cogitatione de intelligcntia quae iam 1s fuerat in memoria». Igitur vcrbum est visio, scientia et intelligentia; sed non nisi actualis; igitur etc. Alia propositio est quod omnis actus intelligendi est verbum. Hoc patet per ipsum A u g u s t i n u m, XV De Trinitate, cap. [11 ], ubi dicit sic 5 : «Opera hominis nulla sunt quae non prius 20 in corde dicatur. Unde scriptum est: Initium omnis operis verbum » 6 • Ex isto arguo sic: omne o pus humanum praecedit verbum secundum istam auctoritatem. Sed aliquod potest esse opus humanum, 1 et om. B esset] etiam F tationes om. Z 7 est!] dicimus est G, om. E :, quando] quia E 14 del scientia2 om. E: et! om. G memoria Z 17 non] sunt add. 19 per om. E 21 est om. F
2 utrumque] non add. E Augustinus om. D 3 cogiE 9 Tunc] certum G 10 et] etiam C, om. G eius] visio] ve! etiam E 13 intimum] inquam D, interim Z et2 om. A 15 de] et D 16 fuerat] erat F scientia] C etc.] ltem add. F om. Z 18 est! om. G quod om. Z 23 istam om. A
Ibidem, XV, c. 10, n. 18 (PL 42, 1070; CCL 50, 484). 2 August., De Trinit., XV, c. 10, n. 19 (PL 42, 1071; CCL 50, 486). 3 Ibidem, c. 12, n. 22 (PL 42, 1075; CCL 50, 493s.). 4 Ibidem, c. 21, n. 40 (PL 42, 1088; CCL 50, 518). 5 Ibidem, c. 11, n. 20 (PL 42, 1073; CCL 50, 489). 6 Eccli. 37:20. l
225
AN VERBUM CREATUM SIT VERA QUALITAS
5
10
nullo exsistente in intellectu nisi sola notitia intuitiva alicuius rei vel aliquarum rerum, quia habita sola notitia intuitiva potest diligi quod est quoddam opus. Igitur notitia intuitiva est verbum et per consequens multo magis quaelibet notitia abstractiva. Alia propositio est quod verbum uno modo dictum dicit duos actus, scilicet actum intellectus et actum voluntatis, ita quod quocumque illorum deficiente, alter qui remanet non posset dici verbum isto modo accipiendo verbum. Hoc patet per beatum Augusti n u m, IX De Trinitate, cap. 10, sicut prius allegatum est 1• Similiter, cap. 8 2 : « Verbum quod nunc insinuare volumus est cum amore notitia ». Similiter, cap. 11 3 : « Cum notitia est placita digneque amata verbum est». (RESPONSIO AD FORMAM QUAESTIONIS]
15
Per praedicta respondeo ad formam quaestionis quod accipiendo 'verbum', si ve pro actu si ve pro verbo complexo si ve etiam pro actu intellectus cum amore voluntatis, verbum est qualitas mentis sibi inhaerens. Si autem accipiatur 'verbum' pro conceptu mentis qui est obiectum intellectus et qui non potest esse sine mente, tunc si teneatur quod conceptus est aliqua qualitas subiective exsistens in mente, dicendum esset quod verbum isto modo dictum est qualitas mentis. Si autem teneatur quod conceptus non habet nisi esse obiectivum in anima, tunc dicendum esset quod verbum ilio modo dictum non esset qualitas mentis. 1 in orn. CF 2 aliquarum] aliarum ABE 3 lgitur] ista add. F intuitiva orn. F Hoc] haec ABC 7 deficiente] desincntc C posset] potest E 8 verbum2J sed add. F 9-10 sicut... 8 om. Z 14 praedicta] dieta F 14-15 accipiendo] formam add. A 16 etiam orn. D 17 mentis orn. E sibi] similiter A 18 qui!) quae C 19-20 tunc... mente orn. (horn.) E 20 csset] est DF 21 dictum orn. A est] esset Z mentis] etc. add. A ; conceptus] mentis add. G 21-23 est ... dictum orn. (horn.) E 22 esset] est F 23 esset] est E qualitas om. A mentis orn. DE l Cf. supra, p. 213, !in. 23 - p. 214, !in. 15. 2 August., De Trinit., IX, c. 10, n. 15 (PL 42, 969; CCL 50, 307). 3 Ibidem, c. 11, n. 16 (PL 42, 969; CCL 50, 307). Ocx:HAM, OPEII.A 'THEoL. IV
15
226
LIBER I DIST. 27 Q. Il
(An
ARGUMENTUM PRINCIPALE]
Ad primum principale 1 dico quod non omne verbum est cum amore notitia, sed ista est tantum una signifìcatio huius norninis 'verbum'. E t si qua era tu r: quis illorum actuum est verbum, vel actus intelligendi vel amor voluntatis vel unum compositum ex utroque ? R e s p o n d e o: secundum intentionem beati A u g u s t i n i debet dici quod praecise actus intellectus est verbum ilio modo accipiendo verbum. Quia beatus Augustinus ponit ibi trinitatem, scilicet in mente, notitia vel verbo, et amore. Igitur amor non est secunda pars illius imaginis nec etiam pars secundae partis. Igitur cum verbum sit secunda pars, amor nec est verbum nec pars illius verbi. V erumtamen, secundum intentionem beati A u g u s t i n i, illa notitia non meretur nomen verbi nec est verbum nisi concurrente amore, quia hoc vocabulum sic est impositum ut non dicatur de notitia nisi concurrente amore. Verumtamen, alio modo accipiendo verbum, sive amor concurrat sive non, ipsa notitia est verbum. Et ita variis modis in diversis locis utitur beatus Augustinus hoc vocabulo 'verbum', sicut prius est probatum 2 • (An
ARGUMENTUM IN OPPOSITUM]
Ad argumentum in oppositum 3 dico quod non est intentio beati A u g u s t i n i quod verbum vocale semper signifìcet verbum mentale, proprie accipiendo 'significare' sed improprie, sci5 vell] ut A 6 Respondeo] quod add. Z 7-8 intel2 non omne om. Z lectus] intelligendi ABC 9 ibi trinitatem] in trinitate A in om. G , ve!] in add. BCG om. F 11 nec] non A ., etiam] est G 12 necl] non F 13 secundum om. A 14 verbi] nec est nomen verbi add. D , nisi om. A 15 ut] quod D 17 modo om. E 19 beatus om. D .. hoc om. D :: vocabulo] isto add. D
3
l Supra, p. 196, lin. 9-12. Supra, p. 196, lin. 14-20.
2
Supra, p. 207, lin. 5 - p. 216, lin. 6.
5
10
15
20
AN VERBUM CREATUM SIT VERA QUALITAS
5
10
15
20
227
licet secundum quod unum signum signifìcat aliud, quia scilicet imponitur ad signifìcandum illud idem quod signifìcat aliud signum, secundum modum a l i b i e x p o s i t u m l. Et huiusmodi signa sunt 'verbum mentale' et 'verbum vocale', secundum quod ibidem exponit beatus Augustinus. Et in diversis locis exponit eodem modo, scilicet quod illud idem quod concipimus mente non nisi per vocem vel aliquod signum aliud exprimimus; et ita idem est signifìcatum verbi mentalis et verbi vocalis; prius tamen signifìcatur per verbum mentale quam per verbum vocale. Unde dicit Augusti nus XV [De Trinitate], cap. 11 2 : « Formata cogitatio ab ea re quam scimus verbum est quod in corde dicimus, quod nec Graecum est nec Latinum nec linguae alicuius alterius, sed cum illud opus est in eorum quibus loquimur proferre notitiam aliquod [signum] quo signifìcetur assumitur. Et plerumque sonus, aliquando etiam nutus ». Ex ista auctoritate patet quod verbum vocale principaliter signifìcat illud quod prius intus loquimur et cuius notitiam principaliter intendimus exprimere. Sed nunc est ita quod aliquis loquens alteri frequenter principaliter intendit exprimere qualiter res extra se habet. Sicut docens aliquem philosophiam naturalem non intendit principaliter docere de verbo mentis suae sed de re, quam verbo mentis suae primo concipit. Et ideo verbum vocale rem primo signifìcabit, illam tamen rem prius loquenti verbum mentis suae signifìcat. 1 secundum om. C 4 signa om. D et] vcl ABC 6 Et om. E in om. A . quod 7 concipimus] in add. AD mente om. Z aliquod] aliud G 9 vocalis] et add. B 10 Unde] ubi B Augustinus om. E 12 quod2] quia E .. est2] erit G, om. F 14 proferre] perferre Aug. aliquod] aliquid Z quo] quod E, om. ABCG 15 significetur] significatur CDFZ ."Et om. D plerumque] plerum ABCE, quod verum G sonus] sensus G 15-16 etiam nutus] intellectus EF 16 ista om. C 17 quod] scilicet G , intus] intelligentia E 19 qualiter] qui G, quomodo Z 20 res om. D 21 docere] dicere Z : suae] primo concipit add. D, om. E 22 quam] de add. G 23 illam] ita AB, illa CG rem om. E loquenti]loquens Z 24 suae om. G significa t] significa bit F
om. A
2
l Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 4 (ed. cit. II, 139s.). August., De Trinit., XV, c. 10, n. 19 (PL 42, 1071; CCL SO, 486).
228
LIBER I DIST. 27 Q. III
[QUAESTIO III UTRUM SOLUS fiLIUS SIT VERBUM]
Circa verbum increatum quaero utrum solus Filius si t V erbum. Q u o d n o n: V e r b u m est notitia vel intellectio, ex praecedenti quaestione 1 ; sed non solus Filius est notitia v el intellectio; igitur etc. Praeterea, quod Filius non sit Verbum videtur, quia nascitur praecise de essentia Patris, quia aliter esset Filius alicuius alterius quam Patris. Sed Verbum non praecise nascitur de substantia Patris, secundum beatum A u g u s t i n u m, XV De Trinitate, cap. 15 dicentem 2 : « Verbum natum est de his omnibus quae sunt in se ipso, scilicet in Patre ». Sed in Patre et in memoria Patris sunt creaturae; igitur etc. A d opposi tu m: Tres sunt qui testimonium dant in caelo: Pater, Verbum et Spiritus Sanctus 3 • Igitur Pater, Verbum et Spiritus Sanctus sunt tres; igitur Pater non est Verbum nec Spiritus Sanctus. Et certum est quod Filius est Verbum; igitur etc.
5
10
15
(STATUS QUAESTIONIS]
Circa istam quaestionem primo supponendum est unum concessum ab omnibus, scilicet quod V erbum est genitum. Ideo primo videndum est quid est genitum in divinis; secundo quod 3 Verbum2] dicitur add. C, divinum add. F, dico add. G, in divinis add. EZ 5 intellectio] 6 intellectio J intellectus D, intentio E , etc. om. Z 7 quod om. F nascitur J intentio DE noscitur ABD 9 quam om. C . nascitur] noscitur ADE 10 beatum om. A 11 Ver12 scilicet] id est D, om. D in2 Patrel bum] esse add. E . est] non est D, esse FZ, om. ADE om. D ,, et om. G 14-18 Ad ... etc. om. (hom.) Z 15 qui om. ADG 17 non] nec D 22-1 (p. 229) quod ... tertio om. A 22 est2] sit D l Supra, d. 27, q. 2 (pp. 223ss.). n. 23 (PL 42, 1077; CCL 50, 496).
3
2 August., De Trinit., XV, c. 14, I Ioan. 5 :7.
20
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
229
illud genitum est Verbum; tertio de quo gignitur- propter secundum argumentum. Circa primum dico quod nullum absolutum in divinis est genitum, quia semper inter generans et genitum est realis distincs tio, secundum beatum A u g u s t i n u m, I De Trinitate l; sed nullum absolutum distinguitur realiter a quocumque in Deo; igitur etc. S i d i c a t u r quod V erbum est quasi genitum v el procedi t et gignitur secundum rationem, quamvis non secundum realem t o emanationem v el gignitionem, /§ c o n t r a 2 : illud quod non gignitur nisi secundum rationem, non gignitur realiter ex natura rei. Igitur si absolutum in divinis non gignitur nisi secundum rationem, non gignitur ex natura rei, et per consequens non est vere genitum nisi secundum falsum modum intclligendi. ts Praeterea, semper inter generans et genitum est distinctio, igitur quando aliquid gignitur secundum rationcm, inter generam et genitum est distinctio sccundum rationem. Sed ostensum est s u p r a, distinctione secunda 3, quod nullum absolutum in divinis a quocumque in divinis distinguitur secundum rationem, igitur non gignitur secundum rationem. Secundo dico quod illud gcnitum est persona relativa. Sed hoc non potest probari per rationem, sed est sola fide tcnendum. Et quod hoc sit tenendum patet multis auctoritatibus tam B i bI i a e q u a m S a n c t o r u m quas pertranseo quia notae sunt. 1 est] sit BCD 3 quod om. D 5 I Dc Trinitate om. B 9 et] ve! G , quamvis] quam A 10 non om. C 12-13 Igitur ... rei om. (hom.) DE 13 rei] ergo si absolutum add. F 14 falsum] tantum D, om. EZ 15 sempcr om. D distinctio om. D 16-17 igitur ... distinctio om. (horn.) G 17 genitum] non add. D 20 igitur ... rationem om. (hom.) EZ gignitur] distinguitur G 22 per] secundum E 23 Et quod] sedE tenen24 quam] et F dum] fide add. E , patet] in add. BC, om. C tam om. EF l August., De Trinit., I, c. 12, n. 26 (PL 42, 838s.; CCL 50, 65s.). Reliqua pars huius quaestionis usque ad distinctionem trigesimam, exclusive, vacat in codice A, tertia parte columnis rclicta alba. 3 Guillclmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, qq. 1-3 (ed. cit. II, 14ss., 54-69, 74-79).
2
230
LIBER I DIST. 27 Q. III
[0PINIO PETRI AUREOLI)
Circa secundum articulum 1 est tenendum quod illud genitum vere est Verbum. Sed qualiter hoc sit, diversi declarant diversimode. Unde quidam d o c t o r m o d e r n u s 2 dicit quod quia « Filius in divinis ernanat in esse conspicuo et obiectivo, ita s tamen quod vere et realiter capit esse, ideo dicitur Verbum ». Unde probat tres propositiones: « Prima 3 est quod in omni intellectione emanat et procedit, non aliquid aliud, sed ipsamet res cognita in esse obiectivo, secundum quod habet terminare intuitum intellectus. Secunda 4 est quod obiectum sit positum et for- 10 matum ac dictum intra mentem ubi conspicitur et ad quod cogitantis intuitus terminatur, est verbum mentis nostrae. Tertia 5 est quod Filius in divinis emanat in consimili esse conspicuo et obiectivo, sic tamen quod formatur vere realiter et capit esse reale». Ex quibus sequitur quod illud genitum in divinis est vere 1s Verbum. Prirnam propositionem probat i s t e a l i bi, sicut ipsemet dici t 6: « Hic videndum quod in actu intellectus de necessitate res intellecta ponitur in quodam esse intentionali conspicuo et apparenti. Primo sic: Non est magis formativus sensus interior aut 20 exterior quam si t actus intellectus; sed actus sensus exterioris poni t res in esse intentionali, ut patet in multis experientiis ». 2 articulum] argumentum BD 3 sit om. Z 5 quia om. F esse] eius G 6 et om. Z · dici tut] dici t G 7-8 propositiones... aliud om. D intellectione] intenti o ne EZ 10 sit positum et] sic ponit in G 11 ac] aut EF, ante Z intra] aliqua C ubi] ut BCD 11-12 cogitantis] constituitur D 14 formatur] formaliter BE, format G 15 vere] esse B 17 iste om. D sicut] sed BC 18 videndum] videbit C, valet DE, videlicet FGZ 19 intentionali] intelligenti D, intelligibili E 20 formativus] fortis D 22 expcrientiis] experimentis BE
Supra, p. 228, !in. 22 -p. 229, !in. 1. 2 Petrus Aureoli, In I Sent., d. 27, a. 2 (ed. Vaticanae 1596, I, p. 628 B). 3 Ibidem, (ed. cit. I, p. 622 F). 4 Ibidem, p. 626 F. 5 Ibidem, p. 628 B. 6 Petrus Aureoli, Scriptum superI Sent., d. 3, sect. 14, n. 31 (ed. E. Buytacrt, Franciscan Institutc Publications. Text Series, n. 3, St. Bonaventurc, N.Y. 1952, II, 696s.). l
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVI?-.'1S
231
« Prima
5
10
15
20
25
quidem quia cum quis portatur in aqua, arbores exsistentes in ripa moveri videntur. Iste igitur motus, qui est in oculo obiective, non potest poni quod sit ipsa visio; alioquin visio esset obiectum visus et videretur, et esset visus potentia reflexiva. Nec potest poni quod sit realiter in arbore vel ripa, quia tunc realiter moverentur. Nec potest poni quod sit in aere quia aeri non attribuitur sed arbori. Est igitur tantum intentionaliter, non realiter, in esse viso et in esse iudicato ». « Secunda experientia est in motu subito baculi et circulari in aere. Apparet enim quidam circulus in aere fieri ex baculo sic moto. Quaeritur igitur quid sit ille circulus qui apparet videnti ? Aut enim est aliquid reale exsistens in baculo, quod esse non potest, cum sit rectus. Aut in aere; quod non, quia circulus coloratus et terminatus in aere esse non potest. Nec est ipsa visio quia tunc visio videretur, et iterum visio non est in aere ubi circulus ille apparet. Nec alicubi intra oculum esse potest propter easdem rationes. Et ideo relinquitur quod sit in aere habens esse intentionale sive in esse apparenti et iudicato ». « Tertia experientia est de baculo fracto in aqua. Quarta de dualitate candelarum apparentium uno oculo elevato. Sunt enim duae in esse apparenti in tamen non est nisi una candela in esse reali. Quinta de coloribus colli columbae ». « Sexta de imaginibus quae videntur in speculo, aliquando quidem infra, aliquando in superficie speculi et aliquando extra in aere inter videntem et speculum, secundum quod sunt diversa 1 quis] aliquis Z 2 moveri] immovcri C igitur] est G, om. Z 3 non] nec G quod] quia Z 4 obiectum om. E videretur] videtur BD 6 tunc] arbor ve! ripa add. D 7 quia] iste motus add. D aeri] aere G attribuitur] tribuitur BCFG 8 iudicato] iudica10 aerei rivo G 9 et om. BD circulari] circulariter D, circuii G in2] moti D, om. G om. G circulus om. E 11 quid] quo C 12 enim om. D exsistens om. BD 13 cum] baculus add. D ·. quod] esse add. D non] potest add. D 13-14 coloratus] totus D, colocatus E 14 et] est D,, terminatus] terminativus Z est om. F 15 visiol videretur] dicitur D 17 aere] esse D 18 esse] aere Z et] in D, sive Z 19 est om. Z fracto] fracta G Quarta] est add. D 20 oculo om. G 21 duac] duo G candela om. Z 22 Quinta] experiemia est add. F colli om. E 23 Sexta] est add. F 24 quidcm 0111. D infra] infici E speculi] specialitcr B, om. F extra om. E
232
UBER I DIST. 27 Q. III
loca imaginis, de qui bus tractat P e r s p e c t i v u s 1, IV, V et VI libro. Talis autem imago, vel est species realis quae intimatur subiective in speculo, et hoc poni non potest, ut demonstrat Per s p e c t i v u s, libro IV 2 • V el illa imago ponetur ipsa vera res habens esse reale, et hoc esse non potest, quia facies non est s realiter infra speculum ubi species ipsa apparet. V el dicetur quod imago illa est visio exsistens in oculo vel aliquid aliud ibi exsistens, quod esse non potest, cum appareat infra speculum et in situ diverso, ut Per s p e c t i v u s 3 probat. Relinquitur igitur quod sit sola apparentia rei vel res habens esse apparens et intentionale, 10 ita ut ipsamet res sit infra speculum in esse viso iudicato et apparenti». « Septima experientia est in illo qui vi d et sole m; postquam enim avertit obtuitum apparent quaedam rotunditates lucidae ante oculos quae paulatim evanescunt, ut A u g u s t i n u s dicit, 1s XI De Trinitate » 4. « Octava autem in his qui aspexerunt aliqua multum rubea v el per cancellos; ex tunc enim aspicientes litteras v el ali qua alia, apparent eis rubea vd cancellata; quae quidem cancellatura vel rubedo non dubium quod non habent nisi esse intentionale et 20 apparens. Et universaliter qui negat multa habere esse intentio-------------
--- ----
----
--
.
--
1 tractat] tractatur BC Perspectivus om. D et om. BCDE 2 realis om. E intimatur] 8 cum appareat om. E est intra Z 4 ponetur] poneretur CF, est E 7 aliud om. EZ ·: situ] scitu B 9 igitur om. D 10 rei om. E , habens] solum add. E et] ve! F, om. BD 11 ipsarnet] ipsa E ·, in om. G viso] et add. E iudicato J distincto D 13 videt J vidi t Aureo/. 14 avertit obtuitum] advertitur intuitu D apparent] enim add. BD rotunditates] iucunditates G 15 quae] qui D ut] unde E, de quibus Z 17 qui] quae C aliqua om. D multum om. E 18 veli] ut E per om. FG cancellos] cancellata C, cancellatos DE ex] extra EZ tunc om. EZ 18-19 ex ... cancellata om. (hom.) C 19 quae quidem] quadam D 20 non!] est add. B quod] quin Z, 0111. G habent] habeant Z intentionale] intelligibile G 21-1 (p. 233) Et ... apparens om. (hom.) CD l Ibn al Hasan, Optica, IV-VI (ed. Base! 1572, pp. 102-230; reimpr. Johnson Reprint Corp., New York 1972, cum introd. D. Lindberg). 2 Ibidem, IV, c. l, n. 20 (ed. cit., pp. 113ss.). 3 Ibidem, V, c. 2, nn. 6-7 (ed. cit., pp. 128ss.). 4 August., De Trinit., XI, c. 2, n. 4 (PL 42, 986s.; CCL 50, 337).
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
233
naie et apparens tantummodo, et omnia quae videntur esse extra in rerum natura, negat omnem ludificationem et incidit in errorem dicentium quod omnia quae apparcnt sunt ». « Cum igitur sensus exterior ponat res in esse intentionale, et 5 similiter imaginatio. Nam pater meus imaginatus a me est ipsemet positus in esse intentionalc. Non enim est species quia tunc imaginatio non caderet super rem sed super speciem tantum, et esset potentia reflexiva, et multa alia inconvenientia sequerentur. Cum inquam ita sit de sensu interiori et cxteriori, relinquitur to multo fortius quod intellectus ponit res in esse intentionali et apparenti ». « E t s i d i c a t u r quod omnes istae apparentiae sunt in erroneis visionibus, ut secundum hoc vera visio non ponat res in esse intentionali sed erronea et falsa: t5 «Hoc quidem n o n v a l e t. Nam multo fortius vera visio debet hoc facere cum sit perfectior. Sed tamen non distinguitur imago seu res in esse apparenti a reali, quia simul coincidunt in vera vrs1one ». « Praeterea, illud quo anima geminatur et ante se constituitur 20 et ponitur conspicua in conspectu suo, videtur dare rebus esse obiectivum et intentionale, et conspicuum ac apparens. Sed dicit A u gusti n u s, XIV De Tri11itate, cap. 6 1 quod 'Tanta est vis cogitationis ut nec ipsa mens in conspectu suo se ponat nisi quando . ' etc. ». se cogltat 25 « Praeterea 2 , impossibile est quin apparitioni formali aliquid l omnia] alia EFZ esse om. F 5 meus om. C 6 intentionale] intentionali GZ 12 omnes] opiniones C 13 visionibus] divisionibus DC sccundum] per D 16 hoc om. E 17 seu] sive D quia] quae E 20 conspectu] conspicuo D rebus] plus D 21 obiectivum] obiectum B et2] ac Z ac] et BE, aut CD, ut G 23 cogitationis] cognitionis Z ut om. D ipsa om. E se om. E ponat] ponatur D 25 quin] quando D l August., De Trinit., XIV, c. 6, n. 8 (PL 42, 1041; CCL 50, 430). Petrus Aureoli, Scriptum super I Sent., d. 3, sect. 14, nn. 55-57 (ed. cit., II, 712ss.).
2
234
LIBER I DIST. 27 Q. III
appareat obiective. Sicut enim albedine aliquid albet et repraesentationc aliquid repraesentatur et pictura aliquid pingitur, sic apparitione aliquid apparet. Sed constat quod intellectio non est aliud quam apparitio quaedam formalis. Sicut enim visio est quaedam apparitio in oculo consistens, ita quod dum res videntur s apparent, secundum quod C o m m e n t a t o r dicit IV Metaphysicae, commento 23 1 , quod 'sunt quaedam dispositiones in quibus credimus sensum esse verum, et aliae in quibus credimus esse falsum, sicut dispositio rerum apparentium visui ex remoto et propinquo, in sanitate et infìrmitate, in vigore et debilitate, in 10 somno et vigilia. Idem enim apparet magnum in propinquo et parvum in remoto, et color apparet unus in propinquo et alter in remoto'. Ex quo patet, secundum eum, quod visio non est nisi apparitio quaedam; unde phantasia dieta est secundum Graecos a 'phanos' quod est apparitio. Et per consequens intellectio cum 1s sit quaedam spiritualis visio rerum et quaedam spiritualis appariritio, igitur relinquitur quod res capiant esse apparens. Non enim potest dici quod intellectio sit ita apparitio quod nihil appareat nisi ipsa. Alioquin intellcctio appareret et intelligeretur, nec cognosceretur aliquid extra per intellectum. Patet igitur a priori 20 quod omnis intellectio, immo omnis cognitio, est illud quo res apparent et ponuntur in esse praesentiali ». l aliquid albet] albw G 2 sic] in add. D 3 Sed] quod add. G intdlectio] in caelo C, intellectw Z 4 enim om. D visio om. E 4-5 quaedam ... apparatio om. (hom.) C 5 consistens] exsistens B 7 commento om. G quod] quae CG dispositiones] distinctiones CDEGZ 8 sensum 0111. E aliac] aliquae C, om. B 9 rcrum] et add. C 10 et! t>ln. G propinquo] et add. E in2 vigore om. E et3] in add. D in3J et D 11 etl) in add. DZ enim apparet] est apparens D 12 in! om. D 12-13 et 1 ••• remoto om. (hom.) F 13 nisi om. G 14 phantasia] phantasma Z dieta est] dicitur F 15 cum] quod D 16 quaedamiJ quidam C quaedam2 0111. DE 17 Non enim] undc non F 18 intellectio] intentio F, sed corr. FZ ita] ipsa D, il!a FZ quod2J qua D , appareat] apparet EF 19-20 cognosceretur] cognoscetur DF, om. G 19 intdligeretur] intelligeret DE nec] non D 20 per om. Z 21 immo] etiam add. D 22 praesentiali] repraesentabili C, principali DE, intentionali Z I
Averrocs, In Aristot. Metaph., IV, t. 24 (cd. luntina VIII, f. 43vb).
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
5
10
15
20
235
« Praeterea, etiam a priori constat quod intellectio est simillima rei de qua est. Aut igitur per hanc similitudinem res capit aliquod esse, aut denominari tantum. Sed non potest dici quod denominari tantum, sic quod esse in intellectu non sit nisi denominatio quaedam, sicut Caesar pictus denominatur a pictura; per hanc enim denominationem Caesar non est praesens picturae, nec sibi obicitur nec apparet. Igitur necesse est dicere quod per intellectionem tamquam rei simillimam res capiat quoddam esse, ita ut esse intellectum non sit denominatio sola, sed quoddam esse intentionale diminutum et apparens, iuxta illud C o m m e nt a t o r i s, IX Metaphysicae, commento 7, 1 qui ait quod intelligibilia dicuntur esse, non simpliciter, sed esse in anima et in cognitione ,. « A posteriori autem idem apparet. Constat enim quod intellectus fertur super rosam simpliciter, et experitur illam sibi obici obiective. Illud itaque quod sic obicitur, aut est species informans intellectum, aut actus intellectus, aut res facta per intellectum, aut res subsistens et praeter intellectum, aut omnes rosae exsistentes extra, positae tamen in esse intentionali et apparenti quasi una rosa totalis •· «Non potest autem dari primum 2 , videlicet quod sit species rosae exsistens in intellectu. Cum enim illud obiciatur intellectui et cernatur ab eo, aut ibi sistit intellectus, et hoc poni non potest quia non intelligeretur res extra, sed tantum species; et iterum 3 dici] poni G 4 sic om. E esse] est E in om. D 6 praesens] prius G 7-8 intellectionem] intentionem G 10 diminutum] distinctum Z, om. E apparens] apparet F 11-12 intelligibilia] intelligentia EF, intcllecta Z 12 dicuntur E non] nisi EG esse2] est E et om. DE 1• in2] non G 13 cognitione] praeterea add. F 14 autem] iterum D, om. F 15 fertur] refertur C rosam] et add. G experitur] experiet D sibi om. E 16 sic] ita F, om. Z .. aut om. C 18 et om. Z . aut2] autem E exsistentes om. F 19 tamen] tam E. om. DG et] quam E 20 totalis om. F 22 illud om. D obiciatur] in add. B 23 hoc] 24 intelligeretur] intelligetur D extra] esse D tantum om. E illud E
2
l Averroes, In Aristot. Metaph., IX, t. 7 (ed. luntina VIII, f. 109ra). Supra, lin. 16-17.
236
LIBER I DIST. 27 Q. Ill
scientia esset de speciebus, nec ista propositio esset vera 'rosa est flos', quia species rosa e non est species floris; aut non sistit in illa specie intuitio intellectus, sed protenditur mediante illa ad rem et tunc habetur intentum; res enim illa exsistens in ultimato intuitu per modum apparentis, est illa de qua est praesens mquisitio « Nec potest etiam poni 1 quod sit ipse actus intellectus rosa illa apparens; tum quia intellectus primo cemeret suum actum et mediante co cemeret obiectum, et per consequens non intelligeret res directe; tum quia rediret error C o m m e n t a tori s quod sit unus intellectus in omnibus 2 ; certum est enim quod rosa illa apparens non est nec multiplicari potest, et ita est una in me et in te, et per consequens subiectum eius, quod est intellectus possibilis, esset idem in me et in te, non multiplicatum « Nec potest etiam poni 3 quod sit aliqua res facta per intellectum in esse reali; tu m quia intellectio est operati o immanens, ex qua non sequitur aliquid activum, ut patet IX Metaphysicae 4 ; tum quia, si aspectus intellectus sistit in illa re, scientiae erunt de illis rebus et non de rebus extra, et propositiones non erunt verae quia intellectus concipiendo subiectum formaret aliam rem et aliam concipiendo praedicatum et sic una non erit alia ». « Nec potest dici 5 quod sit aliqua res intellectionem praecedens habens aliquod esse reale; tu m quia destructis omnibus rosis 4 enim 3 protenditur J praetenditur Z 2 floris J fio rum D 1 specie bus J species E praesens] prius G est!] de add. Z 5 intuitu] intcllectus D, intellectus add. E om. E 9 cerneret] 8 illa om. D intellectus om. D cerneret] cernet CFG 7 ipse] ipsius E 10 tum ccrnet CG obiectum] absolutum BC, album D per consequeru] mediante eo D 12 estl] esset B 11 omnibus] hominibus add. Z om. CD quia] et D rediret] actus add. D 16 reali] et in actu 15-16 intellectum] et add. D 14 inl om. D 13 quod est om. Z 19 rebus! 18 si om. E sistit] consistitE 17 ex] de D activum] actu EZ add. D 22 aliqua] alia B, om. E res] per add. D intellectionem] intellectum G, om. E non2 om. G intentionem Z
t. 4
23 aliquod l aliquid E
destructis l destruit G
2 C( Averroes, In Aristot. De anima, III, l Supra, p. 235, lin. 17. 3 Cf. supra, p. 235, lin. 17. 5 (ed. F. S. Crawford, pp. 401ss.). 5 Supra, p. 235, lin. 18. Aristot.,Metaph., IX, c. 9, t. 16 (1050a 23- b 2).
5
10
15
20
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
237
particularibus, remaneret rosa simpliciter, contra dictum P h il o s o p h i in Praedicammtis 1, qui ai t quod destructis primis impossibile est aliquod aliorum remanere - et loquitur de secundis substantiis -; tum quia redirent ideae Platonicae; ponebat enim s Plato hominem subsistentem illum qui terminat aspectum intellectus concipientis hominem simpliciter; et vocabat ista 'per se hominem' et 'per se rosam' quasi formas naturales per se subsistentes, et has dicebat 'ideas'; tum quia praedicationes falsae erunt, sicut argutum est dc aliis, nec defìnitiones aut scientiae essent de 10 rebus exsistentibus extra, sicut P h i l o s o p h u s arguit, VII 2 Metaphysicae ; unde secundum veritatem intellectus nihil sciret de rebus quae sunt inter nos, si illa quae terminant aspectum intellectus considerantis naturas rerum simpliciter sint aliquid habens esse reale». 1s « Igitur relinquitur ut detur ultimum, videlicet quod non habeat nisi esse apparens et intentionale, ut sic omnes rosae, quae in esse reali distinctae sunt, ponantur in esse, non reali, sed intentionali una totalis rosa. Et sic salvantur omnia quae inducta sunt, nam rosa illa est idem realiter cum omnibus rosis, quia illa con20 specta conspiciuntur omnes rosa e ut unum non ut distinctae; et ita scientia est de rebus et praedicatio et defìnitio, et res cognoscuntur directe ». 1 remaneret] remanet E 1-2 dictum Philosophi] Philosophum Z 2 quod] quia D primis] substantiis add. E 3 aliquod] aliquid E 4 ponebat] probat D 6 concipientis] concipientem D vocabat] volebat EG 7 et om. BEZ quasi om. D formas ... se2] formas et naturas simpliciter D 8 tum J tunc G praed.icationes] propositiones Z 9 essent] crunt E 12 inter] intra DCD si] sedE terminant] determinane G aspectum] aspectus EFZ 12-13 intellectus om. D 13 considerantis] concipientis E naturas] naturam D sint] sicut D, sunt Z 15 ut] nec add. D 17 non om. BCDG reali2J apparenti Aureo/. sed] et BCDG 18 inducta] dieta C 19 realiter otn. F 20 conspiciuntur] conspiciantur C, aspiciuntur E 21 ita] illa BCD 21-22 cognoscuntur] rea>gnoscuntur D, et add. G
l Aristot., Praedicamenta, c. 5 (2b 5-6). 15, t. 53 (1039b 31 - 1040a 2).
2
Aristot., Metaph., VII, c.
238
LIBER I DIST. 27 Q. III
« Apparet igitur a priori et a posteriori quod per intellectum res cognita capit quoddam esse apparens et intentionale ».
(CONTRA OPINIONEM PETRI AUREOLI)
I sta o p i n i o quantum ad conclusionem, pro qua rationes priores sunt adductae, videtur mihi falsa. Quia tamcn pauca vidi de dictis i s t i u s d o c t o r i s, - si enim omnes vices quibus respexi dieta sua simul congregarentur, non complerent spatium unius diei naturalis -, ideo contra opinantem istum non intendo multa arguere. Possem enim levitcr ex ignorantia dictorum suorum magis contra verba quam contra mentem suam arguere. Quia tamcn conclusio, sicut sonat, apparet mihi falsa, arguam contra eam, sive argumenta procedant contra mcntem opinantis sive non. Possent autem contra istam conclusionem adduci aliqua argumenta quae feci, d i s t i n c t i o n e t r i g e s i m a s e x t a 1 istius libri, contra unam opinionem de esse cognito, quam materiam tractavi, et fere omnes alias dc primo l i br o antequam vidi opinionem hic rccitatam. Pracdicta argumenta quaerat ibidem et applicet qui voluerit. Sed ad praesens arguo primo sic 2 : quacro dc ilio esse apparenti et intentionali, aut habet esse obiectivum tantum ita quod nullibi habet esse subiectivum, aut alicubi habet esse subiecti5 pauca] dieta add. F 6 de dictis 1 quod] quia Z 2 cognita] recognita D om. F vices] voces CG 7 respexi] respexit C 8 naturalis om. E.' non intendo] nolo Z 9 multa] multum Z leviter om. D 10 magis om. B quam] et non D 12 procedant] procedunt BC 13 aliqua] multa E 14 trigesima sexta] vigesima scxta GZ 15 istius] 15-16 matcriam] mulhuius Z contra 0111. Z unam] illam F, om. Z opinionem om. Z 17 quaerat] quaere D, ut add. CG 18 applicet] hic add. Z 19 praesens] tumD prius G primo om. F l Cf. infra, d. 36, q. un. (pp. 530-532) et non d. 26 sicuti invenitur in cditione Lugdunensi. Ex his verbis Guillelmi apparet eum pauca 'ordinavisse' post hanc distinctionem. 2 Verba Guillelmi: « quaero... frustra ponitur • (p. 241, lin. 14) citantur verbotenus ab Adam de Wodeham, In I Sent., Prol., q. 4 (cod. Camb. 281/674, f. 115va-vb).
10
ts
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
5
10
15
20
25
239
vum. Primum non potest dari, tum quia tunc per sensum numquam vera qualitas apprehenderetur, vel in sensatione duo obiecta apprehenderentur, scilicet qualitas realis et illud habens esse obiectivum tantum. Tum quia nihil est obiectum sensus per se et proprium nisi sensibile reale. Tum quia tale non est nisi ens rationis; sed ens rationis non est per se apprehensibile a sensu. Secundum etiam non potest dari quia illud quod alicubi habet esse subiectivum, quando habet esse subiectivum, est vere ens reale et non tantum intentionale. Igitur si tale esse apparens et intentionale haberet esse subiectivum, vere esset ens reale. Praeterea, si habct esse subiectivum, necessario est substantia vel accidens, et per consequens necessario erit ens reale. Praeterea, quaero de ilio esse apparenti in quo albedo constituitur quando albedo videtur: aut est idem realiter cum albedine, aut non est idem realiter. Si d i c a tu r quod sit idem realiter, c o n tra: quando aliqua sunt idem realiter, illa sunt simul generatione et corruptione, secundum P h i l o s o p h u m, IV Metaphysicae 1; et per consequens quandocumque fieret illud esse apparens, fieret ipsa albedo. Similiter, quandocumque aliqua sunt idem realiter, impossibile est unum esse rcliquo non exsistente. Sed hoc - demonstrando albedinem - potest esse hoc - demonstrando illud esse apparens- non exsistente, quia aliter illud esse apparens esset sine visione. Similiter albedo est sine visione, igitur albedo et illud esse apparens non sunt idem realiter. 1 Primum] enim add. C potest] debet G tum] modo D, tunc G tunc om. E 1-2 numquam] nulla E 4 tantum om. Z Tum] t une G .. se om. D 5 Tum] tunc G, om. B tale om. F 7 etiam] autem F, simpliciter add. C alicubi] alibi G 8 subiectivumi] obiectivum E quando ... subiectivum2 om. (hom.) E 9 ens om. E .. tanrum om. E 10 et om. D 11 habet] haberet E subiectivum] obiectivum E 10-12 Praeterea ... reale om. (hom.) B 15 est idem realiter om. E idem] verum C 16 realiter om. E 17 sunti] sint B, ad add. D 21 est om. B 22 hoc] sed add. G 23 essei om. E exsistente] inexsistente Z . aliter] reali24 Similiter... visionc2 om. (hom.) C 25 esse] est C . rcaliter] et add. F ter add. D l
Aristot., Metaph., IV, c. 2, t. 3 (1003b 26-30).
240
LIBER I DIST. V
Q. III
Si non sunt idem realiter, et certum est quod neutrum est pars alterius, igitur differunt totaliter et secundum se tota. Ex quo arguo sic: quando aliqua secundum se tota differunt, si ve sint distinctae res sive unum sit res absoluta et aliud ens rationis, illa res absoluta potest- saltem per potentiam divinam- apprehendi a potentia cuius est per se obiectum, ilio alio non apprchenso. Igitur potest albedo apprehendi a visu, illo esse apparenti non apprehenso. Et per consequens ad hoc quod sentiatur, non requiritur tale esse apparens medium, et per consequens frustra ponitur. Praeterea quaero: aut ipsa albedo vere apparet sensui aut non. Si non, igitur non videtur, quod est manifeste falsum. Si apparet, et praeter hoc esse apparens apparet, igitur sunt hic duo apparentia et prospecta. Ex quo arguo sic: quandocumque sunt duo apparentia alicui potentiae, qua ratione unum istorum fìt in esse apparenti et reliquum. Igitur si albedo sit in esse apparenti aliquo modo distincto ab albedine, eadem ratione illud esse apparens fìet in esse apparenti aliquo modo distincto, et per consequens erit processus in infìnitum in talibus, quod est manifeste inconvcmens. E t s i d i c a t u r quod illud esse apparens apparet per se ipsum sine omni medio, c o n t r a: quando aliquid est aequc per se obiectum alicuius potentiae sicut aliud, si illud aliud potest apparere potentiae sine omni medio inter ipsum et actum potentiac, eadem ratione per se obiectum poterit apparere potentiae sine omni medio inter obiectum et actum potentiac. Igitur albedo po--------------------------
------
l Si... realiter om. (hotn.) EG 3 quando] quandocumque D tota] non add. D 5 potentiam] absolutam add. F 6-7 a ... visu om. (hom.) D 7 visu] viso B 13 et] quod G 14 et] ve! B prospecta] prospectiva E ·· praeter] realiter C igitur om. E hic duo om. E quo] quibus E , sunt om. G 15 potcntiae] positivae G qua] quali C fit] sit CE 16 sit] 18 fiet] fieret E per consequens om. G 19 erit] esset D in2 talibus om. Z fit F 19-20 inconveniens] falsum D 21 Et om. FZ 22 omni] alio add. F 23 si] cum C, sicut D, om. G illud om. DG aliud2 otn. G 25 poterit] potest EFZ 26 inter] ipsum add. Z potcntiae 0111. E
5
10
15
20
25
241
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
terit videri sine omni esse apparenti medio inter albedinem et visionem; igitur frustra ponitur tale esse apparens medium. Praeterea, quod immediate terminat actum alicuius potentiae non requirit aliquod medium ad hoc quod apprehendatur a pos tentia; sed albedo immediate termina t actum videndi; igitur non requirit tale esse apparens medium. Praeterea, quando aliquid apprehenditur naturaliter ab aliqua potentia successive sine duobus, ita quod primo sine uno et postea sine alio, potest per divinam potentiam apprehendi sine utroque 10 illorum, ita quod nullum eorum apprehendatur. Sed idem obiectum, scilicet albedo, primo apprehenditur sine esse apparenti vero, postea sine esse apparenti falso, sicut manifeste patet per e u m 1• Igitur potest sine omni esse apparenti apprehendi et per consequens frustra ponitur. 1s Contra secundam propositionem 2 posset argui ex praedictis, quia si non in omni intellectionc fiat tale esse apparens, patet quod tale esse non est universaliter verbum mentis nostrae. Ideo d i c o b r e v i t c r quantum ad istas duas propositiones guod prima 3 universaliter accepta est falsa. Unde dico primo quod in 20 nulla notitia intuitiva, nec sensitiva nec intellectiva, constituitur res in quocumgue esse quod sit aliquod medium 4 inter rem et actum cognoscendi. Sed dico quod ipsa res immediate, sine omni medio inter ipsam et actum, videtur vcl apprehenditur. Nec plus est aliquod mcdium inter rem et actum propter quod dicatur 2s res videri, quam est aliquod medium inter Deum et creaturam 2 ponitur om. G 5 sed] sicut C immediate om. BCD 8 successive om. E primo] prius FZ 10 eorum] illorum BCE 11 apprehenditur] apprehendi G 12 sine om. E 15 praedictis] dictis F 16 si non] sine C in] sine E, om. C intel!ectionc] intentione DE esse] ens BCG 17 esse] apparens add. Z universaliter om. D 18 quod] quia E 19 prima] videtur add. D in om. E 20 nulla] illa C 21 res] ratio C aliquod om. E rem] rationem E 23 ve! om. (Tac.) C 24 dicatur] dicis B 25 res om. E creaturam] creaturas F I Supra, p. 230, !in. 18 -p. 238, !in. 2. 2 Supra, p. 230, lin. 10-12. Supra, p. 230, lin. 7-10. 4 C( F. Kelley, c Some Observations on Ockham's Jictum Theory and esse obiectivum in Hervaeus Natalis, • Franciscan Studies, 38 (1978).
3
0CKHAM, OPERA
THEOL.
IV
16
242
LIBER I DIST. 27 Q. III
propter quod dicatur Deus 'Crcator'. Sed sicut co ipso quod Deus est et creatura est, - quia creatura non posset esse Deo nonexsistente --, dicitur Deus 'Creator', ita quod realiter est Creator sine omni medio. Ita, eo ipso.quod res est et notitia talis est, dicitur res sin e omni medio videri v el cognosci. N ec est aliquod s aliud ibi visum nisi ipsamet res sicut nihil imaginabile est Creatar nisi Deus. Secundo dico quod per notitiam abstractivam immediate sequentem notitiam intuitivam nihil fìt nec aliquid capit esse praeter ipsam notitiam abstractivam, quia idem totaliter et sub eadem 10 ratione est obiectum notitiae intuitivae et abstractivae immediate sequentis. Igitur sicut nihil est medium inter obiectum intuitive cognitum et ipsam notitiam intuitivam, ita nihil erit medium inter obiectum et notitiam abstractivam. Tertio dico quod quando est aliqua notitia abstractiva qua 1s habetur universale in intellectu, potest probabiliter utrumque teneri, scilicet quod aliquid est medium vel quod nihil est medium. Si ponatur medium, potest probabiliter dici, sicut d i c tu m e s t p r i u s 1, quod illud medium non est nisi quoddam fìctum commune omnibus singularibus quod intelligitur, et tunc illa in- 20 tcllcctione nullum singulare intelligitur. Vel potest dici quod est quaedam intellectio animae habens esse subiectivum in anima distincta realiter ab omni alio obiecto animae. Potest etiam dici probabiliter quod nihil tale est medium, sed quod tunc univerl Deus!J et add. B 2 est! om. BCDG add. E, etiam add. F : ipsol quomodo G et] ve! D
3 realiterl formaliter D 4 Ital quod 5 resl esse add. E . cognoscil concipi Z 6 sicutl similiter B 8 abstractivaml absolutam E 9 nihill sic add. D 10 quial quod BC .. totaliter] realiter D 11 et om. D 12 sequentis l sequentur D . intuiti ve l et add. D 13 intuitivam om. F eritl est EZ 14 notitiaml abstractivam BC, om. G 15 est om. D 17 scilicet l id est E 19 quoddam l quid C 20 il la] illud G 20-21 intellectione l intenti o ne E 22 intellectio l intentio EG 23 alio om. E obiecto l absoluto D 24 nihil om. E quod2l quia E l Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 8 (ed. cit. II, 271-292).
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
243
sale est ipsamet cognitio confusa terminata immediate ad omnes res singulares quibus est communis et universalis secundum modum quem a l i b i r e c i t a t i v c declaravi 1• Sicut quidquid dico de tali esse fìcto ponendo vel non ponendo r e c i t a t i v e s d i c o, quamvis hoc non explicite semper. Quarto dico quod non omne verbum est tale esse apparens. Quia, sicut ostensum est i n priori q u a es t i o n e 2, omnis intellectio est verbum; sed non omnis intellcctio est tale esse apparens; ideo etc. 10 Ad argumenta prioris opinionis est respondendum, ex quibus responsionibus forte apparebunt aliqua contra mentem dicentis. Non tamen sum ccrtus quia non vidi eum in aliis locis de ista materia. Ad primum 3 dico quod actus sensus exterioris non ponit res ts in esse intentionali, ita scilicet quod praeter actum sentiendi et rem extra sit aliquod esse intentionale medium, tamen propter hoc quod actus sentiendi ponitur in esse reali, ipsa res extra potest denominari 'sentiri' sine omni sibi advenienti, nisi forte per praedicationem secundum unam opinionem. Sed hoc non fìt nisi 20 per actum intellectus, sicut aliquid advenit Deo ex hoc quod creatura ponitur in esse reali. Et si sic intellexit iste opinans, non discordo ab eo, tamen verba sua praetendunt primum intellectum. Ideo respondeo ad pro bationem. Ad primam experientiam 4 dico quod quando aliquis portatur in aqua, nullus motus est in 2s oculo nec obiective nec subiective, quia nullus motus est ipsarum 2--3 modum om. B 3 Sicut] sic D, sed F 6 est om. G 7 priori] praecedenti Z 8 esse] ens Z 9 ideo] igitur D, om. Z 10 rcspondendum] dicendum Z 11 apparebune] apparebit B 14 sensus cxtcrioris l secundus exterior D poni t l potest C 16 extra om. D esse] ens E, om. D intcntionale om. D 17 quod] eo add. E, eo quod add. Z 21 Et] sed Z si om. CD 24 quod om. Z 20 actuml actus E aliquid om. Z Dcc om. E 25 necl om. D est om. E ipsarum] iilorum B
Guillelmus de Ockham, Expositio in Periherm., prooem., § 6 (ed. cit., II, 351s.). 2 Supra, d. 27, q. 2 (p. 207, lin. 14 - p. 208, lin. 24). 3 Supra, p. 230, !in. 20-22. 4 Supra, p. 231, !in. 1-8. l
244
LIBER I DIST. 27 Q. III
arborum. Tamen ista propositio 'arbores moventur' est obiective in intellectu, et bene verum est quod intellectus potest formare propositiones et eis assentire vel dissentire, sed hoc non est ad propositum. E t s i d i c a t u r quod non tantum arbores videntur mo- s veri ipsi intellectui sed etiam sensui, in tantum quod etiam videntur moveri brutis animalibus quae nullam habent cognitionem intellectivam: D i c e n d u m q u o d si ista propositio 'arbores videntur moveri sensui' sic intelligatur quod aliquis motus, sive realis sive 10 quicumque, apprehendatur a sensu, falsa est. Quia nullus motus nisi realis, vel qui potest esse realis, apprehenditur a sensu, sicut nulla albedo nisi realis, vel quae potest esse realis, apprehenditur a sensu. Et ideo nullus motus nec realis nec apparens constituitur per sensum, nec aliquis motus quicumque apparet sensui. 1s Si autem praedicta propositio intclligatur sic quod in sensu est aliqua apprchensio vel apprehensiones diversorum obiectorum virtute quarum a sentiente possunt elici consimiles opcrationes operationibus elicitis a sentiente corpus vere motum, tunc vera est propositio. Ex hoc tamen non sequitur motum aliquem appa- 20 rere, sed sequitur quod in sensu sunt apprehensiones aequivalentes quantum ad operationes eliciendas apparitioni vel visioni qua motus apparet, ilio modo loquendo quo ponitur motus posse videri. Et confirmo istam responsionem, quia non plus sequitur 'ar- zs bores apparent moveri, igitur aliquis motus apparet vel habet esse obiectivum', non plus quam sequitur 'arbores apparent mo1 moventur] moveri est G obiective] subiective G 2 bene] unde G 3 ve!] et F, nec G est] multum add. D ad] apud G 6 ipsi] ipso BC, om. Z etiaml] ipsi add. E in tantum] intellectum G etiam2 om. D 9 Dicendum] est add. D si om. B 11 quicumque] quaecumque C a om. E 12 realislj realiter G a sensu om. E 12-13 a... apprehenditur om. (hom.) D 13 apprehenditur] apprehendatur C 18 operationes om. E 20 aliquem] mere G 21 sunt] plures add. EZ apprehensiones] apparitiones BC 22 eliciendas] elicitas CEZ 23 ponitur om. E posse] posset E 25 quia] quod Z 25-27 arbores ... sequitur om. (hom.) B 26 apparet ve! om. Z 27 non plus om. D
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
245
veri realiter, igitur aliquis motus realis apparet vel habet esse obiectivum', guia est consimilis modus arguendi. Sed secunda consequentia non valet secundum omnes, igitur nec prima. Et ideo dico quod quando conceditur quod arbores videntur realiter vel motu reali moveri, non est concedendum quod aliquis motus realis apparet, sed conceditur guod habet apprehensiones aequivalentes guantum ad operationes eliciendas apprehensionibus quibus apprehenduntur arbores moveri veraciter. Ita consimiliter est dicendum deista 'arbores videntur moveri', et ita nullus motus 10 est intentionaliter, non plus quam realiter, in esse viso vel in esse iudicato per sensum, quia nullus motus videtur. Secundo confirmo istam responsionem guia si motus aliquis ibi videtur, et non motus realis, igitur tantum motus habens esse obiectivum. Sed magis distinguitur motus talis intentionalis a 1s motu reali quam ab albedine vel nigredine. Igitur per visionem talis motus intentionalis non plus iudicaret ibi esse motum realem quam albedinem vel nigredinem realem, quod isti negant 1• Ideo dico quod nullus motus ibi videtur. Quia tamen illae arbores, propter motum exsistentis in navi qui non movetur nisi ad motum 20 navis, in diversa distantia et aspectu videntur ab exsistente in navi, ideo videntur arbores illae moveri. Ita quod istae propositiones aequivalent 'arbores, sine omni medio producto vel facto in quocumque esse reali vel intentionali, videntur successive in diversa l apparet om. E 1-2 ve! ... obiectivum om. Z 2 est om. D 3 consequemia] 4 quodl om. F quando] non G quod2] quia G conclusio B, om. F sccundum] quia D 8 m o veri om. E vcracitcr] rea!iter C lta consimilitcr] id est to7 elicicndas] elicitas CE taliter D 9 videmur] audcntur C et om. E 10 intentionalitcr] imcntionabiliter Z non om. E inl essei viso om. D 11 iudicato] subiectivo D per] secundum EFZ sensum] quam G 12 quia] quod D 14 magis] tantum E distinguitur] distinguuntur BE, magis add. E talis] tales DCD, illae Z, om. E intentionalis] intentionales DCEZ, intellectuales D 15 quam] quantum E ve!] et D 16 talis om. D imemionaiis] intellectualis D iudicaret] indigeret D realem om. E 17 realem om. E 19 exsistentis] cxsistcntem G 20 in l] et D vidcntur] videretur D 22 aequivalent] acquivalcant BCFZ amni] motu add. E
l
Supra, p. 231, !in. 2-8.
246
LIBER I DIST. 27 Q. III
distantia et aspcctu ab oculo moto ad motum navis' et 'arbores videntur oculo moveri'. Et ideo sicut ex prima propositione non sequitur quod aliquis motus intentionalis appareat, ita nec ex secunda. E t s i d i c a t u r quod non cuilibet tali oculo videntur arbores moveri, quia multi videntes iudicant et sciunt quod non moventur, d i c e n d u m q u o d h o c est propter intellectum qui iudicat quod non movcntur, vel si hoc contingat in brutis vel ratione carentibus, hoc est propter aliquam apprehensionem impedientem actionem alicuius causae naturalis. Qualiter tamen hoc possit fieri, declarare propter brcvitatem omitto. Per idem dico ad secundam cxperientiam 1 quod nullus circulus apparet oculo. Intellectus tamen aliquando credit istam propositionem esse veram 'circulus est in aerc'. Sed oculo nullus circulus apparct nisi aequivalenter, hoc est, habet apprehensionem vel apprehensiones aequivalentes guantum ad operationes eliciendas apprehensioni vel apprehensionibus circuli. Qualiter tamcn hoc possit fieri, longum foret declarare. V erumtamen ex dicendis in ista quaestione studioso poterit aligualiter apparcre. Quod autem infertur in isto argumento quod « circulus ille est in aere habens esse intentionale sive in esse apparenti et iudicato », est simpliciter falsum sicut sonat, quia nihil est imaginabilc 1 etll ab add. G 6 quial quod C iudi3 sequitur om. D appareat l apparet E cant om. D et sciunt om. G non om. G 7 moventur l movetur C, videntur moveri E dicendum] est add. D 7-8 dicendum ... moventur om. (hom.) G 8 iudicat] motum add. D moventur] movetur C contingat] contingit F 9 hoc om. E aliquam] actionem add. E 10 Qualiterl qualitercumque E hoc] huius G 11 possit] posset F fieri] si est B, similitcr add. E amitto] omittam EFZ 13 apparetl in re add. E 13-14 apparcr... circulus om. (hom.) D 14 oculo] oculus G 15 circulus om. E hoc] id Z 16 elicicndas] clicitas C 17 apprehensioni ... circuii] apprehendcnti ve apprehendentibus circulis E 18 possit] possct FZ diccndis l praedictis D 19 studioso] studiose CE aliqualiter l a!iter G, de'Clara re add. E 20 Quodl] quia E autem] alibi C illc om. E 20-22 circulus ... iudicato om. Z 21 apparenti] inapparcnti E 21-22 iudicato] indicato D 22 est!] ibi est add. Z simpliciter om. E falsum om. CG , sicut] igitur C quia] quod EG l
Supra, p. 231, !in. 9-18.
5
10
15
20
L'TRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
247
in aere nisi reale. Quia si habet esse in aere, aut subiectivum aut obiectivum. Si subiectivum, est reale. Si obiectivum, hoc est impossibile, quia aer non est cognitivus nec volitivus. Unde circulus ille non est in aere etiamsi esset ponendus. Nec sequitur 'iudicatur s esse in aere, igitur est in aere', non plus quam sequitur 'Deus iudicatur esse corpus, igitur Deus est corpus'. Et ex isto posset ratio deduci ad oppositum magis quam ad intentum suum, quia sicut propter hoc quod circulus iudicatur esse in aere non sequitur circulum esse in aere nec realiter nec intentionaliter, ita propter hoc 10 quod circulus iudicatur esse, non sequitur circulum esse nec realiter nec intentionaliter. Per idem ad tertiam experientiam 1 quod nulla fractio est per sensationem, quamvis per intellectum ista propositio credatur esse vera 'baculus est fractus', et in sensu est apprehensio vcl apprehen15 siones aequivalentes ad causandam talem credulitatem in intellectu qualem causaret sensatio si baculus esset extra aquam et apprehenderetur et esset fractus. Per idem ad quartam 2 quod est ibi sensatio vel sensationes aequivalentes, quantum ad operationes eliciendas sive in intellectu 20 sive in potentia exteriori vel interiori, sensationi vel sensationibus duarum candelarum realiter exsistentium. Nec sunt ibi duae candelae in esse apparenti quod esse apparens mediet inter sensationem vel sensationes et ipsam candelam vel partes candelarum. Intelligendo tamen quod sunt duae candelae in esse apparenti isto 1-2 Quia ... reale om. (hom.) E esse] sicut add. BC, sic add. D 3 aer] aut C 5 in! aerei om. E iudicatur] videtur D 6 corpus!] Deus C Deus om. Z corpus2] Dcus C, motus add. G posset] possit BC, 8 iudicatur] indicatur D poterit E 7 quam om. B ad2 om. G intentum] intellcctum BD 9 nec om. D 9-11 ita ... intentionaliter om. (hom.) E 10 iudicatur] indicatur D, om. C 14 ve!] ut C 15 credulitatem] unitatem G esse!] in aere add. D esse2] in aere add. D 17 fractus] qu.mtum add. E 18 quod] 16-17 apprehenderetur] apprehendetur BCDE 19 in om. D 20 in om. D potenquae G, sicut add. BCD sensationes] apparitiones B tia] sensu Z interiori] inferiori G 21-23 realiter ... candelarum om. (hom.) C 22 csse2] est G mediet] praeter D, inesset E inter om. D l reale] et add. G
2 Si2 obiectivum2] sit obiectum E
l
Supra, p. 231, li n. 9.
2
Supra, p. 231, lin. 19-22.
248
LIBER I DIST. 27 Q. III
modo quod sit ibi iudicium quo iudicantur esse duae candelae, potest concedi in intellectu et aequivalenter in sensu. Sed ex hoc non sequitur quod sit aliquid quocumque modo aliud a candela et partibus ipsius et ab actu cognoscendi in potentia. Ad quintam 1 dico quod ubicumque fuerint illi colores, vere sunt ibi colores realiter exsistentes. Utrum autem fuerint in collo columbae subiective vel in aere propinquo est magis dubium, et utrumque potest teneri probabiliter. Sed de isto dicetur in secu n d o 2 ubi tractabitur de speciebus quae ponuntur in medio et in potentiis cognitivis. Unde idem est iudicium de illis coloribus colli columbae et de rubedine causata in pariete ex transitione radii solaris et de aliis quae ab aliquibus vocantur species. Ad sextam 3 dico quod ipsamet res videtur in speculo et non imago ipsius 4 • Et dico quod ipsamet res non est infra speculum, nec aliquod visum est infra speculum, tamen per intellectum potest iudicari esse infra speculum. Sed ad hoc nihil imaginabile requiritur nisi res quae intelligitur et speculum et ceterae res exsistentes realiter et ipsum iudicium exsistens subiective in anima quod nec intentionaliter nec realiter est infra speculum. Et isto modo si sensus haberet iudicium distinctum a sensatione, posset sine medio iudicare rem esse in speculo, nihil causando nec inten1 sit] fit F iudicium] indicium D iudicantur] iudicatur BEG, indicantur DZ esse] ibi add. BCF 3 aliud] quod E 4 ipsius] eius E 5 fuerint] fiunt D 6 exsistentes om. E . fuerint] fiant D, sint FZ 7 subiective om. Z propinquo] subiectivc add. E est] videtur F magis] magnum EZ 8 utrumque] utrum D probabiliter] realiter B 9 tractabitur] tractatur C quae] an Z 10 illis om. G 10-11 coloribus] in add. Z 11 colli] collo Z transitione] conspi-ne D, om. C 12 radii solaris] radiorum solarium Z et om. C 13 dico] dicendum E 14 ipsamet] ipsa E infra] intra Z 15 aliquod] aliquid FG est] eius F 15-16 nec ... specu!um om. (hom.) Z tamen ... speculum om. (hom.) B 16 iudicari] videri D 17 etl) ve! B 18 iudicium] indicium D 19 quod] quia F necl] 21 sine] omni non Z intentionaliter] secundum intentionem E est om. E infra] intra Z add. BCG nihil] nec B causando] iudicando Z
Supra, p. 231, !in. 22. 2 Guillclmus de Ockham, Sent., II, q. 18 3 Supra, p. 231, !in. 23- p. 232, !in. 12. 4 Cf. Guillelmus de Ockham, Sent., II, q. 18 L. 1
C-L.
5
10
15
20
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
249
tionaliter nec realiter nisi illud iudicium. Tamen realiter iudicaretur ipsa res esse infra speculum propter hoc quod illud iudicium est. Immo propositiones aequivalerent 'illud iudicium est in oculo, nullo alio causato in quocumque esse reali vel intentionali' s et 'res iudicatur esse infra speculum'. E t s i d i c a t u r quod si ipsamet res modo iudicatur esse infra speculum et prius non, igitur modo habet esse iudicatum quod prius non habuit; et non habet esse reale quod prius non habuit, igitur habet modo esse intentionale quod prius non habuit: 10 A d i s t u d et ad consimilia patet distinctione t r i g es i m a s e x t a 1• Quia res modo iudicatur esse infra speculum et prius non, non propter hoc quod rei aliquid adveniat nisi forte per denominationem extrinsecam, sed propter hoc quod illud iudicium modo est in potentia et prius non. Sicut Deus modo di15 citur 'creans' et prius non, quia creatura modo est quae prius non fuit. lta dico quod ipsamet res sine omni alio medio inter ipsam et visionem apparet esse infra speculum, non tamen est ibi. E t s i d i c a t u r quod est ibi in esse apparenti et iudicato, r e s p o n d e o q u o d si intelligas quod aliguod esse apparens 20 medium sibi adveniat de novo secundum quod sit ibi, falsum est. Non plus quam Deus modo est in esse redimente vel in esse glorificante. Si autem intelligas quod apparet esse ibi, concedo. Sed
-------------------------------------1 Tamen om. G . realitcr2 om. E
1-2 iudicaretur] videretur D 2 infra] intra Z illud] ipsum F 3 propositiones] illae add. F aequivalerenr] aequivalcntes D, aequivalcnt E 5 iudicatur] iudicanrur Z infra] 4 oculo] mcc add. Z causato] creato E quocumquc om. E intra Z 6 modo om. E esse om. D 7 infra] inrra Z, om. D spcculum 0111. D modo om. E iudicatum] indicatum D 8-9 et. .. habuir2 om. (hom.) D 9 habet om. E modo om. Z 10-11 trigesima] vigesima Z 11 modo] non E, om. D iudicatur] vidctur D infra] 12 non2J est add. F, om. E propter] quia D aliquid] aliud BZ 13 cxtrinsccam] intra Z 14 modo l] visi o G, om. E potentia] finitum C modo2] intrinseca m E propter] per Il non Z 15 modo om. F quac] et E 16 medio om. E 17 infra] intra Z ibi om. C 18 ibi om. D 19 quodl om. Z esse om. E 20 secundum] scilicct DF, scd G 21 est om. Z 22 Si] secundum C
l
Infra, d. 36, q. un. (p. 531, lin. 15- p. 532, lin. 20).
250
LIBER I DIST. 27 Q. III
ad hoc sufficit quod sit iudicium realiter in potentia, sicut ad hoc quod Deus glorificet aliquem sufficit quod gloria sit in ilio. Ad septimam 1 dico quod in tali remanent verae res rcaliter cxsistentes. Qualiter tamen sint et ubi sint subiective, non est modo discutiendum. Quarc autem nunc apparent et prius non, consimiliter debet dici quoad aliquid, sicut de stella quare apparet de nocte et non de dic. Per idem ad octavam 2 quod illa rubedo vere est alicubi ; tamen de cancellatura quia non est proprium obiectum visus, debet dici proportionaliter sicut dicendum est dc motu arborum et circulo baculi et fractione eiusdem et consimilibus. Ad illud quod infertur quod negans tale esse apparens et intentionale negat omnem ludificationem 3 , dicendum est quod non. Nam ludificatio fit multis modis. Aliquando enim fit per naturam specularem. Daemon enim sciens naturas rerum potest diversa specula diversimode sibi opponere, propter quae res multum distantes videbuntur. Potest etiam diversis viis mihi ignotis facere aliquas partes rei videri, aliis non visis, propter quod potest iudicari esse homo ubi non est, et sic de aliis modis. Sed ad omnia ista sufficiunt res extra cum actibus apprehensivis in potcntiis cognitivis sine omni medio tali quale ponitur esse intentionale. Nec ex hoc sequitur o p 1 n 1 o a n t i q u or u m dicentium ubil ibi D, ubi4 Qualitcrl qualitecumquc D et om. Z l iudiciuml indicium D cumque D, om. Z sintl om. Z 5 Quarc... non om. C Quarcl qualiter BDZ 6 quoadl 6-7 consimiliter. .. et om. C DEZ sicut l aliud D 7 et om. DDG 10 proqu.mtum dicenduml dictum Z, om. E est om. E 11 et portionaliter l proportionabiliter Z 14 enim om. E 15 spcbaculo F fractione l fractionibus Z 12 infertur l infert D 17 distantes l si bi add. D cularcm l speculorcm Z Dacmon l dc modo G t uras l nota G 19 iudicaril videri DG ctiam] enim E 18 aliquasl diversas D rei om. E quodl hoc E 21 cognitivis] co20 omnial alia D istal hacc E, om. G apprehcnsivisl DC gnitis G 23 Nec om. E scquitur om. E antiquoruml aliquorum C
3
l Supra, p. 232, !in. 13-16. Supra, p. 233, !in. 2.
2
Supra, p. 232, !in. 17 - p. 233, !in. 3.
10
1s
20
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
5
10
15
20
251
omnia esse sicut apparent. Nam aliquid apparet alicui esse album quod tamen in rei veritate non est. Sed hoc non est propter aliquod medium inter ipsam rem et ipsam apparitionem. Sed ipsa apprehensione vel actu potentiae sine omni medio, apparet res esse alba quae non est. Et hoc aliquando accidit quia nescitur an albedo sit subiective in illa re vel in alia, quamvis credatur esse in illa. Et ita praeter actus potentiarum quibus iudicant potentiae et res ipsas, nihil est nec in esse reali nec intentionali. Si c igitur patet ad illud argumentum 1, quod sensus non est formativus rerum in quocumque esse, non plus quam est formativus Dei in quocumque esse. Sicut enim, posito actu sentiendi in sensu, Deus potest habere novam denominationem, quia vere realiter Deus causat illum actum, ita posito actu vere res videtur realiter. Non tamen dico quod aliter sunt apparentiae in sensibus erroneis et aliis, sed uniformiter sunt concedendae. Unde quando sensus decipitur, hoc est, est occasio deceptionis, res iudicatur talis qualis non est, sine omni medio inter rem et actum potentiae. Ita quando non decipitur, res iudicatur sicut est sine omni tali medio. Et quod dicitur ibi quod res in esse apparenti non distinguitur a reali, quia simul coincidunt in vera visione, videtur contradicere toti opinioni. Nam si sit aliqua distinctio inter esse apparens in vera visione et rem, igitur non plus causatur unum per visionem quam reliquum. Ad secundum argumentum 2 dicendum quod omnia ista sunt 1 essei] simul add. G 2 veritate J album add. E est l) album add. FZ 3 apparitionem] apprehensionem D Sed] si D 4 ve!] in Z 5 hoc om. D 6 sit] est DEF. om. G re ... illal om. (hom.) C illa2) creatura E, re add. F 7 iud.icant l actus add. E 12 vere om. Z 13 Dcus 8 ipsas] ipsa G necl) etiam add. BCG necl) in esse add. E om. Z rcs l rei E 16 hoc l hacc G est l om. FG dcccptionis l quod add. EZ iudicatur] indicatur G 17 imer] ipsam add. G rem] ipsam DF, om. B 18 lta] quod add. D rcs om. Z sicut est] esse EZ 19 quodl dicitur] si dicatur E ibi om. EFZ 20 vera] una BCDE 21 teti] communi E, om. B si] non add. F sit om. C distinctio] est add. BF 22 vera] una BCDZ plus om. E 24 dicendum] dico E, om. BC, est add. DG quod] quia B l
Supra, p. 233, !in. 4-11.
2
Supra, p. 233, !in. 19-24.
252
LIBER I DIST. 27 Q. III
verba metaphorica 'anima geminatur', 'ponitur ante se', 'constituitur in esse conspicuo' et huiusmodi. Et si inveniantur in S a n c t i s quibuscumque, non intelligunt aliud nisi quod in anima sit unus actus intelligendi quo vere sine omni medio intelligitur, et sic intelligit beatus A u g u s t i n u s 1 • Et ideo ibi non datur aliquod esse ipsi animae nisi actus intelligendi, non plus quam datur Deo aliquod esse per hoc quod modo damnat aliquero et prius non damnavit. Ad aliud 2 potest concedi quod apparitione aliquid apparet, et quod intellectio 3 est apparitio, et quod intellectione aliquid apparet. Sed ex hoc non sequitur quod aliquid fit intellectione, sicut creatione aliquid creatur et tamcn creatione creans non fit in tali esse. Unde sicut intellectione aliquid intelligitur, ita aliquid apparet. Ad quartum 4 , concesso quod intellectio est simillima rei, dicendum quod res nullum esse capit per hanc similitudinem, sed aliquod modo capit denominari, quia scilicet modo res vere intelligitur et prius non. Immo non plus res capit esse per hoc quod intelligitur, quam Caesar capit esse per hoc quod pingitur, nec plus est praesens intcllectui per intellectionem proprie loquendo 1-2 constituitur l ponitur E 2 et l om. B Et2 om. G invcniantur l inveniatur G 2-3 si ... intelliguntl non inveniuntur in scicmiis quocumque modo intelligam Z 3 aliudl aliquid E 4-5 intelligitur l intelligatur C 6 aliquod om. F 7 quam l non tldd. BC 4 si t l est D 7-8 aliqucm] talem E 8 et] quem F 9 quod] in tldd. BZ 10 etl ... apparet om. (hom.) D et l om. C quod2] ex E intellectionc] intentione BCDE 10-11 apparet] appareat G Il Scd] et E fit] sit BEG sicut] in tldd. D 12 crcatur] creato C, crcans crear D, crear EFG et] scd Z tamcn] tunc G crcatione2] aliquid add. E fit] sit G 13 sicut] cum tldd. D, quod tldd. G 15 quartum] secundum BCDG, tcrtium E concesso] concedo quod conccs15-16 dicendum quod] quia D 16 capir] casit D, om. E intcllcctio est] imemio sit E 19 intelligitur] intclligatur G capi t esse om. Z pingitur] fingitur BC, piat B hanc om. D dcpingitur DE 20 pracscns] prius DG I Supra, p. 233, lin. 22-24. 2 Supra, p. 233, lin. 25- p. 234, lin. 22. Amanuenses non semper distinguunt inter 'intentionem' [inte-nem] et 'intellectionem' [intll-nem], qua de causa nec nos distinguere potuimus, ideoque sensum magis quam litteras attendimus. Lector eligat lectionem quae sibi placet. 4 Supra, p. 235, lin. 1-13. 3
5
10
15
20
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
253
et de virtute sermonis, quam Caesar est praesens alicui per picturam. Tamen sibi obicitur et apparct per hoc solum quod intellectio est. Nec aliud est rem obici vel apparere intellectui, nisi intellectionem rei esse in intellectu. Ad C o m m e n t a t os r e m 1, [dico] quod intelligibilia esse in intellectu vel cognitionc, non est nisi ipsa intelligi vel cognosci. Ad ultimum 2 potest multipliciter dici secundum diversas opiniones. Uno modo quod divisio est insufficiens. Quia qui ponerent opinionem de fictis, quae f r e q u e n t e r est reci10 tata 3 , dicerent quod quando intelligitur rosa simpliciter, nec intclligitur species informans intellectum, nec actus intellectus, nec res facta per intellectum, nec res subsistens praeter intellectum, nec omnes rosae exsistcntcs extra positae in esse intentionali et apparenti quasi una rosa totalis, sed intelligitur unum habens esse 1s obiectivum tale quale rosa particularis extra habet in esse subiectivo. Et illud nec est specics, nec actus, nec res facta, nec rcs subsistens, nec est rosae extra in quocumque esse, sed est unum fictum in anima quod non est idem realiter cum aliquo extra, et est commune et universale, sicut declaratum c s t a l i bi 4 • 20 A l i t e r diccrent illi 5 qui ponunt conceptum seu intentio1 et om. G de om. B praesens] prius DFG 2 sibi om. Z hoc] et add. G, quod 3 nisi] qua m E 4 intellectionem] intellectio G 5 esse] est B ve!] ut C, in add. F 7 dici] quod add. D 8 divisio] definitio Z qui 0111. E 10 quando] quamvis C nec] non F 12 practer intellectumZ] per intellcctionem E 13 cxsistentes om. E esse 0111. E 16 Et illud om. D necZ] est add. E nec4] est add. E res2 om. B 17 rosae] 19 et universale om. Z 20-1 (p. 254) intentionem] in18 idem om. E rosa CD tellectionem D add. CD
t Supra, p. 235, !in. 10-11. 2 Supra, p. 235, !in. 14-20. 3 Cf. Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 8 (ed. cit. II, 271-289); videsis etiam Expositio in librum Perihermenias Aristotelis, prooem., § 7 et 10 (ed. cit. II, 359ss. et 370s). 4 Guillelmus de Ockbm, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 8 (ed. cit., II, 271ss.); Expositio in librum Perihermenias Aristotelis, prooem., § 7 (ed. cit., II, 360s.). 5 Cf. Guillelmus dc Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 8 (cd. cit., Il, 289-292); Expositio in libnmt Perihermenias Aristotelis, proocm., § 6 (cd. cit., II, 351-358).
254
LIBER I DIST. 27 Q. III
nem animae esse realitcr intellectionem, quia dicerent quod divisio est insufficiens propter hoc quod tali intellectione intelligerentur omnes rosae extra, non tamen positae in esse intentionali et apparenti quasi una rosa totalis. Unde quod rosae extra sunt una rosa totalis per quamcumque causationem est impossibile. Ipsae tamen rosae extra terminant actum intelligendi sine omni medio vel alio terminante. Aliter potest dici quod intelligitur aliqua res facta per intellectum in esse reali. Et ad primum in contrarium 1 quod non concludit dicerent quod non omnis intellectio est productiva. Similiter, quamvis ex aliqua intellectione sequatur aliquid factum, - sicut saltem verum est de habitu genito -, non tamcn sequitur aliquid factum extra animam et hoc immediate, quamvis mediante actu voluntatis aliquid aliquando fiat extra, et haec est intentio P h i l osophi2. Ad secundum in contrarium 3 diccndum est, sicut dictum e s t p r i u s 4 , quod scientiam esse de aliquibus est dupliciter: vel quia illa sunt partes propositionis scitae, vel quia sunt illa pro quibus partes conclusionis supponunt. Primo modo scientia non est de rebus extra, sed est de aliis rebus, et hoc sccundum unam opinionem. Sccundum aliam opinionem, est de entibus rationis. Hoc tamcn non assero quod non est dc rebus extra. 1 intcllectionem] intentionem BCDEG 1-2 divisio] definitio Z 2 propter] 2-3 intelligerentur J intelligentur D 4 et om. EFZ totalis om. E per E hoc om. F 5 causationem] crcationem F sunt] sint G 4-5 Unde ... totalis mg. F2, om. (hom.) CZ sine] quocumque Z 7 ve!] et G 8 aliqua om. Z facta] sed add. E 6 extra om. EFZ 10 quod] quia E Similiter] simpliciter BDF 9 in om. C quod] quia BCG dicerent om. E 11 sequatur] sequitur D facrum] fictum BCDE sicut] ad C 12 genito] generato DF, ge16 est om. F 17 scientiam] nerati Z , factum] ficrum E 14 haec] hoc BDEFZ 20 extra om. G est2 0111. BCE scientia G 19 pro] quod C conclusionis] propositionis D secundum om. D 21 unam] aliam EG, illam F, aliquam Z. om. D opinioneml om. D Secundum ... opinionem2 om. (hom.) EZ aliam om. G t Supra, p. 236, lin. 15-16. 2 Cf. supra, p. 236, lin. 17. 3 Supra, p. 236, lin. 18-21. 4 Guillelrnus de Ockharn, Scriptum ift I Sent., d. 2, q. 4 (ed. cit. II, 134-138).
5
to
15
20
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
255
Nec ex hoc sequitur quod propositiones non sunt verae, quia non sequitur 'subiectum est alia res a praedicato, igitur propositio non est vera'. Nam per talem propositionem 'homo est animal' vel' 'homo est risibilis' non denotatur quod subiectum sit praedicas tum sed quod stant pro eodem, et ideo est propositio vera. Sed secundo modo scientia est de rebus extra, quia subiectum et praedicatum propositionis, quamvis non sint una res, tamen supponunt pro eadem re. Et isto modo scientia est de rebus extra, hoc est, termini propositionis scitae supponunt pro rebus extra. 10 Alia membr.a quae improbat falsa sunt, tamen rationes suae non concludunt. Prima contra primum 1 non concludit quia non haberent alii pro inconvenienti quod species tantum intelligeretur et non res extra tali intellectione, quamvis una alia intellectione res intelligeretur. Sicut qui ponerent entia fìcta, de quibus dictum ts es t f r e q u e n t e r 2 , dicerent quod quando intelligitur universale, nulla res extra intelligitur. Quando tamen intelligitur singulare, sive notitia intuitiva sive abstractiva, intelligitur singulare. Secunda 3 etiam non concludit, quia non probatur quod 20 scientia non sit nisi de speciebus, tamen supponentibus pro rebus extra, sicut dico quod scientia non est de rebus extra, ita quod illae sint partes propositionis scitae 4 quamvis partes supponant pro rebus extra. 1 Nec sed FZ, om. E hoc] non add. EFZ non! om. E 2 alia] aliqua DE 4 risi5 et ideo] igitur E est] iIla add. D 6 sebilis] si c add. D denotatur] denegatur D cundo] solum B, alio E 7 sint] sunt BC 9 extra om. E 10 membra] in vera G 11 Prima] praeterea DE primum] membrum add. F 12 species] propositiones D intelli13 intellcctionel) intentione F, etiam add. E una] et add. C geretur] intelligerentur D 13-14 et ... intelligeretur om. (/iom.) G 14 intclligeretur] intelligeret E, intelligerentur Z 16 Quando] quia D, om. F tamen 15 dicerent om. Z quod] autem E entia om. BE 21-23 sicut... extra om. (hom.) D 19 probatur] producitur G intelligitur2 om. F 21 sicut] si c E
Supra, p. 235, !in. 23-24. 2 Cf. supra, p. 253, nota 3. 3 Supra, 4 Reliqua pars huius quaestionis usquc ad distinctiop. 236, !in. 1-2. nem trigesimam, exclusive, vacat in codice B. l
256
LIBER I DIST. 27 Q. III
Nec tertia 1 concludit quia quamvis species tantum intelligeretur, tamen propositio esset vera, quia subiectum et praedicatum supponerent pro rebus extra et pro eisdem rebus. Prima ratio 2 contra secundum membrum habet apparentiam. Secunda 3 non concludit, quia non probat quod illud quod intel- s ligitur, quando intelligitur rosa, non potest realiter multiplicari, quamvis sit multiplicabilis per aequivalentiam quantum ad rationem praedicabilis de pluribus, sicut est a l i b i d e c l a r a t u m 4 . Praeterea, prima ratio 5 contra quartum membrum non concludit, quia quando P h i l o s o p h u s dicit in Praedi- 10 camentis 6 quod destructis primis substantiis impossibile est aliquod aliorum remanere, non intelligit quod destructis individuis non potest esse in esse sibi convenienti aliquod universale praedicabile de multis, sed intelligit quod si esse negetur a quolibet individuo, negabitur a quolibet universali supponente personaliter; 1s et hoc est verum, sed nihil ad propositum. Secunda ratio 7 est apparens, quamvis possit impediri. Tertia ratio 8 non concludit quia quamvis subiectum et praedicatum essent res distinctae realiter, non sequeretur quod praedicationes essent falsae, nisi subiectum et praedicatum supponerent pro se 20 ipsis et non pro eisdem rebus. - - - - - - - - - - - - - - - - - ------- ----------
1 species om. G 1-2 intelligerctur] intelligitur CF 2 esset] est E 3 pro!] praeter C et ... rebus2 om. (hom.) D pro2] per C 4 ratio] quae est add. F secundum] primum CDEGZ 5 illud] idem CF 7 sit] realiter add. D multiplicabilis] inmultiplica8 de pluribus om. CF sicut... declaratum 0111. G bilis Z aequivalentiam] tantum add. D 9 prima om. D 11 quod om. E primis] personis G 11-12 substantiis ... remancre] etc. G 12 non] nisi G 13 esse! 0111. C esse2] essentia E 14 quod om. G 15 negabitur J negatur D universali] tali C personaliter] probabiliter C 16 et ... propositum 0111. G nihil] 17 Secunda] praeterea C possit] possct E 18 concludit] includit G est add. DZ !S--19 esscnt] sint G 19 realiter 0111. D scqucretur] sequitur G, tamen add. DG pracdica21 eisdem om. G tiones] propositioncs E 20 supponerent] supponunt G I Supra, p. 236, lin. 1-2. 2 Supra, p. 236, lin. 8-10. 3 Supra, p. 236, lin. 10-14. 4 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent. d. 2, q. 8 (ed. cit., II, 271s.). 5 Supra, p. 236, lin. 23 - p. 237, lin. 4. 6 Cf. supra, p. 237, nota 1. 7 Supra, p. 237, lin. 4-8. 8 Supra, p. 237, lin. 8-9.
257
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
5
10
15
20
Nec quarta 1 valet, quia scientiae non sunt de rebus extra tamquam dc illis quae sciuntur, sed tamquam de illis pro quibus termini propositionum supponunt. Sinùliter, definitiones non sunt de rebus extra tamquam dc illis de quibus adacquate praedicantur, sed tamquam de illis pro quibus talia, de quibus praedicantur, adacquate supponunt. Unde istae rationes vel omnes vcl fere omnes quas adducit sunt contra proprium dictum. Nam quaero: aut illud quod terminat actum intelligendi quando intelligitur rosa simpliciter, est rosae extra, aut non est rosac. Si non sit rosae extra, ergo per argumenta sua scientia non est de rebus extra, ncc definitiones nec propositioncs crunt verac, si illa rosa est idem realitcr cum amnibus rosis, sicut ipse dicit. Ergo sicut ipsae rosae non producuntur, ita nec illa rosa ponitur in tali esse. Practcrca, prius dicit 2 quod multo fortius vera visio ponit res in tali esse apparenti quam falsa visi o; scd per falsam visione m fit aliquid quod non est ipsa res intellecta; ergo per veram visionem. Igitur illud apparens non est realiter ipsac rosae particulares. Praetcrca, si illa rosa intellccta non distinguitur a rosis particularibus scd est ipsae rosae particularcs; ergo nihil est praeter ipsas rosas particularcs et ipsam intellectionem. Igitur si propter intcllcctionem istac rosae nunc apparent et prius non, cum hoc non sit nisi propter intellcctionem et ipsa intellectio est ipsis rosis 2 quae ... illisl om. (ho111.) CG sed] nec E 2-4 pro ... illis 0111. (hom.) G 3 propositionum om. F 4 rebus] illis add. D 4-5 de3 ... illis om. (hom.) C 5 del quibus2 om. F 7 veli omnesl om. C . quas adducit sunt om. G 8 proprium] suum G aut om. G 8-9 terminar] determinar Z 10 extra! om. E aut] ve! Z est om. EG rosael om. G sit] sint G ergo] est C 11 necl om. G 13 sicutl ipse dicit om. G ipsae] dicit add. F 14 ita] sic G ponitur om. G tali esse] universali G 15 prius] ipse G, om. E vera] secunda C 16 quam] quantum E fit] sicut D 17 est] realiter add. Z ergo] et G 18 ipsae] illae D, om. G 20 sed ... particulares om. G est!] sunt F 21 ipsas om. G 22 istac 0111. EG rosae om. E nunc] non E, om. D cum] igitur add. D 23 intellectio om. D
l
Supra, p. 237, lin. 9-10.
0CKHAM, OPERA
THEOL. IV
2
Supra, p. 233, lin. 15-18. 17
258
LIBER I DIST. 27 Q. III
particularibus extrinseca, tantum erit denominatio extrinseca quando dicitur ipsa rosa apparere, quod ipse negat 1• Praeterea, si illa rosa est rosae particulares, et rosae particulares habent esse reale, ergo illa rosa habet esse reale et non tantum esse intentionale. E t si d i c a tu r quod ex hoc quod apparent habent esse intentionale, h o c n o n v a l e t quia eadem facilitate dicam quod ex hoc quod Deus creat, Deus habet esse intentionale, quia esse creans. Praeterea, si il1a rosa sit ipsae rosae particulares, et rosae particulares sunt, quamvis apparitio non sit, ergo non sunt il1a rosa per appartionem. Praeterea, prius dicit 2 quod certum est quod illa rosa apparens non est particularis nec multiplicari potest et ita est una in me et in te. Ex hoc arguo: illud quod non est rosa aliqua particularis, non potest multiplicari, nec est realiter rosae particulares omnes; sed illa rosa per te est huiusmodi; ergo non est rosae particulares. Praeterea, semper habetur intentum quod praeter ipsas res reales et ipsam notitiam, nihil est, quamvis propter notitiam possit res aliter denominari nunc quam prius, sicut Deus propter hoc quod creatura est, de novo denominatur nunc quam prius, sicut dicitur creans, beatifìcans, damnans, puniens et huiusmodi. 1 tantum ... extrinseca2 om. (hom.) C · eri t] et D 2 dicitur] 1-2 quando] qua C dicit F, om. E ipsa rosa] iIla rosa EZ, ipsam rosam F, ipsas rosas G 3 est] si t G rosael om. E ;; particulares!] particularis CDF ,, rosae2] illae G particulares2 om. G 5 esse om. GZ 6 ex hoc om. E :; quod2 om. CE 8 Deus!] Dominw G , Deus2 om. DEG 9 esse] est Z 10 illa] ipsa G ;: sit] sicut G, et add. CDEF . rosael] et illae rosae add. E ,1 et om. CDEF 10-11 rosae2 particulares om. CEF 11 sunt!] sint CDF, om. E :. apparitio] apparere E .. ergo om. C .. non2] nec F sunt2J fit C, om. F 13 prius om. E .. quodl certum est om. (hom.) F : illa] ipsa G 13-14 apparens om. Z 14 est! om. D ;r potest] possit E 15-16 particu!aris] 16 nec] non G 17-23 omnes... huiusmodi om. G 17-18 omnes... paret add. G 19 habetur] habet F . praeter] per E 20 possit] possint CFZ ticulares om. (hom.) D 21 res om. DFZ ;: nunc om. DE 22 nunc om. D 23 dicitur] Deus add. E , cream] ve! add. E l
Supra, p. 235, lin. 7-13.
2
Supra, p. 236, lin. 11-14.
5
10
15
20
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
259
(RESPONSIO AUCTORIS)
Ad quaestionem dico quod solus Filius est V erbum in divinis. Hoc patet, qui a solus Filius est genitus; sed omne verbum est genitum; ergo solus Filius est Verbum. Hoc etiam patet per beas tum Augusti n u m, V De Trinitate, cap. 16 1, qui dicit nec Verbum nec imago nec Filius dicitur Pater. Et eadem ratione, Verbum non est Spiritus Sanctus, et per consequens solus Filius est Verbum. Similiter, XV De Trinitate, cap. 16 2 : «. Ex quibus et multis to aliis patet quod solus Filius est V erbum. Sed supposito quod solus Filius sit Verbum, ita quod Verbum dicatur notionaliter tantum et non essentialiter, est dubium an Verbum dicat respectum aliquem ad creaturam qualem non dicit Pater nec Spiritus Sanctus. Et communiter d o c t o r es 1s aliquam trium opinionum dicunt, videlicet quod V erbum includi t respectum proprium ad creatura m 3, v el quod connota t respectum ad creaturam 4 , vel quod connotat creaturam 5 • Primam istarum opinionum non reputo veram, quia in divinis nulla est relatio realis nisi paternitas, spiratio-actio, filiatio 20 et spiratio-passio; sed nulla istarum est ad creaturam; igitur etc. Nec potest dici quod includit respectum rationis quia vel respectus rationis non est ponendus, vel si est ponendus non est ens reale et per consequens non est de essentia personae realis. 4 Verbum] genitus C 5 dici t] si c tJdd. C 6 Et om. C 7 et per consequens] 9 Dei om. EG 10 est] sit Z 11 sit] est E ita quod2] et G 12 et igitur EG non essentialiter om, G 13 non] nec G 14 Et] nec G, om. D 15 videlicet] scilicet EG 16 quod om. FG 16-17 respectum2 ... connotat om. (hom.) CF 18 Primam] prima CFG 19 spiratio-actio] et tJdd. CEZ 20 et spiratio- om. E 21 Nec] secundo E :: rationis] relationis G 22 est2] sit F l August., De Trinit., V, c. 13, n. 14 (PL 42, 920; CCL 50, 221). Ibidem, XV, c. 17, n. 29 (PL 42, 1081; CCL 50, 503). 3 Henricus Ganda4 Thomas Aquinas, vensis, Summa, a. 59, q. 5 (ed. cit. II, f. 148 CD). Summa theol., I, q. 34, q. 3. 5 Scotus, Ordinatio, I, d. 27, qq. 1-3 (ed. Vaticana, VI, 102ss.).
2
260
LIBER I DIST. 27 Q. III
Secundam opm10nem et tertiam, sicut sonant, non reputo veras quia 'connotare' non competit cuicumque rei sed tantum signo rei. Et ideo Verbum divinum non plus connotat quam Pater vel Spiritus Sanctus. Ideo, quantum ad istum articulum, dico breviter quod Verbum quod est realiter Filius in Deo nec includit nec connotat respectum, nec etiam connotat creaturam. Tamen istud nomen 'verbum' sic instituitur ad significandum quod connotat creaturam, sed hoc non est ex natura rei sed ex impositione nominis. Et hoc quia in definitione exprimente quid nominis debet poni nomen creaturae in obliquo, ut haec sit definitio exprimens quid nominis ipsius 'Verbum divinum est persona genita de scientia, quae est Dei et omnium creaturarum tamquam obiectorum'. Istud autem nomen 'Filius' non habet talem definitionem exprimentem quid nominis. Et si exprimatur definitio sua debet sic dici 'Filius est persona genita dc substantia Patris', in qua definìtione non ponitur nomen creaturae nec in recto nec in obliquo. Et propter hoc, nomen 'Filius' non connotat creaturam, sed hoc nomen 'Verbum' connotat creaturam. E t s i d i c a t u r quod Verbum divinum et Filius nullo modo distinguuntur nec secundum rem nec secundum rationem, ergo quidquid connotatur per Verbum divinum connotatur per Filium et e converso: Praeterea, non tantum Verbum divinum est persona genita de scientia Patris quac est Dci et omnium creaturarum tamquam 2 connotare] connotat Z competit] convenit Z cuicumque] cuilibet DE tantum] modo add. C, om. G 3 divinum] in divinis G 5 istum] istud G articulum om. G breviter om. G 6 Dee] divinis Z neclj non DG 7 etiam om. G creaturam om. C istud] hoc Z 8 verbum om. E sic] non G, om. Z instituitur] imponitur D 9 hoc om. E rei om. CGZ · ex2 om. G 10 Et hoc] secundo Z 12 ipsius om. GZ 13 Dci] divina C obiectorum] cognitarum C 15 sua om. EG 16 qua definitione] quo G 17 in! om. G in2 om. G 18 hoc!] add. EZ 18-19 Et ... creaturam om. G 20 quod] hoc add. D divinum] in divinis G et Filius om. G 22 per! om. C divinum connotatur2 om. G 24 Praeterea] contra G tantum] solum E persona genita] genitum G 25 scientia] substantia DE quae est Dei om. G
5
10
15
20
25
261
UTRUM SOLUS FILIUS SIT VERBUM IN DIVINIS
cognitarum, sed etiam Filius Dci est aeque vcraciter persona genita de scientia Dci Patris guae est unica Dei et omnium creaturarum tamquam obiectorum cognitorum. Igitur non plus connotantur creaturae per Verbum guam per Filium: Ad p r i m u m 1 istorum dicendum quod si in ista 'Verbum s divinum et Filius nullo modo distinguuntur nec secundum rem nec secundum rationem', isti termini 'Verbum divinum' et 'Filius' supponant personaliter pro suo significato, vera est; et tunc semper accipiendo uniformiter, nihil connotatur nec per Verbum 10 nec per Filium. Et ideo conscquentia ibi facta non valct, quia in consequente implicatur quod aliquid connotatur per Vcrbum vcl per Filium quod falsum est, sicut dictum est prius 2 • Si autem isti termini 'Verbum divinum' et 'Filius' supponant pro se in praedicta propositione, tunc est antecedens falsum. Quia illo modo 1s accipiendo Verbum divinum et Filius, non sunt idem realiter quia isti termini non sunt idem realiter, et ideo aliguid connotatur per unum terminum guod non connotatur per reliquum. Ad s c c u n d u m 3 dicendum quod aeque veraciter est Filius persona genita de scientia Patris etc. sicut Verbum divinum. 20 Tamen in una propositione pracdicatur defìnitio exprimens quid l etiam om. EG veraciter] est add. E 1-4 persona ... Filium] huiusmodi igitur etc. G 2 de om. E scientia] substantia D, om. E Deil om. F 3 obiectorum om. EZ cognitorum] 5 diccndum] est add. D, om. G 6 distincognitarum E 4 quam per2 Filium om. C guuntur om. Z 6-8 nullo ... Filius om. (hom.) C 7 divinum et om. Z 8 supponant] supponunt DZ pro suo significato om. G vera] ita G 9 semper om. F uniformiter] universaliter G nihil] nec D nec om. DE 10 ibi] illa DZ 10-11 nec ... Verbum om. (hom.) E 10-12 Et ... prius om. E 12 prius] ita etiam tunc semper accipiendo personaliter nihil connotatur per Verbum ve! per Filium add. Z 13 Verbum ... Filius om. G supponant] supponunt Z pro] per G 13-14 praedicta] dieta F 13-15 supponant ... Filius om. (hom.) C 15 divinum om. G idem om. E 16 quia ... realiter om. (hom.) CG realiter om. D 17 unum om. D terminum] nomcn om. CEZ quod] et D connotatur om. G reliquum] aliud G quod] quae F 18-2 (p. 262) Ad ... reliquum om. (hom.) CG 18 diccndum] est add. Z 19 scientia] substantia DE
l Supra, p. 260, lin. 20-23. 260, !in. 24 -p. 261, lin. 4.
2
Supra, p. 260, lin. 1-4.
3
Supra, p.
262
LIBER l DIST. 27 Q. III
nominis de definito et in alia non. Et ideo aliquid connotatur per unum quod non connotatur per reliquum. E t s i q u a e r a t u r quare plus aliquod nomen secundae personae connotat creaturam quam aliquod nomen alterius personae, d i c o quod sicut unum nomen secundae personae in s divinis connotat creaturam et aliud nomen non connotat creaturam propter hoc quod illa nomina habent diversas definitiones exprimentes quid nominis, ita cuilibet personae divinae posset imponi tale nomen connotans creaturam. Nam sicut propter hoc quod hoc totum 'persona genita de scientia Patris quae est unica 10 omnium tam Dei quam creaturarum etc.', haec est definitio exprimens quid nominis istius termini 'Verbum', ideo hoc nomen 'Verbum' connotat creaturam. Ita, si hoc totum 'persona generans de scientia sua quae est unica omnium etc.' esset definitio exprimens quid nominis istius nominis impositi quod esset 1s proprium Patri, - sicut ista est propria Patri -, illud nomen proprium Patri ita connotaret creaturam sicut hoc nomen 'Verbum', Et si hoc totum vel consimile in quo ponitur nomen creaturae in obliquo vel in recto sit definitio exprimens quid nominis istius nominis 'dicens' quando cenetur pure noti o- 20 naliter, hoc nomen 'dicens' erit proprium Patri et connotabit creaturam. Et sicut dictum est de Patre, ita dicendum est de Spiritu Sancto. 1 de] suo add. Z aliquid] quidquid E 2 unum] nomen add. D, terminum add. E 3 plus om. CF aliquod] unum Z 4-6 quam ... creaquod om. E connotatur om. Z turaml om. (hom.) E 4 creaturam] maj!is add. F aliquod] a!iud Z, om. DG 5-6 in divinis om. G 6 non om. G 7 diversas om. G 8 nominis] et add. C 10 hoc 11 omnium om. DE :etc. haec om. Z 12 istius] totum] qui dicit G .. scientia] substantia DE huius Z .. termini om. DEG ideo] ita D 13 Ita] quod add. D 14 sua ... omnium] Patris G 15 istius] alicuius CZ, om. DE . nominis om. DE 16 sicut... 14-17 esset ... Patri om. G 16-17 sicut. .. Patri om. (hom.) D .. illud ... Patri] Patri2 om. (hom.) F .: est] definitio add. EZ esset add. C, om. (hom.) GZ 17 ita] quod nomen ita add. G 18-23 Et ... Sancto om. G 20 istius] huius Z pure] purum C 20-21 notionaliter] 18 Et] ut D '' si] secundum E et add. CF 22-2 (p. 263) de2 ... dicendum om. C
UTRUM SOLUS FIUUS SIT VERBUM IN DIVINIS
(An
263
ARGUMENTA PRINCIPAUA]
Ad primum principale 1 dicendum quod non solus Filius est verbum, sed solus Filius est Verbum divinum. E t si d i c a tu r quod dictum est in praecedente quaes stio ne 2 quod omnis intellectio est verbum; sed non solus Filius est intellectio divina, ergo non solus Filius est Verbum divinum: d i c e n d u m q u o d in praecedenti quaestione dictum est quod omnis intellectio intellectus creati est verbum, quia omnis talis intellectio est genita. Sed intellectio divina non est genita, ideo 10 non est ad propositum. Utrum tamen debeat concedi quod intellectio Dei, quae est essentia, sit Verbum, non pertinet ad propositum. Ad secundum 3 dicendum quod Verbum divinum praecise nascitur de scientia Patris, et sic praecise nascitur de substantia Pa15 tris sicut et Filius, quia essentia Patris et scientia Patris nullo modo distinguuntur nec secundum rcm nec secundum rationem. Sed ad beatum A u g u s t i n u m 4, quando dicit quod « Verbum natum est de his omnibus guae sunt in ipso, scilicet in Patre », dicendum quod non intelligit quod Verbum nascatur 20 de omnibus cognitis per scientiam Patris, sed intelligit quod nascitur de scientia Patris quae est unica omnium cognitorum a Patre. Et sic intelligendae sunt omnes auctoritates quibus videtur 2 d.icendum] est add. D ;; non om. D 3 verbuml ... est om. (hom.) D om. (hom.) E , est! om. C divina om. D 7 dicendum] est add. EZ
6 estl ... Filius quodl om. Z 8 quia omnis2] quod autem D 9-11 estl ... intellectio om. (hom.) D quaestione om. E 10-12 Utrum... propositum om. (hom.) G 10 debeat] debet Z 13 d.ivinum om. E : praecise] praecipue E 14 dei ... nascitur2 om. (hom.) Z scientia] substantia DE .. sic] similiter E, ideo G , praecise om. D substantia J scientia E 15 etl om. G et2 scientia Patris2 17 Sed om. D ' quando] qui D om. D .. et2 om. G 16 necl ... rationem om. G 19 in om. FZ l1 d.icendum] est add. D 21 unica] et add. C 22 videtut J beatus add. G l Supra, p. 228, lin. 2 Supra, d. 27, q. 2 (p. 207, lin. 14- p. 208, lin. 24). 3 Supra, p. 228, lin. 7-13. 4 August., De Trinit., XV, c. 14, n. 23 (PL 42, 1077; CCL 50, 496).
264
LIBER I DIST. 28 Q. UNICA
A u g u s t i n u s dicere quod Verbum nascitur de his quae sunt in scientia Patris, hoc est, nascitur de scientia Patris quae est unica omnium. Et ille est modus suus loqucndi in diversis locis.
[DISTINCTIO VIGESIMA OCTAVA QUAESTIO UNICA
5
UTRUM INNASCIBILITAS SIT PROPRIETAS CONSTITUTIVA PATRIS)
Circa distinctionem vigcsimam octavam 1 quaero utrum innascibilitas sit proprietas constitutiva Patris. Quod sic: Quia per illud Pater constituitur per quod Pater ab omni alio supposito distinguitur; sed Pater distinguitur ab omni ali o supposito per innascibilitatem, quia innascibilitas convenit Patri et nulli alii; ergo etc. Praeterea, innascibilitas est magis propria Patri quam spiratioactio, ergo non minus constituit Patrem; sed dictum est prius 2 quod spiratio-actio constituit Patrem; igitur innascibilitas constituit Patrem. A d opposi tu m: Prima persona secundum quodlibet sui est positiva, ergo non 2 hoc ... Patris2 om. (hom.) D 3 unica l respectu add. G 7 quaero l quaeritur H 10 perl om. D . Patcr2 om. GZ 11 suppositol om. G 12-13 quia ... alii om. G 12 quial quod D 13 alii] a Patre add. E 14 spìratio-actìol spìratio-activa E 15 Patreml et add. D sedl sìcut DG 16 quod om. D spìratio-actìol spiratio-activa E -actio om. G 16-17 igitur ... Patreml etc. H, om. (IIom.) G 16 constituit] constituct F 19 quodlibet] quidlibet GZ l A distinctione 28 usque in fmem cod. Burghes. 68 textum integre habet, ideoque eum contulimus et lcctiones cius variantes cum H signabimus. 2 Supra, d. 26, q. 3 (p. 187, lin. 2-3).
10
15
UTRUM INNASCIBILITAS SIT PROPRIETAS CONSTITUTIVA PATRIS
265
constituitur nisi aliquo positivo; sed innascibilitas est aliquid negativum; igitur etc. fSTATUS QUAESTIONIS)
5
lO
15
20
Circa istam quaestionem primo praemittam aliquas distinctiones, secundo ad quaestionem, tertio inferam aliquas conclusiones. Circa primum distinguo primo de proprietate, quia quamvis possit multipliciter dici, tamen ad praesens potest tripliciter accipi. Uno modo proprietas alicuius dicitur aliqua res alicui intrinseca et propria, et sic potest dici quod haec anima est proprietas Sortis quia est intrinseca Sorti et propria sibi. Alio modo proprietas alicuius dicitur aliqua res consequens aliam et propria sibi, et sic aliquod accidens consequens Sortem et proprium Sorti p o test dici proprietas Sortis. T erti o modo dicitur proprietas alicuius aliquod praedicabile de aliquo, proprium illi per praedicationem, ita quod de nullo vere praedicatur nisi de quo ipsum cuius dicitur proprietas vere praedicatur. Et isto modo 'risibile' dicitur proprietas hominis quia de nullo vere dicitur quod est risibile nisi de quo vere dicitur quod est homo. Proprietas primo modo 1 dieta est de essentia et intraneitatc illius cuius est proprietas. Proprietas secundo modo 2 dieta est accidens illius cuius dicitur proprietas. Sed proprietas tertio modo dieta 3 nec est de essentia illius cuius est proprietas nec accidens 1 nisi om. DG positivo] negativo DG, sed aliquo positivo add. G aliquid] aliquod G 5 secundo] dica m add. EH ad om. G aliquas] correlati vas add. D 6 Circa primum] de primo H primo) primum G quia) quae G 7 possit om. E dici] dicatur E 8 dicitur om. H 9 sic] similiter H hacc om. G est] sit D 10 quia] quae C est om. D Sorti om. CEF propria J proprium G si bi] Sorti FGH Ali o modo] et secundo quod E, om. G 11 proprietas ... aliam) potcst dici proprictas consequcns naturam G alicuius om. H 11-12 proprietas ... et l om. E 12 aliquod] nomcn add. G Sorti] si bi CF 13 dicitur] arguitur G 14 alicuius) quando add. G de aliquo] est aliquo modo G illi] tamquam add. D 16 dicitur] vere om. D risibilc] vere add. E 17 dicitur2] pracdicatur D 18 vere vere add. E om. D quod) ipsum add. FG 20 Proprietas2 om. EZ 21 dicitur] est D Scd proprietas2 om. Z 22 dieta om. H necl) non D est2] dicitur Z accidens) est add. H l
Supra, !in. 8-10.
2
Supra, !in. 10-13.
3
Supra, !in. 13-16.
266
LIBER I DIST. 28 Q. UNICA
formaliter inhaerens sibi; immo indifferenter utrumque poterit esse sine altero, quamvis propositio negativa in qua negatur unum ab altero non possit esse vera. Sicut haec proprietas 'risibile' quae non est nisi quidam conceptus mentis, potest esse sine hoc conceptu 'homo' et etiam sine homine extra et e converso, et tamen haec est impossibilis 'homo non est risibilis'. Secundo dico quod innascibile vel innascibilitas dupliciter accipitur. Uno modo ut sua defìnitio exprimens quid nominis sit ista 'aliqua res quae non est nata'. Aliter ut sua defìnitio exprimens quid nominis sit ista 'res quae non est nata, nec producta, nec per productionem communicata'.
5
10
[RJ:SPONSIO AUCTORIS)
Ex his dico ad quaestionem. Primo quod innascibilitas primo modo dieta 1, nullo praedictorum modorum accipiendo proprietatem, est proprietas Patris; et hoc quia proprietas, quolibet iliorum modorum, est propria illi cuius est proprietas. Sed innascibilitas, isto modo dieta, non est propria Patri sed convenit Spiritui Sancto sicut sua defìnitio exprimens quid nominis ipsius. Nam Spiritus Sanctus est res quae non est nata, quia Spiritus Sanctus procedit non quomodo natus sed quomodo datus, secundum beatum A u g u s t i n u m 2 • 1 immo] ideo E 2 quamvis om. C ·; in] illa Z 3 passi t] posset CFG 5 extra] esse D 6 haec] hoc D impossibilis] impossibile D 7 dico] d.istinctio Z ve!] seu E 8 modo] pro amni re quae non est (nata ut add. Mcrton 106) haec fit (sit Mert.) quid nominis ei (eius Mert.). Isto modo innascibilitas cum (est rcs Mert.) non nata ve! non nascibilia (nascibilis Mert.). Secundo modo quod (pro Mert.) aliqua re nec nata ncc producta nec communicata (per 9 aliqua om. FG productionem add. Mert.). Jnnascibile (nascibile Mert.) add. C, Merton 106 Aliter] aut HZ, Giessa 9-10 Aliter ... est] Alia modo ut sit ista rcs quae non est FG, Maz., om. (hom.) C 10 ista] aliqua add. D, Pad. Ant. est] creata add. D, Pad. Ant. 13 Primo om. Z 14 modo om. D :. nullo] non D 19 quia] nam D 21 beatum om. H .. Augustinum] V De Trinitate add. H I Supra, !in. 8-9. CCL 50, 222).
2
August., De Trinit., V, c. 14, n. 15 (PL 42, 921;
15
20
UTRUM INNASCIBILITAS SIT PROPRIETAS CONSTITUTIVA PATRIS
267
Secundo dico quod innascibilitas non est proprietas Patris primo modo vel secundo [accipiendo proprietatem], quia nihil est in Patre nisi essentia et relatio, vel constitutum ex essentia et spiratione-actione. Sed suppone quod innascibilitas non accipitur s pro essentia nec pro relatione nec pro tali constituto, quia si sic acciperetur, esset manifestum quod sic. Si enim in ista 'innascibilitas est proprietas constitutiva Patris', innascibilitas supponeret pro paternitate, esset manifestum quod sic. Et ideo innascibilitas quae ponitur distingui a paternitate, nullo modo est proprietas 10 Patris primo modo vel secundo. Quia illa innascibilitas, quac quocumque modo distinguitur a paternitate, vel est Pater, vel spiratio-actio, vel essentia, vel constitutum ex his, vel est aliqua alia persona, vel proprietas alterius personae, vel non est realiter in Deo. Sed quodcumque istorum detur, sequitur manifeste quod 1s innascibilitas non est proprietas Patris, primo modo vel secundo accipiendo proprietatem, quia nec essentia, nec spiratio-actio, nec constitutum ex his, nec persona alia, nec proprietas alterius personae est proprietas Patris. Tertio dico quod innascibilitas secundo modo dieta 1 est 2il proprietas Patris, accipiendo proprictatcm tcrtio modo 2, quia innascibilitas est praedicabilis de solo Patre et de nullo alio. Nam haec est vera 'Pater est innascibilis', et haec est falsa 'Filius est in1 Patris om. DE 3 in] a D , relatio] respectus E 4 spiratione-actione] spiratione5 si om. C 6 in ista activa E suppone] supposito DEGZ accipitur] accipiatur Z om. CDE 6-7 innascibilitas] nascibilitas G 6-8 Si ... sic om. (hom.) HZ 7 Patris om. E 10 ve! sccundo] nec se8 pro] a G esset] est G quod om. G, Et ideo] quia H, om. G cundo modo G quae] quo E 12 spiratio-actio] spiratio-activa E aliqua om. H 13 alia om. CDF persona veli om. Z proprietas] personalis add. Z personae 0111. G non il• raz. F 14 quodcumque] quaecumque C 15 non 0111. F est 13-15 non ... innascibilitas om. G om. FG : proprietas 0111. F 1' secundo] modo add. G 16 spiratio-actio] spiratio-activa E 1&-17 spiratio-actio... alia om. G 17 alia] aliqua DF alterius] ipsius D, alicuius FG 18 Patris om. E 19 secundo] tertio F 19-20 Tertio ... Patris om. (hom.) C 19-21 secun21 praedicabilis] personalis G 22 est2 om. G do ... innascibilitas om. (hom.) G 22-1 (p. 268) et ... innascibilis om. (hom.) GZ l
Supra, p. 266, lin. 8-9.
2
Supra, p. 265, lin. 13-16.
268
LIBER I DIST. 28 Q. UNICA
nascibilis' quia est natus, et haec est falsa 'Spiritus Sanctus est innascibilis' quia est productus, et haec est falsa 'esscntia est innascibilis' quia est per productionem communicata, et haec est etiam falsa 'creatura est innascibilis' quia quaelibet creatura est producibilis. E t s i q u a e r a t u r de paternitate an sit innascibilis, qui v e 11 e t t e n c r c quod paternitas et Pater non distinguuntur formaliter, quia quaelibet rcs absoluta et respectiva quae est Pater est patcrnitas et e converso, p o s s c t d i c e r e quod paternitas est innascibilis. Nec huic repugnat quin solus Pater sit innascibilis quia Pater et patcrnitas nullo modo distinguuntur nec realiter nec formaliter. A l i t c r potest dici, non recedendo a multis dictis communibus, - cuiusmodi sunt talia quod 'patcrnitas est constitutiva Patris, et tamcn Pater non est proprietas consti tu ti va Patris', quod 'Pater non constituit Patrem, et tamen paternitas constituit Patrcm', quod 'esscntia et paternitas constituunt Patrem, et tamen cssentia et Patcr non constituunt Patrcm' et multa talia, quibus aliquid conccditur dc patcrnitatc et negatur a Patrc et e converso -, ista inquam concedendo, potest dici quod Pater et patcrnitas distinguuntur formalitcr, sicut essentia et Pater distinguuntur formaliter. Et tunc dcfìnitio exprimcns quid nominis istius 'distingui formaliter' crit totum hoc quod 'aliquid vere conceditur de uno et negatur de rcliquo, terminis supponentibus 1 haec] similiter add. F falsa] et add. C 3 est! om. G com2 quia J non add. Z municata] communicatam CF et om. DG etiam om. EZ 4 quia om. C 7 tenere] rcsponderc G 8 et] vd G rcspcctiva] relativa Z 10 innascibilislj innascibilitas E 11 quia l quod G 13 dici] quod add. D dictis om. E huic] hoc DZ qui n l quod DG 14-15 est. .. constitutiva om. (horn.) D 15 et... Patris2 om. (/Jollz.) F tamen] ira G propricconstitutiva] constitutivus Z P;Jtris2] et add. G 16 quodl quia CEH tasl proprie GZ Parer. .. tamen om. G 17 Patremll et non Parer constituit Patrem et add. G, et add. Z quod] ctiam add. H quod ... constituunt om. E 17-18 tamen ... et2 om. (hom.) DG 18 talial et alia C, in add. H 19 et!] quod E a] de F 20 ista inquam] isti inquantum G 21 distinguunturl] distinguatur C 23 istius] ipsius D, huius quod dico H, om. Z distingui] distinni Z crit] est H totum hoc] talis G. scilicct add. E 24 del uno om. H del] a EZ
5
10
15
20
UTRUM INNASCIBILITAS SIT PROPRIETAS CONSTITUTIVA PATRIS
269
personaliter'. Sed hoc numquam potest contingere nisi propter identitatem realem eiusdem rei cum rebus distinctis realiter. Unde 1ùsi essentia esset Pater et una res alia absoluta vel relativa,- alia inquam a Patre - , impossibile esset quod Pater et paternitas distinguerentur formaliter, et impossibile esset quod Pater et essentia distinguerentur formaliter. Immo nihil aliud intelligo per distinctionem formalem. Sed secundum istum modum dicendi, secundae defìnitioni 1 exprimenti quid nominis ipsius 'innascibilis' debet addì 'nec prolo prietas constitutiva alicuius producentis', ut tota et completa defìnitio exprimens quid nominis ipsius 'innascibilis' sit ista: 'innascibilis est rcs quac nec est nata, nec producta, nec per aliquam productionem communicata, nec proprietas constitutiva alicuius producentis'. Et per istud ultimum excluditur patcmi15 tas et fìliatio et spiratio-passio. Per praedicta respondco ad formam quaestionis. Et dico quod intelligendo per innascibilitatcm aliquid quocumque modo distinctum a patcmitatc, sicut omncs d o c t or es tractantes istam quaestionem intclligunt, innascibilitas non est proprietas constizo tutiva Patris. Quia innascibilitas - per hypothesim - aliquo modo distinguitur a paternitate, vel formaliter 2 vel secundum -----------------------------------3 nisi] in E, ubi G, tali add. E, ipsa add. F Pater] persona G et] cum l Sed om. F hoc add. D una] etiam aliquo add. D, om. E alia! om. DG ve!] et G relativa] respectiva DG 4 inquam om. DG paternitas] essemia DG 5 et! om. C impossibile esset om. H 5-{i etl ... 8 secundae dcfinitioni] definitionis G 9 ipsius] istius terformaliter om. (hom.) DGZ 10 producentis] productionis G, mini H innascibilis] innascibilitatis Z ncc] aliqua DG ve! add. F completa] completiva G 11 ipsius] illius termini H 12 innascibilis] in13 productionem] propositionem Z nascibili CF, innascibile DEHZ nccl] non C 14 producentis] productionis G istud om. E excluditur] cxcluduntur H 15 et! om. G spiratio-passio] spiratio-actio G 16 praedicta] dieta CDFZ, iam dieta H Et om. CFGZ quod] qui d E, om. F 17 intelligendo] intelligo E per innaseibilitatem] quod innascibilitate G quoeumque] quomodoeumquc CZ, quoquo D modo om. CGZ 18 istam] aliter C, hane E 19 intelligunt] quod add. EFG 20 Patris] scd add. G hypothesim] hypostasim E 21 distinguitur] distinguuntur CF ve!!] sive G vc!Z] sivc G, om. D l Supra, p. 266, !in. 9-11. Vaticana VI, 120s.).
2
Scotus, Ordinatio, I, d. 28, qq. 1-2 (ed.
270
LIBER I DIST. 28 Q. UNICA
rationem 1 ; sed nihil distinctum a paternitate quocumque modo ima gina bili est proprietas constitutiva Patris; igitur innascibilitas non est proprietas constitutiva Patris. Maiorem suppono. Minorem probo: quia omne distinctum a paternitate vel distinguitur realiter v el formaliter v el secundum rationem; sed distinctum a patemitate realiter non constituit Patrem, quia omne distinctum realiter a patemitate v el est creatura v el filiatio v el spiratio-passio; sed inductive patet quod nullum istorum est proprietas Patris. Similiter, distinctum formaliter a patemitate non est proprietas constitutiva Patris, quia omne distinctum formaliter a paternitate v el est absolutum v el relativum v el relatio; sed nullum absolutum est proprietas constitutiva Patris, quia omne absolutum est commune tribus. Similiter, relativum non est proprietas constitutiva Patris, quia nulla persona, nec unum constitutum ex essentia et spiratione-actione, est proprietas constitutiva Patris, sicut manifeste patet. Similiter, nec relatio aliqua distincta formaliter a paternitate est proprietas constitutiva Patris, quia nulla relatio distincta tantum formaliter a patemitate est in divinis nisi sola spiratio-actio; sed illa est communis Patri et Fili o; igitur non est proprietas constitutiva Patris. Et ita patet quod innascibilitas quae ponitur proprietas distincta a patemitate non est constitutiva Patris. Et ratio est quia -------------------------- --·l modo om. G 2 imaginabili] imaginabile CDF . Patris om. G 2-3 igitur ... Patris om. (hom.) CD 1; innascibilitas... Patris] etc. H 3 Maiorem] Maior D , suppone] supponitur D, praesuppono Z 3-4 Minorem probo l minor probatur D 4 patemitatc] Patre E 5 sed] ornne add. D 6 paternitate] Patre E 7 realiter om. F . a om. Z paternitate l Pa8 sed] et H quod] quia G tre H, om. Z '· velll est add. E,, spiratio-passio] spiratio-passiva E proprietas] constitutiva add. EG 9 Similiterl ornne 12dd. F 9-11 non ... paternitate om. (hom.) C 9-10 est ... Patrisl constituunt Patrem G 10-11 paternitate] Patre Z 10-12 ornne... Patris] essentia et paternitas constituunt Patrem D 11 vel2 relativum om. E 15 spira15-16 actiotione] relatione G spiratione-actione] spiratione-4ctiva E , proprietas om. H 16 sicut manifeste l ut inducti ve H patet om. E relatio ali qua] res ne ... patet om. G quaedam Z 16-17 discincta formaliter om. D 17 est ... Patrisl patet G , proprietas om. H 19 sola om. G : igitur l illa 12dd. H 20 proprietas om. FZ l
Cf. Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 33, a. 4.
5
10
15
20
UTRUM INNASCIBILITAS SIT PROPRIETAS CONSTITUTIVA PATRIS
271
innascibilitas, quae est distincta proprietas quocumque modo imaginabili a paternitate, non est nisi unum praedicabile de solo P atre; quod praedicabile, quamvis supponat pro P atre, non tamen est realiter Pater, ncc est realiter Deus, et per consequens non est s de essentia Patris, et ita non est proprietas constitutiva Patris. Ex praedictis sequuntur aliquae c o n c l u s i o n e s. Una est quod in divinis non sunt quinque notiones 1 quarum quaelibet sit realiter in Deo et realiter idem cum Deo. Quia praeter spirationem-actioncm et spirationem-passionem et paternitatem et fito liationem non ponitur nisi innascibilitas; sed innascibilitas, quae ponitur quocumque modo distingui a praedictis, non est realiter Deus, sed tantum est· quoddam praedicabile de Deo et quod supponit pro solo Patre. Et forte propter hoc posuerunt a l i q u i 2 quod non sunt nisi quattuor notiones in divinis. ts S e c u n d a c o n c l u s i o est quod nec notio nec proprietas dicitur univoce de innascibilitate et aliis, nisi forte secundum rationem generalem proprietatis, secundum illam opinionem quae ponit res extra posse praedicari 3 • N a m si res non possit vere praedicari, nulla una ratio proprietatis vel notionis potest competere 2 inuginabili om. E 3 pro] solo add. G 4 nec] quia non G , non estl] nec G 5 constitutiva om. E 8 realiter!J res D et om. C 8-9 spirationem-ac:tivam E 9 etl spirationem- om. F .· spirationem-passionem] spirationem-passivam E '' et2] vel G .: etl] vel G, om. D 9-10 filiationem om. D 10 sed innascibilitasl om. G 10-11 quae ponitur om. E 11 distingui] distincta DF, distinguitur G 12 tantum om. H est om. E quoddam om. G , de Deo et om. E :' quod om. G 13 solo] Deo add. E 14 sunt] sit F nisi om. CE 15 Secunda] alia DZ est om. DGZ :, quod om. C .. necl om. G 17 proprietatis om. G illam om. D , opinionem] quae opinio add. F 18 possit] posset CF l Thomas Aquinas ponit quinque notiones, Summa theol., l, q. 32, a. 3. Omnes communiter, tempore Ockham, posuerunt quinque notiones in divinis. Tempore antiquiore vero, propter timorem haeresis Arianismi, 'innascibilitas' non posi rum fui t ut nomen proprium Patri; cf. Petrus Lombardus, Sent., l, d. 28, c. 4 (ed. Grottaferrata 1971, 212); Scotus, Oràinatio, l, d. 28, qq. 1-2, nn. 34s. (ed. Vaticana VI, 124ss.). 3 Cf. Guilldmus de Ockham, Scriptum in I Sent., prol., q. l (ed. cit. I, 49s.).
2
272
LIBER I DIST. 28 Q. UNICA
innascibilitati et aliis. Nam innascibilitas dicitur proprietas vel notio, quia praedicabilis de Patre, quamvis haec non sit ratio suffìciens. Paternitas autem dicitur proprietas quia propria et intrinseca soli Patri. Spiratio-actio dicitur notio quia distinguit Patrem et Filium a Spiritu Sancto. s E t s i q u a e r a tu r an haec sit concedenda 'innascibilitas est proprietas Patris' vel ista 'innascibile est proprietas Patris', d i c o q u o d ista diffìcultas magis est vocalis quam realis. Unde de ista 'innascibile est proprietas Patris' dico quod est distinguenda, eo quod subiectum potest habere suppositionem 10 simplicem vel personalem. Si habcat suppositionem simplicem, sic est vera, quia tunc supponit pro se, et ipsummet subiectum est proprictas Patris quia est pracdicabilis dc solo Patre secundum communem modum loquendi. Si autem supponat personaliter, sic est simpliciter falsa, quia tunc denotatur quod illa res quac 1s est innascibilis, est proprietas Patris, quod non est concedendum. est maior Sed de ista 'innascibilitas est proprietas briga vocalis tantum. Et debet dici diversimode secundum quod S a n c t i diversimode utuntur. Unde aliquando accipiunt 'innascibilitatem' loco istius nominis 'innascibile', sicut frequenter accipiunt concreta pro abstractis et e converso, et maxime in divinis, propter hoc quod nulla res importatur per unum illorum quin importetur eodem modo per rcliquum. Et ideo multa nomina concreta et abstracta, si sint propria Deo, sunt pure synonyma- uno modo accipiendo 'synonyma' de quo dictum 25 1 dicitur] est E 1-3 ve!... proprictas om. (hom.) G 2 quia] est add. H 2-3 sufficicns] proprietatis add. D 3 propria] proprietas G et om. C 4 Spiratio-actio] spiratioactiva E 4-5 Patrem om. DEF 6 haec sit concedcnda om. Z 7 ve! ... Patris2 om. (hom.) G innascibile] innascibilis Z 9 Undc ... innascibilc] Et dico quod innascibi!itas G 11 ve!] aut E Si] dc] dico H Patris om. E dico om. GH quod] ista add. F, om. GH 12 sic] hacc add. F tunc] sic G, om. E 13 Patris om. G , est om. E praeautem add. G dicabilis] personalis G 15 sic om. G 16 conocdendum] scd res quae est innascibi!is add. D 17 de ista] distincta G proprietas] constitutiva add. G maior om. E 17-18 Sed ... tantum om. Z 18 tantum] tamen F Et] sed Z dici] quod add. D 19 utuntur] isto termino add. H aliquando] a!ii D 21 accipiunt] ista add. E 22 hoc] dico add. G 24 nomina mn. D Dco J nomina G sunt] sint F pure om. G 25 quo] quibus EG
273
UTRUM INNASCIBILITAS SIT PROPRIETAS CONSTITUTIVA PATRIS
est superi u s 1 in isto libro. Et tunc eodcm modo dicendum est de ista 'innascibilitas est proprietas Patris', sicut dictum est de ista 'innascibile est proprietas Patris'. Aliter accipiunt S a n c t i et similiter aliquando p h i l os s o p h i ut supponant pro concretis. Et tunc in ista 'innascibilitas est proprietas Patris', subiectum supponit pro hoc nomine 'innascibile' vel 'innascibilis', et tunc est vera primo modo accipiendo innascibilitatem, et ita est ista concedenda 'Pater est innascibilitas' sicut ista 'Pater est innascibilis'. Secundo modo est 10 haec concedenda 'Pater est innascibilis' et non ista 'Pater est innascibilitas'. A l i a c o n c l u s i o sequitur quod non omnis proprietas alicuius personae est constitutiva illius personae. Nam aliqua proprietas personae non est de essentia nec intraneitate ipsius; sed 1s omne constitutivum personae est de essentia ipsius; ergo etc. (AD
20
ARGUMENTA PRINCIPALIA)
Ad primum principale 2 dico quod aliquid distingui per aliud est dupliciter. V el proprie loquendo, sicut dictum est frequenter 3, et sic est maior vera. Sed sic Pater per innascibilitatem, quae est proprietas Patris, a nullo distinguitur, quia illa proprietas non l superius] prius E Et om. G , tunc] etiam DE, item G 2-3 sicut ... Patris 0111. (lzom.) D 3 est om. G 4 similiter om. G aliquando] alii D, om. Z 4-5 philosophi] et add. G 5 ut] abstracta add. FG 6-7 innascibile] innascibilitate D, om. G 7 ve! om. GH. innascibilis] inn.ascibilitas D, om. H 7-9 et ... innascibilitas om. G 8 et] tunc add. H, om. CDFZ ita] quod add. Z 8-9 innascibilitas] innascibilis D 9 innascibilis] 12 scquitur] ex praedictis innascibilitas D 9-11 Secundo ... inn.ascibilitas om. (hom.) D add. H 13 personacl] per se Z . personae2] per se Z 14 personae] per se Z .. nec] de add. EFG .. ipsius] illius H 15 personae] per se Z ipsius] illius H 17 aliud] aliquid D 18 estl] potcst intclligi G 19 sic2] est add. D 20 a om. F l Guiliclmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 3 (ed. cit., II, 82-88). 2 Supra, p. 264, !in. 10-13. 3 Guilielmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, qq. 6 et 10 (ed. cit. II, 211s. et 350s.).
0CKHAM, OPERA
THEOL.
IV
18
274
LIBER I DIST. 28 Q. UNICA
est aliquid intrinsecum Patri. Aliter acc1p1tur aliquid distingui per aliud improprie, et sic dicitur aliquid distingui per aliud quando illud aliud est medium concludendi aliud remotum ab eo et a quo prius aliquo modo removetur. Et isto modo dictum est prius 1 quod res distinguitur ab aliis rebus per suas differentias, et tamen differentiae non sunt de essentia rei. Et isto modo Pater distinguitur ab omni alio per innascibilitatem, quia innascibile removetur a quocumque alio a Patre. Sed tunc est maior falsa, quia quod sic distinguitur ab aliquo per aliquid non constituitur per illud. Ad secundum 2 dicendum quod si innascibilitas est magis propria Patri quam spiratio-actio, accipiendo proprium vel proprietatatem primo modo, tunc non minus constitueret quam spiratioactio. Sed quod est magis proprium tertio modo, non oportet, immo potest simpliciter non constituere. E t s i d i c a t u r quod tunc non erant quinque notiones ab aeterno, immo aliqua notio divina et proprietas non erat ab aeterno, quia nihil aliud a Deo est aeternum: D i c e n d u m q u o d non debet concedi de virtute sermonis quod quinque notiones erant ab aeterno, nec quod quattuor notiones erant ab aeterno, quia non erant ab aeterno nisi tres personae et tres relationes, et omnis alia pluralitas debet negari fuisse ab aeterno. 1 intriruecum om. E " accipitur] distinguitur G distingui om. G 2 aliudi] aliquid F 3 illud] per quod add. G . aliud2] aliquid Z. remotum] removetur G, removeri Z :; eo] ilio CEFH, alio Z 4 et l om. EZ 6 non om. E 7 innascibile] imwcibilitas H 8 quocumque] quolibet GZ · Sed] et E 9 quod om. D .: per om. H aliquid] aliud Z, om. H 11 dicendum] est add. D . si om. Z ·· innascibilitas] non add. Z est] esset G 12 spiratio-acòo] spiratio-acòva E 13 modo] quia add. Z ' constitueret] constituitur E 13-14 spiratio-acòo] spiratio-acòva E 14 tettio] secundo D 15 immo] non add. Z 16 non om. G !l quinque] quattuor E 17 notio] nomina G 'erat] erant G 17-18 immo ... aeterno om. 19 Dicendum] est add. D 20 quodi] quia E 20-21 nec... aeterno! om. (hom.) E (hom.) E ,; nec ... aetemo2 om. (hom.) D 23 aeterno] et add. H
l
Ibidem, d. 8, q. 4 (ed. cit., Ill, 221).
2
Supra, p. 264, lin. 14-17.
5
to
t5
20
UTRUM INNASCIBILITAS SIT PROPRIETAS CONSTITUTIVA PATRIS
275
Tamen hoc non obstante, de quinque notionibus supponentibus non pro se sed pro personis divinis vel relationibus divinis - quorum nullum est commune tribus personis nec vere praedicatur de tribus personis - debet concedi vere praedicari hoc s praedicatum 'fuit ab aeterno', ut quaelibet istarum sit vera 'innascibilis fuit ab aeterno', 'spiratio-actio fuit ab aeterno', 'paternitas fuit ab aeterno', 'fìliatio fuit ab aeterno', 'spiratio-passio fuit ab aeterno'. Et ideo secundum quod per istam 'quinque notiones fuerunt ab aeterno' intelligitur unus actus signatus, de quo d i c10 t u m e s t 1 , p o test concedi quinque notiones fuisse ab aeterno. Consimiliter est de ista 'quattuor notiones fuerunt ab aeterno'; similiter de istis 'quattuor notiones sunt realiter in Deo', 'duae relationes sunt in Patre et duae in Filio' et de consimilibus. Quia omnes tales de virtute sermonis sunt falsae et erroneae, quia in15 ferunt plures res esse in Deo quam tres. Verumtamen si per ipsas intelligantur actus signati possunt concedi. Et est valde necessarium omni respicienti dieta auctorum scire quando loquuntur de virtute sermonis et quando non; et etiam scire quando per actus exercitos intelligunt actus signatos vel e converso, et quando non, w quia horum ignorantia facit multos errare. --------1 de quinquc notionibus] nominibus G 2 vd] pro add. H 3 quorum ... commune] quo nulla est inconvenientia G :>-4 praedicatur] praedicantur CDFG 5 aeterno] paternitas fui t ab aeterno add. G :Kl innascibilis] innascibile CDF, innascibilitas Z 6 spiratio-actio] spiratio-activa E, spiratio-passio Z 7 ab2 om. E spiratio-] actio add. G spiratio-passio l spiratio-passiva E 8 sccundum quodl falsum est F istaml ista FH, istas G 9 de quo] talis qualis H 10 potestl possunt E, dico quod potest F notionesl quae add. G 11 est om. D · ista l ilio D fuerunt l similiter add. F :· aeterno] et add. H quinque om. G 13 duae] 12 similiterl est add. CE, et add. D Dea] quattuor relationes sunt in Deo add. G 14 sunt falsae om. E 15 esse) inesse relationes sunt add. H et2l sic add. DH de om. GZ FH, om. E 17 omni] hornini D . auctorum] antiquorum H r· loquuntur) loquitur DFG 18 et2 om. G etiam om. E quando2]loquuntur add. E 19 exercitos] exercitatos Z " ve!] 20 horum] istorum H" multos] quam plurimos H et H, om. Z e converso om. Z
l
Guillelrnus de Ockharn, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 6 (ed. cit. II, 220).
276
LIBER I DIST. 29 Q. UNICA
[DISTINCTIO UNDETRIGESIMA QUAESTIO UNICA UTRUM PRINCIPIUM DICATUR UNIVOCE DE OMNIBUS ILLIS IN DEO DE QUIBUS VERE PRAEDICATUR)
Circa distinctionem undetrigesimam quaero utrum princi- s pium dicatur univoce de omnibus illis in Deo de quibus vere praedicatur. Q u o d si c: Quia haec est vera praedicatio sine omni distinctione 'Pater est principium Filii'; igitur nullus terminus est hic aequivocus, 10 et per consequens quilibet est univocus; ergo iste terminus 'principium' est univocus; igitur dicitur univoce de omnibus de quibus vere praedicatur. Praeterea, nihil dicitur aequivoce de illis guae sunt una res; sed omnia qua e sunt in Deo sunt una res, qui a una cssentia; ergo 1s nihil dicitur de illis aequivoce sed univoce. Ad oppositum: Omne univocum est universale; scd nihil est universale ad illa quae sunt in Deo; igitur etc. (STATUS QUAESTIONIS]
Hic primo videndum est dc hoc termino 'univocum'; secundo ad propositum. Circa primum dico, sicut d i c t u m e s t 5 quaero] quaeritur H utrum om. G 6 quibus] verificatur ve! add. G 8-9 Quod ... 11 ergo] et per consequens H 11-12 ergo ... univocus Quia] quia sic videtur quod G om. (hom.) Z 12 dicitur] pater D 13 vere om. Z praed.icatur om. E 14 d.icitur] 21 termino] verbo G est F 15-16 quia ... univoce] ergo, etc. H 18 Omne om. E secundo J applicandum est add. H
20
UTRUM 'PRINCIPIUM' DICATUR UNIVOCE IN DIVINIS
277
supra distinctione secunda 1, [quod] univocum dupliciter accipitur, vel stricte vel large. Univocum stricte sumptum est aliquod signum voluntarie institutum una institutione ad significandum omnia quae sub aliquo uno conceptu continentur, et pro eodem s tempore pro quo et quandocumque sub tali conceptu continentur. Et isto modo univocum non dicitur de conceptu, quia conceptus sive intentio animae non ad placitum sed naturaliter est signum illorum quorum est signum. Tamen univocum sic dictum potest accipi stricte et strictius et forte strictissime, sicut a l i bi t a c10 tu m es t 2 • Univocum large sumptum non tantum dicitur de signo voluntarie instituto, sed etiam de conceptu cui correspondet tale signum. Et tunc idem est conceptum esse univocum ad plura et conceptum esse praedicabilem de pluribus. Et ideo quaerere de 1s univocatione conceptus non est nisi quaerere de unitate conceptus. Sed tunc est dubium: quae est via ad cognoscendum univocationem alicuius ? Dicendum quod, loquendo de univocatione conceptus, duplici via potest cognosci unitas eius. Uno modo per experientiam, quando scilicet intellectus experitur in se quod zo habet conceptum unum, ita quod potest formare in mente unam propositionem habentem unum praedicatum vel unum subiectum et non plura quod pro illis supponit. Quando autem non potest
1 quod sic H, om. codd. accipitur] dicitur CF, scilicet add. H 2 veJ2] et H, om. G 3 voluntarie] voluntatis H institutione] significatione E 4-5 et ... concinencur om. (hom.) H 7 sive] seu E intencio] incentionum G non] est add. D 5 temport] et add. Z pro quo om. G 8 illorum ... signum om. (hom.) D signum] et add. H T amen] et ideo G sic] sicut D d.ictum] est add. D 12 etiam] et E 13 conceptum] conceptus G, om. E univocum om. E 14 conceptum] unum add. G, om. D praedicabilem] praedicabile D 15 non ... conccptusl om. (hom.) C 16 est2] sit E via] una G 18 via] una F potest om. H eius om. FH 20 habet] in se add. CFH 21 ve!] et H 22 plura] plus G quod] quia DE pro illis om. G
2
l Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 9 (ed. cit. II, 306s.). Ibidem, pp. 310s; ve! melius In III Sent., q. 9 Q.
278
LIBER I DIST. 29 Q. UNICA
hoc expenn m mente sine omni lingua et idiomate, non potest experiri se habere unum conceptum. Aliter potest hoc deduci per naturalem argumentationem arguendo contra negantes unitatem conceptus, scilicet per hoc quod manifestum est aliquid intelligi aliquo modo, et non in se vel non cognitione propria nec aequivalenti. Tunc enim oportet necessario habere unum conceptum dictum de ilio et de aliquo quod in se vel cognitione propria seu aequivalenti cognoscitur. Sed quod iste conceptus sit praecise univocus isti et illis, et non aliis, est impossibile vel valde difficile probare contra negantem, nec est forte facile per experientiam certam cognoscere. Hoc tamen potest evidenter cognosci quod quando aliquis fermat in mente unam propositionem quae habet simplex subiectum et simplex praedicatum, quod utrumque est univocum omnibus illis pro quibus supponit et quando pro eis supponit. Non tamen semper potest evidenter cognosci an supponat pro istis ita quod non pro aliis. Sed loquendo de univoco stricte sumpto, quod est voluntarie institutum, dicendum quod debet cognosci an sit univocum ista via, videre scilicet an illud habeat aliquam defìnitionem exprimentem quid norninis vel non. Si non habet defìnitionem exprimentem quid nominis sed quid rei, est univocum. Si autem ha1 hoc om. EFZ 3 hoc om. F deduci] reduci G argumentationem] deducrionem F 6 nec J 4 arguendo om. CF contra J quod H negantes J negante H scilicet J quod add. G ve! F, ve! add. E Tunc] nec G 7 necessario om. H 8 in se om. CF ve!] tali CF, in add. DE propria om. CF seu] ve! DZ, om. CF" aequivalenti om. CF 9 Scd] secundum G isti] istis G, om. E et! om. E illis] illi EFZ 10 impossibile om. G ve!] et E, om. G valde om. GH 11 certam om. G 12 quod] quia DE 13 unam] aliquam DF 13-14 subiectum et simplex om. Z 14 quod] et CFH · utrumque] utique Z 15 supponitl om. D ' et... supponit2 om. (hom.) F 15-16 semper om. D 16 an] scilicet add. E 18 stricte] stricto modo G 19 dicendum] est add. D univocum] univocus G 20 videre om. FG · scilicet om. F ·· illud] ille D 21 ve!] an E non!] ve! adà. D, habeat add. G Si om. FG non2 om. CDG habet om. G 21-22 exprimentem om. CDF 21-1 (p. 279) exprimentem ... definitionem om. (hom.) E 22 norninis om. D sed] nec definitionem exprimentem CG, potest habere definitionem exprimentem add. Z, om. D rei] Si enim habet definitionem exprimentem quid rei add. D est om. G autem om. D 22-1 (p. 279) habet] habeat GH, om. F
5
10
15
20
UTRUM 'PRINCIPIUM' DICATUR UNIVOCE IN DIVINIS
5
10
279
bet definitionem exprimentem quid nominis, tunc aut aliqua una definitio ipsius non continens aliquod aequivocum dicitur de omnibus de quibus verifìcatur nomen, et tunc est nomen univocum; aut non, et tunc est nomen aequivocum. Qualiter autem illud positum in definitione exprimente quid nominis debeat cognosci an sit univocum vel non, recurrendum est ad eandem artem. Et potcst ista ars applicari modo suo quamvis non totaliter - consimiliter non tantum nominibus categorematicis sed etiam syncategorematicis et verbis et omnibus parti bus orationis; scd qualiter diversimode, causa brevitatis omitto. (R.ESPONSIO AUCTORIS AD QUAESTIONEM]
Ex his dico ad quaestionem: quod si intelligatur quaestio de conceptu correspondente huic nomini 'principium', an scilicet 15 sibi correspondeat unus conceptus vel possit correspondere, sic est magis dubium, quia non reputo quod aliquis possit doceri de hac propositione. Sed si debet sciri, oportet quod sciatur per experientiam. Ideo pertranseo de hoc et relinquo experientiae cuiuslibet. zo Sed loquendo de hoc nomine 'principium', dico quod hoc nomen 'principium' non dicitur univoce de omnibus de quibus dicitur in Deo. Quia, sicut inductive patet, nulla potest dari definitio exprimens quid nominis conveniens cuilibet de quo dicitur. Nam quando dicitur 'Deus est principium creaturae', si loco huius 1 exprimentem om. F aut om. DG · una om. G 2 ipsius om. D aliquod aequivo3 quibus] quo H 4 aut] si G, om. D cum] aliquid univocum DE dicitur] viderur D non om. D et om. G tunc] non D, om. G nomen om. DZ 5 autcm om. G 6 recurrendum] curandum G 7 est om. E ' ista om. F 8 consimilirer] et similitcr D, om. G nonl tanrum om. G 9 et! om. D verbis] verbo G, om. D 9-10 omnibus parti10 debeat applicari add. H 11 omitto] ad praesens bus] omni parti EGZ add. H 13 quod] quia F si om. E quacstio] quomodo D 15 sic om. G 16 est om. E " dubium J et add. G · aliquis J aliquid G 17 sciri J ideo add. E 18 pertranseo J et add. C et] etiam C 21 omnibus] etiam add. G 22 dicitur] pracdicatur H in om. E Quia om. G paret] quod add. E 24 Nam quando dicitur om. G creaturae] omniurn G
280
LIBER I DIST. 29 Q. UNICA
nomm1s 'principium' definitio exprimens quid nonums ipsius ponatur, dicetur sic 'Deus producit creaturam de nihilo'. Vel si dicatur sic 'Deus producit creaturam' et similiter sic 'Pater producit Filium', aliter definietur 'producere' in una propositione et in alia. Similiter, si dicatur sic 'essentia est principium generandi', aliter definietur quam sic 'essentia generat Filium'. Et ita patet quod si in diversis propositionibus poneretur definitio exprimens quid nominis, loco istius nominis 'principium', - conservando semper quod propositiones sint verae -, alia definitio talis poneretur in una propositione et in alia. [An
10
ARGUMENTA PRINCIPALIA)
Ad primum principale 1 dicendum quod haec non est vera sine omni distinctione 'Pater est principium Filii', quamv1s sme distinctione frequenter concedatur a S a n c t i s. Unde sicut multae propositiones de virtute sermonis falsae conceduntur ab auctoribus, quae tamen secundum intellectum quem ipsi habuerunt sunt verae, ita multae propositiones quae de virtute sermonis sunt distinguendae conceduntur ab cis sine distinctione. Et tamen sciendum est quod aliquando dictio aliud et aliud significat, sine hoc quod aliqua propositio sit distinguenda, sicut q u o d a m a l i o l o c o 2 declaravi. 1 ipsiw om. CFH 2 sic] si G . de] ex G 3 similiter om. H sic2] Dew H Pater 4 definietur] defineretur D et] quam G 5 in om. F Similiter om. D generandi] et add. D 6 definietur] defineretur D, producerc add. F patct om. G 6-7 quam ... propositionibus 0111. D 8 conservando] tamen add. H 10 et] ve! G, quam Z alia] alia ad argumenta principalia respondeo add. G 12 dicendum] dico F, est add. D 13 Filii] quia add. E quamvis] licet F sine2] amni add. E 14 distinctione] definitione G sicut om. G 15 sermonis] sunt add. G falsae] et tamen add. G 15-16 ab ... tamen] a sanctis G 16 sccundum] mentem sive secundum add. F quero] quae DF ipsi om. E 16-17 habuerunt] 17 ita] etiam add. G 18 ab eis] a sanctis G 19 est om. D aliudl] et quae si c add. G illud G sine] et G, absque H 20 sicut] in add. H quodam] quocumque G, in Z 21 alia] modo add. G om. G
l
5
Supra, p. 276, !in. 9-13.
2
Cf. Guillelmus de Ockham, Scriptum in
t5
20
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
281
Ad secundum 1 dicendum quod aliquid potest aequivoce dici de illis quae sunt una res, quando simul cum hoc quod sunt una res sunt plures res, sicut est de personis divinis; vel quando non sunt idem formaliter, sicut est de essentia et persona. s Argumentum in oppositum 2 non concludit, quamvis conclusio sit vera. Et quare non concludat, tactum est p r i u s 3 . §!
[DISTINCTIO TRIGESIMA QUAESTIO I UTRUM DEUS REALITER VEL SECUNDUM RATIONEM REFERATUR AD CREATURAM)
10
Distinctione trigesima 4 tractat M a g i s t e r de nomini bus relativis ex tempore Deo convenientibus. Circa quam esset quacrendum utrum Deus realiter vel secundum rationem referatur ad creaturam. Sed quia haec quaestio praesupponit de relatione quid ts sit, ideo quaero primo de relatione. Et primo quaero utrum omni auctoritate fidei et quorumcumque philosophorum exclusa, fa1 dicendum) potest dici D 2 simul cum) simplex G quod) est quando G 2-3 una res sunt om. G 3 sicut) sive C 5 in) ad CFG oppositum) contrarium E concludit] includit F 6 concludat] concludit EZ prius] explicit distinctio vigcsima nona add. G Il Distinctionc trigesima) Circa distinctioncm trigesimam FH, et in distinctionc trigcsim.1 add. C, in qua add. l' 12 ex) creaturac Z, parte crcaturac ndd. E tempore] et Z, om. E 13 realiter ve!) vere E 14 praesupponit] supponit DE 15 omni 0111. E 16 cxclusa] rationabilius et add. AG
I Sent., d. 2, q. 8 (ed. cit. II, 288s.); Summa Logicae, pars III-4, c. 2 (ed. cit.,
I, 753s.). l Supra, p. 276, !in. 14-16. 2 Supra, p. 276, !in. 18-19. Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 9 (cd. cit. II, 312}. 4 Hic rcdintegrant codices A et B; cf. supra, p. 229, nota 2 et p. 255, nota 4.
3
282
LIBER I DIST. 30 Q. I
cilius posset negari omnis relatio esse aliquid a parte rei quocumque modo distinctum ab omni absoluto et absolutis quam teneri. Et primo ostendam quod facilus et probabilius debeat teneri propter solam rationem - relationem esse aliquid distinctum a parte rei ab omni absoluto et absolutis. P r i m o s i c: impossibile est transire de contradictorio in contradictorium sine omni mutatione, quae scilicet sit corruptio vel productio alicuius; sed mobile quando mutatur localiter transit de contradictorio in contradictorium; igitur est aliquid novum productum vel aliquid corruptum. Sed certum est quod nullum absolutum corrumpitur vel producitur de novo; igitur aliquid aliud, et illud vocatur respectus, et habetur propositum. S e c u n d o s i c: illud quod habet operationem reale m est aliquid reale; sed omnibus absolutis manentibus, propter diversam situationem possunt aliqua in aliquem effectum, in quem non possunt sine tali situatione; igitur ibi est aliquid reale praeter illa absoluta, et per consequens respectus est aliquid reale aliud ab absolutis. Ad oppositum: Per productionem alicuius re1 m 1st1s inferioribus nulla fit nova res in angelo vel caelo; sed producta aliqua re de novo, angelus vere vel corpus cadeste vere realiter distinguitur ab illa re de novo producta; igitur illa distinctio non importat aliam rem ab absolutis, et per consequens eadcm ratione nulla relatio impor2 omni om. EG 2-5 et ... absolutis om. D 4 aliquid) absolutum add. G 4--5 a parte rei om. E 5 omni om. F absolutis) et add. CH, et arguitur add. D 6 Primo) arguo add. H de) a BZ in) ad ABE 7 scilicet om. Z 7-8 corruptio vel productio) per corruptionem ve! productionem E H localiter] formaliter A 9 in) ad ABCEH 10 ali11 vel] nec ABCD 12 aliud om. A etl om. H vocatur) non est quid) novum H 14--15 diversam om. E nisi H respectus] relatio E et2 habetur propositum] ergo, etc. H 15 aliqua) diversa add. E, om. G 16 possunt) possent ABCDE situatione) habitudine G est om. AG 16-17 praeter... reale om. (hom.) G illa absoluta om. Z 17-18 aliud ab absolutis 0111. A 20 in istis inferioribus om. A nulla fit] non fuit D 21 re om. A 22 vere l vm. AEZ cadeste] caelestis C vere2] et add. B2H re] et add. A 23 alia m J aliquam ABEGZ 24 relatio om. D
5
10
15
20
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
283
tat talem rem distinctam quia non est maior ratio dc una relationc quam de alia. (STATUS QUAESTIONIS)
Circa istam quaestionem est primo scicndum pro intellectu s quacstionis quod ista quacstio non est de veritate: quid secundum rei veritatem sit tenendum, scd est quid teneret volens praecise inniti rationi possibili pro statu isto, et nolens aliquam sectam vcl auctoritatem recipere. Sicut qui vellct praecise inniti rationi sibi possibili, et qui nollct recipere quamcumque auctoritatcm, diceret 10 quod impossibile est tres personas realiter distinctas esse unam rem simplicissimam. Similiter, talis diceret quod Deus non est homo, et multa alia quae tamen secundum rei veritatem sunt falsa. [OPrNro Scon]
1s
20
Sic intellecta quaestionc, sunt diversae opmwncs. Una est quae, non tantum propter auctoritatcs sed etiam propter rationem, ponit quod rclatio est alia rcs ab omni re absoluta et ab omnibus absolutis. Ita quod sicut substantia et qualitas sunt rcs distinctae, quarum neutra est de essentia alterius, ita etiam substantia et rclatio sunt distinctae res realiter et neutra est de essentia alterius. Pro ista opinione arguitur multipliciter. Primo sic 1 : « Nihil est idem realiter a sinc quo a potest esse realiter sine contradic1 rem om. E relatione om. Z 4 est om. Z sciendum] videndum G 5 quaestionis om. Z ista om. Z veritate om. D 6 rei om. HZ tenendum] intelligendum A · sed] hoc G 7 possibili om. G 8 praecise om. E 9 qui] quod D recipere] accipere Z quamcumque] aliquam F 12 alia] talia F, simi!ia H quae] et F secundum] in F veritatem] veritate F 14 Sic] sed G sunt] de hoc add. H 15 quae] quod G proptcriJ secundum D, per E auctoritates] auctoritatem E etiam om. E rationem] rationes FZ 16 est] et add. C alia] aliqua DEG omni] alia add. EG 17 sicut om. D 18 etiam] scilicet E, et Z 19 est om. Z de essentia om. C alterius] et ista est opinio Sco ti, libro secundo, distinctione prima, quaestione quinta add. H l
21 a2] non A
Scotus, Ordina/io, II, d. l, qq. 4-5, nn. 200-211 (ed. Vaticana VII,
101-107).
284
LIBER I DIST. 30 Q. I
tione; sed multae relationcs sunt sine qui bus fundamcnta possunt esse sine contradictione; igitur etc.>>. Maiorem probat multiplicitcr, quas probationes dimitto quia reputo eas concludere. « Minor apparet in omnibus relationibus quarum fundamenta possunt esse sinc tcrminis, sicut est in omnibus relationibus acquiparantiac (sicut sunt simile, aequale et huiusmodi): si cnim hoc album sit et aliud album non sit, hoc album est sine similitudine, - et si aliud album fìat, in [hoc] albo est similitudo; p o test igitur esse sinc isto et cum isto. Similitcr est in relationibus multis disquiparantiae, sicut dominus potest esse sine dominatione et potest esse dominus servorum accessione». Praeterea, nisi praedicta opinio ponatur, sequuntur multa inconvenientia. P r i m u m quod negabitur omnis compositio in entibus. « Quia si a et b componunt ab, et unio istarum partium ad invicem nihil aliud sit nisi ista absoluta a, b; separatis igitur realiter a et b manet tota rcalitas quae est ipsorum a et b unitorum. Tunc a et b separata, manent realitcr unita et ita manet compositum separatis partibus componcntibus, et ita compositum non est compositum, - quia quando manct compositum separatis partibus componcntibus, non est compositum ex eis; nihil cnim cssct tunc nisi unum aggregationc ». S e c u n d u m inconveniens sequitur quod negabitur omnis causalitas causarum secundarum. « Quia quod causatur a diversis causis secundis praeexigit in cis debitam proportionem et apl sunt... fundamenta om. AG fundamema] fundJta CD 2 esse] sine fundamentis Maiorem probat] maior probatur ADHZ 6 sicut OIIL G simile] et adJ. E 8 et 0111. D album] absolutum E 7 hoc! albumi sitl 0111. G aliud sic FH. hoc ce/. codd. fiat] stat D in] illo add. B2 9 et 0111. G cum isto2 om. DG est] etiam add. H, om. Z multis 0111. CE 10 disquiparantiae 0111. D potest] possit A 10--11 dominatione ... esse] dominio et postca H 11 accessione J igitur etc. add. H 12 nisi] si E, om. (lac.) A opinio 0111. E sequuntur] sequentur E 13 Primum] est add. Z negabitur] negaretur D 14 iscarum om. D 15 ad inviccm 0111. Z sit] est Z 16 et! om. D rcalitas] rcaliter E ipsorum] et add. E et2 om. D unitorum] et add. E 18 et ita compositum om. C est] erit E 19 quando] non Z, om. D 19-20 quia ... compositum om. (hom.) C 20 componentibus] 21 unum onz. D aggregatione] a generatione H 22 sequitur] et add. D esset] essent F 23 secundarum] illarum ABH, 0111. Z s.:querctur Z quod] quia B add. AG
5
10
15
20
QlJOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
285
proximationcm ad hoc guod causetur ab eis; sed si ista approximatio et proportio nihil sit nisi ista absoluta, igitur ista sunt ita rcaliter causativa huius effcctus quando non sunt approximata sicut quando sunt approximata, et ita ipsa approximata nihil poss sunt causare rcalitcr guod non possunt causare etiam non approximata; nulla cnim rcalitatc alia posita, non potest aliqua rcs causari guae prius non potuit causari ». Ex istis potest argui sic: « Quia si a et b separata non componant ab, ergo nec ipsa unita, quia sicut eadem res - absgue 10 omni realitatc alia- non potest aliguid causare modo quod prius non potuit, ita nec caedem res absgue omni realitate alia possunt aliquid modo componere quod prius non potuerunt componere ». Secundo principaliter arguitur sic: « Nihil fìnitum continet sccundum pcrfectam continentiam apposita formaliter (quia quan15 tumcumgue in Deo concedatur pcrfcctissima omnium continentia perfectionum secundum identitatem, guae sunt in co, non potest contincrc 'opposita absoluta' formalitcr in se, licet in se possit haberc 'talia apposita' virtualiter, et 'relativa' formaliter, - scd ex hoc concluditur infìnitas fundamenti). Sed aegualitas 20 et inaequalitas sunt apposita formalitcr, et similitudo et dissimilitudo similiter, - saltem ad idem corrclativum; ista autem possunt perfecte fundari in eodem fundamcnto successive. Sed 'illud fundamentum' neutrum illorum continet formaliter et secundum perfcctam identitatcm, quia qua ratione non ambo, eadem razs tione nec alterum ». E t s i d i c a t u r quod relatio non est res alia, quia non 1 causctur J causatur AC 2 nihil] non D ista2] absoluta add. C ita om. EF 3 huius] huiusmodi ABCE 3-4 si eu t ... approximatal om. (hom.) Z 4 quando om. E ipsa om. Z nihil] non H 6 aliqua] alia C 7 quae om. E non] modo B 8 sic om. B Quia] quod G, om. E 8-9 componant] componunt EZ 9 ab om. B absque] ab G 10 non om. H quod] guam A 11 eaedcm] cadcm E alia om. E 12 modo om. E 13 continct om. G 14-25 quia ... alterum om. (Tac.) ABH, om. CDFG, Cambr. 101, Fior. F. 6. 800, .'vfaz., Merto11, Pad. l"11iv., Vat. 2088 14-19 quia ... fundamenti om. E 18 possit sic Pad. Ant., possct Z, Gicssa. Paris 15,9().1 20 et2 om. E 21-22 ista ... successive om. E 22 Scd illud] igitur idem E 24 non] ncc E cadcm ratione2 om. E 26-1 (p. 286) alia ... rcs om. (hom.) G
286
LIBER I DIST. 30 Q. I
est res sed tantum in intellectu 1, « c o n t r a h o c arguitur: primo quia hoc destruit unitatem universi, secundo quia destruit omnem compositionem in universo substantialem et accidentalem, tertio quia destruit omnem causalitatem secundarum causarum, quarto quia destruit realitatem scientiarum mathemati- s carum ». « Primum probatur, quia unitas universi est in ordine partium ad se invicem et ad primum, sicut unitas exercitus est in ordine partium exercitus inter se et ad duce m; et ideo ex hoc, contra negantes relationem esse rem extra actum intellectus, po- 10 test dici verbum P h i l oso p h i, XII Afetaphysicae 2 , quod tales qui sic dicunt inconnexam faciunt universi substantiam ». « Secundum probatur, quia nihil est compositum sine unione partium componibilium, ita quod partibus separatis non manet compositum; nihil autem reale dependet ab eo quod est tantum 1s ratio (et praecise ratio causata per actum intellectus nostri), et saltem tale reale quod non est artificiale; ergo nullum 'totum' erit reale naturale, postquam necessario requirit ad suum esse relationem, quia relatio nihil est nisi ens rationis •! « Tertium probatur, quia causatio effectus realis non requirit 20 ens rationis in causa; sed non possunt causae secundae causare nisi proportionatae et approximatae; igitur si ista approximatio est tantum ens rationis, non poterunt causae sub ista approximatione causare aliquid reale. Quia sine ista approximatione non l tantum] est add. ABDGH arguitur] arguo E 2 quia2J quod D 8 et] in ordine Z est om. A 9 exercitus... ducem J ad se invicem et ad primum ut ad ducem F 11 quod] 12 faciunt] pa et lac. A substantiam] substantiarum A 16 ratioiJ relatio E ctl quia E om. D praecise J praecipue FZ ratio2 om. D causata J creata F acrum] actus G 17 est J 18 erit] est ADH 19 quia relatio] quae realiter D 20 probatur] tantum add. Z 20-21 Tertium... rationis om. (hom.) CD 23 causae probat F causatio Jtanto E" non om. H om. H 24 causare] sive add. H approximatione] causare add. AH 24-1 (p. 287) aliquid ... causare om. (hom.) E l Scotus, Ordinatio, II, d. l, qq. 4-5, nn. 223-227 (ed. Vaticana VII, lllss.). 2 Aristot., Metaph., XII, c. 10, t. 56 (1075b 37 - 1076a 3).
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
287
possunt causare, et ista approximatio (quae est relatio) nulla res est, per istam opinionem, - ergo causa secunda nihil confert ad possibile causari ». « Quartum probatur, quia omnes conclusiones mathematicae s demonstrant relationes de subiectis. Patet inductive incipiendo a prima conclusione geometriae, qua ostenditur aequalitas laterum de triangulo, vel de linea recta, et ita de aliis ». [CoNTRA OPINIONEM Scon]
10
1s
20
25
Quamvis illae rationes videantur difficiles et apparentes ad probandum relationem esse aliam rem ab absolutis, tamen videtur mihi quod ad partem oppositam sunt rationes difficiliores et evidentiores. Et ideo contra istam opinionem primo arguam in generali, secundo 1 magis in speciali de diversis relationibus quae ponuntur. Primo igitur arguo sic: omnis res realiter distincta ab alia re potest intelligi, illa alia non intellecta, et maxime si neutra illarum rerum sit pars alterius; sed impossibile est aliquam rem, quae sit relatio, intelligi sinc omni alia re; igitur etc. Mai or videtur manifesta, quia non plus dependet intellectio unius rei totaliter disparatae ab alia re disparata, quam intellectio effectus ab intellectione causae suae essentialis. Scd non est inconveniens nec includit contradictionem, illud quod est effectus intclligi sine sua causa intellecta. Igitur eodem modo, si similitudo vel aliqua talis relatio sit alia res ab absolutis et a relatione correspondente, non repugnat sibi intclligi nullo intcllecto absoluto et etiam nulla relationc 1 ista] ita E 2 confert] confertur D 3 possibile] posse F 4 conclusiones om. E 9 rationes] conclusiones E 12 etl 6 geomerriae] geometrica Z 7 ve!] et E ita] sic Z evidentiores om. A primo om. Z arguam] arguo D 13 secundo] immo Z 15 igitur om. E 16 alia] re add. FG 17 rem] rel.ationem D 18 omni om. E 21 includit] 24 alia] ali qua H · res] ratio D 25 nullo] modo add. E includens F l
Infra, p. 298, lin. 14.
288
LIBER I DIST. 30 Q. I
alia intellecta. Minorem probo 1, quia si aliquis intelligat similitudinem Sortis et Sortem sine similitudine correspondente, poterit scire Sortem esse similem et tamen dubitare an sit alicui alteri similis. Et eodem modo poterit aliquis scire aliquem esse patrem et tamen nescire an habeat filium, immo etiam poterit ignorare an possit habere fiilium. S i d i c a t u r quod talis apprehendens similitudinem Sortis et Sortem, poteri t nescire an Sortes si t similis, c o n tra: p e r i s t o s 2 non repugnat rclationi intelligi intuitive, nec etiam repugnat Sorti intelligi intuitive. Ponatur igitur quod aliquis 10 intuitive apprehendat utrumque, talis itaque sciet Sortem esse similem, sicut aliquis videns intuitive albedinem in Sorte scit Sortem esse album. S i d i c a t u r aliter quod talis, si videat intuitive tam Sortem quam similitudinem in Sorte, - licet non videat intuitive aliam 1s similitudinem -, poterit tamen scire Sortem esse similem alicui, licet nesciat cui si t si milis: C o n t r a: ponatur quod talis intellectio intuiti va similitudinis sit simpliciter prima in ilio intellectu, ita quod numquam prius - nec intuitivc nec abstractive - intellexit quamcumque 20 similitudinem, talis non plus sciet quod iste est similis alicui alteri quam quod illa est causa alterius, nisi per deductionem rationis. Et per consequens, antequam incipiat deducere, poterit ignorare, et hoc est propositum. S i d i c a t u r aliter ad maiorem quod una relatio non po- zs 5 etiam] et Z l alia J ali qua H, om. A 2 Sortem J Sorte E 3-4 alteri 0111. D immo ... filium 0111. (ho111.) E 7 Si] et si E 8 et Sortem 0111. Z poterit] potest E 9 istos] istum Z relationi] relationem D 9-10 nec... intuitive 0111. (ho111.) DEFZ 9-11 nec ... intuitive 0111. (ho111.) A 11 itaque] inquam E 12 scit] sit BD 14 dicatur 0111. A .. si2) se add. H ;: videat] intelligat E 15 in Sorte om. E 16 a!icui] alteri Z 18 talis] aliqua F, 0111. AE 18-19 similitudinis] similis C, 0111. F 20 prius 0111. E intellexit] intellexerit ADCDHZ, intellexerat F 21 iste J talis E est om. H 23 incipiat] scia t D 24 propositum] et add. E 25 aliter] autem AB non om. D 5-{i
l
Supra, p. 287, !in. 17-18.
2
Non invcnimus.
289
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
test intelligi sine alia, c o n tra: secundum i s t o s 1, essentia divina potest intelligi sine relatione, quae tamen est eadem realiter sibi; igitur multo fortius una res poterit intelligi sine alia realiter distincta et disparata. Si d i c a tu r quod non sequitur, quia ncc identitas realis s nec distinctio formalis est causa quare potest essentia intelligi, non intellecta paternitate, sed quia est talis natura: S e d h o c n o n v a l e t. Quia eadem facilitate dicam quod essentia divina est talis natura quod non potest intelligi sine 10 paternitate. Et ita nulla videtur ratio posse assignari quare unum individuum non possit intelligi, alio individuo totaliter disparato non intellecto. Quia non potest dari aliqua ratio quare unum non possit intelligi, alio non intellecto, nisi vel quia sunt idem realiter, quod non datur in proposito. V el quia unum dependet ab alio 1s cssentialiter, et hoc non potest dari in proposito, quia essentialius dependet quodlibet absolutum creatum a Deo quam quaecumquc relatio ab alia, et tamen potest creatura intelligi non intellecto Deo, sicut potest videri corporalitcr, non viso Dco corporaliter. Vel quia unum necessario coexigit aliud, et hoc non potest dari in 2J proposito, quia magis necessario vel acque coexigit quaelibet creatura Deum quam relatio una aliam relationem et tamen hoc non obstante potest creatura intelligi, non intellecto Deo. Igitur similiter in proposito. S i d i c a t u r 2 quod nulla istarum est ratio, sed ratio est quia 25 relatio est talis naturae, et ideo nulla alia causa est quaerenda nisi quia relatio est relatio: l contra] quia D 2 divina om. E quae) quia H 3 sibi om. D 5 quia] quod AD 6 forrnalis] realis E 6-7 nec... paternitate om. C 9 sine] non intellecta H 1O assignari] assignare AC 11 non om. G possit] posset B totalitcr om. E disparato] non E 12 noni] totaliter add. H ali qua om. E quare om. E 13 possit] potest E non om. H . vel om. A sunt] sint F, om. A 14 quia om. D alio] altero E 16 creatum] causatum E 17 in18 non ... corporaliter2 om. (hom.) C 19-20 aliud ... coexigit om. (hom.) G tellecto) mutato E 20 necessario om. D 24-25 quia ... est! om. (hom.) G 25 relatio om. Z 26 quia] quod H
2
l Scotus, Ordinatio, I, d. l, pars l, q. 2, n. 31 (ed. Vaticana II, 20s.). Scotus, Ordinatio, I, d. 30, qq. 1-2, n. 69 (ed. cit. VI, 199).
OCKHAM, OPERA THEot. IV
19
290
LIBER I DIST. 30 Q. I
S e d h o c n o n s u f f i c i t. Quia nihil debet poni sine ratione assignata nisi sit per se notum vel per experientiam scitum vel per auctoritatem Scripturae Sacrae probatum. Sed illud non est per se notum, quia multi subtiles et exercitati hoc negant 1• Nec etiam per experientiam est scitum, quia nullus de hoc potest experiri, sicut patet manifeste. Nec potest dici tertium, quia ista quaestio excludit omnem auctoritatem. Similiter, tunc non esset rclatio ponenda propter rationem, sed praecise propter auctoritatem Scripturae Sacrae, quod tamen negant 2 • Igitur quare relatio una - si sit alia res - non potest intelligi, alia re disparata non intellecta, debet ratio assignari, vel non est propter rationem poncndum. Similiter, tunc eadem facilitate dicam quod substantia non potest intelligi sine qualitate vel e converso, et non est alia ratio quaerenda nisi quia substantia est substantia et qualitas est qualitas, quod non convenienter diceretur. C o n firma tu r, quia non maior est separabilitas aliquorum realium in intellectu quam in subiecto; sed istae res sunt separabiles quantum ad subiectum, quia una illarum potest esse in aliquo subiecto in quo non est alia; igitur eadem ratione poterunt sic separari in intellectu quod una intelligatur alia non intellecta. Secundo arguo sic: in omni modo relativorum et in omni praedicamento relativo aliqua extrema possunt summe distare; igitur potest aliqua res fieri in uno extremo, nulla re positiva 1 sufficit om. E 2 se] unum add. E 4 et om. DF , exercitati] exerciti ABCDEH, 5 etiam om. G quia] quod A , nullus] nulla C . potest] poexemplificati G ,, hoc om. A tuit Z 7 quaestio] conclusi o G 9 Sacrae om. C ·· Ig.itur om. E 1O re om. F 11 est] esse C 13 potest om. E ve!] et G 14 quia] quod GHZ 15 qualitas] aequaliter D ' 16 maior] minor BF, om. DH 1: separabilitas] quod] quae Z diceretur] dicuntur Z inseparabilitas GZ 18 illarurn] non add. E 19 ratione] non add. E 20 si c om. D intelligatur] intelligetur E, intelligitur F 23 possunt] oportet Z 24 uno om. D , nulla] illa G .. re positiva] mutatione E l Ex. gr. Petrus Aureoli, Scriptum superI Sent., d. 30, a. 2 (ed. Vaticana 1596, p. 667). 2 Le. Scotus arguit secundum rationem.
5
10
15
20
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
5
10
15
291
facta in alio; igitur si relatio si t alia res, potest uni extremo ad venire aliqua relatio, nulla facta in alio extremo. C o n firma tu r, quia omnis creatura agit in determinata distantia. Fiant igitur talia duo extrema extra illam determinatam distantiam. Hoc posito, poterit aliquod agens creatum secundum convenientem distantiam approximari uni extremo et improportionate distare ab alio extremo. Igitur poterit habere effectum suum in ilio extremo, nihil causando in ali o. V erbi gratia: sint duo corpora, unum album et aliud nigrum, tantum distantia per potentiam divinam quod quodcumque agens creatum est praesens uni et insufficienter approximatum ad causandum quemcumque cffectum - sive relativum sive alium - in alio extremo. Hoc posito, poterit per divinam potentiam aliquod activum respectu albedinis debite approximari corpori nigro, et per consequens causabit albedinem in ilio corpore nigro nihil causando in alio corpore albo, respectu cuius improportionabiliter distat. Et tunc crunt duo corpora alba et per consequens similia, et tamen nihil reale causatur de novo in alio. Igitur ilia similitudo non est alia res, sicut i s t i p o n u n t 1• Et eodem modo arguo de quibuscumque aliis relativis. Tertio sic: secundum i sto s 2 Deus potest facere omne absolutum sinc omni posteriori, igitur eadem ratione poterit Deus facere duo absoluta alba sine omni posteriori, igitur sine omni tali l alia] wu E, aliqua FH potest] poterit E 2 nulla] re positiva add. B2 alio om. D 3 creatura] causa D 4 distantia] distinguitur G Fiant om. F 5 Hoc] igitur H secundum] sibi H, determinatam et add. E 6 uni om. G , improportionate] improportionaliter D 7 effecrum om. E 8 suum] si non C nihil om. E sint] sunt A 9 aliud] alterum F .. nigrum] et add. Z distantia] distent Z per] secundum C 1O quod] quia C 11 uni om. E 12 alium] absolutum Z 13 poet] est ABCFG, etiam add. E insufficienter] sufficienter E tentiam] hoc add. G aliquod] aliud AD, ad CH activum] accidens B, actum H 14 approximari] approximare E, applicati Z 15 nigro om. E 16 improportionabiliter] improportionaliter G 17 similia] simillima B 20 aliis om. E 22 eadem ratione] eodem modo E 23 absoluta] similia G omnil om. E omni2] cum A l Supra, p. 284, lin. 4-11 et p. 285, lin. 13-25. IV, d. l, q. 5, n. 13 (ed. Wadding VIII, 95).
2
Scotus, Opus Oxon.,
292
LIBER I DIST. 30 Q. I
relatione. Et tamen illa erunt similia; igitur similitudo non est talis alia res. S i d i c a t u r quod erunt similia, non tamen per similitudinem, c o n t r a: si similitudo si t alia res, tunc similitudo et simile se habebunt sicut albedo et album. Igitur sicut impossibile s est aliquid esse album sine albedine, - quae sit alia res -, ita impossibile est aliquid esse simile sine similitudine quae sit alia res. Similiter, tunc frustra poneretur similitudo esse alia res si sine tali re alia, ali qua possunt esse similia; sicut frustra poneretur albedo esse alia res a subiccto si subiectum sine tali re alia posset 10 esse album. Quarto arguo sic: qua ratione una relatio esset alia res ab absolutis, et alia; et per consequens qua ratione similitudo, aequalitas, paternitas, filiatio et sic de aliis essent tales res aliae, cadem ratione diversitas, distinctio et huiusmodi cssent res aliae. Sed talia 1s non sunt rcs aliae; igitur etc. Minorem pro bo: quia si distinctio vel diversitas sit res alia ab absolutis, igitur illa diversitas distinguitur ab ilio absoluto, et per consequens realitcr refertur ad illam rem absolutam, igitur alia relationc. Et per consequens illa relatio secunda est realiter diversa a prima, igitur per aliam rela- 20 tionem est diversa. Et de illa arguo quod illa erit diversa per aliam relationem, et erit processus in infinitum, ita quod in qualibet re erunt res distinctae realiter infinitae, quod est absurdum. Ad istud dicit p r a c d i c t u s o p i n a n s quod « relatio 1 se ipsa refertur ad fundamentum; non enim potest fieri absque 25 1 erunt om. E 2 res] et add. C 4 sit alia] est aliqua H 4-5 simile] erunt add. D 7 est] erit ADEHZ 8 poneretur] ponetur E, om. G si om. C 9 sine] 6 ita om. C sub A re om. E frustra om. E 10 alia2 om. EFZ posset] potest Z, om. E 11 esse] essetE 12 ab om. H 13 et2 om. G 14 essent] esset A 15 essent] sunt G 17 sit] sint A, esset G 17-18 igitur... refertur om. C 18 illo om. F consequens om. H realiter refertur om. E 19 igitur om. F alia] ali qua AH i! la] alia E 20 diversa] distincta E 22 qualibet] quacumquc D 25 se om. (lac.) A, om. C absque] sine E l
119).
Scotus, Ordinatio, II, d. 1, qq. 4-5, n. 239 (ed. Vaticana VII,
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
293
fundamento, vel absque se, sine contradictione. Ipsa enim exsistente, et fundamento simul, ambo sunt extrema huius relationis - scilicet alietatis - quac est eius ad fundamentum; igitur ipsa non potest esse - sine contradictione- sine relatione eius ad funs damentum, et ita sine contradictione non potest esse sine suo fundamento, - et ita relatio ista qua refertur ad fundamentum erit sibi eadem ». C o n t r a istam responsionem arguo primo sic: ubicumque sunt distincti termini aliquarum relationum, ibi sunt distinctae 10 rclationes. Quia relatio, secundum i s t o s 1 , est 'ad aliud', igitur ad distinctum est distincta quia unius relationis est primo unus terminus tantum. Sed istius similitudinis in Sorte, vel etiam istius paternitatis in Sorte, terminus est filius vel aliud album. Terminus autem istius alietatis qua ista relatio est alia a suo fundamento est 1s ipsum fundamentum. Igitur ista relatio et ista alietas realiter distinguuntur. Praeterea, si Sortes est similis Platani, igitur ista similitudo est similis isti similitudini, et eadem ratione illa secunda similitudo est similis alteri similitudini, et sic erit processus in infinitum. 20 Ad istud respondetur, u b i p r i u s 2 , quod status est in secundo. Quod declaratur in simili de identitate, quia « accipiantur prima fundamenta, Sortes et Plato, inter quae est identitas mutua, et dicatur illa in Sorte a et illa in Platone b; identitas a ---------------1 sine] amni add. H absque se] re D 1-2 ve!... simul om. C 1-4 Ipsa ... contradictione om. (hom.) H 3 cius] rclatio add. D, om. Z 4 sine!] absque ACEZ, mg. G 8 istam om. D responsionem] opinioeius] illius G 6 ira] ideo D ad] cius add. E 10 Quia] sedE aliud] aliquid Z 11 primo ncm E 9 aliquarum] aliarum AEH om. A 12 Sed J sicut Z, primo add. A Sorte] est add. C ctiam om. Z istius2 om. C 13 in Sorte om. C Sorte] patre E aliud] ad ABDEH, aliquid C album] tertium C, aliud album add. E 14 autem om. F qua] quia C 15 fundamentum om. E 17 est] sit F 18 similitud.ini] similitudinis A secunda om. A 19 alteri] alii E erit] est EFZ 20 ubi] ut G, sicut add. F quod om. H . in om. A 21 quia] quae G 22 prima] ipsa B Sortcs] scilicct add. EZ 23 in! om. C illa2 om. CE -----------
2
l Scotus, Reportatio Paris., I, d. 31, q. 3, n. 6 (cd. Wadding XI, 173). Scotus, Ordinatio, II, d. 1, qq. 4-5, n. 269 (cd. Vaticana VII, 134).
294
LIBER l DIST. 30 Q. I
ad b dicatur c, et illa identitas e converso dicatur d. Tunc dicitur quod a differt a Sorte, quia Sortes potest esse sine a (quia potest esse sine termino eius) et ipsa non potest esse sine termino; a tamen non differt a c sed c est idem si bi, quia a non potest esse absque b (cum sint simul natura); et per consequens contradictio est a esse nisi tam fundamentum eius quod est c quam etiam terminus eius sint. Sed fundamento eius et termino ipsius c exsistentibus, necessario erit c, - igitur contradictio est a esse sine c; et c formaliter inest a, quia a dicitur idem ipsa identitate quae est c; ergo c est idem ipsi a, et per consequens ibi erit status ». Contra istud p r i m o s i c: quamvis identitas Sortis ad Platonem non potest esse sine identitate correspondente Platonis ad Sortem, tamen identitas Sortis ad Platonem potest esse sine identitate Ioannis ad Paulum. Igitur identitas Sortis ad Platonem differt realiter ab illa identitate qua est eadem cum identitate Ioanrus ad Paulum. Ex hoc u l t r a a r g u o: quando ali qua sunt eiusdem rationis, si aliquod illorum refertur ad aliud alia relatione realiter distincta, illud idem refertur ad aliud totaliter eiusdem rationis relatione distincta. Sed omnes istae 1dentitates sunt eiusdem rationis. Igitur si identitas Sortis ad Platonem refertur ad identitatem Ioannis ad Paulum distincta relatione, eodem modo alia relatione referretur ad identitatem Platonis ad Sortem, et per consequens non erit status in secundo. Et eodem modo potest probari quod non erit status in tertio nec in quarto et sic in infinitum. 1 ad] et H
2 quia2] ipsa add. E 3 potest om. D 3-4 tamen om. D 4 cl 6 esse om. C 'c] be G, om. F etiam] et A terminus] fundamentum D 7 eiuslj terminus add. D, fuit add. H sint] sit DZ Sed] etiam add. D eius2 om. H c] quod B, 8 contra dietio om. H est om. G 9 ipsa] ista Z 1O ergo c om. C est b add. B2 12 potest] possit E 12-14 correspondentc ... identitate om. (hom.) G 15 qua] quae EZ 17 Ex hoc] et Z 18 aliquod] aliud D, aliquid Z aliud om. C relatione] ratione D 19 idem] si eu t G .. rationis] alia add. D 19-20 rationis ... istae om. A 20 rela tione] realiter add. D :1 identitates sunt] igitur si identitas si t A 23 referretur] refertur ADDGZ Platonis] Ioannis B 24 potest om. A 2·1-25 in ... status om. (/rom.) H 25 eri t] est E nec] ve! E om. A · sed om. AC
5
10
15
20
25
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
295
Quia semper potest accipi aliqua relatio totaliter disparata sine qua poterit esse illa accepta. Et hoc evidenter posset estendi in continuis, ubi sunt partes acceptabiles in infinitum, etiam disparatae. s Praeterea, si a non distinguitur realiter a c quia a non potest esse sine c, et Sortes distinguitur realiter ab a quia Sortes potest esse sine a et sine termino ipsius a, tunc arguo si c: volo quod alietas qua a distinguitur realiter a Sorte dicatur e, et alietas qua Sortes distinguitur realiter ab a dicatur f Tunc arguo: 10 Sortes potest esse sine Jet etiam sine termino ipsius f; igitur Sortes distinguitur realiter ab f; igitur est relatio una media inter Sortem et a qua Sortes distinguitur realiter ab a, et eodem modo pctest argui in infinitum. Si d i c a tu r quod quamvis J realiter distinguatur a Sorte, 1s non tamen distinguitur realiter ab a quia a non potest esse sine J, et ita status est in secundo: C o n t r a: quamvis secundum i s t u m 1 relatio possit esse idem cum fundamento, non tamen potest relatio realis esse idem realiter cum termino; sed terminus ipsius J est a; igitur non po20 test esse idem realiter cum a. Praeterea, u b i p r i u s, ipse ostendit quod relatio creaturae ad Deum non differt realiter a creatura. Et argui t sic 2 : « quod uniformiter dicitur de omni ali o a termino, nulli 'dicto ad terminum' accidit; sed talis relatio, communis omni creaturae, 1 aliqua] alia F 2 Et] per conscquens add. E evi denter om. D posset] p o test E 3 etiam] et D 5 si om. D realiter om. AH 6 Sortes2 om. Z 7 a2 om. DG sic om. D 8 realiter om. DF dicatur] sit EFZ · e]JE 9 dicatur] sit Z arguo] sicadd. Z 10 etiam] a G, om. Z · ipsius] illius E 11 relatio] realiter D media] relatio D 11-12 igitur ... a2 om. C 14 quod om. Z distinguatur J distinguitur F 15 realiter om. F sine om. A 19 realiter om. E 20 esse om. AH a] alia C 22 differt] dicitur C 23 a om. E 24 ad J talem add. A
2
l Scotus, Ordinatio, II, d. l, qq. 4-5, n. 261 (ed. Vaticana VII, 129). Ibidem, n. 266 (ed. cit., pp. 132s.).
296
LIBER I DIST. 30 Q. I
uniformiter dicitur de 'omni alio a Deo' ad ipsum Deum; igitur nulli accidit. Et ita est idem fundamento ». Maiorem probat 1 : « Quia si alicui accideret, pari ratione et alteri; ut puta, si relatio effectus ad causam accideret lapidi (et per consequens esset res alia a lapide), pari ratione haberet ipsa relationem effectus ad Deum, - et tunc accideret sibi alia relatio effectus, et ita esset relatio, et sic in infinitum ». Eodem modo arguo in proposito: quod uniformiter dicitur de omni alio a termino, nulli dicto ad terminum accidit. Sed talis rclatio communis omnibus identitatibus talis rationis ad istam identitatem, quae dicatur a, uniformiter dicitur de omni alia identitate ad istam identitatem quae est a. Igitur omni vel nulli accidit; sed non accidit nulli, quia alicui accidit, - scilicet identitati disparatae -, sicut prius argutum est 2 • Igitur omnis identitas est eadem illi identitati quae est a per aliam identitatem sibi additam, et ita stat primum argumentum 3 . S i d i c a t u r quod identitas non uniformiter convenit talibus identitatibus ad ipsum quia una illarum, scilicet disparata, est eadem per aliam identitatem, quia potest esse sine illa et e converso, et alia est eadem se ipsa quia non potest esse sine ea: H o c n o n s u f f i c i t. Diceretur enim quod relatio effectus ad primam causam non uniformiter convenir omni creaturae, quia convenir creaturae absolutae mediante relatione quae sit alia res. Sed creaturae, quae est relatio, convenit sine tali re1 dicitur om. C 3 accideret] patri add. D 4 causam] creaturam E 5 ipsa] 7 ita] i!La Z 8 quod] quia E dicitur om. AE ipsam G 6 et] per consequens add. E 10 omnibus] tribus E istam om. A 12 qn.ae est om. C 9 alio] aliquo C a 0111. E omni] omnis A 13 scd ... nulli o>n. E scilicet] sicut E 14 est om. E 15 a] alia AB 17 quod om. ABCDH uniformiter convcnit] universaliter ostendit G 16 stat om. E 18 ad ipsum om. F 1S-19 scilicet ... ill.a om. E 19 quia] quod C 20 esse om. E 21 enim] ita faciliter add. EZ 22 prim.am] ipsam ACH convenit om. E 22-23 crea23 creatura e] causae D turae J causae D
3
l Ibidem, n. 267 (ed. cit., p. 133). Supra, p. 2137, !in. 15 -p. 290, !in. 21.
2
Supra, p. 294, !in. 11-16.
5
10
15
20
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
5
lo
15
20
297
latione media. Acque cmm faciliter diceretur unum sicut reliquum. Praeterea, secundum i s t u m u b i p r i u s 1, « sieu t contradictio dieta dc aliquibus est via concludendi distinctionem, ita impossibilitas recipiendi praedicationem contradictoriorum et pertinentium ad esse est via concludendi identitatcm in esse ». Ex hoc arguo si c: similitudo Sortis ad Platonem non potest esse sine similitudine Platonis ad Sortem nec e converso absque contradictione, secundum i s t o s 2 ; igitur ista similitudo est realiter illa. Sed similitudo Sortis ad Platoncm non est subiective in Platone nec est in Sorte, manifestum est. Igitur nullibi est subiective. Et non est substantia, secundum istos 3, igitur nec est substantia nec accidens, et ita non est talis res sicut isti imaginantur. S i d i c a t u r quod propositio accepta 4 est vera ubi unum proprie in est alteri, sicut accipit in proposi tione sua, c o n t r a: ubi unum proprie inest alteri, unum realitcr distinguitur ab alio, quia nihil proprie inest sibi ipsi. Igitur propositio sic accepta cum 'proprie inesse alteri' includit contradictionem, et per consequens nihil valet ad propositum suum. S i d i c a t u r quod quando unum non potest esse sinc alio, et tamen distinguuntur realiter, hoc est quia sunt simul natura, et ita est in proposito quod istae duae relationes sunt simul natura: 1 di=tur] dicitur Z 3 istum] eum E ubi] ut H 4 de] ab E 5 et om. ABF 6 in] ad E 9 igitur] et add. C ista] a D 10 est] potest esse E 11 Sorte] qu.are add.Z cst2] ex quo est idem cum similitudine Platonis add. F 12 Et non] nec B nec est2] tunc D 13 nec] est add. Z est] erit Z res om. DE 15 vera om. D 16-17 sicut... alteri om. (lzom.) C 18 accepta] accipiant A cum] quod F, om. A 19 inesse] inest ACDEFZ 20 suum 0111. EZ 21 Si] et si C esse om. A 22 tamen] non add. F, om. E distinguuntur] G 23 quod] qui a G
Scotus, Ordinatio, II, d. l, qq. 4-5, n. 262 (ed. Vaticana VII, 129). 2 Ibidem, nn. 268-269 (ed. cit., 133s.). 3 Ibidem, n. 219 (ed. cit., 110}. 4 Le. « Rclatio ad Deum, communis omni crcaturae, est idem rcalitcr fundamcnto ... Quia illud quod proprie dicitur incssc alieni, sinc quo illud non l
298
LIBER I DIST. 30 Q. I
H o c n o n s u f f i c i t. Quia quaero: quid intelligis per 'esse simul natura' ? Aut quod includat contradictioncm alterum esse sine altero, aut quod neutrum depcridet ab alio, aut quod sunt aeque perfecta. Si primo modo, sic accipere quod creatura est prior natura relatione, est petere quod deberet probari. Quia de hoc est quaestio: an scilicet isto modo creatura si t prior relatione. Si s e c u n d o m o d o, igitur in proposito istae duae similitudines non sunt simul natura. Si t e r t i o m o d o, igitur paternitas et fìliatio non essent simul natura, quia cum sint alterius rationis, secundum i s t o s 1 , una erit perfectior alia. Igitur si ratio sua sit bona, acque probat quod una similitudo non distinguitur realiter ab alia, sicut quod creatura non distinguitur realiter a relatione Dei ad creaturam. Secundo arguo in speciali contra diversos modos relativorum. Ponitur autem ab eis primus modus 2 , modo numeri vel unius, cuiusmodi sunt duplum, dimidium, simile, aequale et idem. Et quod ista non sunt aliae res, probo per rationem istius per quam probat quod relatio creaturae ad Deum non sit alia res 3• Et arguo sic: illa quae proprie insunt aliquibus, sin e qui bus illa non possunt esse sine contradictionc, sunt eadem realiter cum illis. 1 quid] quem D intelligis] intelligit G, intelligas Z 2 Aut] aliqua A quod] quia 3 quodl) quia E quod2] quia EZ 4 perE . includat] includit E alterum] unum Z fecta] perfectae EZ . quod] quia D creatura] causa AC 5 deberct] debet AC 6 scilicct om. G creatura] causa A relatione] si sunt simul natura add. E 7 secundo] primo ABCEH modo] est add. E sirnilitudines] similes G 10 erit] est BEFZ 11 una simi12 realiterl om. G alia] illa A quod] probat quod una Z non litudo] significando G distinguitur realiter2 om. D a] creaturae add. E 13 Dei ad creaturam] creaturae ad Dcum F 14 relativorum] primo autem contra eum qui add. Z 15 Ponitur... eis om. D autem om. Z 17 ista] istae EG sunt] sint BCH rationem] relationcm H . modo] est modi D, om. H 18 quam probat om. E . sit] sint A 20 eadem] idem E
potest esse sine contradictione, t'St idem si bi realiter • secundum Scotum, Ordinatio, II, d. 1, qq. 4-5, nn. 260-261 (ed. Vaticana VTI, 128s.). l Cf. Scotus, Super Praedicamenta, q. 29, n. 6 (ed. Wadding l, 165). 2 Scotus, Ordinatio, II, d. 1, qq. 4-5, n. 205 (ed. Vaticana VII, 103s.). 3 Ibidem, n. 261 (ed. cit. VII, 129).
5
10
1s
20
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
299
Sed istae similitudines proprie insunt istis albis, et istae aequalitates istis aequalibus, et istae identitates istis eisdem, et ista dupleitas et ista dimidietas isti duplo et isti dimidio. Et impossibile est sinc contradictione ista alba esse sine istis similibus, et ista aequalia sine s istis aequalibus, et sic dc aliis. Igitur istae relationes sunt idem realiter cum istis absolutis. Maiorem probo 1 : quia qua rationc illud quod proprie dicitar inesse alicui, sine qua illud non potest esse sine contradictione, est idem sibi realiter, eadem rationc illa quae proprie insunt alilO quibus, sine quibus non possunt esse sine contradictione, sunt eadem realiter illis. Quia non est maior ratio quod aliquid distinctum realiter ab aliquo possit esse sine ilio, quam quod alia distincta realiter ab aliquibus possunt esse sine illis. Eandem etiam maiorem probo sicut ipse suam. Quia dicit 1s ipse 2 quod « si a non potest esse sine b, aut hoc est propter identitatem b ad a, aut propter prioritatem b ad a, aut propter simultatem in natura; igitur si b non si t prius naturaliter a, nec necessario simul natura, et a non potest esse absque b,-sequitur quod a sit idem realiter cum b ». Eodem modo arguo e g o. Si a et b non possunt esse sinc c et d, aut hoc est propter prioritatem c et d ad a et b, aut propter simultatem in natura, aut propter identitatem. Sed in proposito istae duae similitudines nec sunt priores natura istis, nec simul 1 albis J aliis H istae2 aequalitates om. D 2 istisl om. E aequalibus J aequalitatibus Z istis2] insunt E et2] etiam 11dd. G 3 et l ista dimidietas om. E duplo J dupleitati D et2 isti2 dimidio om. E 4 similibus] simi!itudinibus DG aequalia] esse 11dd. F 7 quia] pro G illud] idem EFHZ 9 sibi om. E 10 possunt] potest B 11 realiter] cum 11dd. D quod] quare FZ 12 alia] aliqua G 12-13 ab ... realiter om. (hom.) H 13 possunt] possint H .: esse om. D 14 etiam] vcl D 15 hoc orn. EF 16 bi om. D 16-17 simultatem] similitudinem EG 17 naturaliter om. E 17-18 igitur ... natura om. (horn.) C 20 ego om. A 21 est] erit G .. propterlj identitatem ve! 11dd. E 22 aut 23 neci] non G propter identitatem om. E l Supra, p. 298, lin. 19-20. n. 262 (ed. cit. VII, 129).
2
Scotus, Ordinati o, II, d. 1, qq. 4-5,
300
LIBER I DIST. 30 Q. I
natura - sicut 1st1 conccdunt 1 - et sine 1st1s non possw1t esse ista alba. Igitur hoc est propter identitatem istarum similium cum 1st1s. Et ita illa propositio gencralitcr accepta est vera, si propositio sua sit vera, quia non est maior ratio quod Dcus possit facere prius sinc posteriori, quam quod possit faccrc priora sine posteriori bus. Minor etiam patet p c r c o s quoad primam partem 2 , quia sicut similitudo secundum eos proprie incst simili, ita habent dicerc guod similitudincs proprie insunt similibus vel albis, et codem modo dc aliis. Alia etiam pars 3 est manifesta, quia quod aliqua non transmutata, ncc sccundum quantitatcm nec secundum locum, sint primo aequalia et postea non sint aequalia, est manifesta contradictio. Et eodem modo quod aliquid primo sit duplum, et non sit minus nec maius quam prius, et eodem modo illud quod est dimidium, et tamen quod non sit duplum sicut prius, est manifesta contradictio. Similiter est dc eodem et diverso, quod aliqua non transmutata sccundum suas substantias primo sint eadem vel diversa et postea nec sint eadcm ncc diversa, est manifesta contradictio. Idem argumcntum 4 possct fieri contra sccundum modum relativorum qui ponitur modus potentiae 5• Sed contra illum arguo magis in speciali, et probo quod causalitas qua aliguid dicitur causa 2 propter] identitatem add. G identitatem] similitudinem ABCGH istarum] secundarum Z similium] relationum E, similitudinum FZ 4 quia non om. (lac.) A possit] posset B 10 modo] est 7 quoad] qu.mtum ad E 8 inest] est in D 9 proprie om. F ve!] et E add. D quod om. E 11 qu.mtitatem] quidditatem E 12 non] si A sint] sunt 13 13 primo] modo add. H 1-t maius] magis DG 15 quod2 0111. E 16 est! manifesta] non transmutata A 17 quod] quam C, qub EG 18 sint!J sunt F ve!] et ABC nec!J non FGHZ nec2] ve! F ve!... codem2 om. (hom.) D 18-19 et ... contradictio om. A 20 argumentum] arguo A possct] potest E contra] pro F secundum modum] secundo modo F 21 modus] modos Z 22 magis] primo E probo] primo D
Ibidem. 2 Supra, p. 299, !in. 1-3. Cf. supra, p. 298, !in. 18 - p. 299, !in. 6. qq. 4-5, nn. 211ss. (cd. Vaticana VII, 106ss.). I
4
Supra, p. 299, lin. 3-5. Scotus, Ordinatin, II, d. 1,
3 5
5
10
t5
20
QUOMODO DEUS REFERATGR AD CREATURAM
301
alterius non dici t res alias, sicut isti imaginantur 1 ; et eodem modo quod paternitas, qua dicitur aliquis pater filii, non sit alia res. Quia si illa causalitas vel productio sit alia res, aut igitur est prior natura ipso effectu producto, vel simul natura, vel posterior nas tura. Non prior natura quia, secundum i sto s 2 , relatio essentialiter dependet tam a fundamento guam a termino, et per consequens neutro est prior natura; sed effectus productus est terminus istius respectus, secundum istos 3 ; igitur non est prior natura termino. Similiter, secundum e o s 4, correlationes sunt simul na1o tura, igitur respectus causae et respectus cffectus correspondens sunt simul natura; scd respectus effectus non est prior natura ipso effectu; igitur nec respectus causac est prior natura. Et eodem modo patct quod non est simul natura cum ilio effectu. Nec potest poni postcrius natura, quia tunc prius natura esset effectus 1s in rcrum natura guam produceretur, et per consequens,- secundum modum eorum loqucndi -, effectus in primo instanti naturae in quo essct, non cssct productus. Et certum est quod nihil producitur de novo postquam est. Igitur numquam effectus produceretur de novo a quacumque causa creata, quod est absurdum. 20 Praeterea, sequeretur illud absurdum quod quodlibet agens crcatum, quandocumque aliquid causarct, quod necessario ipsum mutaretur et moveretur ad aliquam veram rem positivam. Et ita, quandocumque sol calefaceret ista inferiora, oporteret quod l modo om. E 2 quod om. EZ dicitur om. H aliquis) aliquid F 3 si) scilicet C est om. G Quia ... res om. (hom.) E 4 ipso om. Z ve!!) aut Z 7 neutro] neuter H 8 non) nec C 9 termino) isto termino producto F Similiter) sic EZ eos) istos ADH 10 igitur] sed Z causae) creaturae F respectus2) istius E 10-11 causae ... respectus 0111. (hom.) Z 11 effectus om. E 12 natura) effectu add. F, om. D 13 patet om. G 14 poni) quod add. Z natura2 om. Z 16 modum) obiectum G 19 creata) causata E 21 quandocumque) quamcumque G ipsum) primo Z 22 veram) unam ACDG rem) et add. E
Ibidem, nn. 210 et 226 (ed. cit. VII, 106 et 112). 2 Ibidem, n. 269 (cd. cit. VII, 134). 3 Ibidem, n. 290 (cd. cit. VII, 142s). 4 Ibidem, n. 262 (ed. cit. VII, 129). l
302
LIBER I DIST. 30 Q. I
reciperet de novo tot res novas quot res calefacit. Ex hoc arguo ultra: si quando sol calefacit hoc lignum, sol recipit unam novam rem in se ipso, et in isto ligno sunt partes infinitac, igitur infinitae tales res reciperentur in sole. E t si d i c a tu r quod sicut lignum est una res habens ta- s men infinitas partes in potentia vel eiusdem proportionis, ita illa res recepta in sole est una res extensa in sole habens infinitas partes in potentia vel eiusdem proportionis: C o n t r a: possibile est solem alicui passivo sic approximari quod totus sol - sive 'totus' teneatur categorematice sive synca- 10 tegorematice- poterit agere in illud passum. Tunc accipio unam modicissimam partem solis quae poterit agere in totum illud passum, - secundum quod 'totum' tenetur syncategorematice - : in illa parte solis erunt tot novae res quot sunt partes in ilio passo, quia quaelibet acceptabilis vere patitur ab illa parte. Igitur quac- 1s libet habet respectum correspondentem in illa parte, et tales partes sunt infinitae, igitur tales res infinitae correspondent in eadem parte solis, quod est inconvcniens. E t s i d i c a t u r quod nulla pars habet talem respectum, sed totum, c o n t r a: pars potest ha bere unam qualitatem, alia 20 parte habente qualitatem contrariam. Igitur tunc etiam habet talem respectum, igitur non repugnat parti habere talcm respectum. Praeterea, anima intellectiva, vel aliquis actus cxsistens in ea, potest immutare corpus quantum, sicut per experientiam patct quod per tristitiam exsistentem in parte intellectiva immutatur zs 2 sol2 om. ABD ,' unam] aliquam E 3 infinitaelj tales add. EF 4 tales om. F 5 dicatur] dicas F tamen om. EF 6 ve! om. D 7 est] crit G infinitas om. E 8 ve! om. D 9 est solem om. D p=ivo] passo Z , sic] tantum G 10 quod] quia CZ . totus2 om. H :: sive2] ve! ABCDEGZ 11 Tunc] item F 12 solis om. E . quae] qua F .. illud om. E 14 tot orn. E ·· partes om. ABCDEFH 15 quaelibetl acceptabilis] quaecumque 16 partcs] et tales E 17 res om. E accepta D 15-16 Igitur ... parte om. (/1om.) G 19 talem om. Z 20 contra] aliqua add. EZ habere] aliquam add. E 21 qualitatem] 22 igitur ... respectum2 om. (hom.) E . parti om. H habere] quantitatem G .: etiam] et E 24 immurare] mutare A quantum om. E per om. C haberi C 23 actus om. E 25 quod] quia CEG
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
303
corpus. Igitur tunc in anima intellectiva, vel in aliquo actu ipsius animae - qui erit indivisibilis sicut ipsa est indivisibilis - reciperentur tot respectus quot sunt partes corporis immutati. Et ita, cum illae partes sint infìnitae, correspondebunt in anima res novae s infìnitae. Praeterea, specialiter contra tales relationes quae ponuntur dupleitas, aequalitas, dimidietas et huiusmodi, arguo sic: accipio dupleitatem respectu alicuius dimidii et quaero, - si sit vera res distincta -, aut est divisibilis aut indivisibilis. Non potest dici 10 indivisibilis, cum nullum accidens indivisibile potest esse primo in subiecto divisibili. Tum quia si sit indivisibilis, oportet quod sit tota in toto et tota in qualibet parte. Sic enim est de anima intellectiva quod, quia est indivisibilis et est in corpore, ideo est tota in toto corpore et in qualibet parte. Igitur similiter illa duplei15 tas indivisibilis est tota in toto duplo et in qualibet eius parte. Et similiter dimidietas in toto dimidio et in qualibet parte dimidii. Et tunc, cum in quocumquc est aliqua forma, illud potest vere denominari a tali forma, sicut in quocumque est albedo primo, illud vere potest dici album. Igitur si illa dupleitas sit in qualibet 20 parte, quaelibet pars erit vere dupla respectu eiusdem, et per consequens eadem pars est minor aliquo et dupla respectu eiusdem. Si autem ista dupleitas sit accidens divisibile, aut igitur est divisibile in partes eiusdem rationis, aut in partes alterius rationis. Si in partes eiusdem rationis, igitur eodem modo erit pars dupla 25 sicut totum est duplum, quod est manifeste falsum. Si sit divisi1 in! om. F ali qua om. E 2 animae om. AC :, qui erit] quae est E , indivisibilis!] di2-3 reciperentur] recipientur ABCDGH 3 ita om. E 4 sint] visibilis Z est om. H sunt CZ 6 specialiter om. A tales om. E 7 aequalitas] et add. G 8 dimidii] divi9 est] erit G, om. F aut2] est add. Z 10 indivisibile om. E duntur A . vera] una AHZ 11 Tum] tamen H indivisibilis] divisibilis DE 12 et tota om. A 13 quod om. E 15 in2 om. DG 16 toto] qualibet parte H, sed del. H2 parte dimidii] eius parte Z 17 cum om. HZ illud] ille F 19 illa om. E 20 quaelibct 16-17 in2 ... vere om. A om. H '! pars erit] per se AH 20-21 et ... eadem om. H 21 eadem] aliqua Z est] erit Z , minor] maior C et om. D dupla] duplum ABCDHZ, duplo G respectu] illius add. F 23 in2 partes2 0111. DZ 23-24 aut ... rationis om. 22 ista om. H est divisibile2 om. E (hom.) EH 24 eiusdem] alterius illius D :. eri t] est E
304
LIBER I DIST. 30 Q. I
bile in partes alterius rationis, c o n t r a: ipsi ponunt 1 quod accidens non componitur ex partibus alterius rationis. Similiter, quandocumque partes alterius rationis faciunt aliquid per se unum, se habent sicut materia et forma et numquam distinguuntur loco et subiecto. Igitur in qualibet parte dupli esscnt omnes illae partes, et per consequens omnes illae partes facerent dupleitatem, et ita adhuc quaelibet pars erit dupla. Et eodem modo potest argui de aequalitate et de multis talibus. E t s i d i c a t u r quod propositio assumpta 2 non est vera, sicut patet in heterogeneis, quod non quaelibet pars hominis est homo etiam ubi concurrunt tam materia quam forma: H o c n o n s u f f i c i t, quia quidquid sit de tali bus quae habent diversas formas substantiales, tamen ubi est tantum una forma substantialis, et materia et accidentia sunt consimilia in omnibus partibus, ibi oportet quod aliquae partes et totum sint ciusdem rationis. Sed sic non potest poni in proposito. Quia si in qualibet parte csset talis forma alterius rationis, sequeretur quod essent infinitae res alterius rationis in eodem quanto. Verbi gratia, posset dici proterviendo quod aliquod quantum est duplum respectu alterius, et quod illa dupleitas non est nisi in toto, quia includit dimidietatem quac est in aliqua parte sui. Quia quarta pars sui est dimidia respectu alterius, respectu cuius ipsum totum est duplum, et media pars est aequalis sibi et sic de aliis, quia quaelibet pars ipsius habet aliquem respectum respectu 1psms l ipsi l isti F et! Oln. C
4 sicut 3 sc2] similiter C 2-3 Similitcr... rationis om. (hom.) C 8 de om. H talibus] aliis F 5 parte om. H 6 facercnt l faciunt D 10 patet om. D heterogeneis] anatomia Z quod] quia F 11 ctiam] quam AC, et D 14 suntl sint F consimilia] similia E 15 sint] sunt D 17 parte 0111. G ubi] ibi D 18-19 Verbi ... dici] Et si dicerctur Z 21 sui] et add. E Quia] quod D quarta] quanta G 21-22 Quia ... sui om. (hom.) C 22 alteriusl alicuius Z respectu om. A 23 est2 om. E sibil ibi E. aliis] quae add. D quia] quod ACDEF 24 pars om. Z rcspcctu] sui add. E, om. A ipsius2l eiusdem F Oln.
2
C
l Scotus, Ordinatio, II, d. l, qq. 4-5, n. 237 (ed. Vaticana VII, 118). Supra, !in. 2-5.
5
10
15
20
305
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
respectu cuius totum est duplum. Sed una habet respectum dimidietatis, alia aequalitatis et sic de aliis. Ex isto, inquam, sequitur quod erunt infìnitae res alterius rationis in isto duplo, quia nulla pars habet eandem proportionem respectu eiusdem quam habet 5 alia pars. Igitur quot sunt partes eiusdem proportionis, tot erunt infìnitae proportiones alterius et alterius rationis. Nec sufficit protervire d i c e n d o quod iste respectus est in toto et in nulla parte nec secundum se totum nec secundum aliquam sui partem, quia hoc est inimaginabile quod aliquod unum to accidens informans subiectum sit informative in aliquo subiecto et tamen non subiective, nec aliqua pars eius in aliqua parte subiecti. E t s i i t e r u m p r o t e r v i a t u r dicendo quod dupleitas est in toto et in qualibet parte quia non est invenire aliquam ts partem dupli quin respectu alicuius partis illius dimidii sit dupla, et ita tota dupleitas erit respectu totius et pars dupleitatis erit dupleitas, non quidem respectu illius dupli sed respectu alicuius partis illius dupli, sicut medietas dupli est dupla respectu medietatis dimidii primi, et ita eri t de aequalitate et de consimili bus: 20 H o c n o n v a l e t quia isti ponunt 1 ita dupleitatem in numeris et dimidietatem sicut in continuis. Sed ibi potest accipi aliquis numerus duplus cuius nulla pars est dupla respectu cuiuscumque partis in dimidio, - vel saltem non guaelibet -, sicut quaternarius est duplus respectu binarii, et tamen ternarius respectu 25 nullius partis binarii est duplus. 1 cuius] ipsum add. B 5-6 Igitur ... rationis om. D 6 infinitae del. B 7 protervire dicendo] proterviendo dicere Z 9 aliquam] talem Z ;, inimaginabile] irnaginabile CDEZ , unum] verum FZ 10 sit informative] sic informare D 11 eius] est B, om. Z 15 quin] 16 eritl) est E .. eritl .. , duquae F dimidii] individui E 1S-16 dirnidii ... totius om. A pleitatis om. Z eriti ... dupleitas2 om. (hom.) H etl] per consequeru dupleitas add. E . eritl] est Z 17non]nisiD illius om.DZ 18 medietatis] dupleitatisG 19primiom.G de2om.EFZ 21-22 aliquis] unus E 22 cuiuscumque] cuiuslibet F consimilibus] eius similibus B 24 est ... ternariusl om. (ho1n.) G et om. F tamen om. E 25 binarii om. D est] erit C l
Scotus, Reportatio Paris., I, d. 24, q. un., n. 22 (ed. Wadding XI, 129).
0CKHAM,
OPEI!A
Tm!OL.
IV
20
306
LIBER l DIST. 30 Q. I
Praeterea contra t erti u m modum 1, quod in scientia non sit talis res alia respectu scibilis. Quia, secundum istos 2, si sit relatio realis, oportet quod extrcma sint in actu; sed manente illa qualitate in anima, sive obiectum sit sive non sit, crit aequaliter scientia; igitur etc. Hoc c o n f i r m a t u r, quia maxime videretur talis res ponenda in notitia intuitiva alicuius rei cuius experientiam requirit. Sed ibi non est talis res alia, quia per potentiam divinam, destructa re et conservata notitia intuitiva, vere dicitur intellectus vel potentia cognoscere rem intuitive sicut prius. Igitur nullam talem rem oportet ibi ponere.
5
10
[RESPONSIO AUCTORIS)
Ideo dico aliter ad quaestionem quod - quidquid sit de vcritatc - volens inniti rationi, quantum possibile est homini iudicare ex puris naturalibus pro statu isto, facilius teneret negando omnem talem relationem de genere relationis esse aliam rem modo exposito prius - quam eius oppositum. Quia rationes 1 tertium] secundum D 2 talis om. E 4 sit2 om. A deretur] videtUt ABCHZ 7 experientiam] exsistentiam FZ om. A 10 lgitur] secundum add. C, om. H 11 ibi om. E nem om. A 14 quantum] quam G homini om. F 15 ex puris] lationis om. E 17 prius] plus G eius] suum E
5 scientia om. A 6 vi8 quia] quare D 9 re 13 dico] dicit C .. quaestioin E ;: isto om. D 16 ro-
l Scotus, Ordinatio, I, d. 30, qq. 1-2, n. 38: c Licet inteliectus possit negotiari circa terminum alicuius relationis tertii modi et in ilio termino causare relationem rationis, tamen ilia non est ratio terminandi: licet enim inteliectus aliquis confcrat quadraturam circuii ad scientiam, causando in ilio absoluto relationem rationis quae est scibilitas, tamen ilia non est ratio terminandi relationem scientiae ad ipsum» (ed. Vaticana VI, 185). 2 Scotts, Ordinatio, I, d. 31, q. un., n. 6: c Videtur dicendum quod ad relationem realem tria sufficiunt: primo, quod fundamentum sit reale et terminus realis; et secundo, quod extremorum sit distinctio realis; et tertio, quod ex natura extremorum sequatur ipsa talis relatio absque opere alterius potentiae, comparantis unum extremum alteri, (ed. Vaticana VI, 204).
15
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
307
difficiliores sunt ad illam partem quam ad aliam. Immo etiam dico quod rationes, quae non innituntur S c r i p t u r a e et dictis S a n c t o r u m, ad probandum talem rem in nullo penitus sunt efficaces. Et ideo dico quod sicut ille, qui vellet praecise sequi ra5 tionem et non recipere auctoritatem S c r i p t u r a e S a c r a e, diceret quod in Deo non possent esse tres personae cum unitate naturae, ita qui vellet inniti praecise rationi possibili nobis pro statu isto, haberet aeque bene tenere quod relatio non esset aliquid tale in re, sicut multi imaginantur. Quia ex principiis notis 10 ex puris naturalibus et non creditis, nullum sequitur inconveniens ad negativam partem. Nec potest per consequens aliquod sequens per rationem ostendi esse inconveniens. Nec potest per rationem ostendi quin omnis res realiter distincta ab alia ita sit res absoluta sicut alia, quamvis non omnis res sit ita perfecta res absoluta sicut 15 alia. Quia si una res realiter et totaliter distincta ab alia non sit vere res absoluta in se, - sicut albedo est una res absoluta in se -, aut hoc est quia haec res essentialiter dependet ab alia, aut quia necessario coexigit aliam, ita quod non potest exsistere sine alia nec e converso. 20 Non propter primum, quia effectus essentialiter dependet a sua causa. Quia tamen causa est totaliter extrinseca ipsi effectui et e converso, ideo ita quaedam res in se absoluta est effectus sicut causa. Nec propter secundum, quia homo necessario coexigit Deum zs ad hoc quod sit, - immo contradictio est quod homo sit et non Deus -, et tamen homo est vere res absoluta. E t s i d i c a t u r quod neutra relationum potest esse sine 2 non om. D Scripturae] in Scripturis D 4 quod om. Z .. praecise om. F 5 ceci7 naturae om. F pere] accipere EG 6 quod om. D posscnt] posset A, possunt EZ 8 quod ... esset om. H 9 Quia] quod H 10 ex] et G 11 sequens] sedens G 11-12 Nec ... inconveniens om. EFZ, Gotinga, Maz. 962, Paris Nat. 15, 904. 13 realiter] 14 resi om. D 15 totaliter] realis G ;, distincta] disparata H sit] sic E, vere add. BF sit add. H ab alia2 om. B 16 una om. D 16-17 Sicut... se om. E 17 essemialiter] 20 Non] nec G 21 Quia om. Z 22 ideo] et tamen Z ita] tunc D . in essentia E se om. E 22-25 in ... hoc om. G 24 Nec] nam Z
308
LIBER I DIST. 30 Q. I
alia et ideo utraque est relativa, h o c n o n s u f f i c i t, qwa sequendo rationem naturalem deberet dici quod accidens non potest esse sine subiecto nec subiectum sine accidente, et tamen utrumque vere est absolutum. Et ita aeque faciliter dicam de albedine quod ipsa est relatio quaedam ad aliud, sicut de quacumque s alia re imaginabili. Nec videtur posse dici, sequendo praecise rationem naturalem, quin quandocumque sunt aliquae duae res loco et subiecto distinctae, ita quod utraque est totaliter extrinseca alteri, et non plus est una de essentia alterius nec e converso quam albedo est 10 de essentia nigredinis vel accidens est de essentia subiecti, tunc oportet quod utraque illarum rerum sit res quaedam in se et ad se, et habeat naturam propriam in se. Sicut albedo est quaedam res ad se quamvis necessario coexigat aliam rem ad hoc quod sit, sicut albedo necessario coexigit subiectum ad hoc quod sit. Nec 15 plus repugnat tali rei per se intelligi absque re alia totaliter extrinseca loco et subiecto distincta,- et hoc dico quantum est ex natura sui -, quam repugnat albedini per se intelligi sine subiecto. Nec plus repugnat sibi signifìcari aliquo nomine, quod non signifìcat aliam rem totaliter distinctam nec consignifìcat, quam re- 20 pugnat albedini. Et ita sicut albedo non dicitur alterius secundum hoc nomen 'albedo', quamvis necessario sit ipsius subiecti,- secundum ponentes accidens non posse esse sine subiecto, sicut ponunt p h i l o s o p h i sequentes praecise rationem naturalem -, ita posset imponi unum nomen quod praecise signifìcaret illam 25 rem quam dicunt esse paternitatem, et quod non consignifìcaret 2 sequendo rationem] sequitur quando dico relationem G deberet] debet DZ 4 dicaro] dici E 5 quacurnque] qualibet F 7 praecise rationem om. C 8 quandocumque] quandoque AFH sunt] sint F res] in add. B 10 essentia] esse H quam] quod add. F 11 est om. F., tunc] tamen D, nec G 12-14 et ... se om. (hom.) F 13 et om. A Sicut] sed H 14 adi] in D · coexigat] coexigit BG 14-15 aliam ... coexigit om. D 15 sicut... 16 per se om. E 16-17 extrinseca] et add. ACGHZ sit om. (hom.) G .. coexigit] coexigat EF 17 ex] in D 19-20 significat] consignificat D 21 ita] ideo F ;; sicut] haec add. E " dicitur] respectu add. Z secundum] sed EFGZ 22-23 secundum] sicut add. B 25 nomen om. ACEFH 26 consignificaret] significaret EGHZ
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURA.M
5
1o
15
20
25
309
nec connotaret quidquid aliud imaginabile quamvis necessario coexigeret illud aliud. Et ita, secundum illud nomen, non plus diceretur alterius quam albedo. Et ita non videretur quin ita esset una res in se et ad se, omni alio per intellectum circumscripto, sicut est albedo. E t s i d i c a s quod ex natura sua est res relativa, h o c n o n s u f f i c e r e t sequenti rationem naturalem, quia eadem facilitate diceret quod ista albedo non est res absoluta, sed tantum est relatio quaedam ad subiectum quia necessario coexigit subiectum. Et eadem facilitate diceret quod albedo non potest intelligi sine subiecto, vel non nisi in ordine ad subiectum. Eodem modo diceret de scientia quod non est aliquid absolutum sed tantum relatio quaedam quia est necessario alterius, et sic de multis aliis. Dicerent igitur tales volentes inni ti soli rationi 1 , vel haberent dicere dicendo consequenter, - nisi deciperentur per aliqua sophismata vel adhaererent aliquibus propositionibus, non propter rationem veram et efficacem et concludentem volenti dicere oppositum -, quod in re nihil est imaginabile nisi absolutum vel absoluta. Et ita rclatio nihil penitus importat in re nisi absolutum vel absoluta. Relatio tamen, sive nomen sive vox vel conceptus vel intentio in anima, - quia reputo quod apud p h i l o s op h o s illud idem est intentio quod nos vocamus conceptum -, talis inquam relatio importa t duo extrema simul exsistentia; et hoc loquendo de aliquibus nominibus relativis, quia quae sint 1 quidquid aliud] aliquodcumque Z 2 cocxigcret] coexigit Z ita] etiam add. G, a secundum om. D 3 diceretur l dicetur Z videretur l videtur ABEGHZ 4 per intellectum om. D 5 est l esset F 8 diccret l diceretur E ista l ita FZ 1O potest] posset G 12 est] nisi add. G 13 est om. A sicl est add. E 15 igiturl autcm E .. 18 et! efficacem om. E soli om. Z rationil naturali add. GZ 16 per aliqua om. G 20 penitus om. FG 20-21 Et ... absoluta om. (hom.) DZ 21 tamenl est add. F vel2l si ve Z 23 idem om. Z 24 rclatio l relati Z 24-25 relatio ... aliquibus 0111. A 25 quae sintl quaedam sunt E add. A
l
Cf. Guillelmus de Ockham, Quodl. VI, qq. 8-25.
310
LIBER I DIST. 30 Q. I
talia et quae non, in sequenti quaestione patcbit 1• Verbi gratia: similitudo, qua dicitur Sortes ad Platoncm, nihil importat nisi quod Sortes sit albus et Plato similiter, vel quod utcrque sit niger, vel quod ipsi habeant qualitatcs ciusdem rationis. Eodem modo quod hoc sit duplum et illud dimidium non importat nisi quod 5 hoc sit tantae quantitatis et illud tantae. Unde qui possct intclligere Sortem et Platonem et albedines eorum, nihil aliud intelligendo, statim diceret Sortcm esse similem Platani. Unde laici et inexercitati parum vel nihil intelligunt dc talibus relationibus, et tamen ita prompte et indubitanter dicunt duos albos esse si- to miles sicut dicunt eos esse albos. Quod non esset verum si non possent esse similes nisi propter aliquas alias res additas ipsis albis practer albedines. (R.ESPONSIO AD RA TIONES SCO TI)
Rationes in oppositum reputarcntur valde faciles ad solvendum. Ad primam 2 dicerent quod maior est vera, quia si a est et b non est, sequitur quod non sint idem realiter. Ad minorem 3, quando dicitur quod « multae sunt relationcs absquc quibus possunt esse fundamenta », dicerent quod proprie et de virtute scrmonis loquendo, hoc est verum. Quia relationes non sunt nisi intentiones vel conceptus in anima, et illae certe non sunt idem 1 quae] quae
3
I Infra, d. 30, q. 2 (pp. 322-335). Supra, p. 284, Iin. 1-2.
2
Supra, p. 283, Iin. 20-21.
15
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
311
realiter cum rebus extra, et ita non concluditur quod sint extra realiter distinctae. E t s i d i c a t u r quod hoc album potest esse quamvis non sit simile, et tamen potest fieri simile; igitur tunc habet aliquid 5 quod non ha bui t quando non erat simile: A d i s t u d d i c e r e n t faciliter quod hoc album, quod modo non est simile, potest fieri simile, non per adventum alicuius rei sibi, sed per hoc solum quod fit unum aliud album. Quia ad hoc quod sit simile et prius non fuerit simile, non requiritur to plus nisi quod aliquid modo sit album quod prius non erat album. E t si d i c a tu r quod similitudo est in hoc albo et illud aliud album non est in hoc albo, igitur haec similitudo dicit aliquid aliud quam hoc album et illud album: A d i s t u d d i c o quod proprie loquendo et de virtute 15 sermonis non est concedendum quod similitudo est in hoc albo, quia proprie loquendo similitudo non est nisi quidam conceptus vel intentio vel nomen quod importat plura alba. Unde sicut alii habent dicere quod creativitas non est realiter in Deo quamvis Deus sit realiter creativus, - vel ponatur unum 20 abstractum correspondens creanti sicut creativitas correspondet creativo-, et ponatur creati o: tunc non est verum dicere quod creatio est realiter in Deo, quia tunc Deus aliquid realiter haberet in se quod prius non habuit, nam ante mundi creationem haec
1 realiter om. Z rebus] re G ita] ideo EZ concluditur] concludi t Z sint] sunt B · 3 dicatur] dicas G quamvis]licct E 4 tamen] non add. D extra2] extrema Z, om. E fieri] esse F aliquid] aliquis AB 5 habuit] ante add. F quando] fuit quod add. D 7 modo] immo A 8 sibi om. D .. fit] sit G, 6 dicerent] haberent dicere F hoc om. D om. E aliud album] ad tertium C 9 ad] ex E quod om. D si t om. E fuerit] fui t EZ 10 plus om. D modo om. D quod2] et EH erat] fuit Z 12 aliud om. E haec om. DZ , similitudo om. C 13 illud] aliud G albumi] nigrum D 14 dico] dicendum E· et om. DE 16 sirnilitudo om. E quidam] quaedam H 18 quod] cum add. B, causalitas add. E creativi19 realiter om. D creativus] causativus Z ponatur] ponitas] creabilitas E, causalitas Z tur E 20 abstractum] absolutum DEF creanti] causalitati E 21 et] si add. D . pocreatio] et add. Z dicere om. E 22 haberet] aliquid add. D natur] quod sit add. Z 22-1 (p. 312) quia ... Dee om. (hom.) C
312
LIBER I DIST. 30 Q. I
fuit falsa 'creatio est realiter in Deo', sicut haec fuit falsa 'creatio est Deus', vel e converso; eodem modo dico quod proprie loquendo haec similitudo non est in hoc albo. Sicut enim conceditur quod Deus est realiter creativus vel creans, quamvis creatio non sit realiter in Deo, ita debet concedi quod hoc album est realiter simile, quamvis similitudo non sit realiter in hoc albo. Unde illud argumentum probat aequaliter quod creatio est alia res a Deo et a creatura, quia non plus potest esse hoc album sine similitudine quam potest Deus esse sine creatione, et ita realiter est Deus creans et potest non esse creans, sicut hoc album est realiter simile et potest non esse simile. N e c v a l e t d i c e r e 1 quod creatio est respectus rationis, tum quia acque faciliter diceretur quod similitudo est respectus rationis, et similiter paternitas et sic de omnibus aliis. Tum quia - sicut postea o s t e n d e t u r 2 - , non poterit esse talis respectus rationis sicut isti imaginantur de respectibus rationis. Ad primam confìrmationem de compositione 3, dicerent forte quod compositio non praecise dicit absoluta duo, puta a et b, scilicet materiam et formam, sed dicit ista et quod nihil corporale est medium inter ista. Et ideo forte dicerent quod non est possibile formam esse et materiam esse et quod nihil est medium corporale inter ista, et tamen quod non sit compositum. Ista tamen responsio declarabitur i n s e q u e n t i b u s 4 magis. 1 creatio... falsa2 om. (hom.) Z 2 est] realiter tldd. G dico om. H 3 haec] ve! C 4 est2 om. E realiter] si t tldd. E 5 creatio om. C 6 quamvis] haec tldd. EG realiter 8 plus sic AB2FG, Vllt., Cllmbr. 101, Mllz., Plld. r..:niv., miom. EFZ 7 albo] albedo C nus DEZ, Giesstl, Gotingll, Pllris Nllt., Merton 1062, om. CH, Plld. Anton. album] simile tldd. Z 9 sine om. E Deus] creans tldd. Z 10 et2 ... creans om. (hom.) EG 11 album om. E 14 sic om. ABCDFH 15 postea] post F poterit] potest Z 12-14 rationis... rationis om. E 16 rationis] relationis ABC, om. EZ 17 primam] rationem et tldd. B forte om. D talis om. AB 18 absoluta] absolute E duo] absoluta tldd. E, om. D et om. E 18-19 Il... scilicet om. Z 19 et2 om. Z 20 est!) sit Z forte] non add. H · est2 om. G 23 declarabitur Jdeterminabitur H
Scotus, Ordinatio, I, d. 30, qq. 1-2, n. 41 (ed. Vaticana VI, 186ss.). 2 Infra, d. 30, q. 5 (pp. 382-388). 3 Supra, p. 284, !in. 13-21. 4 Infra, d. 30, q. 4 (p. 369, !in. 21 - p. 370, lin. 6). l
5
10
15
20
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
313
Per idem dicerent ad secundam 1 quod approximatio non tantum importat illa duo absoluta, sed etiam importat quod nihil impediens sit medium inter illa. Et ideo quando nihil est medium inter illa impedimentum, et illa sint, tunc unum poterit agere in s reliquum; quando autem est aliquod impedimentum medium, tunc non oportet quod unum agat in reliquum. Unde ista est contra eos, quia accipio luminosum et illuminabile, si aliquod corpus opacum interponatur, certum est quod non agit. Amoto autem illo, sine omni adquisito luminoso vel illuminabili, poto terit illuminare. Igitur possibile est quod aliqua duo sic se habeant primo quod unum non aget in reliquum, et quod postea sic se habeant quod unum aget in reliquum propter solam mutationem localem unius vel alterius; immo propter solam corruptionem alicuius alterius, puta si opacitas in corpore opaco corrumperetur, ts et tamen neutri aliquod novum adquiritur. Ita dico in proposito: quod approximatum alteri potest agerc in ipsum et non-approximatum non potest agere in ipsum non est ex hoc quod approximatum habet aliquam veram rem in se formaliter quam non habet quando non est approximatum, sed hoc 20 est quia quando est approximatum, nihil impediens interponitur; quando autem non est approximatum, aliquod impediens interponitur. Nam etiam aer magnae quantitatis poterit impedire aliquando, si sit medius. 1 quod om. E 2 sed] sicut ABC 3 imer illa om. G 4 imer illal om. H impedimentum] impeditivum Z sim] sunt Z 4-6 tunc ... quod om. H 6 Unde] ratio est add. E ista] ratio add. Z 7 quia] undc·E, om. G 8 opacum om. E interponatur] in9 luminoso] illuminoso A ve!] et G, om. E 10 sic terponitur Z agit] aget ABCDH om. H habeant J habent FZ 11 primo om. DEZ non om. DZ aget] aliam A, ageret E, agit F quod2 om. EF 11-12 et ... reliquum om. (l!ottl.) DZ 12 aget] ageret E, agat H 13 ve!] et G corruptionem om. H 14 si om. A 15 aliquod] aliquid E adquiritur] addatur Z 16 quod] quia A, unum add. F .. alteri 0111. D 17 et ... ipsum2 om. (hom.) CDG est om. H 18 ex om. G veram] unam DH 19 habct] habuit A 20 quia om. E 21 impediens] impedimentum Z quando ... interponitur ott1. (l!om.) C 23 sit] fit B mcdius J medium E l
Supra, p. 284, !in. 22 - p. 285, !in. 7.
314
LIBER I DIST. 30 Q. I
Per hoc ad argumentum ultra 1 dico quod sicut causae possunt causare aliquid quod prius non poterant causare sine omni re alia addita formaliter cuicumque illarum causarum, sed propter solam amotionem medii impedientis, ita aliquando, secundum i s t o s 2 , poterunt partes componere sine omni re addita formaliter cuicumque illarum causarum, sed propter hoc solum quod nunc non est medium inter materiam et formam et prius fuit medium. Isti etiam dicerent quod non est possibile tales partes alterius rationis aliquando componere per se unum et aliquando non componere, ipsis tamen partibus omnibus manentibus. Ad aliud concedo maiorem 3• Sed dico ad minorem 4 quod fundamentum non continet per identitatem, nec simul nec successive, tale relationes. Quia haec est falsa 'Sortes est realiter similitudo', et similiter 'Sortes est realiter dissimilitudo'. Et ideo non pono quod relatio est idem realiter cum fundamento, sed dico quod vel relatio non est fundamentum sed tantum intentio et conceptus in anima importans plura absoluta, vel est plura absoluta, sicut populus est plures homines et nullus homo est populus. Quae tamen istarum propositionum sit magis secundum proprietatem sermonis pertinet magis ad logicum discutere quam ad theologum. Per idem ad aliud: concedo maiorem 5 • Sed ad mmorem 1 ad orn. EZ 2 non) causverunt nec add. E poterant) potuerunt F . alia om. H 3 cuicumque) cuique C 4 amotionem) motionem E 5 partes om. E re om. ABCFH addita) addito F2 6 cuicumque) cuique CH 7-8 et2 ... medium om. EZ 10 omnibus om. CE 11 dico 0111. E quod) quia G 13-14 similitudo ... realiter om. (hom.) C 14 etl) hoc add. F similitcr) sicut H 16 ve! om. E non om. G , fundamentum) fundamenta D tantum) est add. F et) ve! E 17 ve!... absoluta2 om. (horn.) EH 20 pertinet] partium G 22 idem) illud D discutere om. E I Supra, p. 285, !in. 8-12. 2 Scotus, Ordinatio, U, d. 1, qq. 4-5, n. 225 (ed. Vaticana VII, 112). 3 Supra, p. 285, !in. 13-14. 4 Supra, p. 285, !in. 22-25. 5 I.e. c Idem non continet plura rationis, secundum perfectam identitatem eadem si bi • ex Scoto, Ordinatio, II, d. 1, qq. 4-5, n. 212 (cd. Vaticana VII, 107); hoc argumentum et tria scquentia non citantur supra ab Ockham.
5
10
15
20
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
5
10
15
20
315
dico quod haec est simpliciter falsa « plures relationes sunt in eodem fundamento realiter •, sicut haec est falsa simpliciter « plures similitudines sunt idem fundamentum realiter », cuius ratio est quia similitudo sic posita in abstracto non potest stare nisi vel pro intentione in anima vel pro pluribus quorum quodlibet est simile, sicut 'populus' non potest stare nisi pro pluribus. Et ideo sicut utraque istarum est falsa 'plures intentiones vel conceptus in anima sunt in eodem fundamento realiter' et similiter ista 'plura quorum quodlibet est simile sunt in eodem fundamento realiter', ita haec est falsa simpliciter 'plures relationes vel plurcs similitudines sunt realiter in eodem fundamento'. E t s i d i c a t u r quod omnis relatio fundatur in aliquo fundamento, d i c o q u o d si accipiatur 'fundari' pro 'realiter inhaerere' et non pro 'denominari in praedicatione' quod hoc est simpliciter falsum, sed aliter est verum. Ad aliud 1 per idem: quod fundamentum non continct per identitatem similitudinem vel relationem, et ideo non omne albius est similius. Ad aliud 2 per idem: quod tales relationes non continentur per identitatem in rebus, et ideo argumentum non concludit. Ad aliud 3 dico, sicut a l i a s p a t e b i t 4, quod relatio rationis non est alia res rationis a suo fundamento illo modo quo isti 1-2 relationes... fundamento] sirnilitudines sunt idem fundamentum C 2 sicut] et F est om. F 2-3 sicut... realiter om. (hom.) C 4 abstracto] absoluto DE ve! om. EF 5 pro! om. D quodlibet] non add. E 5-6 quorum ... pluribus om. (hom.) D 8 similiter] simplici.ter C 8-10 et ... realiter om. (hom.) DG 10 simpliciter 0111. E 11 fundamento] subiecto EFZ 12-13 Et ... fundamento om. (hom.) C 13 fundamento om. E fundari] fundam.:ntum Z realiter] ve! add. A 14 inhaererc] inesse D quod l quia E hoc l haec Z 15 falsum] falsa Z verum] vera Z 16 idem] illud D 18 albius J albus A sirnilius] albius E 20 in rebus 0111. E 21 dico] quod add. E patebit l probabitur F 22 alia] aliqua Z , rationis om. E l Scotus, ibidem, n. 213 (ed. cit. VII, 107s.). l Scotus, ibidem, n. 214 (ed. cit. VII, 108). 3 Scotus, ibidem, n. 215 (ed. cit. VII, 108). 4 C( Guillclmus de Ockham, Sent., II, q. 1 D; et infra, d. 30, q. 5 (pp. 382-388).
316
LIBER I DIST. 30 Q. I
imaginantur. Sed verum est quod non est suum fundamentum. Ita nec rclatio realis est suum fundamentum. Ad alias rationes 1 contra unum modum ponendi quod relatio non est alia res sed tantum est in intellectu, dico quod non est imaginandum secundum istam opinionem, quod relatio isto modo s sit tantum in intellectu quod nihil vere sit tale nisi propter actum intellectus vel propter aliquid causatum in intellectu, puta quod Sortes non sit similis Platoni nisi propter actum intellectus, sicut Sortes non potest dici subiectum vel praedicatum nisi propter actum intellectus. Sed sic est imaginandum quod intellectus nihil 10 plus facit ad hoc quod Sortes sit similis quam ad hoc quod Sortes sit albus. Immo ex hoc ipso quod Sortes est albus et Plato est albus, Sortes est similis Platoni, omni alio imaginabili circumscripto. Et ita Sortes est similis Platoni propter sola absoluta, omni alio vel in re vel in intellectu circumscripto. Et ita in re 1s nihil est praeter absoluta. Quia tamen in re sunt plura absoluta, potest illa intellectus diversimode exprimere. Uno modo exprimendo praecise Sortem esse album, et tunc habet praecise conceptus absolutos; ali o modo Platonem esse album; t ertio modo cxprimendo tam Sortem quam Platoncm esse album. Et hoc 20 potest facere per conceptum vel intcntionem relativam, dicendo 'Sortes est similis Platoni secundum albedincm', quia omnino idem importatur per istas propositiones 'tam Sortes quam Plato est albus' et 'Sortes est similis Platoni secundum albedinem'. Et ideo simpliciter concedendum est quod intellectus nihil facit ad hoc zs 2 Ira ... fundamentum om. (IJom.) G sic E, actus codd. 9 potcst] poterit Z
4 est! 0111. B 6 sitl] sed A 8 actum nisi] non A IO intellectus2 om. E 12 ipso 0111. E est!] sit F 13-14 omni ... Platoni om. (hom.) F 14 ita 0111. H sola om. Z 14-15 Et ... circumscripto om. (hom.) D 15 alio] imaginabili circumscripto add. F in2 om. A circumscripto om. F 16 in re] vere E 17-18 exprimendo praecisel] exponendo praecipue E 18 esse] est A 21 fa cere l fieri E vcl] per add. E 22 secundum l per E 24 Sortes om. E 25 ideo l ita D l C( Scotus, Ordinatio, II, d. 1, qq. 4-5, nn. 223-227 (ed. Vaticana VII, lllss.).
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
317
quod universum sit unum vel quod totum sit compositum vel quod causae appro:ximatae causent vel quod triangulus habeat tres etc., et sic de aliis, non plus quam facit ad hoc quod Sortes sit albus vel ad hoc quod ignis sit calidus vel aqua frigida. s Per hoc ad probationem primi inconvenientis quod adducitur 1, dico quod secundum intellectum P h i l o s o p h i 2 debet concedi quod unitas universi est ordo partium ad invicem, quia nihil aliud intelligit quam quod 'universum esse unum' est 'partcs sic ordinari', non quod ordo vel unitas sit aliquid in re 10 distinctum ab omni parte et ab omnibus partibus universi. Sic cnim esse t procedere in infinitum; illa enim res esset ordinata ad alias rcs, et per consequens cadem ratione praeter illam rem et alias res esset una alia res quae csset ordo earum, et essct processus in infìnitum. 1s N cc v a l e t d i c e r e quod est status in secundo, quia eadem facilitate potcst poni status in primo; et numquam poncnda est pluralitas sine necessitate. Et ideo, secundum opinionem P h i l o s o p h i, practer illas partcs absolutas nulla res est, quia opinio Philosophi fuit quod omnis res imaginabilis est absoIuta. Tamcn ista intentio vcl unitas vel ordo vel conceptus in anima est relativa, sinc quo tamen conccptu nihilominus est unum vcl ordina tu m. Sicut iste conccptus vcl intcntio 'omnis' est tantum quoddam syncategorema in anima, et tamen sine isto conceptu omnis homo est risibilis. Quod tamcn omnis homo, zs sine omni conceptu, sit risibilis non possumus exprimere nisi per conccptum syncategorematicum. 1 sitl om. E 2 causent] causant D . habeat] habet DF, om. G 4 veli om. C .. aqua] 8 esse] sit DE 9 aliquid om. D 10 distinctum] distincta D . et] ve! D sit add. E 11 cniml] nec G illa] ita ADCDH, nec G esset2] cssent ABH 12 praeter illam rem] per eamdem rem per illam rem E 13 essetl) erit Z una om. G 16 potest] posset E': primo] priori D 17 Et om. D 19 fuit] est E 20 veli om. Z 20-21 in anima om. D 22 Sicut] scd G est om. C 23 quoddam om. Z syncategorema] categorema A 24-25 Quod ... sit om. B Quod ... risibilis om. (hom.) G l
Supra, p. 286, !in. 7-12.
2
Supra, p. 286, !in. 11-12.
318
LIBER I DIST. 30 Q. I
Per idem ad secundum 1 dico quod nihil est compositum sine unione partium componibilium, accipiendo unionem pro ipsis partibus unitis, quia sic valet istam 'nihil est compositum sine partibus realiter unitis et non distantibus'. Si autem ibi ly unione supponat pro conceptu exprimente rem sicut est, sic concedendum est quod potest esse compositum sine unione partium componibilium. Sicut enim omnis homo est risibilis sine hoc signo distributivo 'omnis', sic hic. Sed primus sensus est magis usitatus apud auctores, sive sit magis secundum proprietatem sermonis sive non. causae secundae non possunt cauPer idem ad tertium 2 sare nisi sint approximatae, et tamen non requirunt ens rationis ad hoc quod causent. Et ideo sine illa intentione in anima, quae est 'approximatio', possunt bene causare. Si tamen approximatio stet pro ipsis approximatis, tunc non possunt causare sine approximatione, quia tunc valet istam 'non possunt causare nisi sint approximata'. Ad quartum 3 concedo quod passiones mathematicae sint relativae vel relationes, non tamen sequitur propter hoc quod destruatur realitas scientiarum mathcmaticarum. Quia ad realitatem scientiae non requiritur quod extrema propositionis scitae sint realia, sed sufficit quod supponant pro realitatibus, sicut est s u p e r i u s d e c l a r a t u m 4 • Et ideo passiones mathematicae, quamvis sint tantum intentiones vel conceptus in anima sicut 1 secundum] inconvcniens add. F est] ad add. G 2 partium] unibilium et add. F componibilium] compossibilium C 4 auteml nunc add. D ,, ibi om. EZ unione] unio6 est om. D 7 omnis om. E ·. est om. B 9 auctoresl doctores E IO idem] nem CD illud E secundae non l secundo modo D , possunt] possint Z 11 nisi sint] non D 12 in l et E 13 possunt l possent D 14 possunt om. D causare l causarent D 15 t une l non add. G .. sint] sunt B 17 mathematicael metaphysicac Z sint] sunt FZ 18 ve! relationes om. E 19 mathematicatum] metaphysicatum Z 20 quod om. G 21 sint] sunt B realitatibus] rebus E, realibus Z 22 mathematicac] metaphysicae Z 23 tantum intentiones J intcntionales E l Supra, p. 286, lin. 13-19. 2 Supra, p. 286, lin. 20 -p. 287, lin. 3. Supra, p. 287, lin. 4-7. 4 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 4 (ed. cit. II, 134-138).
3
5
10
15
20
QUOMODO DEUS REFERATUR AD CREATURAM
5
10
passiones aliarum scientiarum humanitus inventarum, tamen supponunt et stant pro veris rebus, et ideo vere sunt scientiae reales. Sic igitur dico quod istae rationes 1 contra istam opinionem in nullo concludunt, quamvis primae rationes 2 contra opinantem quod relatio sit aliquid in re idem realiter cum fundamento et distinctum intcntione a fundamento, contra quem sunt adductae, sint efficaces. Secundae autem rationes 3 contra opinionem quac ponit quod Sortes non est similis vel dissimilis, et sic de aliis, nisi propter rationem in anima, satis concludunt. Sed contra istam opinionem nihil valent. [Ao
15
319
ARGUMENTA PRINCIPALIA]
Ad primum principale 4 dico quod arguit de respectu de genere 'ubi' et non dc genere relationis, et ideo respondebitur illi argumento in seguenti quaestione 5• Ad aliud 6 dico quod non est ibi aliqua situatio praeter illa quae sunt situata, tamen ipsa situata possunt in aliquam operationem in quam non possunt non-situata sine omni re addita, sicut patebit. l passiones] conccptus D 2 veris om. E , et2 om. ABCDGH 3 contra] secundum E 4 opinantem] apinantem A 5 idem] eadem A 6 quem] quam D 7 sint] mnt DZ, sicut EH Secundae] aliae E' contra] secundum G opinionem quae] opinantem qui F 8 et ... aliis om. Z 9 propter om. G 12 primum] argumcntum add. F respectu om. (lac.) A, om. H dc2 om. H 14 quaestione] rationc A 16 ipsa] illa DZ, ista G 1&-17 tamen ... situata om. (/rom.) E 17 non2] nisi Z omni] communi G sicut] ut H, om. E 18 patebit om. E
2 Supra, p. 283, lin. 20 l Supra, p. 286, lin. 7 - p. 287, lin. 7. p. 284, lin. 21 ubi Scotus arguit contra Henricum Gandavensem. 3 C( Scotus, Ordinatio, II, d. 1, qq. 4-5, n. 202 (ed. Vaticana VII, 102). 4 Supra, p. 282, lin. 6-12. 5 Infra, d. 30, q. 2 (p. 324, lin. 14 - p. 326, lin. 9). 6 Supra, p. 282, lin. 13-18.
320
LIBER I DIST. 30 Q. II
(QUAESTIO II UTRUM RESPECTUS EXTRINSECUS ADVENIENTES IMPORTENT RES DISTINCTAS AB ABSOLUTIS)
Secundo quaero utrum per rationem naturalem probari possit sex genera, quae ponuntur respectus extrinsecus advenientes, im- s portare aliquas res quocumque modo distinctas a rebus absolutis. Quod sic: Primo de actione et passione, quia impossibile est transire de contradictorio in contradictorium sine omni muta tione; sed ignis producendo ignem de aere in primo instanti in quo ignis 10 generatur, vere ignis agit in materiam et materia vere patitur recipiendo formam ignis, et post illud instans nihil patitur nec ignis agit; igitur est ibi aliqua mutatio. Sed nihil novum adquiritur, igitur aliquid praecedens transit; sed nihil ibi transit nisi actio et passio et non aliquid absolutum; igitur actio et passio 1s sunt respectus distincti ab omnibus absolutis. Item quod 'quando' sit talis respectus videtur, quia acceptis duobus individuis eiusdem rationis et in omnibus aliis similibus nisi quod unum sit ante aliud, vcrum est dicere quod unum est antiquius alio. Igitur habet aliquid quod aliud non habet, et non 20 nisi 'quando' vel respectum importatum per 'quando'; igitur 'quando' importat talem respectum. Item de 'ubi' arguo, quia per motum localem vere 'ubi' adquiritur; sed nullum absolutum adquiritur per motum localem; 25 igitur etc. Praeterea, de positione patet, quia sessio et statio vere sunt -----------------·--4 rationem] relationem A 5 genera om. E . ponuntur] respcctiva si ve add. F 7 Quod J quia A 9 in] ad E 11 materiam] materia A' vere2 om. E 12 ignis om. E 14 ibi om. B 17 quando] sunt add. D sit] aliquis add. E quia) quod G 19 sit] fuit ABCH quod2) aliquid E . unum2J unw D, om. E" est2) sit D 20 aliquid 0111. A 21 ve!] tantum add. Z ,: respectum] recti A 21-22 igitur... respectum om. Z 23 quia] quod G 24 scd ... adquiritur2 om. (hom.) H 26 quia] quod BDF
321
QUID IMPORTENT RESPECTUS EXTRINSECUS ADVENIENTES
in re et non sunt idem realiter, igitur distinguuntur realiter. Sed non sunt distincta absoluta, quia tunc quandocumque aliquod animal staret postquam sedit, vere amitteret aliquod absolutum et aliquod adquirerct, quod est absurdum. Igitur vere sunt respectus s reales distincti ab absolutis. Item de habitu videtur quod aliquis dicitur modo habere habitum quem prius non habuit, igitur aliquid ibi subiective adquiritur et non nisi respectus; igitur etc. A d opposi tu m: 10 Omnis res realiter distincta ab omni alia re est vere res a se quia abstracta secundum quidditatem et essentiam suam ab omni alia re; igitur practcr res absolutas nihil est in re. [ 0PINIO COMMUNIS)
15
20
Ad quaestionem est opinio quod sicut relationes de genere relationis sunt verae res aliae ab absolutis, ita etiam res aliorum generum sunt verae res aliae a rebus absolutis. Pro ista conclusione communi potest argui sic in generali 1 : impossibile est transire de contradictorio in contradictorium sine omni muta tione vel productione vel corruptione. Sed ita est in proposito quod aliquid potest fieri de non-agente agens et e converso, et de non-patiente patiens et e converso, et sic de aliis. Igitur oportet quod hic aliquid adquiratur vel deperdatur, destruatur vel producatur; et nullum abso- - - - - - - - ------1 distinguuntur] distinctum AGH 2 sunt om. H , quandocumque] quantumcumque D amitteret] amitti t A 4 respectus om. H 5 distincti ab] distincto A 3 vere om. G 6 quod] quia F '· dicitur] potest E modo om. D 7 quem] quam A .. ibi] illi Z 8 et om. G 10 a] per DE i se] et absoluta aàd. Z 11 abstracta] absoluta DEZ, abstrahen14 quod] quia E 15 ab] a rebus Z, om. E " etiam] et H ,J res tia H .. ab] et adà. H otn. B ;; aliorum] aliquorum G 16 a!iae om. E rebus om. BG ·' conclusione] in add. F 19 aliquid] aliquis FHZ 20 del 17 de] a D 18 contradictorio om. E ;l in] ad C, om. E om. C 21 etl] non add. H :: hic om. E l Cf. Scotus, Ordinatio, II, d. 1, qq. 4-5, nn. 200ss. {ed. Vaticana VII, 101ss.). OCXHAM, OPEI!A TlmoL. IV
21
322
LIBER I DIST. 30 Q. II
lutum potest dari; igitur etc. Sed mihi videtur quod ista ratio, nec etiam quaecumque alia, non concludit tales res ponendas. [ 0PINIO AUCTORIS]
Ideo dico quod per rationem probari non potest quod aliquis talis respectus, qui sit res alia ab omnibus absolutis, sit ponenda. Et hoc primo ostendam de actione et passione 1• Primo quia tunc sequeretur quod omne agens in agendo vere mutaretur quia vere reciperet rem subiective in se ipso. Secundo quia omnia possunt salvari sine talibus rebus; et pluralitas non est ponenda sin e necessitate; igitur non sunt ponendae. Maior patet, quia ponendo praecise illud quod est activum et illud quod est passivum et effectum absolutum in passo ad praesentiam activi, - ita quod amoto respectu ista ponantur, et quod non poneretur effectus absolutus si activum non esset praesens -, habemus omnia quae possumus habere per tales res. Tunc enim habemus quod hoc vere est agens quia vere est illud ad cuius praesentiam sequitur effectus absolutus in passo. Similiter illud vere est passum et aliud vere effectus qui non esset nisi activum esset approximatum passivo. Igitur frustra ponuntur tales respectus. S i d i c a t u r quod tales respectus consequuntur talia absol uta, c o n t r a: nulla apparet ratio quare si t necesse eos consequi. Et ita cum non sit experientia quod consequuntur, non debent poni consequi propter rationem. 2 nec] et Z 11 etiam om. EFZ .l alia] ratio B , non om. BF concludi t] concludat Z 5 ab om. C 6 Et om. C 7 sequeretur] sequitur E .: omne] 4 quodl om. Z 9 sine] in G 10 Maior] maiorem A 11 et..• passivum om. Z vere H l! vere om. G 14 praesens] prius G ;: habemus] habeo A 15 res om. C 16 quia] quod G il!ud2 om. G 17 vere] non E 18 esset om. B 18-19 approximatum ... ta!es om. A 20 dicatur] di21 consequi] sequi D citur D , consequuntur] consequitur A, sequuntur D, consequantur Z debent] di22 noni om. G ;; consequuntur] consequitur ACGH, sequitur DF, consequantur Z cunt BH, debet D 23 propter] per ABC l
Cf. Guillelmus de Ockham, Quodl. VII, qq. 8-9.
5
10
15
:xJ
QUID IMPORTENT RESPECTUS EXTRINSECUS ADVENIENTES
323
Praeterea, de 'quando' 1 probo idem. Quia si si t talis respectus in isto quod habet 'quando', - cum secundum omnes oportet ponere terminum cuiuslibet respectus -, quaero de termino. Et non videtur posse poni nisi te m pus; sed te m pus multo rum talium s est praetcritum; igitur non termina t tale m re m reale m. Similitcr, mirum est quod ideo quia iste fuit heri oportet ponere in isto aliquam rem quam non habuisset nisi fuisset heri. Similiter, eadem ratione qua oportet ponere talem rem quia fuit heri, eadem ratione oportet ponere talem rem quia erit cras, quod 10 est absurdum. Tum quia tunc quandocumque aliquis nasceretur, habcret tot res in se quot sunt futura tempora in quibus erit; tum quia scquitur quod nullum est futurum contingens. Probatio consequentiae: quia omnis propositio de inesse de praesenti annuntians esse exsistere de aliqua re simplici, est determinate vera 1s vel determinate falsa. Ita quod post illud instans in quo erit determinate vera, propositio de practerito exprimens ipsam fuisse veram est necessaria. Sicut si haec sit semel vera 'Sortes est', haec eri t postea necessaria 'Sortes fui t'; ita quod etiam secundum t h e o l o g o s Deus non potest facere eam esse falsam. Igitur 20 si haec res, quae est respectus ad dicm crastinam, sit vera res distincta ab omnibus aliis, oportet quod haec sit modo determinate vera v el determinate falsa 'haec res est'. Ita quod si si t vera propositio de praeterito, erit postea necessaria, et si sit falsa pro1 de om. H Quia] quod BCDH 2 in] quod add. H omnes] eos F oportet om. C 5 non 4 videtur] quod add. EH posse] praecise B, possit E, posset H , nisi tempusl om. AH om. BC rem] respectum C 6 Similiter] praeterea G '• est om. G ;, quia] quod EGH 7 fuisset] fuit G, om. AE , heri om. AE 8 rem om. Z quia] quae B, quod E 9 eadem 10 Tum ratione om. F .. talem om. D . rem] eam D, om. HZ'· quia] quod E ,; cras] et add. G om. E 10-12 quandocumque... quod om. Z 11 quibus] ipse add. G Il erit] esset D 12 sequitur] sequeretur D . nullum] nihil E est] erit E, esset Z 1.3-14 annuntians] enuntians F 15 quo] vera add. G , crit] est EZ 15-16 deterrninate2 vera om. E 17 Sortes om. E 18 fuit] et add. E ,, quod etiam om. E 19 potest] 17-18 Sicut... necessaria om. (hom.) G 20 resi om. A ;; est] habet G 1, sit] est E 21 haec] non H posset E i esse om. EF 23 propositiol om. F erit] sit C : postea om. E ·; et om. EH 1.
l
Cf. Guillelmus de Ockham, Quodl. VII, q. 10.
324
LIBER I DIST. 30 Q. II
positio de praeterito, pro ilio instanti erit impossibilis. Sicut si haec modo sit falsa 'Sortes est in a', haec erit postea impossibilis 'Sortes fuit in a' vel haec erit necessaria 'Sortes non fuit in a'. Sed istud consequens est falsum. Quia si haec sit determinate vera 'haec res est', tunc quaero: aut necessario erit cras aut non. Si sic, habeo propositum quod nullum est tale futurum contingens. Si non, igitur potest non esse cras. Ponatur igitur in esse et non sequitur impossibile. Sed sequitur 'non erit cras' vel 'non erit tali di e', p uta a, - si t a dies crastina -, igitur non habuit tale 'quando' ad a. Sed illud consequens est impossibile, sicut probatum est 1• Si autem ista 'haec res est', demonstrando tale 'quando', sit determinate falsa, igitur non potest esse cras propter idem argumentum. Praeterea de 'ubi' 2 , de quo magis videtur, estendo quod non sit talis respectus. Primo, quia non esset ponendus talis respectus nisi ut salvetur motus localis, quia scilicet oporteret per omnem motum aliquid adquiri vel deperdi. Sed propter hoc non oportet ponere talem respectum, quia caelum vel ultima sphaera movetur localiter, et tamen nullum novum 'ubi' adquirit, quia non est aliquod corpus circumscribens ultimam sphaeram quod poterit esse terminus illius respectus. E t s i d i c a t u r quod habet diversum respectum ad centrum, quia terra quiescit in medio circa quam movetur caelum, c o n t r a: ex isto habetur propositum quod motus localis po1 illo] primo A, om. H eri t] est F 2 si t] est G .. in a] realis A 3 Sortes!] ratio A non om. D 4 est om. A Quia om. G 5 aut l] aliqua A · erit] est CH 6 ha beo J babet A tale] talem A, om. F 7 non2 om. G igitur2 om. EFZ 9 puta] in add. F sit a2 om. E .: tale] talem ABCDEH 9-10 sit... a om. (hom.) Z 11 haec om. H est2 om. Z 12 non] a G. idem] illudE 14 qua] quando G estendo] estendendo BH 15 talis2 om. B 16 scilicet] si AB oporteret] oportet E 17 oportet J oporteret C 19 nullum om. G novum] motum H , adquirit] est adquisitum D quia] et G 20 sphaeram om. E quod J qui a G 22 dicatur] dicas F 23 quiescit] adquiescit G in om. F : medio] modo G, om. F 11 movetur] numero G 24 quod] quia ACEHZ , localis] non add. E l
Supra, lin. 1-4.
2
Cf. Guillelmus de Ockham, Quodl. VII, q. 11.
5
10
15
20
QUID IMPORTENT RESPECTUS EXTRINSECUS ADVENIENTES
5
10
15
20
25
325
test esse sine adquisitione talis 'ubi', quia manifestum est quod caelum non est in terra sicut in !oco; ergo non est in tali 'ubi'. Praeterea, si totum caelum esset continuum cum contento et esset praecise unum corpus, sicut posset Deus facere, secundum ponentes tales respectus et secundum veritatem, adhuc posset Deus circulariter movere totum corpus illud et tamen tunc nihil quiesceret. Praeterea, si Deus faceret unum corpus sine omni loco, adhuc posset illud movere et tamen tunc nihil quiesceret nec esset ibi aliquod 'ubi'. Praeterea, si 'ubi' esset talis respectus, et eodem modo partes cadi haberent tales respectus ad centrum, eadem ratione quaelibet propinquitas et quaelibet distantia unius rei respectu alterius esset talis alia res. Sed hoc est manifeste falsum, quia si talis distantia si t alia res, sequeretur quod quandocumque aliquod corpus inferius moveretur in qualibet re corporali et spirituali, esset aliqua vera res quae prius non fuit. Similiter sequeretur quod in quolibet angelo essent res infìnitae, quia in quolibet continuo sunt partes infinita e a quarum qualibet dista t angelus; igitur sunt in ilio angelo distantiae infinitae. Nec potest dici quod angelus non habet talem respectum nisi ad totum et non distinctum ad quamlibet partem distinctam, quia angelus plus distat ab una parte quam ab alia; igitur alia est distantia angeli ab una parte et alia ab alia; igitur alius respectus. Praeterea, positis duobus corporibus, quacumque mutatione 1 quia om. F manifestum] nullum A 1-2 quia ... ubi om. (hom.) B 2 estl ... non2 om. (hom.) D in3] ibi F 2-3 estl ... csset om. A 3 totum om. F et rep. C 4 praecise om. A facere om. A 6 illud] sine omni loco adhuc posset illud movere A tunc om. E 9 illud om. E 10 aliquod om. Z 12 ad om. D 13 distantia] distinctio G rei om. A 14-15 talisl ... sit om. D 15 alia] aliqua BEH quandocumque] quando C, esset add. E 16 re om. H et spirituali om. A vera om. E 17 quolibet] quocumque BF, om. A 18 angelo] angulo Z :' quolibet] quocumque BE partcs] res D 19 angelus] angulus Z angelo] angulo Z, om. E 20 angelus] angulus Z habcat Z 21 distinctum] distinguitur D, nisi add. E 22 angelus] angulus Z 23 distantia] unius add. E 23-24 aliaZ ... igitur om. (/1om.) Z
326
LIBER I DIST. 30 Q. II
facta circa ipsa, - dummodo non corrumpantur nec mutentur secundum locum nec secundum se tota ncc secundum aliquam sui partem -, aequaliter distabunt vel approximabuntur. Igitur destructis talibus respectibus, per possibile vel impossibile, aequaliter distabunt. Igitur quod distent vel non distent, nihil facient s aliquae res formaliter exsistentes in eis. Sed ideo distant quia inter ipsa corpora est corpus medium, et secundum quod corpus medium est maius vel minus, secundum hoc plus vel minus distabunt. Ex isto sequitur quod positio vel situs non dicit aliquem talem 10 respectum formaliter inhaerentem toti vel partibus. Quia sicut aliqua corpora non facientia unum possunt sine omni tali re distare, et unum ab eodem plus distare et aliud minus, et unum esse propinquum et aliud distans, sine omni re addita, propter hoc quod inter aliqua corpora est maius corpus medium et inter aliqua mi- 1s nus et inter aliqua nullum, ita potest esse in positione quod propter hoc quod una pars aliter distat ab alia in uno tempore et ali o, et aliter approximatur in uno tempore et alio; ideo potest habere aliam et aliam positionem, non quidem aliquam rem formaliter aliam et aliam sine omni productione, quia aliquando 20 dicitur sedere aliquando iacere et sic de aliis. Per idem patet quod non oportet ponere habitum 1 importare talem rem. Quia ex hoc solo dicitur aliquis armatus vel calceatus 1 mutentur] mutantur F 1-3 -modo... aequaliter om. D 3 approximabuntur] approximabunt AD 4 ve!] per add. DF 4-5 aequaliter] essentialiter A 6 aliquae] 8 secundum] sed G aliae D 7 ipsa om. G ,. corpora] non add. G · quod] illud add. F 11 Quia om. C 12 omni om. CE 13 distare om. E aliud] ad G 10 ve!] et G et2 om. C esse] est C 15 maius] rnagis B et inter om. G aliqua2) alia Z, om. E 16 aliqua] alia Z 17 aliter om. F 18 approximatur] appropinquantur F et2 om. A alio2] et adJ. H, om. A 19-20 positionem... aliam2 om. (hom.) G 20 productione J probatione AH, praedicatione DG quia] quando E :; aliquando] aliter G 21 et ... aliis om. F. 22 Per... quod] ad primum patet quia D importare] per add. E 23 talem om. Z · rem om. A 1: hoc om. E il dicitur] quod E 1 calceatus] calcitus ABC
l
C( Guillelmus de Ockham, Quodl. VII, q. 12.
QUID IMPORTENT RESPECTUS .EXTRINSECUS ADVENIENTES
327
et sic de aliis quod talis habitus vel res sibi modo applicatur et non prius. Et ita non plus oportet ponere quod habitus importat talem rem quam propinquitas vel distantia talem rem importat. [R.ESPONSIO AUCTORIS 5
10
15
20
J
Dico igitur quantum ad istam quaestionem et praecedentem quod per nullam rationem naturalem probari potest quod sit aliqua res imaginabilis quae non sit absoluta. Quia nec quod res dependet ab alia, nec quod res necessario coe:xigat aliam et e converso, nec quod aliquae res sint simul, impedit quin res sit absoluta. Forte tamen magis taediosum argumentum ad solvendum est de duabus partibus continui. Quia si lignum primo continuum dividatur in duas partes, puta a et b, manifestum est ut videtur quod quantumcumque postea approximentur et nihil sit medium inter eas, non sunt continuae sicut prius. Ex quo igitur non distant localiter quando sunt appro:ximatae post divisionem et per consequens nullum corpus est inter ea, oportet ponere quod aliquam rem habeant quam prius non habuerunt vel aliquid deperdant. Sed nec adquirunt nec deperdunt aliquid absolutum propter divisionem solam, igitur respectum aliquem. Istud argumentum posset faciliter solvi si teneretur opinio quae ponit punctum et lineam esse aliquas res absolutas distinctas a rebus quarum sunt. Quia tunc per divisionem illis partibus adquirerentur duae lineae vel duae superficies vel duo puncta, et cum 3 quam 1-2 ve!... habitus om. (hom.) D 2 ita om. H 1 quod J quia BCEZ talem2 rem2 importat om. E importat] importet ABC, importent D 5 et om. D 7 absoluta] absolutam A 8 necessario om. D coexigat] coexigit ABCGZ, exigit D 11 ad solvendum om. E ·· est 9 aliquae om. E · impedit] impediet E res2] aliqua add. E om. B 13 ut om. C 15 sicut] ut F igitur om. GZ 16 localiter]locatum H post] 17 est om. Z 18 quam ... habuerunt om. E aliquid om. B deperdant] perdant F per H 19 nec!J nihil D, non EG adquirunt] adquirent D nec2] sed G deperdunt] perdunt A, de20 sol.un] solum Z 21 posset] possit B 22 ponit] teperdent D . propter] per F net Z 24 duae2 ... vel2 om. (hom.) E om. G
328
LIBER I DIST. 30 Q. Il
de ratione continui sit quod ultima partium suarum sint unum et non tantum simul, ideo quamdiu istae partes retinent ista distincta ultima, non possunt facere unum continuum. Et ideo secundum istam opinionem quod istae partcs non sunt continuae, non est propter respectus additos vel deperditos, sed est propter absoluta s aliqua quae modo sunt in partibus et prius non fuerunt. Sed si ista opinio negetur, quia videtur multum rationi et principiis P h i l o s o p h i repugnare, difficiliu"s est solvere argumentum praedictum. Unam tamen solutionem omitto ad praesens quia non vidi illud factum a tenentibus contrariam opinionem, 10 quamvis forte fecerunt et mc lateat, sicut forte multa dixi quac iam dieta sunt ab aliis quamvis nesciam ca dieta ab cis. Ad argumentum generale pro omnibus respectibus dicerent tenentes quod nullus si t talis respectus a parte rei 1, quod possibile est transire de contradictorio in contradictorium: vel propter ts destructionem vel productionem alicuius in aliquo, vel propter motum localem alicuius, vel etiam propter solam transitionem temporis aliquando, et hoc vel actualem - puta si motus sit et tempus- vel quae foret, si tempus esset. Et aliquis istorum modorum est in proposito. Verbi gratia, quod aliquid de non-agente 3l fiat agens est quia ad praesentiam agentis ad passum sequitur effectus absolutus in passo. Et ita solum propter hoc quod est effectus in passo, propter hoc quod agens est hic, ideo modo dicitur agens et prius non. 1 si t om. E 2 retinent om. C ista om. E distincta l distane C 4 ista m l illae H opinionem om. A 5 respectus] ultimos add. D deperditos] dispositos Z 7 si om. G 9 tamen om. G omittol dimitto G 11 fecerunt] fecerint E lateat]latuit F 12 quamvis om. G ea] esse add. ABCD, om. F dictaZ om. D abZ) aliis add. D eis] item add. G 14 te15 de] aB in] ad BEH 16 veJ!] propter add. ABCG nentes om. F quodZl quia DEG 17 alicuius om. Z etiam om. EG 18 aliquando om. E :>ctualem] accidentale ABCDH . ctZ 0111. DE 19 tempusl om. E quae] quia H, om. Z foret] et add. E tempusZ] qui add. Z 20 aliquid] aliquis EFZ 21 fiat] fit EF agentis om. A 22 ita] ideo F. 23 hic] hoc EF , ideo] illo B 1
661).
Cf. Petrus Aureoli, Scriptum superI Sent., d. 30, q. l (ed. Vaticana 1596,
QUID IMPORTENT RESPECTUS EXTRINSECUS ADVENIENTES
329
E t si d i c a t u r guod effcctum esse in passo non dicit praecise effectum et ipsum passum, guia tunc si passum csset hic et cffectus Romac, adhuc diceretur ille effectus esse in passo, guod est manifeste falsum: s Similiter, ista pracscntia agentis ad passum non dicit praecise agens et passum, quia tunc semper agens essct praesens passo; igitur importa t aliguid aliud et non nisi respcctum; igitur tam effectum esse in passo guam praescntia agentis ad passum importat aliquid aliud ab absolutis: 10 A d p r i m u m 1 istorum dico guod scguens rationcm diceret guod effectum esse in passo importat tam effectum quam passum, et etiam quod inter effectum et passum non est medium, vel guod non distent localitcr. Et ita non importat aliguam aliam rem, sed importat istas rcs et guod non distcnt nec loco nec situ. 1s Unde dicerent guod impossibile est istas res esse et non distare aliquo modo guin una sit in alia, guia hoc non est aliud guam unam esse in alia. Similiter, ipsi forte dicerent guod impossibile est guod hoc passum sit in uno loco et istc cffectus in alio, sicut dicerent guod contradictioncm includit unam formam - sivc 20 substantialem sive accidentalcm migrare de subiecto in subicctum. Ad s c c un d u m 2 dicerent guod verum est guod pracsentia non importar praecise ista absoluta, sed importat ista absoluta et cum hoc guod inter ista nullum est corpus medium. Et zs ita non importat aliam rem ab absolutis, sed importat ista duo ------------
---
-
1 dicit) ostendit G 2 passum2) passio ACDG, ipsum add. E 3 Romae] ratio5 non) ncc A, nisi G 6 pracne ABC adhuc) tWlc D ille] rcspectu G esse) est G 7 aìiud om. E rcspcctum) tcrminum C 8 ad] in D 8-9 importat] sens) prius DG 11 passo] non add. H 12 intcr) infcrt Il 13 imimportant Z 10 dico om. D portat) important DZ aliquam '"''- c; 14 importar) important DZ rcs 0111. DZ nccl <>m. E 15 istas om. Z 16 aliquo modo om. H 17 unam] rcm adJ. Z alilj E 19 sivc om. Z 23 scd... absoluta2 om. (l1om.) B 24 ista om. E 25 ali.un] aliquam E ab om. C absolutis) istis Z duo om. E I
Supra, !in. 1-4.
2
Supra, !in. S-9.
330
LIBER I DIST. 30 Q. II
absoluta et quod inter absoluta non est aliqua res corporalis media absoluta, vel quod ab uno ad aliud non potest esse motus localis pro tunc. Nunc autem ex ista negativa 'non est ibi corpus medium' non possum inferre istam affirmativam 'igitur est ibi aliqua res positiva praeter illa absoluta', sicut non sequitur 'nihil est medium s inter contradictoria, igitur aliquid est medium inter contradic. ' tona. Per idem patet quomodo aliquid potest dici esse alicubi ubi prius non fuit sine omni adquisitione vel deperditione, propter solum scilicet motum localem. Quia ex hoc ipso quod aliquid 10 movetur localiter et fit praesens alicui loco, hoc est sic quod nihil sit medium inter ipsum et locum, dicitur ipsum esse alicubi ubi prius non fuit. E t s i d i c a t u r quod in omni motu oportet aliquid adquiri vel deperdi quod sit vel fuerit subiective in moto vel mutato, 1s d i c o quod hoc est simpliciter falsum. Immo sufficit quod aliquid quod non est subiective in ipso adquiratur vel deperdatur, et hoc est speciale in motu locali. E t s i d i c a t u r quod locus non adquiritur alicui nisi informet ipsum, dico quod immo quia locum adquiri alicui non 20 est aliud quam per motum ipsius fieri quod nihil sit medium inter ipsum et locum. Dico etiam ultra quod aliquando potest esse motus localis sine adquisitione cuiuscumque informantis vel noninformantis, sed sufficit quod si esset aliquis locus circumstans, quod tunc adquireretur locus. Verbi gratia, ultima sphaera per zs hoc q.uod movetur nihil adquirit, vel saltem hoc esset possibile. 1 inter] illa add. F, ista add. Z est] sit GZ corporalis om. G 2 quod om. H 3 est] nisi add. A 4 possum] posset H· istam] tam D 8 quomodo] quod non D 11 alicubi om. C 9-13 sine ... fuit om. (hom.) C 10 scilicet 0111. F 11 fit] sit D praesens] prius G sic om. Z quod] quia H 12 sit] fie Z 14 dicatur] dicitur G 14-18 Er ... locali F2, om. E 15 veJ!] et C moto] motu D mutato] transmutato F 16 hoc om. G falsum om. A 17 non om. (lac.) A 18 est om. G 19 locus] motus G :• adquiritur l adquiratur D 22 esse om. G 23 localis om. E cuiuscumque] alicuius D 23-24 ve! ... informantis om. (hom.) C 24 sed om. E quod om. FG esset] sit G locus om. E 26 esset] <:st GZ
QUID IMPORTENT RESPECTUS EXTRINSECUS ADVENIENTES
5
10
15
331
Quia tamen si esset aliquis locus quietus circumstans illam sphaeram, non tantum posset adquirere sed etiam de facto adquireret. Ideo diceretur moveri sine omni adquisitione cuiuscumque, et ita patet quomodo non oportet ponere 'ubi' aliquod tale accidens. Per idem patet quomodo propter solum motum localem potest de non-sedente fieri sedens. Quia aliter partes applicantur ad invicem se ipsis sine omni re informante quando aliquis sedet et quando non sedet, et plus distat aliqua pars ab alia propter maius corpus medium in uno tempore et in alio. Per idem patet quomodo aliquis dicitur primo calceatus et postea non-calceatus. De 'quando' patet quod fit transitus de contradictorio in contradictorium propter transitionem temporis. Nam ex hoc quod tempus transit, cui iste coexistebat, dicitur nunc fuisse heri et non ante potuit dici quod fuit heri. (AD ARGUMENTA PRINCIPALIA]
20
Ad primum argumentum principale 1 : quod in ilio casu est talis transitus de contradictorio in contradictorium propter transitionem temporis. Nam 'patì ab aliquo agente non conservante' dicit idem quod hoc totum, scilicet quod 'nunc habet aliquam formam ad praesentiam istius agentis quam prius non habuit'. Sed ex hoc quod tempus transit, sine omni alio addito, sequitur quod 3 Ideo J et ideo E, non G omni om. E 4 non om. EG ubi om. E aliquod om. Z 7 se ipsis om. Z aliquis] sedens E 8 quan6 aliter] aliquando D applicantur om. D do] aliqu.id add. F ctl ... sedct om. (hom.) C aliqua] una E ab om. H alia] illa D 9 maius] magnum D 10 quomodo] quando E calceatus] calcitus BCF 11 ca!ccJtus] calci12 fit] si t CG 13 contradictorium] non add. E transitionem] transitus E tus BCF 14 istc] qui add. D dicitur] c!icerentur A nunc] non E, tunc G, om. AF 15 non] quando G ante om. E potuit] potest E 17 argumentum F 18 ta!is om. GZ 19 Nam] non E 20 idem sic. Bl, Cambr. 101, Pad. Anton., Vat.; exp. Merton 106; om. cet. codd. 22 tempus] non add. D omni om. EF alio] aliquo E sequ.itur om. H
l
Supra, p. 320, !in. 8-16.
332
LIBER I DIST. 30 Q. II
haec si t falsa 'hoc passum non habuit prius han c formam', et per conscquens sequitur quod haec sit falsa 'hoc passum patitur ab hoc agente', et per conscquens quod haec sit vera 'hoc passum non patitur ab hoc agente'. Et ideo transitio temporis cum aliis quae ponuntur sufficit ad talem transitum. Sicut transitio tempo- s ris sufficit ad hoc quod hacc primo sit vera 'Sortcs est in a' et postca quod haec sit vera 'Sortes non est in a'. Similitcr est quando aliquid primo est agens et postea non est agcns. Quia quid nominis istius 'agens non conservans' est totum istud, scilicet quod 'ad praesentiam istius ad passum est iste 10 cffcctus in hoc passo qui non cssct in co nisi hoc- quod est agensesset praesens isti quod est passum'. Et quia post primum instans, omnibus remanentibus in isto agente et nullo dcstructo, effectus nihilominus csset in passo, etiamsi agens destrueretur, ideo tunc proptcr transitionem temporis dicitur non-agcns quod prius erat 1s agens. V erumtamen de agente conservante non possunt talia contradictoria vcrificari nisi proptcr destructioncm effectus, et hoc nisi per 'agens' intelligatur hoc totum, scilicet 'agens quod prius non egit'. Et in illo casu idem est dicendum quod est dictum de zo agente non conservante. E t si qua era tu r an hacc sit conccdenda 'actio et passio transeunt post primum instans', re sponde o quod a philosophis et Sanctis et auctoritatibus conceduntur multae propositiones sub uno intellectu quac tamcn dc virtutc sermonis sunt falsae. 25 ---------1 haec] hoc D falsa] falsum D passum] passivum D hanc] istam E 1-3 et ... agente om. (lzom.) DE 3 quod om. G haec] non add. ABCGH 4 ab] absque G hoc om. FG transitio J transitus Z 4-5 temporis ... transitio om. (hotn.) D 5-6 ad ... sufficit om. (hom.) E haec OIIL DE primo] probatio G et om. A 7 quod om. E 6 temporis] non add. G 8 aliquid] aliquod A est2 om. H 9 quid] non haec] non add. ADCEFGH est] sit E add. A istius] termini add_ Z agens2] agentis AC 12 quod est passum om. Z 13 remanentibw] imaginibw G isto] eo D nullo] non G 14 etiamsi] etsi DG 15 propter] 18 hoc OIIL Z 20 in oiiL ADCDFG ilio] ide-o D 21 non om. D post A 23 transeunt J transicnt Al3E, transiunt CD 24 conceduntur l conccdunt G 25 sub] dc G uno l vero Z intellectu l scnsu F
QUID IMPORTENT RESPECTUS EXTRINSECUS ADVENIENTES
333
Et ideo quidquid sit diccndum dc virtute sermonis, dico quod auctorcs conccdunt tales propositiones sub isto intellectu 'actio et passi o transeunt', hoc est, illud quod est agens cessa t esse agens, et illud quod est vcl fuit patiens ccssat esse patiens. Et iste intels lcctus vcrus est, et non alius. Isto modo potest concedi quod potentia matcriae corrumpitur vcl privatio corrumpitur in adventu formac. Non quod ibi aliquid corrumpatur vere, sed quia materia cessat esse in potentia vel esse privata, hoc est, incipit habere formam. 10 Ad secundum 1 dico quod 'quando' non importat talem respectum, sed importat istam rem coexsisterc vel coexsistisse vel quod coexsistet cum tali tempore. Nec ibi aliquid derelinquitur, non plus quam in angelo derelinquitur aliqua res ex me ex hoc quod angelus coexsistebat mihi. Unde nulla potest esse ratio quod 1s aliqua res derelinquatur plus ex hoc quod ego fui heri, quam ex hoc quod fui in Villa vcl in ecclesia vel ex hoc quod fui cum Petro vcl asino. Et quando dicitur quod ille qui est antiquior alio habet aliquid quod alius non habet, dico quod accipiendo 'habere' secundum quod subiectum habet accidens, falsum est. Sed 20 sufficit quod coexsistebat maiori tempori. Unde 'habere plures annos' non est habere aliquas res in se formaliter, sed tantum est cocxsistissc pluribus annis. Ad aliud 2 patet quod per motum localem non adquiritur aliquid subiective, scd sufficit quod adquiratur locus vel quod 25 adquireretur locus si corpus motum esset in loco quiescente. ------------
1 diccndum] concedendum E 2 auctores] auctoritates AC tales 0111. D 3 et passio om. H transeunt] transient ADE, transiunt CD illud] id Z 4 illud] id Z patiens2) praesens H 5 verus] verius AF alius] etiam add. E :Ki potentia ... Non om. A 6 rnateriae] mere Z 7 corrumpatur] corrumpitur H 8 essel] est AB, cessat esse C 11-12 vel2 ... coexsistet om. E 12 quod otn. DF coexsistet] coexsistisset ABF, coexsistat DG cum om. G aliquid] aliqua F 13 non] res F ex2] ad G ; hoc 0111. E 14 nulla] ita A quod2] quam A 15 fui] fuit E 16 fui! 0111. Z 17 ve!] cum add. E 19 subiectum] substantia Z 20 coexsistebat] exsistebat G · maiori om. Z 21 est2] ex add. D, coexsistere ve! add. E 24 quodl om. BD 25 adquireretur] adquirirur D l
Supra, p. 320, !in. 17-22.
2
Supra, p. 320, lin. 23-25.
334
LIBER I DIST. 30 Q. II
Ad aliud 1, quando dicitur quod sessi o et statio vere sunt in re, d i c o quod sessio et statio in proposito possunt stare pro conceptu, et sic non sunt in re. Aliter possunt stare pro rebus, - sivc de virtute sermonis sive non, non curo ad praesens -, et sic pctest concedi in proposito quod sunt in re. Quia tunc non denotatur nisi quod partes animalis et talia corpora cis sic ordinata sunt in re et ista non sunt idem. Sicut homo et angelus ex una parte, et homo et bos ex alia parte, non sunt idem realiter. Et isto modo potest concedi quod similitudo et dissimilitudo sunt in re, et tamen non sunt idem realiter. Quia isto modo loquendo, debet concedi quod similitudo supponit pro his quae sunt similia, non quidem divisim sed coniunctim, ilio modo quo pluralis numerus vel pronomen demonstrativum pluralis numeri supponit pro pluribus. Et sub isto sensu potest aliquo modo concedi quod 'similitudo est similia', sicut conceditur quod 'ista sunt similia'. Sed haec est neganda 'similitudo est Sortes vel similis', sicut haec est neganda 'isti - demonstrando Sortem et Platonem qui sunt similes - sunt Sortes vcl sunt similes vel sunt homo vcl animai'. Unde tale nomen abstractum est simile nomini collectivo, sicut est 'populus', 'exercitus', et hoc quantum ad multa. Sed ista difficultas non est realis, sed magis logicalis, quae scilicet propositiones de virtute sermonis sunt concedendac. Hoc tamen verum est quod talia nomina nihil important a parte rei nisi absoluta. Ad ultimum 2 patet quod aliquid denotatur ab habitu, non 2-3 pro ... stare om. (hom.) E 3 Aliter] aliqua A, aliquando F 4 non2 om. A potest om. D 5 quod] quia E, qui G 6 ulia corpora eis] corporis eius Z ordinata] ordinaue Z 8 etl om. C parte om. F 9 quod] isto modo add. G re] se AG 9-10 po9-11 etl ... similirudo om. (hom.) F 10 loquendo]loquendi Z test ... modo om. (hom.) D 11 supponit] supponat E 12 quidem] quae B, umen Z coniunctim] et add. D :1 pluralis numerw] plura sunt A 14 sub om. D . isto] modo add. D 16 similis] isti add. E 17 neganda] et add. C 18 sunti om. D·. veli ... 16-17 similirudo... neganda om. (hom.) D vel2] et Z i1 sunt2 om. D similes2] similis CE 19 abstracrum] absolurum DE 20 hoc] 21 scilicet] sunt D propositiones om. D 22 sunt] sint Z tamen] huiusmodi BH si G :ì quod] quia B 23 talia] illa F 24 denourur] denominarur DEFZ t
Supra, p. 320, lin. 26 - p. 321, li n. 5.
2
Supra, p. 321, lin. 6-8.
5
10
15
20
UTRUM PHILOSOPHUS POSUERIT RESPECTUS REALES
335
quia adquiritur aliqua rcs sibi subiective exsistens in eo, sed quia tale corpus sibi adquiritur.
[QUAESTIO III UTRUM DE INTENTIONE PffiLOSOPill FUERIT PONERE 5
QUEMCUMQUE RESPECTUM A PARTE REI DISTINCTUM AB OMNIBUS ABSOLUTIS J
Tertio quia tenetur a multis 1 quod P h i l oso p h u s posucrit tales respectus esse res alias ab absolutis, quaero utrum de intentione Philosophi fuit ponere quemcumque respectum a parte 10 re1 distinctum ab omnibus absolutis et ab omni absoluto. Q u o d si c: Quia in Metaphysica 2 tractat de relationibus; sed metaphysicus est artifex realis; igitur relationes sunt a parte rei distinctae ab aliis. 1s A d o p p o si t u m : Secundum P h i l o s o p h u m, V Physicorum 3, ad relationem non est motus nec mutatio; sed ad omncm rem subiective exsistentem in subiecto p o test esse motus v el mutatio; igitur etc. 1 exsistens] inexsistcns Z in eo om. Z quia2] quod BG, om. E 7 quod] quia G 7-8 Philosophus posuerit] philosophi posuerunt ABCH 9 Philosophi om. G fuit] fuerit D 10 et om. DG 17 omnem rem subiective] aliam rem successive E 17-18 sed ... mutatio om. (hom.) A sed ... etc. om. Z 18 exsistentem] exsistente BCEH in subiecto om. D·· potest esse Jest F
l Cf. Thomas Aquinas, In Aristot. Metaph., V, lect. 9; Scotus, Ordinatio, I, d. 30, qq. 1-2, nn. 31-35 (ed. Vaticana VI, 181ss.); Aegidius Romanus, Sent., I, d. 30, q. 2 (ed. Venetiis 1521, f. 157); videsis etiam Ockham, Quodl. VI, qq. 16-25. 2 Aristot., Metaph., V, c. 15, t. 20 (1020b 26- 1021b 11). 3 Aristot., Physica, V, c. 2, t. 10 (225b 11-13).
336
LIBER I DIST. 30 Q. III
( 0PINIO ALIORUM)
Ad quaestionem dicitura multis quod dc intentionc A r i s t ot c l i s et aliorum philosophorum fuit ponerc talcs rcspectus distinctos a rebus absolutis. Hoc probatur per P h i l oso p h u m in Praedicamentis, quia secundum ipsum 1 : « Ad aliquid sunt quaccumquc hoc ipsum quod sunt ad aliud sunt ». Et per hoc cxcluduntur substantiac quac, licet sint aliquorum aliorum, non tamen sunt ad aliquid. Igitur accipitur ibi 'hoc ipsum quod sunt' non pro esse in intellectu, sed pro esse in re, scilicet quod relationes in re 'hoc ipsum quod sunt aliorum sunt'. Fundamcntum autem non est 'aliorum hoc ipsum quod est'. Igitur aliud est esse huiusmodi et aliud esse eiusmodi. I te m, sccundum P h i l o s o p h u m in Praedicamentis 2 : « Eorum quae secundum nullam complexionem dicuntur singulum aut significat substantiam aut qualitatcm aut quantitatem aut ad aliquid aut ubi aut quando aut situm esse aut habere aut facerc aut pati », et cxcmplificat. Ex ista auctoritatc arguo sic: talia nomina 'duplum' et 'dimidium' et huiusmodi significant ad aliquid et non significant intcntiones sccundas, igitur significant veras rcs extra animam. Et non significant substantiam vcl quantitatem vcl qualitatem, secundum P h i l o s o p h u m, igitur significant alias res. Item, secundum P h i l oso p h u m, cap. dc 'Ad aliquid' 3 : -
-----------
----------------------
2 Aristotelis] philosophi E 3 aliorum] aliquorum G 4 absolutis] et add. D·; Philosophum] hoc quod Philosophus dicir D :Hi quaecumque] quaeque A, 0111. F 6 ad] aliquod add. D, om. H . aliud suntl o111. H Et 0111. D 7 sint 0111. G 8 aliquid] aliud Z . 11 non 0111. E quod] hoc add.D 11-12 huiusibi] in A 10 aliorum] aliquorum D 12 aliud] est add. GH .. esse om. E eiusmodi] illius EF, eius Z modi] huius F, hoc Z 14 quae] quod A secundum] sunt G 15 significar] significant DG aut3 quantitatem "'"· G aut4 0111. D 16 ad om. C aliquid] aliud F autl om. C 17 arguo 0111. A 18 et! 0111. Z ad om. Z 19 et] sed E ;: intentiones] relationes G veras res] veram rem G 20 Et om. F 21 igitur] ideo E 23 secundum om. E . Ad om. B
3
l Aristot., Praedicamenta, c. 7 (6a 36-38). Aristot., Praedicamenta, c. 7 (6b 1-3).
2
Ibidem, c. 4 (lb 25-27).
5
10
15
20
337
UTRUM PHILOSOPHUS POSUERIT RESPECTUS REALES
« At vero haec sunt ad aliquid ut habitus, affectus, disciplina •;
sed manifestum est quod habitus et disciplina sunt verae res. Item, secundum P h i l oso p h u m 1 : « Inest contrarietas in relatione, ut virtus vitio contrariatur, cum sit utrumque horum s ad aliquid, et disciplina ignorantiae ». Ex hoc arguo dupliciter: primo quia virtus et vitium sunt verae res aliae ab omnibus aliis; et istae sunt ad aliquid secundum P h i l oso p h u m; igitur etc. Secundo, quia si relationes sunt contrariae, quaero: aut relationes quae sunt in re aut relationes quae sunt in mente. Non relationes 10 quae sunt in mente, quia illae possunt stare simul in mente, sicut et conceptus contrariorum non repugnant in mente; igitur relationes quae sunt in re sunt contrariae. Sed in re absoluta non sunt contraria, quia absolutum quod est aequale non est contrarium absoluto quod est inaequale, secundum P h i l o s o p h u m, cap. ts 'De quantitate' 2 • Igitur praeter absoluta sunt aliquae aliae res contrariae. Praeterea ibidem 3 : « Videtur autem magis et minus relatio susciperc ». Tunc arguo: conceptus mentis non suscipit magis et minus, ncc rclatio dicitur suscipere magis et minus quia res absow Iuta suscipit magis et minus; igitur est aliqua alia res quae suscipit magis et minus. Minorem probo quia, secundum Philosophum, 1 vero] non E . sunt] dicunt G ut] vero E affectus] effectus EG 2 res] igitur etc. add. F 3-4 in relatione] relationi Z 4 cum om. AC utrurnque] utrumlibet E horum] eorum EFGZ 5 et om. G ignorantiae] ignoraretur G dupliciter] duo A, om. F 6 quia] quod DG ; aliae om. EH 8 quia] quod BH si om. A sunt] sint F 8-9 relationesl ... aut om. A 9-10 Non ... mente! om. (hom.) CG 11 et] etiam D repugnant] repugnat G :· igitur] hac add. G 12 inl rei om. G , contrariae... suntl om. (hom.) D 13 quia] acquale] essentiale A 15 aliquae om. DEG ,' aliae om. F 17 autem] igitur add. A et add. G ' magis] maius DG 17-18 Videtur ... suscipere] videtur per hoc quod relatio videtur suscipere magis et minus F 17-19 relatio ... minus2 om. (hom.) C 18 arguo] arguitur D suscipit magis] sufficit maius G et] nec D 19 nec ... minus2 om. (hom.) G 19-21 nec ... minus om. (hom.) E 20 alia om. H 21 magis] maius G Minorem] vero add. E l Ibidem, c. 7 (6b 15-17). c. 7 (6b 20-21). OCXHAM, OPEli.A THEOL TV
2
Ibidem, c. 6 (6a 31-34).
3
Ibidem, 22
338
LIBER I DIST. 30 Q. III
ibidem 1, inaequale susc1p1t magis et minus; sed illa quantitas absoluta non suscipit magis et minus 2 ; igitur etc. Similiter, aliquando per diminutionem quantitatis augmentatur inaequalitas, puta si sint aliqua primo aequalia quanto plus aufertur ab uno illorum, alio remanente in eadem quantitate, tanto est maior s inaequalitas. Igitur aliqua alia res a quantitate ibidem augmentatur. Praeterea, ibidem 3 : « Videtur autem ad aliquid simul esse natura». Ex hoc arguo: conceptus mentis non sunt simul natura, nec ipsa absoluta sunt simul natura, quia hoc album poterit esse alio albo non exsistente. Igitur praeter absoluta sunt aliqua 10 alia quae sunt simul natura. Praeterea, P h i l o s o p h u s, V Metaphysicae 4 , ponit tantum tres modos relativorum; sed si relationes tantum essen t in anima, essent plures; et si essent absoluta, essent tantum tria genera absoluta, cuius tamen oppositum ponit Philosophus 5 • 1s C o n f i r m a t u r quia, secundum P h i l o s o p h u m ibidem 6, differentia est inter tertium modum relativorum et alios modos, quia in aliis modis relatio est in utroque extremo, non autem in tertio modo. Sed si relatio non esset nisi conceptus vel nomen, ita esset relatio in utroque extremo tertii modi sicut in 2e aliis modis. Item, si relatio non esset alia res ab absolutis, sequeretur quod omnia essent ad aliquid, quia ita potest unum comparari ad aliud 1 magis] rnaius GH 1-2 scd... minus om. (hom.) DE 2 magis] maius G igitur 3 diminutionem] definitionem H 4 aliqua om. F primo] praecise Z quanto] quando G 7 Videtur] videntur F, om. E autem] quod add. E 8 mentis non om. E l O albo om. D 11 quae ... na9 hoc album poteri t J hoc absolutum p uta album potest D 12 Philosophus] secundum Philosophum E 13 tres] esse add. G 14 absotura om. E Iuta J in anima E .. tantum om. G 15 poni t Philosophus J poni potest A 16 Philosophum om. A 19 tertio J secundo D 20 extremo] in add. Z tertii] tertium A, tertio Z, om. G modi] modo AZ · sicut] similiter G 21 modis om. AF 22 sequeretur] sequitur Z om. F
Ibidem, c. 7 (6b 21). 2 Ibidem, c. 6 (6a 25). 3 Ibidem, c. 7 (7b 15). 4 Aristot., Metaph., V, c. 15, t. 20 (1020b 26-32). 5 Ibidem, c. 7, t. 13 (1017a 22-30). 6 Ibidem, c. 15, t. 20 (1021a 29-32). l
UTRUM PHILOSOPHUS POSUERIT RESPECTUS REALES
339
sicut aliud ad illud, quod est contra P h i l o s o p h u m, IV Metaphysicae 1• Item, P h i l o s o p h u s, XII Metaphysicae 2, vult quod sicut praedicamenta sunt alia, ita et principia. Et exemplificat specialiter s de distinctione relationis ad alia et principiorum relationis ad principia aliorum. Item, A v i c e n n a, III Metaphysicae, cap. 'De relatione' 3 videtur velle ex intentione quod relatio habeat propriam certitudinem. Et in principio capituli vult quod secundum certitudinem 10 suam habeat proprium inesse et propriam accidentalitatem. Item, proprium vel passio non est idem realiter cum subiecto; sed aequale vel inaequale est proprium quantitati, secundum P h il o s o p h u m in Praedicame11tis 4 ; igitur etc. Item, rclatio est principium opcrationis realis. Patet per 1s cxemplum, quia aliqua debito ordine situata faciunt delectationem, quae est aliquid reale, quam non facerent illa situatione vel ordine circumscripto. Item, praedicamenta sunt res vel res importantia; sed decem ponuntur praedicamenta inter qua e ponuntur illa septem; igi20 tur etc. Praeterea, diversorum generum diversa sunt contenta, et hoc realiter contenta; igitur alia res continetur in praedicamento relationis et in aliis praedicamentis absolutis. 1 sicut aliud orn. A 3 Philosophus om. EF 4 praedicamenta] principiata DF sunt 5 relationisl) relativorum Z alia) aliorum D specialiter om. Z 4-6 Etl ... aliorum orn. D 9 capi tuli vult] tali ve! G 7 cap.] et G 8 videtur ve!le) nec quod G propriam om. D secundum om. AE 10 accidentalitatem] actionem D, actualitatem Z 11 proprium om. EZ rc2liter om. Z 12 sed aequale om. Z ve!] et G 13 igitur om. A 14 realis om. F 15 quia] quod ABCHZ aliqua] alia H 16 quae] quod G est] ad add. E 18 decem om. (lac.) D 21 diversa om. A 22 alia] aliqua Z continetur] concipiturD 23 et] sicut Z
Ibidem, IV, c. 6, t. 26 (1011a 17-20). 2 Ibidem, XII, c. 4, t. 20, (1070a 31-35). 3 Avicenna, Metaph., III, c. 10 (ed. Venetiis 1508, [ 83rb). 4 Aristot., Praedicamenta, c. 6 (6a 34-35). l
340
LIBER I DIST. 30 Q. III
Praeterea, plus conveniunt similitudo et aequalitas quam similitudo et relatio modo potentiae, quia sunt eiusdem modi. Non sic autem similitudo et relatio modo potentiae. Sed illa absoluta non plus conveniunt, scilicet quantitates et qualitates, quam qualitates; igitur praeter absoluta sunt aliae res. Item, ens creatum primo dividitur in ens absolutum et relativum; ens autem absolutum dividitur in substantiam, qualitatem et quantitatem, et qualitas est aliquid praeter substantiam; igitur et relatio est aliquid praeter absoluta. Consequentia probatur per illam propositionem quod 'contenta sub prima divisione magis differunt quam contenta sub secunda divisione'.
5
10
(0PINIO AUCTORIS)
Sed mihi videtur quod non est intentio P h i l o s o p h i nec C o m m e n t a t o r i s sui ponere aliquam rcm imaginabilcm praeter omnia absoluta quin quaelibet res una exsistens per se in genere est simpliciter absoluta, sicut est substantia vel qualitas, quamvis non quaelibet sit ita perfecta sicut alia. Hoc potest pro bari primo sic: non magis exprimit intentionem suam quod unum relativum significat talem rem quam aliud; sed ipse ponit multa nomina relativa quae non significant tales res; igitur etc. Minorem probo quia, V Metaphysicae 1, ponit quod duplum et dimidium et huiusmodi, sunt ad aliquid penes primum modum; sed ista non significant res alias secundum 1 plus conveniunt J non plus concludit E 2 potentiae J praecise D quia] quae G Non] nec GH 2-3 quia ... potcntiae om. (hom.) D 4 scilicet] illae add. Z quam] secundum C, om. E 4-5 qualitates2] quantitates H, et relationes add. Z, om. E et ... qualitates2 om. (hom.) D 6 Item] praeterea F primo] alio G .. et] ens add. GZ 6-7 relativum] respectivum E 7 dividitur om. F 8 praeter J per E 9 praeter J per E Consequemia J quando AH 10 quod] quia E 11 ditferunt] ditferent A 13 nec] et E, om. A 15 omnia] alia Z : quin] sed Z 16 vcl om. A qualitas] quantitas H, om. B 17 sit] sicut A 18 Hoc] haec A, quod Z sic om. H 19 relativum] relationem A significet D 22 et2 om. D , penes] praesens BG, praeter E 23 res om. ABDGH 1
Aristot., Metaph., V, c. 15, t. 20 (1020b 26-28).
15
20
UTRUM PillLOSOPHUS POSUERIT RESPECTUS REALES
5
10
15
20
341
eum. Minorem probo esse de intentione P h i l oso p h i quia, secundum intentionem Philosophi, numerus qui est duplus non est talis res alia per se una, igitur nec dupleitas. Assumptum probo: nam secundum imentionem Philosophi et principia, omnis res per se distincta realiter et totaliter ab omni alia re, vel est simplex vel composita. Et si sit composita, vel componitur ex partibus eiusdem rationis vel alterius rationis. Sed numerus non est res omnino simplex per carentiam cuiuscumque partis, manifestum est. Nec est compositus ex partibus alterius rationis, tum quia secundum Philosophum, VIII Metaphysicae 1, accidens non habet materiam ex qua sed tantum materiam in qua. Tum quia, secundum principia Philosophi, ubicumque compositum vere et per se unum componitur ex partibus alterius rationis, unum vere informa t reliquum; et numquam partes tales distinctae distant loco et subiecto; sed partes numeri distant loco et subiecto. Tum quia, secundum principia Philosophi, nullum accidens est per se definibile sed tantum substantia composita, VII Metaphysicae et VIIP; sed si aliquod accidens poneretur vere componi ex partibus alterius rationis, vere esset definibile etiam definitione proprie dieta. Nec componitur praecise ex partibus eiusdem rationis, quia numquam est res vere una ex partibus eiusdem rationis si una multum distet ab alia. Nam eadem facilitate possem dicere quod una res numero componitur ex omnibus hominibus, et 3 talis om. E . alia om. BCEFHZ per se] parsE probo] patet D, om. E 4 intentionem om. F Philosophi] Philosophum F et om. E principia] principium D, eius add. FZ, om. E 5 et] per A :est] esse A 6 Et ... composita2 om. (11om.) E ex] de G 7 Sed om. F res] ratio H 8 partis] ut add. Z 9 est2 om. C compositus] compositum D rationis om. C quia] quod BDG 9-10 secundum om. G 11 ex ... materiam2 om. (hom.) Z ! materiam2 om. EF Tum om. E 12 principia] intentionem D ubicumque] cuicumque G et om. E 14 et om. G numquam] antequam G 15 sed] hic G 17 substantia] sua B 18 poneretur] componeretur D componi] compon.itur D 19 rationis om. G :· etiam] et A, om. D 20 Nec] non A 20-21 quia ... ranonis om. (hom.) B 21 numquam] nullum G si] sed G
t Ibidem, VIII, c. 5, t. 14 (1044b 21-29). (1030b 26-27); VIII, c. 1, t. 2 (1042a 17-18).
2
Ibidem, VII, c. 5, t. 17
342
LIBER I DIST. 30 Q. III
una alia ex omnibus asinis, et tertia ex omnibus bobus, quae omnia sunt contra Philosophum 1. E t si d i c a tu r quod non est simile, quia aliquae res sunt natae facere unum quamvis non continuentur quia non sunt natae continuari- cuiusmodi sunt unitates- et ideo non faciunt s unum continuum sed tantum unum discretum; alia autem non sunt nata fa cere unum nisi continuentur: S e d i s t u d n o n v a l e t, quia sicut secundum istam responsionem unitates non sunt natae continuari ita etiam nec duae animae intellectivae sunt natae continuari nec duo boves nec 10 asini nec homines. Igitur eadem facilitate dicam quod ex singulis istorum fit una res numero, non quidem continua sed discreta, sicut ex unitatibus distinctis loco et subiecto fit una res numero discreta. Praeterea, secundum principia Philosophi 2 , quandocumque 1s aliquid compositum ex pluribus partibus habet omnes partes eiusdem rationis, illud est maxime homogeneum, et omne praedicatum essentiale quod praedicatur de parte, praedicatur de toto et e converso. Igitur sicut haec est vera 'binarius est numerus', ita eri t haec vera 'quaelibet pars binarii est numerus'. Et sicut ;;o haec est vera 'quaelibet pars binarii est unitas', ita erit haec vera 'binarius est unitas'. Per idem potest probari quod numerus non est una res talis composita ex partibus alterius rationis, quia quandocumque aliquod compositum habet aliquas partes eiusdem rationis et ali- 25 3 est] dicitur G 4 continuentur] continentur GH . sunt2] secundum 11dd. G 6 discretum] distinctum G, om. D 7 sunt] secundum G . unum] idem E continuentur] continentur H 8 secundum] per D 9-10 ita ... continuari om. (hom.) D 12 non] sive G 13 fit] patet A 14 discreta] distincta D 16 aliquid] est 11dd. ADC partes 0111. E 19 haec om. G 20 eri t] est BE sicut] si c DE 21 haecl est! vera t om. D vera!] similiter add. G unitas] et 11dd. D ita] illa 11dd. Z haecl om. EZ 23 numerus] unitas D est orn. G 25 eiusdem ... aliquas2 om. D 25-1 (p. 243) et ... rationis2 orn. (horn.) H l C( Aristot., Metaph., VII, c. 14, t. 51 (1039a 33- b 6). c. 10, t. 33 (1035a 17-23).
2
Ibidem,
UTRUM PHILOSOPHUS POSUERIT RESPECTUS REALES
343
quas alterius rationis, illae partes eiusdem rationis vere faciunt unum homogeneum ciusdem rationis cum cis. Sicut duac partes materiae in composito vere faciunt unam materiam, et plurcs partes ciusdem formae extensae vere faciunt unam formam. Sed s numerus, manifestum est, continet plures unitates eiusdem rationis - si sit vere unum - tamquam partes. Igitur duae unitates vere facient unam unitatem numero, et cadem ratione formae informantes illas duas unitates vere facient unam formam numero, quorum utrumque est absurdum. Immo etiam sequitur 10 ultra quod binarius vere esset homogeneum, et per consequens quaelibet pars binarii erit binarius, sicut quaelibet pars ignis est ignis. Probatio primae consequentiae 1 : nam, sccundum principia Philosophi 2, quandocumque est aliquod compositum ex partibus alterius rationis, et est per se unum, necessario quaelibet 1s pars composita ex partibus alterius rationis est eiusdem rationis cum illo toto. Et hoc maxime est verum si nulla pars habet accidentia alterius rationis ab accidentibus alterius partis. Non enim potest alia ratio assignari quare quaelibet pars ignis est ignis nisi quia quaelibet partialis forma et quaelibet partialis materia est 20 eiusdem rationis. Igitur si quaclibet partialis forma binarii et quaclibet pars materiae ipsius binarii est eiusdem rationis, binarius vere erit homogeneum, et quaelibet pars composita ex potentiali et actuali erit vere binarius, quod est contra principia Philosophi 3• Igitur secundum principia Philosophi, nullus nume------------------1 eiusdem rationisl orn. E vere orn. B 2 cum cis orn. D partes orn. D 2-3 homogeneum ... unam orn. C 4 partes orn. F 7 facicnt] faciunt BDG unam unitatem l unitates E 8 facient J faciunt G 9 !m m o om. Z etiam orn. G 11 binarii ... pars2 orn. (hom.) C erit l est FG pars2 orn. E 15 composita ex parti bus orn. G 16 habet J habeat G 17 enim orn. A 18 quare orn. H pars om. E 19 materia] formatae G 20 quaelibet] qui G 20-21 Igitur. .. rationis om. (horn.) C 21 est] erit G rationis] erit homogeneum t1.dd. E 22 composita] et t1.dd. G 22-23 vere ... binarius orn. (horn.) A potentiali J potentionali Z 23 actuali J accidentali D 24 Philosophi2 orn. H
3
2 Cf. Aristot., Metaph., Vli, c. 2, t. 5 (1028b 8-13). l Supra, !in. 6-7. Cf. Aristot., Metaph., V, c. 25, t. 3C (1023b 12-17).
344
LIBER I DIST. 30 Q. III
rus est talis res una distincta ab omnibus aliis rebus, et per consequens multo fortius nec dupleitas. Praeterea, secundum principia Philosophi 1, numquam pracdicamentum accidentale significans veras res distinctas realiter a suis subiectis vere praedicatur de subiecto, ilio accidente non exsis- s tente. Sicut numquam dicitur aliquid esse album si nulla albedo sit, nec Sortes dicetur albus si in co nulla sit albedo. Sed 'ad aliquid' vere praedicatur de aliquo quod deberet esse subicctum etiamsi nulla talis res sit in eo. Quia, secundum Philosophum, V Metaphysicae 2 , ita dicitur calefactivum ad calefactibile sicut cale- 10 faciens ad illud quod calefit, ec ita vere calefactivum est aliquid sicut calefaciens. Sed per hoc praecise quod aliquid potest calfacere, non habet aliquam talem rem in se. Si d i c a tu r guod in calefactivo non est respectus actualis sed aptitudinalis vel potentialis, c o n t r a: quaero, aut est ibi 1s vera res alia sicut albedo est alia rcs a subiecto, aut non. Si non, habeo propositum quod aliquid vere est calefactivum et vere ad aliquid sine omni alia re addita. Si sit ibi vere alia res, igitur vere est respectus actualis. S i d i c a t u r quod non est inconveniens esse ibi aliquam 20 rem aliam quia non est impossibile respectum realem esse ad non-exsistens, c o n t r a: ex isto scquitur quod, secundum principia Philosophi, esset concedendum quod in sole et in quolibet 1 res om. G una om. E 4 realiter om. H 5 de] ilio add. E subiecto om. Z 5-6 exsistente] exhibente Z 6 dicitur] differt C esse om. G 7 si t!] si c add. Z dicetur] dicitur BG 9 etiarnsi] si H Quia] quod F 9-10 ctiamsi ... ad om. E 10 calefactivum] calefactum ABGH calefactibile] factibile E 11 calefit] calefacit ABEG , est] dicitur Z, ad add. F . aliquid] illud aliud D 12 per om. C 13 se] re G 15 sed aptitudinalis om. D quaero om. F 16 vera] una ABCDF alia! om. C alia2J vera G 17 quod om. G . calefactivum et vere2 om. Z 18 alia! re addita] additionis alterius rei Z 19 actualis] accidentalis D 20 ibi om. C aliquam om. EFZ 21 respectum] rem G 23 quolibet] quocumque F, om. H 23-2 (p. 245) esset ... Philosophi om. (hom.) E l Ibidem, V, c. 11, t. 16 (1018b 36-37). 14-19).
2
Ibidem, c. 15, t. 20 (1021a
UTRUM PillLOSOPHUS POSUERIT RESPECTUS REALES
5
10
15
20
345
corpore cadesti sunt actualiter res infinitae. Quia, secundum principia Philosophi 1, mundus dura bit in infinitum et sol causabit successive infinitos calores in istis inferioribus. Igitur, secundum principia eius, sol est calefactivus infinitorum calefactibilium et causativus infinitorum calorum. Igitur si respectu cuiuslibet habet talem rem aliam, vere erunt in sole actualiter infinitae res. S i d i c a t u r quod non sunt distincti respectus respectu distinctorum calefactibilium, h o c e s t c o n t r a principia Philosophi. Quia, secundum principia Philosophi in Praedicamentis 2 : « Si aliquis aliquid eorum quae sunt ad aliquid definite sciet, et illud ad quod dicitur definite sciturus est. Ut si aliquis definite scit quod hoc est duplum, et cuius est duplum, mox definite novit », et sic exemplificat in aliis. Sed si idem respectus posset esse respectu multorum, non oporteret quod qui determinate sciret talem respectum inesse alicui, quod determinate sciret respectu cuius esset, quia non plus dc uno quam de alia, et ita determinate nosceret infinita si esset infinitorum. Similitcr, impossibile est in eodem esse oppositos rcspectus respectu eiusdem; sed calefactivum secundum quod excludit actum opponitur calefacienti; igitur non possunt esse respectu eiusdem in eodcm; igitur uno advenicntc, alter destruitur. Igitur quando sol calefacit hoc calefactivum, destruitur respcctus 1 cadesti om. C actualiter] accidentaliter D 2 mundus om. (lac.) A 4 eius] eiusdem E 5 si om. ABH 6 infinitae] aliae D 7 respectus] illa A, om. G 8 distinctorum] diversorum E, infinitorum F 9 Quia ... Philosophi om. (hom.) BGH 10 quae sunt] qui habent G ad om. H definite] definitive Z sciet] sciret D et] quod E 10-11 sciet ... definite2 om. (hom.) C 11 definite!] definitive Z aliquis] quis A definite2] distincte A, finitivc Z 12 scit] sit AF hoc om. CGH mox om. EFZ 13 in aliis om. E 14 non om. Z oporteret] oportet DF determinate om. G 15 quod 0111. F 16 cssct om. Z quia] quod G 17 determinate nosceret] indeterminate cognosceret G 18 Similiter] praete19 secundum om. E 21 in] dicti G advcrea F est] esset D . esse] diversos add. E niente] alicui add. Z 22 calefacit] calefaciat A calefactivum] calcfactum ABCH. calefactibilem D respectus] ratio G l Aristot., Physica, VITI, c. 1, t. 15 (252b 5-6). menta, c. 7 (8b 14-15).
2
Aristot., Praedica-
346
LIBER I DIST. 30 Q. III
praecedens; igitur non manet. Et tamen manet respectus respectu alterius calefactibilis secundum istos; igitur secundum eos erant distincti respectus respectu distinctorum calefactibilium, et per consequens infiniti respectu infìnitorum. Item arguo per auctoritatem communiter allegatam quia, s secundum Philosophum, V Physicorum 1, ad relationem non est motus; sed si rclatio esset ali qua res, posset vere esse motus ad relationem. A d i s t u d d i c i t u r quod secundum S i m p l i c i u m, Super Praedicamenta 2 , sicut relatio non est forma ad se sed ad 10 alterum, ita illud cui advenit non mutatur ad se sed ad alterum. Si tunc mutari dicatur solum illud quod aliter se habet ad se nunc quam prius, non est mutatio in ad aliquid. Si vero mutari sit commune ad aliter se habere ad se et ad alterum, mutatio est in ad aliquid sicut vult S i m p l i c i u s, quia secundum relatio- 1s nem habet se aliquid ad alterum aliter quam prius. Philosophus tamen, quia ponit quod non est possibile aliter se habere ad alterum nisi aliquid aliter se habeat ad se, ideo dicit quod in ad aliquid non est motus. Unde solum dicit in quibus praedicamentis est primo motus et in quibus non. 20 ltem, P h i l o s o p h u s 3 ostendit ibi quod m substantia non est motus, et tamen est ibi mutatio; igitur ex intentione l respcctus om. G respectu om. F 2 eos J istos G, illos H erant J crunt FZ 3 respectu om. C 4 respectu] respectus G, om. C 7 sed om. C esset] est E aliqua] 9 dicitur om. G 11 ita ... alterum2 om. (hom.) G . advenit] advenerit Z alia ABCDEG ad2 om. A 12 Si] sed ADD dicatur] dicitur l3C, distinguitur G solum] sol E 13 non om. G ad om. ABCDGH 14 ad2 se2 om. H est om. F 15 ad] aliud E, om. ADCDFGH quia] quod AG 15-16 secundum relationem] per rationcm G 16 aliquid ad om. E aliter 0111. A 18 aliquid] ad G, 0111. D . quod om. Z 20 primo] prius D et 0111. A 21 substantia ila codd. pro substantiam 22 est l) posset esse G igitur l ita D ex intentione l secundum intentionem G l Physica, V, c. 2, t. 10 (225b 10-13). 2 Simplicius, In Praedicamenta Aristot., c. 'De ad aliquid', (ed. A. Pattin, Corpus Latinum Commentariorum in Aristot. Graecorum, V-1, Louvain 1971, 233). 3 Aristot., Physica, V, c. 2, t. 10 (225b 10-13).
UTRUM PHILOSOPHUS POSUERIT RESPECTUS REALES
347
Philosophi non potest haberi nisi quod in ad aliquid non est motus, cum hoc tamen stat quod ibi sit mutatio: Sed ista responsio n o n s a t i s fa c i t, quia quaero, secundum principia Philosophi, quid est aliquam formam esse ad se? s Aut hoc est referri ad se, aut hoc est distingui realiter a quocumque alio, aut non coexigcre aliquid aliud, aut non dependere ad aliquid aliud. Si primum vel secundum detur, ita esset illa relatio ad se sicut alia forma, quia illa est eadem sibi. Et ita distinguitur ab omni alio, secundum istos, sicut albedo quamvis albedo esset 10 perfectior. Si detur tertium vel quartum, sequitur quod nullum accidens est ad se secundum principia Philosophi, quia secundum eum quodlibet accidens necessario coexigit subiectum et dependet ab eo. Praeterea, quod dicit quod mutatio est in ad aliquid, non 1s videtur secundum principia Philosophi. Quia dicit P h i l o s op h u s, V Physicorum sic 1 : « Convenit altero mutato verum esse alterum nihil mutans », hoc est dictu, per mutationem alterius extremi dicitur vere alterum extremum ad aliquid sine omni mutatione sui ipsius. Sicut si Sortes sit primo albus, si postea fìat 20 Plato albus, Sortes est similis Platoni de novo sine omni mutatione sui ipsius. Praeterea, si ad relationem sit mutatio, et ad relationem non est relatio, igitur illa mutatio est alterius generis, et per consequens subiectum mutatur secundum illam mutationem, quamvis 1 Philosophi non! om. H in om. E ad om. H 2 hoc om. A tamen] non G 5 est! om. G referri ad se] esse idem sibi D hoc2 est2 4 aliquam om. (tac.) D esse] eius A om. Z 6-7 aut2 ... aliud om. (hom.) H 8 alia] aliqua C, aliud H quia] qui H illa] ita H 9 esset l eri t D 12 subiectuml suppositum G est] esset EF distinguitur] distinguuntur D 16 sicl si Z Convenir] contingit F altero] enim 13 eol subiecto E 15 Quial qui H 17 nihil] ve! A, non G mutansl mutabiliudd. E, om. B mutato l mutare E, mutante F tas A, mutationis D dictu] diete H 18 dicitur vere alterum om. G extremum orn. D aliquid] aliud D omni om. G 19 Sicutl igitur C sit] si A si2l et F 21 sui om. F 23 est!] esset Z 2-1 mutatur l 22 relationem!] relatio E sit ... relationem2 om. (hom.) Z mutarctur A 24-1 (p. 248) quamvis ... mutationem om. (hom.) A l
Aristot., Physica, V, c. 2, t. 10 (225b 11-13).
348
LIBER I DIST. 30 Q. III
in ordine ad alterum. Igitur ad illam mutationem est mutatio, et ita erit processus in infìnitum, quod est contra principia Philosophi 1• S i d i c a t u r quod ad illam relationem est mutatio, sed illa relatio non distinguitur realiter a mutatione illa, et ideo ad illam mutationem non est alia mutatio: C o n t r a: sicut per te illa relatio non potest esse sine illa mutatione, ita secundum principia Philosophi 2 effectus corporis caelestis non potest esse sine corpore cadesti. Igitur si propter hoc illa relatio non differt ab illa mutatione, eodem modo diceret Philosophus quod effectus non refertur relationc distincta ad causam suam sine qua esse non potest; cum tamcn Philosophus uniformiter ponat omnes relationes secundi modi 3• Praeterea, P h i l o s o p h u s V Physicorum, argui t sic 4 : si generationis esset generatio, esset processus in infìnitum. Igitur codem modo, si mutationis esset mutatio, esset processus in infìnitum. Sed si mutatio esset alia res, vere ad mutationem esset mutatio, quia vere subiectum recipicns illam rcm aliter se haberct nunc quam prius. Scd patet quod talis processus in infìnitum est contra principia Philosophi. Igitur ponere tales res alias importatas per tales respectus est contra principia Aristotclis. Praeterea, isti habent dicere quod ad relationem est motus. Quia omnis adquisitio continua alicuius totius, ita quod pars 4 relationem est mutati o J mutationem est re!atio D 5 relatio J mutatio E ·· realiter om. B illal om. DG 6 alia] aliqua C 7 per te] pcrfecte G illal om. FH relatio] mutatio C 8 ita] igitur E 9 si om. E 10 illa2 om. Z 14 Philosophus om. F 15-17 Igitur... infinitum om. (hom.) G 17 alia] aliqua C 18 rem 15 esset2 om. G om. D 20 ponere] imponere G 21 respectus] in infinitum add. F est] esset D 22 relationem] non add. G Aristotelis] Philosophi F, Philosophi add. G
l Ibidem, c. 2, t. 10 (225b 33-35). 2 Doctrina Aristotelis respectu dependentiae cuiuscumque effectus m causam suam invenitur in Anal. Poster., II, c. 16, t. 90 (98a 35 - b 38). 3 C( Aristot., Metaph., V, c. 15, t. 20 (1020b 28-30). 4 Aristot., Physica, V, c. 2, t. 10 (225b 33-35).
5
10
15
20
UTRUM PIDLOSOPHUS POSUERIT RESPECTUS REALES
349
ante partem continue adquiritur, necessario est motus proprie dictus. Sed continue sicut augmentatur albedo, ita augmentatur similitudo. Igitur ad similitudinem est vere et proprie motus. Si d i c a tu r quod ad relationem est motus, non tamen s pnmo, c o n t r a: hoc nihil est ad intentionem Philosophi. Nam Philosophus 1 ilio modo negat motum esse ad relationem quo modo concedit ad qualitates de tertia specie esse motum. Sed non semper ad talem formam est motus primo, quia frequenter tales motus praesupponunt motum priorem, sicut multae 10 alterationes istorum inferiorum praesupponunt motum corporum caelestium. Praeterea, non est intentio Philosophi praecise ostendere in quibus est motus primo et in quibus non, sed simpliciter in quibus est motus proprie dictus et in quibus non. Quod patet ex hoc 1s quod etiam probat quod ad motum non est motus, nec ad mutationem est mutatio, nec etiam generationis est generatio. Sed si ostenderet praecise ad quae est primo motus, non esset in aliquo tam prolixe et per tot rationes estendere quod ad motum non est motus. Quia tunc esset manifestum quod vel ad motum non 20 esset motus, vel quod ad terminum motus non esset motus, et eodem modo de mutatione. Unde intentio Philosophi est ibi ostendere ad quae est motus proprie dictus, et ad quae non est motus proprie dictus, quia ad substantiam non est motus pro1 partem om. G continue om. D adquiritur] adquiratur E 1-3 proprie... motus om. (hom.) D 2 sicut] sic Z augmentatur!J augttur EZ albedo ... augmentatur2 om. 4 tamen] sed D 5 nihil] non D, idem G 6 ilio] (hom.) Z augmentatur2J augetur E primo H 7 qualitates] qualitatem B 9 motum] motus Z priorem] localem D, priorcs Z 9-10 sicut... pracsupponunt 0111. D 10 inferiorum om. H praesupponunt] motwn localem E motum]localem add. Z, om. ABCDEGH 12 estendere] ponere G, motum add. F 13 non] est add. D sed] quia G simpliciter] est add. B 14 est om. H 15 ad2 om. H 16 etiam] ignis add. D 17 ostenderet] oporteret ACG" esset] necesse add. DEF2Z 19 tunc] sic H ve!] quod add. D, om. G 20 quod om. Z ad] alterum G 21 modo orn. E ibi] illius A, om. F 22 motus] est add. A 22-1 (p. 250) et ... dictus om. (hom.) EGZ 23 quia] quod C l
Ibidem (225b 11-13).
350
LIBER I DIST. 30 Q. III
prie dictus. Et etiam intentio sua est ostendere ad quae nec est motus nec mutatio proprie dieta, quia ad relationem, motum, actionem, passionem, generationem et corruptionem non est mutatio nec motus, quia rationes suae aequaliter concludunt de motu et de mutatione. 5 Ideo dico quod intentio P h i l o s o p h i fuit dicere quod omnis res imaginabilis per se una, sive sit simplex sive composita, est vere absoluta, sicut albedo vel aliqua res talis absoluta. Et ideo per hoc quod alterum extremum mutatur, nihil penitus reale subiective advenit alteri extremo, sed tantum denominatio quaedam. 10 Hoc patet per Philosophum, III Physicorum 1, qui habet pro inconvenienti quod omne movens movetur. Et loquitur ibi de motu secundum quod est communis ad motum proprie dictum et ad simplicem mutationem. Sed si essent tales relationes, sicut aliqui ponunt, sequeretur quod omne movens moveretur, quia 1S vere reciperet in se aliquam veram rem quam prius non habuit. E t s i d i c a t u r quod Philosophus habet pro inconvenienti quod omne movens moveatur tali motu quo movetur mobile, sed quod moveatur uno alio motu non habet pro inconzo venienti : C o n t r a: tunc non esset magna difficultas Philosopho ostendere quomodo actio est in agente, quia statim haberet dicere quod actio est in agente, sed effectus actionis est in moto, et ideo omne movens movetur, sed non illo motu quo movetur mobile. 25 2 Similiter, secundum principia Philosophi , intelligentiac se----
-- - - - - - - - - - - - - - -
1 nec] non DEFZ 3 et om. B 4 nec motus orn. G rationes] relationes A 5 dc om. BEFHZ 6 intentio] intellectus G fuit] est F 7 sit om. E 8 vere] aliqua H sicut... absolutaZ om. (hom.) F, aliqua] alia Z 10 denominatio] denotatio ABC 15 moverctur] movetur G 16 aliquam] unam A veram om. F 18 movens om. E tali] cum E motu] primo add. F quo] primo G 19 moveatur] movetur D 21 Philosopho om. A 22 quomodo l quo A aetio l non add. EZ 24 non] nullo Z 26 Similiter l i te m E
l
Aristot., Physica, lii, c. l, t. 8 (201a 25-29).
2 C(
Aristot., Metaph.,
UTRUM PHILOSOPHUS POSUERIT RESPECTUS REALES
10
15
20
351
paratae non sunt in potentia ad aliquam aliam rem. Sed si vere reciperent tales res ad mobilia quae movent, vere essent in potentia ad tales res. E t si d i c a tu r quod in eis non est relatio realis ad mobilia sed tantum relatio rationis, c o n t r a: nulla ratio potest assignari quare magis sit in aliis causis naturalibus talis relatio quam in illis, cum secundum principia Philosophi ita naturaliter et necessario agant intelligentiae sicut alia. E t s i d i c a s quod in eis non sunt relationes tales quia non sunt receptivae earum; alia autem sunt receptiva earum, et ideo sunt in aliis, h o c n o n v a l e t, quia eadem facilitate qua dicis quod intelligentiae non sunt receptivae talium rerum, eadem facilitate dicam ego quod etiam corpora caelestia non sunt receptiva talium rerum. Et acque faciliter sine talibus rebus salvabo quod corpora caelestia sunt vere agentia et causae naturales, sicut tu de intclligentiis. Et ita frustra ponuntur totaliter. Et ideo dico quod non est verisimile quod Philosophus tantam pluralitatem rerum sine ratione sibi apparenti posuerit; sed nulla ratio potuit sibi esse apparens ad ponendum tales res; ideo nullas tales res posuit. (AD
ARGlìMENTA CONTRARIAE OPINIONIS]
Ad primum in contrarium 1 dico quod P h i l o s o p h u s m Praedicamentis principaliter tractat de terminis propositionum. 1 aliam om. E 2 recipcrcnt] acciperent D res] relationes Z ad] sicut add. (mg.) f2 4-5 Et ... rationis om. D 5 contra] praeterea D 7 in] eu m E 8 agant J agunt CG inte!ligentiae] intentio D 9 in eis] ideo Z IO autem om. Z 11 qua] tu add. G 12 sunt om. D 15-16 sicut] sicuri C 16 tu] dicis add. E, om. (lac.) A, om. D ita] ideo E 17 ideo om. Z . Philosophus] per AB 18 rerum om. Z sibi om. Z posuerit] posuit E 19 nulla] alia B potuit] potest G 20 res om. ABCDH 23 principaliter om. D
XII, c. 7, tt. 36-39 et t. 44 (1072a 20- b 30 et 1073b 5-17) etAverroes, ibidem (ed. Iuntina VIII, f. 149v-151v et f. 153v-154r). I Supra, p. 336, lin. 2-12.
352
LIBER I DIST. 30 Q. III
Et bene verum est quod terminorum propositionis quidam significant res absolute nullas res determinatas connotando. Et tales termini sunt in triplici differentia, quia quidam eorum important substantias, quidam eorum important qualitates, - quae sunt rcs absolutae realiter et totaliter distinctae ab omnibus substantiis, s saltem multae earum -, quidam sunt termini importantes istas substantias vcl qualitates non connotando aliquas res determinatas, etiam quantumcumque talis terminus significet praecise hanc substantiam vel illam. Nec ad hoc quod talis terminus verificetur de substantia hac vel hac qualitate, ultimata verificatione, 10 requiritur exsistentia alicuius alterius nec e converso. Nec ad hoc quod ipsum cognoscatur de aliquo requiritur notitia alicuius alterius determinati. Et huiusmodi termini sunt illi qui dicuntur significare quantitates, quia ad hoc quod cognoscatur quod Sortes sit quantus, non oportet aliquid aliud cognoscere. 1s Tunc ad rationem dico quod secundum P h i l o s o p h u m illi termini 1 « sunt ad aliquid qui hoc ipsum quod sunt aliorum dicuntur », hoc est, qui ex hoc quod sunt tales termini sic instituti ad significandum, aliquid aliud dant intelligere, ita quod nulla propositio in qua praedicatur talis terminus de aliquo potest sciri 20 nisi sciatur determinate illud quod dat intclligere. Et haec est causa quare Philosophus in fine capituli 2 ponit quod tales termini 'caput', 'ala', 'manus' et huiusmodi non sunt ad aliquid, quia viso capite potest vere sciri quod est caput, et tamen nesciri cuius 1 propositionis om. E significant] sunt C 2 resi] rem D determinatas] determinatae E 3 triplici] tertia ABCDH 4 eorum om. D 5 distinctae om. D ab om. C 6 termini om. D · istas] secundas D, om. F 7 non om. D aliquas] alias Z 7-8 determinatas] detcrminatae E 8 etiam] et DE quantumcumquc] quamvis D talis] tales Z terminus] res D, non Z , significet] significent Z praecise om. E 9 Nec] tamen D ad hoc] adhuc E 10 hac2] illa F verificatione] non add. D 14 quantitates] qualitates ABD, scd co". B2 16 rationcm] quacstionem G . secundum Philosophum om. F 17 illi] ibi BCDGH . ad om. G aliorum] aliquorum DF 18 qui] quae C termini] nisi G sic] 20 praedicatur] ponitur Z terminus om. D 21 nisi] non A 22 tales sunt ABCDG termini] talis terrninus E 23 ala om. D , quia om. G 24 quod est] quid E l
Aristot., Praedicamenta, c. 7 (6a 36-37).
2
Ibidem (8b 15-18).
353
UTRUM PHILOSOPHUS POSUERIT RESPECTUS REALES
5
10
15
20
25
est caput, et eodem modo de manu et sic de aliis, quamvis realiter caput sit alicuius caput et manus sit alicuius manus, et eodem modo pars alicuius est pars. Et secundum Philosophum, albedo est albedo alicuius, quamvis non proprie forte secundum tale nomcn. Sed, sicut exemplificat ibi Philosophus, non sic est de duplo, simili et huiusmodi, quia impossibile est aliquem scire aliquid esse simile nisi sciat respectu cuius est simile in particulari. Et eodem modo impossibile est aliquem scire aliquid esse duplum nisi determinate sciat respectu cuius est duplum. Et ideo isti termini sunt proprie in ad aliquid vel sunt ad aliquid. E t s i d i c a t u r quod, secundum ista, causa et effectus et huiusmodi non sunt ad aliquid quia possum scire de aliquo quod est effectus nesciendo cuius est effectus, d i c o q u o d per deductionem aliquando est hoc possibile, tamen sine deductione vel argumento non est hoc possibile nisi sciatur cuius est e.ffectus. Et de ista secunda notitia loquitur Philosophus in Breviter igitur dico ad formam argumenti quod Philosophus ibi non intendit dicere quae res secundum se, omni termino vel nomine circumscripto, sunt ad aliquid et quae non, quia nullae tales sunt secundum eum. Sed intendit determinare quae nomina sunt ad aliquid, quia illa nomina quae non possunt verificari de rebus nisi respectu alterius, ita quod oportet scire respectu cuius sunt. Nec aliter possunt sciri verificari de aliquo illa nomina vel termini vcl intentiones in anima, et ideo hoc ipsum quod sunt ad aliud sunt, hoc est, ex hoc ipso quod sunt tales, non possunt sciri verificari de aliquo - non quidcm pro se sed pro re - nisi ----- -------------------1 del om. E aliis] quia add. E quamvis] quam A 2 sitl alicuiwl om. D .: caput om. DF sit2 alicuius2 om. E , manus2 om. EF 3 parsl) sit add. F . est] erit A, om. EFG 4 tale] talem ABCDH 5 sicut] aliud A 7 sciat om. A respectu sic mg. B2F2, om. cet. codd. 8 aliquem om. D aliquid] eiusdem G 9 nisi om. (lac.) A ' determinate om. E 10 ad! om. ABCDGH ve!] ut G 11 secundum om. EG causa om. D et! om. BD 15 cuius] causa A 16 secunda notitia] regula Z 18 quae] 14 hoc om. AG ve!] in Z 19 ad om. D 22 alteriw] alicuius E 23 posquod DEFHZ secundum] per A 25 ad] aliquid add. D · ex om. D hoc2 om. E tales] talia G 26 de] sunt] potest E pro Z
OCXHAM, OPERA THEoL. IV
23
354
LIBER I DIST. 30 Q. III
sciatur respectu cuius verifìcantur de re. Et isto modo loquitur Philosophus ibidem quando dicit 1 quod « Omnia relativa ad convertentiam dicuntur, sed aliquotiens differunt secundum locutionem, ut scientia scibilis scientia dicitur et scibile scientia scibile». Ex isto patet quod, secundum intentionem Philosophi, s relativa secundum diversos casus convertuntur aliquando. Quia aliquando unum dicitur respectu alterius sumpti in genitivo casu et e converso correlativo sumpto in ablativo casu; sed tales casus non sunt a parte rei, sed tantum in signis rerum. Similiter, secundum Philosophum ibidem 2 , oportet aliquando 10 « nomina fingere, si non sit nomen positum ad quod convenienter assignetur ». Ex ista auctoritate patet quod unum relativum debet assignari ad aliud nomen, ita quod unum nomen sit suum correlativum, et per consequens res non est suum proprium corre1s lativum. Similiter, si relatio esset talis rcs sicut isti imaginantur, posset sibi nomen imponi sic quod praecise importaret illam rem. Et eadem ratione concretum sibi correspondens non importaret nisi praecise illam rem et subicctum in quo essct. Et ita in defìnitione exprimente quid nominis talis relativi numquam oporteret po- 20 nere aliquid aliud quod non importaret nec subiectum nec illam rem cxsistentem in ilio subiecto, quod est manifeste contra Philosophum. Ex praedictis patet quare, secundum intentionem A r i s t ot e l i s, unum relativorum defìnitur per reliquum 3• Quia secun- 25 1 verificantur] verificatur ABCH Et] sed G 2 quod om. D 7 in] cum G 9 rerum] eorum E, om. D 11 si] sive E, nisi H, om. A non om. H positum] impositum DEFZ 13 aliud] aliquid G ita] sic G ita ... nomen2 otn. (hom.) E sit] sicut E 16 istil alii Z 17 praecise om. EZ 14 non] modo G proprium] propriam H, om. Z 18 eademl ita G ratione concretuml conceptum E · nisi] non A 19 ita om. H 20 oporteret l oportet E 22 ilio om. E est om. E 24-25 Aristotelis l Philosophi G 25 relativorum] rclativum E
3
l Praedicamenta, c. 7 (6b 28-36). Ibidem, c. 7 (8a 33-38).
2
Ibidem, c. 7 (7a 5-7).
UTRUM PHILOSOPHUS POSUERIT RESPECTUS REALES
5
lo
1s
20
25
355
dum cum relativum non habet defìnitionem exprimentem quid rei, sed tantum habet defìnitioncm exprimentem quid nominis. Et in talibus non est inconveniens unum defìniri per reliquum et e converso. Scd dc dcfìnitionibus proprie dictis exprimentibus quid rei est hoc impossibile. Ex pracdictis etiam patct quod relatio, de qua loquitur Philosophus in Praedicame11tis non est realitcr ipsum fundamcntum. Dico tamen quod non est modus loquendi P h i l oso p h i vacare illud quod refertur 'fundamentum', quia relatio non fundatur in ilio sicut reale in reali, sed tantum secundum se est quoddam denominabile et, ut frequenter, quasi denominatione quadam cxtrinseca. Ad secundum 1 dico quod nomina relativa non proprie signifì.cant ad aliquid nisi accipiendo 'ad aliquid' secundum quod potest stare pro ipsis rebus extra. Et tunc idem est dicere ac si diceretur: nomen relativum significa t ad aliquid, hoc est, significa t divcrsas res quarum una est similis vel aequalis alteri, et sic dc aliis. Et tunc talia nomina non signifìcant alias res a substantiis et qualitatibus, scd signifìcant ipsas substantias vel qualitates, non tamcn divisim ita quod possint verifìcari dc aliquo uno per se sumpto, sed magis quasi coniunctim quasi possint vcrifìcari de multis simul sumptis et de nullo per se, ilio modo quo dictum est prius 2 quod ista potest aliquo modo concedi 'duo similia sunt similitudo', et tamcn haec est falsa 'unum simile est similitudo'. Sicut conceditur quod 'multi homines sunt populus', et tamcn hacc est falsa 'aliquis homo est populus'. 9re6 etiam] tunc G, om. F 3 et2] ve! CG 5 impossibile] possibile EG fcrtur] ad add. H 11 denominatione] denominative BG quadam om. E 14 nisi] non A 15 Et om. A tunc] et add. D 18 alias] aliquas E 19 et] a add. D qualitates] ve! quantitates add. G 20 possint sic. D, possit cet. codd. 21 quasi2] quod E possint sic D, possit cet. codd. 22 simul] similis G 23 ista] ita ABCZ modo] verificari et add. F 24 est l] erit G . unum om. E simile] similem A 26 est l orn. H l Supra, p. 336, lin. 13-22. lin. 21).
2
Supra, d. 24, q. 2 (pp. 112, lin. 4-113,
356
LIBER I DIST. 30 Q. III
Ad tertium 1 dico quod quamvis, secundum intentionem Philosophi, haec sint ad aliquid, scilicet habitus, disciplina, etc., tamen cum hoc stat quod sint verae res, quia aliter stant in una proposi tione et in alia. Sicut in ista 'simile est ad aliquid', sta t 'simile' materialiter vel simpliciter; in ista 'simile est vera res' s stat pro re vel personaliter. Ad quartum 2 dico quod contraria multipliciter accipiuntur. Uno modo proprie pro aliquibus quorum unum expellit reliquum realiter, et ad quorum utrumque potest esse motus proprie dictus. Alio modo dicuntur contraria illa de quibus praedi- 10 catum praedicatur primo et adacquate ilio modo quo dictum est supra, d i s t i n c t i o n e se c un d a 3• Tertio modo dicuntur contraria aliqua praedicata denominantia illa in quibus sunt contraria primo modo dieta et ab illis contrariis accepta quae eidem non possunt aliquo modo respectu eiusdem compe- 1s tere. Et isto modo sunt relativa contraria. I sto etiam modo 'calefieri' et 'frigefieri' sunt contraria, et 'calefacere a' et 'frigefacere a' sunt contraria. Similiter, esse idem eidem et diversum, simile et dissimile includit contrarietatem. Et eodem modo est in omnibus aliis, et sic intelligit Philosophus et non aliter. 20 Tunc ad primam formam arguendi 4 concedo quod virtus et vitium sunt aliae res, quia sunt res absolutae et sunt contrariae proprie. Et ideo il1a relativa sunt contraria tertio modo, sed non 2 haec om. D :: sint] sit G ; habitus] et add. F 4 et] quam Z ·: inl om. F · in2 om. G 5 materialiter J naturaliter G 6 re J rebus EFZ 7 acci4-5 simile... ista om. (l1om.) A piuntur] accipiantur B 10 dicuntur] proprie add. F. qwòus] qua H, hoc add. EZ 10-13 illa ... 12 Tertio] alio E 14 et om. C. illis] aliis add. Z 15 quae] contraria om. (hom.) G eiusdem] eius A, aequi H 15-16 competere] parare H quia Z ;, eidem] eisdem E 16 contraria] et add. DF .. etiam om. DF 16-17 calefieri] calefacere A 17 frigefieri] frigefacere A·, et2 om. D 18 a om. E:: eidem] eisdem G, om. F , diversum] et add. F 19 in] de CE onuùbus] pluribus E 21 arguendi] argumenti BEF 23 relativa] realia EH
3 4
l Supra, p. 336, lin. 23 - p. 337, lin. 2. 2 Supra, p. 337, lin. 3-16. Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 4 (ed. cit. II, 119s.). Supra, p. 337, lin. 6-7.
UTRUM PIDLOSOPHUS POSUERIT RESPECTUS REALES
5
1o
15
20
357
primo modo nec secundo. Ad secundam l dico quod illae relationes, qua e sunt in mente, sunt contrariae tertio modo; nec repugnat talibus contrariis stare simul, sed repugnat talibus de codem simul vere praedicari. Sicut isti conccptus 'albedo' et 'nigredo' sunt contrarii secundo modo, et tamen possunt simul esse in mente. Sed impossibile est quod idem sit albedo et nigredo, et haec est primo vera 'albedo et nigredo sunt contraria'. Ad aliud 2 dico quod aliquid suscipere magis et minus potest intelligi dupliciter: vcl a parte rei, ita quod realiter una pars addatur alteri, et isto modo relatio non suscipit magis et minus. Aliter potest hoc esse in praedicatione, secundum quod aliquod nomen recipit comparationem. Et isto modo relatio suscipit magis et minus. Et hoc non semper est propter additionem rei ad rem, sed potest esse aliquando propter ablationem rei, sicut est de inaequali quod aliquando fìt magis inaequale propter solam ablationem partis suae. Unde sicut contingit aliquando denominari nomine relativo aliquo propter solam mutationem in altero extremo secundum Philosophum 3 , ita aliquando contingit magis vel minus sic denominari propter solam mutationem in altero extremo ablativam vel additivam, vcl solam ablationem in se ipso, vel augmentationem alicuius absoluti in se ipso. Per hoc ad secundum 4 : quod proprie loquendo inaequalitas non augmentatur, nisi sic intelligendo quod dicitur magis inae1 modo om. C nec secundo] ve! secundo modo E 1-2 relationes] rationes A 2 in om. A 4 vere om. EFZ albedo om. A 5 tamen] non D 7 sunt om. ACH 8 magis] maius CH 9-10 addatur] additur E 10-11 Aliter] alio modo Z 11 aliquod] 13 non] aliquid E 12 comparationem] praedicationem E 12-13 magis] maius DH est add. C 15 de] in Z inaequali] essentiali A, aequali D quod aliquando] quando ali16 Unde J dicit add. ABCDFGH ali quando J quandoque Z 18 maquid H fit J fuit G gis] maius D 19 ve!] et DEH minus om. Z denominari] et add. G 20 extremo] extrinseco D veli om. G additivam] additativam F 21 absoluti] alterius f2 in om. H 22 inaequalitas] inaequale Z
3
l Supra, p. 337, lin. 8-16. 2 Supra, p. 337, lin. 17 - p. 338, lin. 2. C( Aristot., Praedicamenta, c. 6 (Sb 16-37). 4 Supra, p. 338, lin. 2-6.
358
LIBER l DIST. 30 Q. III
quale quam prius, et hoc potest esse sine advcntu cuiuscumque rei de novo propter solam ablationem partis. Unde sicut non est inconveniens dicere quod Deus realiter est de novo creans propter solam productionem alterius rei extra, ita non est inconvcniens quod hoc fìat magis inaequale propter solam ablationem alicuius partis. Ad aliud 1 quando dicitur quod 'ad aliquid sunt simul natura', dico quod aliqua esse simul natura potest intelligi dupliciter: vel quod sin t aliquae res quarum una necessario coexigit aliam et e converso; vel quod ex hoc quod 'esse exsistere' praedicatur de uno, non quidem pro se sed pro ilio pro quo natum est supponere principaliter, sequitur 'esse exsistere' verifìcari de altero eodem modo supponente. Primo modo non intendit Philosophus quod 'ad aliquid' sint simul natura, sed tantum secundo modo, quia haec est consequentia bona 'duplum est, igitur dimidium est' et e converso. Ad aliud 2 dico quod Philosophus ponit tres modos relativorum, quia omnes possunt ad illos modos reduci. Et ad confìrmationem 3 dico quod male exponitur Philosophus quando exponitur quod in tertio modo non est relatio in utroque extrcmo sed in primis modis est relatio in utroque extremo. Scd ista est intentio Philosophi, quae multum concordat cum intentione sua in Praedicamentis 4, ubi ostendit quod non omnia relativa sunt simul na2 Unde J vera D sicut om. E 3 Deus om. D realiter otn. E est 0111. C 4 alterius] alicuius F R esse] est H 9 sint] sunt C 10 quodl om. H ex hoc quod2 om. (hom.) D exsistere] coexsistere AGF, sed. co". F2 11 uno l novo G pro!] per C quo om. ABC 12 exsistere J coexsistere G 13 non 0111. G intendi t J intelligit Z 14 sint l 17 dico sic. D, om. crt. codd.' quod] quia H 18 quial quod C . sunt BHZ simul] sint E Et om. Z 19 male Jmaximc A · quando exponitur2 om. E 20 sed l sicut B
Supra, p. 338, lin. 7-11. 2 Suora, p. 338, lin. 12-15. 3 Supra, p. 338, lin. 16-21. 4 Aristot., Praedicamenta, c. 7 (7b 15 - 8a 12); cf. Guillelmus de Ockham, In librum Praedicamentomm Aristot., c. 13, § 6-10 (ed. cit. II, 258-264). l
5
10
15
20
UTRUM PillLOSOPHUS POSUERIT RESPECTUS REALES
359
tura. Quia in tertio modo, ex hoc quod unum extremum praedicatur de aliquo, sequitur alterum extremum praedicari de aliquo et non e converso. Scquitur enim 'aliquid est scientia actualiter, igitur aliquid est scibile actualiter', et similiter sequitur 'aliquid s est actualiter mcnsura, igitur aliquid est actualiter mensurabile', sed e converso non sequitur. Non cnim sequitur formaliter ex natura talium relativorum 'aliquid est actualiter scibile, igitur aliquid est actualiter scientia'. Et hoc est quod dicit P h i l osoP h u s in Praedicamentis 1 quod sensibile est prius natura quam 10 sensus et scibile est prius natura quam scicntia. Quia non sequitur 'sensibile est, igitur sensus est', sed bene sequitur e converso, et eodem modo dicit de scibili et scicntia, sicut probat ibi Philosophus. In aliis autem modis semper sequitur, si 'esse exsistere' praedicatur de uno cxtremo, quod praedicatur de alio et e con1s verso. Et isto modo differt tertius modus a primis et non aliter, quia relativa primorum modorum sunt simul natura, non autem relativa tertii modi. Et ideo quod communiter accipitur quod omnia relativa sunt simul natura, est manifeste falsum, quia P h i l o s o p h u s 20 ex intentione ostendit oppositum quod non omnia relativa sunt simul natura in Praedicamentis. Unde dicit sic 1: « Videtur autem ad aliquid simul esse natura », et exemplificat in multis. Et postea subdit 3 : «Non autem in omnibus relativis videtur verum; scibile enim scientia prius esse videtur ». Et probat ibidem. 1 Quia ... modo om. D 2 del aliquol J vere Z aliquo!J alio E aliquo2] alio E 3 est] esse E 4 est om. Z scibile om. A similiter J si c D 5 mensura ... actualiter2 om. (hom.) C 6 non! sequiturl om. D Non2 ... sequitur2 om. (hom.) H formaliter] quod add. D, om. F 7 est] esse G 9 est om. G 11 sensibile] scibile E bene] non E 12 dicit] dicitur EF 12-13 Philosophus] quod add. F 13 aliis] his C autem om. A 14 praedicaturl om. G quod] etiam add. Z 14-15 e converso om. D 16 primorum] priorum BH ·. sunt] non G non autem] nominis A 17 relativa om. F 18 ideo om. CZ 19 falsum om. G 20 ostendit] omittit E, dicit G 'omnia om. H 22 Et2 om. E 23 in om. EZ verum] esse simul natura add. Z 24 enim] est add. A esse] est G probat] hoc add. F
3
l Aristot., Praedicamenta, c. 7 (7b 36 et 7b 23-24). Ibidem (7b 22-23).
2
Ibidem (7b 15).
360
UBER I DIST. 30 Q. III
E t s i d i c a t u r quod exempla non sunt ad propositum, quia scibile et scientia non sunt correlativa, sed scitum et scientia sunt correlativa et si scientia est, scitum est, et e converso: S i m i l i t e r, scientia potest esse exsistcns, scibili non exsistente, quia de non-ente in actu potest esse scientia, igitur scibile non est prius natura scientia: A d p r i m u m 1 istorum dico quod scientia est proprium correlativum scibilis, quia si hoc sit scibile est scientia scibile. Et tamen non sequitur 'scientia est, igitur sci bile est', et ideo ista correlativa non sunt simul natura. Ad secundum 2 , dico quod Philosophus accipit ibi 'scibile' pro ilio quod non potest sciri nisi ipsum exsistat, et ideo proprie loquitur de notitia intuiti va. V el ad intentionem Philosophi suffìcit quod haec non sit consequentia formalis 'scibile, igitur scientia'. Sed quod non sequatur e converso, hoc non impedit quin iste modus distinguatur ab aliis modis relativorum, et quod relativa in proposito non sint simul natura. Ad aliud 3 dico quod nihil est in re quin sibi possit competere aliquod nomen relativum. Nec est hoc contra Philosophum, sed intentio Philosophi est quod non omnia nomina sunt relativa, sed quod sint aliqua quae non sunt relativa et quod verifìcentur de rebus sine omni connotatione alterius. Ad aliud 4 dico quod non est intentio P h i l o s o p h i in XII Metaphysicae quod relatio sit quaedam res habens tria prin3 est2 om. CG 4 non om. H 6 natura] nisi D, om. D 7 proprium] proprie G 9 sci bile] scibilis A 12 exsistat] si t exsistens F 13 lo8 si t] scit D scientia om. E quitur]loquendo G 14 haec om. Z scibile] est add. Z 14-15 scientia] est add. Z 15 sequatur] sequitur E 16 ab] sub C 16-17 relativa] relationes D 17 non om. BC sint] sunt FZ simul om. A 18 possit] posset BH 19 contra] consequentia D, intentionem add. H Philosophum] Philosophi DH 20 sed] quia H sunt om. H 21 sed] 22 connotatione] mutatione D secundum H sint om. F . sunt] sint CGH ·i et] sedE 24 quod J quia B 23 Philosophi in om. E 1 Supra, !in. 1-3. 2 Supra, !in. 4-6. - p. 339, !in. 2. 4 Supra, p. 339, !in. 3-6.
3
Supra, p. 338, lin. 22
5
10
15
20
UTRUM PHILOSOPHUS POSUERIT RESPECTUS REALES
361
ctpta, sicut habet substantia composita quantum ad suum fieri. Sed est intentio sua quod sicm in substantia est aliquid quod primo recipit formam postquam caruit ea, ita de relatione quod aliquid denominatur ab ista relatione et prius non denominas batur. lta quod sicut materia primo non habet hanc formam et postea habet eam, ita aliquid primo non est simile et postea est simile, et sic de aliis. Ad A v i c e n n a m 1 potest dici quod si sit eiusdem opinionis cum Aristotele, quod ipse intendit quod relatio habet 10 propriam certitudinem quia est vere unum praedicabile de re extra et vere res est talis omni intellectu circumscripto, modo exposito p r i u s 2 • Et eodem modo habet proprium inesse, accipiendo 'inesse' pro praedicari, et habet propriam accidentalitatem quia contingenter praedicatur ipsa, - non tamen propter 1s contingentcm praedicationem absoluti sed sine illo, quia aliquando absoluto uniformiter praedicato, ipsa relatio non uniformiter pracdicatur. Sicut Sorte continue exsistente albo, potest esse similis et potest non esse similis. Si aliam accidentalitatem intendit in relatione, dico quod contradicit Aristotcli. 20 Ad aliud 3 patet per praedicta in p r o l o g o 4 quod 'passio' non est aliquid realiter exsistens in subiecto nisi improprie l quantum om. Z 2 est! om. AB · quodl om. Z 3 postquam] postea Z ea om. D 4 denominatur] denotatur ABCDH ista] ea EF relaita] est add. E rdatione] ratione D tione] relative E, om. F 4-5 denominabatur] denominabitur A, denotabatur BCH 5 habet hanc] habuit E 6 ita] quod add. G non om. E postea2] non add. E est2 on1. A 7 sic] ira G 8 eiusdem opinionis] eadem opinione E 8-9 quod ... quod ... quod sic codd. 9 Aristotele] Philosopho Z intendit] intelligit Z habet] habeat G 10 quia] quae EZ praedicabile] potentiale A 11 res om. D omni] alio add. B 12 prius om. F eodem modo] eadem Z 13 et] et est Z 13-14 accidentalitatem Z 14 quia] quod Z 15 absoluti] absolutis BC 16 absoluto om. D 17 Sicut] sed G 18 similisi] simulA. et dissimilis add. E esse l non add. G similis2] sed add. F 18-19 accidentalitatem intendi t l actualitatem intelligit Z 20 praedicta] dieta AGH quodl quia D 21 nisil non A improprie] proprie H
Supra, p. 339, lin. 7-10. 2 Supra, p. 353, lin. 17 - p. 354, lin. 9 et p. 355, lin. 13-26. 3 Supra, p. 339, lin. 11-13. 4 Guillclmus de Ockham, Scriptum in I Sent., Prol., q. 3 (ed. cit. I, 133ss.). l
362
LIBER I DIST. 30 Q. III
accipicndo passionem. Et eodem modo dicendum est de 'proprio'. Et ideo dico quod simile vel dissimile quod est proprium qualitati, et aequale vel inaequale quod est proprium quantitati, non est realiter idem cum subiecto nec in ilio subiective, sed tmtum est vox vel intentio in anima, - sive dicatur quod talis intentio sive conceptus in anima est aliquid subiective exsistcns in anima sive tantum obicctive. Ad aliud 1 dico quod accipiendo relationem pro aliquo quod non est realiter nec absolutum nec absoluta, relatio non est principium operationis realis. Quia, secundum Philosophum 2 , relatio nec est principium nec terminus operationis. Et ideo dico quod rclatio non causat illam delectationem, sed extrema causant eam. Sed non possunt sic causare nisi sint tali modo situata, nisi scilicet unum tantum distet ab alio et tantum ab alio, et sic dc aliis. Et ideo sicut causae, quando sunt approximatae, possunt causare, - et non propter additionem alicuius rei -, sic est in proposito. Ad aliud 3 dico quod praedicamenta non sunt res extra, sed sunt termini importantes res extra. Et quia diversis rebus et etiam eisdem possunt correspondere diversi termini eas diversimode importantes, ideo non oportet quod sit tanta distinctio inter res importatas quanta est intcr terminos importantes. Et ideo quamvis sint tot praedicamenta distincta, non tamcn oportct quod tot distinctae res correspondeant eis. Et ideo ista opinio non negat distinctionem praedicamentorum, sed negat diversitatem talium rerum quales alii ponunt. 4 cum om. Z 1 est] in proposito add. E 2vel]etG 3 et] ve! AB ve!] et B 6 sive] sit Z est] aut Z aliquid om. B 8 aliud om. G dico om. ABCHZ 5 est om. E 10 Quia] quod F 11 necl] non Z 12 illam om. E 13 situata] situatae ABCDGH 14 etl ... alio2 om. (hom.) CD 17 dico om. D 17-18 sed ... extra om. (hom.) H 18 Etl om. D 22 tot] omnia F l Supra, p. 339, !in. 14-17. 2 C( Aristot., Metaph., V, c. 5, t. 20 3 Supra, p. 339, !in. 18-20; cf. ctiam Guillelmus de Ockham, (1021a 20-21). Scriptllm in I Sent., d. 8, q. 2 (cd. cit. III, 186ss.).
5
10
15
20
25
UTRUM PHILOSOPHUS POSUERIT RESPECTUS REALES
5
to
15
20
363
E t s i d i c a t u r quod secundum ista, idem realiter esset in diversis praedicamentis, quod est contra principia A r i s t ot e l i s, tum quia secundum eum 1 negativa in qua negatur unum praedicamentum ab alio est immediata, - quod non esset verum si idem posset esse in diversis praedicamentis -, tum quia secundum eum in Praedicamentis 2, diversorum generum non subalternatim positorum diversac sunt species et differentiae: R e s p o n d e o quod aliquid esse in diversis praedicamentis potest intelligi dupliciter: vel tamquam illud quod recipit per se praedicationem diversorum praedicamentorum, sicut si dicerem quod eadem rcs est substantia et qualitas. V el tamquam importatum quocumque modo per diversa praedicamenta, ita quod ipsum, vel aliquid quod de ipso praedicatur per se, ponitur in defìnitionc exprimente quid nominis ipsius praedicamenti; - quia talem defìnitionem non est inconvcniens praedicamentum haberc. Primo modo 3 impossibile est idem esse in diversis pracdicamentis, et ideo negativa est immediata in qua negatur unum praedicamentum ab alio. Secundo modo 4 non est inconveniens idem esse in diversis praedicamentis. Et tamen cum hoc stat quod talis negativa sit immediata, quia neutrum extremum pracdicatur dc ilio quod dicitur ilio modo esse in talibus praedicamentis, et hoc 2 principia] principiorum A Aristotelis] istarum B, om. A 3 quia om. E 5 quia DE 5-6 tum ... Praedicamentis om. (hom.) H 6 generum] et add. EZ 6-7 subaltematim] subaltemate F 7 positorum] positivorum ABC diversae om. E 8 quod] ad 11dd. G 10 praedicationem] praedicatione A dicerem] diceretur F 11 quod om. AB ' et] ve! BG 13 per se om. E 14 quia] quod E 16 idem] aliquid Z esse om. E 17 immediata] mediata D negatur] in add. A 17-18 praedicamentum om. A 18 non 0111. Z 21 illol] tali Z 0111.
l Doctrina Aristotelis de 'negativis immediatis' invenitur in Anal. Poster., I, c. 15, tt. 104-108 {J9a 33 - 79b 22), sed nihil hic de praedicamentis; in sua Summa logicae, p. III-3, c. 9 (ed. cit. I, 630), Ockham dicit quod c Aristoteles falso allegatur in ilio passu •. 2 Arìstot., Praedicamenta, c. 3 (1 b 16-19); c( Guillelmus de Ockham, In libmm Praedicamentomm Aristot., c. 6 (cd. cit. Il, 156s.). 3 Supra, !in. 9-11. 4 Supra, !in. 11-15.
364
LIBER I DIST. 30 Q. In
aliquando. Aliquando tamen unum extremum [praedicatur] et aliud extremum non praedicatur, quamvis concretum alterius extremi praedicetur. Sicut haec est vera 'nulla substantia est qualitas', et tamen haec est vera 'ali qua substantia est qualis'. Ad aliud 1 dicitur quod generum habentium species et diffe- s rentias non subalternatim positorum diversae sunt species et differentiae. Generum autem non habentium differentias essentiales sed tantum species, diversae sunt species. Et ideo sicut idem potest esse in diversis praedicamentis secundo modo et non primo modo, ita idem potest esse in diversis speciebus secundo modo et 10 non primo modo. Et ideo uniformiter dicendum est quantum ad hoc de speciebus et de praedicamentis. Et ista est intentio Philosophi quando dicit 2 quod actio et passio sunt unus motus, hoc est, nihil importatur per actionem quin importetur per passionem et e converso, quamvis aliter et aliter, quia alia est defìnitio expri- 1s mens quid nominis unius et alterius. Utrum tamen de virtute sermonis debeat concedi quod actio et passio sint idem motus vel non, usque a l i a s d i f f era tu r 3• Ad aliud 4 dico quod non semper diversorum generum sunt diversa contenta realia, quamvis hoc sit verum de generibus quo- 20 rum quodlibet praedicatur per se et in quid de aliqua una re, quod non est verum de septem generibus in abstracto acceptis. l Aliquando2 om. A 1-2 praedicatur... extremum om. (hom.) D 2 extremum] non om. Z 3 Sicut] sed G 4 aliqua om. G substantia om. E. qualis] qualitas F 5-6 differentias] essentiales add. F 5 aliud] quod add. A habentium] genera et add. D, om. G 6 positorum] positivorum ABC 7 habentium] habentes G differentias essentialcs]) differentia aequalcs A 10 modo! om. F ita] sic H et] sed Z 10-11 ita ... modo om. et add. D
(hom.) G ita ... Et om. D 11 ideo] ita E est J quod add. F 14 importetur] importatur F 16 et] alia add. Z 17 quod actio om. G sint] sunt CDEFGZ 15 alia] aliqua C, illa Z motus] intellectus D 18 usquc] ad add. E differatur] deferatur ABCD 20 diversa] 21 aliqua] alia BG 22 quod om. ABC in om. D abstracto] absoluto E distincta E l Supra, p. 363, lin. S-7. 2 C[ Aristot., Physica, III, c. 3, t. 22 (202b 19-21). 3 Guillelmus de Ockham, Expositio in libros Physic. Aristot., III, tt. 19-22 (cod. Merton 293, ff. 60rb-63rb); cf. etiam Sent., II, q. 9 Z. 4 Supra, p. 339, lin. 21-24.
UTRUM PHILOSOPHUS POSUERIT RESPECTUS REALES
5
10
365
E t s i d i c a t u r quod quaelibet species habet aliquod individuum quod est unum numero, dico quod secundum intentionem Philosophi hoc non est universaliter verum, quamvis hoc sit verum de omni specie praedicabili de re una. Sed de relativis sive connotativis non est universaliter verum. Ad aliud 1 dico quod modus signifìcandi istorum 'similitudo' et 'aequalitas' magis convenit quam modus signifìcandi 'similitudinis' et 'relationis modo potentiae', non tamen res importatae plus conveniunt semper, et ideo propter hoc ponit Philosophus 2 illas rclationes alterius modi. Ad ultimum 3 dico quod contenta per se sub divisione prima quando sunt res plus distinguuntur. Et etiam si non sint res, suffìcit quod ita vere negetur unum extremum ab alio sicut in alia divisione vel magis, et ita est in proposito concedendum. (An
15
ARGUMENTUM PRINCIPALE)
Ad argumentum principale 4 dico, sicut patet per C o mm e n t a t or e m V Metaphysicae 5, Aristotele s non tantum tractat de rebus, sed etiam tractat de distinctione nominum. Et ideo potest bene tractare de relatione, ponendo diversos modos ipsius relationis. 3 est] esset G, om. D universaliter] videtur D, om. Z 3-4 quamvis... verum om. (hom.) E 4 omni] qualibet F 5 connotativis] connotatis ABCD 6 istorum] istarum G 8 non] et H 9 ideo om. E IO illas] alias E 11 prima om. ABCDGH 12 sint] sunt Z 13 negetur] negatur ABDE alia] vera Z 18 etiam] et A 20 ipsius om. F
l Supra, p. 340, lin. 1-5. 2 Cf. Aristot., Metaph., V, c. 15, t. 20 (1020b 26- 1021 b 11). 3 Supra, p. 340, l in. 6-11. 4 Supra, p. 335, lin. 12-14. s Averroes, In Aristot. Metaph., V, t. 1 (ed. hmtina VIII, f. 47vb).
366
LIBER I DIST. 30 Q. IV
[QUAESTIO IV UTRUM SECUNDUM REI VERITATEM RESPECTUS DISTINGUATUR A PARTE REI AB ABSOL UTIS)
Quarto quaero utrum secundum rei veritatem, quaecumque fuerit intcntio philosophorum, respectus debeat poni distingui a s parte rei ab absolutis. Quod non: Quia frustra fit per plura quod p o test fieri per pauciora; sed omnia possumus salvare sine talibus rebus quae possumus salvare per eas, sicut patet in praecedentibus quaestionibus; igitur 10 frustra ponerentur. Ad oppositum: Paternitas est in Deo et non est formaliter esscntia; et manifestum est patcrnitatem esse relationem; igitur etc. [RESPONSIO AUCTORIS)
Ad istam quaestionem teneo, propter dieta S a n c t o r u m, quod paternitas vere et realiter est in Deo, et quod paternitas non est formaliter divina essentia, sicut declaratum est d i s t i n ct i o n c s e c u n d a 1• Quia secundum beatum A u g u s t in u m 2 , Pater non est eo Pater quo Dcus, et manifestum est quod loquitur de ilio a parte rei quo realitcr Pater est Deus et quo realiter Pater est Pater. Et ita non potest hoc salvari propter dis4 secundum rei veritatem J in rei veritate D 5 philosophorum J Philosophi Z, aut add. C 10 praecedentibus] prioribus E 13 essentia] exsistentia A 16 quaestionem] rcspondendo add. F 18 essentia] hoc est aliqua persona est essentia add. BCDZ, quae non est Patcr add. BC 18-19 dec!aratum est distinctione] declarat distinctio G 19 beatum om. FG 20 est l om. CDEFG 21 illo J istis D rei om. H 21-22 et ... Pater2 om. C 22 Et] hic add. G
2
l Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 9 (ed. ci t. II, 364ss.). August., De Trinit., VII, c. 6, n. 11 (PL 42, 943; CCL 50, 262).
15
20
AN RESPECTUS DISTINGUANTUR A PARTE REI AB ABSOLUTIS
5
10
15
20
367
tinctionem terminorum, maxime quia talis distinctio terminorum numquam sufficit ubi est omnimoda identitas a parte rei, sicut est p r i u s d e c l a r a t u m 1 . Et ideo in creaturis numguam posset poni relatio distinctum praedicamentum ab absolutis nisi a parte rei essent plura distincta realiter. Igitur oportet quod a parte rei in divinis sint aliqua absaluta distincta realiter, vel aliquae relationes distinctae realiter. Sed non conceduntur in divinis plura absoluta distincta realiter. Igitur oportet quod sint ibi plures relationes distinctae realiter. Secundo dico quod nulla relatio quae vocatur ab aliquibus 2 'respectus intrinsecus adveniens' est ponendus esse aliquid a parte rei praeter absoluta. Et ideo similitudo et dissimilitudo, duplum et dimidium et huiusmodi, quae necessario competunt in praedicatione ipsis absolutis positis in esse, non important res quascumque, sed important ipsas res absolutas. Unde similitudo non importar plus nisi quod sint duo alba simul exsistentia vel duo nigra vel duo calida, et sic de aliis qualitatibus. Idem dico de paternitate et fìliatione, quod paternitas in creaturis non importar plus nisi istum hominem qui gennit et istum hominem qui genitus est, quia istis positis et omni alio circumscripto, vere iste est pater et ille est fìlius. Ad hoc etiam poncndum movet mc ista ratio, quia non video quin quando per potentiam creaturae potest utraque duarum rerum demonl quia] quod D terminorum2 om. E 4 distinctum] distinctis A, distincta G 5 praedicamentum] in praedicamentis G nisi] qui G 6 quod om. F divinis] quod add. F , sint] 6-7 Igitur ... realitcrl om. (hom.) C 8-9 Sed... realiter om. (hom.) F autem D, sunt GH 9 ibi om. H 1O Secundo J tertio D Il respectus] rebus G intriruecus J extrinsecus D 13 quae] qui AB competunt] appetunt A 13-14 in praedicatione om. D 14 importane] importae G res] quas G, om. D 14-15 res ... importane om. (hom.) C, mg. F2 15 ipsas om. HZ 16 alba] albus A ve!] secundum A 17 ve! duo calida om. E 18 Idem] Ideo BCDEG, Item Z de] quod G filiatione quod om. G 19 hominem] homine A 20 quia istis posieis om. E 21 etiam om. G 22 quia l quod B 23 utraque l ueram A , duarum om. E " demonseraearum] determinatarum AB
2
l Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 9 (ed. cit. II, 364). Scotus, Op11s Oxon., IV, d. 13, q. 1, n. 9 (ed. Wadding VIII, 793).
368
LIBER I DIST. 30 Q. IV
stratarum exsistere sine alia re realiter et totaliter distincta ab ea, quin per divinam potentiam possint illae duae res realiter exsistere sine illa alia re realiter et totaliter distincta ab utraque illarum et a duabus simul acceptis. Sed per potentiam creaturae potest haec albedo exsistere sine tali re quae ponitur relatio, et si- s militer illud album. Igitur per potentiam divinam possunt ista duo esse alba sine omni tali re; sed hoc posito, ista alba sunt similia; igitur etc. Eodem modo arguo de paternitate et fìliatione quod sequitur quod, Sorte exsistente primo patre Platonis et Platone exsistente fìlio Sortis, posset Deus conservare Sortem et 10 Platonem sicut prius, et tamen quod Sortes non esset pater Platonis. Et tunc non sequitur 'Sortes genuit Platonem, et Sortes est et Plato est, igitur Sortes est pater Platonis', quod tamen videtur inconveniens, quia nihil plus importatur per Sortem esse patrem Platonis nisi Sortem genuisse Platonem et utrumque exsis- 1s tere actualiter. Similiter, qua ratione in Sorte est talis relatio postquam Plato est, eadem ratione in sole, et ita sequeretur solem mutari quandocumque sol causat aliquid hic inferius. Tertio propter idem dico quod actio et passio non important tales res, quia tunc omne agens in agendo vere pateretur, cuius 20 necessitatem non video 1• Et maxime cum quaelibet talis relatio esset posterior effectu, non videtur ponendus aliquis talis respectus. De 'quando' et 'positione' et 'habitu' et 'ubi', dico quod totaliter frustra ponerentur et sine necessitate. 1 alia] illa D :. distincta] distincte ABCHZ 2 possint] possunt C 3 illa om. F Sed] secundum C 5 et om. Z 6 album] argumentum A 7 ista] 4 a om. AB duo add. Z 8 arguo] potest argui F 9 quod!J quia BD ii sequitur] sequatur E, se10 exsistente om. E 11 sicut prius om. E 13 quod] queretur Z .. primo) per A 15 Sortem genuisse] quod Sortes genuit E 16 Similiter] quia G 14 quia] quod A sed D .. est om. D 17 in sole] est in Sorte G 18 causat] agit D 19 dico om. E 21 video) videmus D quaelibet] quilibet Z, relatio] respectus Z 22 non] nec FZ vide23 et! om. FH .. et2 om. ABCDGH 24 ponerentur] poneretur AD tur] esse add. E
t.
l Ockham hic dissentit ab Aristotele; cf. De gener. et corrupt., I, c. 7, 54 (324a 34 - b 13).
369
AN RESPECTUS DISTINGUANTUR A PARTE REI AB ABSOLUTIS
[DIFFICULTATES QUOAD RESPECTUS SPECIALES]
Sed de aliquibus respectibus specialibus est specialis difficultas. Unde si aliqui respectus sint ponendi, sunt isti: scilicet unio naturae humanae ad divinam, unio materiae ad formam et e cons verso, unio accidentis ad subiectum, unio unius partis continui ad aliam. Unde pro omnibus istis est una ratio solum quae est ista 1 : impossibile est contradictoria successive verificari de eodem nisi propter motum localem alicuius, vel propter transitionem temporis, vel propter productionem vel destructionem alicuius. to Ista patet quia etiam secundum Sa n c t o s impossibile esset quod Deus primo non csset creans et postea creans nisi saltem creatura post non-esse habcrct esse. Eodem modo impossibile est Deum primo non esse adnihilantem et postea adnihilantem nisi creatura primo esset et postea non esset. Et ita patet inductive 1s illa propositio. Sed possibile est primo naturam non esse unitam et postea unitam vel e converso sine omni motu locali. Igitur oportet quod ibi sit productio alicuius novi vel destructio, cum transitio tcmporis non sufficiat. Scd manifestum est quod nullum absolutum 2D oportet produci nec corrumpi; igitur etc. Eodem modo posset Deus facere quod una forma praesente simpliciter eidem materiae primo non informaret materiam et quod posrea informaret, sicut facit duo corpora esse simul in eodem loco. Et per conscquens forma unius materiae ita praesens 4 divinam] Deum D .: unio] naturam F . et om. G 5 continui om. D 6 solum] tantum E 7 contradictoria] contradicta AB, contradictorium D 9 vell) propter add. BF 10 Sanctos] istos C esset] est E 12 est om. AB 14 creatura] causa F 16 possibile] propositio potentiae A est om. B · naturam] materiam D · non om. E ;; et om. G postea] non add. E, om. G 17 unitam om. G ve!] scd A 18 cum transitio om. G 19 nullum] nomen E 22 simpliciter] similiter Z 23 quod om. DEFZ 23-24 in. .. loco om. E· praesens] prius G l Similiter arguit Scotus, Ordinatio, I, d. 30, qq. 1-2, n. 41 (ed. Vaticana VI, 186s.); c[ etiam Guillelmus de Ockham, III Sent., q. l. 0CXHAM, 0PBllA THEOL.
IV
24
370
LIBER I DIST. 30 Q. IV
est materiae alterius formae sicut materiae propriae, et tamen unam materiam informat tunc et aliam non. Et per consequens contradictoria verifìcarentur de illa forma successive sine omni motu locali; et non per transitionem temporis; igitur oportet aliquid novum habere. Et non absolutum, igitur aliquid praeter abso- s lutum. Eodem modo potest argui de subiecto et accidente. - Et sic posset videri posse argui de continuatione unius partis continui cum alia. Sed ibi ratio non concludit, sicut a l i a s f o r t e 1 videbitur. Ideo dico quod sola ista ratio 2 posset me movere ad 10 ponendum tales respectus. Verumtamen Philosophum non moveret, quia ipse negaret omnes minores assumptas, nec possent per rationem probari contra eum. Sed tunc est dubium an possent aliquae viae dari ad negandum etiam omnes tales respectus. Dico quod quantum ad primam dif- 1s ficultatem de relationibus in divinis 3, posset per istam viam responderi, - sive sit vera sive falsa, sive etiam ista via sit erronea sivc non - , quod etiam in divinis nulla est talis relatio distincta quocumque modo ab omnibus absolutis, non plus quam creatio vel aliquid tale est realiter distinctum quocumque modo ex natura :?D rei ab omnibus absolutis. Et tamen posset concedi quod Deus realiter est Pater et Deus realiter est Filius, sicut conceditur quod Deus realiter est creans. Sed secundum istam viam oporteret ponere quod in Deo essent tria absoluta realiter distincta, quae 1 est l esset E, om. H 2 inforrrut l informaret F . et l om. E 2-3 contradictoria verificarentur l conrradicta verificentur AB 3 motu] mutatione Z 4 per l propter Z 8 posset om. E . videri posse om. EF " continui om. Z 9 ibi] haec D 11 talesl illos Z Verumtamen] unde tamen A, unum tamen CDEGH 12 ipse om. D 13 contra eum om. Z 15 tales] illos Z . respectus om. E 16 relationibusl rationibus A , in om. G 17 sive2] sit add. ABEGH : falsa] sed add. D ; etiam om. D 18 quod] quia E . distinctal a add. G 20 distinctum] indistinctum ABCDFGH 21 quod Deus om. G 23 oporteret] oportet CDFZ 24 in Deo om. D l Cf. Guillelmus de Ockham, Sent., II, q. 12 H. lin. 7-9. 3 Supra, p. 367, lin. 6--9.
2
Supra, p. 369,
AN RESPECTUS DISTISGUANTUR A PARTE REI AB ABSOLUTIS
5
10
15
20
371
non esscnt formaliter divina essentia, et quod unum illorum realiter esset Pater et non Filius, et aliud illorum absolutorum realiter csset Filius et non Pater, ita tamen quod Pater non plus importaret aliquid praeter illud absolutum a parte rei quam creans importat aliquid a parte Dei praeter Deum qui creat. Et forte talis responderet ad omnes auctoritates A u g us t i n i 1 quod Augustinus loquitur de illis quae nobis sunt nota, quod quidquid dicitur in divinis ad se competit singulariter amnibus personis, et diceret quod tali absoluto nullum nomen nobis notum est impositum, tamen tali absoluto competit hoc nomen 'Pater' quod est nobis notum. Et ideo dicit quod illa quae dicuntur ad aliud non competunt singulis personis in singulari ut dicantur tres personae esse una persona, quia quantum ad multa codem modo dicerent de Patre et de persona. Quantum ad sccundam difficultatem 2 de unione naturae humanae ad Verbum, dicerent forte aliqui quod sicut, secundum alios 3, propter solum respectum informantem naturam humanam potest dici quod 'Deus est homo' ita forte dicerent 4 quod propter aliquam formam absolutam multo perfectiorem quam foret talis respcctus et multo magis convenientem cum divina natura informante naturam humanam posset dici Deus esse homo veraciter, et hoc non esset aliud quam dicere quod humana natura est unita Verbo vel Deo. 1 illorum] eorum Z 2 aliud] alterum D, aliquid Z, om. H , illorum] ipsorum C 3 importaret] importari A 5 aliquid om. D Dei] rei FZ 6 responderet] respondent A, respondet H 6-7 Augustini] et add. F 7 quod] quia G 8 quod] quia DG 9 absoluto] competit hoc nomen Pater add. E no bis om. DGZ 10 notum om. DZ 10-11 est ... notum rep. A, om. (hom.) C 11 Et om. C 12 aliud] aliquid Z non om. H singulis] singulariter G 14 del om. F 17 alios] aliquos D 19 aliquam] solam F foret] formam AB, csset E 20 informante] informantem ABEGHZ 21 esse] est CD 22 est] esset H l Supra, p. 366, nota 2. 2 Supra, p. 369, lin. 3-4. 3 Thornas Aquinas, Summa theol., III, q. 2, a. 7; Scotus, Opus Oxon., III, d. l, q. l, n. 3 (ed. Wadding VII, 5). 4 Petrus Aureoli dicit: c Unio naturae hurnanae ad Verbum non est habitudo de genere relationis •, Scriptum super I Sent., d. 30, a. 3 (ed. Vaticanae 1596, 690).
372
LIBER I DIST. 30 Q. IV
Sed de duabus aliis diffìcultatibus 1 esset forte magis difficile, nisi quis diceret quod Deus non posset facere formam esse praesentem intime materiae nisi informaret eam, nec accidens esse totaliter in eodem loco cum subiecto nisi informaret ipsum. (ARGUMENTA CONTRA PRAEDICTAM OPINIONEM)
Sed contra praedictam opinionem probatur quod etiam omnes relationes dicunt talia accidentia informantia subiecta quibus competunt, per beatum A u g u s t i n u m, V De Trinitate, cap. 5 2 : «In rebus creatis quod non secundum substantiam dicitur, restat ut secundum accidens dicatur ». Igitur relatio est accidens in creatura, et hoc est certum de relatione quae potest amitti, manente fundamento. Item, A m b r o s i u s, I De Trinitate, cap. 5 3 : « Si prius era t Deus et postea Pater generationis accessione mutatus est; avertat Deus hanc amentiam ». Igitur per solam accessionem relationis realis fìeret mutatio in persona divina secundum eum. Hoc non esset nisi illa relatio esset res aliqua alia a fundamento, quia fundamentum praeexsistit. Item, H i l ari u s, XII De Trinitate 4 : «Nasci quod non erat, iam non tantum nasci est, sed se ipsum demutare nascendo ». Et loquitur de nativitate Filii Dei. Igitur 'nasci' dicit relationem novam. 2 nisi] quod 11dd. E . quis] qui ABCDFGH 3 informaret] formaret C 4 nisi] non A ipsum om. E 6 praedictam] dictam Z · probatur] probo E 7 subiecta] unita Z 11 quae] quod H amitti] admitti A, immitti E 10 ut om. D , est accidens2] actionis A 13 5]9 G 15 solaro] solum Z 16 fieret] fiet C Hoc] Haec ABC 17 aliqua om. EH 20 sed] secundum G 'demutare] in 11dd. G 21 nativitate] nascibilitate D nasci] nascit AC, nascitur G 22 novam] divinam E
Supra, p. 369, lin. 4-Q. 2 August., De Trinit., V, c. 5, n. 6 (PL 42, 3 Ambrosius, De Fide ad Gratianum, I, c. 9 (PL 16, 914; CCL 50, 210). 564 D). 4 Hilarius, De Trinit.; XII, n. 30 (PL 10, 451 C). l
5
10
15
20
AN RESPECTUS DISTINGUANTUR A PARTE REI AB ABSOLUTIS
373
[R.ESPONSIO AUCTORIS AD PRAEDICTA}
5
10
15
20
Ad p r i m u m 1 istorum, et ad omnia ista, dico quod quando relatio non potest advenirc alicui proptcr mutationem in altero, sicut potest probari de Deo dc novo propter solam mutationcm in creatura, tunc semper talis rclatio dicitur secundum accidens, hoc est, competit illi cui competit propter mutabilitatem illius cui competit. Et hoc vel propter mutabilitatem large vel stricte sumptam. Et isto modo intclligit Augusti nus in V De Tri11itate 2 • Per idem ad aliud 3 quod cum, secundum beatum A mbr osi u m, Pater non possit incipere esse Pater propter mutationem alicuius extrinseci, oportct quod incipiat esse Pater propter mutationem alicuius intrinseci. Ad Hilarium 4 quod 'nasci quod non era t' necessario dici t novitatem nati quantum ad substantiam, quia illud quod prius secundum suam substantiam erat, non dicitur nasci. Et ita talis nova denominatio non potest esse sine novitate substantiae. Et tamen ex hoc non sequitur quod illa nova dcnominatio sit aliqua res nova in illa substantia, et codem modo est dc rclatione. [AD ARGUMENTUM PRINCIPALE
J
Ad argumentum principale 5 patet quod non possumus salvare omnia sine omnibus rcspcctibus. Tamen sine omni relatione quac ponitur de genere relationis, et sine omni actionc et passione 2 et] quod H ista] alia E 3 non om. Z advenire] adveniri C altero] extremo add. F 5 in creatura om. CG 7 veli om. EFZ 4 sicut] creans add. Z probari] praedicari FZ propter om. E 10 quod om. EF bcatum om. Z 12 extrinseci om. G 12-13 extrinseci ... alicuius om. C . oporter... intrinseci om. D 13 intrinseci] extrinseci E 15 nati] nasci A,, quia] quod G 16 ita] ideo G . talis om. D 22 omnia om. E tamen] cum E 23 ponitur] ponatur E omni om. E 1 Supra, p. 372, !in. 6-12. 2 Supra, p. 372, nota 2. 3 Supra, p. 372, !in. 13-18. 4 Supra, p. 372, !in. 19-22. 5 Supra, p. 366, !in. 8-11.
374
LIBER I DIST. 30 Q. V
tali, et sine 'quando', 'ubi', 'positione', et 'habitu' possumus salvare omnia; non tamen sine paternitate in Deo, nec sine respectu unionis etc. (Ao
ARGUMENTUM IN OPPOSITUM]
Ad argumentum in oppositum 1 dico quod non sequitur 'ita s est ponendum in Deo, igitur ita est ponendum in creatura', nec debemus omnia ponere in creatura quae ponimus in Deo. Sic enim deberemus ponere quod relatio est vera res in creatura et tantum distincta formaliter, sicut ponimus in Deo. Et eodem modo deberemus ponere quod sicut in Deo tres relationes realiter dis- to tinctae sunt una essentia, ita in creaturis omnes relationes in eodem fundamento sunt realiter distinctae et tamen realiter ipsum, quae tamen sunt absurda.
[QUAESTIO V UTRUM RELATIO TEMPORALIS DEI AD CREATURAM SIT RELATIO REALIS]
Quinto quaero utrum relatio temporalis Dei ad creaturam sit relatio realis. Quod non: Quia nihil refertur realiter ad aliud quod non coexigit aliud; 1 ubi] et add. F ,! habitu] habita A 2 sine!J omni aJJ. F respectu om. G 3 nis] igitur aJJ. DG . etc. om. Z 6 ponendum!J ponenda G ponendum2] ponenda G 6-7 igitur. .. Deo om. (hom.) A 7 debemus] tenemus G Deo] in secunda add. G 8 enim] nec B ·: deberemus] debemus ABCDH 9 tantum] tamen DF lO deberemus] debemus ABCGH sicut] sint E .. realitcr] in Deo B 11 essentia] res D 12 ipsum] fundamentum add. Z 17 Dei] rei G 20 aliud!J illud E, aliquid Z
l
Supra, p. 366, lin. 13-14.
:?C
UTRUM RELATIO TEMPORALIS DEI AD CREATURAM SIT REALIS
5
375
sed Deus non coexigit creatura m; igitur non refertur realiter ad creaturam. A d opposi tu m: Deus est realiter creator; tgttur realiter refertur; igitur relatio Dei ad creaturam est realis. [OPrNio Scon]
lo
15
20
Ad quaestionem dicitur quod relatio Dei ad creaturam temporalis non est realis quia in Deo nulla est relatio nova, quamvis relationes in creatura sint novae, et ideo Deus non refertur ad creaturam nisi quia creatura refertur ad ipsum. Istud probatur multipliciter. Primo sic 1 : « Secundum P h i l o s o p h u m, V Metaphysicae 2 , cap. 'De ad aliquid', tertio modo dicuntur relativa, quae dicuntur 'ad aliquid' quia alia sunt eorum, - ita quod haec est per se differentia duorum primorum modorum a tertio, quod in primis duobus est relatio mutua, in tertio autem non est relatio mutua, sed alterum praecise refertur ad reliquum, sed reliquum non refertur sed aliquid tantum est eius; omnes autem relationes creaturae ad Deum pertinent ad tertium modum relativorum; ergo qualescumque sunt illae quac sunt in uno extremo, non oportet alterum extremum - secundum aliquam relationem in eo terminare illas relationes, sed potest terminare praecise sub rationc absoluti •· 4 realiterl) rc.1lis D, Dominus et add. F igiturl om. CE realiter2 om. CDE refertur 7-8 temporalis ... est!] est non temporalis E 10 creatura om. Z 12 Primo om. D sic om. E 13 cap. om. E tertio modo] secundo E 15 modorum] mediorum H ; a tertio] additio AH, accipio D, sed corr. D2, adducto G quod] quia HZ 18 sed] ad DF aliquid sic Scot., est Z, aliud cet. codd., sed add. F, sed aliud add. D tantum] terminus aliquis ve! aliud add. Z omnes om. (Tac.) A autem] sunt G 20 sunti] sint ABCDGH sunt2 om. A 21 secundum] sed A om. CE
2
l Scotus, Ordinario, I, d. 30, qq. 1-2, nn. 31-37 (ed. Vaticana VI, 181-185). Aristot., Metaph., V, c. 15, t. 20 (1021a 29-30).
376
LIBER I DIST. 30 Q. V
« Praeterea, IX Metaphysicae, cap. 7
1,
probat P h i l osop h u s quod actus est prior potentia, dcfìnitione, quia potentia defìnitur per actum; si autcm actus refertur ad potentiam, tunc - e converso - etiam actus defìniretur per potentiam, sicut dicit Por p h y r i u s 2, cap. 'De specie', quod in relativis mutuis s necesse est in utrisque rationibus utrorumque rationes poni». « T un c arguitur sic: actus definit potentiam ut termina t relationem eius; aut ergo termina t relationem eius ut absolutum, et habetur propositum,- aut ut correlativum, et sic definit actum; ergo ut actus est 'prior' definitione, est 'posterior' defìnitione ». 10 « Ergo ita defìnit potentia actum sicut e converso, vel non definitur per ipsam, et per consequcns actus non refertur, scd est mere absolutum, et hoc sub ca rationc sub qua defìnit potentiam; definit autem potentiam in quantum potentia est ad ipsum ut relatio ad terminum; ergo actus, sccundum quod m ere absolutus, 1s est terminus huius relationis, qualiscumque sit ista relatio, sivc simpliciter sive secundum quid ». « Hoc etiam probatur generalius per omnia relativa, quia nullum relativum refertur primo ad correlativum ut ad terminum in creaturis ». 20 « Probatio: relativum, in quantum relativum, defìnitur primo per terminum ad quem refertur,- ergo terminus 'ut terminus' est prior definitione relativo ut relativum. Consequentia patet 2 potentia2 om. F 3 refertur l referatur EF potentiam l et add. B 4 etiam l et D, om. F sicutl sive C 5 quodl quia BE 6 in om. D rationibusl relationibus D utrorumque l utrorum C rationes 0111. Z poni l ponere E, uti Z 7 T une l ctiam B arguitur J arguo E definit] dcfinitur per D 10 ut] nec CG dcfinitione!J nec add. C 11-12 dcfiniturl definit G 12 ipsam] ipsum Z refertur] ad potentiam add. Z 13 ea] eadem DZ, om. E ,. ratione om. E 14 in quantuml in qua D potentia om. E 15 quod] est add. F 18 per] quod EF quia] et quod F 19 terminuml et add. D 23 relativum] est add. F
Aristot., Metaph., IX, c. 8, t. 13 (1049b 10-11). 2 Porphyrius, Isagoge, cap. 'De specie' (versio Boethii, ed. L. Minio-Paluello, Aristotele.< Latinus, I, 6-7, Bruges-Paris 1966, 9). l
UTRUM RELATIO TEMPORALIS DEI AD CREATURAM SIT REALIS
377
VII Metaphysicae 1, ubi compara t accidens ad substantiam, - et per ipsum, IX Metaphysicae 2 , ubi comparat potentiam ad actum ». « Si ergo terminus, in quantum terminus, referatur ad relatum in quantum relatum; igitur tcrminus, in quantum terminus, illud s quod est relatum ad ipsum pro definiente respiciet, et per consequens pro priore secundum definitionem; ergo pater esset prior filio secundum definitionem, et e converso. Impossibile autem est circulum esse in prioritate essentiali quacumque, ergo impossibile est patrem referri primo ad filium in quantum filius refertur ad 10 patrem. Ergo refertur primo ad illud absolutum, quod est proximum fundamentum relationis, et illud absolutum est prius patre ut pater; et e converso, filius 'ut filius' refertur ad absolutum quod est proximum fundamentum paternitatis, et illud absolutum prius est filiatione. Et ideo ambo absoluta sunt priora utraque relatione, 1s quia quaelibet relatio non tantum praeexigit fundamentum, sed etiam terminum in quantum terminus est». Praeterea in tertio modo, in uno extremo non est nisi relatio rationis quae non est ratio terminandi, quia aliud extremum realiter refertur ad ipsum et non tantum per actum intellectus; igitur 20 ibi ratio terminandi est simpliciter absolutum. Ideo dicitur absolute 3 « quod propter terminationem relationum in creaturis ex tempore ad Deum, non oportet ponere aliquam relationem in Deo, nec novam nec antiquam, quae sit ratio terminandi relatio1 comparar] comparata A . substantiam] subiectum E 2 per] secundum E 3 ergo] autem E in ... terminus om. (ho111.) D referatur] refertur D 4 inl ... relatum om. (hom.) C terminus2 om. E 5 est om. E relatum] relativum D, refertur E definiente] definitione D. definito Z 6 esset] est F 7 autcm est 0111. H 9 refertur] primo add. E 10 proximumj proprium F 10-11 ad ... prius om. D 11-12 est ... absolutum 0111. (hom.) C 12 refertur] ad patrem add. E 13 est om. ACGH 15 praeexigit] coexigit D 16 etiam] 18 ratio] relatio E aliud] ad G 20 simpliciter] quid add. Fl et Z, om. F est om. E 21 quod] quia H l Aristot., Metaph., VII, c. 4, t. 16 et c. 5, t. 19 (1030b 4-7 et 1031a 11-14). Ibidem, IX, c. 8, t. 13 (1049b 12-17). 3 Scotus, Ordinatio, I, d. 30, qq. 1-2, nn. 40-41 (ed. Vaticana VI, 186).
2
378
LIBER l DIST. 30 Q. V
nem creaturae. Potest tamen in Deo poni aliqua relatio rationis nova, causata per actum inteliectus nostri, non per actum intellectus sui ». Dicitur igitur quod relatio Dei ad creaturam non est realis, sed tantum relatio rationis. [CONTRA OPINIONEM SCOTI)
5
!sta opm10 continet tria quae videntur mihi falsa. Primum, quod aliquae relationes sunt mutuae et aliquae non, et quod per hoc distinguitur tertius modus relativorum a primis duobus. Secundum, quod omnes relationes Dei ad creaturam sunt relationes rationis. Tertium, quod relatio Dei ad creaturam non potest dici realis, etiam ilio modo quo relatio solis ad corpora patientia inferiora dicitur realis. Contra primum est intentio P h i l o s o p h i in Praedicamentis 1, ubi ostendit ex intentione quod omnia relativa dicuntur ad convertentiam. Unde dici t sic: « Omnia autem relativa ad convertentiam dicuntur, ut servus domini servus ». E t s 1 d i c a t u r quod non inteliigit de tertio modo, c o n t r a: de ilio modo exemplifìcat specialiter. Unde subdit post 2 : « Similiter et in aliis; sed aliquotiens differunt secundum locutionem, ut scientia scibilis scientia dicitur, et scibile scientia scibile dicitur, et sensus sensati sensus, et sensatum sensu sensatum ». Vult dicere quod orune relativum, si convenienter assignetur, assignabitur ad unum quod similiter refertur ad ipsum, 3 Dicitur l videtur CZ : igitur om. A est l relatio add. FZ 6 !sta... continet l Contra istam opinionem arguo: continet enim F Primuml primo Z 7 relationesl rationes H ctl om. C quodl om. BCH per l propter Z 8 relativorum om. F 9 Dei om. B 10 rationis] communes Z 11 ctiaml et C, om. Z quo] quae A ad om. G 13 Contra om. D 14 ostendit] dicit Z 16 ut om. G 17 intelligitl intelliget B 18 Undel ubi D 19 post l Philosophus D et om. E 20 scibilis sciential om. D 20-21 et ... dicitar om. (hom.) HZ 21 et] etiam C et sensatuml om. D 23 similiterl simpliciter E refertur] referretur F I
Aristot., Praedicamenta, c. 7 (6b 28-29).
2
Ibidem (6b 32-36).
10
1s
20
UTRUM RELATIO TEMPORALIS DEI AD CREATURAM SIT REALIS
5
10
15
.20
379
quamvis non referatur ad ipsum sub eodem casu sub qua rpsum refertur ad illud, sicut patet in exemplis propositis. Item, ibidem P h i l oso p h u s 1 : «A t vero aliquotiens non videbitur converti nisi convenienter illud ad quod dicitur assignetur ». Igitur semper, quando convenienter assignatur, illud ad quod dicitur convertitur, et per consequens est relatio mutua. Item, postea concludi t 2 : « Omnia igitur quae ad aliquid dicuntur, si convenienter assignentur, ad convertentiam dicuntur ». Ex istis auctoritatibus patet quod inter omnia relativa convenienter assignata est convertentia, hoc est, relatio mutua; quod scilicet sicut unum refertur ad aliud, ita c converso altcrum refertur ad ipsum. E t si d i c a tu r quod quamvis in tertio modo possit assignari aliquod nomen quod relative dicatur ad aliud, tamen in alio extremo non est relatio ex natura rei, sed in primis duobus modis est relatio ex natura rei: I s t u d n o n s u f f i c i t, tum quia ex natura rei sensibile est sensibile, ita quod calidum non fìt calidum nec sensibile per actum intellectus, non plus quam sol fìt calefaciens per actum intellectus. Tum quia eadem facilitate dicam quod in agente non est relatio ex natura rei sed tantum in passo, et ita in illo modo non erit relatio mutua. Item, P h i l o s o p h u s in Praedicamentis 3 ostendens quod aliqua relativa sunt simul natura, specialiter excipit illa relativa 1 sub2 om. Z quo om. G ipsum2] idem DE, om. B 2 sicut] sed B in] de G 3-8 Item... dicuntur2 om. E 3 ibidem] dicit add F2 aliquotiens] aliqualiter Z 4 nisi] nec D 4-5 dicitur assignetur J assignatur D 6 convertitur J seu dicuntur convertibilitcr add. D 9 istis] quibus Z 10 quod] quia DEZ 11 ita] scilicet add. E ' ira c conver12 refcrtur2 otn. F 14 clicatur] dicitur F so] quod eo modo il!ud D alterum] aliud Z 15 rei J termini H 15-16 sed... rei om. (Ilo m.) DG 18 fit] est Z sensibiJ.e2] fit sensibile add. F 19 fit J si t Z calefaciens J calefactivus Z 21 in l) ex C il!o] sccundo Z 22 erit] est E 24 aliqua] omnia F illa om. C
3
l Aristot., Praedicamenta, c. 7 (6b 36-37). Ibidem (7b 15-24).
:!
Ibidem (7a 22-23).
380
LIBER I DIST. 30 Q. V
quae sunt de tertio modo. Ubi autem dicit quod omnia relativa dicuntur ad convertentiam, illa non excipit, sed etiam de illis ostendit quod dicuntur ad convertentiam sicut alia. Igitur tertius modus magis distinguitur ab illis per hoc quod in tertio modo relativa non sunt simul natura, in aliis autem relativa sunt simul s natura, magis quam per hoc quod m illis est relatio mutua, in alio non. Contra s e c u n d u m 1 arguo sic: quandocumque aliquid importatur per aliquod nomen quod non potest alicui competere nisi alia causa causante, si illa causa non causet illud, nullo modo 10 nomen tale vere dicetur de aliquo. Sed p e r te 2 istud nomen 'creator', 'dominus' et huiusmodi, importa t relationem rationis quae nullo modo potest esse nisi intellectu nostro causante. Igitur si intellectus creatus non causet talem relationem rationis, non dicetur vere creator, nec erit vere creator vel creans. Igitur nullo 1s exsistente intellectu, Deus non posset causare unum lapidem. Praeterea, quando aliquid est aliquale - sive intellectus sit si ve non si t - per nullum extremum importatur aliquid causa tu m ab intellectu. Sicut si homo realiter sit albus - sive intellectus sit sive intellcctus non sit - nec per hominem nec per album im- 20 portatur aliquid causatum ab intellectu. Sed - sive intellectus sit sive non sit - Deus est realiter creans, sicut sensibile est realiter 1 dicit] ostendit DGH 2 convertentiam] convertentia A illa om. A :: etiam om. H 3 ostendit] dicit EFZ 4 per] pro G 5 non 2-3 illa ... convcrtentiam om. (hom.) CG om. D relativa2] non add. D 5-6 in ... magis orn. Z 6 illis] non add. Z in2] et E 7 alio] aliis EF 8 Contra] convcnit G secundum] tertium E 10 alia] aliqua FZ causet] essct ADE 11 tale om. E vere om. G dicetur] diceretur F 12 importat] important Z 13 nullo modo] non AB, nullo CH nisi] in G. in add. F 14 causet talem] illam E 15 dicetur] diceretur A, diciturE nec ... creator2 om. (hom.) Z crit] est E erit ... ve! om. F ve!] nec E 16 exsistente] in add. D possct] potest G 17 aliquid] 18 causatum] creatum D 19 Sicut] igitur E illud E aliquale] quale GH sit om. C 20 intellectus om. BDEFHZ 21 causatum] creatum D 22 non om. E ,: creans] causans G l Supra, p. 378, lin. 8-10. n. 43 (ed. Vaticana VI, 188s.).
2
Scotus, Ordinatio, I, d. 30, qq. 1-2,
UTRUM RELATIO TEMPORALIS DEI AD CREATURAM SIT REALIS
5
10
15
20
381
sensatum. Igitur nec per Deum nec per creantem importatur aliquid causatum ab intellectu. Praeterea, per istos 1, sicut intellectus causa t respectum rationis, ita etiam voluntas potest causare rcspectum rationis. Sed ad hoc quod Dcus creet lapidem, nihil pcnitus plus facit intellectus noster quam voluntas creata. Igitur vel utrumque causabit ibi rcspectum vel ncutrum. Et per consequcns 'creator' vel nullum respectum rationis importabit, et habetur propositum; vel importabit duos rcspectus rationis, unum causatum per actum intellectus et alium per actum voluntatis, quod vidctur esse satis inutile. Item, sicut propositio est in voce ita etiam est in scripto, secundum B o c t h i u m, Super Perihermeneis 2 ; igitur sicut aliqua vox est relativa, ita nomen scriptum. Igitur, posito quod nullus intcllectus creatus esset, et tamcn quod hacc scriberetur 'Deus creat' vel 'Deus est creans', adhuc cssct hoc nomen rclativum. Et certum est quod non importaret respcctum rationis, quia tunc csset falsa. Igitur talia nomina 'crcator', 'rcdemptor' et huiusmodi non important aliquos rcspectus rationis. Per idem patet 3 quod ita potcst dici relatio realis Dci ad crcaturam sicut solis ad effcctus suos. Quia sicut per hoc quod sol cfficit cffcctus suos nihil reale ponitur novum in sole, ita per hoc quod Deus creat creaturas nihil ponitur in Dco novum reale. 1 necl ... Deum om. H creantem] causantem DEH 3 per] secundum E intellectus] 6 creata] causata D ' ibi] illum Z Deus H 4 Sed] licet G 5 creet] causet DE 7 Et om. G 8 rationis om. FZ et ... propositum om. E 9 unum om. A causatum] 10 esse om. F satis om. E 12 secundum Boethium] quod utrum A creatum E 13 vox] non G 14 creatus] causatus D tamen] cum hoc E . haec] hic D 15 creat] ve!] et E hoc om. A relativum] relatum BCDGH 16 certum] certis A, terminat A 17 creator] et add. A 19 idem] illud AD 'patunc manifestum D tunc] haec add. F tet om. E ita om. F 20-21 Quia ... suos om. (hom.) E 21 novum] modum D 22 creat] causat D
2
3
l Scotus, Ordinatio, I, d. 45, q. un., n. 11 (ed. Vaticana VI, 375). Boethius, In libnmz De interpretatione, I, cap. 'De signis' (PL 64, 410s.). Supra, p. 378, lin. 10-12.
382
LIBER I DIST. 30 Q. V
(RESPONSIO A UCTORIS]
Ideo dico aliter ad quaestionem. Et primo ostendam quod talia nomina 'creans', 'gubernans', 'conservans' et huiusmodi, non important rcspcctus rationis; sccundo quod rclatio Dci ad crcaturam aliquo modo potcst dici realis. Primum estendo per dieta contrarium opinantium. Primo sic: sccundum i s t o s 1 respcctus rationis causatur ex opcrationc intellectus comparantis unam rem ad aliam vcl ad se ipsam. Tunc arguo sic: quandocumque ex comparatione alicuius ad alterum causatur aliquid, ex simili comparationc ipsius ad aliud causatur consimile. Quia quando aliquid potest codem modo comparari ad diversa, non est maior ratio quod aliquid causctur ex una comparatione quam ex alia. Patct etiam in exemplo: quia 'subiectum', 'praedicatum' et huiusmodi important talem comparationem vel sunt denominationcs consequentes talem comparationcm. Ideo omnc illud quod potest intcllectus comparare ad hominem, sicut comparat Sortem, potest esse subiectum vel praedicatum rcspectu hominis, sicut potest Sortes esse subiectum vcl praedicatum respcctu hominis. Sed omni modo quo potest intcllectus comparare Dcum ad creaturam, consimili modo potest comparare quamcumque creaturam ad eandem creaturam. Igitur si ad comparationem qua intellectus comparat Deum ad creaturam consequitur respectus rationis 2 Ideo] secundo D ostendam] respectus add. D 3 talia] rduiva add. E 4 Dei om. G 5 aliquo modo om. E dici] esse D 6 ostendo] ostendam E dieta] dictum F contrarium] contrariorum A 7 secundum om. A 8 comparantis] operantis G 9 sic om. E 10 ipsius om. Z ad] quodcumque add. G 12 aliquid om. DZ causetur] causatur F 14 etiam om. A exemplo] extremo Z 16 talem comparationem] tales comparasiones Z 1S-19 sicut ... hominis mg. f2, om. (!rom.) A 19 potest] patet H 20-21 creaturam] creaturas F 21 consi20 quo] ilio G Dcum ad] quam tamen A mili ... quamcumque om. A quamcumque om. B 22 adi] aliam vel add. F, 0111. B eandcm J iliam E, om. B crcaturam 0111. B intellectus 0111. HZ 23 ad creaturam om. H l
185s.).
Cf. Scotus, Ordinatio, I, d. 30, qq. 1-2, nn. 38-39 (ed. Vaticana VT,
5
10
15
20
UTRUM RELATIO TEMPORALIS DEI AD CREATURAM SIT REALIS
383
propter quem dicatur Deus creator creaturae, eadem ratione ad comparationem qua intellectus comparat creaturam ad eandem creaturam sequeretur respectus rationis propter quem diceretur una creatura creatrix alterius, quod est manifeste falsum. s Si d i c a tu r quod una comparatio erit vera et alia erit falsa, et ideo unam consequitur respectus rationis qui non consequitur aliam, h o c n o n s u f f i c i t, quia respectus rationis ita consequitur comparationem falsam sicut veram. Unde quamvis comparatio qua intellectus comparat asinum ad hominem - dito cendo asinum esse ho mine m - si t falsa; et comparatio qua comparat Sortem ad hominem - dicendo Sortem esse hominem si t vera; tamen secundum eos ita consequitur respectus rationis asinum propter talem comparationem sicut consequitur Sortem. Nam ita est 'asinus' subiectum sicut 'Sortes' est subiectum, et 1s ita nihil refert ad hoc quod consequatur respectus rationis quod intellectus comparet vere vcl false quin consimilem comparationem consequitur consimilis respectus rationis vere conveniens ipsi comparato. Igitur ita erit in proposito quod sive intellectus vere vel false - dummodo eodem modo - comparet, consimilis respe20 ctus rationis ita vere competet uni comparato sicut alteri. Et per consequens ita posset creatura creare propter consimilem comparationem intellectus sicut potest Deus creare, quod est absurdum. Praeterea, sicut nihil est vere album nisi albedo sit in esse sibi 25 convenienti, ita nihil est vere creans nisi creatio sit in esse sibi ----------1 propter] per EFZ 1-2 ad comparationem om. C 2 eandem] aliam Z 3 sequeretur] sequitur Z respectus] illa A propter] per EFZ diceretur] dicetur Z 4 alte5 comparatio] operatio A eritl) est HZ ;1 erit2 om. F 6 ideo] rius] creaturae add. Z rationis] relationis A 8 veram] una A 9 ad homirem D una m J wu BC, om. G 10 qua] intellectus add. E 12 sit] est D 14 Sortes] ratio AGH nem om. ABCEGHZ 15 refert] restat G ., hoc om. A consequatur] consequitur DEF i quod2] quia BCE 16 comparet] compararet F vere sic F, Pad. Univ., subiectum H, vero cet. codd. : false sic. F, Pad. Univ., vero cet. codd. 17 rationis] ita add. G 18 quod] quia G ·· intellectus] intelligit D ,. ve!] 19 comparet] comparetur D 20 competet] conveniret Z, om. D sicut alteri sive F om. D 21 creare] causare D 24 nisi] ve! ABG, sibi add. C sibi om. ABCDEFG 25 vere otn. E sit] sicut G
384
LIBER I DIST. 30 Q. V
convenienti. Igitur si creatio est quidam respectus rationis, numquam realiter nec vere Deus crearet nisi talis respectus rationis poneretur vere per talem comparationem intellectus, quod est manifeste falsum. Quia non plus comparatio intellectus requiritur ad hoc quod Deus crcet, quam ad hoc quod sol illuminet s medium. Praeterea, sicut intellectus potest comparare causam non habentcm respectum realem ad effectum suum, secundum i s t o s 1, ita realiter et vere potest comparare causam habcntem respectum realem ad effectum suum. Igitur qua ratione ex prima compara- 10 tione consequeretur talis respectus rationis, eadem ratione ex secunda comparatione consequcretur consimilis rcspectus rationis. Et per consequens talis causa haberet duos respectus ad effectum suum, scilicet unum realem et unum rationis, quod est superfluum. Ideo dico quod per tales terminos 'creans', 'creativus', 'con- 1s servans', 'dominus' secundum quod compctunt Deo, - et per huiusmodi nomina quae competunt Deo ex tempore -, nullus respectus rationis importatur. Nec comparatio intellectus ibi aliquid operatur plus quam in aliis relativis quibuscumque, quia ita vere et ita realiter est Deus creans, et similiter ita realiter con- w servat sicut sol calefacit. Secundo dico quod potest aliquo modo dici talis relatio rea-
-----------------------------------------------
1 est] sit F 2 rationisl communis Z, om. E 3 comparationeml compositionem Z 7 sicut l si Z causam l creaturam D 8 res5 crect l causet D illurninet l illuminaret A pectum om. A . realem om. F 9 causaml creaturam D 10 Igiturl ex Z 11 consequereturl sequeretur E 11-12 eadem... rationis om. (hom.) F . ex secunda om. E 12 comparatione... rationis om. D consequeretur l sequeretur E 13 per consequens l ideo E 13-14 effectum suum] effectus suos G 14 scilicetl id est Z unuml om. D . unum2l alium C 15 dico om. AG ·per om. E . creativus om. D. conservansl conservativus add. Z 16 competunt] comparet A, competit CEH . per om. F 16-17 competunt ... quae 0111. (hom.) D 17 ex tempore om. F 17-18 nullus respectus om. G 18 comparatio] operatio F . ibil nisi F 19 operaturl comparatur ABCDG, operetur F .. aliis] his D 21 calefacitl calefaciat A 22 Secundo J modo add. G · relatio l respectus E realis l rationis B
Scotus, Ordinatio, II, d. 1, qq. 4-5, n. 226 (cd. Vaticana VII, 112).
385
UTRUM RELATIO TEMPORALIS DEI AD CREATURAM SIT REALIS
5
10
15
lis. Non quod aliqua res Deo adveniat, sicut nec aliqua res imaginabilis advenit Sorti albo per hoc quod fit similis Platoni de novo exsistenti albo. Sed sicut 'similitudo' dicitur relatio realis propter hoc quod unum album ex natura rei est simile alteri albo, et ad hoc quod unum sit simile alteri non plus facit intellcctus quam facit ad hoc quod Sortes sit albus vel quod Plato sit albus, ita in proposito intellectus creatus nihil facit ad hoc quod Deus sit creans. Immo potest realiter Deus creare lapidem si intellectus non sit sicut si intellectus sit. Ideo potest ista relatio dici aliquo modo realis, non quidem quod ista relatio sit aliqua res, sed quia importat veras res quae non requirunt operationem intellectus ad hoc quod una sit creans et alia sit creata. Sicut similitudo dicitur relatio realis, non quia sit aliqua una res alia ab aliis, sed quia importat veras res circa quas nihil facit intellectus ad hoc quod una sit similis alteri et e converso. E t s i q u a e r a t u r tunc quomodo distinguitur relatio realis a relatione rationis? P o t es t d i c i quod quamvis 'relatio rationis' non sit vocabulum multum philosophicum, - nec meinini me illud vocabulum legisse in philosophia A r i s t ot e l i s -, tamcn propter communia dieta aliquo modo salvanda, potest dici quod relatio realis distinguitur a relatione rationis per hoc quod, quando sine operatione intellectus res non est talis qualis denotatur esse per relationem vel per concretum relationis, tunc est relatio rationis. V erbi gratia, quia nihil est subiectum l quod] quam C, quia E Deo ... res2 om. (hom.) D 2 per] secundum Z ,, quod om. G fit] sit GZ 4 ex] et G, om. C ·· natura rei om. C est] sit C 4-5 albo ... alteri om. (hom.) D 5 sit om. ABC 6 facit om. E veL. albus2 om. (hom.) D " ve!] ad hoc add. E quod2 om. FZ 8 sit om. B 9 sicut... sit2 om. (hom.) Z : Ideo] ita F 10 realis] realiter D quod] quia EH sit] aliquo modo add. D quia] quod FZ, om. E 11 importat] importet F 12 sit2 om. E 13 relatio om. A quial) quod EF .. aliis] absolutis Z :· quia2] quod F 13-14 importat] aliquas add. E 16 relatio om. CH 17 quamvis] nomen add. F relatio] rclationis ABCF 18 rationis om. ABCD. vocabulum om. F 19 me om. H illud] aliud Z vocabulum om. C 20 tamen] quia add. D 21 realis om. BD 22 operatione] comparatione CG 23 denotatur] denorninatur D 24 nihil] nec DF , est2] erit D, om. ABH
0CKHAM, OPERA 'THEoL. IV
25
386
LIBER I DIST. 30 Q. V
nec praedicatum sine operatione intellcctus, ideo istae rclationes dicuntur rclationes rationis. Similiter, quia vox non signifìcat rcm nisi per institutionem quae est operatio intcllectus, ita quod si numquam fuisset per intellectum instituta non signifìcaret, ideo ista signifìcatio potest s vocari rclatio rationis. Similiter, quia nummus non est pretium nisi propter voluntariam institutionem quam praecedit actus intellcctus, ideo potest dici respcctus rationis. Et quantum ad hoc potest aliquo modo salvari dictum un i u s d o c tori s 1 qui ponit quod rclatio 10 rationis potcst causari per actum intellcctus et per actum voluntatis quamvis non sit proprie dictum intellectum 2 causare respcctum rationis. Scd quando rcs est talis qualis denotatur esse per relationcm vcl per concrctum rclationis sine omni operatione intcllectus, ita 1s quod operatio intellectus nihil facit ad hoc, tunc potest dici relatio realis, modo supra exposito 3• Sicut quia unum album est simile alteri albo sine omni opcratione intcllcctus comparantis vel non comparantis, ideo dicitur 'similitudo' relatio rcalis, et codcm modo est dc patcrnitate et aliis. 20 ---------- -------------
1 pracdicatum] est add. F opcrationc] comparationc G intcllcctus] immo ad hoc quod sit subicctum ve! pracdicatum ITquiritur opcratio add. G, om. C 2 relationcs om. E 9 Et] ideo add. D . 4 operati o] comparatio AC 6 vocari] dici Z 7 qui a] quando E 11 intcllcctus ... actum2 om. (hom.) C aliquo modo om. D 12 non om. H . intcllcctum 14 est om. H dcnotatur] dcnominatur D 12-13 rcspcctum om. E om. D 15 per om. H rclationis] rationis D opcrationc] comparationc AE 17 supra om. E quia] quod EHZ 18-19 comparantis... comparantis] opcrantis E l Scotus, Ordinatio, I, d. 45, q. un., n. 11 (cd. Vaticana VI, 375). Scnsus vero Scoti est quod, proprie loqucndo, 'voluntas' non dicitur causare rcspectum rationis; dicit enim, Ordinatio, I, d. 45, q. un., n. 11: c Potcst cnim voluntas ... causare ... rclationcm rationis ... nec rclationem rationis strictc sumptam pro rdationc causata ab intellcctu, licct eam quandoque concomitctur rclatio rationis causata ab intcllcctu • (ed. Vaticana VI, 375). 3 Supra, p. 384, lin. 22 - p. 385, lin. 15.
2
UTRUM RELATIO TEMPORALIS DEI AD CREATURAM SIT REALIS
387
Ex praedictis patet quod, quia Deus est dominus, creans, conservans, puniens et huiusmodi, sine omni operatione intellectus, ideo possunt omnes tales relationes vocari reales, hoc est importantes res, et quod Deus est talis qualis denotatur esse, non s per operationem intellectus. E t s i d i c a t u r quod secundum praedicta aliquid realiter referretur ad non-ens, sicut materia realiter refertur ad formam ad quam est in potentia, quia circumscripta omni operatione intellectus, materia est vere in potentia ad formam: 10 A d h o c d i c o quod hic est magis difficultas de vocabulo quam de re. Nam vocando 'relationem realem' praecise illam quae importat vcram rem exsistentem et aliam sibi correspondentcm in actu, sic manifestum est quod non est hic relatio realis. Vocando autem 'relationem realem' quando aliquid - sive sit 1s in actu sive in potentia est tale quid quale denotatur esse per relationem vel per concretum illius relationis, circumscripta omni operatione intellectus, sic dicendum esset quod esset ibi relatio realis. Quia non plus facit intellectus quod materia sit in potentia ad formam quam quod unus asinus generet asinum. Tamen hoc 20 dico quod non est relatio rationis, sive sit realis sive non. Et ideo secundum primum modum 1 vocandi relationem realcm, oporterct poncre aliquod medium intcr rclationcm rcalem et relationem rationis, quod a l i q u i 2 vocant relationem potentialem vel aptitudinalem, quamvis non proprie forte. 1 Deus] inte!lectus G est dominus om. E creans] et add. D 2 conservans] et add. D . operatione] comparatione G 3 ideo] non A 4 qualis] igitur velA denotatur] denominatur DE esse non] inesse nisi E 7 referretur] refertur ABFHZ refertur] referretur CDGH 10 hic] hoc ABCDF, haec E vocabulo] nomine F 11 Nam] quia E 12 veram] unam ABCD rcm om. E et] in C 13 manifestum] nullum A 15 tale] quale add. H quid] quod B denotatur] denominatur DE esse om. F 16 amni] tamen A 17 essetl) est E cssetZ] est F 18 quod] quam DG 19 generet] unum add. BC hoc om. Z 21 sccundum om. E primum] proprium D 22 oporterct] oportet Z 23 et 24 ve! aptitudinalem om. E relationeml om. A quod] quia DG l
Supra, !in. 11-13.
2
Henricus Gandavensis, Quodl. IX, q. 1 (ed.
388
LIBER I DIST. 30 Q. V
E t s i q u a e r a t u r de termino rclationis vcl relativi, an sit aliquid absolutum vel relativum, d i c o q u o d secundum determinationem P h i l o s o p h i in Praedicamentis 1, terminus relativi semper est relativum, accipiendo proprie terminum. Quia, secundum Philosophum ibidem, semper omne relativum ad convertentiam dicitur si convenienter assignetur. Verumtamen illud quod est tale quale denotatur esse per terminum, non est relativum sed absolutum. Unde istius relativi 'creatura', proprie accipiendo terminum, terminus est hoc rclativum 'creans', sed absolutum est ipsemet Deus. (An
RATIONES
5
10
Scon)
Et si aliter intellexit praedictus opinans non intellexit verum nec rationes suae concludunt. Unde ad primam 2 dico quod hacc non est differentia inter relativa dc tertio modo et relativa aliorum modorum quod in illo non est rclatio mutua et in aliis est rclatio mutua. Immo dico quod semper in omnibus rclativis est mutua relatio si convcnientcr assignctur. Nam ita est rclatio scibilis ad scicntiam sicut est dupli ad dimidium. Quod patct per A r i s t o t e l c m in Praedicamentis 3, quia docet cognoscere quid est rclativum secundum illud quod est. Quia aliquid est tale, quod omnibus aliis circumscriptis ipso solo retento, adhuc est ad aliquid, tale vere est ad aliquid. Scd circumscripto a scibili omni 1 quaeratur] dicatur E 4 relativi] relativus C terminum] relativum E Quia] quod A 8 istius] isti G 9 creans] ve! creator, tamen 7 est! om. G denotatur] dcnominatur DE 10 est] scilicet G illud quod est realiter creans ve! creator non est relativum add. G 14 et] inter add. ABCDEGH 12 intellexiti] intellexerit F verum] vere C, bene E 15 quod] quia E 16 lmmo] ideo D dico om. E 17 assignetur] assignentur Z 18 est om. Z 19 qui d] quod CEGH, om. F 20 est l om. F relativum] sccundum quod est rclativum add. F secundum] sed D Quia] quando add. Z quodl] in H 22 tale ... aliquid om. (hom.) H ad aliquid om. E a om. D
Parisiis 1518, ff. 341 L - 342 N); videsis etiam Scotus, Ordinatio, I, d. 30, qq. 1-2, n. 11 (ed. Vaticana VI, 172). I Aristot., Praedicamenta, c. 7 (6b 28-29). 2 Supra, p. 375, lin. 12-23. 3 Aristot., Praedicamenta, c. 7 (6b 3.2-36).
15
20
UTRUM RELATIO TEMPORALIS DEI AD CREATURAM SIT REALIS
389
alio et retento quod sit scibile, vere est scientia scibile. Igitur scibile propriissime est relativum. Et ideo non est intentio Philosophi, V Metaphysicae 1, quod uni relativorum non correspondeat aliud relativum, sed est intentio sua quod in tertio modo ex una s parte non habetur aliquod nomen absolutum praeter nomen relativum respectu cuius dicatur aliud nomen relativum, sicut est ex parte alia. Verbi gratia, visibile dicitur ad visum et e converso visus dicitur ad visibile, et ista sunt proprie correlativa, et ita proprie est unum correlativum sicut reliquum. Et omne nomen 10 proprium quod habemus ex parte visus dicitur ad reliquum, quia non habetur nisi istud. Et vere dicitur quod visus est alicuius visus, non quidem tamquam subiecti sed tamquam obiecti, secundum P h i l o s o p h u m. Sed ex alia parte sunt duo nomina ad quorum utrumque dicitur visus; sed unum est proprie 1s rclativum et aliud non, nisi quia aliquo modo alterum dicitur ad ipsum. Ita duo sunt ista, scilicet color et visibile, quia proprie dicitur quod visus est coloris visus, et visus est visibilis visus. Sed non proprie dicitur quod color est color visus, quamvis proprie dicatur quod visibile est visu visibile. Et ideo quando P h i l o20 s o p h u s dicit quod 2 « intellectuale signifìcat quia ipsius est intellectus », debet intelligi illud absolutum quod est intellectuale, quia illud non dicitur ad aliud nisi quia aliud dicitur ad ipsum. Et ideo de visibili exemplifìcans exemplifìcat de colore dicens 3 : « Similiter autem et alicuius est visus, non cuius est visus, quamvis 1 sit] scie AG scibile3 om. E 3 uni] unum Z relativorum] correlativo E 4 aliud] ad ABCGZ, aliquod D est om. A 5 non om. Z 6 dicatur] ad add. G aliud om. E 9 correlativum) relativum BCFZ no7 ad visum] a visu D 8 ad] a D ista] ira H men om. G 10 proprium om. Z habemus] habetur D, om. G 11 est om. A 12 quidem om. D 14 proprie om. F 15 et] ad D, om. F 16 Ira) illa DZ scilicet om. F 17 est!] proprie add. E coloris] colorum D et ... visus3 om. (hom.) E proprie) vere E 18 visus] visu FZ 20 quod] quo E 21 intellectuale] intelligibile Z 22 adi om. E 23 visibili) visu F exemaliudl] aliquid Z nisi ... aliudl om. (hom.) G aliudl] aliquid E plificat om. F il dicens J dicit F 24 et J quod G l Cf. supra, p. 375, nota 2. 2 Aristot., Metaplz., V, c. 15, t. 20 (102la 31). 3 Ibidem (102la 33- b 2).
390
LIBER I DIST. 30 Q. V
verum sit hoc dicere; sed ad colorem », quia non refertur tali relatione speciali ad subiectum in quo est, quia illa relatio qua accidens refertur ad subiectum est communis sibi et omnibus aliis accidentibus, sed refertur ad obiectum quia illa non competit aliis accidenti bus. V el si per visum intelligatur non actus sed potentia quae est pars formae, tunc visus est illius cuius est, sicut pars alicuius totius; est autem coloris sicut obiecti. E t s i d i c a t u r quod secundum Philosophum alterum non refertur nisi quia aliud refertur ad ipsum, igitur illud extremum aliquo modo refertur; sed color nullo modo refertur ad visum; igitur per illud extremum non intelligit colorem sed visibile: A d i s t u d dico quod colorem referri ad visum potest intelligi dupliciter. V el sub eodem nomine, et sic 'referri ad ipsum' non est aliud quam esse extremum correlationis, et ideo ex hoc ipso quod dicitur quod visus est coloris visus, ibi color aliquo modo refertur. Aliter sub alio nomine, sicut sic dicendo 'color est visibilis visu', et utroque modo p o test intelligi Philosophus, quia uterque modus sufficit ad intentionem Philosophi. Et causa istius differentiae est illud quod ponit Philosophus quod in tertio modo non sunt relativa simul natura, sed in aliis modis sunt simul natura. Hoc est, si esse exsistere praedicetur de uno relativo, non pro se sed pro re, sequitur quod esse exsistere consimiliter praedicatur de alio extremo eodem modo supponente. Non sic autem est in tertio modo. E t s i d i c a t u r quod P h i l o s o p h u s in metaphysica 1 dicere l non ad subiectum add. Z 6 formae l quia add. C, om. F sicut om. H 7 colorisl eorum D 8 alteruml extremum add. G 9 nisi ... referturl om. (hom.) G igitur om. D 10 nullo modoll primo E 13 istudl hoc D 15 esse om. G correlationisl coloris E 16 coloris] colorum D 17 sicut om. EZ 17-18 color est] colorum D 18 urroque modo] utrumque G intdligi] conoedi D, om. H Philosophusl primo G 19-20 quia ... Philosophus sic FG, Cambr. 101, Pad. Anton., Pad. t:niv., Vat. 2088, sed om. (hom.) cet. codd. 19 quia] quo Cambr. 101, Vat. 2088 20 illud ... Philosophus om. F quodl] quia E 21 suntl) plura add. E 22 si] est add. A 24 codcml co A, consimilitcr Z modo ""'- Z :mtem om. E
5
10
15
20
25
UTRUM RELATIO TEMPORALI$ DEI AD CREATURAM SIT REALIS
391
non loquitur de talibus nominibus sed loquitur de rebus, d i c o q u o d hoc est falsum, quia frequenter loquitur de nominibus etiam in scicntiis rcalibus. Quia tradens scientiam aliis nescientibus frequenter indiget explanare aequivocationem nominum quis bus utitur in loquendo sibi. Quia tamen talia nomina particularia sint aequivoca, ad eorum aequivocationem explanandam requiritur non tantum logica docens sed etiam logica utens, quae est eadem cum scientiis particularibus. Ad aliud 1 dico quod potentia de qua loquitur non est prolo prie relativum, sicut nec possibile subiectivum, tamen large accipiendo potest dici relativum. Verumtamen actus non est correlativum sibi correspondens, quia non omnis actus est alicuius potcntiae actus, nec omne guod est in actu prius fuit in potentia sicut omne quod est in potentia potest esse in actu et omnis pols tentia est respectu alicuius actus. V erumtamen dico quod, posito quod actus esset illud quod primo terminaret illud relativum, adhuc posset definire potentiam, sed tunc actus non esset prior definitione. Et ideo ex hoc quod potcntia definitur per actum et non e converso sequitur quod actus est prior definitione, ipsa zo potentia definibili. Et ideo dico quod actus qui ponitur in definitione non primo terminat illum respcctum- si sit ibi aliquishoc est, illud nomen relativum non dicitur primo ad hoc nomen 'actus', sed ad aliquod aliud. Et si non sit nomen impositum, licitum est fingere, secundum artem P h i l o s o p h i in Praedi25 camentis 2 • 4 aequivocationem] aequivoce E 1 nominibus om. E 3 scientiam] ctiam add. B 7 etiam] tantum G 10 sicut] 5 Quia] sed G tamen] cum E 6 rcquiritur] realitcr D sic D possibile sic CFZG, Merton 106, Pad. Anton., Pad. L"niv., Paris 1\iat., possc ABFH, post D, potentiale E, potentionale Z subiectivum] est subiectum D, subiectum GH tamen] tantum H 11 correlativum] relativum G 13 actus om. E 14 potentia2 om. G 15 respectu] respectus D 16 quod2] aliud A terminarct] terminat Z 18 ex] de E 18-19 Etl ... dcfinitione om. (hom.) H 19 quod] est add. A 20 definibili] dcfinibilis A dico] dicitur D 21 respectum] relativum AB 22 illud om. E relativum] potentia add. F 23 ad om. G 24 fingere] ponerc D l
Supra, p. 376, !in. 1-6.
2
Aristot., Praedicamenta, c. 7 (7a S-8).
392
LIBER I DIST. 30 Q. V
T une ad forma m argumenti: quando dicitur 1 «aut actus defini t in quantum terminat relationem eius • etc., dico quod ista est falsa, quia non terminat nisi multum improprie in aliquo contento. Et ideo dico quod non defìnit in quantum relatio est ad s ipsum ut ad terminum. Ad aliud 2 dico quod omne relativum dicitur primo ad correlativum, si convenienter assignetur, secundum P h i l osophum. Ad probationem 3 concedo quod relativum, in quantum relativum, defìnitur per terminum defìnitione exprimente quid no- 10 minis, non autem defìnitione exprimente quid rei. Sed tunc consequentia non valet 'igitur terminus, ut terminus, est prior defìnitione relativo'. Haec enim consequentia numquam valet nisi de defìnitione proprie dieta exprimente quid rei et de defìnitionc data per additamentum et a priori. Quando autem defìniuntur ts aliqua defìinitione exprimente quid nominis per se invicem mutuo, non est verum; sed magis erunt simul defìnitione et intellectu, quia neutrius potest exprimi quid nominis nisi per alterum. Et hoc totum potest elici ex verbis P h i l o s o p h i in Praedicamentis 4 ubi dicit quod qui definite scit unum relativorum, defì- 20 nite scit reliquum. Ad primam probationem 5 dico quod P h i l o s o p h u s, tam VII Metaphysicae quam IX, loquitur de defìnitione, accipiente 2 terminat] dependentiam eius sive add. F 3 nisi] non A in ... contento om. E 5 ut] tamquam Z 7 si convenienter] frequenter A 9 relativumlj relationem E in ... relativum2 om. A lO exprimente J explicante B 12-13 igitur ... relativo del. H2 13 Haec ... valet om. H 'numquam] non E 13-14 de ... et om. E 14 et] etiam Z 15 et om. AD a om. A Quando] ubi D 17 est] per se add. E erunt simul] erit verum G 18 nisi] non A alterum] aliud Z 20 ubi dicit om. D ·· qui] quid A definite! ... definite2] definitive... definitive FZ " scit] sit G 21 scit] sit AB, et add. F2Z 23 probationem] praedicationem G l Supra, p. 376, lin. 7-10. p. 376, lin. 21 - p. 377, lin. 2. 15). 5 Supra, p. 377, !in. 1-2.
2 4
Supra, p. 376, lin. 18-20. 3 Supra, Aristot., Praedicamenta, c. 7 (8a 36- h
UTRUM RELATIO TEMPORAUS DEI AD CREATURAM SIT REALIS
393
aliquid quod non definitur per ipsum definitum, sicut substantia non dcfinitur per accidens nec actus definitur per potentiam. Quia semper definiens vel est simul definitione, sicut est in relativis mutuis; vcl est prius definitione, sicut quando non definiuntur s per se invicem mutuo. Ad aliam probationem 1 quae innuitur, dico quod in nullo modo eodem prioritatis essentialis est circulus. Sed in talibus non est talis prioritas essentialis definientis ad definitum. Ad aliud 2 dico quod in tertio modo non est magis relatio 10 rationis in uno extremo quam in alio, quia non plus facit actus intellectus quod color sit visibilis vel etiam quod videatur, quam facit quod visus videt vel quod oculus videt colorem. (RESPONSIO AUCTORIS AD FORMAM QUAESTIONIS)
1s
Per praedicta potest responderi ad formam quaestionis qua quaeritur: an relatio temporalis Dei ad creatura m si t relatio realis. Primo distinguendo de 'temporali', quia dupliciter dicitur aliquid temporale: vel quia est aliqua vera rcs incipiens exsisterc in tempore, vel quia est aliquid praedicabile de aliquo ex tcmpore. Et eodem modo posset distingui de 'relationc aeterna': uno modo quod dicatur 'relatio aeterna' aliqua vera res aeterna, vel quia verum est dicere quod ab aeterno fuit tale quale denotatur esse per tale nomen relativum. P r i m o m o d o accipiendo relationem pro aliquo conceptu, non pro voce vel alio 1-2 per ... actus om. (hom.) D 2 accidens) accidentia E nec) non A actus) accidens E definitur2 om. E 3 simul) cum add. G 5 per se om. Z invicem om. HZ 6 probationem) in add. A . innuitur) quod esset circulus, etc. add. Z 7 eodem) eiusdem E 8 definientis) definitionis Z, om. D 9 magis relario J respectus E 10 rationis) relationis A 11 etiam om. HZ 12 facit) et add. D . quodi om. AG 14 praedicta) dieta F qua] quando F, om. D 15 Dei) quae diciturE :. sit) sicut G 16 distinguendo) distinguo F quia) qua Z 17 vera] una Z 18 praedicabile) potentiale A lS-19 ex tcmpore) exsistente D 20 vera] una D, om. Z 21 verum) unum A fuit) sit D, esse add. G 21-22 denotatur Jdenominatur E 22 modo om. Z 23 ali o) aliquo Z l
Supra, p. 377, !in. 3-16.
2
Supra, p. 377, !in. 17 - p. 378, !in. 3.
394
LIBER I DIST. 30 Q. V
signo exteriori, - si teneatur opinio quae ponit quod conceptus vel intentiones in anima non sunt subiective in anima, sed tantum obiective -, dicendum esset quod nulla csset talis relatio temporalis. Tamen tenendo quod talia sint in anima subiective, possct concedi relatio temporalis. Sed sive teneatur una opinio sive alia, accipiendo relationem temporalem secundo modo 1, concedendum est Dei ad creaturam esse relationes temporales. Secundo potest distingui de relatione reali: uno modo quod per relationem realem intelligatur aliqua vera res una. Alio modo quod dicatur relatio realis, non quia est una res, sed guia est multae res; sicut numerus 2 dicitur realis, non quia si t una res praecise, sed quia est multae res. Alio modo quod dicatur relatio realis quia importat veras res et quia concretum suum praedicatur de re non pro se sed pro re, ita quod res est talis qualis dcnotatur esse per tale relativum, non per operationem intellectus. Et tunc ad quaestionem dico quod, accipiendo rclationem temporalem primo modo 3, Dei ad creaturam nulla est relatio realis. Sed secundo modo et tertio 4, dico quod accipiendo relationem temporalem primo modo 5 , relatio temporalis Dei ad creaturam potest dici realis, - et hoc tertio modo magis proprie forte quam secundo quia hoc non est aliud quam dicere quod Deus realiter est creans, et quod ad hoc nihil facit intellectus creatus. 1 quae] qui B similiter D sivel] si H
2 tantum otn. F 4 Tamen] non D sint] sunt CG 5 Sed] 8 Secundo] tertio ACG 9 per J propter D vera otn. B
10 dicatur] aliqua add. H
relatio om. D
10-11 sed ... resi om. (horn.) D
11 sitl est F
11-12 sicut ... rcs om. (lJom.) E 14-15 denotatur l denominatur DE 15 tale l talem ABCDE relativum] relationem B, respectum D 16 dico] diciturE tcmporalem] realem z. om. E 18 tertio rep. Z 19 primo l secundo C modo l tunc add. E relatio l rcspectu A 21 modo om. AB quia] et D 22 creans] terminans A quod otn. G l Le. 'relatio temporalis' est aliquid pracdicabile de aliquo ex tempore; supra, p. 393, !in. 18-19. 2 Cf. supra, d. 24, q. 2 (p. 107, lin. 3-5). 3 Supra, lin. 8-9. 4 Secundo modo: supra, !in. 9-12; tertio modo: supra, 5 I. c. ali qua vera rcs incipiens cxsistcrc in tempore; supra, p. !in. 12-15. 393, !in. 17-18.
5
10
15
20
AN IDENTITAS, SIMILITUDO, AEQ0ALITAS SINT REI.ATIONES REALES
395
(AD ARGUMENTUM PRINCIPALE)
Ad argumentum principale 1 dico quod maior est falsa, quia Sortes refertur ad aliud simile et tamen non coexigit illud. E t s i d i c a t u r quod quamvis illud absolutum non cos exigat aliud, tamen non potest esse simile nisi aliud sit simile, d i c o c o n c e d c n d o: et ita contradictio est quod Dcus si t creans nisi aliud a Deo sit creatum. E t s i q u a e r a t u r ad quem modum relativorum pertinent tales relationes, d i c o q u o d omnia talia nomina relativa 10 'creans', 'gubernans', 'conservans', 'puniens', 'beatificans' pertinent ad secundum modum relativorum et non ad tertium.
lDISTINCTIO TRIGESIMA PRIMA QUAESTIO UNICA UTRUM IDENTITAS, SIMILITUDO ET AEQUALITAS SINT RELATIONES REALES IN DIVINIS J
15
Circa distinctionem trigesimam primam quaero utrum identitas, similitudo et aequalitas sin t relationcs reales in divinis 2 . Q u o d n o n: Quia omnis relatio realis in divinis constituit personam, st- - - - - - - - - --
-------
----
---- ----- - -
2 principale om. E 3 aliud] aliquid Z illud] idem A 4-5 coexigat] exigat D, coexigit EZ 5 aliudl) simile D, om. EF potest om. E 6 et] quod E ita om. H Deus om. A 7 aliud] aliquid Z sit] sic A, om. Z creatum] crcatur A 8 pertinent] re11 tertium J modum add. F 19 realis om. Z ducuntur D 9 relativa om. D
Supra, p. 374, !in. 20 - p. 375, !in. 2. Ockham, Quodl. VII, q. 1. l
2
Cf Guillelmus dc
396
UBER I DIST. 31 Q. UNICA
cut ostensum est p r i u s 1 ; sed nulla istarum constituit personam divina m; igitur etc. Praeterea, si essent relationes reales sequeretur quod in divinis essent plures relationes quam quattuor, quod non conceditur. [REsPONSIO AUCTORIS]
5
Ad istam quaestionem dicendum est consequenter ad dieta in praecedenti quaestione. Et primo dico quod istae non sunt relationes rationis; secundo quod non sunt relationes reales, quasi sint aliquae res subiective in Deo exsistentes quocumque modo distinctae a personis simul sumptis et ab essentia et a qualibet 10 persona; tertio quod sunt relationes reales illo modo guo positum est p r i u s 2 Dei ad creaturam esse rclationem realem. Primum 3 patet quia numquam est relatio rationis nisi quando res non est talis ex natura rei qualis denotatur esse per tale relativum quod de eo vere praedicatur, sed potest esse talis per opera- 1s tionem intellectus. Sed Pater ex natura rei est idem, similis et aequalis Filio, non per operationcm intellectus, guia non plus facit operatio intellectus ad hoc quod Patcr sit aegualis vel similis Filio quam facit ad hoc quod Pater generet Filium. Igitur ista identitas vel similitudo non est relatio rationis, ncc hoc nomen 20 rclativum 'idem' vcl 'aequale' est nomen relativum secundum rationem. Secundum 4 patet guia frustra fìt per plura quod potest fieri 4 relariones om. E 6 quaesrionem om. E 7 in om. A dico om. E sunr om. G 8 secundo] dico add. D quasi] quia D 9 modo om. AB 11 quod] quia G reales om. F 13 quia] quod G 14 denorarur] denominarur E rale] ralem ABCDFGZ 15 quod] 16 simìlis] sìmul A et interi. C, om. ABDH 16-17 Sed... inquia ABCFGH rellectus om. (horn.) G 18 aequalis] Fìlio add. Z 19 Igirur] sic F 23 quìa] quod G fir] fuìt G l Supra, d. 26, q. l (pp. 157-166). 2 C( supra, d. 30, q. 5 (p. 384, !in. 16 - p. 388, lin. 1O); etiam d. 19, q. l (p. 15, !in. 10-19). 3 Supra, !in. 7-8. 4 Supra, !in. 8-11.
AN IDENTITAS, SIMILITUDO, AEQUALITAS SINT RELATIONES REALES
397
per pauciora. Sed posito Patre et Filio et quod habeant essentiam divinam eandem, omni alio imaginabili ex parte rei circumscripto, vere Pater est aequalis Filio et similiter similis. Igitur ad hoc quod Pater sit aequalis et similis Filio, non oportet tales res qualiters cumque distinctas ponere subiective in Deo. Similiter, in creaturis aequalitas vel similitudo non est talis res, sicut ostensum est p r i u s 1, igitur multo fortius in Deo. Similiter quaero: aut similitudo Patris fundat aliam similitudinem respectu similitudinis in Filio, aut non. Si sic, erit processus in infìnitum. Si non, - et 10 tamen una similitudo est similis alteri - , igitur eadem ratione fuit standum in primo quod Pater est similis Filio sine omni tali re addita. Tertium 2 patet, quia quandocumque aliquid est tale quale denotatur esse per nomen relativum ex natura rei et non per opets rationem intellectus, oportet ponere relationem realem, vel tamquam rem, - sicut ponitur in divinis -, vel tamquam intentionem importantem vcras rcs et non operationem intellectus,- sicut ponitur de creaturis et de relatione Dei ad creaturam. Sed in proposito Pater ex natura rei est aequalis Filio sine omni operatione intellcctus. Igitur hic est relatio uno modo v el ali o; et non primo modo, igitur secundo modo. Ex praedictis patet quod non est bene dictum dicere quod istae relationes oriuntur ex natura rei in divinis, nec etiam quod ipsae pullulant in essentia divina 3, quia nihil oritur in Deo ex -------------1 posito ... Fili o] ponendo Patrern et Filiurn E 3 si mi!iter] si bi E 4 et] ve! E si milis om. H 5-6 creaturis] est add. G 6 talis] realis F res] una add. E 7 fortius] nec add. F aut] si Z 11 Pater... sirnilis] in Patre sirnul A tali om. F 13 quia] quod G, om. E quandocurnque] quandoque A est] esse A quale om. H 14 denotatur] denorninatur E nornen] nullurn G et] etiarn F non om. ABCDFH , per2] praeter D 18 del] in 19 aequalis] si milis Z opera tione] opere ABCH 20 hic] ABEFZ creaturis] ornnis A haec EF · relatio] realis sdd. Z 21 rnodo2 om. E 23 oriuntur] differunt F 24 in2 Deo om. D 23-1 (p. 398) in ... rei om. (hom.) H
Supra, d. 30, q. l (pp. 287-319). 2 Supra, p. 396, lin. 11-12. 3 Cf. Henricus Gandavensis, Summa, a. 56, q. 1 ad 2 (ed. cit. II, f. 113 D) et Scotus, Ordinatio, I, d. 5, pars 2, q. un., n. 131 (ed. Vaticana IV, 75). l
398
LIBER I DIST. 31 Q. UNICA
natura rei nec pullular in divina essentia nisi quod est ibi realiter et subiective. Sed praeter divinam essentiam et relationes originis et personas constitutas ex eis, nihil est imaginabile realiter et subiective in Deo. Et ideo istae relationes identitatis, aequalitatis et similitudinis, secundum quod sunt relationes et quocumque s modo distinctae a praedictis, nullo modo oriuntur nec pullulant. (DUBIA CONTRA SOLUTIONEM]
Sed contra praedicta sunt aliqua dubia. Primum, quomodo istae relationes 'identitas', 'aequalitas' et 'similitudo' distinguuntur. Secundum, circa primam rationem et tertiam 1 videtur quod propositio accepta quod 'quando aliquid est tale ex natura rei' etc. sit falsa. Quia secundum hoc sequeretur quod identitas numeralis esset relatio realis, quia Sortes ex natura rei sine omni operatione intellectus est idem numero sibi ipsi. Sed hoc est contra P h i l o s o p h u m qui ponit quod non est relatio realis. Unde dicit P h i l o s o p h u s, V Metaphysicae, cap. 'De eodem' 2 : « Identitas unitas quaedam est, aut plurium essendi, aut quando utitur uno ut pluribus, veluti quando dixerit ipsum ipsi idem; nam ut duo bus utitur uno>>. Ex isto arguitur quod identitas non est nisi quando quis utitur uno ut duobus; scd solus intellectus utitur uno ut duobus; igitur talis identitas non est sine operatione intellectus; igitur est relatio rationis et non realis. Similiter, ad relationem realem semper requiritur distinctio --- ----
1 ibi om. E 3 personas] per scientias D 6 modo2] in add. AB, ibi add. EG 5 et2 om. Z scilicet add. E 12 Quia] quod F hoc] quod G 15 rclatio otn. E 17 plurium] re ABCFGHZ dixit ABDF, unum add. Z 19 nam om. E . ut] ex om. D 20 nisi om. B 21 ut duo bus om. E est F 23 semper] si A distinctio l distinguitur G
et2] est E 4 identitatis] et add. E oriumur] ibi add. DZ 11 acccpta] 13 rei om. F 14 opcratione] opequod add. D 18 ut] aut H dixerit] D isto] eo,.Z 19-21 Ex... duobus 22 operatione] opere ABCDFHZ et l
l Supra, p. 396, lin. 13-16 et p. 397, lin. 13-15. V, c. 9, t. 16 (1018a 7-9).
2
Aristot., Metaph.,
10
1s
20
AN IDENTITAS, SIMILITUDO, AEQUALITAS SINT RELATIONES REALES
5
10
399
realis extremorum; sed hic extrema non distinguuntur realiter; igitur etc. Tertium dubium est de hoc quod dicitur 1 quod Pater est talis qualis denotatur esse per relativum. Ex hoc enim sequitur quod Pater est aliqualis, et per consequens aliquid sibi advenit propter quod dicitur tale. Similiter, si sit talis ex natura rei, igitur ad hoc non requiritur relatio quae non est res, et per consequens Pater posset esse aequalis Filio sine omni aequalitate. Quod tamen est impossibile, quia sicut est impossibile aliquid esse album sine albedine, ita impossibile est aliquid esse aequale sine aequalitate. (REsPONSI O AUCTORIS AD DUBIA)
Ad primum 2 istorum dico quod istae relationes sunt communes Deo et creaturis. Et ideo quia in creaturis invenitur quod aliquid est simile alteri, cui tamen non est commune, ideo ista 15 communia distinguuntur. Quia tamen ista communia non sunt in Deo, ideo quae sunt in Deo non distinguuntur. E t s i d i c a t u r quod etiam accipiendo ista secundum quod sunt propria Deo adhuc distinguuntur, a d i s tu d d i c o quod si imponantur nomina propria Deo,- ita quod nullo modo :o importent quamcumque creaturam nec principaliter nec connotative nec etiam aliqua pars illorum nominum vel terminorum, - dico quod illa nomina erunt synonyma. Sicut si illi sapientiae, quae est Deus rcaliter, imponeretur nomen quod praecise signifì1 realiter om. AB 4 denotatur] denominatur E 5 aliqualis] qualis Z 6 sit om. ABFGH 7 non! om. D 8 Pater] non add. ABCEFGH, sed del. f2 10 aequalc om. D 14 non om. E commune] aequale nec idem D, aequale EZ, et add. C, Deo add. G 15 non] etiam Z 16 ideo quae] ideoque ut Z quae sunt] quia A 17-18 etiam ... quod] si ista accipiantur ut F 18 propria] nomina add. D 18-19 adhuc... Deo om. (hom.) D 22 si om. G 23 realiter 0111. E significaret] significet D 23-1 (p. 400) nomen ... imponerctur om. (hom.) A
Supra, p. 396, !in. 16-19; p. 397, !in. 1-5 et !in. 19-20. p. 398, !in. 8-9. l
2
Supra,
400
LIBER I DIST. 31 Q. UNICA
caret eam et nullo modo creaturam et similiter tale nomen lmponeretur ad signifìcandum divinam essentiam, illa nomma essent synonyma. Ad secundum dubium 1 dico quod concedendum est identitatem quamcumque numeralem esse relationem realem, ilio modo quo conceditur similitudinem Sortis ad Platonem esse realem, quia hoc non est aliud quam dicere quod Sortes ex natura rei est Sortes et quod ad hoc nihil facit intellectus. Ad auctoritatem A r i s t o t e l i s 2 respondeo quod non negat identitatem esse relationem realem, sed vult quod in assignando extremum uni correlativo utendum est eodem nomine diversis casibus ac si essent duo nomina, et hoc sive assignetur proprie correlativum sive illud de quo suum correlativum verifìcatur. Unde sicut assignando correlativum 'similis' possum dupliciter di cere: uno modo si c 'Sortes est si milis P la toni', ali o modo sic 'simile est simili simile', ita in proposito possum dicere quod Sortes est idem Sorti et quod idem est eidem idem. E t si d i c a tu r quod secundum istam assignationem, ita in similitudine oporteret uti uno ut duobus sicut in identitate, re sponde o quod hoc potest concedi. Nec hoc negat P h il oso p h u s. Tamen differcntia est quod in utraque assignatione in proposito oportet uti uno ut duobus, hoc est, oportet accipere idem nomen in diversis casibus. Et hoc est quod dicit P h i l o s o p h u s 3 : « veluti ipsum ipsi idem », ac si diceret 2-3 essent] erunt D 3 synonyma] et dico add. D 4 dico] dicendum est E, om. D quam om. E : quod] quam E 8 quod om. FG 9 non 7 quia] et EG ' est!] erit D om. ABCEH 11 uni] unum Z · est om. H " eodem] eo A 13 proprie] per se E dc om. H 14 similis om. G 15 dicere] habere H Platani om. D 16 est om. F 17 et om. E" est2 om. C 18 ita om. D 19 in! om. B oporteret] oportct FZ 20 hoc2 om. E ·: negat] negatur E 21 differentia est] dicitur D quod] quia E, om. Z 21-22 assi22 oportet!] oporteret C 23 idem] illud ABD, unum Z nognatione] quia add. Z men om. G 24 veluti] velut F 24 ... 7 (p. 401) veluti ... aliis om. E l Supra, p. 398, lin. 10-22 pra, p. 398, lin. 18-19.
2
Supra, p. 398, nota 2.
3
Cf. su-
5
10
1s
20
401
AN IDENTITAS, SIMILITUDO, AEQUALITAS SINT RELATIONES REALES
'Sortes est idem Sorti'. Sed in aliis relativis non oportet, rns1 quando assignatur nomen relativum ad suum propriissimum correlativum, sicut dicendo 'simile est simili simile' et quod 'aequale est aequali aequale'. Sed assignando illa qui bus competunt, de5 bent accipi diversa simpliciter. Unde non possum vere dicere quod 'Sortes est similis Sorti' sed quod 'Sortes est similis Piatoni', et sic de aliis. E t s i d i c a t u r quod P h i l o s o p h u s non loquitur de nomini bus, d i c o, sicut frequenter dictum est 1, quod P h ito l o s o p h u s ibi loquitur de nominibus et frequenter attribuit aliqua nominibus et loquitur de eis, quando non intelligentes eum credunt ipsum loqui de rebus vel pro rebus. Ad aliud 2 quando dicitur quod relatio realis requirit distinctionem realem e:xtremorum, d i c o quod ista est simpliciter 15 falsa. Immo frequenter requirit identitatem realem simpliciter illius de quo verificatur utrumque extremum. E t si qua e r a tu r quae sunt extrema istius relationis, d i c o q u o d proprie loquendo de extremis, ipsamet correlativa sunt extrema, et ita ipsa extrema sunt correlativa. Et quia 20 proprie loquendo nihil est relativum nisi ipsa vox vel conceptus animae vel aliquod signum, ideo talia extrema sunt distincta, vel est idem extremum bis acceptum, qualiter est in proposito. Ta1 Sortes] Sortem AB oportet om. A 2 assignatur J assignetur D 4-5 debent J 6 similis!J est add. A sed] et ABCDGH 9 de nominibw dicunt BGH, deberent F 10 attribuit sic EZ, Cambr. 101, Giessa, Gotinga, Paris 15,904, om. E dico] quod add. ABF 11 aliqua] loquitur de F, Pad. Univ. aliqua ... et om. G notribuit D, om. ABCFGH minibw] attribuunt add. mg. O" quando] quamvis O non om. A 12 eum om. EZ ,; ipsum] eum EZ ve!... rebus2 om. (hom.) Z 14 realem om. Z 15 requirit sic E, Gotinga, Merton 106, requiritur cet. codd., ad add. BCDFGH, Cambr. 101, Pad. Univ. ,, identitatem realem] identitas realis Z, Par. 15,904, unitas add. D ,, simpliciter] ad relationem realem Z, Par. 15,904 16 extremum] extremorum Z 17 istiw om. Z 19 ipsa] ista G quia] ita E 20 nisi 21 signum J significata A, et add. Z, secundum opinionem Aristotelis ipsa J cui propria A add. C 22 idem om. H 1
:
1 Ex. gr., supra, d. 30, q. 5 (p. 391, lin. 1-8). lin. 23 - p. 399, lin. 2.
OcxHAM, OPERA Tl!:Eot. IV
2
Supra, p. 398, 26
402
LIBER I DIST. 31 Q. UNICA
men illud de quo in proposito extrema verifìcantur est idem. Ita est dc istis relationibus frequenter 'movens et motum', quando idem movet se, quia extrema proprie loquendo sunt distincta et tamen de eodem a parte rei verifìcatur utrumque. E t s i d i c a t u r quod hoc non est bene dictum quod 5 relativa non sunt nisi nomina vel conceptus etc., quia omne praedicamentum praedicatur de substantia in concreto, sicut dicitur quod substantia est qualis, substantia est quanta, similiter substantia est agens, substantia est patiens. Sed relativum est concretum illius praedicamenti. Ergo haec est simpliciter vera 'sub- 10 stantia est relativa' et 'animai est relativum': Similiter, non tantum in abstractis sed etiam in concretis 'ab inferiori ad superius est bona consequentia', sicut non tantum scquitur 'homo est albedo, ergo homo est qualitas', immo etiam sequitur 'homo est albus, igitur homo est qualis'. Sed 'pater' et 15 'relativum' se habent secundum inferius et superius sicut paternitas et relatio. Igitur sicut sequitur 'homo est paternitas, igitur homo est relatio', ita sequitur 'homo est pater, igitur homo est relativum': Ad p r i m u m 1 istorum dico quod quando habemus con- 20 cretum praedicamenti, tunc convenit illud concretum praedicari dc substantia, sicut est in exemplis. Sed aliquando non habemus concretum correspondens tali absoluto, sicut 'quale' correspondet qualitati et 'agens' actioni. Sicut patet quod non dicimus quod 'substantia est quando' nec 'substantia est ubi'. Si tamen fìngas zs 1 verificantur l verificatur ABE 2 et om. Z 6 sunt l sint D 8 quodl de F 10 illius] ipsius D est om. G vera om. G 12 abstractis] abstracto Z , concretis] concreto Z 13 inferiori ad superius] inferioribus ad superiora F 14 immo] sed F etiam om. H 15 albus l albedo E 16secundum]sicutBCEZ 18 sequitur] sequereturE,om.D 20 ha21 convenit] contingit FZ 21-23 praedicari ... concrerum om. bemus] dicimus H (hom.) G 22 Sed] sicut B 23 absoluto] abstracto BEZ 25 quando] quod add. G , 25-1 (p. 403) substantial ... nec] nullus A, nulla H substantia2 est2 om. E fingas] fingat G quod om. (hom.) B l
Supra, lin. 5-11.
AN IDENTITAS, SIMILITUDO, AEQCALITAS SINT RELATJONES REALES
5
10
15
20
403
nomina, ut dicas quod 'substantia est ubicata' et 'substantia est quandalis', ita posset aeque faciliter fingi in proposito. Sed dico quod P h i l oso p h u s non sic utebatur 'relativo' in proposito nec 'ad aliquid', sed praecise utebatur hoc nomine 'relativum' vel 'ad aliquid' pro ipsis nominibus relativis vel pro conceptibus relativis vel pro signis relativis quibuscumque. Et ideo non vult concedere quod 'substantiae sunt ad aliquid' sicut concedit quod 'substantiae sunt quales'. E t s i d i c a t u r quod secundum P h i l o s o p h u m, V Metaphysicae 1, relationes non sunt proprie ad aliquid sicut aequalitas et similitudo, hoc est, non ita proprie sicut aequale et simile, igitur distinctio est inter relationem et ad aliquid, sed si ad aliquid non esset concretum sed abstractum, nulla esset differentia: A d i s t u d d i c o quod ad aliquid non est concretum istius abstracti 'relatio' nec est proprie abstractum habens sibi correspondens concretum impositum, sed est unum nomen potens praecise supponere pro nominibus vcl signis relativis de rebus singulariter praedicabilibus. Sed 'relatio' non supponit pro talibus nominibus, sed pro nominibus vel signis quorum nullum potest de aliqua re una praedicari. Unde ista nomina 'simile', 'aequale', 'pater', 'fìlius' et sic de aliis, proprie sunt ad aliquid et proprie sunt relativa. Sed ista nomina 'paternitas' et 'fìliatio' possunt dici relationes. Ad secundum 2 dico quod 'pater' et 'relativum' non se habent ------------------------- -----l ut] et E, om_ Z dicas] dicat G, om. F ubicata] ubica E, ibicapta G 2 quandalis] quandibilis F dico om. A 5 pro2 om. E 6 quibuscumque] quocumque modo D 11 non] nulla G ; 7 substamiae sunt] substantia sit E sicut] dicit add. G concedit om. E 13 esset!] est E ,: abstractum] absolusicut] sunt B, sint D 12 sed si adZ] et si dicas A tum D j nulla] re A esset2] est E 13-15 nulla ... abstracti om. C esset2 ... relatio om. A 14 est om. H concrctum] abstractum Z 15 abstracti] absoluti D, concreti Z abstractum] 18 praedicabilibus] praedictionibus E 19 nominibusi om. A sed] etiam absolutum D add. G nullum] nomen G 20 una] vere EZ 21 pater, filius om. E etl om. H 22 et om. FZ 23 relationes om. H 24 pater] paternitas A 1 Aristot., Metaph., V, c. 15, t. 20 (1021b 6-8). lin. 12-19.
2
Supra, p. 402,
404
LIBER I DIST. 31 Q. UNICA
sicut album et quale, et ideo non sequitur 'homo est pater, igitur homo est relativum', quia 'relativum' non potest supponere pro ipsa re, sed pro nomine vel signo ipsius rei, non quocumque sed relativo. Ad tertium dubium 1 dico quod potest dici quod res est talis, quamvis nihil sibi adveniat. Quia potest dici talis vel quia aliquid sibi advenit, vel quia aliquid est ab eo, vel ipsum ab aliquo, vel aliquo alio modo. Unde realiter Deus est creativus, quamvis nihil aliud sit quam Deus. Sed sufficit quod aliquid aliud possit esse et quod non possit esse nisi Deus esset. Ad aliud 2 quando dicitur quod 'res non posset esse aequalis sine aequalitate' d i c o, sicut tactum est prius, [quod aequalitas], sicut quaecumque relatio alia, uno modo potest supponere pro ipsa rclatione quae est in anima vel signum aliquod. V el potest supponere pro rebus simul sumptis. Sic potest aliquo modo concedi, quamvis forte multum improprie, quod 'duo alba sunt similitudo'. Primo modo 3 accipiendo aequalitatem, non est inconveniens quod aliquid sit alteri acquale sinc aequalitate, hoc est dictu, aliquid potest esse aequale sine tali conceptu vel signo. Si tamen dcbeat exprimi quod sit aequale, oportet uti tali intentione vel conceptu vel signo alio. Secundo modo 4 accipiendo aequalitatem, non est hoc possibile, quia hoc est dicere quod aliquid possit esse aequale alteri et tamen quod non sint aequalia. Et quando dicitur quod 5 'sicut aliquid non potest esse album sine ------------------------
1 quale] aequale Z 2 quia relativum2 om. (hom.) G 5 res om. G 6 quamvis om. E '· nihil] nec H Quia] quae F 7 veJ2] quia add. Z 7-8 vel3 aliquo om. (hom.) E 9 quod om. E possit] posset B 9-11 possit ... aliud om. (hom.) D 8 alio om. B 11 posset] possit CE 11-12 aequalis ... aequalitate] essentialis 10 possit] posset ABGH 13 alia om. Z 14 alisine essentialitate A 12 aequalitas] potest capi dupliciter add. D quod] aliquid E ,. potest] pro ABGH 16 quamvis] licet Z ' quod om. G sunt] sint D 20 tamen om. F quod] quid E sit] tale 18 aequale] inaequale D 19 dictu] quod add. E add. E ' uti tali om. (lac.) A tali om. E 20-21 intentione om. F 21 veli om. F . modo om. Z 23 possit] potestE, sit FZ , esse om. FZ . quod om. Z l Supra, p. 399, lin. 3-10. lin. 13-14. 4 Supra, lin. 14-15.
2 5
Supra, p. 399, lin. 10. Supra, p. 399, lin. 9-10.
3
Supra,
5
10
t5
20
AN IDENTITAS, SIMILITUDO, AEQUALITAS SINT RELATIONES REALES
5
m
15
20
405
albedine' etc., dico quod non eodem modo se habet albedo ad album sicut aequalitas ad aequale. Quia albedo signifìcat unam rem informantem subiectum illud quod importatur per album, ita quod albedo praecise pro illa re supponit. Non sic est dc aequalitate, quia acqualitas non signifìcat aliquam unam rem advenientem illi pro qua supponit aequale et quod aequalitas praecise pro illa re supponat, scd signifìcat plures res, nec potest aliquo modo pro aliqua una re supponere. Unde hoc est, ut credo, quod multos decipit 1 quod quandocumque aliquid praedicatur de aliquo, volunt quod sit aliquod abstractum importans rem illam advenientem alteri propter quam dicitur ipsum tale. Immo volunt quod tot sint res distinctae quot sunt voces signifìcativae, ita quod tanta sit distinctio inter significata quanta est inter voces signifìcantes, - sive illae propositiones sint voces sive nomina sive verba sive aliae dictiones. Et ideo volunt quod quando dicitur quod 'effectus est ab agente', quod per ly ab sit importata una 'abeitas' sicut per album importatur albedo. Et eodem modo quando dicitur quod 'Sortes fuit heri', dicunt quod per hoc adverbium 'heri' importatur una res alia. Et ita habent dicere quod 'non' importat unam 'nonitatem' et quod 'si' importat unam talem 'siitatem' et 'et' unam 'etitatem', 5 aliquam l modo om. F 3 importatur] quod add. H per] subiectum add. D 8 aliqua om. Z om. G 6 et] nec F, ita add. Z quod om. F 7 supponat] supponit E 9-10 quandocumque] quando E, quandoque H 11 abstractum] 9 quodl] quia ABEZ 12 dicitur] dicetur E lmmo] inniti C tot om. H sint] sunt ADDE absolutum D 13 significativae] significantes E 13-14 significata] signata E 15 dictiones] distinctiosit] fit G, sic Z importata] importatur Z abeitas] alietas EZ nes D 17 ab om. E 19 dicunt om. DE hoc]ly E heri om. D 20 quod] importat unam 'heritatem', et similitcr habent dicere quod add. HZ om. EZ si importat] heri E et!] quod add. F, om. ABEG tatem] entitatem D, om. E
nonitatem] mutationem D, novitatem E, brevitatcm G 21 quod talem om. EZ siitatcm] siccitatem D, hcritatem E, sitatem Z etZ] ens D, ei H, importat add. F, om. ABE unaml om. E eti-
Ex. gr. Avicenna, Metaph., III, c. 10 (ed. Venetiis 1508, f. 83rb-vb); Boethius, In Categorias Aristot., II, cap. 'De relativis' (PL 64, 235s.); Simplicius, In Praedicamenta Aristot., cap. 'De ad aliquid' (ed. A. Pattin, p. 226ss.); l
406
LIBER I DIST. 31 Q. UNICA
et sic universaliter de omnibus coniunctionibus, praepositionibus, adverbiis 1• Et similiter signa syncategorematica importabunt alias res, sicut 'omnis' unam 'omnitatem' et 'aliquis' unam 'aliquitatem', quae omnia videntur absurda et procedunt ex ignorantia differentiae inter categorema et syncategorema et ex ignorantia s differentiae inter nomina et verba et alias partes orationis indeclinabiles in significando. Ideo dico quod relatio vel aequalitas non est talis res correspondens aequali sicut isti imaginantur, non plus quam 'crasitas' est una res correspondens huic adverbio 'cras' quando quae- 10 ritur 'quando orietur sol ?' et respondetur quod 'cras orietur'. Unde non denotatur quod sol habet modo unam rem propter quam sol vere orietur cras, sicut Sortes habet unam rem in se propter quam Sortes est albus. Unde si A r i s t o t e l e s tenuisset quod talia relativa im- 1s portarent tales respectus reales, oporteret eum ponere quod dc facto modo in sole sint infinitae res tales, sicut dc facto est verum dicere quod sol erit in infinitis diebus secundum eum 2 , quia haberet respectum unum proptcr quem diceretur quod sol orietur cras, et unum alium propter quem diceretur quod orietur post 20 cras, et sic in infinitum, quod est satis absurdum. -------------------------------------l universaliter] vera D coniunctionibus] coniectionibus G praepos.itionibus] propositionibus D, propter omnibus H 2 signa om. G syncategorematica] entitates D alias] aliquas DEH 4 absurda et procedunt] absurdum et procedit A ex] de H 5 differentiae om. BE inter ... diffcrentiae om. (hom.) CD 6 etl verba om. E et2 om. A orationis om. Z 8-9 correspondens] 2dveniens Z 9 sicut isti om. (lac.) A, om. Z imaginantur om. Z 11 quod] et G, om. Z 12 non] unde A modo on1. G rem] in se add. EZ, om. H 13 cras om. E 14 Sortes om. Z 15 tenuisset] intellexisset E 16 tales om. E oporteret] oportet DG, oportuisset F, secundum add. G 17 modo in sole] materiae in Sorte D sint] sunt E, essent Z est] erit B verum] unum G 18 erit] est E in otn. AF quia] 19 quod om. Z 20 quod] sol add. D 20-21 cras... cras om. D quod C, quoniam G
videsis etiam cThe Quaestio de relatione attributed to William Ockham •, ed. G. Mohan, Franciscan Studies, XI (1951), [291]- [296]. l Cf. Tractatusde successivis attributed to William Ockham (ed. Ph. Boehner, Franciscan lnstitute Publications, Philosophy Series l, St. Bonaventure, N. Y. 1944, 47). 2 Physica, VIII, c. l, t. 15 (252b
AN IDENTITAS, SIMILITUDO, AEQUALITAS SINT RELATIONES REALES
407
Et ideo dico quod talia nomina abstracta non sunt inventa ad signifìcandum alias res quam signifìcantur per alia nomina, sed ad brevius loquendum, quia aliquando ad utendum nomine uno pro multis nominibus, et propter alias commoditates.
[AD ARGUMENTA PRINCIPALIA]
5
10
1s
Ad argumentum principale 1 dico quod omnis relatio quae est realiter et subiective in Deo constituit aliquam personam. Sed aequalitas - nisi accipiendo pro personis quae sunt aequales non est realiter et subiective in Deo, non plus quam identitas Sortis ad Sortem est aliquid subiective exsistens in Sorte. Per idem ad secundum 2 dico quod non sunt tales relationes reales subiective exsistentes in Deo quo modo paternitas et filiatio sunt realiter in Deo. E t s i q u a e r a t u r an possit concedi quod aequalitas est in Patre ad Filium, d i c o q u o d proprie loquendo non debet concedi quod aequalitas est in Patre, sed debet concedi quod concretum istius abstracti praedicatur de Patre. Et sic intelliguntur omnes S a n c t i in ista materia. 1 abstracta J absoluta DE 2 alias J aliquas E significantur J significarentur D utendum] pro add. D uno] 3 loquendum] loquendo G quia] quod B aliquando om. D tuo G 4 propter] multas add. E 6 Ad] primum add. F dico om. H 8 nisi] non EFGHZ 10 Sortis om. H est] ibi add. H 11 idem] illud D 12 reales om. F 12-13 quo ... 13 sunt] sit D 15 ad Filium om. E 17 abstracti] absoluti Deo om. (hom.) EFZ vere D intelliguntur J intelligunt FZ
l
Supra, p. 395, lin. 19 - p. 396, lin. 2.
2
Supra, p. 396, lin. 3-4.
408
LIBER I DIST. 32 Q. I
[DISTINCTIO TRIGESIMA SECUNDA QUAESTIO I UTRUM PATER SIT SAPIENS SAPIENTIA GENITA J
Circa distinctionem trigesimam secundam quaero utrum Pater sit sapiens sapientia genita. s Quod sic: Quia Pater dicit Verbo, secundum beatum A u g u s t in u m 1• Tunc quaero: aut 'dicere' accipitur essentialiter aut notionaliter. Si essentialiter, igitur est idem quod intelligere; igitur Pater intelligit Verbo sicut dicit Verbo, et per consequens sapit 10 sapientia genita. Si teneatur notionaliter tunc est idem quod gignere; sed haec est falsa 'Pater gignit Verbo', sed generat Verbum; igitur haec est falsa 'Pater dicit Verbo' si dicere teneatur notionaliter. 1s A d opposi tu m est M agiste r 2 in littera. (SOLUTIO AUCTORIS]
Ad quaestionem dico quod Pater non est sapiens sapientia genita. Cuius ratio est quia quando per aliquid praedicabile de aliquo, si accidentaliter praedicetur, denotatur importatum per praedicatum esse subiectum, vel esse formaliter et subiective in 5 sapiens] in add. D 7 Quia] quod G beatum om. F 9 Si] sed A 10 sicut ... Verbo2 om. (hom.) D 11 sapientia om. G Si om. E teneatur om. DE 13 si om. H dicere] dicit Z 15 est om. AB 17 dico] dicitur F, om. ABCGH quod om. G 19 ali20 praequo] alio ABCEG accidentaliter] actualiter DGZ .. praedicetur] praedicatur Z dicatum] patrem D l August., De Trinit., VII, c. 1, n. 1 (PL 42, 933; CCL 50, 244). trus Lombardus, Sent., I, d. 32, c. 2 (ed. Grottaferrata 1971, 234).
2
Pe-
20
409
UTRUM PATER SIT SAPIENS SAPIENTIA GENITA
subiecto, si addatur tali praedicato casus ablativus, ad hoc quod illa propositio sit vera requiritur quod ille ablativus importet illud quod importatur per subiectum, vel aliquid in eo exsistens formaliter et subiective ita quod sit pars vel accidens suum. Exem5 plum huius est: quia enim per istam 'homo est animai' denotatur quod illud quod importatur per praedicatum sit illud quod importatur per subiectum, ideo non potest haec esse vera 'homo est animal albedine' vel 'lapide' vel 'Deo' vel quocumque tali. Sed ista p o test concedi 'homo est animai animalitate', quia 'animalo litas' et illud quod importatur per 'animai' principaliter idem est. Similiter haec est vera 'homo est al bus albedine', quia per istam 'homo est albus' denotatur quod illud quod principaliter importatur per album sit in homine subiective cuius est albedo. Similiter est de ista 'homo est sciens scientia'. Et hic 'Deus est homo huma15 nitate' est specialis modus quia per eam denotatur quod principale signifìcatum horninis sit unitum Deo quo modo sibi unitur humanitas, et ita videtur semper propositio vera. Sed ista propositio 'Pater est sapiens' est talis, secundum omnes, quod per eam denotatur quod principale signifìcatum per praedicatum sit rea20 liter idem illi quod importatur per subiectum, vcl in eo formaliter et subiective exsistens et de consti tu tione ipsius; igitur si bi non potest vere addi ablativus casus nisi quia talem rem importat. Sed 'sapientia genita' non est talis, quia nec est Pater nec aliquid de constitutivis Patris. Igitur talis propositio non est vera. zs Ex isto patet quod, quamvis non possit concedi quod Pater est sapiens sapientia genita, potest tamen concedi quod Filius est ---------------
- - - - - - - - - - --
2 illa om. E 3 aliquid om. A ubi D, om. ABCGH 7 haec 0111. H om. E principaliter orn. EF idem] illudA
4 subicctive] et add. D 8 ve]! om. (lac.) A
5 est om. D
-·
----
6 illud2J 10 et] est H per animai 12 quod! J per G 12-13 importatur om. BE 13 cuius] cuiusmodi Z 14 hic] hoc AEF, haec DG, similiter de add. F 15 est specialis] et specialiter H 16 unitur] sibi add. G 17 et ita om. C 18 sapiens est2 om. (hom.) G 19 denotatur J importatur Z 20 illi sic FZ, Paris 15,904, om. cet. codd. quod J quia FG quod sic. FZ, Pad. Anton., Paris Nat., Vat. 2088, per ACDEGH, cum Cambr. 101, orn. B importatur sic. FZ, Paris Nat., importatum ABCDEGH, importato Cambr. 101 21 ct2 om. D 24 constitutivis] constitutione DFZ 25 possit] posset BCFGH 26-1 (p. 410) potcst ... ingcnita 0111. (/rom.) E
410
LIBER I DIST. 32 Q. I
sapiens sapientia ingenita, quia sapientia ingenita est constituens Filium quia sapientia ingenita est essentia. Et ideo sicut conceditur quod Filius est sapiens essentia divina, ita potest concedi quod Filius est sapiens sapientia ingenita. E t si argua tu r: secundum beatum Augusti n u m 1 s idem est in Deo sapere et esse, igitur si Filius est sapiens sapientia ingenita, Filius est sapientia ingenita, quod falsum est, quia si Filius esset sapientia ingenita, non esset sapientia genita: Re s p o n d e o quod 'sapientia ingenita' dupliciter accipitur sicut 'ingenitum' potest dupliciter accipi: uno modo quod 10 ingenitum vere dicatur omne illud quod non est genitum et isto modo essentia divina est ingenita. Alio modo secundum quod dicitur proprietas soli Patri conveniens. Primo modo concedo quod Filius est sapientia ingenita, sicut Filius est essentia ingenita, quia tunc non plus denotatur nisi quod Filius est illa sapientia 1s quae est ingenita. Secundo modo non est concedendum quod Filius est sapientia ingenita, quia isto modo idem est dicere 'Filius est Pater' et 'Filius est sapientia ingenita', quia ingenitum isto modo non convenit divinae essentiae. (AD
ARGUMENTUM PRINCIPALE]
20
Ad argumentum principale 2 dico quod in ista propos1t10ne 'Pater dicit Verbo', secundum quod est vera, ly dicit aequivalet tam notionali quam essentiali. Et ita potest intelligi dictum m u 11 sapieru om. B 1-2 est ... ingenita om. (hom.) G 2 sicut om. D 3 est] sit E 4 est] si t Z 5 arguatur J quod add. ACG 7 ingenitaiJ igitur add. D 8 Filius om. G ingenita] genica DG genica] ingenita D 9 ingenita] genica A 11 vere om. A ornne] esse Z 14 est2 om. BF sicut... ingenita2 om. (hom.) D 14-16 sicut ... ingenita om. (hom.) F 16 ingenita] et add. D 16-17 quod ... ingenita om. Z 17-18 quia ... ingenita om. (hom.) DFG 22 ly] tunc Z I August., De Trinit., VII, c. l, n. 2 (PL 42, 934; CCL 50, 246). pra, p. 408, !in. 7-14.
2
Su-
UTRUM PATER ET FILIUS DILIGANT SE SPIRITU SANCTO
411
t o r u m 1 quod aliquid praedicabile de Deo nec est purum notionale nec purum essentiale sed aequivalet duobus simul, hoc est dictu, in definitione exprimente quid nominis debet poni utrumque, et ita est in proposito aliquando de 'dicere'. Et ideo s non sequitur 'Pater dicit Verbo, igitur Pater sapit Verbo' quia 'sapere' est purum essentiale secundum omnes.
[QUAESTIO II UTRUM PATER ET fiLIUS DILIGANT SE SPIRITU SANCTO)
10
1s
Secundo quaero utrum Pater et Filius diligant se Spiritu Sancto. Quod non: Quia sicut in Deo idem est sapere et esse, ita in Deo idem est esse et diligere. Igitur sicut ex ista 'Pater sapit sapientia genita' sequitur ista 'Pater est sapientia genita', ita ex ista 'Pater diligit Spiritu Sancto' sequitur ista 'Pater est Spiritu Sancto'. Sed ista est falsa; igitur et antecedens. A d o p p o s i t u m est M a g i s t e r 2 in littera. [R.EsPONSIO AUCTORIS)
2D
Circa istam quaestionem sunt multae opiniones quas non intendo recitare. Dico tamen ad quaestionem brevitcr quod si 1 praedicabile] potentiale A 1-2 purum ... purum] praedicatum ... praedicatum ABCH 3 clictu] clictum Z, om. D 4 aliquando om. Z ideo] ita EH 6 purum] praedicatum ABCH, proprium D secundum omnes om. H 9 Pater om. H se om. Z 12 et] in G est2 om. G 12-13 ita ... esse om. (hom.) H 13 sicut om. G sapit] sapiens est Z 14 Paterl om. D 15 Spiritu2 Sancto2] Spiritus Sanctus AFG, ve! Spiritu Sancto mg. F2 est2 om. H 16 et om. CG
Ex. gr., Rogerus Marston, Quaest. disp. de emanat. aetem., q. l (Bibliotheca Franciscana Scholastica VII, ed. Quaracchi 1932, p. 17). 2 Petms Lombardus, Sent., I, d. 32, c. 1 (ed. Grottaferrata 1971, 233). l
412
LIBER I DIST. 32 Q. II
'diligere' esset purum essentiale et praedicatum de aliquo, denotaretur importatum per praedicatum esse illud quod importatur per subiectum, vel aliquid sibi unitum vel aliquid eius sicut pars vel constituens vel sicut accidens - sicut est de 'sapere' - tunc esset haec absoluta falsa 'Pater et Filius diligunt se Spiritu Sancto', s sicut haec est absolute falsa 'Pater sapit sapientia genita'. Et ideo cum illa 1 a S a n c t i s concedatur et alia non, oportet dicere quod diligere non est purum essentiale sicut sapere. Et propter hoc potest addi sibi ablativus, qui non importat nec idem omnino importato per subiectum, nec unitum sibi nec constituens ipsum to nec partem nec accidens eius. [OPINIO THOMAE AQUINATISJ
Sed tunc est dubium: quid per istam denotatur ? Et dicunt a l i q u i quod iste ablativus construitur in ratione effectus formalis. Unde dicitur quod 2 « cum res communiter denominentur a sws formis, sicut albus ab albedine et homo ab humanitate, omne illud a quo aliquid denominatur quantum ad hoc habet rationem formae. Contingit autem aliquid dcnominari ab ilio quod ab ipso procedit, scilicet a termino actionis qui est effcctus eius, sicut dicitur quod arbor florct floribus >>. Et isto modo, cundum quod diligere notionaliter sumitur, conceditur quod Pa1 esset] est unum E purum] praedicatum ABCH praedicatuml dum praedicatur Z 1-2 denotarctur l dcnotaret D, denotatur E, denominaretur G 2 per om. C 4 accidens J 5-0 Pater ... falsa om. (/zom.) D 6 est om. H 7 concedatur J conceditur B actus E 9 qui non] quin AC importat] im8 purum] praedicatum ABCH propter] praeterca G portarur D nec om. AZ 9-10 omnino importato] omnis importatur D 13 quid] importatur add. D denotatur] denotatum D 14 construitur] constituitur BCDE in ratione sic FZ, Merton 101, Paris Sal. 15,904, sicut DE, Gotinga, Pad. Auton., in habitudine Thom., om. ABCGH effectw om. A 15 communiter J convenienter D 17 omne l cum E denominarur] denotatur ABCH 18 denominaril denotari D 20 eiw] est H, om. E f!oret] f!orum C 21 diligere om. F
Scilicet: 'Pater et Filius diligunt se Spiri tu Sancto'. Aquinas, Summa theol., l, q. 37, a. 2 Resp. I
2
Thomas
1s
20
UTRUM PATER ET FILIUS DILIGANT SE SPIRITU SANCTO
413
ter et Filius diligunt se et nos Spiritu Sancto, quia sic diligere nihil aliud est quam spirare amorem. (CoNTRA
OPINIONEM THOMAE)
Sed ista opinio non est conveniens. Nam quod primo dicit s de effectu formali non est proprie dictum, quia non est effectus formalis talis. Sicut enim nihil est dicere quod est effectus effectivus, ita nec quod est effectus formalis. Sed sicut convenit dicere quod aliquis est effectus efiicientis - nec effectualis nec effectivus - ita est aliquis effectus formae, non formalis effectus. Unde 10 effectus formae est totum compositum. Et ideo non est verum quod dicitur ab i s t i s 1 quod esse album est effectus formalis albedinis et quod esse animatum est effectus formalis animae. Potest tamen concedi quod totum compositum est effectus formae, quia hoc non est aliud quam dicere quod anima vel forma est 1s pars totius compositi. Similiter quod dicitur quod 2 'omne a quo denominatur aliquid habet rationem formae', illud vel est simpliciter falsum vel impropriissime dictum. Tunc enim oporteret dicere quod creatura habet rationem formae respectu Dei, quia Deus dicitur crea20 tivus et nonnisi creaturae est creativus, igitur creatura est forma Dei. Similiter quod dicitur principaliter non videtur verum, quia si diligere, secundum quod sumitur notionaliter, non sit nisi spi5 qui a l quod G
6 formalis talis l effectus nullus A .. estl om. GH Sicut ... effectivus sicutl quod add. B .. convenitl contingit Z 8 necl) non ABDGHZ 9 ital etiam add. G, effectus2] efficiens C, om. D 11 quodZ om. E . esse] est D 12 quod om. E 14 est! om. A .. aliud om. EG 16 quodlj quando E, 17 rationem] denominationem D .. illud om. Z om. D denominatur] denotatur H 19 quia] quod D 20 est! om. E 22 vi18 enim] non A, om. E , creatura] illa D 23 nisi om. G detur l dicitur E, est FZ verum l ut dicitur add. F
om. A 7 quod om. Z nec2 effectivus om. D
1
Supra, p. 412, !in. 16.
2
Supra, p. 412, !in. 17-18.
414
LIBER I DIST. 32 Q. II
rare amorem, tgttur si Pater diligit Filium Spiritu Sancto, Pater spirat Filium Spiritu Sancto. Sed consequens est manifeste falsum; igitur etc. Similiter si diligere, secundum quod sumitur notionaliter, se habet ad Patrem et Filium sicut florere ad arborem, igitur sicut non conceditur quod arbor floret se fl.oribus, ita non est concedendum quod Pater diligit se Spiritu Sancto.
5
(SOLUTIO AUCTORIS]
Ideo potest dici ad quaestionem quod diligere, secundum quod sumitur notionaliter, non est simpliciter idem quod spirare. Quia tunc sicut haec est falsa 'Pater et Filius spirant se Spiri tu Sancto', sic esset haec falsa 'Pater et Filius diligunt se Spiritu Sancto'. Sed diligere isto modo includit diligere quod est omnibus modis divina essentia et similiter spirare, ita quod ista 'Pater et Filius diligunt se Spiritu Sancto' aequivaleat isti 'Pater et Filius diligunt se amore absoluto et essentiali'. Et sic diligendo producunt Spiritum Sanctum tamquam amorem utriusque, uni scilicet impensum et alteri repensum. Et ita diligunt se amorem impenso et repenso; et aliquo modo, sicut dici t I o a n n e s in Epistola sua: Diligamus invicem, non tamquam lingua et verbo, sed opere et veritate
15
1•
Ita potest aliquo modo proportionalitcr dici quod Pater et Filius diligunt se Spiritu Sancto, quoniam unus alteri impendit et alteri alter rependit. Et magis proprie quam possumus nos diccre nos diligerc opere et veritate, pro quanto Spiritus Sanctus -----
10
-- - - - - - - - - - - - -
1 amorem] amore D Paterl om. D 2 spirat] spiraret Z ' Filium om. D Sed om. D 3 igitur om. E etc.] et antecedens F, om. E 4 et] ad add. Z fiorere] fiores D 5 quod om. F 11 esset] est E sic... Sancto om. (hom.) D 12 quod] qui E divina om. E 14 se om. E aequivaleat] aequivaleret D, aequivalet EZ 16 Sanctum] scilicet add. C 17 alteri] scilicet add. D 19 non om. H tamquam] tantum DEZ veamorem om. E 21 quoniam] quem C, ritate] virrute E 20 proportionaliter] proportionabiliter Z quam D, quia E 22-23 nos dicere om. (lac.) C 23 nos] non H l I loan. 3, 18; textus vero Vulgati habet: c Filiali mci, non diligamus verbo, neque lingua, scd opere et veritate ,,
20
UTRUM PATER ET FILIUS DILIGANT SE SPIRITU SANCTO
415
est formaliter amor et dilectio. Non sic autem opus est amor. Et propter hoc Pater et Filius diligunt se Spiritu Sancto tamquam quodam signo amoris, sicut dicimur diligere opere tamquam signo quia opus est signum amoris. Sed etiam diligunt se Spiritu s Sancto tamquam amore vero, vere ab eis producto, uni eorum impenso et alteri repenso. Sed circa praedicta est dubium unum puerile 1 : quomodo scilicet est aliquid in divinis quod nec est purum notionale nec purum essentiale cum tamen non sit formaliter persona ? quia si 10 diligere in proposito esset formaliter persona, sequeretur quod Pater et Filius essen t persona Spiritus Sancti: A d i s t u d d i c o quod non est intelligendum quod tale, quod nec est purum essentiale nec purum notionale nec persona, sit aliquid exsistens in Deo. Sed est aliquis terminus qui non est 1s realiter in Deo. Et vocatur sic, quia in defìnitione sua exprimente quid nominis ponitur aliquid quod praecise significar aliquid commune tribus personis, et ponitur aliquid quod est notionale. (AD
20
ARGUMENTUM PRINCIPALE)
Ad argumentum principale 2 patet quod non est simile de 'sapere' et 'intelligerc' quia, secundum usum S a n c t or u m, sapere non potest accipi nisi pure essentialiter, hoc est, non signi-----------
1 Non] nisi H autem om. DE est2] maior add. D 2 Sancto] non add. E, non tantum add. Z 3 dicimur] dicuntur B 3-4 sicut ... amoris om. (hom.) Z 3-5 signo2 ... amore om. E 4 Sed om. C 7 unum om. Z . quomodo] quod G 8 scilicet] si D 8-9 purum... purum] praedicatum... praedicatum ABCH 9 essentiale] notionale A 9-10 quia... persona om. (hom.) H 11 Spiritus Sancti] Spiritu Sancto F 12 quod2 tale om. A 13 quod] quia D, om. H puruml ... purum2] praedicatum ... praedicatum ABCH 14 Dee] divinis EFZ aliquis ... qui] aliquod signum quod Z aliquis] ta!is add. G 16 ali20 intelligere] diligere Z quia] quod H 21 nisi] non A, pro add. E est quid2 om. E om. H .. non2 om. D
Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 37, a. 2, obiec. 2; cf. etiam Henricus Gandavensis, Summa, a. 61, q. 7 (ed. Parisiis 1520, II, ff. 181-182 D-H). 2 Supra, p. 411, lin. 12-16. l
416
LIBER I DIST. 33 Q. UNICA
ficat nec supponit nisi pro aliquo communi tribus. Sed 'diligere', secundum usum Sanctorum, potest accipi sic et aliter.
[DISTINCTIO TRIGESIMA TERTIA QUAESTIO UNICA UTRUM PROPRIETAS DIVINA SIT REALITER
5
TAM ESSENTIA QUAM PERSONA]
Circa distinctionem trigesimam tertiam quaero utrum proprietas divina sit realiter tam essentia quam persona. Q u o d n o n sit essentia videtur. Quia si aliqua sint idem realiter, guidquid est realiter uni illorum idem, est realiter idem alteri; sed Filius est realiter essentia divina; igitur si proprietas sit realiter essentia divina, et Filius erit realiter proprietas Patris. Item quod non sit persona videtur. Quia numquam constituens est realiter constitutum per ipsum; sed proprietas constituit divinam personam; igitur etc. Minor est manifesta. Maior probatur, quia constituens realiter refertur ad constitutum; sed nihil realiter refertur ad se; igitur etc. A d o p p o s i t u m est M a g i s t e r 1 in littera.
10
15
[R.ESPONSIO AUCTORIS]
Circa istam quaestionem essent ostendendae duae conclusiones. Prima, quod relatio vel proprietas Patris non est eadem om8 quam orn. H · persona l quam E 1 nec l non A, ve! D 2 Sanctorum om. Z 10 ideml om. D 11-12 igitur ... 9 videturl probatur D videtur ... sint om. E . aliqua om. D 16 rea liter om. E divina om. (hom.) E 13 Quial quod H 14 sedl si G l
Petrus Lombardus, Sent., I, d. 33, c. 1 (ed. Grottaferrata 1971, 240ss.).
20
417
UTRUM PROPRIETAS SIT TAM ESSENTIA QUAM PERSONA
5
10
15
20
nino cum essentia vcl persona, quo modo essentia est eadem sibi ipsi et quo modo persona est eadem sibi ipsi. Secunda, quod proprietas vel relatio, quae est in Deo realiter, non differt realiter ab essentia nec a persona. De prima conclusione dictum est p r i u s 1 , distinctione secunda, ideo de ipsa pertranseo modo. S e c u n d a m c o n c l u s i o n e m ostendam, et primo p r i m a m p art c m 2 • Primo sic: si paternitas et divina essentia sint duae rcs realiter distinctae ita quod nulla una res est realiter utraque illarum, tunc quaero : aut sunt aeque perfectae, aut una est perfectior alia. Si sint acque perfectae, et essentia divina est Deus, igitur sunt duo dii. Quia si utraque illarum sit acque perfecta, non est maior ratio quod una illarum sit Deus quam alia. Igitur vel neutra illarum erit Deus vel utraque illarum erit Deus. Si dicatur quod una illarum rerum est perfectior alia, igitur una illarum est imperfecta, igitur cum utraque illarum sit de esscntia personae, necessario aliquid imperfectionis erit in persona, quod est haercticum. Si d i c a tu r quod per idem argumentum potest probari quod duac personae sunt duo dii, ex quo sunt distinctae realiter, quia aut sunt aeque perfectae aut una est perfectior alia: I s t a i n s t a n t i a non valet. Si enim poncretur quod duac pcrsonae essent distinctae realiter et neutra esset de essentia alterius, nec etiam aliqua una res simplex et indistincta esset illae personae realiter, argumentum esset efficax ad probandum duos 1 cum] est G modo om. EZ essentia2] esse D est om. G 2 Secunda] conclusio add. F 3 realitcr2J nec add. D, om. E 4 a om. F 5 prius] in add. D ;: distinctione om. H ideo] igitur G pertranseo] transit H 7 divina om. Z 8 realiterl] aliter ABCH 10 Si] et H et] ve! G 11 Quia] igitur E 12 quod] quia G 13 eritl) et AG, est Z Igitur ... Deus2 om. D 14 illarum ... est om. E ··alia] animalia A 15 illarum] rerum add. H est] cri t Z de om. Z 19 duo om. E 20 quia] quod H alia] etc. add. Z 23 etiam om. E simplex] simpliciter F indistincta] indistinctae D esset] essentE , illae om. H l
364ss.).
Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 11 (ed. cit., II, 2 Le. quod proprietas vel rclatio non differt realiter ab essentia.
0CKHAM, OPEliA THEOL. IV
27
418
LIBER I DIST. 33 Q. UNICA
deos per distinctionem duarum personarum. Nam tunc duae personae essent sicut duo homines vel duo animalia et tantum distinguerentur inter se. Sed non est ita, quia una essentia simplex et indistincta est ambae illae personae. Ideo argumentum de duabus personis non valet. Sed in proposito, ista essentia et ista relatio s ita distinguerentur realiter quod nulla una res indistincta esset illae duae res distinctae. Praeterea, quandocumque aliquid componitur vel constituitur ex pluribus realiter distinctis, neutrum illorum de illo praedicatur nisi tantum denominative. Sicut quia homo componitur ex cor- 10 pore et anima, ideo neutra istarum est vera 'homo est anima', 'homo est corpus', - accipiendo corpus pro altera parte compositi -, sed denominative utrumque praedicatur. Haec enim est vera 'homo est animatus' et similiter ista 'homo est corporeus'. Igitur si divina essentia et relatio in Deo realiter distinguerentur, 1s persona divina non esset Deus nec deitas, sed tantum esset praedicatio denominativa. Praeterea, si essentia et relatio distinguerentur realiter, haec esset simpliciter falsa 'Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt unus Deus'. Quia quaero: pro quo stat ibi 'Deus' ? Aut supponi t ibi pro persona, aut pro divina essentia, aut pro relatione et proprierate. Non pro persona, quia tunc esset falsa, sicut haec est falsa 'Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt una persona'. Si pro divina essentia, adhuc esset falsa, quia haec est falsa secundum i sta m o p i n i o n e m 1 'Pater est essentia'. Igitur similiter esset falsa 25 1 duarum om. E 2 tantum] tamen D distinguerentur] differentur G 3 quia] quod DH 4 est om. C illae] duae add. E, om. Z 5 relatio] ratio D 6 rea! iter om. F indistincta] distincta D 7 illae om. H 9 realiter om. H illo] alio E l O Sicut] nisi G homo om. H 11 estl sic Z, om. cet. codd. vera sic EZ, om. cet. codd. 12 accipiendo corpusl om. E compositi] est vera add. CF 13 enim om. E 14 et similiter om. F ista om. DF corporeus] corpus A 15 divina] aliqua C realiter om. DE 16 persona divina om. E 19 simpliciter om. H sunt om. H 20 ibil) ly add. F 21 aut2] aliqua G proprietate] et add. DG 22 sicut] enim F sicut... falsa2 om. (hom.) D 23 Si) sed A 24-25 secundum ... opinionem] quia illa opinio D 25 esset] est F l
Scotus, Ordinatio, I, d. 2, p. 2, qq. 1-4, nn. 388ss. (ed. Vaticana II,
UTRUM PROPRlETAS SIT TAM ESSENTIA QUAM PERSONA
419
ista 'Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt una essentia'. Si supponat pro relatione, patet etiam quod hacc est falsa quia nulla una proprietas est Pater et Filius et Spiritus Sanctus. Igitur omni modo esset hacc falsa 'Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt unus s Deus, unus dominus, unus omnipotens' et sic de aliis, cuius oppositum expresse dicitur in symbolo A t h a n a s i i l, quia « Dcus Pater, Deus Filius, Deus Spiritus Sanctus, et tamen non tres dii sed unus est Deus »; et sic de aliis. E t s i d i c a t u r quod quamvis non sint proprie unus 10 Deus, tamen non sunt tres dii, et hoc intendit A t h a n a s i u s, c o n t r a: quando aliquid de multis praedicatur divisim, necessario de illis simul sumptis praedicatur, vel in numero singulari v el in numero plurali. Sed haec est vera 'Pater est Deus', et similiter Filius, et similiter Spiritus Sanctus est Deus. Igitur neces15 sario Pater et Filius et Spiritus Sanctus, vel sunt unus Deus, vel sunt tres dii. Et non sunt unus Deus secundum istam opinionem 2 , igitur ista opinio habet concedere quod sunt tres dii. C o n f i r m a t u r, quia non possunt dici Pater et Filius et Spiritus Sanctus unus Deus, nisi proptcr idcn6tatem essentiae di20 vinac in cis. Sed hoc non sufficit, quia quantumcumque in diversis compositis sit eadcm materia secundum numerum, numquam proptcr hoc possunt dici unum compositum, etiamsi cadem essct simul sub diversis compositis, adhuc non dicerentur unum com3 omni] cum A 2 falsa] Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt unus Deus add. F 4 haec om. DH falsa] quod add. D Pater. .. falsa om. B lgitur ... Sanctus om. (hom.) G 6 expresse om. D Athanasii] 5 unusl dominus om. E et ... aliis om. D sunt] sint D 10 Atha9 non otn. H .. sint] sit D, otn. AH proprie om. H Anastasius E quia] quod AH et om. H 13 in numero om. FZ 11 quando om. ABCEGH nasius] Anastasius E 16 sunti om. DH Et] sed H 15 vell om. D 14 Filius] est Deus add. Z est om. E 20 non otn. E;; quantumcumque] 19 Sanctus] sunt add. B 18-19 et2 ... Sanctus om. E 22 propter hoc om. BE 21 sit] est D, om. E eadem materia om. E quandocumque BEF dicerentur] diceretur BG 23 simul] similiter C
349s.); videsis ctiam Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 11 (ed. cit., II, l Symbolum Pseudo-Athanasianum 'Quicumquc' (ed. H. Den363s.). 2 Supra, lin. 3-6. zinger - A. Schonmetzer, ed. 33, n. 75, p. 41).
420
LIBER I DIST. 33 Q. UNICA
positum. Igitur eodem modo in proposito, propter identitatem essentiae non possent tres personae dici unus Deus. Praeterea, quandocumque in aliquo concurrunt distincta realiter, si faciant per se unum, necessario illud erit compositum. Igitur si essentia et relatio realiter distinguuntur, persona- cum non s sit unum per accidens sed per se - erit composita. E t s i d i c a t u r quod essentia non componit cum relatione propter suam infinitatem, h o c n o n v a l e t quia eadem ratione et acque faciliter dicam quod materia non componit propter suam minimam entitatem. 10 Ex praedictis sequitur quod proprietas vel relatio est realiter persona, quae est s e c u n d a p a r s 1 conclusionis secundae. Hoc patet quia quando aliquid est realiter omne constituens aliquod constitutum, necessario est realiter illud constitutum. Sed ostensum est 2 quod relatio est realiter divina essentia. Et mani- 1s festum est quod ipsa est eadem sibi ipsi realiter. Igitur est realiter ipsa persona constituta, quia omne constituens vel est realiter essentia divina vel relatio sive proprietas constitutiva. [AD
ARGUMENTA PRINCIPALIA)
Ad primum principale 3 patet alibi 4 quod illa maior est falsa nisi sint idem realiter et formaliter. Non sic autem est de essentia et proprietate sive relatione. Sed hoc est speciale in divinis, sicut est ibi speciale quod una res simplex et indistincta est tres res. personae om. G 3 aliquo J uno E 2 possent J possunt BCE 4 faciant] facient D, faciunt FZ illud J idem D eri t J est E 5 realiter om. Z , distinguuntur] distinguunt F 9 et om. D componit] componitur E, cum forma add. Z 10 minimam om. H 13 Hoc] haec AB omne] inest D 14 realiter om. D 15 divina om. E 16 realiterl om. F 17 realiter] ipsa add. Z 20 quod] quia E 22 si ve J seu F · est om. H 23 ibi om. ABC resZ om. A 1 modo om. G
3-4 realiter J realia D
l Le. quod proprietas vel relatio non differt realiter a persona; cf. supra, p. 417, lin. 2-4. 2 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 11 (ed. cit. II, 363s.). 3 Supra, p. 416, lin. 9-12. 4 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 11 (cd. cit. II, 364ss. et 368-376).
20
421
UTRUM PERSONA SIT REALITER DIVINA ESSENTIA
Ad secundum 1 quod in divinis constituens et constitutum sunt idem realiter et numquam alibi. Ad probationem patct per dieta in praecedenti distinctione 2, ubi d i c tu m es t quomodo idem potest referri ad se realiter, quia in proposito hoc non est s aliud quam dicere quod paternitas realiter constituit Patrem et quod paternitas realiter est Pater.
[DISTINCTIO TRIGESIMA QUARTA QUAESTIO UNICA UTRUM PERSONA SIT REAIITER DIVINA ESSENTIA
10
1s
J
Circa distinctionem trigcsimam quartam quaero utrum persona sit realiter divina essentia. Quod non: Quia si sic, multiplicata persona multiplicarctur cssentia, quod est manifeste falsum, igitur etc. A d o p p o s i t u m c s t M a g i s t e r 3 in littera. [R.ESPONSIO AUCTORIS]
Ad istam quaestionem patet rcsponsio ex praecedenti quaestione 4, quia quando constituentia sunt idem realiter intcr se, -----------------------_ 2 dieta] praedicta EZ 4 potcst om. E 5 quam] quod F 18 quia] quod F constituentia] constitutiva C, constituta H
Supra, p. 416, lin. 13-17. 2 Potius, d. 31, q. un. (pp. 399ss.). Petrus Lombardus, Sent., I, d. 34, c. 1 (ed. Grottaferrata 1971, 246-250). Supra, d. 33, q. un. (p. 420, lin. 11-18). l
3 4
13 si om. Z
422
LIBER I DIST. 34 Q. UNICA
necessario constitutum est idem realiter cum utroque constituente. Sed paternitas et essentia divina sunt idem realiter sicut o s t e ns u m e s t 1• Igitur Pater est idem realiter tam essentiae quam paternitati. Maior patet, quia sicut ex distinctione reali constituentium contingit inferre distinctionem realem constituti ad s utrumque constituens 2 , ita ex identitate constituentium contingit inferre identitatem constituti cum utroque constituente. Praeterea, ostensum est 3 quod paternitas est eadem realiter cum persona; igitur eadem ratione essentia est eadem realiter cum persona. [An
ARGUMENTUM PRINCIPALE)
10
Ad argumentum principale 4 dico quod quia essentia et persona non sunt idem omni modo quo essentia est eadem sibi ipsi, ideo potest persona multiplicari, non multiplicata essentia. Sed hoc est singulare in Deo, et nusquam alibi est ponendum. [ 0BIECTIO CONTRA OPINIONEM AUCTORIS]
15
Sed a r g u i t u r c o n t r a p r a e d i c t a, quia a l i b i 5 dicitur quod sapientia divina et bonitas divina non distinguuntur ------1 necessario om. D cum utroque sic G, Cambr. 1')1, Pad. Anto11., Pad. l..,'niv., Vat. 2088, utrique EZ, Paris 15,904 constituente sic G, Cambr. 101, Pad. l..,'niv., illorum Pad. Anton., constituentium EZ 1-3 idem ... est2 om. (hom.) ABCDFH 2 Sed] in proposito add. EZ patemitas sic GZ, Cambr. 101, Giessa, Pad. Anton., Pad. Univ., Paris 15,904, Pater E divina sic G, Cambr. 101, Pad. Anton., Pad. l'niv., om. EZ 2-3 sunt ... est! sic G, Cambr. 101, Pad. Anto11., Pad. U'liv., Vat., sic se habent quod utrumque est realiter idem alteri EZ 3 Patcr est2] persona divina (om. Z) quac est ex eis quid constitutum est E essentiae] exsistcnte H 4 si eu t om. H 5-7 ad ... constituti om. (hom.) B 6 constituentium] constitutionem H 7 constituente] constituenti D 12 eadem] idem G 13 non om. Z essentia] esse H 14 in Deo om. E 16 Sed] si B 17 divinai om. E · et ... divin:12 om. (hom.) G l Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 11 (ed. cit. II, 364s.); etiam supra, d. 27, q. 1 (p. 194). 2 Cf. supra, d. 33, q. un. (p. 421, lin. 1-2). 3 Supra, d. 33, q. un. (p. 420, lin. 11-18). 4 Supra, p. 421, !in. 13-14. 5 Guillelmus de Ockham, Scriptllm in I Smt., d. 2, q. 1 (ed. cit. II, 17-20).
UTRUM PERSONA SIT REALITER DIVINA ESSENTIA
5
10
15
20
423
formaliter, igitur eadem ratione essentia et paternitas non distinguuntur formaliter; nec aliter consequenter dicitur. Sed dicentes 1 quod attributa distinguuntur rationc, sicut paternitas et essentia secundum e o s distinguuntur ratione, dicunt magis consequenter: Circa solutionem i s t i u s o b i e c t i o n i s non oportet immorari, quia a l i b i d i c t u m e s t 2 quod essentia et paternitas non sunt idem formaliter; sed alia ratio est quam quarc sapientia et essentia non sunt idem formaliter. Nec valet 'negatur de istis et conceditur de illis, igitur non dicitur consequenter quia unum non sequitur ad aliud'. Sic enim isti dicentes quod attributa distinguuntur formaliter et quod patcrnitas et generatio non distinguuntur formaliter, non dicerent consequenter. Similiter, per istam rationem non dicerent consequenter, nisi dicerent quod principium producendi in Deo vermem et muscam distinguantur formalitcr, sicut dicunt quod principium producendi Verbum et Spiritum Sanctum distinguuntur. Et multa alia absurdissima sequerentur contra omnes homines rationales, si omne illud quod ponitur de uno debet poni de alio. Dicam enim quod quia in Deo natura divina est tres personae, ideo in crcaturis una natura numero est tres personae. Et si dicas quod non est simile 1 et add. G 2 realiter E consequenter] FZ Sed] quod D 3-4 et essentia om. H 4 consequenter] conven.ienter FZ 7 quia om. AB 8 est om. C quam] haec add. C 9 idem] eaedem E valet om. C 10 del istis om. H consequenter] 11 sequitur] dicitur D Si c] substantia H 13 formaliter om. E non] conveni enter FZ nec D .. dicerent] dicerentur ABCH consequenter] convenienter FZ 14 conscquenter] 15 in Deo om. Z vermem] verum D, et verum est, est G et muscam] convenienter FZ est et nusquam D 15-16 in ... producendi om. (hom.) C 16 distinguantur] distinguuntur DE 17 Verbum om. E 18 omnes om. E si] sed D 19 de uno om. G Dicam] dico G en.im] ergo DG quod2 om. FG 21 numero] minor D est! 0111. G dicas] dicatur D
Cf. Guillelmus de Ockham, Scriptmn in I Sent., d. 2, q. 2 et auctoritatcs ibi allcgatac (ed. cit. II, SOss.). 2 Guilldmus dc Ockham, Scriptllm in I Sent., d. 2, q. 11 (cd. cit. II, 364s.). 1
424
LIBER I DIST. 35 Q. I
in Deo et in creaturis, ita dico ego quod non est simile de paternitate et essentia et de essentia et sapientia, et hoc p r i u s o s t e ns u m est suffi.cienter 1•
[DISTINCTIO TRIGESIMA QUINTA QUAESTIO I
5
UTRUM IN DEO SIT SCIENTIA EX NATURA REI)
Circa distinctionem trigesimam quintam quaero primo utrum m Deo sit scientia ex natura rei. Quod non: Quia scientia est effectus demonstrationis; sed nihil in Deo est effectus cuiuscumque; igitur in Deo non est scientia. Sccundo, quia in Deo nullus est habitus; scd omnis scientia est habitus quidam; igitur etc. Maior patet, quia omnis habitus respicit aliquem actum nobiliorcm se; sed nihil est nobilius quocumque quod est in Dco; igitur nullus habitus est in Deo. Tertio, quia secundum P h i l oso p h u m, V Metaphysicae 2 , scientia realiter refertur ad scibile; sed nihil tale in Deo realiter refertur; igitur etc. A d opposi tu m: Intellectus est in Deo ex natura rei; sed omnis intellectus vel 1 in2 om. G ita] sic G nullus] non D cumque J quodcumque G quod add. Z 20 in Deo] om. E
.. dico] dicam E ego] eo A, om. D 2 et3 om. AD 12 quia 14 aliquem] hominem A, oportet H est om. H 14-15 quc:r 16 qui a J quod BD 17 rea liter J qui a E tale] est Z Deo] intentio D rei] et add. Z sed] quh EF
Ibidem, d. 2, q. 1 et q. 11 (cd. cit. II, pp. 17s. et pp. 364s.). stot., Metaph., V, c. 15, t. 20 (1020b 30-32). l
2
Ari-
10
15
20
425
UTRUM IN DEO SIT SCIENTIA EX NATURA REI
est actu sciens vel potest esse sciens; sed intellectus divinus non est in potentia, ergo est actu sciens; igitur etc. [OPINIO THOMAE AQUINATIS]
5
10
Ad quaestionem dicitur quod sic, quia 1 « cognoscentia a non cognoscentibus in hoc distinguuntur quod non cognoscens nihil habet nisi suam formam tantum; sed cognoscens natum est ha bere formam alterius rei, nam species rei in cognoscente etc. Natura autem rei non cognoscentis est magis arctata et limitata. Sed coarctatio non est nisi per materiam. Igitur immaterialitas rei est ratio quod est cognosc1t1va. Sed Deus est in summo immatcrialis; igitur etc. •. [CoNTRA OPINIONEM THOMAE]
15
Quamvis conclusio sit vera secundum bonum intellectum, tamen ista ratio est insufficiens. Primo, quia prima prqpositio 2 quam accipit est falsa, quia non est magis de ratione non cognosccntis non habcrc aliud quam suam formam quam de rationc cognoscentis, nam ita potcst non cognoscens rccipere aliquid ab alio sicut potest cognoscens. E t s i d i c a s quod non cognoscens non rcc1p1t speciem rei sed cognoscens recipit speciem rei, h o c n o n v a l e t quia ------------ - - - -
1 est] in add. AB sciensl om. E 2 estZ] in add. D igitur etc. om. Z 4 cognoscentia] cognoscibile C 5 in hoc om. H distinguuntur] distinguitur CG quod] quia E non] est G cognoscens] cognoscibile C, sed corr. O nihil] ut G 7 nam ... in om. D 9 immaterialitas] si materialitas D 10 quod estl nam ... rei2 om. (hom.) EZ etc. om. G om. E cognoscitiva] incognita immaterialitas est causa quod res est cognitiva D in summo] su m me F 10-11 immaterialis] essentialis CH 11 igitur om. E etc. om. D 13 si t J est Z 14 ratio] non add. C 15 estZ] sunt H 16 aliud] aliquid F suam om. (lac.) A 19-20 rccipit ... recipit] respiciL. respicit D U! potest om. Z 17 nam 0111. AB ita om. E
20 sed ... reiZ om. (hom.) CFGZ rciZ] resA
Aquinas, Sttmma theol., I, q. 14, a. 1 Resp. S-6.
2
Supra, !in.
426
LIBER I DIST. 35 Q. I
si per 'speciem' intelligis aliud quam cognitionem, non plus recipit cognoscens speciem rei quam non cognoscens. Tum quia, sicut a l i a s o s t c n d e t u r 1, talis species non est ponenda. Tum quia, secundum i sto s 2 , ctiam medium recipit speciem rei. Si autcm per 'speciem' intelligis cognitionem, hoc est peterc s et nihil est ad propositum. S i d i c a t u r quod mcdium non rec1p1t speciem immaterialiter scd materialiter, c o n t r a: secundum istos 3, omne rcceptum est in recipiente per modum recipientis. Igitur quod species recipitur immaterialiter, hoc est quia recipicns est immate- 10 riale. Igitur ex immaterialitate rei deberet magis concludi talis receptio quam c converso, cuius tamen contrarium facit. Praeterea, Deus est maxime cognoscens et tamen non est natus habere formam cuiuscumque alterius, nec species rei est in Deo. Igitur per hoc non distinguitur cognoscens a non co- 1s gnoscente. Praeterea, quod dicit quod immaterialitas est causa quod aliquid sit cognitivum, est falsum, quia multa accidentia sunt immaterialia et tamen non sunt cognitiva. Similiter, secundum C o m m e n t a t or e m 4, forma caeli zo est immaterialis et tamcn non est cogmt1va. Similiter, dare esse materiac non impedit cogmuonem, qma numquam posset anima coniuncta - sive in statu viae sive pal intclligis] intclligeretur D aliud om. E 3 sicut] similiter G non om. B 4 quia istos] eos D 6 est om. DFZ ad 0111. AilGH 7 Si] autem add. Z non] si A speciem om. Z B-9 receptum] rcceptivum DE IO quia] quod D 11 deberet] debet E 15 distinguitur] non ndd. Z non2 om. Z 17 quod2 om. DH quod3] 18 cognitivum] cognitum A multa] infinita E 19-21 cognitiva ... cogniquare E 22 esse om. E non om. G quia] quod D 23 postiva] cognoscitiva ... cognoscitiva H set J in add. G om. Z
l Guillelmus de Ockham, Smt., Il, qq. 14-15 Q-T. 2 Thomas Aquinas, Quaest. àisp. àe veritate, q. 18, a. 1 ad 1. 3 Ibidem, Summa theol., I, q. 75, a. 5 4 De substantia orbis, c. 3 (cd. Iuntina IX, f. Sva).
427
UTRUM IN DEO SIT SCIENTIA EX NATURA DEI
triae - ita perfecte intelligcre sicut separata. Igitur nec aptitudo ad informandum impcdit. [R.ESPONSIO AUCTORIS]
5
10
15
20
Ideo dico aliter ad quaestionem quod immaterialitas non est causa quare aliquid est cognitivum, quia non video quod includat contradictionem aliquam formam, nullius alterius formae substantialis receptivam nec potentem informare materiam, posse fieri a Deo, illo modo quo ponit C o m m e n t a t o r 1 quod in caelo non est materia, quia ipse ponit quod non est aliquod compositum ex materia et forma substantiali. Et tamen possibile esset talem formam simpliciter esse non cognitivam. Nec potest aliqua ratio generalis dari quare aliquid est cognitivum, sed ex natura rei habet quod sit cognitivum vel quod non sit cognitivum. Ideo primo videndum est an in Deo si t scientia; secundo an possit aliquo modo a priori probari; tertio quomodo scientia se habet ad divinam essentiam. Circa p r i m u m dico quod scientia uno modo accipitur pro notitia alicuius complexi nata causari ex aliquibus praemissis, de quo dictum est i n prologo 2 • A l i o modo accipitur generaliter pro omni notitia. Primo modo non est in Deo. Se1 aptitudo] accipiendo C, materiam D 2 ad] aliquid t1dd. G, om. D informandum] informare D 5 cognitivum] cognitum ABCEFG video] vidctur Z 5-6 includat] 8 a Deo om. H concludit DZ 9 in om. CD caelo J imcllectus C, intenti o E aliquod om. Z 9-10 quia ... materia om. (hom.) E 11 esset] est H non J nisi G cognitivam J cognoscitivam ABDH, cognitum E 12 generalis] generaliter Z cognitivum] cognoscitivum ABD, cogn.itum EFGH 12-13 sed ... cognitivuml om. (/1om.) H 12-14 sed ... cognitivum om. (hom.) D 13 rei] res G cognitivuml] cognoscitivum AB, cognitum G 13-14 cognitivuml] cognoscitivum BZ, cognitum AG 15 sit] est H anl] in Deo t1dd. D 17 essentiam J essentialiter A 19 causari J causare B aliquibus] qui21 modo om. Z bus G 1 Averroes, De substantia orbis, c. 3 (cd. Irmtina IX, f. Sva). lclmus de Ockham, Scriptum in I Sent., Pro!., q. 2 (cd. cit. I, 87s.).
2
Guil-
428
LIBER I DIST. 35 Q. I
cundo modo est in Deo quia, sccundum S a n c t o s c t p h il o s o p h o s, Deus vere est intelligens et cognosccns. Circa s e c u n d u m 1 dico quod demonstratio a priori accipitur multipliciter, scilicet largissime, et sic potest aliquo modo concedi quod potest probari a priori. Quia quandocumque argui- s tur ab una propositionc ad aliam formali conscquentia, - et c converso non est consequentia formalis -, ibi potcst esse aliquo modo probatio a priori. Sed haec est bona consequentia et formalis 'Deus est summum cns, igitur est intelligens, sciens et cognoscens', et non sequitur e converso. Igitur cum propositiones 10 sint simpliciter verae et necessariae, aliquo modo est demonstratio a priori. Tamen si intellectus posset componere scientiam quae est in Deo cum Deo, nullo modo esset talis probatio a priori. Non tamen est intelligendum quod aliquid sit ratio et causa quare 15 Deus sit sciens, quia nullam causam habet. Sed tantum denotatur quod hacc propositio 'Deus est summum bonum' sit aliquo modo prior ista 'Deus est intelligcns', pro quanto hic pracdicatur convertibile dc convertibili; non autem in secunda propositionc. Circa t c r t i u m 2 dico quod scientia quac Dcus est, reali- 20 ter est ex natura rei divina csscntia et nullo modo per considerationcm intcllectus, quia negotiatio intcllectus non plus facit quod Deus sit sciens quam quod Deus sit essentia vel Deus. Nec etiam scientia distinguitur formalitcr a divina essentia, scd est tanta et omni identitatc eadem divinae csscntiae qua essentia est eadem 25 -------- - - - - - - - - -
3 a priori om. F 5 a priori om. E Qui a l quod G 6 ab l prima add. G 8 priori om. (lac.) A hacc] hic CEF 9 summum] summe A !l sint] sunt Z verae sic DF, Cambr. 101, 0111. cct. codd. et om. EZ necessariJe l necessario G 13 componcre] comparare E 14 cum Deo2 0111. (hom.) E probatio] praedicatio ABC 15 quod] quia H aliquid] aliqua C ratio] r<."Sj>ectus A 16 sit] est F denotatur] denominatur E 21 est] et add. Z, 0111. E 22 negotiatio l consideratio Z 23 quod om. F essentia] scientia DE 23-24 ve!... essentia om. E 24 scientia om. F est om. D
l
Supra, p. 427, !in. 15-16.
2
Supra, p. 427, !in. 16-17.
UTRUM IN DEO SIT SCIENTIA EX NATURA REI
429
divinae essentiae,- et hoc propter dieta superius in s e c un d a distinctionc 1• (!NSTANTIAE CONTRA SOLUTIONEM)
5
10
15
Sed contra hoc potcst argui: quia proprie dicimus de Deo 'Dcus est substantia intellectualis', igitur intellectus non praedicatur de Deo in quid, sed magis praedicatur de Deo per modum differentiae, et per consequens intellectus non est omni modo idem cum essentia, et per consequens multo fortius nec scientia. Praeterea, quemcumque 2 ordinem haberent aliqua si essent distincta realiter, eundem ordinem habent ubi non sunt distincta realiter sed sunt ibi vere per identitatem, sed si scientia et intellectus distinguerentur realiter in Deo, intellectus esset proximior; igitur ctiam modo, secundum rationem, intellectus est proximior quam scientia, et per conscquens scientia non est omni modo eadem cum essentia. (RESPONSI O AUCTORIS AD INSTANTIAS)
Ad p r i m u m 3 istorum dico quod nec scientia nec intellectus ncc aliquid tale de Deo praedicatur per modum differentiae ncc denominative nisi forte quantum ad voccm. Sed semper per tales praedicationes debct 'essentialis et in quid' intelligi. Et ideo ----------
l divinae esscntiae l si bi F dieta otn. D 4 quia l quod GZ ." dicimus l dicitur Z 5 est om. E intcllectualis l intelligibilis E igitur l sed Z 7 est l idem add. G 7-8 intellcctus ... consequens om. (hom.) C 8 essemial divina add. E sciential essentia Z 9 haberentl habent C 10 cundeml respondendum AB, sed corr. B2 , habentl habebunt F, haberent Z 11 si om. E 12 distinguerenturl diffcrcnt F 15 esscntial eadem D 17 dico om. A 19 quantum l quam A semper om. H per l propter H, om. CDE 20 debct l debent E, oportet Z et om. H I Guillclmus de Ockham, Scriptwn in I Sent., d. 2, q. l (ed. cit. II, 17s.). Scotus, Quodl., q. 6, n. 20 (ed. Wadding XII, 157); Reportatio Paris., Pro!., q. l, a. 4, n. 43 (ed. Wadding XI, 12). 3 Supra, !in. 4-8.
2
430
LIBER I DIST. 35 Q. I
per istam 'Deus est intellectualis' debet intelligi ista 'Deus est intellectus'. Et eodcm modo per istam 'Deus est substantia intellectualis' debet ista intelligi 'Deus est substantia quae est intellectus', sicut dicimus quod 'est creatura salis' 1, hoc est, 'creatura quae est sal'. Et ita talis constructio intransitiva debet per omnes tales intelligi. E t s i d i c a t u r quod eadem ratione posset dici quod Deus est intellectus voluntatis quia Deus est intellectus qui est voluntas, et quod Sortes est animai humanum quia Sortes est animai quod est homo, et tunc posset dici quod albedo est qua- 10 litas colorata quia est qualitas quae est color, et multa absurda deberent concedi: Re s p o n d e o quod multa ex vi utentium conceduntur, et tamen consimilia in aliis terminis non conceduntur. Sicut conceditur quod hic est constructio intransitiva 'creatura salis', hoc 1s est 'creatura quae est sal' et talia, et tamen ista 'Sortes est creatura hominis' non conceditur. Et ita de multis est quod ex usu utentium, propter aliquam commoditatem vel necessitatcm, conceditur aliqua determinata constructio inter aliquos terminos, et tamen intcr alios terminos conformiter se habentes non conceditur x constructio consimilis. Unde dicimus quod aliquis habet nigrum 1 Deusl] dominus G 1-3 intellig:i... debet om. (hom.) F 2-3 Et ... intellectus om. intellectualis... substantia om. (hom.) C 4 quod] haec add. Z . est! creatura!] natura D salis] sal ABD, substantialis C hoc] id Z estZJ est add. F, est haec add. Z creatura2] natura D 5 sal] salis AIJGZ, substantialis CD ita talis] ista E constructio J instructio G intransitiva] transitoria E !l-10 Deusl ... quodZ om. (hom.) D 10 tunc] sic E est om. A 11 quia] qua D est2 om. E 13 vi om. E 15 hic] haec ABDE intransitiva] hoc est add. H 15-16 creatura... talia J homo est natura substantialis, hoc est, homo est natura quae est 16 creatura! om. G ta!ia] cetera E creatura2] natura D 17 est] aliis substantialis D 17-18 utentium] et E · quod] hoc E, quia F, om. Z, est add. E usu]loquentium ve! add. E quod add. Z 19-20 tamen] tantum A, om. G et ... terminos om. (hom.) D 20 habentcs] et add. D 21 constructio consimilis om. E aliquis] aliquid E (hom.) D
I Hoc exemplum sumitur ex ritu aquae benedicendae: c Exorcizo te, creatura salis... •; cf. The Roman Ritual. Vol. III. The Blessings, ed. P. T. Weller (Milwaukee 1946, 8).
UTRUM IN DEO SIT SCIENTIA EX NATURA REI
431
colorem et album colorem, similiter quod aliquid habet amarum saporem et aliquid habet dulcem saporem. Et tamen quod aliquis habct habitum scientem vel habitum ignorantem non dicimus; et tamen scientia est per se inferius ad habitum, sicut nigredo et s albedo ad colorem, amaritudo et dulcedo ad saporem. Similiter dicimus quod iste habet habitum scientiae vel habitum erroris, et tamen quod aliquid habeat colorem albedinis vel nigredinis non dicimus. Et ita est de multis talibus quod aliqua constructio conceditur inter aliqua et tamen inter alia consimilia non conceiO ditur. Nec est hic aliqua causa quaercnda nisi voluntas utentium, tamen aliquando et frequentcr ex aliqua commoditate vel necessitate moventur. Quae tamen sit illa in diversis exemplis, non est discutiendum. Et ita est in proposito quod concedimus quod Deus est sub15 stantia intellectualis vel vitalis vel sapiens vel cognoscens vel volcns etc., hoc est, substantia quae est intellectus, vita, sapientia, cognitio, volitio. Et tamen quod homo sit animai humanum non conccdimus. Et similitcr dicimus quod Deus est sapiens, et tamen quod Sortes est humanus non conceditur nisi aequivo20 cando dc 'humano'. Ad s e c u n d u m 1 dico quod ista propositio universaliter accepta est falsa. Immo dico quod in creaturis est universaliter falsa, quia ex hoc ipso quod ponuntur idem rcaliter, nullum ordi1 aliquid] aliquis E amarum] malum H 1-3 amarum ... habet om. (hom.) G 2 aliquis] aliquid E 3 habet] habeat Z 5 colorcm] et add. FZ amaritudo ... saporem om. E 6 erroris] errorum D 7 aliquid] aliquis BDEF ::ve!] et D 8 est om. G 9 consimilia] sirnilia D 10 quaerenda] concedenda G utentium] et add. DE 11 aliquando] alii Z 12 moventur] moveretur A, innoventur C, conceditur F Quae] igirur D . sit] sunt ABH non om. F 13 discutiendum] negandum D 14 Et] esse D, etiam add. A , est! om. DF .! in om. Z quodl) quia D, om. F 15 ve!!) et H ,: cognoscens om. E ' vel4 om. ABCDEHZ 17 voli ti o] bona A 18 Et l otn. Z . sirniliter J etiam add. Z 19 conceditur] concedimus Z . nisi] ibi C 19-20 aequivocando] aequivoce loquendo Z 21 dico] conceditur D 22 Immo] ideo E est2 om. D univcrsaliter om. (lac.) A 23 falsa] vera G quia] quod E ·· hoc om. A l
Supra, p. 429, lin. 9-15.
432
LIBER I DIST. 35 Q. I
nem imaginabilem habent, nec secundum rem nec secundum rationem. In Deo etiam falsa est, quia certe cssentia divina et essentia divina, si distinguerentur realiter, haberent ordinem; et tamen essentia et essentia nullum ordinem habent inter se. Similiter dico quod essentia et intellectus et scientia, quae s sunt realiter Deus, nullum ordinem habent, quantumcumque haberent ordinem si distinguerentur realiter. Tamen inter ista nomina potest aliquis ordo poni, quamvis non omnis talis qualis esset inter illas res realiter distinctas. Sed de ordine istorum nominum, vel etiam conceptuum correspondentium, nihil ad propo- 10 situm, quia nec conceptus illi nec nomina sunt idem realiter, nec sunt in Deo. [An
ARGUMENTA PRINCIPALIA)
Ad primum principale 1 dico quod illa scientia quae est effectus demonstrationis vel etiam quae potest esse effectus demonstrationis, non est in Deo. Et ideo scientia illa quae est in Deo et quae est effectus demonstrationis vel etiam quae potest esse, est alterius et alterius rationis, quamvis in aliquo conceptu possint univocari. V erumtamen, quantum ad distinctum et propriissimum modum loquendi, magis debcret dici quod scientia est Deus vel divina essentia quam quod est in Deo vel in divina cssentia. Nisi forte dicatur esse in Deo, hoc est, in persona divina quo modo ---
----------------------
1 imaginabilem om. Z 2 etiam] autem EFGZ divina om. D 2-3 et ...•divina om. (hom.) A 3 si 4 cssential] divina add. G : essentia2J esse E
quia] quod G certe] si D, om. E G distinguercntur] different F
0111.
5 et! om. E
et2 scicntia om. D
6-7 habc-
rent] habeant F 7 realiter] et add. E ista om. H 7-8 nomina om. D 'J res om. DE nominum 0111. E 10 etiam om. B conceptuum] constituentium D 11 quia] etiam D 14 illa om. E 15 quae om. G 15-16 vel... demonstrationis om. realirer om. G (lwm.) C 16 ideo] ita G 17 etiam om. D 18 est] esset D 19 possint] possit D, possunt GZ 20 distinctum] istum conceptum D et] ad add. B propriissimum] proprium E 22 quod 0111. D est om. Z 23 dicatur J dicam G
I
Supra, p. 424, !in. 10-11.
1s
20
433
UTRUM DEUS INTELLIGAT OMNIA ALIA A SE DISTINCTE
5
10
15
dicimus divinam essentiam esse in persona divina. Sed strictissime loquendo, sicut non ita bene dicitur quod essentia divina est in essentia divina, ita non aeque bene dicitur quod scientia est in essentia divina. Ad s e c u n d u m 1 dico quod vocando praecise 'habitum', illud quod respicit actum aliquem aliquo modo distinctum, sic divina scientia - hoc est, scientia quae est Deus vel deitas non est habitus. Vocando autem 'habitum' unum commune ad omnem scientiam et cognitionem, sic potest dici quod divina scientia est habitus quidam, tamen illud non esset propriissime dictum. Et ideo melius est dicere quod non omnis scientia est habitus; tamen non est difficultas hic nisi de nomine tantum. Ad tertium 2 patet per frequenter dieta quod non est inconveniens apud P h i l oso p h u m dicere quod scibile refertur realiter ad scientiam et e converso, quamvis scibile et scientia sint idem realiter, illo modo quo dicitur quod una albedo realiter refertur ad aliam.
(QUAESTIO II UTRUM DEUS INTELIIGAT OMNIA ALIA A SE DISTINCTE]
20
Secundo quaero utrum Deus intelligat omnia alia a se distincte. Q u o d no n: Quia unius intellectionis est unum per se obiectum; sed in1 in sic. E, om. cet. codd. 2 sicut] sed G ita om. Z " dicitur] dicimus H , divina] non add. E 3 in! om. G ita] quod add. G non] nec D, est add. C ,: aeque om. Z 1: dicitur om. ABCDGH scientia] essentia G in2 om. Z 6 respicit] recirit Z . distinctum] distinguuntur H , sic] sicut DH 7 sciential] essenòa BCD , hoc ... scientia2 om. (l1om.) D .. Deus om. E deitas] divinitas F 9 et] ad add. D 10 quidam] quia D . esset] est DZ 12 nisi] 20 Deus om. D 15 scientiam] Sortem A non A tantum om. A
l
Supra, p. 424, lin. 12-15.
OCXHAM, OPERA TlmoL IV
2
Supra, p. 424, lin. 16-18. 28
434
LIBER l DIST. 35 Q. Il
tellcctio divina est una intellcctio; igitur ipsius est unum obiectum. Scd alia a Deo sunt multa, igitur etc. Praeterea, nihil apprehcnditur ab aliqua potentia nisi quod continetur sub eius obiccto adacquato; sed obiectum adaequatum intellectus divini est divina essentia, et nihil aliud a Deo continetur s per se sub divina essentia tamquam sub communi per praedicationem; igitur nihil aliud a Deo ab intellectu divino apprehenditur. Praeterea, omnis cognitio fit per assimilationem cognoscentis ad cognitum; sed Deus non assimilatur alicui alteri a se; igitur etc. Ad oppositum: 10 1 In Psalmo dicitur : qui intelligit omnia opera eorum, igitur eadem ratione omnia intelligit. (STATUS QUAESTIONIS)
Circa istam quaestionem primo vidcndum est utrum per rationem naturalem possit ostendi quod Deus intelligit omnia alia a se; secundo an hoc secundum veritatem fidci sit tenendum; tertio quid est primum obiectum divini intcllectus.
ts
(0PINIO COMMENTATORIS)
Circa primum est opm1o C o m m e n t a t o r i s 2 quod non tantum non possit probari Deum intelligere alia a se, immo etiam quod nec intelligit alia a se. Et istum errorem imponit ipse 4 obiectum] verbum C 5 divini] Dei G .. aliud om. ABCDEGH 6 praedicationem] apprehenditur add. G 7 aliud om. E · ab] sub E 9 alteri om. E 11 Psal12 intelligit] alia add. Z 15 natumo] Psalmis F ' igitur] et per coruequens F, om. C ralem] aliquam E possit] posset BCFZ . intelligit] intelligat Z : alia om. Z 16 tenendum] 19 est] una add. F 20 possit] potest D n intelligendum A 17 quid] quod ABCDFGH Deum] naturali ratione D. intelligerc] omnia add. Z 21 etiam om. D quod] ipse add. D · nec] non DE Et] tamen add. F . imponit ipse] ponit ille G
l Ps. 32, 15. 2 Averroes, In Aristot. Metaph., XII, t. 51 (ed. Iw1tina VIII, ff. 157va-158rb).
20
UTRUM DEUS INTELLIGAT 0.\.iNIA ALIA A SE DISTINCTE
435
P h i l oso p h o, XII Metaphysicae 1, commento 51. Pro isto errore innuntur aliquae rationes. Prima est talis: intellectio est perfectio intelligentis; sed nihil aliud a Deo potest esse perfectio Dei, quia tunc esset Deus de se s imperfectus; igitur nihil aliud a Deo est intellectum a Deo. Secunda, quia quando intellectus intelligit aliquid aliud, sua actio non est sua substantia, et per consequens perfìcitur per suam actionem; sed Deus per nihil, quod non est sua substantia, potest perfìci; igitur actio sua est sua substantia, et per consequens non 10 intelligit aliquid aliud a se. Tertia, quia quando aliquis necessario intelligit aliud a se, suum esse necessario est per esse alterius; sed Deus non est per esse cumscumque alterius; igitur non necessario intelligit aliquid aliud a se. 1s Praeterea, omne quod intelligit aliud a se transmutatur in aliud; sed Deus est intransmutabilis; igitur etc. Praeterea, ignobilitatis est intelligere vilia, igitur cum Deus sit infìnitae nobilitatis, Deus non intelligit vilia et per consequens nec aliud a se. 20 Praeterea, secundum P h i l oso p h u m, III De anima 2 , in separatis a materia intellectus et intellectum sunt idem; sed Deus est maxime separatus a materia; igitur in eo intellectus et intellectum sunt idem; igitur non intelligit aliud a se. 3 intellectio J intellectum Z 4 aliud om. ABCDEGH de J per E 5 aliud om. ABCGH intcllectum] intcllectus E 6 intcllectus] aliquid E aliud] a se add. F 7 sua] 8 est] in add. D 9 suaZ om. Z 11 Tcrtia] tenie Z aliquis] cius F, om. ABCDGH 12 necessario om. D esse2] se C estZ om. H 13 necessario om. D quis B, aliquid EZ 15 onme om. D intelligit J aliquid add. E transmuratur] trans A, transit E, transitur H in J per D 16 aliud om. E Deus] non add. F ,, intransmurabilis] intransibilis E, transmutabilis FG, ve! add. C 18 infinirae] in fine DG 19 nec] non C, nulla EF, nihil Z ·l aliud] alia EF 20 secundum] per FZ 20-22 in ... maxime om. B 21-22 a materia ... a materia] aliquam ... aliquam C 21-23 sed ... idem om. (horn.) E 22 eo] est add. F 23 sunt om. F 22-23 intellcctum] intd!ectus G
Aristot., Metaph., XII, c. 9, t. 51 (1074b 33-35). anima, III, c. 4, t. 15 (430a 3-4). l
2
Aristot., De
436
LIBER I DIST. 35 Q. II
Praeterea, si intelligit res alias a se, aut habet de ipsis scientiam universalem aut particularem. Non universalem, quia talis est in potentia cognoscens; sed Deus nullo modo est in potentia. Nec particularem, quia particularia sunt infinita, et infinita nullo modo determinantur per scientiam, igitur nullam scientiam s habet. !sta opinio est manifeste falsa et contra auctoritatem S ac r a e S c r i p t u r a e, sicut patet in locis innumerabilibus. [OPINIO THOMAE AQUINATIS]
Aliqui tamen nituntur hoc probare per rationem. Unde arguunt a l i q u i sic l: « Quando aliquid perfecte cognoscitur, virtus eius perfecte cognoscitur. Sed virtus alicuius rei non cognoscitur perfecte, nisi cognoscatur ad quae virtus se extendit. Sed virtus divina se extendit ad omnia >>. Et Dcus perfecte cognoscit se rpsum, igitur perfecte cognoscit omnia. [CONTRA
ts
THOMAE)
Sed ista ratio propter duo est insufficiens. Primo, quia non sufficienter probatur quod qui perfecte cognoscit aliquam virtutem, perfecte cognoscit omnia ad quae illa virtus se extendit. Nam probatum est p r i u s 2 , quod illud quod est causa potest perfecte cognosci, nullo effectu cognito. Quia probatum est quod 1 intelligit Jintelligat E ipsis Jillis H 2 particularem J et add. E 4 Nec] per add. F 5 igitur] Deus add. D 10 per rationem] rationibus Z 11 aliqui om. E , Quando] quandocumque E 12 eius] est A, enim G cognoscitur!J cognoscibilis A 13 cognoscatur J cognoscantur Z, omnia add. C extendit J extendat Z 13-14 Sed ... extendic om. (hom.) C 14 ad omnia] creatura C 15 perfecte... omnia] et alia Z 18 suffi20 Naml quia Z cienter] suffiàt A probatur] probat D qui] quid C cognoscit om. E 21 nullo om. (lac.) A effectu l eius add. F est l prius add. E et infinitalj quae D
Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 14, a. 5 Resp. 2 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., Pro!., q. 9 (ed. cit. I, 241-244). l
to
20
UTRUM DEUS INTELLIGAT OMNIA ALIA A SE DISTINCTE
437
ex notitia incomplexa unius rei non habetur sufficienter notitia incomplexa alterius rei. Patet etiam de sensu quod perfecte cognoscit suum obiectum et per consequens virtutem eius, quia suum obiectum et virtus illius obiecti nullo modo differunt, et s tamen non oportet sensum cognoscere aliquid aliud ad quod se extendit illa virtus. Secundo, est insufficiens quia non est sufficienter probatum quod Deus est causa omnium, nec potest sufficienter probari, maxime quod sit causa efficiens. 10
ts
[OPrmo Scon] Aliter probant alii sic 1 : « Primum agens est per se agens, quia omni causa per accidens prior est aliqua causa per se, II Physicorum 2 ; sed omne agens per se agi t propter fine m •. « Ex hoc arguitur duplicitcr. Primo sic: omne agens naturale praecise considcratum ex necessitate et acque ageret si ad nullum fìnem ageret sicut si essct independenter agens; ergo si non agi t nisi propter fìnem, hoc est quia dependet ab agente amante fìnem; tale autem a quo dependet tota natura in agendo, non videtur esse nisi principium 3 efficiens, igitur etc. ». « Praeterca, si primum agens agit propter fìnem, aut ergo fìnis ille movet primum efficiens ut amatus actu voluntatis, aut ut tantum naturaliter amatus. Si ut amatus actu voluntatis, hal incomplexa) incompleta E 2 quod] qui E 5 non om. E seruum) non add. H aliud om. ABCEHZ ad om. G 6 extcndit om. E virtus] et add. Z 7 est2 om. E 9 quod] quia B. efficiens] sufficiens A 12 omni] omnis BEF 14 arguitur) arguo ADEG 15 consideratum) corutitutum E necessitate] necessariis G, agit add. F. nullum] omnem C, illum H 16 finem om. Z sicut) sic D si2] quod D 17 quia] quod D 18-20 dopendet... Praeterea om. A 21 primum om. Z 22 ut2 om. H 22-1 (p. 438) naturaliter ... tantum om. (hom.) G l Scotus, Ordinatio, I, d. 2, p. 1, q q. 1-2, nn. 75-81 (ed. Vaticana II, 175ss.). 2 Aristot., Physica, II, c. 5, t. 49 (196b 17-22). 3 Hic Ockham legit 'principium', sed Scotus habet 'primum'.
438
LIBER I DIST. 35 Q. II
betur propositum. Si tantum amatus naturaliter, hoc est falsum, quia non naturaliter amat alium finem a se, ut grave centrum et materia formam; tunc enim esset aliquo modo ad finem, quia inclinatus ad ipsum. Si autem tantum naturaliter amat finem qui est ipse, hoc nihil est nisi ipsum esse ipsum, hoc enim non est salvare rationem causae in ipso ». « Item, primum efficiens dirigi t effectum suum ad finem; ergo vel naturaliter dirigit, vel cognoscendo et amando finem illum. Non naturaliter, quia non cognoscens nihil dirigit nisi in virtute cognoscentis: sapientis enim est prima ordinatio, I Afe taphy.
Aristot., Afetaplr., I, c. 2, t. l (982a 17-18).
5
10
15
20
UTRUM DEUS INTELLIGAT O.MNIA ALIA A SE DISTINCTE
439
[CoNTRA OPINIONEM ScoTr]
Istae rationes sunt probabiles- praeter tertiam 1 - tamen qui vellet tenere contrarium posset respondere cis. Unde in istis rationibus supponuntur aliqua quae oporteret probare. Primum est s quod primum efiiciens est simpliciter primum ens. Secundo oporteret probare quod primum efii.ciens producit per cognitionem illius quod producit et quod cognitio sua propria non sufiicit. Verumtamen primum probat sic 2 : « Quia primum efiiciens non est univocum respectu naturarum effectarum, sed aequivolo cum; igitur est eminentius et nobilius ens. Ergo primum efiiciens est eminentissimum ». Sed ista ratio non videtur concludere sufii.cienter, quia quamvis probetur quod primum efii.ciens est nobilius omni effectu, tamen non probatur quod est nobilius omni alio ente, quia non probatur 1s sufii.cienter quod omne ens est efii.ciens vel effectus alicuius efiicientis. Unde ad primam rationem 3 dicerent ipsi: vel quod primum efii.ciens non est Deus; vel quod agi t propter fìnem. Et ideo cognoscit fìnem propter quem agit, sed non oportet quod cognoscat 20 illud quod facit. Et hoc posset confìrmari, quia si agens naturale dicitur agere propter fìnem, et tamen agens naturale nec cognoscit fìnem nec ipsum quod agit propter fìnem nec effectum quem producit, ita posset aliquis dicere quod primum efii.ciens dicitur agere propter fìnem, non quia cognoscit effectum quem producit zs sed quia cognoscit ipsum fìnem. 2 praeter tertiam om. E qui l quia A 3 in istis l multis C 4 oporteret l oportere AG, oportet CDE, rationc add. C 5-6 oporteretl oportet EF 6-7 per... producit om. (hom.) H 10 est om. Z ensl eis add. EZ Ergo om. G efficiens] ens E 12 ratio om. G 15 ens om. G 17 primuml propter E 19 quem] quod G oportet om. E· quod] non add. G 20 si] sicut EZ 21 d.icitur ... naturale mg. F2, om. (hom.) EZ nec] 23 aliquis] aliquid G 23-24 ita ... producit om. (hom.) E 25 ipsum om. E non EGHZ l Supra, p. 438, lin. 13-20. 2 Scotus, I, d. 2, p. 1, qq. 1-2, n. 69 (cd. Vaticana II, 169). 3 Supra, p. 437, lin. 14 - p. 438, lin. 6.
440
LIBER I DIST. 35 Q. II
Sed istud non est multum probabile, ideo probabilius posset dici quod ratio non sufficienter concludit, quia non sufficienter probatur quod Deus sit primum efficiens. Et eodem modo posset responderi ad secundum argumentum 1• Sed tertium argumentum 2 non valet. Quia si argumentum s concluderet, possent philosophi convinci quod oportet eos pcnere primam causam contingenter causare, quod non credo esse verum. Nec credo quod per rationem posset hoc probari quod prima causa contingenter causat. Sed de hoc p a t e b i t p oste a magis 3 • to (RJ:SPONSIO AUCTORIS)
Ideo quantum ad istum articulum dico quod nullo modo potest per rationem probari quod Deus nihil aliud a se intelligit. Secundo quod nec potest probari per rationem quod intelligit omnia alia a se. Tertio quod probabiliter potest probari quod intelligit aliud a se, quamquam contra protervientem non suffìcienter. P r i m u m 4 estendo sic: si posset probari quod Deus non intelligit aliud a se, hoc non esset nisi propter summam nobilitatem et excessum in nobilitate respectu cuiuscumque alterius. Sed per hoc non potest probari, quia non est de ratione intellectionis nec quod sit perfectior nec imperfectior nec aequalis obiecto. Igitur cum maxima nobilitate intellectionis stat ignobilitas obiecti. 1 ideo l immo F 2 sufficienterll non add. G 5 si l tertium add. E 6 possent l 8 rationeml rationes E probaril hoc add. E posset E ·: quod om. E oportetl oporteret Z ; quod2l quia AH 13 potestl posset F .. inte!ligit] intelligat Z 13-14 Deus... quod1 om. (hom.) C 14 quodl] quia H potest probaril probat D . quod1] Deus add. E intelligit] intelligat Z 15 Terrio] secundo CD quodl] quia H probabiliter] nec E potest] ponet B 16 quamquam] quod D 16-17 sufficienter] sufficit D probaril per rationem add. E 18 estendo om. D .. non om. C 1 Supra, p. 438, lin. 7-12. 2 Supra, p. 438, lin. 13-20. 4 Supra, lin. 12-13. lelmus de Ockham, Sent., II, qq. 4-5 E.
3
Guil-
1s
20
UTRUM DEUS INTELLIGAT OM.NIA ALIA A SE DISTINCTE
5
10
15
20
441
Igitur quantumcumque intellectio divina sit nobilissima, poterit esse respectu obiecti ignobilis. S i d i c a t u r quod de rationc intellectionis est dependerc a suo obiecto, sed omnis dependentia repugnat Deo, h o c n o n v a l e t quia non potest probari quod omnis intellectio dependet a suo obiecto. Non enim potest probari quod intellectio intelligentiae moventis caelum dependet a caelo, et tamen illa intelligentia movet caelum. Praeterea, in nobis non semper intellectio causatur ab obiecto, sed aliquando causatur ab obiecto. Igitur non est de rationc intellectionis vel causari vel dependerc ab obiccto. Igitur poterit esse intellectio quamvis non dependeat ab obiecto. S e c u n d u m 1 probo, quia si posset probari quod Deus intelligit ornnia alia a se, hoc maxime esset per hoc quod Deus est causa omnium aliorum. Sed per hoc non potest probari, quia numquam potest probari per rationem causalitatis quod causa cognoscat effectum aliquem nisi effectum immcdiatum. Sed non potest probari quod Dcus est causa omnium tamquam cffectuum immediatorum; igitur etc. T e r t i u m 2 patet, quia probabiliter potest estendi quod Deus est causa immediata alicuius effectus; sed Deus est intelligens illud cuius est causa immediata; igitur intelligit aliqucm effectum. Maior est probabilis quia probabile est quod aliquid sic dependeat a primo, quod posito per impossibile quod primum destrueretur, sequeretur destructio- vel mediate vel im1 sit om. D 4 obiecto] subiecto G 5 non] quando G, nec H quod] quia F !H> depcndet ... intellcctio om. (hom.) EZ 6 Non] nec D dependet] sit dependens D intelligentiae om. A 8 movet] intelligit D non] est add. G 9 sed ... obiectc2 otn. (hom.) CD obiectc2] alio F2, aliquando non add. Z 9-10 sed ... obiecto 0111. (hom.) G, alio add. B2 11 non om. H Igitur. .. obiecto om. (hom.) E 12 Secundum] secundo ADE probo] probat D quia] quod BC 15 causalitatis] causantis G quod] quia BE 16 nisi om. Z .. non] 17 quod] quia F Deus nec Z 16-18 Sed... immediatorum om. E Sed ... igitur om.D 20 Deusl est!] de eius H :: est2 om. H om.G 19 quia om. Z 21 illud 0111. Z est om. E 24 sequeretur om. G veli om. CEZ mediate om. C l
Supra, p. 440, lin. 14-15.
2
Supra, p. 440, lin. 15-17.
442
LIBER I DIST. 35 Q. Il
mediate - illius. Sed omne tale habet rationem causae respectu alterius; igitur etc. Minor etiam est probabilis, quia non est probabile quod primum efficiens non cognoscat illud quod producit; tunc enim produceret et nesciret quid producit. Sic igitur dico quod neutra pars potcst per rationem sufficientcr ostendi. Circa sccundum 1 nolo multum immorari, quia est planum quod sic, ex veritatc Sacrae Scripturac. [An
ARGUMENTA COMMENTATORIS j
Ad primam rationem 2 in oppositum dico quod ista propositio est falsa dc virtutc sermonis 'intcllcctum est perfcctio intclligentis'. Tum quia ctiam in nobis lapis non est pcrfectio hominis et tamen intclligitur ab homine. Tum quia Deus intclligit se et tamen proprie loquendo Deus non est perfectio sui ipsius, scd est idem amnibus modis cum Deo. Ideo dico quod quando intellectio causatur ab obiecto, tunc obiectum intellectum est pcrfectio intelligentis, non formaliter et proprie loqucndo, sed effective, hoc est dictu, causat pcrfectionem intelligentis, scilicet ipsam intellectioncm. Quando autem intellectio non est causata, - sicut est in Deo -, tunc vcl intellectum est ipsamct intellectio, vel est aliquid natum ab co causan. Ad secundum 3 dico quod si per actioncm intclligatur aliqua operatio, maior est simpliciter falsa ncc est probata. ----------------
----------
l rationem om. Z causae l esse Z 2 ctiam om. E 3 illud om. D 4 enim l non add. ABC quid) quod EZ produciti producerct Z 5 per rationem om. Z sufficicnter om. H 7 sicl sit ABCDFG veritate) praecise adJ. E 9 in opposituml pro errore Commentatoris Z IO est2l esse C intelligentisl intellectionis D 11 Tuml tamen ABCG etiam om. D tamen)lapis add. F, om. E 12 Tum) similiter F, om. ABCGH quia) etiam F 13 est2 om. D 14 quando) non A 16 dictu) d.ictum Z 16-17 non ... intelligentis om. (hom.) G 18 autem) ipsa add. E non om. G sicutl sed G est2 om. B in sic Z, de cet. codd. !9 intellectum] intellectio BH, intellectus D natum) notum E 21 actionem J intentionem G inrelligatur) intelligitur EZ I Supra, p. 434, lin. 16; Ockham rcspondit ad tertium articulum in scqucnti quaestionc. ::?. Supra, p. 435, !in. 3-5. 3 Supra, p. 435, !in. 6-10.
10
1s
20
UTRUM DEUS INTELLIGAT OMNIA ALIA A SE DISTINCTE
5
10
15
20
443
Ad tertium 1 dico quod maior est falsa nisi de intellectione causata ab obiecto, cuiusmodi non est intellectio divina. Ad quartum 2 dico quod maior est falsa nisi de novo intclligat aliquid aliud a se. Ad quintum 3 dico quod intelligerc vilia - non intcllectionc causata a vilibus - non est vile nec ignobile, et ita est in Deo. Similiter, intelligerc vilia et per talem intcllectioncm impediri ab intellectione nobiliorum, vel etiam inclinari per intellectionem talem ad faciendum aliquid vile vel reprehensibile, est vile. Sed neutrum potest Deo competere. Ad sextum 4 dico quod intentio P h i l o s o p h i est, III De anima 5, quod in separatis a materia intellectus et intellectum sunt idem, accipiendo intellectum pro intellectione. Quia in illis, secundum eum, intellectus, intellectio et intellectum sunt idem, quia ipsemct intellcctus est una intellectio et ipsa intellectio est intellecta, et non alia intellectione. N o n tamen vult quod omnc intcllectum sit idem cum intelligente. E t si d i c a tu r quod ita est in nobis quod aliquod intellectum est idem cum intelligente et aliquod non, igitur per hoc non distinguimur ab intellectu separato, a d h o c d i c e n d u m est quod si P h i l o s o p h u s ponit quod intellectus possibilis recipit dc novo intellectionem, tunc nullum intellectum est idem cum intellectione qua intclligitur; aliter tamen est in aliis. Sed 1-3 de ... nisi orn. (hom.) C 5 non] de add. E 7 Similiter] 2 cuiusmodi Jqll.llis Z contingit D, sed G et orn. H 8 nobiliorum) nobis D ve!] et G inclinari) inclinarct B 9 aliquid] tale add. D ve! orn. GZ reprehensibile] reprehensive C, orn. Z 12 imellectus sic G, Giessa, Pad. A11tot1., Pad. L"11iv., intelligens cet. codd. intel!ectum) similiter intentio add. D 13 intellectione] intellectionem AC, intelligibili D 13-14 accipicndo ... idem 0111. (horn.) E 14 intellectus sic Z, Carnbr. 101, Giessa, Pad. Anto11., intelligens ABCDFH, intellectum G, 15 ipsemet) ipsamet A cst2) etiam add. G 1S-19 aliquod ... aliquod] aliquid ... et add. F aliquid EZ Et ... intelligente orn. (horn.) H 20 distinguimur] distinguitur CFZ 21 quod2) si add. H 22 tunc] nunc G 23 qll.l] qll.lm A I Supra, p. 435, lin. 11-14. 2 Supra, p. 435, lin. 15-16. 3 Supra, p. 435, lin. 17-19. 4 Supra, p. 435, !in. 20-23. 5 Cf. supra, p. 435, nota 2.
444
LIBER I DIST. 35 Q. III
quae fuerit mens P h i l o s o p h i de intellectu possibili patebit alias 1• Ad ultimum 2 dico quod Deus est cognitio particularis dc omnibus particularibus. Nec est inconvcniens omnia infinita comprehendi ab infinito. s (AD
ARGUMENTA PRINCIPALIA]
Ad primum principale 3 dico quod non semper unius intellectionis est tantum unum obiectum, sed frequenter unius intellectionis sunt plura obiecta, sicut est in proposito. Ad secundum 4 in sequenti quacstione p a t e bi t 5 • Ad tertium 6 dico quod tali assimilatione qualis requiritur inter intellectionem et obiectum, Deus assimilatur cuilibet alteri a se.
10
[QUAESTIO III UTRUM DIVINA ESSENTIA SIT PRIMUM OBIECTUM
15
INTELLECTUS SUI]
Tertio quaero utrum divina essentia sit pnmum obiectum intellectus sui. Q u o d n o n: Quia primum obiectum alicuius potentiae est commune per praedicationem omni apprehenso ab illa potcntia, sicut color po------1 qwe om. A fuerit l fui t EZ
2 alias om. G 3 u!timum] ultima m Z dico l d!cendum E 4 particularibus] entibus D, partibus Z Ncc] non G omnia] et add. CGH in4-5 comprchcndi) apprchcndi E 7 non) est add. Z 11 tali] finita] omnia adcL G talis AC assimilatione) assimilationcm C 12 int<."r om. A cuilibet] cui G l
1-6. 3-7.
Guillelmus de Ockham, Sent., II, q. 24 Q-S. 2 Supra, p. 436, lin. 3 Supra, p. 433, !in. 22 - p. 434, !in. 2. 4 Supra, p. 434, !in. 5 Infra, d. 35, q. 3 (pp. 454-461). 6 Supra, p. 434, !in. 8-9.
20
DE PRIMO OBIECTO INTELLECTUS DIVINI
445
nitur primum obiectum visus quia praedicatur de omni visibili. Divina essentia non praedicatur dc omni intelligibili ab intellectu divino; igitur etc. Ad oppositum: s Si essentia divina non esset primum obiectum intellectus divini, igitur esset aliquod aliud prius, et per consequens essct aliquid prius divina essentia. Consequens falsum, igitur etc. [ 0PINIO
10
15
:!O
Scon J
Ad quacstionem dicitur quod essentia divina est primum obiectum intellectus, primitate originis et perfectionis, quia omnia alia quasi ab esscntia fluunt quamvis non proprie. Hoc probatur sic 1 : « Quaecumquc haberent ordinem essentialcm, si essent distincta realiter, eodem ordine se habent quomodocumque sint distincta. Sed si essentia essct distincta ab aliis perfectionibus realiter quae sunt in divinis, ipsa esset simpliciter primum origine et perfectione a qua alia simpliciter originarentur; se haberet enim ut subiectum ad passiones quae oriuntur a natura subiecti. Ergo modo ubi sunt distincta secundum rationem, essentia est primum perfectione, et sicut est primum in perfectione entitatis, ita et in cognoscibilitate, sccundum P h i l o s o p h u m II Metaphysicae et VII» 2 • Secundo dicitur quod « essentia divina, et non aliquid coml primum orn. EZ obiectum orn. A quia] quod G 2 Divina... intelligibili orn. F 5 divina orn. Z non om. AG fr-7 et ... prius orn. (horn.) D 7 etc. orn. Z 9 primum orn. D 10 intellectus] divini add. E 11 quamvis] quam G Hoc] etiam add. EFZ 13 quomodocumque] quocumque BDG, modo add. B sint] sunt Z 14 esset orn. G 15 divinis] et add. ABFG origine] ordine ABDEFH 16 originarentur] originaliter C ha17 ut] sicut Z Ergo] similiter add. Z 18 ubi] ut D beret] haberent D enim orn. C 19 primumJ principium E ita om. C et2] ctiam BCE, est D, quod H in2 orn. Z 21 et VII om. CD
2
l Scotus, Reportatio Paris., I, d. 35, q. 2, nn. 5-9 (ed.Wadding XI, 197s.). Aristot., Metaph., II, c. 1, t. 4 et VII, c. 1, t. 2 (993b 26-31 et 1028a 13-15).
446
LIBER I DIST. 35 Q. III
mune, est primum obiectum primitate adaequationis intellectus divini. Hoc probatur: quia quandocumque aliquod commune abstractum a pluribus est obiectum adaequatum alicuius potentiae primo movens eam, quodlibet per se infcrius illius communis sub ratione propria est per se obicctum illius potcntiac ut per se motivum cius, ut patct de colore et suis inferioribus rcspectu visus. Sed non quodlibct per se contcntum sub ente est huiusmodi, secundum P h i l o s o p h u m, XII Metaplzysicae » 1• Praeterca confirmatur quia « cognitio illa, in qua per se aliquid obicitur intcllcctui sub propria rationc, causatur ab co vcl esscntialiter dcpendct ab co, quia cognitio dependet ab intcllcctu et intelligibili». Sed intellcctio divina a nullo alio depcndct; igitur etc. Dicitur igitur quod esscntia divina est primum obiectum adacquatum intcllectus sui. E t s i q u aera tu r: sub qua ratione est obicctum adaequatum intcllectus sui ? Dicitur quod non sub rationc alicuius pcrsonalis vel notionalis « quia nullum non formaliter infinitum est obiectum adacquatum intcllcctionis formalitcr infinitac, quia tunc formaliter infinitum dcpendcrct a non formalitcr infinito. Scd intdlcctio divina est formalitcr infinita, et nullum personale vcl notionalc est formaliter infinitum. Igitur sub rationc alicuius csscntialis est primum obicctum adacquatum ». E t s i q u a e r a t u r dc csscntialibus, sub cuius rationc est l primum om. D primitatc adaequationis] adaequatum D 2 Hoc J probatur, quia quantumcumquc aliquod communc primum obicctum prioritatc adaequationis intcllectu Dci. hoc add. C, om. D ,i probatur om. D . quia om. DG quandocumquc J quantumcumquc C 3 abstractum] absolutum D 4 cam] et add. E : illius communis] co et communi C 5 ut] et Z motivum] motum A, notum C 6 eius] est C, om. H;; et] de add. F 7 se om. A 8 Philosophum] in add. 13 9 qua] quantum E 10 intcllcctui sic C, om. 12 et om. CH . intelligibili om. C 13 Dicitur] dico D 15 est] cri. codd. . sub] sua D crit Z 17-18 quia... infinitae om. D 19 depcndcrct] dependct C 20 ve!] aut Z, om. C 21 formalitcr om. F 23 esscntialibus] csscntia EF, srd co". f2 cuius] qua D est om. C
l
Ibidem, XII, c. 5, t. 27 (1071a 24-29).
10
1s
:ù
DE PRIMO OBIECTO INTELLECTUS DIVINI
447
aliquid obiectum adaequatum, d i c i tu r quod «non ms1 sub ratione boni, quia sub illa ratione est aliquid obiectum potentiae sub qua ratione continct virtualiter vel formaliter alia quae obiciuntur illi potentiae. Nihil enim obicitur alicui potentiae per se s nisi contineatur virtualiter vel formaliter in primo obiecto adacquato illius potentiae. Exemplum de continentia formali: ut color continct sub se species suas. Exemplum etiam de continentia virtuali: sicut subiectum continet passionem suam. Nulla autcm perfectio essentialis continet alias formaliter, quia sunt aeque comto munes. Eadem enim ratione qua formaliter continerentur sub sapientia, continerentur sub bonitate, quia quaelibet est communis formaliter ». Igitur est tantum continentia virtualis. « Nihil autem continet alia virtualiter nisi essentia, quia quaecumque poneretur continere alia virtualiter, includeretur in essentia quae est primum ts in perfectione. Sed continentia virtualis non est circularis 1; igitur etc.». [CoNTRA OPINIONEM Scon]
Ista opm1o dicit multa quae non intelligo. Primum, quod cssentia divina est primum inter omnia in Deo perfcctione et w ongme. Sccundum, quod omnia quasi fluunt ab ea. Tertium, 1-2 adaequatum ... obiectum om. (hom.) H l obiectum l dicitur add. C . nisi om. BD dicitur ... obiectum om. A 2 bonil esscntiae Scot., Z, in corr. Gl, sed add. C sub om. C ratione l ratio C obiectum l adaequatum add. B 3 virtualiter l universaliter G .. alia l illa BF, omnia E 4 potentiaell quod add. E 5 nisil non E 6 Exempluml etiam add. ABCDEG 9 quial quae CG 10 forrnaliter om. D continerenturl continentur ADCZ 10-11 sapiential cadem ratione add. Z 11 continerenturl continentur Z qui a l sed F quaelibet l earum add. Z 12 lgitur l sed Z est om. CF virtualis om. G 14 virtua!iterl virtute H quael quod E 15 circularisl circuere A, creatoris C, circulariter D, in creaturis H 18 quodl quia DE, est add. F 19 omnial alia E, obiecta divina H 20 Secunduml secundo ABCDEF eal essentia E · Tertiuml est add. D l Loco 'circularis' editi o W adding poni t 'in creatura'; secundum tamen lectiones in sex codicibus in quibus 'additiones magnae' Scoti inveniuntur, oportet legere 'circularis', sicuti nobis benigne communicavit P. L. Modrié, O.F.M., Moderator commissionis Scotisticae, cui gratias ex corde agimus.
448
LIBER I DIST. 35 Q. III
quod essentia divina est primum primitate adacquationis, ilio modo quo triangulus est primum subiectum respectu habcre tres, sieu t loquitur P h i l o s o p h u s I Posteriorum I. Quartum, quod innuit quod semper obiectum adacquatum movet potentiam. Quintum, ratio qua probat quod nullum personale est obiectum s adaequatum. Sextum, quod ponit quod essentia est obiectum adaequatum et non sapientia. Septimum, quod dicit de duplici continentia obiecti virtuali et formali. Contra primum 2 arguo sic: ubicumque est prius perfectione, ibi correspondet posterius perfectione; sed nihil in Deo est poste- 10 rius perfectione; igitur nihil est ibi prius perfectione. Maior est manifesta, quia sicut est impossibile esse prius nisi correspondeat posterius, ita impossibile est quod aliquid sit prius perfectione nisi etiam aliquid sit posterius perfcctione. Minorem probo. Quia omne posterius perfcctione est imperfectius, sicut omne prius 15 perfectione est perfectius; sed nihil in Deo realitcr est impcrfectius quocumquc, tunc enim aliquid imperfectionis esset in Deo; igitur nihil est ibi postcrius perfectione. C o n firma tu r, quia sicut impossibile est ha bere ordinem originis sine originante et originato et ordinem temporis sine zo tcmporc priori et posteriori, ita impossibile est esse ordinem pcrfcctionis sine perfcctiori et imperfectiori. Scd in Deo non est perfectius et imperfcctius. Igitur in Deo non est ordo perfectionis. l primitate] prioritate C illo] co C 2 subiectum] sunt G, obicctum Z, om. C 3 sicut] illo modo Z quod om. F 5 Quintum om. G ratio ... probat om. F qua] quac n est) si t Z 7 dici t om. E dc duplici) duo C, secunda G l O correspondet) est corrcspondcns C 10-11 ... pcrfcctionel) scd in Dco non est prius et posterius perfectione interi. 132 Il ibi om. CZ Maior est2 om. E 12 impossibile) possibile H nisi) non A 13 est 0111. H : aliquid] aliquis A prius) in aàà. A nisi) quin Z 14 Quia) quod A 15 est] esse aàà. E 16 est'] esse aàà. E pcrfectius) posterius D 18 est om. n ibi] in C 19 sicut om. G 20 sine2) non G 21 tcmpore om. CEZ priori et posteriori) priore et posteriore G esse] per aàà. G 22 perfcctionis... pcrfectiori) prioris si ne posteriori C 23 perfectionis) et imperfectionis aàà. CD l Aristot., Anal. Poster., I, c. 4, t. 36 (73b 31 - 74a 3). 447, !in. 18-20.
2
Supra, p.
449
DE PRIMO OBIECTO INTELLECTUS DIVINI
Ex hoc patet quod ratio sua non concludit quia maior sua quam accipit est simpliciter falsa, scilicet 1 'quemcumque ordinem haberent aliqua si essent distincta realiter, eumdem ordinem haberent aliqua etc.' Nam ex ista arguo sic: quemcumque ordis nem haberent aliqua si essent distincta realiter, eundem ordinem habent ubicumque sunt quocumque modo distincta. Sed si essentia et relatio essent distincta realiter sic ordinarentur quod essentia esset simpliciter perfectior et relatio simpliciter imperfectior. Igitur modo essentia et relatio sic ordinabuntur quod essentia est 10 perfectior et relatio imperfectior. S i d i c a t u r quod relatio est imperfectior secundum rationem, c o n t r a: nihil in divinis est imperfectius, nec secundum rem nec secundum rationem, nisi secundum rationem falsam quae omnino abicicnda est. Igitur nihil est dicere quod relatio est im15 perfectior sccundum rationem. Praeterea, formaliter infinitum nullo modo, nec secundum rem nec secundum rationem, est imperfectius; sed per istos 2 sapientia divina est formaliter infinita; igitur nullo modo est imperfectius essentia divina; igitur inter essentiam divinam et sapientiam nullus est ordo perfectionis. 2 quemcumque] quaecumque GZ 3-4 si ... ali qua om. (hom.) ABH 3-5 si ... ali4-5 haberem ... ordinem2 om. (hom.) DGZ 6 habem] haberent C, haqua om. (hom.) EF quocumque] quomodocumque B modo beant F ubicumque] ubique H sum om. E om. ABCE Sed] quia Z 8 esset] est B simpliciter2 om. BZ 9 modo] sic add. D 9-10 lgitur. .. imperfectior om. (hom.) B 10 et ... imperfectior] secundum rationem D 11 relatio ... imperfectior] nihil est perfectius secundum rem sed D 12 imperfectius] imperfectior ABCDH, imperfectum EG 17 imperfectius] aliquo add. EZ sed per] 17-19 sed... imperfectius om. (hom.) A 18 formaliter om. D infinito secundum C 20 nullus] non G perfectionis] imperfectione Z, po1S-19 imperfectius] imperfectior Z nendus add. B
l Hic passus: 'quemcumque ordinem' etc. reperitur in Scoto, Reportatio Paris., I, Prol., q. 1, a. 4, n. 43 et Quodl., q. 16, n. 16 (ed. Wadding XI, 12 et XII, 20s.) paucis mutatis; cf. supra, p. 445, lin. 12-14. 2 Scotus, Ordinatio. I, d. 8, p. 1, q. 4, n. 217 (ed. Vaticana IV, 274).
OCXHAM, OPERA THEoL. IV
29
450
LIBER I DIST. 35 Q. III
Praeterea, iste a l i b i 1 habet pro inconvenienti- et meritoponere in Deo potentiam vel quasi-potentiam; igitur multo fortius debet habere pro inconvenienti ponere in Deo imperfectionem v el quasi-imperfectionem; igitur in Deo nullus est ponendus ordo perfectionis. s Praeterea, quod dicitur quod essentia divina est prior origine 2 , non videtur verum, quia sapientia divina nullo modo est originata, igitur nec essentia divina est originans. Ex hoc contra secundum 3, quod non est bene dictum quod omnia quasi fluunt a divina essentia. Quia nihil est in Patre quo- to cumque modo fluens ab alio; sed sapientia, bonitas, paternitas et spiratio sunt in Patre; igitur nullo modo fluunt. Praeterea, ostensum est prius 4 quod sapientia divina nullo modo distinguitur ab essentia; igitur nullo modo fluit ab ipsa. Contra tertium 5 arguo sic: omne obiectum adaequatum ali- 1s cuius potentiae et primum, primitate illa de qua loquitur P h il o s o p h u s, I Posteriorum 6 , vere praedicatur vel per se vel per accidens - hoc est, vel in concreto vel in abstracto - de omni apprehenso ab illa potentia. Sicut omne visibile vel est color vel coloratum, si color sit obiectum adaequatum visus. Sed divina zo essentia nec in concreto nec in abstracto praedicatur vere de omni intelligibili ab intellectu divino. Igitur non est obiectum adacqua1-5 Praeterea ... perfectionis om. (hom.) EF 2-3po1 merito J mendacio (?) D tentiamt ... Deo om. (hom.) E 3 imperfectionem] perfectionem Z 4 ve!... imper6 quodt] quando C 6-7 origine J ordine CG, sapientia add. fectionem om. (hom.) E mg. B2 7 est om. A 8 igitur om. EZ .. essentia] esse E 9 hoc] patet add. C 10-11 quocumque modo] quomodocumque ABFHZ 11 modo om. G :: fiuens om. E ; 12 sunt] est C , fluunt] confiuunt C 14 ipsa] essentia BC, alio] aliquo ABD , et om. E essentia add. F 15 arguo om. D , alicuius] alicui G 18 hoc est om. Z H veli] sive Z, om. CE 18-19 de... apprehenso om. E 19 veli om. C 20 coloratum] ve! coloratio add. Z si] sit G .. sit] sicut AH 21 necl) non C vere] per se B, om. D
Scotus, Ordinatio, 1, d. 5, p. 2, q. un., n. 70, n. 97 et n. 132 (ed. Vaticana IV, 50, 61s., et 75). 2 Supra, p. 445, lin. 15. 3 Supra, p. 447, lin. 20. 4 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 1 (ed. cit. II, 17). 5 Supra, p. 448, lin. 1-3. 6 Cf. supra, p. 448, nota 1. l
DE PRIMO OBIECTO INTELLECTUS DIVINI
5
10
15
20
451
tum et primum tali primitate. Maior 1 patet inductive, quia semper tale subiectum primum et praedicatum sunt convertibilia, et de quocumque praedicatur unum convertibilium et reliquum. Patet etiam quod 'coloratum' praedicatur de apprehenso per accidens, igitur multo fortius de apprehenso per se et non tantum per accidens praedicatur. Minor 2 patet, quia utraque istarum est falsa 'homo est divina essentia', 'homo est Deus', et tamen homo apprehenditur ab intellectu divino. E t s i d i c a t u r quod non apprehenditur per se sed per aliud, c o n t r a: aut non apprehenditur per se quia tantum apprehenditur per accidens, aut quia non apprehenditur primo. Si primum detur, igitur non plus apprehenditur creatura a Deo quam substantia apprehenditur a visu corporali, quod est inconveniens. Si detur secundum, ergo ita perfecte et ita distincte apprehenditur ab intellectu divino sicut apprehenditur albedo a sensu, et per consequens obiectum de quo praedicatur haec passio 'apprehcnsibile a divino intellectu', est per se superius ad hoc intelligibile, demonstrato alio a Deo. Ex istis arguitur sic: quandocumque ali qua passio competi t per se pluribus, nulli compctit primo et adacquate nisi communi per praedicationem ad illa plura. Exemplum: quia visibile competi t per se albedini et nigredini et sic de aliis, ideo nulli competit adacquate nisi communi. Sed esse intelligibile ab intellectu divino l et om. F inductive om. F 2 primum om. BC, et adaequatum add. Z 6 prae-dicatur] patet C , Minor patet om. E , istarum om. H 7 essentia] omnis add. D . homoJ om. D 9 per! se om. B . sed om. A 10-11 apprehenditur. .. apprehenditur ... apprehenditur] apprehenduntur ... apprehenduntur ... apprehenduntur H 11 apprehenditur2] sub obiecto add. Z 12 apprehenditur] apprehendetur CH, apprehenduntur Z creatura] creata Z 13 substantia] anima Z, om. E :, apprehenditur] comprehenditur H 14 ergo] contra Z ital perfecte] imperfecte C apprehenditur] apprehenduntur H 15 ab ... apprehenditur om. (hom.) G apprehenditur om. E 16 obiectum] subiectum D, absolutum G 17 a] ab BEFHZ divino] Dei Z 18 alia] alia G 19 istis] isto C arguitur om. D 20 per se om. DE nulli] nullo G primo] prius AB, per se primo C et om. HZ 21 Exemplum om. D 22 et2 ... aliis mg. F2, et add. G, om. C : ideo] illud C 23 esse 0111. C I
Supra, p. 450, lin. 15-19.
2
Supra, p. 450, lin. 20-22.
452
LIBER I DIST. 35 Q. III
competit per se angelo, homini, bovi et sic de aliis. Igitur nulli competit adacquate nisi communi. S i d i c a t u r quod quamvis omne aliud a Deo sit per se intelligibile, non tamen sub propria ratione movet intellectum divinum, c o n t r a: hoc non sufficit, quia obiectum movere s potentiam nihil facit ad hoc quod sit obiectum adaequatum vel per se vel non per se obiectum. Sicut si nihil moveret intellectum possibilem nisi intellectus agens, nihilominus idem esset obiectum intellectus possibilis quamvis non esset idem movens. Similiter, secundum i s t o s 1, nihil movet intellectum possibilem ad in- 10 tellectionem immediate nisi species intclligibilis et intellectus agens. Et tamen ista non sunt praecise obiectum intellectus possibilis immo alia sunt aeque per se obiecta. Contra quartum 2 : quod dicitur quod obiectum adaequatum semper movet potentiam, hoc est simpliciter falsum, quia obiec- 1s tum adaequatum est illud de quo dicitur primo et adacquate 'posse apprehendi a tali potentia'. Sed tale respectu visus est unum commune ad omnes colores vel aliquid communius. Sed nullum tale commune movet potentiam sensitivam: tum qui a non est in re, - sicut ostensum est prius 3 - , tum quia sensus tantum 20 est particularium et nullo modo universalium. Igitur non omne obiectum adaequatum potentiae movet ipsam potentiam. Praeterea, illud quod primo movet potentiam, primo apprel per om. H · se] omni add. C, om. H bo vi om. C 2 nisi communi om. E 3 aliud] illud Z 5 divinum om. D quia] quod F obicctum] omne G 6-7 ve!... se! om. (hom.) Z vel...obiectumom. D 7 Sicut] sed G 10 istos] eos C intellectum ... ad om. Z possi11 intelligibilis] intelligibiles C 12 ista] ita add. C 13 immo] bilem] impossibilem A 15 simpliciter om. E 16 dicitur] ideo C " aeque] eius D per se] perfecta F, om. C praedicatur B 17 posse om. Z . a tali] ab illa Z 18 ve!] sicut C communius] conve19 commune om. F 20 re] se C tantum] tamen A 21 particularium] niens C particularia A omne] esse C 23 quod ... potentiam om. D primo! om. AC l Scotus, Quodl., q. 15, nn. 16-17 (ed. Wadding XI, 426s.). 2 Supra, 3 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, p. 448, lin. 3-4. q. 4 (ed. cit. II, 122).
LIBER I DIST. 35 Q. III
453
henditur a potentia; sed obiectum adaequatum non semper primo apprehenditur a potentia, quia secundum i sto s 1 species specialissima primo apprehenditur ab intellectu primitate generationis et tamen non est obiectum adaequatum; igitur etc. Contra quintum 2 videtur quod illa ratio non valet, quia ars guit sic 3 : « Nullum obiectum non formaliter infìnitum est obiectum adaequatum intellectionis formaliter infìnitae, quia tunc formaliter infìnitum dependeret a non formaliter infinito». Ista consequentia non posset tenere nisi virtute istius medii 'omnis 10 intellectio dependet a suo obiecto adacquato'. Sed illud medium falsum est: tu m quia in Deo intellcctio a nullo dependet obiecto, - nec adacquato nec non-adacquato -, quia nulla est ibi dependentia sicut nec imperfectio; tum quia obiectum adaequatum intellectus nostri est unum commune quod nullam causalitatem habet 1s et per consequens nihil aliud ab ipso dependet. Contra scxtum 4 argutum est p r i u s 5 • Quia ex quo sapientia et essentia nullo modo distinguuntur, si essentia sit obiectum adaequatum, oportet quod sapientia sit obiectum adaequatum. 20 Contra septimum 6 ostendo quod obicctum adaequatum non continet alia formaliter; secundo quod non virtualiter. Primum 1 a] ab ea E 1-2 sed ... potentia om. (hom.) Z 2-3 a... apprehenditur om. (hom.) D 3 primo om. G 5 Contra] ad C illa om. D 6-8 est ... infinitum om. (hom.) C 7 inte!lectionis] non add. A quia tunc] a!iter D 8 dependeret] dependet C 9 posset te1O intellectio] intellectus necessario F illud nere] possit teneri BG medi i] cum add. C sic Z, Paris 15,904, idem E, istud Gotinga, hoc F, Pad. Anton. medium om. F, Pad. Anton. 10-11 Sed ... est om. ABCDGH 11 in Dee] Dei D 12 nec!] ab add. Z necl ... adaequato2 om. (hom.) AG 13 obiectum] subiectum C 15 consequens om. ABCEGH aliud om. BCH ab om. AG 16 sextum] articulum add. D 17 et essential om. E 18 oportet ... adaequatuml] et sapientia erit similiter D 20 septimum] enim add. C non om. D 21 non om. D
Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. 1, qq. 1-2, n. 73 (ed. Vaticana III, 50s.). 2 Supra, p. 448, lin. 5-6. 3 Supra, p. 446, lin. 17-19. 4 Supra, p. 448, lin. 6-7. 5 Guillelmus de Ockham, Scriptlml in I Sent., d. 2, q. 1 (ed. cit. II, 17). 6 Supra, p. 448, lin. 7-8. l
454
LIBER I DIST. 35 Q. III
patet, quia continens formaliter non est pars contenti; sed, p e r t e, superius est pars inferioris, sicut secundum i s t o s 1 genus est pars speciei; igitur genus non continet formaliter suas species, nec per consequens obiectum adaequatum continet formaliter alia. Si d i c a tu r quod 'contincre' hic est idem quod 'in plus s esse', h o c n o n su ffi c i t quia 'esse in plus' non est 'continere formaliter'; tunc enim haec vox 'ani mal' contineret formaliter hanc vocem 'homo'. Secundum 2 patet, quia aliquando passio importat rem perfectiorem subiecto, et tunc non continetur passio virtualiter. Si- 10 rniliter ostensum est p r i u s 3 quod numquam ex notitia mcomplexa unius potest haberi notitia incomplexa alterius. [R.ESPONSIO AUCTORIS]
Ideo dico aliter ad quaestionem quod in divinis non est ordo perfectionis, non plus quam est ibi ordo durationis. Scd Dei respectu aliorum a se est ordo durationis et etiam ordo causalitatis et ordo perfectionis. In Deo autem respectu alicuius in Deo est ordo originis, quia hoc non est aliud quam dicere quod unum est originans et aliud originatum. Est etiam ibi prioritas cuiusdam communitatis, pro quanto ista consequentia est bona 'paternitas est in hoc, ergo essentia est in hoc' et non e converso. 1 quial quod C continensl continet E sed om. F 2 est pars om. C 3 igitur om. A 3-4 suas ... forrnaliter om. (hom.) F 5 continere l continente G hic l hoc ABDEFH, om. Z est om. F :• plus l se ha bere ve! in plus add. E 7 contineret l continet C forrna!iterl om. Z 9 quial quod F 10 virtualiter] in subiecto add. E, a subiecto add. Z 10-11 Sirniliter om. C 11-12 incornplexa] cornplexa H 14 dico] quod add. AH 15 non om. F ardo om. C 16 et om. E ordc2 om. D durationis ... ordc2 om. (hom.) Z 17 et ... perfectionis om. E 18 quia om. B .. hoc om. H 19 ibi om. E cuiusdarnl alicui C 20 quanto] quanta est D ista om. E consequential quanta H, non add. G 21 in! om. D in2 om. D 1 Scotus, Ordinatio, II, d. 3, p. 1, qq. S-0, n. 197 (ed. Vaticana VII, 488s.). Supra, p. 453, !in. 21. 3 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., Pro!., q. 9 (ed. cit. I, 240).
2
1s
DE PRIMO OBIECTO INTELLECTUS DIVINI
455
Istis suppositis dico primo quod Deus est primum obiectum primitate perfectionis; secundo quod non est primum primitate adaequationis, ilio modo quo loquitur P h i l o s o p h u s de primitate, I Posteriorum 1, tertio quod est primum primitate adaes quationis secundum perfectionem; quarto quod non est primum primitate originis. Primum 2 est manifestum, quia nihil est perfectius Deo, et ipsum est perfectissimum.- Secundum 3 etiam patet, quia illud quod est primum primitate adaequationis ilio modo est illud 10 quod praedicatur per se de quolibet quod est per se apprehensibile; sed Deus non est huiusmodi; igitur etc.- Tertium 4 patet, quia nihil est aeque perfectum sicut intellectio divina nisi solus Deus. E t si d i c a tu r quod idem non est·aequale sibi ipsi, igitur idem non adaequatur sibi; sed Deus et intellectio divina vel 1s intellectus sunt omnino idem; igitur unum non adaequatur alteri: D i c o q u o d proprie non est ibi adaequatio talis, sed extensive et improprie loquendo potest dici ibi adaequatio talis. Et talis est inter personam et intellectionem cum qua non est eadem formaliter, quamvis realiter sit eadcm. 20 Quartum 5 probo: quia quando una et eadem intellectione omnino indistincta intelliguntur plura, non prius intelligitur unum quam reliquum; sed eadem intellectione omnino intelligitur Deus et creatura; igitur non prius origine intelligitur Deus qua m crea1 primo om. B :r Deus J divina essentia C 2 primitatel] prioritate C perfectionis] dico add. C secundo] secundum DF quod] quia F 3 de om. EF 4 primitate!J prioritace C, om. EF 7 quia] quod GH 8 ipsum] ipse Z illud om. E 10 se2 om. H 11 quia] quod G 12 est om. A 13 idem] nihil F, om. H non om. F est om. A 14 adaequatur] est adaequatum AF, tamen add. A sibi om. D et] ve! C, est E ve!] et F 15 intellectus] divinus add. F, non add. H unum] nullum C . non om. CG 16 proprie] loquendo add. E : ta!is om. FZ 16-17 talis ... ta!is om. E 17 extensive] extransumptive C 18 est!] ibi add. E, om. FZ 19 sit eadem2 om. E 21 omnino] et] etiam Z ibi om. F 22 sed] si B eadem ... intelligitur] hu;usmodi sunt D omnia G :i intelligitur] intelligere G 23 origine] ordine A
3
l Aristot., Anal. Poster., I, c. 4, t. 36 (73b 31- 74a 3). 2 Supra, !in. 1-2. Supra, !in. 2-4. 4 Supra, !in. 4-5. 5 Supra, !in. 5-6.
456
LIBER I DIST. 35 Q. III
tura. Unde dico quod quamvis obiectum unum sit prius alio obiecto, tam natura quam perfectione quam etiam origine, tamen intellectio unius obiecti nulla prioritate imaginabili est prior intellectione alterius obiecti, quia est eadem omnino sine omni distinctione imaginabili. s S i d i c a t u r quod tunc creatura intelligeretur antequam Filius produceretur, et ita creatura esset ante Filium secundum aliquod esse: d i c o q u o d nec ante nec post quam Filius producitur, intelligitur creatura, sed simul intelligitur creatura et Filius producitur. Nec in aliquo signo intelligitur creatura in quo non 1o producatur Filius nec e converso, quia non sunt ibi talia signa vcl originis vel naturae, sicut p r i u s o s t e n s u m est 1• E t s i d i c a t u r quod creatura non intelligitur nisi virtute essentiae, d i c o q u o d si intelligatur quod quocumque modo prius intelligatur divina essentia, et quod virtute illius intellectio- 1s nis postea intelligatur creatura, non est verum. Si tamen intelligatur quod intellectus divinus, nihil recipiendo a creatura et ita non virtute creaturae, intelligat creaturam, sic est concedendum. Sed sic loquendo, nihil est ad propositum. (An
ARGUMENTA SCOTI)
Ad primum argumentum 2 pro prima parte opinionis, quando probatur quod essentia divina est prior primitate perfectionis sapientia, bonitate et relationibus, dico quod propositio accepta 3 1 unum] suum D, om. B 2 quam2) tam Z, om. E origine tamenl in ordine tantum A, 3 intellectio l intelligunt C 6 tunc om. H intelligeretur l intelligatur D etiam add. G 11 producatur J producitur Z Fi!ius mg. E2Z, om. cet. codd. 9 sed ... creatura2 om. (hom.) G ve! om. FZ 13 quod om. AB intelligitur] intelligatur Z 15-16 intelligatur... intelligaturlj intelligitur... intelligitur BE 15-16 divina ... intelligaturl om. (hom.) D 19 Sedl quod C est om. E 22 primitate J prioritate ABCDEGZ l Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 9, q. 3 (ed. cit. III, 294297). 2 Supra, p. 445, !in. 12-21. 3 Supra, p. 445, !in. 12-14; cf. etiam p. 449, nota 1.
20
DE PRIMO OBIECTO INTELLECTUS DIVINI
457
est simpliciter falsa, sicut ostensum est supra in p r o l o g o 1• Undc in proposito sequeretur quod essentia divina esset prior aliis causalitate materiali, et per consequens esset quasi-materia in divinis quod i s t e n e g a t 2• Sequeretur etiam quod esset s prior natura. Nam arguo sic: quemcumque ordinemhaberent aliqua si essent distincta realiter, eodem ordine se habent quomodocumque sunt distincta. Sed si essentia, sapientia, bonitas et paternitas essent distincta realiter, essentia divina esset prior secundum ordincm causae materialis et esset prior natura. Igitur nunc in di10 vinis habent tales ordines. Minor patet, quia tunc essentia essct vere subiectum sapientiae et posset esse sine ea. Ideo dico quod propositio, praeter multas falsitates implicatas, implicat illud falsum, quod scilicet aliqua possunt distingui et tamen esse idem realiter. Et hoc, si generaliter accipiatur, falsum est; quamvis 1s instantiam habeat de essentia et relatione. Ad secundum 3 pro secundo dico quod ista propositio 'quandocumque aliquod commune abstractum a pluribus' etc. implicat multa falsa. Unum, quod omne obiectum adacquatum alicuius potentiae movet eam. Et quod hoc sit falsum patet. Tum quia 20 obiectum adaequatum potentiae sensitivae cuiuscumque est aliquod commune, quia dc aliquo communi praecise praedicatur 1 est2 om. H 3 consequens J quod add. C 5 haberent J hoc AH, haben t FG 6 distincta om. ABCZ realiter] etc. B eodem ordine se] eumdem ordinem D 6-7 quomodocumque] quocumque modo C 6-7 eodem ... distincta om. Z 7 sunt om. E et om. ABCDEHZ 9 ordinem] originem B esset] etiam F nunc] nec C 10 habent] essent C, relationes add. E tales ordines] talem ordinem E essentia] divina add. Z 10-11 pa12 praeter] propter ABCDF multas] multa A implicitas] in ea add. r tet ... Ideo om. A 13-14 scilicet... generaliter om. A 14 realiter otn. Z hoc om. Z est] simpliciter add. AB 15 instantiam] se add. E 16-17 quandocumque] quantumcumque C 17 aliquod] aliquid E, om. B commune] est add. Z, om. H etc. om. D implicar] implicavit C 18 alicuius om. A 19 movet] moveat B Tum om. Z quia] quod G 19-20 movet ... potentiae om. (hom.) A I Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., Pro!., q. 2 (ed. cit., I, 119ss.). 2 Scotus, Ordinatio, I, d. 5, p. 2, q. un., nn. 93-97 (ed. Vaticana IV, 60ss.). 3 Supra, p. 446, !in. 2-6.
458
LIBER I DIST. 35 Q. Ill
esse apprehensibile ab illa potentia, et tamen nullum tale commune movet potentiam sensitivam. Tum quia intellectus divinus a nullo movetur, nec aliquid movet, nec causat aliquid in intellectu divino. Unde tales modos loquendi: quod intellectus divinus movetur a divina essentia, et quod nihil causat intellectionem divinam nisi divina essentia, et huiusmodi, non puto veros nec expedientes volentibus in theologia proficere. Ad aliud 1 dico quod falsum est quod obiectum per se movet potentiam a qua per se apprehenditur, quia totaliter accidit obiecto potentiae esse motivum potentiae vel saltem accidit sibi movere potentiam. Unde si Deus causaret visionem corporalem huius albedinis in oculo, ita vere videretur et ita vere esset obiectum sicut si ipsamet albedo causaret eam. Ideo dico quod illa maior 2 est falsa, quia ad hoc quod aliquid per se apprehendatur a potentia, nihil refert quod moveat potentiam vel non moveat. Unde nihil penitus movet divinum intellectum, et tamen aliquid est per se obiectum eius. Ad illud 3 quod innuitur ad confirmandum, dico quod ista propositio est simpliciter falsa quod 'illa cognitio in qua aliquid per se obicitur intellectui sub propria ratione, causatur ab eo vel dependet essentialiter ab eo'. Et quando dicitur quod 'intellectio dependet ab intellectu et intelligibili', dico quod hoc est simplil ab om. B · tale 0111. EFZ 2-4 intellectus... loquendi om. Z 3 aliquidlj ad E 4 modos] modi ABCD quod] quia G 5 causat] est D divinam om. Z 6 divina es8 est om. AB quod2J quia EG, omne add. E sentia] divinam essentiam D veros om. E 10 esse] est C motivum] movet] moveat B 9 apprehenditur] comprehcnditur E motum AC 11 causaret] crearet Z 12 ital om. E vidererur] videtur ADG 13 ipsa14 a] in C 15 nihil] ve! G vel] quod add. C 16 momet] ipsa E eam om. Z vct] movi A 18 illud] aliud B ad2 confirrnandum] confirmando Z 19 simplicitcr om. G 20 ve!] et D 21 intellectio] intelligens G 22 dependet J essentialiter add. D · et] ab add. D hoc om. G 22-4 (p. 459) dico ... intelligibili] quia non potest sine hiis D
l Supra, p. 446, !in. P· 446, !in. 9-14.
2
Supra, pa 446, lina 2-4.
3
Supra,
5
to
15
20
DE PRIMO OBIECTO INTELLECTUS DIVINI
459
citer falsum. Immo intellectio divina nec ab intellectu dependet nec ab intelligibili. E t s i d i c a t u r quod intellectio non potest esse sine intellcctu et sine intelligibili, igitur dependet ab utroquc, d i c o s q u o d consequentia non valet. Sicut non sequitur 'idem non potest esse sine se ipso, igitur idem dependet a se ipso'. Ita est in proposito quod intellectio divina est ipse intellectus et est illud intelligibile sine quo non potest esse. S i d i c a t u r quod intellectio divina non potest esse sine 10 intelligibili alio ab intellectione divina, et non est ipsum intelligibile, igitur ab illo intelligibili dependet : D i c o q u o d consequentia est bona. Sed haec est simpliciter falsa quod 'intellectio divina non potest esse sine intelligibili alio ab ipsa intellectione'. Nec sequitur 'intellectio divina non 1s potest esse nisi illud intelligatur, igitur non potcst esse sine illo'. Ad a l i u d 1 quod innuitur ad probandum quod notionale non sit obiectum adaequatum, quamvis essentia sit obiectum adaequatum, d i c o quod si essentia esset obiectum adacquatum, etiam notionale esset obiectum adaequatum. Et eodem modo si20 cut essentia est obiectum primarium, ita etiam relatio est obiectum primarium.- Ad probationem dico quod consequentia non valet, non plus quam sequitur 'essentia divina est obiectum adaequatum, igitur intellectio divina dependet ab essentia'. E t s i d i c a t u r quod ista responsio repugnat praedictis, 1...3 intellectio ... quod om. E 2 intelligibili] intellectu C 3 dicatur] intclligatur G 4 sine om. EFZ 5 quod om. G 6 sel om. A igitur] ideo E ipso2] et add. C 7 in1O inteltellectio divina] intellectus divinus C intellectus J Deus D illud] hoc E, idem F 10-11 er ... intelligibile om. D intelliligibili] intellectu C alio] igitur ACH non] hoc C gibile] intelligi C 11 ilio J ali o D, ipso G 12 quod] haec add. B consequentia J non 4dd. D Sed om. D 12-13 simpliciter] similiter D 13 quod] quia C divina om. E 14 ipsa] ilio C sequitur intellectio] si intelligatur C 13-15 sine... essei om. (hom.) G 16 aliud] illud B :. quodl) in add. C 18 adaequatuml om. Z 19 etiam] et C 20-21 prirnarium ... prirnarium] primum... primum D 19-20 sicut] ostensum 4dd. C 22 non otn. CD sequitur] sequeretur D, quod add. E quod om. F ista om. H I
Supra, p. 446, lin. 16-22.
460
LIBER I DIST. 35 Q. III
quia dictum es t p r i u s 1 quod Deus non est primum obiectum primitate originis, igitur non est obiectum primarium : R c s p o n d c o quod aliquis potest esse ordo inter obiecta qualis non potest esse ordo inter intellectionem unius et alterius, etiam si illa obiecta distinctis intellectionibus intelligerentur. Igi- 5 tur multo fortius non requiritur consimilis ordo quando unica intellectione intelliguntur. Et ideo, quamvis divina essentia sit obiectum primarium et creatura sit obicctum secundarium, non oportet quod prius origine intclligatur Deus quam creatura. Sicut Deus prioritate durationis est prior creatura, et tamen non 10 prius duratione intelligitur Deus quam creatura. E t s i q u a e r a t u r an sicut conceditur quod Deus vel divina essentia est obiectum primarium, ita posset concedi quod relatio vel sapientia est obiectum primarium : D i c o q u o d de sapientia, bonitate et huiusmodi, sine 15 omni distinctione concedendum est quod quidquid dicitur dc essentia, dicitur de sapientia quia est omni modo eadem cum essentia. Similiter de paternitate ita potest concedi quod est obiectum primarium sicut potest concedi quod est essentia divina. E t s i a r g u a t u r: si paternitas est obiectum primarium, 20 et similiter eadem rationc fìliatio est obiectum primarium, igitur intellectus divini sunt duo obiecta primaria: D i c o q u o d consequentia non valet. Sicut non sequitur 'paternitas est sapientia, fìliatio est sapientia, igitur duae sunt sazs pientiae', et propter eandem rationem. 1 prius om. G est2 om. A 2 primitatc] prioritatc D 3 Respondeo] dico E aliquis l aliquid D 3-4 intcr. .. ordo 0111. (hom.) G 4 ordo 0111. D 5 etiam] et CD distinctis] destruerentur D intelligercntur] destructis D 6 requiritur l sequitur D comimilis] similis H 8 sit om. 13 9 origine] ordine A quam] quod H 10 Dcus om. D 12 Et om. C 14 ve!] et C 15 sapientia] et add. DG, de add. F 17 quia] quare ADH est om. H omni modo] omnino C cum om. E 18 ita] ista D, om. EH potest] posset C 19 sicut] et ita D est om. C 20 est] si t G 21 ratione l et add. C 23 non2) enim G 24 filiatio ... sapientia2 om. (horn.) C 25 et om. G I
Guillelmus de Ockham, Srriptum ùz I Sent., d. 9, q. 3 (ed. cit. III, 295).
DE PRIMO OBIECTO INTELLECTUS DIVINI
461
Ad aliud argumentum 1 quod innuitur ad probandum essentiam sub ratione essentiae, et non sapientiam nec bonitatem nec aliquod notionale, esse obiectum adaequatum intellectus divini, d i c o quod semper omne per se obiectum potentiae debet cons tineri non proprie in obiecto adacquato, sed debet contineri sub obiecto adacquato, si sit aliquid tale. Et numquam debet contineri in co virtualiter. Et ideo in obiecto adacquato potentiae non potest esse talis duplex continentia formalis et virtualis de qua iste loquitur. Ad minorem 2 dico quod essentia divina non conlO tinct sapientiam nec formaliter nec vitualiter, sed est ipsa. Nec proprie continet virtualiter aliquod personale, sicut nec producit nec potest producere aliquod personale. E t s i d i c a t u r quod ratio essentiae est prima in divinis, et prior ratione sapientiae et omnibus aliis rationibus, re s p o n15 d c o quod si 'ratio essentiae' accipiatur pro aliquo realiter exsistente in Deo et similiter ratio sapientiae et sic de aliis, haec est simpliciter falsa 'ratio essentiac est prior vel fundamentum sapientiae et omnium aliorum'. Si autem ratio essentiae stet pro aliquo praedicabili de Deo, non tamen pro se sed pro Deo, sic potest w concedi. Sed tunc nihil est ad propositum, quia talis ratio non est in Deo realitcr, sive talis ratio sit conceptus exsistens tantum obicctive in anima sive subiective. 1 aliud om. EZ quod] quando G innuitur] inducitur Z 3 aliquod] aliquid BCEF esse] est C 4 semper om. D per se om. E 5 in obiecto]loquendo A 6 adaequato l potentiae add. F aliquid l aliquod EZ 6-7 Et ... potentiae om. Z 7 potentiac om. E non J nec Z 9 iste] ibi add. Z 11 proprie om. D virtualiter] ipse D 1 nec l non F 13 Et om. E ratio J relatio H prima] persona CE 14 sapientiae om. DF 14-16 respondeo ... etl om. A 17 essentiae] sapientiae B 17-18 est ... stet om. (horn.) G 18 ratio] ratione C 19 praedicabili] personali H sic] tamen tldd. E 20 Sed] quod C 21 tantum] tamen G, om. Z
1
Supra, p. 447, lin. 1-16.
2
Supra, p. 447, lin. 4-6.
462
LIBER I niST. 35 Q. III
(An
ARGUMENTUM PRINCIPALE]
Ad argumentum principale 1 dico quod obiectum primum potentiae primitate adaequationis est praedicabile de omni per se obiecto. Sed tale non est Deus respectu intellectus sui, - et hoc loquendo de tali primitate de qua loquitur P h i l o s o p h u s, s I Posteriorum 2 - , et ideo non est primum obiectum illa primitate. (An
ARGUMENTUM IN OPPOSITUM]
Ad argumentum in oppositum 3 dico quod non est inconveniens aliquid esse prius Deo prioritate praedicationis. lsto enim modo 'ens' quod est commune univocum Deo et creaturae est prius Deo quia est co communius. Tamen aliquid esse prius Deo prioritate perfectionis, durationis, causalitatis vel naturae, est impossibile. E t si qua era tu r quid est illud obiectum adaequatum 4 intellectui divino ? d i c o q u o d si ens sit commune univocum 5 omnibus intelligibilibus, tunc habet intellectus divinus obiectum adaequatum quod est ens. Si autem ens non sit commune univocum omnibus, tunc non habet obiectum adaequatum. 3 potentiae om. DE primitatel prioritate C, om. G :! praedicabilel personale A 5 primitate l prioritate CE 6 Posteriorum l priorum C primitate l prioritate C 8 in oppositum om. D 10 commune om. EZ 11 quia ... communius om. C' aliquidl aliud D, illudE . esse om. D 14 quid sic E, quod cet. codd. adaequatuml in add. BZ 15 intel16 omnibus om. (lac.) A ·· intelligibilibusl inlectuil intellectu BC, om. Z !, divino om. E 17 sitl potest A tellectionibus DE
1 Supra, p. 444, lin. 21 - p. 445, lin. 3. 2 Aristot., Anal. Poster., I, c. 4, t. 36 (73b 31 - 74a 3). 3 Supra, p. 445, lin. 5-7. 4 Doctrina Guillelmi de 'obiecto adaequato' invenitur Scriptum in I Sent., d. 3, q. 8 (ed. cit. II, 533s.). 5 Cf. Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 9 (ed. cit. II, 306s.).
10
1s
UTRUM INTELLECTUS DIVINUS INDIGEAT RELATIONIBUS RATIONIS
463
(QUAESTIO IV UTRUM IN DEO NECESSARIO REQUIRANTUR DISTINCTAE RELATIONES RATIONIS AD IPSA INTELLIGIBILIA)
Quarto quaero utrum ad hoc quod Deus intelligat distincte s omnia alia a se requirantur in eo necessario distinctae relationes rationis ad ipsa intelligibilia. Quod sic: Quia impossibile est quod idem sub eadem ratione sit plurium repraesentativum, quia sicut idem in quantum idem semper 10 agit idem 1, ita idem in quantum idem semper repraesentat idem. Sed essentia divina distincte repraesentat plura. Igitur sunt ibi distinctae rationes, et non absolutae nec relativae reales, igitur sunt ibi plures relationes rationis. Praeterea, omnis cognitio fit per assirnilationem; sed impos15 si bile est quod idem sub cade m ratione assirniletur distinctis; igitur requiruntur distinctae rationes in intellectu divino quibus distinctis assimiletur. Praeterea, omne quod est ex se indeterminatum ad plura non potest in aliquod illorum determinate nisi per aliquid deter20 minetur; sed essentia divina est repraesentativum indeterminatum omnium aliorum; ergo oportet quod per aliqua determinetur, et non nisi per relationes rationis, igitur etc. 4 distincte om. E 5 omnia om. C 6 rationis om. G 8 est om. AGHZ ;, plu9 repraesentativuml repraesentatum A, diversarum add. C 10 semriuml quia add. D, om. C 12 relativae l rationes Z, nec add. C2 13 plures om. C 14 cognitio l per om. E 15 est om. H !! quod om. AB 15-17 dicognoscat A, std co". A2 ,; fitl falsa GH, om. A 17 assimiletur] stinctis... distinctisl distinctc ... distincte D 16 requirunturl requireretur E 18 Praeterea] si add. D 19 illorum] eorum EZ, in assimileretur EZ, assimilentur DH add. G 20 repraesentativuml repraesentatum A, receptivum C 21 aliorum] illorum D 22 rationis om. E determinctur] detcrminentur C l
Cf. Aristot., De gener. et corrup., Il, c. 10, t. 56 (336a 27-28).
464
LIBER I DIST. 35 Q. IV
Ad oppositum: Quod non causatur per actum intellectus sed praecedit ipsum, est reale; sed tal es relationcs non causantur per actum intcllcctus, quia nihil causatum per actum intellectus requiritur ad hoc quod iste intcllectus intelligat; igitur istae relationes cssent rcales.
5
[ 0PINIO HENRICI GANDAVENSIS]
Ad istam quaestionem est una opinio quae ponit quod necessario ad hoc quod Deus intelligat distincte alia a se, requiruntur tales rclationes rationis. Unde dicitur quod Deus intclligendo essentiam suam, intelligit omnia alia a se. Quia hoc quod ipse 1 « intelligit cssentiam suam, causa est intelligendi illud quod est post essentiam suam. Suum enim intelligere quod est post essentiam suam, causatum est eius quod est ipsum intelligere essentiam suam, et hoc quia est illimitata. Quia proptcr suam illimitationem continet in se omnis esse et essentiae limitatae veritatem, ut non cognoscat alia [ut] propria obiecta secundum quod alia sunt a se, sed secundum quod in se sunt idem sibi. Et ideo ista cognitionc cognoscit alia a se, [non] universaliter si ve in universali; sed ad hoc quod cognoscendo essentiam suam, cognoscat illa distinctc secundum distinctionem quam habent inter se, oportet quod cog2 actum) actus D 3 causantur) causarentur ABDEGHZ 4 quia ... requiritur) realiter D 5 iste om. ADCDGH intellectus] divinus add. D 8 Deus J intellectus C distincte] distincta D alia] aliqua Z 9 tales] illae Z 10 suam om. F . omnia om. G Quia] quod D, ad add. C, per add. E hoc] per add. F. ipse om. F 11 intelligit] intelligat C 13 causatum est] es.entiam suam] essentia sua C 12-13 Suum... suam om. (!Iom.) A 14 est om. D . Quia2] et G .. illimitacausatur in D eius] esse D, eo E essentiam om. D 15 esse et] essentia ve! D et om. CE , essentiae] omnis esse C, tionem] similitudinem Z exsistentiae E . limitatae veritatem]limitabilitatem Z 16 alial) et add. G, tamquam add. Z sunt] secundum A 17 secundum om. A '' in se om. E ideo] non Z 18 universaliter] naturaliter Z 19 suam om. D · iIla] alia E 20 distinctionem] cognitionem E
l
300r).
Henricus Gandavensis, Quodl., VIII, q. l (ed. Parisiis 1518, ff. 299v-
10
15
20
465
UTRUM INTELLECTUS DIVINUS INDIGEAT RELATIONIBUS RATIONIS
5
noscat essentiam suam ut imitabilem ab altero. Et secundum hoc essentia sua habet rationem ideae, ut idea dicit [nihil] aliud quam divina essentia sub ratione respectus imitabilitatis •. Et ita requiruntur diversi respectus rationales ad distincte cognoscendum alia. [CONTRA OPINIONEM HENRICI)
lo
15
20
Contra istam opinionem arguo sic: quandocumque aliqua sunt acque illimitata respectu eorundem, qua ratione unum corum non requirit distinctas rationes respectu illorum, nec reliquum. Sed intellectus divinus et essentia divina sunt acque illimitati respectu intelligibilium, secundum istos 1• Et a parte intellectus non requiruntur tales distinctae relationes rationis. Igitur nec ex parte essentiae. Praeterea, quandocumque a non distinguitur quocumque modo a parte rei a b, illud quod non requiritur ad a nec requiritur ad b. Sed cognitio divinae essentiae nullo modo distinguitur a cognitione creaturae, et ad cognitionem divinae essentiae non requiritur talis relatio rationis, igitur nec ad cognitionem creaturae. Igitur tales relationes rationis nihil faciunt ad hoc quod creaturae cognoscantur. Praeterea, quandocumque ad aliqua plura requiruntur plura, etiamsi tantum posset in unum, adhuc aliquid consimile requireretur a parte illius unius. Igitur si ad repraesentandum plura distincte requiruntur plures relationes rationis, si essentia divina 1 ut om. D imitabilem] universalem Z, imaginabilem add. C ; Et om. E add. Pad. Univ. dicit] dicitur Z ,; nihil] aliquid ABCEFGZ, om. DG, Pad. Univ.
2 idea] non 3 respectw] illius C 4 requiruntur diveni] requiritur diversus C rationales] reales EZ ii distincte om. H 11 Et om. A S-9 eorurn] illorum BE 9 distinctas] distincta A illorum] eorum C 12 distinctae om. H 13 ex] a A 14 a om. D 15 illud om. GZ ,; nec] non EFZ 18 rationis om. G , igitur] si c C 19 rationis om. C L nihil om. E . faciunt] faciat C 21 plural om. Z 22 etiamsi] etiam sed D unum] etiam add. G , adhuc om. H 22-23 requi=tur] requiretur (etiam infra) F l
Ibidem.
0CKHAM, 0PEilA THEor. IV
30
466
LIBER I DIST. 35 Q. IV
esset repraesentativa tantum unius adhuc requireretur una rclatio rationis, quod ipsi negant 1• Antecedens patet, quia si ad plures effectus requirantur plura principia, ita necessario ad producendum unum effectum requireretur necessario saltem unum principium, et ita inductive. Et ex isto etiam scquitur quod essen- s tia requirit relationem rationis ad hoc quod distincte intelligatur, quia non est maior ratio quod ad unum intelligibile requiritur aliqua relatio rationis quam ad aliud. Praeterea, eadem causa sine omni distinctione potest in plures effectus. Igitur eadem ratione idem repraesentativum sine 10 omni distinctione potest repraesentare plura. Praeterea, quod dicit primo videtur repugnare secundo. Ista enim repugnant, scilicet quod 2 « hoc quod Deus intelligit essentiam suam, causa est intelligendi illud quod est post essentiam suam », et quod 3 « ut sic non cognoscat alia a se ut propria obiecta 1s secundum quod alia sunt, sed secundum quod in se sunt idem sibi ». Quod ista repugnent patet. Quia ubicumque est causa et causatum, oportet quod ibi sit pluralitas, quia nihil est causa sui ipsius. Sed per prima propositionem « quod Dcus intelligit essentiam suam, causa est intelligendi illud quod est post essentiam 20 suam », igitur hic est aliqua pluralitas. Sed hic non est pluralitas ex parte intellectionis, nec ex parte intellectus, nec ex parte essentiae, igitur ex parte obiecti est pluralitas. Igitur unum obiectum secundum quod intelligitur non est aliud. Igitur Deus non intel2 ad om. H 3 ita] aliqua G 5 Et2 om. EZ etiam om. EFZ 6 quod] ut Z 7 quod] quare GZ requiritur] requiratur F 8 rationis] plus Z, om. E 11 omni om. E 12 Praeterea quod om. A 13 quodl) ad potest] poteri t Z repraescntare] recipere C add. E, om. Z hoc] hic B, om. C intelligit] intelligendo C 14 est! om. Z 15 utl sic om. Z 16 secundum2 om. AD 17 sibi] ibi Z repugnent] repugnant Z .. ubicumque] ubique A est] si t E 18-21 quia ... pluralitasl om. (hom.) CD 19 per om. H 19-21 Sed ... 21 hicl om. F Sed ... pluralitas2 om. (hom.) G non om. H 22 ex3 om. Z pluralitasl om. Z 23 est J ibi add. F, om. E pluralitas om. E 24 se22-23 essentiae... parte om. (hom.) C cundum] sed A' noni om. Z l Ibidem, f. 300 B. lin. 15-17.
2
Supra, p. 464, lin. 11-12.
3
Supra, p. 464,
UTRUM INTELLECTUS DIVINUS I.KDIGEAT RELATIONIBUS RATIONIS
5
10
467
ligit alia a se ut sunt idem cum Deo, sed magis secundum quod sunt propria obiecta, cuius tamen oppositum dicit secunda propositio 1• Practerea, ex hoc ipso quod est post esscntiam suam, non est ipsa essentia. Igitur si intelligatur ut post cssentiam suam, non intelligitur ut idem esscntiae suac. Practcrea, prima propositio 2 non tantum repugnat secundae sed etiam est in se falsa, quia nihil est causa quod Deus intelligat alia a se, quia nihil est in Deo causatum. Et ideo non plus causatur intellectio crcaturae quam intellectio Dei. Et quando innuitur quod si non intelligerct alia a se secundum quod sunt idem sibi, intellectus intdligerct recipiendo ab eis cognitioncm, ista consequentia non valet, non plus quam quando intelligit comparando cssentiam suam ad alia a se. o
[ 0PINIO
15
Scon]
Contra praedictam etiam opinionem facit q u i d a m D o ct o r 3 aliquas rationes satis suffìcientes, ideo ipsas hic amitto. Propter quas dicit aliter ad quaestionem dicendo 4 « quod sunt rclationcs aeternae in Deo ad cognita, sed non priores naturaliw ter ipsis cognitis ratione obicctorum ». Unde ponit quod « Dcus in primo instanti intelligit essentiam sub ratione mere absoluta ; in secundo instanti producit lapidem in esse intelligibili et intelligit lapidem, ita quod ibi est relatio ---- -
·--
-----------------------
1 Deo] obiecto I3 4 suam om. EFZ 5 Igitur om. A . ut] quod D 7 propositio] 12 cognitionem] intentionem D 14 a] ad G 16 quidam Doctor) ratio E, otn. H 17 aliquas] alias Z, om. F ,, sufficientes] difficiles E ipsas] Scotus CD, alius F, om. ABGH cas EFZ hic om. C 18 dicit om. E . di=do] dicendum E 19 non] sunt add. EFZ, om. D 20 cognitis] in add. EZ 21 essentiam] suam add. E 22 sub ratione om. C . mere] mera F, 0111. Z absoluta] absolutam C 23 inteiiigibili] intcntionali E ibi] in A
Supra, p. 464, !in. 15-17. 2 Supra, p. 464, lin. 11-12. Ordinatio, I, d. 35, q. un., nn. 24-26 (ed. Vaticana VI, 254s.). nn. 31-32 (ed. cit. VI, 258). l
3 4
Scotus, Ibidem,
468
UBER I DIST. 35 Q. IV
in lapide intellecto ad intellectionem divinam, sed nulla adhuc in intellectione divina ad lapidem, sed intellectio Dei terminat relationem 'lapidis intellecti' ad ipsam; in tertio instanti, forte, intellectus divinus potest comparare suam intellectionem ad quodcumque intelligibile ad quod nos possumus comparare, et tunc s comparando se ad lapidem intellectum, potest causare in se relationem rationis; et in quarto instanti potest quasi reflecti super istam relationem causatam in tertio instanti, et tunc illa relatio rationis est cognita. Sic igitur non est relatio rationis necessaria ad intelligendum lapidem - tamquam prior lapide - ut obiec- 10 tum, immo ipsa 'ut causata' est posterior (in tertio instanti), et adhuc ipsa est posterior 'ut cognita', quia in quarto instanti •. (CONTRA OPINIONEM
Scon)
Contra istam opinionehl posset argui per dieta p r i u s 1, ubi ostensum est- ut mihi videtur sufficienter- quod talia instantia non sunt ponenda. Et ita impossibile est poni aliquod instans in quo prius intelligatur essentia quam creatura. Praeterea, si Deus in primo instanti intelligit essentiam divinam et in secundo instanti intelligit lapidem, quaero: aut hoc est propter ordinem obiecti ad obiectum, scilicet essentiae divinae ad lapidem, aut propter ordinem intellectionis lapidis ad intellectionem essentiae. Non propter primum, quia tunc eadem ratione 1 lapide l lapidum A, de add. Z intellecto l intellcctu Z sed J est add. D 2 in om. EZ .. intellectio] intellectus E Dei] divina BG 3 relationem] intentionem C, rationem D, lapidis] lapidem Z intellecti] intellectum Z, om. C 4-5 suam... dicti add. C, om. Z comparare om. (hom.) B 5 nos] non C 6 intellectum] intellectis A 7 et om. E 8 relationem] intentionem E, om. D . et om. C 7-8 rationis ... relationem om. (hom.) B 9 rationisl om. Z . cognita] incognita A 11 immo] ideo C 12 quia om. AB 14 Contra] circa Z . dieta prius] praedicta E ubi] ut ABDE 15 instantia] entia B 16 non om. D :: poni] dari primo Z 17 essentia] esse A 18 divinam] suam FG 20 scilicet] sed H l Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 9, q. 3 (ed. cit., III, 294s. et 311s.).
ts
UTRUM INTELLECTUS DIVINUS INDIGEAT RELATIONIBUS RATIONIS
469
haberet dicere quod prius natura Deus intelligeret essentiam suam quam lapidem, quia essentia divina tam prioritatem naturae quam prioritatem perfectionis quam etiam prioritatem durationis habet respectu lapidis. Et ita deberet dici quod in primo instanti s durationis Deus intelligeret essentiam suam, et in secundo instanti durationis intelligeret lapidem. S i d i c a t u r quod hoc sit propter ordinem intellectionis, c o n t r a: intellectio est omnino indistincta ex natura rei, igitur una nullo modo est posterior alia. Nec potest dici quod illae into tellectiones distinguuntur formaliter, quia in nobis unicus actus indistinctus est quo intelligimus totum complexum, et per consequens plures terminos. Igitur multo fortius Deus intelligit omnia quaecumque intelligit unico actu indistincto. Similiter, eadem ratione posset dici quod intellectio hominis distinguitur formaliter ts ab intellectione asini et ab intellectione bovis et sic de aliis, quod est absurdum. S i d i c a tu r quod intellectio lapidis et essentiae distinguuntur ratione, et ideo secundum rationem intellcctio essentiae est prior intellectione lapidis, h o c n o n v a l e t quia conside20 ratio intellectus nihil valet ad hoc, nec facit ad hoc quod res sit prior vel posterior. Tunc enim posset facere quod intcllectio lapidis esset prior intellectione essentiae sicut e converso. Praeterea, quod dicit 1 « quod in Deo sunt relationes aeternae ad cognita •, quaero: aut relatio talis est vera res extra animam, 25 aut non. Si sic, igitur vere est realis et ita realiter refertur ad crea1 natura) et perfectione et duratione add. D Deus om. CZ intelligeret) intelligit Z 2 divina) prior est lapide add. D tam) propter add. F, sed del. F2 prioritatem) prioritate ABCDEZ 3 quaml om. D prioritateml ... prioritateml] prioritate... prioritate ACDZ 4 habet... lapidis om. D Et ... deberet] debet H ita ... quod) sic D 6 durationis] Deus add. BC 8 contra) quamvis E 10 distinguuntur) distinguantur Z 11 indistinctus) distinctus D, intellectus Z quo) quia H 13 quaecumque intelligit om. C unico] uno H 18 essentiae) non add. C 20 valet ... nec om. EZ 23 quodl om. D sunt) plures add. E 24 est om. H vera) una Z 24-25 animam ... non] et C 25 vere) res est res add. H est om. A l
Supra, p. 467, lin. 18-19.
470
LIBER I DIST. 35 Q. IV
turam, quod i s t c ncgat 1• Si non sit vera rcs, non est in Dco nisi tantum obiectivc, hoc est, quia est cognita. Et per conscqucns non est in tcrtio instanti et postca crit cognita in quarto instanti ; immo quandocumque crit, crit cognita. Hoc confirmatur quia ctiam p c r i s t o s 2 omnc imaginabile vel habet esse reale et subiectivum, vel obiectivum. Si subicctivum, igitur est realis. Si obiectivum, igitur tunc cognoscitur vcl est volita, et sive sic sive sic, sequitur quod est cognita. Igitur in tertio instanti est cognita. (SOLUTIO AUCTORIS)
5
10
Ideo dico aliter ad quacstioncm et consequentcr ad dieta prius. Circa quam primo videndum est quid sit rclatio rationis, sccundo ex hoc ad quacstioncm. Circa primum dico quod rclatio rationis dupliciter accipi potcst: uno modo pro ista voce vcl conccptu importante aliquid vcl aliqua; alio modo pro ipsis signiticatis. Et sivc ista distinctio sit sccundum artcm logicae sive non, non multum curo ad pracscns, tamcn necessaria est proptcr modum loquendi multorum. Si primo modo, dico quod talia sunt rclationcs rationis: 'prctium', 'signum' et huiusmodi. Si secundo modo, dico quod talia nomina relativa et conceptus relativi nihil penitus imaginabile important quod non sit absolutum,- et 1 vera] uru Z res] tunc add. Z 2 nisi] non A ., est! om. D 3 est] ibi add. F postea] tertio G .. erit] est H 4 quandocumque] quandoque A eritl 0111. CG 5 Hoc om. EFZ etiam per] quia secundum C S-6 omnc imagirubilc om. D 6 vell] aut CE et] ve! CD vell obicctivum om. G 1>-7 Si subicctivuml 0111. D 7 igiturl J tunc add. Z est] eri t E realis] reale C, rea! iter Z, omnis re !atio add. D Si] sed A cognoscitur] est cognit.a Z 8 est! om. Z 11 et om. DG 12 prius om. F Circa] contra C 13 secundo om. E 14 accipi potest] accipitur EFZ . ista] ipsa F 15 alio modo] sccundo Z 16 sit] fuerit C 11>-18 logicae ... loquendi om. A 17 t.amen] cum C 19 rationis om. Z signum 0111. C 20 t.alia] sunt add. E 21 imagirubile] imagirundo D, om. E
Cf. Scotus, Ordinatio, I, d. 30, qq. 1-2, nn. 49-50 (ed. Vatic., VI, 192). 2 Cf. Scotus, Ordinatio, I, d. 8, p. 1, q. 4, nn. 177, 189 (ed. Vaticana, IV, 246, 258). l
15
20
UTRUM INTELLECTUS DIVINUS INDIGEAT RELATIONIBUS RATIONIS
471
hoc secundum esse subiectivum in actu vel in potentia, vel saltemesse obiectivum, secundum unam opinionem prius frequenter tactam 1• Sed talia relativa important absoluta simul cum actu intels lectus et voluntatis, sicut hanc vocem 'homo' significare homines nihil aliud est, nec importat, nisi vocem et homines et actum voluntatis praesentem vel praeteritum quo volumus hac voce uti pro hominibus. Ita signum nihil aliud importat, et ita nihil consequitur istos actus nec istas voces a parte rei nec alibi. Sed postea 10 potcst recipere praedicationem vocum absolutarum vel conceptuum, qui non vere praedicarentur nisi ipsis praesuppositis. Unde nisi instituens vellet uri vel quod alius uteretur hac voce 'Sortes' pro ilio homine, numquam diceretur quod haec vox 'Sortes' significat hunc hominem, et ita non consequitur aliquid nec ab15 solutum nec relativum. Sed vere hoc est signum et illud aliud significatum, quamvis sine talibus nominibus relativis non posset hoc exprimi. Et ita talia relativa non significant aliqua alia ab ipsis absolutis, sed significant vel connotant ipsa absoluta et nihil aliud imaginabile. 20 Ita cum dicitur 'Deus est intelligens creaturam', illud quod dico 'intelligens' quoddam relativum est, et non significat aliquid imaginabile nisi intellectionem divinam et ipsam creaturam. Et 1 hoc om. Z : in2 om. F 2 obiectivum] obiectum A 4 relativa om. D importane] importat A 6 nihil] nec C, ve! G et! om. C homines] hominis C et2 om. B 8-9 consequitur] constituitur D 9 rei om. E 7 volumus] et scimus E voce] homo add. D : nec2] ad C alibi] ali ABC, abi D 10 ve! om. D 11 vere om. F ipsis otn. G prae12 nisi om. E vellet J nullum D uti ... alius J quod ipse et quilibct suppositis J suppositis E 13 diceretur quod] quia G 14 significat] sialius Z, videretur ve! quod nullus add. D 15 nec] ve! Z relativum] respectignificaret FG , consequitur] sequitur C nec om.Z vum F ,, illud om. G aliud] est add. FG, om. C 16 significatum] signatum FH nominibus] vocibus Z relativis] relationis C posset] possit C 17 hoc] primo add. F aliqua] 20 Ita] et A est om. E 21 est om. E aliquid C :; alia] non A, aliud C
l Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., Pro!., q. l (cd. cit., I, 30, nota l); Expositio in libros Perihermenias, Prooem., § 10 (cd. cit., 370s.).
472
LIBER I DIST. 35 Q. IV
ex hoc ipso quod est intellectio divina, vere Deus intelligit creaturam, quamvis hoc non posset exprimi nisi per nomen vel verbum relativum. Verumtamen de nomine 'relativo rationis' potest distingui quod potest accipi dupliciter. Uno modo quod omne illud no- s men dicatur relativum secundum rationem quando res non potest esse talis qualis exprimitur esse per tale nomen sine actu rationis in actu vel in potentia. Et isto modo 'intellectum', 'intelligibile', 'subiectum', 'praedicatum' et huiusmodi, sunt relationes rationis, et per ista expresse connotatur actus rationis. 10 Alio modo potest dici 'relativum rationis' quando res non est talis qualis exprimitur esse per tale nomen, nisi concurrente vel actu intellectus vel voluntatis. Et nullo istorum concurrcnte potcrunt manere extrema, et neutrum esse tale quale denotatur esse per tale relativum. Et talia sunt huiusmodi: 'pretium', 'signum', 1s 'dominium', 'servitus', secundum quod ista conveniunt creaturis. Quia vox non est signum, nec nummus est pretium nec pecunia, nisi quia praevio actu intellectus volumus sic uti voce et nummo. Et ex hoc ipso quod ponitur talis volitio in nobis- vel aliquando fuit et non fuit volitio contraria - statim sine omni alio addito, zo vox est signum et nummus pretium. Sicut ex hoc ipso quod est creatura, nullo alio posito, Deus est causa, ita quod non requiritur aliquid aliud quam creatura et Deus. Et non posita creatura, 1 ex om. D · Deus] intellectus G 2 nomen] rationem A 5 quodiJ quia Z illud] 6 relativum om. C 7 talis qualis] tale quale ABCDGH exprisicut A,. nomen] non C 7-8 rationis] mitur] exprimit C essel om. Z ., essel ... nomen 0111. E tale] relativum add. Z sine actu add. D rationis ... actu J ratiocinativa Z R actu ve!] actualis G in2 om. Z isto modo] ita E : intellectum] et add. H 10 ista] istam ABCHZ connotatur] connotat C 10-11 et ... rationis om. (hom.) D 11 quando] quoniam D 12 nisi] ex add. D, om. C ve! om. C 13 intellectus] intellectu AB, concurrente] currente G 14 essei] est C tale sic H, om. ut. cadd. denotatur] denominatur F, sed corr. mg. F2 essel om. EG 15 per OIPI. D 17 neciJ et Z nummus] nec add. G, non add. Z' nec2] ve! C 18 quia om. EFZ praevio J primo CDEG intellectus] et voluntatis quo add. Z et om. D 19 ve!] et E aliquando] actu ABH 20 fuit!J fuerit Z et] ve! ACH . contraria] et add. D statim om. G alio om. G 21 nummus] est add. EH hoc om. B ipso om. D 22 causa] crcator DZ, creatura E 23 qua m J quod D .. non J ideo C
UTRUM INTELLECTUS DIVINUS INDIGEAT RELATIONIBUS RATIONIS
5
10
15
20
473
Deus non est causa creaturae. Ita etiam quidquid ponatur circa vocem et quidquid consideretur et cuicumque compararetur, si non adsit volitio qua velimus ea uti pro re, non erit signum. Et illud est nomen 'relativum rationis' strictissime sumpto 'relativo . .' rauoms. Ex istis r es p o n d e o ad quaestionem quod in Deo non sunt relationes rationis nisi obiective, hoc est, sunt cognitae sicut omnia alia sunt a Deo cognita. Nec aliter sunt in Deo quaecumque relationes rationis quam sunt verae voces reales extra productae. Et ideo sicut ad hoc quod Deus intelligat alia a se distincte, non requiruntur tales voces vel nomina relativa, ita etiam ad hoc quod Deus intelligat distincte omnia alia a se, non requiruntur relationes rationis quaecumque. Verumtamen aliqua possent imponi nomina relativa quae possent de Deo vere praedicari, non pro se sed pro ipso Deo. Non tamen requiruntur talia nomina relativa. Secundo dico quod non sunt talia instantia in Deo. Nec Deus in aliquo instanti imaginabili intelligit essentiam suam quin in eodem intelligit creaturam quamcumque, quia unica est intellectio indistincta omni modo qua intelligit omnia. Et in eodem instanti quo Deus intelligit essentiam suam, creatura vere intelligitur et Deus vere intclligit. 1 causa creaturae J creator Z 2 cuicumque] cui C compararetur] comparetur Z 3 adsit] assi t FG volitio] voli tu m C velimus] volumus DF eal est G re] se E, tunc add. C . erit] est DG 4 illud] non add. A nomenl nullum DE relativo] nomine F 6 quaes8 a Deol om. Z cognita] Nec a!iter sunt in Deo tionem J rationes E 7 sicut l sed A quaecumque relationes rationis nisi obiective, hoc est, sunt cognitae sicut omnia alia sunt a Deo cognita add. F quaecumque om. F 9 rationis] in Deo add. Z productae] productos A 11 vel] nec E nomina] etiam add. E 11-12 tales ... Deus o111. A 12 intelligatl teneat A 13 aliqua] alia ABH 13-14 imponi ... possent om. (hom.) C 14 possent] possunt E 15 Non] nec C .. tamen om. E relativa om. Z 16 talia om. AC instantia om. C 18 intelligit] intelligat Z 19 omnia om. E Et om. D 20 intelligit J vidi t B suam om. EF 21 intelligit] intelliget C vere l vo!untate A
474
LIBER I DIST. 35 Q. IV
(DUBIA CIRCA SOLUTIONEM)
Sed tunc est dubium: an pro eodem instanti possit concedi quod Deus refertur ad creaturam et e converso. Secundo: an dcbeat concedi quod talis relatio est realis vel rationis. (RESPONSI O AD DUBIA]
5
Ad primum istorum dico quod hic est magis difficultas propter vocem et modum loquendi quam propter rem in se. Nam qui vocat omne illud referri quod est tale quale potest exprimi per nomen relativum, sic concedendum est quod Deus ab aeterno referebatur ad creaturam intellectam quia, sive expri- 10 matur sive non, Deus ab aeterno fuit intelligens, et ita fuit talis qualis exprimitur esse per hoc relativum 'intelligens'. Et isto modo concedi potest quod si Sortes et Plato sint albi quod Sortes refertur ad Platonem, quamvis nihil in mundo ponatur praeter ista absoluta, quia Sortes est simpliciter similis Platani, nullo alio posito. 1s Si autem vocet 'referri' illud praecise cui actualiter denotatur inesse signum aliquod relativum, sic potest adhuc concedi quod Deus ab aeterno referebatur ad creaturam, quia Deus ab aeterno intellexit omnes propositiones possibiles concipi a quocumque intellectu creato. Et ita ista propositio 'Deus intelligit creaturam 2n ab aeterno' fuit vera, sicut modo est vera. Hic tamen est advertendum quod qui ponit quod omnia relativa sunt signa voluntarie instituta et hoc a voluntate creata, habet ponere quod haec non fuit ab aeterno vera 'Deus intelligit creaturam', quia secundum illam opinionem, ante institutionem 25 -----
-------
-----
----------------
3-4 Deus... quod om. (hom.) G 6 hic] 2 tunc] Deus add. A ' possit] potest FZ huius C est om. H 7 vocem] voces Z loquendi om. Z 11 ita om. E 11-12 et ..• intelligens om. (hom.) H 12 hoc] nomen add. E, om. D 13 refertur] referratur E 14 nihil om. A 15 quia] quod E alio] novo add. Z 16 illud] ad G actualiter] accidentaliter AB 17 inesse] esse B 18 referebatur) rcferatur G referebatur ... aeterno2 mg. F2, om. (lzom.) EZ 20 Et om. D ita om. Z 21 vera1 om. F 22 quodl) hic add. C 25 ante institutionem) mundi add. C, om. E 23 l Oln. E
UTRUM INTELLECTUS DIVINUS INDIGEAT RELATION"IBUS RATIONIS
5
10
15
20
475
vel fuit falsa vel fuit impropria. Et eodem modo consequenter habet dicere quid accipiendo 'referri' isto secundo modo 1, haec non est vera modo 'Deus ab aeterno referebatur ad creaturam'. Sed quia hic est magis difficultas vocalis vel logicalis quam realis, ideo pertranseo. Hoc tamen simpliciter est concedendum sine omni distinctione, quod Deus ab aeterno intellexit creaturam et ideo omnia alia a se, sive ista 'Deus intelligit creaturam vel alia a se ab aeterno' vera fuerit sive non. E t s i p r o t e r v i a t u r dicendo quod haec est conscquentia formalis 'Deus ab aeterno intellexit creaturam vel aliud a se, igitur ab aeterno haec fui t vera: Deus intellexit aliud a se': R e s p o n d e o quod haec consequentia non valet, sicut patet in exemplo. Quia haec modo est falsa 'bu est ba', et tamen si postea instituatur 'bu' ad signifìcandum illud quod signifìcat 'homo', et eodem modo et similiter 'ba' ad signifìcandum illud quod signifìcat haec vox 'animai' et eodem modo, tunc post institutionem haec eri t concedenda 'bu fuit ba ante institutionem', et tamen ante institutionem haec fuit falsa 'bu est ba'. Ita est in proposito quod non sequitur consequentia formali 'Deus ab aeterno intellexit aliud a se, igitur haec fui t vera ab aeterno: Deus intelligit aliud a se'. Et hoc si ab aeterno isti termini non erant instituti ad signifìcandum illud quod modo signifìcant. Sed istud magis pertinet ad logicum, ideo est petranseundum. 1 fuit2 om. AF ·Et in raz. C 2 dicere] habere G .. modo] secundo t:dd. E 2-3 haec ... modo om. (hom.) C 3 ab aeterno om. H 4 ve! logicalis om. E quam] quia H 6 Hoc] hic ABEF 8 vcl] sive C ab aeterno] intellcxit creaturam add. C, om. F 9 fuerit] fuit EFZ sive] ve! Z 10 est om. C 11 intellexit] intelligit CE 12 al om. C se!) ab aeterno t:dd. E intellexit] intelligit E 14 patet] prius E Quia] quod Z haec] hic C, hoc D modo] immo A bu] bene D est] et E ba] homo D 15 instituatur] instatur D 15-16 illud ... illud] idem ... idem F 16 et2 om. Z 16-17 et2 ... significat om. B et2 ... modo om. (hom.) D 17 significat om. FH 18 haec] hoc D coneedenda] concedendum D ba] homo D ante institutionem2 om. D 18-19 erit... haec om. (hom.) Z 19 institutionem] et t:dd. F falsa] vera GZ ·· ba] homo D 20 quod] quia D sequitur] in t:dd. C Deus] omnis A 20-21 ab aetemol om. E 22 intelligit] intellexit Z 23 instituti] distincti C significandum] consignificandum G. modo add. AD quod] ab aeterno add. E 24 logicum] et t:dd. C modo ... Sed J si C I
Supra, p. 472, lin. 11 - p. 473, lin. 5.
476
LIBER I DIST. 35 Q. IV
Ad secundum dubium 1 dico quod potest dici quod haec est relatio rationis primo modo accipiendo relationem rationis 2 , et hoc quia ipsa divina essentia est una cognitio. Dico tamen quod non est relatio rationis secundo modo 3, scilicet ubi requiritur actus voluntatis libere volens illud et quando extrema possunt s manere, quamvis unum non sit tale quale denotatur esse per tale relativum. Unde strictissime relatio rationis est illa quando manentibus extremis propter solum concursum actus voluntatis vel intellectus unum extremum est tale quale denotatur esse per tale relativum; et ipso actu voluntatis vel intellectus non concurrente 10 non est tale quale denotatur esse per tale relativum, et tamen extrema manent. E t s i q u a e r a t u r an debeat dici relatio realis, d i c o q u o d stricte non, quia ad relationem realem stricte requiritur quod utrumque extremum importet veram rem. Sic autem non 1s est in proposito, quia tantum unum extremum scilicet Deus, est vera res actu exsistens. Tamen large, secundum quod distinguitur contra relationem rationis secundo modo 4 acceptam, potest vocari realis. Quia non est possibile quod extrema maneant et tamen propter solum actum intellectus vel voluntatis utrumque extre- 20 mum sit tale vel non tale quale denotatur esse per nomen relauvum. E t s i d i c a t u r quod tunc Deus realiter referretur ad 1 dubium om. F dico om. G dici] concedi C haec] hic H, om. E est om. CH 3 est] ipsa add. G una] ipsa C 6 talel om. Z 7 Unde] ut C illa] creatura C quando] quae D 8 actus om. D ve!] et E 10 ve!] et CE, etiam add. E intellectus] intel10-11 et ... rclativum om. (hom.) D lectu E· et ... intellectus] quo Z concurrente] exsistente Z 11 denotatur] denominatur E 13 si] dicatur et add. Z quaeratur] dicatur D dici] concedi D 14 strictel] loquendo add. Z 15 quod] ve! G importet] importatO 16 tantuml tamen A 17 res l scilicet add. Z actu] actus A secundum om. E distinguitur] respectus add. C 18 relationem] relationes FG acceptam] acceptas CFG 19 et tamen] quod add. ABDGH, om. Z 20 voluntatis] intellectus A 21 ve! non] sit add. F, om. AB talel om. AB 23 referretur l differetur C, refertur Z l Supra, p. 474, lin. 3-4. 472, lin. 11 - p. 473, lin. 5.
2
4
Supra, p. 472, lin. 5-10. Ibidem.
3
Supra, p.
UTRUM INTELLECTUS DIVINUS INDIGEAT RELATIONIBUS RATIONIS
477
creaturam, d i c o q u o d non est magis inconveniens Deum realiter referri ad creaturam quam unum album realiter referri ad aliud album, quia unum album realiter referri ad aliud album non est aliud quam unum album esse realiter simile alteri albo. s Et ego d i c o quod ita realiter Deus est creans creaturam et ita realiter conservans et ita realiter intelligens sicut sol est realiter causans calorem, et ideo ita realiter refertur. E t s i d i c a t u r quod tunc sequitur quod relatio realis est in Deo, d i c o sicut prius 1, quod sicut non est in sole rela10 tio ncc in albo, sicut patet prius 2 , ita etiam relatio non est in Deo. Et ratio est quia relationes non sunt tales res, sicut alii imaginantur. Nec etiam relationes, nec reales nec rationis, causantur ilio modo quo imaginantur. Sed praeter ipsa signa, quae sunt in se absoluta quacdam, et ipsa significata absoluta, non est aliquid. 1s Et ideo rclatio etiam rationis, vel est ipsa absoluta, vel est aliquod signum absolutum in se, et tamen dicitur relativum quia importat aliquid connotando aliud, vcl aliquo modo alio. [An
ARGUMENTA PRINCIPALIA]
Ad primum principale 3 dico quod non est proprie dictum quod essentia divina repraesentat omnia alia a se. Sed est melius dictum quod essentia divina intelligit omnia alia a se. Si tamen 2-4 referri2 ... album om. C 2 realiterl om. ABEHZ realiter2 om. EH 3 realiter om. H 4 album om. E , realiter om. C 5 ego] ideo C , ital realiter] illa realitas H:: est] creativus creaturae et add. F 6 rcaliterl conservans om. C est om. D 7 causaru] cream ADF, causa C calorem] caloris C, colorem D 8 sequitur] sequeretur Z, om. C ·: quod2 om. CG realis om. F 9 est!] esset D dico] quod add. D l O sicut om. G 11 ratio est] ideo C sum] sint B, om. A 14 significata] signata Z 14-15 absoluta2 ... vel2 mg. F2, quae sunt in se absoluta quaedam quae absolute per ipsa signifìcantur D 1 aliquid ... est2 om. 15 ideo] etiam add. C ,, est2] etiam E 16 relativum] realiter G 17 con(hom.) B notando om. D aliud om. F ve! om. AC :, alio] aliud AB 20 repraesentat] intelligit H alia om. E 20-21 Sed ... se mg. F2, om. (hom.) DE l Supra, d. 30, q. 5 (pp. 382-388). !in. 8-13.
2
Ibidem.
3
Supra, p. 463,
478
LIBER l DIST. 35 Q. IV
concederetur argumentum, non concluderet, quia sicut non est inconveniens idem sub eadem ratione agere plura, ita si poneretur tale repraesentativum non esset inconveniens idem sub eadem ratione repraesentare plura. Ad P h i l o s o p h u m 1 dico quod loquitur de causa naturali, quia illa semper facit idem nisi impediatur, hoc est, non facit unum uno tempore et aliud alterius rationis alia tempore, si cetera sint paria. Immo si facit uno tempore centum, alia tempore faciet consimilia centum si cetera sint paria. Et ita esset dicendum de repraesentativo. Ad secundum 2 dico quod non est possibile idem sub eadem ratione assimilari pluribus alterius rationis perfecta assimilatione, illo modo quo unum album esset simillimum alteri albo. Imperfecta tamen assimilatione potest idem per idem assimilari distinctis, et ita est in propostio. Unde illud argumentum probaret quod in Deo essent plura distincta ex natura rei per quae assimilaretur distinctis, quia per ens rationis - cum summe distet ab ente reali - non poterit assimilari enti reali. Igitur si per aliquid proprium debeat assimilari, oportet quod illud proprium sit aliquid reale, et ita per plura realia Deus assimilaretur pluribus et distinctis, quod est impossibile. Ad t erti u m 3 dico quod 'posse in aliquid determinate' p o test intelligi dupliciter: v el pro 'perfecte ferri in illud', v el pro 1 concederetur] conceditur ABE ·: quia om. E 2 idem] illud G eadem] ea A poneretur] ponerentur C 3 inconveniens om. H ' idem om. D eadem om. E 5 Philo6 quia] quod ABCFGHZ . idem ... facit2 om. (hom.) Z 7 et] non sophum] primum A add. Z 7-8 si ... centum om. (hom.) D 8 Immo J ideo C . alio tempore2] sed semper D 9 f..ciet] facit G · centum om. D . sint paria] essent consimilia E, sunt add. Z 12 alterius rationis om. E 13 quo] quod F 14 assimibtione] simibtione CZ per idem2 om. D 15 distinctis] distincte D, et sic infra ita] etiam add. G 16 quod] 14-15 idem l ... Unde om. A quia F 17 quia] quod D 18 poterit] potest F · si om. E 19 debeat] debet Z 20 rea!ia] rebta G 23 veli] uno modo Z pro! om. CD pcrfecte] oportet om. E profecte AB ferri J fieri C, referri E l Supra, p. 463, nota 1. p. 463, lin. 18-22.
2
Supra, p. 463, lin. 14-17.
3
Supra,
10
15
20
UTRUM DEUS INTELLIGAT OMNIA ALIA A SE PER IDEAS
5
479
'ferri in illud ita quod non in aliud' sed aliud excludendo. Primo modo est maior falsa, accipiendo 'indeterminatum' pro communi. Quia commune potest determinate, hoc est perfecte, in aliquid cui tamen non debet appropriari, sed debet semper esse commune sicut prius. Sccundo modo vera est, sed isto modo essentia divina non potest determinate in aliquid, quia numquam potest appropriari sed debet semper esse communis.
[QUAESTIO V UTRUM DEUS INTELLIGAT OMNIA ALIA A SE PER IDEAS EORUM] 10
15
Quinto quaero utrum intelligat omnia alia a se per ideas eorum. Quod sic: Quia idea est ratio cognoscendi; sed non est ratio cognoscendi divinam cssentiam; igitur est ratio cognoscendi aliud a se. A d o pp o si t u m: Deus cognoscit per cssentiam sua m omnia; igitur non per ideas. Consequentia patet, quia nec Deus nec divina essentia est idea. Quia si sic, tunc sicut sunt plures ideae, ita essent plures essentiae, quod est impossibile. [STATUS QUAESTIONIS)
20
Circa istam quaestionem 1 est si c procedendum: primo videndum est quid sit idea; secundo quae sit necessitas ponendi ideam; tertio ex his ad quaestionem. l ferri] referri ABDF non] est add. G 2 falsa] sed add. D 3 aliquid] aliud Z 4 debetl) deberet C 5 sed] et D 6 in om. D " aliquid] aliud F, om. D 7 semper om. Z lO utrum] Deus add. CD 14 divinam essentiam om. F igitur] nulla add. C, non add. Z aliud] alia DE 17 quia om. E 18 tunc om. C sicut om. G , plures om. Z 1&-19 Quia ... impossibile om. E 22 ponendi om. A 23 ad quaestionem om. A l
Cf. A. Maurer, c The Role of Divine Ideas in the Theology of William
480
LIBER I DIST. 35 Q. V
Circa primum concordant multi d o c t o r e s et fere omnes in una conclusione communi, quod scilicet idea est realiter divina essentia et tantum differt ratione ab ea.
[ART. l: Qurn
SIT IDEA? 0PINIO HENRICI GANDAVENSIS)
Undc dicunt a l i q u i 1 quod Deus non tantum cog- s noscit creaturam secundum illud quod est idem realiter cum Deo, sed etiam cognoscit alia a se « ut ipsa essentia est ratio et forma exemplaris eorum, et ut forma et causa et principium formale exemplatorum. Illa autem ratio in divina essentia secundum quam sua essentia est ratio qua cognoscit alia a se, nihil aliud est 10 quam imitabilitas qua ab aliis imitetur, quam vocamus ideam, quae est talis ratio sive respectus in divina essentia, non ex se ut essentia est secundum se et absolute, - nisi in virtute et quasi in potentia -, sed ut est iam cognita et obiectum primum intellectus divini secundum actum. Et per hoc secundum actum habet ratio 1s illa esse in essentia ex consideratione intellectus circa eam in comprehendendo eam sub ratione imitabilis. Et secundum hoc, idea nihil aliud est de ratione sua formali quam respectus imitabilitatis ex consideratione intellectus in ipsa divina essentia ». 2 communi] dicitur C realiter om. D 3 tantum] tamen G 5 tantum om. E 6 secundum] sed DH, sicut G :, est] illud add. H : idem om. E 7 etiam om. E cognoscit] eam secundum quod est add. Z ut] unde EFZ !: ipsa] propria A 8 causa] creatura C 9 exemplatorum] est ratio cognoscendi add. Z 10 alia] aliud D 11 ab om. H aliis] his E 12 sive] est add. C ut] divina add. D imitetur] intelligitur Z, om. AH quam2) quem C 13 nisi] et non ideo D et2 om. F quasi om. (llll.) C 14 iam] causa C primum om. C 15 secundum2 actum2 om. C 16 esse] est D circa] maxime C, 14-15 et ••• lubet om. D per F , in2 om. E 17 secundum] per C, ex G 17-18 Et ... imitabilitatis om. E 18 res19 intellectus om. E ·· ipsa J ista E pectus J illius G imitabilitatis J imitabilis C
of Ockham ,, Studies Honoring Ignatius Citar/es Brady Friar Minor (Franciscan Inst. Pubi., St. Bonaventure, N.Y. 1976, 357-377). l Henricus Gandavensis, Quodl. IX, q. 2 (ed. cit., f. 344v).
481
UTRUM DEUS INTELLIGAT OMNIA ALIA A SE PER IDEAS
[CONTRA OPINIONEM HENRICI)
Contra istam conclusionem communem ostendo quod idea non est realiter divina essentia. Quia quaero: aut idea dicit praecise divinam essentiam, aut praecise respectum, aut aggregatum s ex essentia et respectu, - quia quod dicat essentiam et aliquid absolutum, aut praecise aliquid absolutum praeter essentiam, nulli istorum dicunt 1• Si detur primum, igitur sicut est tantum una csscntia, ita erit tantum una idea, quod nulli istorum dicunt 2 • Si detur secundum, aut ille respectus est realis aut rationis. Si 10 realis, ergo esset paternitas vel fìliatio vel spiratio, quorum quodlibet est falsum secundum i sto s. Similiter, secundum istos 3, Dei ad creaturam nulla est rdatio realis. Si autem sit respectus rationis, habetur propositum. Quia impossibile est aliquod ens rationis esse idem rcaliter cum ente reali, quia omne quod est 1s idem realiter cum ente reali est vere ens reale et per consequens non est ens rationis. Et ultra: igitur si idea dica t tantum respectum rationis, non est realiter divina essentia. Si detur tertium, habetur propositum. Quia secundum omnes istos 4, idea non est unum aggregatum ex essentia divina et re20 spectu reali ; igitur tantum constituitur ex essentia divina et re2 Contra istam] circa E conclusionem] opinionem D communem om. C 3 aut) ipsa add. D dicit] sit C 4 divinam essentiam] divina essentia C 5 dicat] dicit G essentiam om. E 6 aut ... absolutum2 0111. (/1om.) E praeter] per E, divinam add. CG essentiam] quod add. F 7 istorum] doctorum E est om. E 8 quod] quia C 11 Similiter... istos2 om. (hom.) C 13 habetur] habco H aliguod] illud C, om. Z ens om. C 14 rationis om. CG 15 realiter om. C 16 Et om. B igitur om. B si) illa add. E dicat] dicit E 17 realiter om. F 18 Si ... tertium mg. Giessa ,, detur] dicatur G, Pad. (;niv. i; omnes om. Cambr. 101 1S-1 (p. 482) Si ... divina om. ABDEFH habetur ... rationis om. Z, Giessa 20 cssentia sic G, Cambr. 101, Merton 106, Pad. Alli., Pad. Uuiv., Vat. 2088, om. C divina sic Cambr. 101, Merton 106, Vat. 2088, om. G, Pad. Ani., Pad. Uni v. et sic G, Cambr. 101, Pad. Ant., Pad. Univ., Vat. 2088, om. Merton 106 20-1 (p. 482) respectu] relatione G, Pad. Uni v. l Henricus Gandavensis, Quodl. IX, q. 2 (ed. cit., f. 345r). 2 Ibidem. Henricus Gandavensis, Quodl. VIII, q. l (ed. ci t., f. 300r); Quodl. IX, q. l ad l (ed. cit., f. 341 v-342r); Summa quaest., a. 58, qq. 3-4 (ed. cit., f. 134v-135r). 4 Ibidem, Quodl. IX, q. l (ed. cit., f. 341v).
3
OCKHAM, OPEB.A THEoL. IV
31
482
LIBER I DIST. 35 Q. V
spectu rationis; igitur non est realiter essentia divina. Ultima consequentia patet, quia quando aliquid aggregatur vel constituitur ex pluribus quorum unum non est realiter reliquum, illud totum neutrum illorum est realiter, sicut compositum nec est realiter materia nec forma. Unde utraque istarum est falsa 'compositum est realiter forma', 'compositum est realiter materia'.
(ART. Il:
5
QuAE SIT NECESSITAS PONENDI IDEAS.
0PINIO HENRICI GANDAVENSIS]
Circa secundum articulum dicitur, u bi p r i u s, quod propter quattuor necesse est ponere ideas in Deo. « P r i m o 1, ad cognoscendum alia a se perfecte secundum rationem qua alia, et plures ideas in Deo, ut omnia alia a se cognoscat perfecte. Quia, sicut dicit Augusti nus, quaestione 'De ideis' 2 : 'Tanta vis in eis constituitur, ut nisi his intellectis sapiens esse non possit', scilicet cognitione illa qua habet cognoscere alia a se. Et quia talis scientia de rebus ex parte Dei est causa exemplaris, ut sint ad se aliquid per essentiam, ideo - s e c u n d o - propter creaturas plures specie differentes, ut sint aliquid per essentiam, necesse est ponere plures ideas in Deo, quibus in notitia sua habet praesentialiter ut in mundo archetypo singula praesentia ab aeterno. T e r t i o necesse est ponere in eo, - licet non sub ratione ideal rationis] rarionali Val. 2088 1: realiter om. Z igitur ... divina mg. Giessa 2 ve! consrituitur om. E 4 illorum] eorum Z :: realiter2 om. E 9 ubi] ut CD 11 qua] quam AH, alia C 11-12 qua ... et] quae sunt alia et oportet ponere D 12 ideas om. A a om. A :1 perfecte om. E 13 sicut om. F , dicit] beatus add. CD, om. F , Augustinus] 83 add. CG ;: Tanta] causata ABGH 14 his] cis C nemo C 15 scilicet om. D : illa 16 sint sic ABC, sed corr. in sicut B, sit DEZ, siqua] alia quam C : alia om. E Et] sed C 17 creaturas] causas CDEH 18 sim] sicut G 19 plures] tales E, om. D cut FGH ideas om. D quibus] quo Z , in om. C :' sua om. E 20 praesentialiter] principaliter DZ, principia E 21 est] ponere ideas neque sub rarione ideam (!) quia necesse est add. C ::in eo] ideas G : ratione om. ABH idearum] quia necesse est ponere in eo add. G 21-1 (p. 483) licee ... reruml om. C l Henricus Gandavensis, Quodl. IX, q. 2 (ed. cit., ff. 345r-347r). gust., De divers. qq. 83, q. 46 (PL 40, 29).
2
Au-
10
15
uTRUM DEUS INTELLIGAT OMNIA ALIA A SE PER IDEAS
5
483
rum - rerum perfectiones quibus est singularum rerum propria mensura. Differunt enim sola ratione idea et perfectio in Deo. Q u a r t o oportet ponere ideas propter rerum productionem in exsistentia actuali, quia non posset plura diversa et distincta producere nisi ea producendo cognosceret. Sed talis cognitio non est nisi per ideas ». (CONTRA OPINIONEM HENRICI]
10
15
20
Licet aliqua hic dieta, sicut sonant, sint vera, tamen secundum intentionem dicentis reputo ea simpliciter falsa. Quia secundum intentionem i s t i u s, istae ideae quae ponuntur non realiter sunt ipsae creaturae, scd quidam respectus imitabilitatis quibus divina essentia est imitabilis a creaturis. Sed tales respectus rationis non est necesse ponere propter quamcumque rationum praedictarum. Igitur tales ideas quales ipse ponit, non oportet ponere. Maior est concessa ab istis. Minorem probo. Quod non propter primum 1, patet. Quia intellectus noster potest intelligere aliud a se sine omni tali respectu causato per actum rationis; igitur eadem ratione intellectus divinus poterit intclligere omnia alia a se sine omnibus respectibus rationis. Praeterea, per i s t o s 2 , intellectus divinus maxime vilesceret. Quia secundum i s t o s si intellectus divinus intelligeret aliud a se, ita quod illud obiectum csset informans, actu suo intcl----l reruml 0111. F singularum] angelorum C 2 enim] non G 4 diversa om. F 5 Sed] si A 8 aliqua] autem E hic] sic D, haec E tamen] cum C 9 ea] eam C falsa] C 11 quibus] quo ABDF, sed corr. F2, quod G 12 est om. D a] in C 13 quampraedictarum] praedictam G cumque] quascumque F rationum] rationes F, rationem G 14 quales] quas C ipse] iste AG, ille HZ, om. CF oportet] est necesse E 15 est] ma16 Quod] quia CEFZ propter om. AD patet om. C .. Quia] nifeste add. E, om. G 20 divinus om. ABDFHZ 22 illud quod H 16-18 noster ... intellectus om. (hom.) Z om. C suo om. F
Supra, p. 482, lin. 10-12. q. 2 (ed. cit., f. 344r). 1
2
Cf. Henricus Gandavensis, Quodl. IX,
484
LIBER I DIST. 35 Q. V
ligendi vilesceret. Igitur si sola essentia divina non esset motivum sufiiciens sui intellectus ad intelligendum omnia alia, requireret aliquid aliud et per consequens vilesceret. Praeterea, aut iste respectus rationis praesupponit intellectionem creaturae aut consequitur intcllectionem creaturae. N o n pri- s mum quia, secundum istum 1, respectus rationis necessario consequitur aliquem actum intelligendi, igitur iste respectus consequeretur actum intelligendi divinum quo intelligit suam essentiam absolute, non comparando eam ad quodcumque aliud, quod iste negat. Nec potest dici secundum. Tum quia tunc nihil facerent ad 10 hoc quod Deus distincte intelligerct alia a se, sicut effectus nihil facit ad esse suae causae quam consequitur. Tum quia talis respectus rationis non consequitur intcllectionem qua Deus intelligit suam essentiam, igitur eadem ratione nec intellectionem qua intelligit aliud a se, quia non est maior ratio de uno quam de alio. 1s Secundo ostendo quod propter secundum 2 non oportet ponere tales plures ideas. Quia artifcx creatus, sinc omni respectu rationis, potest habere cognitionem distinctam plurium et distincta producere. Ergo multo fortius artifex increatus poterit distincte plura cognoscere et postca in esse producere sine omni 20 tali respectu rationis. Tertio ostendo quod non oportet poncre tales ideas propter tertium 3 • Quia si perfectio creaturae in Deo et idea sint idem, quaero: aut perfectio illa in Deo est realiter ipse Deus, aut non. 1 sola l tota F 4 pracsupponit l praesupponitur 2 requireret l requireretur CG 4-5 intellectioneml intellectu ABCDH, intellectui G ABCDGH, supponit E 6 quial quod H istuml istos F rcspcctusl respectum H 7 aliqueml ad D rcspectusl actus H 7-8 consequereturl consequitur EF 9 quodcumquel quantumcumque F istel ipse C 10 Tum om. E 11 hoc om. H Dcus om. H 13-14 Deus... qua om. (hom.) B 15 intel!igit om. D a om. D 17 tales om. DE plurcs om. CF 18 rationis om. E distinctam] quam add. D 19 fortius] cum add. D 21 respectu] talis add. F 22 oportet om. E 23 tertiuml secundum D idea] ideae C 24 Dcus om. D
Ibidem, ff. 344v-345r. 2 Cf. supra, p. 482, !in. 15-20. pra, p. 482, !in. 21 - p. 483, !in. l. l
3
Cf. su-
UTRUM DEUS INTELLIGAT OMNIA ALIA A SE PER IDEAS
5
Si sic, igitur sicut ipse Dèus non est plures, ita ideae non erunt plures. Si non, hoc est contra e u m, quia ponit 1 quod idea est realiter ipsa divina cssentia. Similiter, nihil aliud a Deo potest esse propria mensura supremae creaturae. Igitur secundum istum, cum illa perfectio sit mensura creaturae, sequitur quod suprema creatura non haberet ideam in Deo. Contra quartam rationem 2 patet per praedicta quod non valet, quia ad producendum aliquid non requiritur in artifice aliquis talis respectus rationis. [ART.
10
15
20
485
III:
R.ESPONSIO AUCTORIS]
Ideo aliter dico ad istam quaestionem. Circa quam sic procedam: quia primo videndum est quid nominis istius quod dico 'idea'; secundo videndum est cui competit illud quid nominis, - et sic patebit primus articulus; tertio videndum est quae si t necessitas ponendi ideas; quarto inferam aliquas conclusiones; quinto respondebo ad formam quaestionis; sexto movebo ali qua dubia et solvam. Circa p r i m u m sciendum quod idea non habet quid rei quia est nomen connotativum, vel relativum secundum alium modum loquendi. Nam omnis idea necessario est alicuius idealis vel ideati idea. Et ideo non praecise significat aliquid unum, sed significat unum et connotat aliquid aliud vel illud idem quod sig1 plures] et add. F crunt] sunt G, realiter add. Z 2 hoc om. A ' quia] qui H quodJ 3 realiter om. C ipsa om. Z aliud om. E 4 propria om. E 5 illaJ ipsa add. Z ipsa EG quod] quia C 7 Contra] circa Z quartam] primam D quod] quia EG 8 quia] 11 istam om. CF quam] ipsa C 12 quia] quod A · est om. G quod E non om. E istius J huius F 14 sic om. E articulus J et secundus add. CG quae J quid BF 15-16 in16 rcspondebo] respondeo G quaestionis om. H sexto] quinto G feram ... quinto om. G 18 scicndum] dicendum C, est add. D 19 alium] aliquem D 21 ideati] ve! add. E aliquid om. C 21-22 sed ... unum om. (hom.) E 22 quod om. D
l
Cf. supra, p. 480, nota 1.
2
C( supra, p. 483, !in. 3-6.
486
LIBER I DIST. 35 Q. V
nificat. Et propter hoc habet tantum quid nominis et potest sic describi: idea est aliquid cognitum a principio effectivo intellectuali ad quod ipsum activum aspiciens potest aliquid in esse reali producere. Ista descriptio patet quantum ad primam particulam per beatum A u g u s t i n u m, 83 Quaestionum, q. 46, ubi dicit sic 1 : « Has autem rationes ubi esse arbitrandum est nisi in ipsa mente Creatoris ? Non enim extra se quidquam positum intuebatur, ut secundum id constitueret quod constituebat ». Ex ista auctoritate patet quod ideae sunt cognitae a mente divina. Secunda particula patet, scilicet quod idea sit aliquid cognitum ab activo intellectuali per eandem auctoritatem, per hoc quod dicit: « Ubi esse arbitrandum est nisi in mente Creatoris ? ». Tertia particula, quod sit illud ad quod aspiciens potcst aliquid producerc in esse reali, patet per finem auctoritatis, quia dicit: «Non enim extra se quidquam positum intuebatur, ut secundum id constitueret quod constituebat », manifeste ex hoc insinuans quod Deus ideas intuetur ut secundum illas constituat- hoc est efficiat- illa quae constituit, - hoc est efficit. Item, ista descriptio patet per Se n c c a m, Epistola 66 2 , ubi enumeratis quattuor causis positis ab A r i s t o t e l e, dici t sic: « His quintum Plato adicit exemplar quam ideam vocat; hoc enim est ad quod aspiciens artifex illud quod destinavit efficit. Nihil autem ad rem pertinet utrum foris habeat exemplar ad quod 1 tantum om. D 2 describi) quod add. F 3 ipsum om. Z activum] actum AH aliquid om. E 5 beatum om. F 5-19 q. 46 ... Epistola om. E 6 sic om. Z est om. C 8 ut) nec ABDFGH 10 patet) sic add. B quod 7 se om. C quidquam) quidquid DG om. AB 12 esse om. F est om. Z 13 quodl sit om. C illud) idem A, om. C quod2) 14 quia dicit om. D " enim om. C 15 quidquam) quidquid DFG ipsum actum add. C positum) positam A, om. D ut) nec ABDFGH id Aug., illud codd. 16 constituebat] constituebatur D 17 secundum om. D illas] ideas AG, istam D constituat) constituebatur G 21 quintum] per idolum G adicit) addit AB exemplar om. G 22 illud) id Sm. ' desrinavit) destituit Z efficit] etfectum ABCE, effecit Sen. 23 autem) aliud D, om. Z habeat) habent G l August., De diver. qq. 83, q. 46, n. 2 (PL 40, 30). 2 Seneca, Ad Lucilium Epistulae Mora/es, epist. 45, ed. R. Gummere (London 1934, I, 448).
5
10
15
20
UTRUM DEUS INTELLIGAT OMNIA ALIA A SE PER IDEAS
5
10
15
487
referat oculus, an intus quod ipse concipit ». Ex ista auctoritate patet quod ideae sunt quaedam exemplaria cognita, et quod ad illas respiciendo potest cognoscens aliquid producere in esse reali. Circa s e c u n d u m 1 dico quod ista descriptio non convenit ipsi divinae cssentiae, nec alicui respectui rationis, sed ipsimet creaturae. Primum patet primo quia, secundum ornnes, plures sunt ideae. Unde dicit A u g u s t i n u s ubi supra 2 : « alia ratione conditus est homo et alia ratione conditus est equus », et accipit rationem pro idea. Sed essentia divina est unica, nullo modo plurifìcabilis; igitur ipsa non est idea. S i d i c a t u r quod quamvis cssentia divina non sit realiter plurifìcabilis, tamen secundum quod potest ad diversas creaturas comparari, potest esse alia et alia idea; et secundum hoc erunt plures ideae, non quidem realiter differentes, sed differentes sola ratione : S e d i s t a e t c o n s i m i l i a superius 3 sufiicienter improbantur, ubi ostenditur quod impossibile est aliqua esse idem realiter et tamen differre ratione. Similiter, si divina essentia est realiter plures ideae, quaero: aut idea est praecise divina essentia, aut est divina essentia et aliquid aliud, - scilicet respectus rationis secundum istos 4 • Si pri1 intw] in re E 1: concipit] concepit Sen. 2 quodl om. G sunt] quasi add. F exempla3 illas] ideas G cognoscens om. E plaria] exempla Z 'et] ad E quod2] quae E, om. Z 4 ista om. C 5 ipsimet] ipsaemet A 6 creaturae om. F 7 Unde] ut D 8 conditus2 est2 om. E·' et2] non add. G 9 accipit]ly add. Z pro] illa add. E ·est om. A 9-10 Sed... idea om. (hom.) E 10 igitur... idea om. D 11 dicatur] dicas D realiter om. H 12 quod] rationem C 12-14 ad ... plures om. A 13 potest... idea om. C etl alia2 om. (hom.) D ; et2 om. H 16 sufficienter om. D 19 est] esset Z 20 essentia2] extra add. A 21 scilicet] secundum D l Cf. supra, p. 485, lin. 13; etiam Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 3 (ed. cit. II, 93). Hanc opinionem Guillelmi erroneam aesti-
maverunt magistri in processu Avenionensi; cf. J. Koch, c Neue Ack:tenstiicke... •, RTAM 8 (1936), p. 183, !in. 13-25 et p. 196, !in. 1-3. 2 August., De diver. qq. 83, q. 46, n. 2 (PL 40, 30). 3 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 3 (ed. cit., II, 75-98). 4 Cf. supra, p. 481, nota 3.
488
LIBER I DIST. 35 Q. V
mum, tgttur essentia divina est plures divinae essentiae si sint plures ideae. Si detur secundum, ergo divina essentia non est idea. Secundo ostendo quod divina essentia non est idea, quia quaero: aut ideae sunt in mente divina subiective aut obiective. Non subiective, quia tunc essent ibi plura subiective, quod est manifeste falsum. Igitur sunt ibi tantum obiective; sed essentia divina non est tantum obiective; ergo non est idea. Secundum 1 ostendo, scilicet quod respectus non est idea. Quia si sic, aut respectus realis aut rationis. Non realis, quia secundum opinantes praedictae opinionis, Dei ad creaturam non est relatio realis. Nec respectus rationis: tum quia nullus talis est Dei ad creaturam qui possit importari per nomen ideae; tum quia ille non potest esse exemplar creaturae, sicut nec ens rationis potest esse exemplar entis realis. Tertio 2 ostendo quod ipsa creatura est idea. Primo, quia sibi competunt omnes particulae praedictae descriptionis. Nam ipsa est cognita ab intellectuali activo, et Deus ad ipsam aspicit ut rationaliter producat. Nam quantumcumque Deus cognosceret essentiam suam, si non cognosceret suum producibile, ignoranter produceret et non rationaliter, et per consequens non per ideam. Ergo ipsam creaturam producibilem vere aspicit et ipsam aspiciendo potest eam producere. Praeterea, illud quo praecognito potest cognoscens rationaliter producere, - etiam omni alio per impossibile non praecog1 divina om. D sint] sit F 3 Secundo ... idea om. (hom.) CH quia] quare C 4-6 Non subiectivel om. D 8 ostendo] dico C 9 aut I] est add. G aut2] respectus add. E 1 rationis] non realis C 1O opinantes om. Z praedictae] praedictas E, praedictam Z opinionis] 11 relatio] respectus E Nec] est add. C respectus om. F respectus E, opinionem Z, om. H 11-12 nullus ... quia om. (hom.) G 12 qui] quia C tum] tunc D talis] respectus add. F 13 ille] ipse H, om. E 14 exemplar om. E 15 ipsa] illa D, om. C 17 ipsam] illam C .. aspi ci t] respicit E 18 cognosceret] cogitaret F 19 suum] istud D ignoranter] ignotum D 20 rationaliter] rationabiliter Z, et sic infra 21 producibilem om. Z aspicit] et 23 praecognito] cognito F, om. C 24-3 (p. 489) non ... suam essentiam add. C · ipsam2] eum E impossibile om. (hom.) H l
Supra, p. 487, !in. 5.
2
Supra, p. 487, !in. S-6.
5
10
15
20
UTRUM DEUS INTELLIGAT OMNIA ALIA A SE PER IDEAS
5
10
15
20
489
nito -, et qua non praecognito - etiam quocumque alia cognito - non potest rationaliter producere, est vere idea et exemplar. Sed posito per impossibile quod Deus cognosceret creaturam producibilem et non cognosceret suam essentiam, si haberet potentiam productivam posset vere rationaliter producere. Et quantumcumque Deus cognosceret suam essentiam, nisi cognosceret creaturam, non dicerctur rationaliter producere quantumcumque produceret. Igitur ipsa creatura est idea. Praeterea, ideae proportionaliter sunt ponendac in artifìce creato et increato. Sed si artifex creatus praecise cognosceret illud artifìciatum quod produceret, ita vere ageret per exemplar, et per consequens per ideam, sicut si cognosceret unum cuius simile debet producere. Igitur respectu artifìcis creati ipsummet producibile vere esset idea et exemplar, - quia idem intelligunt auctores per ideas et exemplaria. Igitur cum Deus ipsammet creaturam producibilem praecognoscat, ipsamet vere erit idea. Hoc etiam patet per signum, quia Plato - cuius sententiam tenet beatus A u g u s t i n u s 1 - ideam hominis dixit esse hominem vel quidditatem hominis vel universalem hominem. Hoc idem etiam imponit P h i l o s o p h u s 2 Platani quod ponat ideas esse quasdam res distinctas realitcr, sicut ipsa producta sunt distincta specie. Igitur intentio sua fuit, non quod divina essentia esset idea, sed quod aliqua alia cognita a Dea, quae essent exem3-4 cognosceret... et om. D 4 si] 1 etiam] et ABDFZ, otn. C 2 vere] vera B sed cognosceret creaturam, et similitcr D 5 Et om. E 6 Dcus om. D nisi] et non C 6-7 Deus... quantumcumque om. (hom.) E 7 quantumcumque] quandocumquc C 8 ips.1 om. C 9 proportionaliter] proportionabilitcr Z 10 et] sicut in artifice C 11 artificiatum] artifactum G 12 ideam] ideas BE , si] cum Z nnum ... simile] aliquod simile ilii quod C 13 debet] deberet G respectu om. H 14 quod E idem] istud C 16 praecognoscat] praecognoscant A, praecognoscit Z vere om. C crit] est ABCEZ 17 quia] quod C 18 dixit] dicit CE 19 vel2 om. D hominem om. C 20 quod] quia E. qui H ponat] posuerit CG, ponit DEF 21 realiter om. DG ipsa] ista Z 22 non om. A . essentia] non add. A2 23 quae J quod C l August., De diver. qq. 83, q. 46 (PL 40, 29-31). I, c. 6, tt. 5-9 (987a 29 - 988a 17).
2
Aristot., Metaph.,
490
LIBER I DIST. 35 Q. V
plaria et ad quae Deus aspiceret in producendo. Sed inter omnia cognita nihil melius potest poni a t h e o l o g o esse idea quam ipsamet creatura, sicut magis declarabitur in solutione dubiorum, igitur etc. Ex praedictis patet quid est idea. Quia non est nisi aliquid s cognitum ad quod cognoscens aspicit in producendo, ut secundum ipsum aliquid simile illi vel ipsummet producat in esse reali. Sicut una domus potest vere dici idea et exemplar alterius domus, quia scilicct aliquis artifex illam domum cognoscendo, potest per hoc aliam consimilem fabricare. Et eodem modo, si ipsamet 10 domus in particulari esset ab artifice praecognita et virtute illius posset domum illam eandem producere, ipsa domus esset exemplar et idea sui ipsius, ad quam artifex aspiciens posset ipsammet producere in esse reali. Unde idea importat ipsammet creaturam in recto et etiam 1s ipsammet in obliquo, et praeter hoc importa t ipsam divinam cognitionem vel cognoscens in obliquo. Et ideo de ipsamet creatura est praedicabilis ut ipsa sit idea, sed non est praedicabilis de agente cognoscente vel cognitione, quia nec cognitio nec cognoscens est 20 idea sicut non est exemplar. Circa t e r t i u m 1 dico quod ideae non sunt ponendae ut sint rationes cognoscendi ipsas creaturas ab eis differentes, quia praeter ipsam divinam essentiam - quae est omnibus modis ipsa 3 sicut... dubiorum om. E 4 igitur om. C 5 patet om. G quid} quod A aliquid] aliquod C 6 cognoscens] agens Z aspicit] aspiciat F 7 ipsum] ipsam E · aliquid] quid ACF, quid add. H illi om. Z ve!] quod G ipsummet] ipsum D, ipsam E R dici] esse CZ et] ve! F exemplar] respectu add. E 9 quia] quasi H scilicet] si ABDE pctest om. E 10 hoc) hanc F ' consirnilem] sirnilem E fabricare] aedificare C si ipsamet] secundum ipsam A 11 illius] eius C 12 domum] domus E, om. C illam om. Z 12-14 ipsa ... producere om. (hom.) Z 13 posset] potest DE ipsammet) ipsam C, eam E 14 reali] esset suimet idea add. Z 15 ipsamrnet] ipsam EF 16 ipsammet] ipsam F '· oblipraeter] per F ipsam] ipsammet ABD 17 creatura} idea cuius G quo] quo add. D 18 est2 om. AC agente] ve! add. C 20 non) nec FZ est om. Z 21 ut] ubi AB 22 sint] sicut C, sunt F ab ... differentes om. H quod C 23 ipsam om. H l
Cf. supra, p. 485, !in. 14-15.
UTRUM DEUS INTELLIGAT OMNIA ALIA A SE PER IDEAS
491
cognitio - non sunt aliqua quae possunt esse ratio cognoscendi creaturas, et ideo non sunt plures rationes cognoscendi creaturas. Hoc patet, quia quaero: quid intelligitur per 'rationem cognescendi creaturam' ? Aut illud quod est aliquo modo causa cognis tionis creaturae, quasi movens effective intellectum divinum ad cognoscendum creaturas; aut est ipsamet cognitio qua cognoscitur creatura; aut est aliquid quod quasi recipit ipsam creaturac cognitionem; aut est aliquid necessario requisitum ad cognoscendum creaturas. 10 Primum non potest dari quia ipsa cognitio creaturae, cum sit ipsa divina essentia et communis tribus personis, est omnino incommunicabilis, immo etiam omnino improducibilis, et per consequens intellectus divinus a nullo penitus est mobilis, immo ornnino sibi repugnat a quocumque moveri, sicut divinae cogni15 rioni repugnat a quocumque effici vel causari. Nec potest dari secundum quia cognitio Dei est eadem respectu omnium creaturarum, nullo modo plurificabilis. Sed praecise est pluralitas in cognitis et nullo modo in cognitione, nec secundum rem nec secundum rationem. Et per conscquens, cum 20 ideae sint plures secundum ornnes, nullo modo sunt rationes cognoscendi, accipiendo ilio modo 'rationem cognoscendi'. Nec potest dici tertium quia intellcctus divinus nullo modo est receptivus cognitionis, sed est ipsamct cognitio formaliter et omnibus modis a parte rei. Similiter intellectus divinus nullo zs modo est plurificabilis, igitur nullo modo est plures ideac. Nec potest dari quartum quia talia, si differrent a creaturis, 2 ideo om. D 3 quia om. C intelligitur] intellectu G 4 creaturam] creaturas C causa om. Z 6-9 aut ... creaturas om. (hom.) C 7 ipsam] ipsammet FG 9 creaturas] 11 sit om. Z et] etiam B, est DZ, om. C crearuram E 10 quia] quod G ipsa] ipsamet F penonis] et per consequens add. D 12 incommunicabilis] incausabilis Z, ve! incommutabilis add. Fl immo om. (lac.) C omnino] est add. D, om. F improducibilis] producibilis H per om. BFGH 13 consequens] similiter F immo] ideo C 14 quocumque] in cognitionc ndd. D 18 est om. D nec] non B 19 eu m] cui A 20 rationes] relationes F 21 rationem] rationc C, om. D 22 Nec] non B quia] quod E 23 ipsamet] ipsa E <:t] in H, om. E 25 plurificabilis] possibilis A cstl om. G 26 dari] cous:ui c; diffcrrent] distinguercntur Z
492
LIBER I DIST. 35 Q. V
essent tantum entia rationis. Quia, secundum omnes, praeter Deum et creaturas nullum poni potest ens reale. Sed nulla entia rationis necessario requiruntur ad cognoscendum entia realia, non plus quam entia realia requiruntur ad cognoscendum entia rationis; immo convenientius poneretur quod entia realia essent rationes cognoscendi entia rationis quam e converso. Secundo dico quod non sunt ideae ponendae tamquam quaedam similitudines repraesentantes intellectui divino ipsas creaturas, quia illae similitudines non possunt esse divina essentia, cum ipsa sit omnino implurifìcabilis. Nec oportet quod sint entia rationis, quia nullum tale requiritur nec ad producendum nec ad cognoscendum. Ideo dico quod ideae sunt ponendae praecise ut sint exemplaria quaedam ad quae intellectus divinus aspiciens producat creaturas. Cuius ratio est quia, secundum beatum Augustin u m ubi supra, propter hoc praecise ponendae sunt ideae in Deo, quia Deus est rationabiliter operans. Unde dicit beatus A ug u s t i n u s 1 : « Quis audeat dicere Deum omnia irrationabiliter condidisse ? », quasi dicat nullus. Sed ad rationabiliter operandum non requiritur nisi virtus productiva et operativa et exemplar ad quod aspiciat in operando, et ideae non sunt ipsa virtus pro4-5 requiruntur ... 2 creaturas] creaturam E 4 cognoscendum] cognitioncm E 7 sunt om. H ponen5 immo J ideo C poneretur quod om. E realia om. (hom.) G 8 similitudincs] quaedam add. D dae] positae G quaedam om. Z 9 illae J ip sa e G ipsa] illa EZ 10 implurificabilis] plurificabilis E rationis om. C 11 necl om. E nec2J ve! E 15 creaturas] creaturam B quia om. BC secundum om. H 16 ponendac om. AE sunt idcae om. E 17 Dcus om. C 18 dicere 0111. D omnia om. CDE irrationabiliter sic EZ, Aug., irracionaliter cel. codd., omnia add. ABCDGH 19 quasi] .a. A, 0111. B dinullus sic CG, cat sil CG, Cambr. 101, Merlon 106, dixcrit Pad. Alli., si B, vili. ADEFHZ Cambr. 101, Merlo/l 106, Pad. Ani., 0111. ABDEFHZ Sed sic CG, Cambr. 101, Merlo/l 106, Pad. Ant., si ADEFH, Paris 15,904, om. B rationabiliter sic EZ, rationaliter cel. codd. operandum sic DH, opcrantcm cet. codJ. 20 non requiritur J solum requiratur Z 20-21 etl ... productiva requiritur] requireretur E nisi] non A, om. Z et2] sed etiam Z om. (hom.) C
l
August., De diver. qq. 83, q. 46, n. 2 (PL 40, 30).
5
10
15
20
UTRUM DEUS INTELLIGAT OMNIA ALIA A SE PER IDEAS
493
ductiva vel creativa producentis. Igitur sunt ipsa exemplaria, et ita ut sint exemplaria sunt ponendae. Circa q u a r t u m 1 est sciendum quod ex praedictis multae sequuntur conclusiones de quibus fìunt diversae quaestiones. s Primo sequitur quod ideae non sunt in Deo subiective et rcaliter, sed tantum sunt in ipso obiective tamquam quaedam cognita ab ipso, quia ipsae ideae sunt ipsaemct res a Deo producibiles. - Secunda conclusio est ista quod omnium rerum factibilium sunt distinctae ideac, sicut ipsac res inter se sunt distinctae. - Alia 10 conclusio sequitur quod materiae et formae et universaliter partium essentialium et integralium omnium sunt distinctae ideae.Quarto scquitur quod ideac sunt primo singularium, et non sunt specicrum, quia ipsa singularia sola sunt extra producibilia et nulla alia. - Quinto sequitur quod generis et differentiae et aliorum 15 universalium non sunt idcac, nisi poneretur quod universalia cssent quaedam res subicctivc exsistentes in anima et solum communia rebus extra per praedicationem. - Sexto sequitur quod negationum, privationum, mali, culpae et huiusmodi, quae non sunt rcs distinctae ab aliis rebus, non sunt ideae. - Septimo sezo quitur quod Deus habet infìnitas ideas sicut ab co sunt infìnitae res producibiles. Per praedicta respondeo a d f o r m a m q u a e s t i o n i s quando queritur 'utrum Deus intelligat omnia alia a se per ideas l creativa] causativa Z 2 ut] non G sint] sunt C 3 ex] est H multae] intellecta H, om. F 4 conclusioncs om. A quaestiones] conclusiones G 5 rea! iter] totaliter F 6 scd tantum] tamcn E ipso] Dco E 6-7 scd... ipso om. C 7 ipso] ipsa G res om. E 8 conclusio om. C ista om. AD factibilium] similium G 9 sicut ... distinctac2 om. D ipsae] ipsacmct E 10 materiae ... formae] materia ... forma G 11 esscntialium] universalium CG, rcalium H 12 quod om. D ideae] istae C primo om. D sunt2 om. DE 13 ipsa] sunt add. H sola] solum F extra] e:xtrema C, om. F 14 scquitur om. H , generis] generalis D, generum F 15 sunt] verae add. E univcrsalia] talia D 16 essent] sunt H et] non add. E 18 ncgationum] relationum D quae om. E 19 aliis] hiis E rebus] et ideo add. E 19-20 sequitur om. E 20 infinitas] infinites AH 21 producibiles 23 intelligat J intelligit F alia om. C 22 formam quacstionis] quaestioncm F om. C l
Cf. supra, p. 485, lin. 15.
494
LIBER I DIST. 35 Q. V
eorum', quod ly per potest dicere circumstantiam causae motivae, sicut dicimus quod anima intelligit per habitum tamquam per causa m motivam v el effectivam. V el potest di cere circumstantiam potentiae intellectivae, sicut dicimus quod homo intelligit per intellectum. V el potest di cere circumstantiam obiecti mcdii, sicut dicimus quod intelligimus Deum in via per quemdam conceptum proprium si bi. V el potest dicere circumstantiam obiecti terminantis, sicut dicimus quod videbimus Deum per essentiam suam quia ipsamet divina essentia in se erit visa. Primis tribus modis non intelligit Deus alia a se per ideas eorum, quia ideae nec movent intellectum divinum, nec sunt intellectus ipse, nec obiectum medium inter Deum et alia a se cognita. Sed quarto modo potest concedi quod ideae sunt ipsamet cognita a Deo, alia ab eo. [DuBIA CIRCA SOLUTIONEM AUCTORIS)
Sed contra praedicta sunt aliqua dubia. Primum, quia videtur quod ideae sunt realiter et subiective in Deo, quod probatur multipliciter. Primo sic: illud quod est aeternum est realiter in Deo, quia aliter aliquid aliud a Deo esset aeternum. Sed ideae sunt aeternae per beatum A u g u s t i n u m, 83 Quaestiollum, 46 quaestione, dicentem 1 : « Sunt namque ideae principales quaedam formae, vel rationes rerum stabiles atque incommutabiles, quae ipsae formatae non sunt, ac per hoc aeternae ac semper quod lyl quia D circumstantiaml convenientiam G 3 velll secundum A potentiae... circumstantiam om. (horn.) C 4-6 homo ... quod om. E 5 obiecti om. D 6 dicimusl dico F 9 suam om. DE quial per add. G crit om. C IO tri11 idcae l illac A necll non CE .. movent l perfibusl duo bus E alia l aliquo Z a se om. G 13 Sed orn. FG . quod] quia ABFHZ, ipsac ciunt D 12 ipse om. D . se] distincta add. E add. Z 17 sunt] sint CG et subicctive] in obicctivc A in Dco om. C quod2J et hoc E 18 mulripliciter om. D estl om. Z 19 aliter] realiter C 20 per] secundum BE 83 Quacstionum om. D 21 46 om. ABCDFG :: quaestione]sic D, om. G 22 ve! om. B 23 formatae] forte D, formae E ac2] sic add. Z l
August., De diver. qq. 83, q. 46, n. 2 (PL 40, 30).
5
10
15
20
UTRUM DEUS INTELLIGAT OMNIA ALIA A SE PER IDEAS
5
10
15
20
495
eodem modo sese habentes ». Similiter ibi postea subdit 1 : « Quod si hae rerum omnium creandarum creatarumve rationes divina mente continentur, neque in divina mente quidquam nisi aeternum atque incommutabile potest esse; atque has rationes rerum principales ideas appellat Plato, non solum ideae sunt, sed ipsac verae sunt, quia aeternae sunt, et eiusmodi atque incommutabiles manent ». Ex his auctoritatibus patet quod ideae sunt formae principales, et quod verae sunt, et quod aeternae sunt, quae omnia non possunt competere nisi illis quae sunt realiter in Deo. Praeterea, illa quorum visione fìt anima beata sunt realiter et subiective in Deo; sed ideae sunt huiusmodi per beatum Augustinum, ubi supra 2 , dicentem quod « earum visione fìt anima beatissima ». Secundum dubium est quia non videtur quod ipsaemet creaturae sint ideae, quia illa quae non potest intueri nisi anima sancta non sunt creaturac, cum creaturas ita possit intueri anima non sancta sicut anima sancta. Sed ideas solum anima sancta intueri potest, per A u g u s t i n u m dicente m ubi supra 3: « Ipsa rationalis anima, non omnis et quaelibet, sed quae sancta et pura fuerit, haec asseritur illi visioni - supple idearum esse idonea, id est, quae illum ipsum oculum quo videntur ista, 1 sese] se CEFZ ibi] ibidem CE 2 hae] ideae G creandarum] causandarum seu E, et creatarum add. F2 creatarumve] vere CF, creatarum E 3 mente2] continentur add. D, om. C quidquam] quidquid DEF nisi] si D 4 atque!] ac E incommutabile] incommutabilem C rerum] non D, om. E 5 salurn] sunt G sed] etiam add. B 6 quia] 7 his om. C , sunt] sint F 8 etl quod D et om. B eiusmodi] modi A, huiusmodi CD quod'] quia E sunti om. H quae] quia D 10 fit] sit C 10-11 Practerea ... Dca om. (lzom.) D 11 per] secundum C beatum om. E 12 quod] quia B 14 est om. AB quia] quod H ipsaemet] ipsae E 15 illal ideae G, om. E nisi om. D 15-16 nisi ... intueri om. (hom.) H 16 suntl non add. [D ita om. F possitl possint ABG, potest Z 17 sicutl sed H Sedl per add. G ideas] idea A 18 potest om. H per Augusònum] huiusmodi G 18-19 supra. Ipsa om. E 19 quaelibetl quilibet F 20 haecl hic Z asscritur l assentitur CF, asseri t quod oportet oculum Z 21 idonea l idea F, similem Z . id est] scilicet E, om. Z quae] quia C ipsum] purum Z videntur] dicimus E ista om. EZ
I
Ibidem.
2
Ibidem, n. 2 (PL 40, 31).
3
Ibidem, n. 2 (PL 4D, 30).
496
LIBER I DIST. 35 Q. V
sanum, et sincerum, et serenum, et similem his rebus quas videre intendit, habuerit »; igitur etc. Praeterea, nihil potest esse exemplar sm 1psms, cum inter exemplar et exemplatum sit distinctio, igitur ipsamet res producta non est idea. Praeterea, si ipsamet res creata esset idea, sequeretur quod idea non habuerit aliter esse ab aeterno quam lapis extra exsistens, et per consequens idea non esset aeterna, quod est contra beatum A u g u s t i n u m e t S e n e c a m, ubi supra, ubi dicit sic 1 : « Haec exemplaria rerum omnium Deus intra se habet numeros universorum quae agenda sunt, et modos mente complexus; plenus his fìguris, quas Plato ideas appellat immortales, immutabiles, infatigabiles ». Sed creaturae sunt mortales, mutabiles et factibiles. Praeterea, <• neque 2 oriuntur neque intereunt; secundum eas tamen formari dicitur omne quod oriri et interire potest, et omne quod oritur et interit », secundum beatum A u g u s t i n u m ubi supra. Sed impossibile est idem oriri et non oriri, interire et non interirc. Igitur creaturae quac oriuntur et intereunt, non sunt ideae quac nequc oriuntur neque intereunt. Tcrtium dubium est quia non videtur quod ideac tantum ----------------------
1 sanum om. F ct2 screnum 0111. E et3 om. C 2 habueritl habent Z igitur etc. om. Z 4 productal distincta EZ 5 non om. C 6 ipsamct om. C idea om. H 8 idea om. E 9 ubi2 7 habuerit l haberet Z exsistens l habucrit esse ab aeterno add. G om. D 10 Haecl quod E, om. Z rerum om. EZ intral inter C, intelligit G habet om. C 11 univcrsoruml diversorum C complexusl complexos C 12 Plato om. E idcasl illas D, om. F immutabilesl immobilcs Z, et add. F 13 infatigabilesl et factibiles D Sedl et C 14 factibilcsl infactibiles G 15 Praetereal ideae add. C 13-14 Sed ... factibiles om. (hom.) D 16 tamenl causa G oriril oritur CH et! om. FH interirel 15-17 sccundum ... interit om. D intcriit C, intcriri E potest om. C et2l quod G 17 et om. Z beatum om. Z 18 Sed] 19 lgitur] et E, non sunt add. D 19-20 et ... et D 18-19 et2 ... interire om. (hom.) A 20 quael quia ABCE, quem G nequcl non E 21 quial quomodo C, intereunt om. D quod DH non videtur l est vera C ideae l sicut idcae sunt G l Seneca, Ad Lucilium Epistulae ."-1orales, epist. 45, ed. R. Gummere 2 August., De diver. qq. 83, q. 46, n. 2 (PL (London 1934, I, 448). 40, 30).
5
10
15
20
497
UTRUM DEUS INTELLIGAT OMNIA ALIA A SE PER IDEAS
5
10
sint singularium, quia Plato ponit ideas specierum et non singularium; sed beatus Augusti nus approbat sententiam Platonis; igitur ipsorum singularium non sunt ideae primo. Quartum dubium est quia videtur quod praeter illas ideas quae ponuntur esse res singulares sint aliquae aliae ponendae, quia tantae efficaciae est Deus in producendo sicut quicumque artifex creatus. Sed artifex creatus, habendo cognitionem universalem de domo, potest domum particularem producere per idem, et per consequens ipsa domus particularis non est idea, sed aliquid aliud a domo particulari. Igitur cum Deus non tantum habeat notitiam rerum particularium sed etiam universalium, non tantum res particulares erunt sibi ideae sed etiam ipsa universalia, quia ita aspicit ad universalia in producendo sicut ad particularia.
[R.ESPONSIO AUCTORIS AD DUBIA]
15
20
Ad primum 1 istorum dico quod ideae non sunt in Deo realiter et subiective sed tantum obiective, sicut omnes creaturae ab aeterno fuerunt in Deo quia ab aeterno fuerunt cognitae a Deo. Et ideo nusquam invenitur quod A u g u s t i n u s alibi ponat ideas nisi in divina intelligentia, - non in essentia -, per hoc innuens quod non sunt in Deo nisi sicut cognita, et non sicut ibidem realiter exsistentia. Unde dici t 2 : « Ubi eas arbitrandum 2 sed ... Augustinus] secundum beatum Augustinum H 4 est om. CEZ quod om. G praeter J potest A, om. G 5 sint J sunt C ', aliquae om. D . aliae J ideae add. E 6 efficaciae J efficientiae Z Deus J Dominus G sicut J quanto est C, quando est G 7 Sed... creatus2 om. (hom.) H habendo] habens E 9 domus] res D, om. E 10 domo] Deo in D 11 etiam] non G, et Z 12 particulares] singulares C etiam om. F 13 universalia in producendo] producenda D 17 in ... fuerunt2 om. (hom.) CE 18 nusquam] numquam CDEFZ alibi] alicubi Z 19 nisi] non G .. intelligentia non] mente ve! intelligentia, et numquam mg. F2 20 quod] quia G non2J tamen G sicut] sunt D, sint E 20-2 (p. 498) et ... contineri 0111. C 21 ibidem] ibi E l Supra, p. 494, lin. 16 - p. 495, lin. 9. lin. 6-7. 0CKHAM, OPERA THEoL. IV
2
Cf. supra, p. 486, 32
498
LIBER l DIST. 35 Q. V
est esse, ms1 m mente Creatoris ? •· Et superius dicit eas divina intelligentia contineri. Ad auctoritatem igitur Augustini 1 dico quod 'aeternum' dupliciter accipitur. Uno modo proprie pro eo quod vere et proprie et realiter est actualiter exsistens aeternaliter. Aliter pro ilio quod s est aeternaliter et immutabiliter intellectum vcl cognitum, et hoc est improprie accipere 'aeternum' et extensive. Primo modo dico quod ideae non sunt aeternae, sed solus Deus sic est aeternus. Secundo modo ideae sunt aeternae, hoc est, aeternaliter et immutabiliter cognitae. Et sic loquitur beatus A u g u s t i n u s 10 et alii Sancti et philosophi 2 quando dicunt ideas esse aeternas et immortales et infatigabiles, hoc est, quod sunt aeternaliter, immortaliter, immutabiliter et infatigabiliter intellectae. Et omnia talia verba dicunt, solum ut insinuent differentiam idearum in mente divina et in mente cuiuscumque artifìcis creati. Quia ideae 1s in mente divina sunt aeternae, hoc est, aeternaliter intellectae; sed ideae quaecumque in mente cuiuscumque artifìcis creati non sunt aeternae, hoc est, non sunt ab ipso aeternaliter nec incommutabiliter intellectae. Et quando dicitur quod creaturae non sunt aeternae, dico quod creaturae non sunt aeternae primo modo 20 accipiendo aeternum. Sed secundo modo accipiendo aeternum, 1 dicit] dixit EZ eas] esse add. F2 2 contineri] contueri ABDG 3 igitur om. F 4 proprie!] et add. E et2 om. G 5 est] et E exsistens] est add. E Aliter] alia modo F 7 improprie] proprie C 8 sed... aetetnus] hoc est realitet 6 est om. A . et!] ve! C, om. Z et actualiter exsistentes et aetemaliter, sed C ,: Deus] Dominus A est om. G 11 philoso12 infatigabiles] infallibiphi om. C :quando] quod qui C, generandi G dicunt] circa G !es D, infactibiles EZ est om. D .: sunt om. C 12-13 quod ... immortaliter om. E immorta!iter] et immortaliter et G 13 immutabiliter] incommutabiliter ABH, om. F etl om. ACHZ infatigabiliter] faciliter D, infactibilitet EZ, et add. G 14 verba] adverbia E, universalia H dicunt] dicerent C ut] ubi ABFG ., insinuent] sument C , idearum] inter ideam C, om. Z 15 et] etiam G, ideam add. C 1 in om. BE.: Quia] quod D·. ideae] vere C 16-18 aetemaliter... non om. EZ 17 ideae quaecumque om. D in ... cuiuscumque om. A · creati om. D 18 nec] 18-19 incommutabiliter] immutabiliter cognitae et E 20 dico ... aetetnae2 om. et EZ (hom.) E 21 Sed om. F " accipiendo2 om. E aetetnum2 om. EH
l
Supra, p. 494, lin. 21 - p. 495, lin. 7.
2
Supra, p. 496, lin. 10-13.
UTRUM DEUS INTELLIGAT OMNIA ALIA A SE PER IDEAS
499
non est inconveniens, quia hoc non est aliud quam dicere quod creatura e sunt aeternaliter intellectae. V erumtamen quia hoc nomen 'idea' ex sua impositione connotat cognitionem qua cognoscitur, - non sic autcm 'creaturae' vel nomen 'lapidis' vel 'hos minis' et sic de aliis - , ideo a S a n c t i s frequenter conceditur quod ideae sunt aetcrnae magis quam quod creaturae sint aeternae, quamvis- sive dicant unum sive reliquum- large et improprie loquuntur de aeterno. Et s i d i c a t u r quod in eadem auctoritate dicitur quod 10 « verae 1 sunt quia aeternae sunt », igitur vere fuerunt ab aeterno et non tantum intellectae: Similiter, in cadem auctoritate dicitur quod « ideae 2 sunt principalcs formae vel rationes rerum stabiles » etc. Ex ista auctoritatc arguitur quod 'principale' dicitur respectu minus principa15 lis, igitur praeter ideas sunt aliae formae vel rationes non principales, igitur sunt aliae rcs quae non sunt ideae, igitur non omnis res est idea : Ad p r i m u m istorum dico quod improprie accipit Augustinus quando dicit quod « verae sunt », scilicet pro illis quae vere 20 intelliguntur. Unde dicunt a l i q u i 3 quod creaturae fuerunt ab aeterno in Dei potentia, et non erant in sui natura. Et d i c u n t quod erant et non erant. Ista non possunt intelligi sicut verba sonant, quia implicaretur contradictio. Et ideo oportet quod sic intelligantur 'erant in Dei potentia', hoc est, potuerunt a Deo 2 sunt ... intellectae] non sunt aeternae primo modo accipiendo aetemum E, quia] quod A 3 imposi tione] significa t seu add. E 4 non ... autem] nec si c sunt D 5 aliis] et add. CD '' conceditur] tenetur D, diciturE 6 quod2 om. CEF 7 sive!J vero G 8 loquuntur] loquantur DH, loquentur Z 9 dicitur] dicit Z 10 verae ... suntZJ ideae sunt aetemae D 11 intellectae] et add. G 12 sunt] sint C 14 quod] quia ABCZ .. minw] uniw G 15 sunt] aliquae add. F, om. D ,, rationes] respectw ABH, res D 15-16 aliae... aliae] ali16 non2 om. D 18 quod om. A 19 quod om. G 1 vere quae... aliquae ABDEGHZ om. D 21 Dei om. C erant] esse A sui natura] actu C dicunt] dicit D 23 ideo om. Z 24 Dei] divina FH potuerunt] potcrant E, poterunt G l Supra, p. 495, lin. 6. 2 Supra, p. 494, lin. 21-22. Aquinas, Summa theol., l, q. 46, a. 1 ad 1m.
3
Cf. Thomas
500
LIBER I DIST. 35 Q. V
produci qui vere erat ab aeterno, et tamen simpliciter non erant in actu. Sic dico in proposito quod quando Augustinus dicit quod ideae vera e sunt, debet intelligi si c: vere sunt intellectae a Deo ab aeterno, qui ab aeterno vere est. E t s i d i c a t u r quod eodem modo posset concedi quod homo ab aeterno vere est, quia ab aeterno vere intelligitur etc., d i c o q u o d si usitatus modus loquendi S a n c t o r u m sic intelligeret, posset concedi unum sicut reliquum. Sed non est ita, cuius causa tacta est prius 1• Ad s e c u n d u m 2 dico quod non est intentio beati A ug u s t i n i quod praeter ideas sint aliquae res minus principales quae non sint ideae, sed ideo dicit ideas esse formas principales quia res illae prius natura et duratione fuerunt ideae quam erant extra Deum actualiter exsistentes. Et necessario sunt ideae, non tamen necessario sunt exsistentes actualiter, sed contingenter. Unde necessario sunt intellectae a Deo et ita necessario sunt idea e; non tamen necessario sunt exsistentes in rerum natura. V erumtamen hic posset esse una difficultas vocalis utrum scilicet idea dicatur respectu ideati vel respectu idealis, hoc est, utrum praecise debeat vocari idea quando Deus secundum eam aliquid producit actualiter, an etiam sive producat sive non producat secundum eam, dum tamen possit secundum eam producere. Et quantum ad hoc potest dici quod est magis de usu S a nc t or u m vocare ideam, etiam quamvis Deus non producat se1 qui] quia CH vere om. E .. erat] erit G erant] erat G 2 in2 proposito om. G 4 qui ... aeterno2 om. (hom.) D : qui... est 3 sunt!] sint E :! debet ... sunt2 om. (hom.) E om. E est raz. C2 4-6 vere... aeterno2 om. (hom.) G 5 Et om. E 5-{; Et ... vere2 om. (hom.) C 6 vere! om. E intelligitur] igitur add. E 8 concedi] esse F 10 in11 sint] sunt GH i aliquae] aliae BC 12 sint] sunt DEFZ .. sed] et C, tentio om. H quod D ,' ideo] vero D, om. A 16 ita] ideo F 16-17 ideae... sunt om. (hom.) D 18 esse om. G 19 idealis] ideabilis FZ 21 actua17 sunt om. E ' exsistentes om. H liter] dico quod vere dicitur idea quia Deus potest add. D sivel producatl om. Z 21-22 producat2 om. D 22 eam!] eum A possit] posset F dum ... eam2 om. (hom.) E 22-24 dum ... ideam] producere potest an D 23 potest] posset C 24 etiam] et A Deus om. H l
Supra, p. 498, lin. 3 - p. 499, lin. 8.
2
Supra, p. 499, lin. 12-17.
5
10
15
20
UTRUM DEUS INTELLIGAT OMNIA ALIA A SE PER IDEAS
5
10
t5
20
501
cundum eam actualiter. Et ideo ab aeterno res fuerunt ideae, sed non ab aeterno fuerunt actualiter exsistentes. E t si d i c a tu r quod hoc est impossibile quia secundum S e n e c a m 1, ubi prius, idea est causa quinta praeter causas quattuor positas ab A r i s t o t e l e; sed nihil est causa sui ipsius; ergo illa res quae primo est idea, non est postea ideatum vel causatum. Similiter S a n c t i, cum attribuunt aliquam causalitatem ideae, attribuunt etiam exemplari, unde dicitur esse causa excmplaris: A d i s t u d d i c o quod proprie loquendo, nihil est causa nisi sit causa aliquo quattuor modorum positorum ab A r i s t ot c l e. Et ideo idea vel exemplar non est proprie causa. Extendendo tamen nomen 'causae' ad omne illud cuius cognitio praesupponitur productioni alicuius, sic potcst idea vel exemplar esse causa. Et sic extensive loquitur S e n e c a de causa, et similiter alii S a n c t i. Et isto modo non est inconveniens quod idem sit causa sui ipsius, sicut non est inconveniens quod necessario illud quod debet produci dcbeat praccognosci. Quia non est aliud 'esse causa', sic loquendo de causa, quam praecognosci, ut secundum ipsum fìat ipsummet vel aliud consimile quod sit proprium illi et non alteri factibili. Et sic dicit beatus Augusti n u s 2 quod « singula propriis sunt creata rationibus ». Ad secundum 3 dico quod anima non fìt beata visione idea1 ideo J itaque D 2 aeterno J res add. C 3 Et om. D 4-5 quinta ... causa om. (hom.) D 5 ipsius] ideati D 6 primo] prius C ideatum] productam E 6-7 causatum] creatum G 8 attribuum] tribuunt D etiam] in E esse om. C 11 nisi] non A aliquo] aliquorum D 13 praesupponitur] praesupponit E 16 quod] quia G idem] illud A, aliquid C 18 debeat] debet Z praecognosci] cognosci C 18-19 Quia... praecognosci om. (hom.) E 19 causai] causam ABDFHZ 20 ipsummet ve! om. C consimile] simile Z 20-21 fiat ... Et2 om. A 21 alteri] alii CE factibili] faccibile F 22 creata] causata EZ 23 secundum] tertiam rationem primi dubii CG fit] sit C l Cf. supra, p. 486, nota 2. 2 August., De diver. qq. 83, q. 46, n. 2 (PL 4D, 30). 3 Supra, p. 495, lin. 10-13.
502
LIBER I DIST. 35 Q. V
rum rus1 beatitudine quadam accidentali, quia v1s1o beatifica est magna perfectio animae rationalis. Ad secundum dubium 1 dico, secundum praedicta, quod ipsaemet creaturae sunt ideae sicut ipsae sunt intellectae a Deo. Ad primum in contrarium 2 dico quod 'intucri' accipitur aliquandò stricte pro actu intuitivo, aliquando large pro certa et evidenti cognitione vel saltem pro veridica cognitione. Primo modo potest ideas intueri anima non sancta - saltem aliquas et aliquas solum anima sancta potest intueri, sicut substantias separatas et beatas solum anima sancta et beata intueri potest. Secundo modo intueri ideas est dc eis aliquas veritates cognoscere certa cognitione, et isto modo potest intueri ideas anima non sancta quantum ad aliquas veritates, et quantum ad aliquas veritates non potest, quarum tamen aliquas potest anima sancta intueri, et hoc tam in via quam in patria. Sicut multa sunt cognoscibilia a S a n c t i s quae ab aliis, propter defectum exercitii et experientiae, cognosci non possunt. Et sic forte loquitur beatus Augustinus. Dico igitur quod beatus Augusti nus loquitur vcl de anima sancta beata quae multas veritatcs potest de eis cognoscere quas non potest anima non sancta, hoc est, non beata. V el intelligit quod multas veritates habet de eis anima sancta etiam in via - vel per infusionem a Deo vel per exercitium et experientiam - quas non habet anima non sancta, et hoc maxime anima 1 accidentali] actu C visio] idearum add. D beatifica] beata BDEFGHZ, om. C 4 creaturae] causae B ideae] aliae A ipsae] ipsaemet E sunt2 om. D 3 dico] quod add. D 6 intuitivo] et add. G certa] creata A 7 pro om. CF veridica] verifica C ve!... cognitione2 om. (ho m.) G 9 salurn] tantum D 1O beatas] beatificas F et2 beata om. C 11 cognoscere om. H 11-12 est ... ideas om. (hom.) B 11-13 cognoscere... saneta] et C 12 potest ... ideas om. D 13 ad2 om. H et ... veritates2 mg. F2, om. (hom.) CD veritates2 om. E 15 cognoscibilia] cognita E 16 a 0111. G 17 experientiae] et 14 anima] aliqua D add. A cognosci om. E sic] si G 19 Augustinus om. C 20 sancta] et add. F 21 potest J cognoscere add. Z 22 habet l potest Z eis l ha bere add. Z etiam l et C, 0111. D m om. D 23 vell) in add. C per2 om. CD . et] ve! EG, per add. E
Supra, p. 495, !in. 14-15.
2
Supra, p. 495, !in. 15-18.
5
10
15
20
UTRUM DEUS INTELLIGAT OMNIA ALIA A SE PER IDEAS
5
10
15
20
503
infìdelis. Sicut anima sancta scit quod omnes ideae sunt in mente divina, hoc est, aeternaliter cognitae, et quod omnium rerum sunt ideae in Deo, hoc est, quod Deus est omnium causa effectiva et huiusmodi, quae - vel multae earum - ab infìdelibus ignorantur. E t s i d i c a t u r quod beatus A u g u s t i n u s in praedicta auctoritate dici t ideas esse res; sed creaturae ab aeterno non erant res; ergo non fuerunt ideae: D i c o q u o d hoc est ad oppositum. Quia si ideae sunt res, sunt plures res; sed in Deo non sunt nisi tres res; ergo si sint in Deo realiter et subiective, non sunt plures quam tres ideae, quod est manifeste falsum. Quia dicit beatus A u g u s t i n u s quod « singula 1 propriis rationibus sunt creata •; et secundum omnes, vel ideae multiplicantur ad multiplicationem individuorum vel spec1erum. Ad secundum 2 patet prius quod aliquid potest esse exemplar sui ipsius. Unde sicut una domus extra cognita potest esse exemplar alterius domus fìendae, quia est illud ad quod artifcx aspicit ut consimilem domum producat, ita si artifex ipsam domum fìendam cognosceret in particulari, ita quod nihil aliud concurreret quod esset simile domui fìcndae, posset ipsam domum fìendam in particulari cognoscendo ita perfecte vel perfectius cognoscere, sicut si cognosceret unam aliam domum, et per conse1 Sicut] sed G ·· scit] sit A, sic D quod] quia E • sunt] sint F 2 hoc est] ab eo ttdd. BDF, om. E·· omnium] obiectum G, om. (lac.) A 3 in Dee om. C 4 quae ... infidelibus l aliae multae ab fidelibus C 7 esse] plures ttdd. D . sed] sicut B, datur ttdd. G creaturae] creatura G ab aeterno om. F 8 erant J plures ttdd. D res om. B 9 oppositum l propositum C Quia] quod G sunt] sint EZ 10 sunti om. D resi om. D , nisi om. D sint] sunt C 13 singula l singularia E sunt om. D creata] causata E 13-15 et... specierum om. EZ 14 individuorum] rationum A veJ2] ad multiplicationem ttdd. C, multiplicationem ttdd. G 15 specicrum] et ttdd. C 16 exemplar] quatuor ttdd. D 17 ipsius] et ttdd. H Unde] bene A · cognita om. E 18 quia] quod D est om. E illudl illius D 19 domuml om. C ita om. C 20-21 quod ... ipsam om. D 21 posset] potest E 22 cognoscere] producere CZ, cognosceret D 23 aliam om. EF l
Cf. supra, p. 501, nota 2.
2
Supra, p. 496, lin. 3-5.
504
LIBER I DIST. 35 Q. V
quens ipsamet domus praecognita esset exemplar sui ipsius. Et sic est de Deo, quia Deus ipsasmet res praecognoscit, quas postca producit, et illas aspicit in producendo. Et quia illas aspicit in producendo, ideo dicitur rationabiliter operans quia perfecte scit, non tantum in universali sed etiam in particulari et distinctissime, s quid operatur. Ad aliud 1 patet quod de virtute sermonis posset concedi quod non aliter habuit idea esse ab aeterno quam lapis, quia ipsemct lapis qui fuit productus in tempore, ab aeterno fuit idea, sicut ab aeterno fui t cognitus a Deo. V erumtamen, secundum usum 10 S a n c t o r u m, conceditur quod ideae sunt ab aeterno, hoc est, sunt aeternaliter intellectae a Dco. Non autem conceditur ab eis quod lapis exsistens fuit ab aeterno. Et ideo secundum modum loquendi Sa n c t or u m, non ita fuit lapis exsistens ab aeterno sicut ideae, hoc est, non concedunt quod lapis extra exsistens fuit 1s ab aeterno quamvis concedant quod ideae fucrunt ab aeterno. Ad S e n e c a m 2 dico quod intendit, sicut beatus A u g us t i nus, quod Deus intra se habet numeros etc., ita sicut obiecta cognita. Et ideo exponit se dicens 'mente complexus', innuens quod non habct ea nisi sicut obiecta cognita, 'et sunt immorta- zo les' etc. sicut expositum est prius 3 • Ad aliud 4 dico quod de virtute sermonis debet concedi quod 1 esset] est E 2 est om. D ipsasmet] ipsammet ACE praecognoscit] cognoscit Z postea om. G 3 et! illasi] eas E · etl ... producendo om. F Et2 om. D 3-4 Et2 ... producendo om. (hom.) EH 4 rationabiliter] rationaliter ACGH, perf(.cte add. E scie] sit C, fie D 5 sed om. G etiam om. ABCEFGH in2] et G 7 patet] potest A quodl om. G 9 in tempore] et cune G ab! aeterno ; quod2] quia A 8-9 quia ... lapis om. (lzom.) Z om. F 9-10 idea ... fuit om. (hom.) B sicut ... fuit om. C 10 Verumtamen om. E 11-12 quod ... conceditur om. (hom.) B 13 Et om. C 13-14 Et ... aeterno om. (hom.) E 14 lapis] extra add. C exsistens om. F 15 est om. E extra om. DFH 16 quod] illae tuid. G 17 intendit] intelligit Z sicut om. D 18 ita om. E 18-21 ita ... etc. om. (hom.) D 19-21 Et ... prius om. C 21 expositum] ostensum E
l Supra, p. 496, !in. 6-8. 498, !in. 3 - p. 499, !in. 8.
4
2 Supra, p. 496, !in. 10-13. Supra, p. 496, !in. 15-20.
3
Supra, p.
UTRUM DEUS INTELLIGA T OMNIA ALIA A SE PER IDEAS
5
10
15
20
505
ideae oriuntur et intereunt, quia ideae sunt ipsaemct creaturac quae oriuntur et intereunt. Tamen, secundum intellectum beati Augusti n i, neque intereunt neque oriuntur, hoc est, neque de novo incipiunt intelligi a Deo neque desinunt intelligi a Deo, sed semper et aeternaliter intelliguntur, ad differentiam idearum in mente cuiuscumque artificis creati, in cuius mente de novo oriuntur ideae, hoc est, de novo incipiunt intelligi ab eo et intereunt, hoc est, cessant ab co intelligi. Ad tertium dubium 1 dico quod ideae praecise sunt singularium quia praecise singularia sunt factibilia. Et si Plato dicat quod ideae sunt specierum et non singularium, intelligendum est quod hoc dixerit quia forte fuit illius opinionis quod Deus non intellexit singularia sed tantum species singularium. Et tunc voluit dicere quod ideae non sunt singularium, hoc est, non sunt per ipsa singularia, quia tunc non sunt singularia intellecta secundum eum, sed sunt specierum, hoc est, species singularium sunt ideae. Sed in hoc erravit, si hoc posuit. Nec in hoc ipsum sequitur beatus Augustinus, sed in aliis in quibus non erravit. Ad ultimum 2 dico quod quamvis Deus sit maioris efficaciae in agendo, quia tamen est in infinitum maioris intelligentiae, ideo Deus de fiendis ab co non tantum habet cognitionem de universalibus sicut habet artifex creatus de fìendis ab ipso, sed etiam habet cognitionem distinctam et particularem de quolibet particulari fiendo. Igitur sibi ipsummet particulare est idea, quamv1s l quia] quod DG ideae2] illae G 3 nequel ... neque2] nec ... nec E 4 desinum] deficiunt F a2] ab G 5 idearum] illarum A 7 ab eo] a Deo B 7-!l de ... est 0111. (hom.) Z 9 dubium om. C dico] est G 10 Plato dìcat] dìcatur D 11 ideae] illae E et om. F non om. B singularium] hoc add. E quod] et C 12 intellexit] intelligit E 13 tantum] tamen A voluit] vocatur A 13-15 sed... singularia2 om. (hom.) D 14 per om. C 15 ipsa... sunt om. E quia ... singularia2 om. (hom.) Z 16 sunt2 idcac om. E 17 ipsum J eum E 19 ulrimum] quartum dubium E 20 agendo] quam artifcx creatus add. C in2 om. E intelligentiae] efficaciae D, efficaciae add. E 22 creatus om. A ipso] 24 ipsummet] ipsi C, ipsum E idea] eo BEF 23 quolibet] singulari seu add. E exemplar E l
Supra, p. 496, !in. 21 - p. 497, !in. 3.
2
Supra, p. 497, !in. 4-13.
506
LIBER I DIST. 35 Q. V
cognoscat quidquid cognoscitur ab agente creato. Et ita praeter ideas, quae sunt res particulares, est ponere aliqua quae sunt respectu fiendorum aliquorum ideae, non quidem Deo, quamvis sint ideae artificibus crcatis. Et ita idem potest esse alicui idea et tamen alteri non est idea, sicut idem est uni exemplar et alteri s non est exemplar. E t s i d i c a t u r quod, secundum praedicta, Deus aliquid extra se intuetur, ut secundum illud constituat illud quod constituit, quod est contra beatum Augustinum: D i c e n d u m quod Deus non intuetur aliquid realiter 10 exsistens extra se, ut secundum illud constituat, quia nihil actualiter exsistens Deus praecognoscit, ut secundum illud constituat quod constituit. Intuetur tamen aliquid quod non est ipse, nec est aliquid reale, sed potest esse reale, ut secundum illud consti1s tuat ipsummet. S i p r o t e r v i a t u r quod tunc Deus indigeret aliquo alio a se ad hoc quod agat, quod est absurdum, d i c e n d u m quod Deus nullo alio indiget quia nihil reguirit ad hoc quod agat. Et ideo Deus non indiget ideis ad hoc quod agat, nec ipsae ideac requiruntur proprie loquendo ad hoc quod Deus agat, sed tan- 20 tum requiritur cognitio ipsarum idearum quac est ipse Deus omni modo. Et ex hoc ipso quod Deus est Deus, Deus cognoscit omnia. Nec alitcr esset rationabilitcr operans nisi cognosceret illa quae operatur. --------------
ita) ideo FG 2 ideas) illas D est) oportet E 3 fiendorum om. C 4 sint) 5 est! om. C sicut) similiter F 6 est om. GZ sunt DG ideae om. H idem) aliquid C 7 quod om. Z 10 Dicendum) est add. D realiter om. F 11 extra se om. D constituat) 11-12 actualiter om. F 11-13 quia ... constiruit illud add. E, quod corutituit add. DDE om. (ilom.) D 12 constituat) constituatur Z 13 quodl constituit om. EZ Intuetur] intueri Z est om. A ipse] ipsorum C 14 est om. F sed ... realc2 0111. (/rom.) C 15 ipsum16 aliquo o111. CE 16-17 alio ... se om. E 17 agat] aget D met) ipsum C, et add. D 17-18 quod2 ... Et om. C 18 alio) modo EF, sed corr. F2 19 Deus dicendum] est add. D om. E 20 quod 0111. I3 Deus om. C 22 Deus3 0111. CE 23 esset] diceretur Z nisi] nec E
AN IDEAE IN DEO SINT PRACTICAE VEL SPECULATIVAE
(An
507
ARGUMENTUM PRINCIPALE)
Ad primum principale 1 patet quod idea non est ratio cagnoscendi, sed est illud quod cognoscitur.
[QUAESTIO VI UTRUM IDEAE IN MENTE DIVINA SINT PRACTICAE VEL SPECULATIVAE)
10
15
20
Sexto quaero utrum ideae in mente divina sint practicac vel speculativae. Q u o d s i n t practicae videtur: Quia omnis idea in mente artificis est practica, cum ars sit habitus practicus; sed ideae divinae sunt in mente artificis increati; igitur etc. A d opposi tu m: Quod sint speculativae videtur quia in intellectu pure speculativ o et nullo modo practico non est idea practica; sed intellectus divinus est tantum speculativus et nullo modo practicus; igitur etc. Maior est manifesta. Minorcm probo: quia ille intellectus qui non potest dirigere voluntatem non est practicus; sed intellectus divinus nullo modo potest dirigere divinam voluntatem, cum ipsa voluntas non possit dirigi sicut nec potest errare; tgttur etc. 2 Ad] argumentum add. E · primum om. Z 7 ve!] an Z 10 est] sit D 11 habi12 igitur om. G 14 videtur om. E quia] quod G in om. CD intc!lectu] intus om. C 14-15 speculativo l speculativus D 15 nullo l non aliquo F practico] practitellectus D cus D 17 ille om. Z 17-19 qui ... divinus vm. C 19 dirigere l imdligcre G voluntatem om. AGH
l
Supra, p. 479, lin. 13-14.
508
LIBER l DIST. 35 Q. VI
[STATUS QUAESTIONIS]
Ad istam quaestioncm dico primo quod quaestio vidctur mùla, quia speculativum et practicum videntur esse differentiae cognitionum praecisc et non quorumcumque obiectorum. Et ideo cum ideae, sicut su p r a oste n su m est 1, non sint cog- s nitiones scd cognitae, ideae non erunt practicae nec speculativae. Ex eodem sequitur quod non est conveniens modus loquendi dicere quod aliqua sunt principia practica et aliquac conclusiones practicae. Istud potest declarari: quia quando sunt aliquae differentiae oppositae, si una differentia competit aliquibus in aliquo 10 uno genere et non omnibus, alia differentia competit aliis eiusdcm generis. Igitur si practicum competit aliquibus principiis et aliquibus conclusionibus et non omnibus, speculativum etiam competet aliquibus principiis et conclusionibus. Sed hoc non est verum, quia principia non sunt speculativa sed speculabilia tantum, igi- ts tur etc. Quod autem in p r o l o g o 2 dixi quod aliqua principia sunt practica et aliqua speculativa, usus fui communi modo loquendi qui sic debct intelligi: quod illa principia dicantur speculativa quae sunt obiecta scientiae speculativae, et illa practica quac 20 sunt obiecta scientiac practicae, sed hoc est improprie loqui. 2 quaestionem om. F primo om. D quod] ista add. Z 3 esse om. F 4 cognitionum] cognitivae C · non quorumcumque] nullo modo quorumdam E 5 est om. A sint] sunt D 6 sed] res add. Z i non] nec ABDH 7 Ex] isto add. F conveniens] inconve8 sunt] sint Z aliquae] aliae sunt C conclusioncs] sunt add. E 9 quia niens ABCEGH 0111. H aliquae] duae add. F 10 competit] competat F, convenir Z aliquo om. F 10-11 in ... genere J respectu nullo aliquo genere A, alicuius generis D 11 et ... omnibus om. D diffe12 Igitur] et C competit] competat EF, convenir Z 12-13 aliquiremia om. CDG 13 speculativum] speculativa A etiam om. C competer] competeret G bus2 om. BD 14 principiis om. A et] aliquibus add. Z 13-14 et... conclusionibus om. (hom.) BD est om. B 15 speculabilia] speculativus D, speculativa G tantum] est habitus add. D 16 quod2 om. H 17 fui] sum C, sui G loquendi om. F 18 qui] quod C 19 quael] quia H
Supra, dist. 35, q. 5 (pp. 490ss.). 2 Guillelmus dc Ockham, Scriptum in I Sent., pro!., q. 11 (cd. cit., l, 314). l
AN IDEAE IN DEO SINT PRACTICAE VEL SPECULATIVAE
509
Et ita patet quod ista quaestio non habet difficultatem ms1 ex difficultate quaestionis qua quaeritur an scientia Dei respectu factibilium sit practica vel speculativa. Et ideo de ipso est aliquid modo videndum. [ 0PINIO ScoTr]
5
Ad quam dicitur quod scientia Dei non est practica. Quod probatur per talem rationem: quia duo sunt de ratione notitiae practicae, « scilicet 1 conformitas ad praxim (quam conformitatem habet ex obiecto circa quod est) et prioritas eius naturalis ad eanlo dem praxim. Sed intellectus divinus - comparando cognitionem eius ad actum voluntatis eius- non praehabet cognitionem dictativam de aliquo faciendo »; igitur etc. (CoNTRA OPINIONEM Scon)
Sed opm10 ista videtur insufficiens quantum ad duo. Primo, 1s quia praecise arguit quod intellectus divinus non habet notitiam practicam dictativam de faciendo, sicut patet manifeste ex processu ciusdem in eadem quaestione. Sed praeter illam cognitionem practicam est una alia quae est simpliciter practica. Quia, sicut ostcnsum c s t p r i u s 2 , logica, rhetorica, grammatica et 20 artes mechanicae sunt simpliciter practicae, et tamen non sunt l quaestio sic ABCFHZ, Cambr. 101, Giessal, Merton 106, conclusio DEG, Paris 15,904, 2 qua] quae A, cum E 3 ipso] ipsa FZ ve!... pracrica om. (hom.) C 6 Quod] sed G 7 noritiae] non F 7-8 quia ... practicae om. C 9 et om. D . eius om. C 11 eius2] Deus autem add. D · praehabet] habet Z 8 scilicet] si C 12 faciendo] fiendo F 14 ista om. H quantum ad] quoad BC ,1 Primo] primum Z 15 divinus om. D notitiam] cognitionem C 16 practicam] nec add. D , de] aliquo add. F " faciendo] aliquid add. E 17 in] et C .. Sed] et C 18 una om. C alia om. D · quae est2 19 rhetorica] et add. C om. C , Quia om. G 20 tamen om. CF Giessa, Pad. Anton., Pad. L"11iv.
l Scotus, Ordinatio, I, d. 38, q. un., nn. 4-5 (ed. Vatic., Vl, 304s.). Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., pro!., q. 11 (ed. cit., I, 316).
2
510
LIBER I DIST. 35 Q. VI
dictativae. Sed dictamcn de exercitio istarum notlt:J.arum practicarum non pertinet ad istas artes, sed ad prudentiam pertinet. Quod autem ad prudentiam pertineat patet. Quia omnis actus imperatus qui virtuose elici potest ad prudentiam pertinet; sed omnis talis actus potest dici virtuose, patet inductive; igitur etc. Maior patet per A r i s t o t e l e m, VI Ethicorum 1, ubi vult quod «in arte peccans est eligibilior, circa autem prudcntiam minus». Ex quo patet quod virtuose agere non pertinet ad artem, sed ad prudentiam. Similiter virtus moralis, secundum A r is t o t e l e m, VI Ethicorum 2 , numquam est sin e prudentia; igitur nec actus virtuosus sine actu prudentiae. Similiter, prudentiae est imperare et principiari exercitio artium et scientiarum speculativarum in aliis, sicut patet per P h i l o s o p h u m in libro Ethicorum 3, quod prudentia praecipit quis quam artem debet exercere et quam scientiam debet audire; ergo multo magis habet imperare actus proprios, et per consequens habet de eis dictare. Et ita patet quod tales non sunt dictativae, et tamen vere sunt practicae, secundum A r i s t o t e l e m VI Ethicorum 4 . Igitur probare quod Deus non habet scientiam practicam dictativam, non est probare Deum non habere scientiam practicam. E t s i o b i c i a t u r quod secundum A r i s t o t e l e m, VI Ethicorum S, quod « ars est habitus cum vera ratione factivus »; ergo ars de faciendis habet dictare vere, et per consequens est vere dictativa: -
l dictamen] dictativum G, A(?) de exercitio om. E notitiarum] scientiarum C 2 istas] ipsas B 3 autem om. F 4 qui] quia A virtuose] ut se H 5 igitur om. C circa] tunc C 7-8 minus] illius C 12 est imperare] sunt imperatae C 7 est om. E 13 patet om. E in2] decimo Z 13-14 libro Ethicorum] ethicis F 14 prudentia om. C 16 habet om. D 17 et2] sed E 18 Aristopraecipit] recipit C, respicit D quis om. C telem] Philosophum Z 20 Deum] eum EZ, om. ABDFH ' non2 om. E 21 quod om. D 22 quod om. EZ 23 ars om. C l
Aristot., Ethica Nicom., VI, c. 4 (1140b 22-24). 2 Ibidem, c. 10 3 Cf. Aristot., Ethica Nicom., VI, cc. 6 et 8 (1142a 24-31 4 Ibidem. 5 Ibidem, c. 3 (1140a 21-22).
(1144b 14-17). et 1143a 8-10).
5
10
15
::o
AN IDEAE IN DEO SINT PRACTICAE VEL SPECULATIVAE
511
R e s p o n d e o quod non omnis vera ratio est dictamen. Sicut notitia qua scio hominem componi ex corpore et anima non est dictamen, quamvis sit ratio vera. Et ita est de arte quod est habitus cum vera ratione factivus, et tamen non est dictativa 5 nec habet dictare utrum debeat fieri vel non. Secundo videtur opinio insufliciens quia praccise probat quod notitia Dei respectu factibilium non habet illas duas circumstantias, scilicet conformitatem et prioritatem respectu volitionis divinae intrinsecae. Et non probat quod non habet illas duas conto diciones respectu operationis ad extra, quae tamen potest dici praxis. Et per consequens non probat quin respectu alicuius praxis habcat illas duas condiciones, et per conscquens non suflicienter probat quod non sit practica. Quod autem actio qua Deus producit aliguid ad extra sit t5 praxis potest probari per descriptionem i s t i u s quam ponit de praxi. Quia iste actus productivus «est 1 actus alterius potentiae quam intellectus, naturaliter posterior intellectione, natus elici conformiter intellectioni rectac ad hoc quod sit rectus »; igitur iste actus vere est praxis. 20 E t s i d i c a t u r quod iste actus est actus intellectus, et ideo non est praxis, c o n t r a: iste actus, secundum istos 2, non est actus intellectus nisi effective, non formaliter; sed talis actus intellectus potest esse praxis, etiam secundum eos 3 ; igitur etc. 1 ratio] res C dictamen] dictativa E 2 scio] scis F corpo re] materia C 3 quod] 5 ve!] an EF 6 Sequae D 4 cum om. D est2 om. Z dictativa] dictativus Z cundo] quia add. E 8 conformitatem] formitatem C volitionis] factibilium add. H 10 respectu om. D quae] qui A 11 praxis2 om. F 12 duas om. D 13 practica] 14 ad mg. D, om. ABGHZ 15 potest probari] patet E 16 Quia] quod CD praxis B 17 posterior intellectione] prior electione C 20-21 Etl ... praxis sic CG, Cambr. 101, 106, Pad. Anton., Pad. Univ., om. (hom.) cet, codd. 21 contra] praeterea D, confumatur Z, Giessa actus om. C 22 actusl om. E intellectus] alicuius D formaliter] formalis C 23 praxis] ergo add. G igitur om. C actus2 om. E l Scotus, Ordinatio, I, pro!., p. 5, qq. 1-2, n. 228 (ed. Vatic., I, 155). 3 Scotus, Ordinatio, I, d. 38, q. un., Ibidem, n. 232 (ed. Vatic., I, 157). n. 5 (ed. Vatic., VI, 304).
2
512
LIBER I DIST. 35 Q. VI
S i d i c a t u r quod actus, qui est primo praxis, est actus voluntatis, et ideo nullus actus est praxis nisi actus voluntatis sit praxis; et quia actus voluntatis divina e non est praxis, ideo nullus actus sequens erit praxis: I s t u d n o n s u f f i c i t quia si ve actus voluntatis si t s praxis sive non, tali actui contingenter elicito ab agente cognoscente vere competit omnis particula posita in definitione praxis, sicut patet inductive. Quia 'est actus alterius potentiae quam intellectus', quia secundum eos 1 est actus immediate voluntatis. Et 'est naturaliter posterior intellectione', manifestum est. Et to 'natus elici conformiter intellectioni rectae ad hoc quod sit rectus', quia numquam retributio divina esset recta vel iusta nisi ratio recta hoc dictaret. Igitur talis actus vere erit praxis. [SOLUTIO AUCTORIS)
Ideo dico aliter ad istum articulum quod notitia divina respectu factibilium ab co est practica. Quia quantumcumque volitio divina, quae est ipse Deus realiter secundum omnes, - et ut credo non plus distinguitur a divina essentia quam deitas distinguitur a deitate -, non sit vere praxis quia non est actus in potestate voluntatis, tamen in potestate voluntatis divinae est producere creaturam contingenter, et omnia alia facere circa creaturas est in potestate voluntatis divinae. Ideo ista productio potest aliquo modo dici praxis, quia scilicet contingenter est a voluntate divina, 1-2 actusl ... ideo om. D 2 voluntatisl) divinae add. CG 2-3 et ... praxisl om. Z 3 et om. G . ideo om. C 4 erit] est DFG 5 non ... quia] enim sufficit quod C 6 tali] tamen CG actui] actu C cognoscente om. H 7 posita om. C 11 natus] est add. EZ rectae] item C quod] ut Z, om. C sit om. C 12 nisi] nec CG 15 aliter om. E ·divina om. F 16 eo] ea C 17 Deus om. C omnes] eos C 19 voluntatis] divinae add. BE 20-22 tamen ... divinae om. (hom.) E 22 divinae om. D Ideo] et Z ista] 23 scilicet om. F a J in C haec C l
159).
Scotus, Ordinatio, I, prol., p. 5, qq. 1-2, n. 234 (ed. Vatic., l,
ts
513
AN IDEAE IN DEO SINT PRACTICAE VEL SPECULATIVAE
et per consequens notitia sibi correspondens vere practica dici potest. Per illud posset dici ad formam quaestionis quod ideae in mente divina nec proprie sunt practicae nec speculativae. V es rumtamen, secundum istum modum loquendi quo dico quod ideae in mente artifìcis creati sunt practicae, quia scilicet notitia agendorum per illas ideas est practica, ita potest dici quod ideae in mente divina sunt practicae quia notitia agendorum per illas ideas est practica. (DUBIA CONTRA SOLUTIONEM AUCTORIS)
10
1s
20
Sed contra praedicta potest obici. Primo, quia dictum est p r i u s 1 quod actus voluntatis est primo praxis, igitur nullus actus est praxis nisi actus elicitus a voluntate sit praxis; sed volitio divina non est praxis; igitur etc. Praeterea, si productio creaturae, remuneratio meritorum, conservatio, gubernatio et cetera huiusmodi sunt praxes, quaero: aut ista sunt realiter Deus, aut sunt realiter creaturae. Si Deus, igitur Deus est vere praxis, et per consequens volitio divina est praxis. Si sint creaturae, ergo creaturae sunt praxes. Sed non est maior ratio quod una creatura sit praxis divina quam alia. Igitur quaelibet creatura est praxis divina, et per consequens homo, asinus et omnes substantiae essent praxes divinae, quod est absurdum. 1 consequeru l quod A
3 posset l potest E
4 necll non C
proprie l loquendo
add. Z 5 quo l quod G . ideae l illac A 6 in om. A sunt om. G 7 ideae om. D 7-9 ita ... practica om. (11om.) GH 11 Sedl et C 12 voluntatisl elicitus add. Z, Gima2 13 elicitus sic CG, Cambr. 101, Merton 106, Pad. Univ., Val. 2088, om. cet. codd. · voluntatel elici14 igitur om. C 15 Practereal itc-m E . creaturael causae BC metus add. Z, Giessa2 ritoruml mcritorii A 16 conservatio] et add. C cetera] qui A, om. H 17 aut2] illa add. H 18 divina] omnia G 18-19 et ... praxis om. (hom.) D 19 sintl sunt Z, om. CD . ergo ... Sedl et D 20 sit] est Z divina om. E 21 consequensl hoc ABDEZ, om. H ·homo] et add. D, om. ABEFZ 22 substantiae] cre-.1turae E
l Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., pro!., q. 10 (ed. cit., I,
292). 0CKHAM, OPERA THEOL.
IV
33
514
LIBER I DIST. 35 Q. VI
Praeterea, quod volitio divina sit praxis vidctur. Quia dictum est prius 1, et modo innuitur, quod omnis actus exsistens in pctestate voluntatis est vere praxis. Similiter ex codem medio arguitur quod tunc aliqua speculatio esset vere praxis, sed hoc est absurdum. Quod probatur, s quia ex ornnibus praxibus generatur habitus practicus; sed ex nullis puris speculationibus potest gencrari habitus practicus; ergo nulla speculatio est actus practicus. Practerca, si spcculatio esset praxis quia est in potestate voluntatis, ergo possem ego facere quod geometria esset practica. 10 Praetcrca, manifestum est quod aliqua speculatio non est praxis, et tamen omnis speculatio est in potcstate voluntatis. Similitcr, tunc csset in potestate mea quod speculatio esset praxis et non esset praxis, et cadem similiter speculatio posset esse praxis et non esse praxis ad placitum voluntatis. 1s [R.ESPONSIO AUCTORIS AD DUBIA
J
Ad primum 2 dico quod quando dictum est p r i u s quod actus voluntatis est primo praxis, ibi non fiebat sermo nisi dc voluntate habente actum clicitum receptum in se in sua potestatc, quia non fiebat ibi sermo nisi de voluntate nostra quae habet primo actum proprium in sua potestate quem elicit contingenter, et in talibus est universaliter verum quod actus voluntatis receptus in ca est primo praxis. Sed sic non est de voluntate divina, quia l Quia] quod DE 2 et] quod B 4 Similiter] sedC . medio] modo C quorl] quia EG 5 vere om. E sed] et E 6-8 sed ... practicus om. (hom.) D 7 nullis puris] mulcis primis Z speculationibus] non add. EZ 8 actus] habitus BDE 9 quia] quod D est om. F 10 ergo] modo add. F bcere] habere C, esset] est F 11 Praeterea] primum F 12 in ... voluntatis J et eodem modo D, et add. C 13 essetl] eri t C mea om. H 14 eadem] eodem modo Z, om. E similiter om. Z 13-14 tunc ... similiter om. (hom.) D 18 est om. E primo] prior C. praxis om. E 19 voluntate] virtute C potestate] quem clicit contingenter add. E 20 ficbat om. C ibi om. E quae] qui A, communi G 23 Sed] et B, om. E l
Ibidem.
2
Supra, p. 513, lin. 11-14.
2D
!DEAE IN DEO SINT PRACTICAE VEL SPECULATIVAE
515
ipse actus ibi non est receptus in voluntate, sed est ipsa voluntas indistinctus ab ea re et ratione. Et ideo sicut ipsamet voluntas non potest esse primo praxis, ita nec ipse actus volendi potest esse praxrs. Ad secundum 1 dico quod ita proprie et ita vere creatio, conservatio, remuneratio et cetera huiusmodi sunt verae praxes sicut aedifìcatio et tales actus imperati a voluntate sunt praxes. Et quando quaeritur: aut ista sunt realiter Deus aut sunt realiter creaturae, d i c o - sicut tactum est p r i u s 2 de nominibus 10 connotativis sive relativis quae non important praecise unam rem sed signifìcant aliquam rem et aliquam connotant- [quod] de nulla re proprie praedicantur; sicut negatio, caecitas et huiusmodi non sunt res. V erumtamen concretum correspondens tali bus absolutis vere de aliqua re praedicatur. Et ideo magis proprie debet 1s dici quod crcans est res quam quod creatio est rcs. Et ita proportionaliter debcret dici quod praxis aliqua non est res, scd res pracdicatur dc concreto correspondente isti nomini absoluto 'praxis'. Verumtamen aliquo modo, et forte improprie, de talibus absolutis praedicantur plura simul sumpta et nullum eorum per zo se sumptum ad modum nominis collectivi, sicut tactum est p r 1 u s m materia de rclationibus 3. ipsa J propria E 2 indistinctus... voluntas om. (hom.) G ipsamet J 1 actus om. E ipsam AC 3 ipse om. C volendi] voluntatis EZ 4 praxis om. H 5 ita2 om. D 6 rcmuncratio] gubernatio C cetera om. C huiusmodi ... vcrae] sunt D creatio] et add. A 7 imperati] imperatac C 8 sunt2 om. E 8-9 Deus ... 6-7 sicut ... praxcs om. (hom.) G creaturac om. D 9 dico J credo D 10 si ve J seu E, om. Z relativis om. Z 11 aliquam2] aliam ABCHZ 13 correspondens om. E 1.3-14 absolutis] abstractis F 15 quod2 om. ABCD proportionaliter] proportionabiliter Z 16 deberet] debet GZ praxis] proximis A 17 de] nomine add. Z isti] isto B nomini] nomine A 19 absolutis] abstractis F praedicantur J praedicarentur C, talia add. E 20 tactum om. E est] fui t D 2 Guillelmus de Ockham, Scriptum in l Supra, p. 513, !in. 15-22. I Sent., pro!., q. 3 (ed. cit., I, 139ss.); d. 2, q. 9 (ed. cit., II, 333s.); d. 23, q.
un. (supra, pp. 71-72); d. 24, qq. 1-2 (supra, p. 78s. et 112-113); d. 30, qq. 2-3 (pp. 329s. et 352ss.); d. 31, q. un. (pp. 402s.). 3 Cf. supra, d. 30, q. 3 (p. 355, !in. 13-26).
516
LIBER I DIST. 35 Q. VI
Verumtamen intelligendum est quod hoc nomen 'praxis' particulariter recipit praedicationem alicuius supponentis determinate pro aliqua re. Unde haec est vera quod aliqua praxis vere est una res, sicut dilectio et universaliter actus voluntatis contingenter elicitus, et ita hoc nomen 'praxis' esset commune vel quasi s aequivocum quia aequivaleret in significando tam nomini absoluto quam connotativo. Aliter posset dici quod sicut conceditur quod ambulare est praxis quia contingenter imperatur a voluntate, ita posset concedi quod quaelibet creatura est quaedam praxis divina, quia quaelibet creatura est quidam effectus contingenter 10 productus a divina voluntate. Et ideo hic est magis difficultas vocalis quam realis, et secundum diversam expositionem significationis nominis diversimode consequenter est dicendum. Ad aliud 1 dico quod volitio divina diversimode accipitur. Uno modo pro ipso actu exsistente realiter eodem cum divina 1s essentia. Et ista volitio divina non est praxis quia non est in pctestate voluntatis, sed tanta necessitate est ista volitio quanta est ipsa voluntas, quia est omnibus modis ipsa voluntas. Aliter accipitur volitio divina ut sit idem quod velle creaturam esse, vel velle remunerare vel aliquid huiusmodi. Et sic non praecise dicit vo- 20 luntatem divinam sed etiam connotat creaturam in esse reali. Et sic est idem quod creatio vel conservatio vel aliquid huiusmodi, et sic est in potestate sua, sicut contingenter creat, conservat et huiusmodi. 1 est om. F nomen om. Z 3 quod] proprie C 5 ita] ideo H 6 aequivocum ... aequivaleret] aequivoca quia aequivalet H significando] consignificando G 6-7 absoluto] 8 imperatur] importatur C 9 concedi] dici H abstracto F 7 posset] potestE 10 creatura om. A effectus] productus add. F 11 ideo creatura] causa B est] essetE om. D hic] hoc D, om. A 12 et] sed G 13 dicendum] respondendum Z 15 eodem] eadem C 16 ista] ita FG 17 voluntatis] volitionis F . ista] ipsa D, om. E 18 quia ... voluntasl om. (11om.) H 19 volitio] voluntas C ut om. G esse ... velle2] ve! F velle2] nelle C 23 sua orn. C creat] causat CD
l
Supra, p. 514, lin. 1-3.
517
AN IDEAE IN DEO SINT PRACTICAE VEL SPECULATIVAE
Ad aliud 1 dico quod speculatio, quae est in potestate voluntatis, est vere praxis, sicut dictum est prius 2• Ad primum in contrarium 3 dico quod haec est falsa simpliciter 'ex omnibus praxibus generatur habitus practicus', cuius s ratio est quia speculativum et practicum non sunt differentiae aliquorum habituum nisi tantum habituum intellectualium, et ideo non semper ex praxibus generatur habitus practicus. E t s i d i c a t u r quod saltem ex praxibus quae sunt in intellectu generatur habitus practicus et nullo modo speculativus, 10 d i c e n d u m q u o d non semper ex praxibus quae sunt in intellectu generatur habitus practicus. Cuius ratio est, quia habitus practicus generatur ex actibus practicis. Sed aliqui actus intellectuales, qui sunt praxes, sunt speculativi et aliqui sunt practici. Et ideo ex aliquibus tali bus praxibus generatur habitus practicus et 1s ex aliquibus generatur habitus speculativus. Ad cuius intellectum sciendum est quod differentia est inter actum practicum et praxim. Nam praxis est operatio exsistens in potestate voluntatis, quia omnis talis actus potest elici virtuose et vitiose- loquendo de actu voluntatis nostrae de quo est modo 20 sermo. Sed actus practicus est ille qui habet pro obiecto saltem partiali - praxim vel aliquod operabile contingenter a voluntate. N am multi sunt actus intelligendi exsistentes in nostra potestate qui non habent praxim nec aliquid operabile a nobis pro 1 est J illud A potestate voluntatis J potestatis voluntate C 1-2 Ad ... prius om. H 3 dico quod om. C 4 ex om. Z praxibus l praxis C 5 speculativum et om. E 6 aliquorum ... tantum) oppositae Z nisil non I3 7 praxibus) quae sunt in intellectu add. EZ habitus) actus C 8 in otn. H 9 practicus om. D nullo modo) ex aliquibus generatur habitus H 10 dicendum) est add. D semper) nec add. D 11 intellectul mente E quial quod ABCE 12 actibus) habitibus H intellectUA!esl intelligibiles Z 13 sunt2 om. G 14 praxibus om. EG 16 intellectum) intelligendum ABGH, evidentiam F sciendum om. G est! om. C 19 modo om. C 20 Sed) sicut B 20-21 saltem partiali) particulari E 22 Nam) nostra E multi) autem add. E, om. D actus om. AH 23 potestate l voluntate DD qui) modo add. D aliquid) aliquod H I Supra, p. 514, lin. 4-5. p. 514, !in. 6-8.
2
Cf. supra, p. 513, nota 1.
3
Supra,
518
LIBER I DIST. 35 Q. VI
obiecto partiali. Sicut actus considerandi gcometricalia, et simimiliter actus considerandi Deum, et actus spcculandi metaphysicalia sunt in potestate nostra, et possunt virtuose et vitiose - secundum diversas circumstantias fìnis et aliorum- elici et imperari a voluntate, et ideo practici non sunt, sed tamen vere sunt s praxes. Et ideo ex cis non generatur habitus practicus sed tantum speculativus. Quod autem talis speculatio sit vere praxis, patet. Quia omnis operatio secundum electioncm hominis est vere praxis; sed talis operati o potest esse secundum clectionem hominis; igitur vere 10 potest esse praxis. Maior patet per C o m m c n t a t o r e m, I Ethicorum in principio, ubi defìniens praxim dicit sic 1 : « Praxis (quod consueverunt transferre in actum) est sccundum clectionem hominis energia, (id est operatio) ». Minor patct, quia aliquis potcst consiliari et deliberare an sit speculandum vcl ali- 1s quid ad extra operandum. Et potest postca, habita dcliberationc et concluso quod sit speculandum vcl studendum, potest cligcrc vcl praeponere studium vel speculationcm operi exteriori, et postea potcst illum actum elicere. Et per consequens talis speculatio potest esse operatio secundum hominis electioncm; igitur 20 tunc vere erit praxis. 1 geometricalia... similiter) actus add. CG, 0111. A 1-2 geometricalia... considerandi om. (hom.) F 2 Dcum om. D actus2 om. F 2-3 metaphysicalia] mathematica (?) C 3-4 sccundum] per A 4 ct2] ve! C, 3 in potestate) importante G nostra) mea D om. G 5 et] tamen Z, ottl. D tamcn) tantum CF vere sunt2 om. D 6 habitus) actus G 8 Quod] quia F vere om. E 9-11 talis ... praxis] speculati o hominis est huiusmodi, igitur etc. D 10 sctundum) per A 12 definiens] describens Z Praxis om. B 13 quod] quam EZ, om. C est om. B secundum) per A 14 quia] quod C aliquis om. E 15 consiliari] considerare EZ deliberare) diligere DH sit om. C 16 ad) aliud Z, om. E operandum] comparandum G potest) sic H, 0111. F 17 studendum) an-d(?) C potest] etc. Z 19 potest om. E 20 operatio om. E 21 erit) est F
Eustratius, In Ethicamm Nicom. Aristot., l, c. l, ed. H. P. F. Mercken (Brussels 1964, p. 11, l in. 68-69); verba in parenthcsi sunt Robcrti Grossatesta. Cf. Guillclmus de Ockham, Scriptum in I Sent., prol. q. 10 (ed. cit., I, 281-302). l
AN IDEAE IN DEO SINT PRACTICAE VEL SPECULATIVAE
519
Ad secundum 1 dico quod non sequitur 'omnis operati o exsistens in potestate voluntatis est praxis, igitur ego possum facere quod geometria erit practica', sed sequitur quod ego possum facere quod aliquis actus geometriae - puta ille quem possum cons tingenter elicere - sit vere praxis, quamvis non possit ille actus esse practicus. Ad aliud 2 dico quod manifestum est quod aliqua speculatio non est praxis, quia manifestum est quod speculatio divina non est praxis, quia illa non est in potestate voluntatis. Sed de speculalo tionibus nostris non est ita manifestum. Undc qui dicunt quod omnis speculatio nostra est in potestatc voluntatis, habent dicere - nisi errent - quod omnis speculatio nostra potest esse praxis. Sed quia reputo quod aliqua speculatio non est in pctestate nostra - quae autem sit illa, dicetur in q u a r t o 3 1s ideo dico quod est aliqua speculatio humana quae non potest esse praxis. Et ideo dico quod non omnis speculatio est in pctestate nostra, nisi forte meritorie et demeritoric, sed dc ilio modo habendi aliquid in potestate voluntatis non est modo sermo. Ad aliud 4 quod innuitur dico quod in potestate mea est 20 quod speculatio sit praxis vel non sit praxis, quia si contingcntcr et ex imperio voluntatis speculor, tunc illa speculatio est praxis. Si non speculor, vel si non speculor ex imperio voluntatis, tunc non est praxis. Et eodem modo eadcm speculatio, quando primo elicitur ante omnem actum voluntatis, non est praxis; quando 1 secundum] quaestionem C 3 geometria] sic omnia D erit] est BEZ 4 contingenter om. E 5 actus] geometriae add. C 7 quodl ... est om. C aliqua] nulla C speculati o] divina add. Z 8 noni] divina E, om. G qui a] et G 8-9 manifestum ... quia om. (hcm.) EGHZ 9 illa om. C 9-11 Sed ... voluntatis om. (hom.) C 10 ita] illa B 11 est] sit Z 13 est] sit Z 14 in otn. B 15 aliqua om. E quae om. C 16 Et om. DF .i in om. G 17 forte] et add. E et] ve! Z, om. C dcmeritorie om. C 18 habendi] habendo E 19 dico om. D quod om. Z mea] nostra E 20 sitZ otn. H ve!... praxis2 om. (hom.) D 21 et om. H illa om. D 22 ve!... speculorZ om. (hom.) CDG non2 om. E .. tunc om. D 23 eadem om. E 24 actum om. E l Supra, p. 514, lin. 9-10. de Ockham, Sent., IV, q. 13 K.
2
Supra, p. 514, lin. 11-12. Supra, p. 514, !in. 13-15.
4
3
Guilldmus
520
LIBER I DIST. 35 Q. VI
postea elicitur vel continuatur ex imperio voluntatis, tunc vere est praxis. Nec est hoc magis inconveniens de speculatione quam de aliis praxibus. Sed de aliis est hoc possibile, secundum i s t o s sic arguentes. Nam secundum istos 1, numquam est actus voluntatis praxis nisi si t elicitus; sed in potestate voluntatis est eli cere illum actum vel non elicere. « Similiter 2 , secundum i s t o s, actus appetitus sensitivi, quatenus praecedit actum intellectus, non est praxis; hoc enim modo communis est nobis et brutis. Nec respectu istorum actuum est aliqua cognitio practica, nisi quia aliquo modo est moderativa istorum actuum et isti actus consequuntur intellectionem moderativam ut sunt per ipsam moderati ». Ex istis verbis e or u m patet manifeste quod actus appetitus sensiti vi qui praecedit actum intelligendi non est praxis; sed actus appetitus sensi ti vi sequens actum intelligendi- cuiusmodi est llle actus intelligendi moderativus- vere est praxis. Sed ille idem actus qui praecessit actum intelligendi potest postea moderari per intellectum et voluntatem, igitur idem actus primo non est praxis et postea est praxis. Et acque faciliter potest hoc dici de actu intellectus qui potest praecedere actum voluntatis, et tunc non est praxis; et potest sequi imperium voluntatis, et tunc est praxis. Et hoc posset confìrmari, quia actus intelligendi magis est in potestate voluntatis quam actus appetitus sensitivi, et per consequens magis potest dici praxis. E t s i d i c a t u r quod praxis debet esse posterior natura2 est!] erit EZ 3 Sed om. F 4 sic arguentes l sicut artifices E 7 praecedit l praecipit G 8 nobis] voluntati Z Nec] non C, ut D 9 aliqua om. CG 10 consequuntur] sequuntur E 11 sunt] sint ABF 14 actum intelligendi om. D cuiusmodi] quibus G 15 illel om. F intelligendi om. D moderativus] actu intelligendi add. D ille2] 16 praecessitl praecedit E moderaril moveri E 17 igiturl autem A est C, est add. H non om. CE 18 postea] non add. E est] non add. C, om. G l'i praccedere] recedere C 20 praxisl]voluntatisE sequi]consequiF imperiuml actum E 21 posset] potest B confirmaci l affirmari A 22 actus om. D
2
l Scotus, Ordinatio, I, pro!., p. 5, qq. 1-2, n. 230 (cd. Vatic., I, 156). Ibidem, n. 229 (cd. Vatic., [, 156).
5
10
15
20
AN IDEAE IN DEO SINT PRACTICAE VEL SPECULATIVAE
521
liter intellectione, d i c o q u o d hoc est verum. Quia omnis praxis vel est actus voluntatis vel imperatus, et ita unus actus voluntatis est posterior alio actu. Sicut actus quo speculor divina est posterior actu dictandi quo intellectus meus dictat quod debeo s modo speculari divina, et ideo actus speculandi divina est praxis et non practicus. Sed actus dictandi est practicus, et forte non est pro tunc praxis, quamvis possit esse praxis, quia potest esse imperatus a voluntate, sed non oportct quod sit imperatus. E t s i a d h u c a r g u a t u r quod omnis habitus cuius 10 finis est praxis est practicus; sed speculati o p o test esse finis scientiae speculativae; igitur si speculati o si t praxis, scientia speculativa erit practica: A d i s t u d patet per dieta in p r o l o g o 1, ubi dictum est quod idem potest esse finis qui est causa finalis proprie scientiae 1s speculativae et practicae, et ita praxis vere potcst esse finis scicntiae speculativac. Et ideo haec est falsa quod 'omnis scientia cuius finis est praxis est practica', sed solum illa scientia est practica cuius obiectum- saltem partiale- est praxis vel aliquid operabile ab habente praxim. Et hoc non est verum dc scientia specu20 lativa, quia scientia speculativa non habet aliquid tale pro obiecto partiali, vel saltem non est directiva magis quam notitia incomplexa talis operabilis vel praxis. S i d i c a t u r quod secundum P h i l o s o p h u m, II Metaphysicae 2 , finis spcculativae est veritas, practicae autem opus, 1 Quia] quod C 2 voluntatis] elicitus add. Z veJ2] actus add. G, 0111. D impera3 voluntatis] intelligcndi C Sicut] sed igitur E 4 meus] quod tus] a voluntate add. E dictat] dictabit Z quod] quomodo C debeo] debeat Z 5 speculari] eius AH, om. F 8 sed non] separari C et ideo] nunc Z 7 tunc] nunc C quamvis] pro tunc add. D quamvis Z 9 arguatur] arguitur AI3CDEGH habitus] actus C 10 scicntiae om. D 11 sit] est Z, om. E praxis om. E 13 per] quod G dieta] pracdicta E 14-15 potest ... vere om. D 16 Et] practicac add. F ideo ... quod] haec non est falsa quia non D 19 ab habente] habens D 20 quia ... speculativa mg. F2, om. (hom.) AE tale] talem A 21 directiva J dieta ti va F notitia om. D 22 talis om. C 23 secundum om. C l
323).
Guillclmus de Ockham, Scriptum ilz I Sent., pro!., q. 11 (ed. cit., I, 2 Aristot., Metaph., II, c. 1, t. 3 (993b 20-21).
522
LIBER I DIST. 35 Q. VI
igitur opus non est fìnis speculativae, et per consequens nec praxis est fìnis speculativae: D i c e n d u m q u o d fìnis speculativae, propter quem sccundum rectam rationem procedit addisccns scicntiam, est veritas, et non aliquod opus habentis scientiam tamquam cognitum a sciente. Sed secundum rectam rationem adquirens scientiam practicam debct intendere opus, et tamquam fìnem et tamquam obiectum illius scientiae, ita quod procedentibus [secundum rcctam rationem J et intendenti bus debitum fìnem ipsi speculativae vcritas est fìnis, et non est aliquod opus vel praxis obiectum. Scd practicae idem est fìnis et obiectum, ita quod praxis et sit fìnis et obiectum saltem partiale. (Ao
1o
ARGUMENTUM PRINCIPALE ET AD OPPOSITUM]
Ad argumentum principale 1 patet quomodo idea est practica, quia non proprie loquendo sed improprie. Ad argumentum in oppositum 2 dico quod intellectus divinus non est tantum speculativus sed etiam practicus. Et quando dicitur quod 'non potest dirigere voluntatem', dico quod non potest dirigere voluntatcm in actu intrinseco, tamen in producendo aliquid ad extra, potest dirigere. Non quia voluntas posset errare, sed quia voluntas contingenter potest efficere quidquid efficit extra, et etiam se ipsum dirigit in dirigendo voluntatem. -----------
1 igitur opus orn. (hom.) C finis] scientiae add. E 1-2 et... speculativae om. (hom.) EH 3 Dicendum] ad hoc dico D finis] scientiae add. E quem] quam E addiscens ... rationem om. C 5 habentis] habens E, habent G 6 rectam cm. G 7 tamquaml] tam C 8 procedentibus] praecedentibus G 9 ipsi] ipsius EZ 10 finis om. D 11 practicae] practicam G et2] etiam D 12 et] sit add. E 14 argumentum] primum C 16 dico om. Z 17 etiam] est ABDH, om. F dicitur] dicit C 15 non] est add. CE 18 potest] dico quod non potest add. C voluntatem] actum voluntatis Z 1S-19 dico ... voluntatem om. (hom.) ABCDFH 20 aliquid] aliqua C posset] possit Z 21 potest] possct G, om. E 22 in] et G voluntatem] bonitatem AGH
I
5
Supra, p. 507, !in. 10-12.
.2
SuprJ, p. 507, !in. 14-21.
15
QUOMODO PERFECTIONES CREATURARUM DISTINGUANTUR IN DEO
523
[DJSTINCTIO TRIGESIMA SEXTA QUAESTIO UNICA UTRUM PERFECTIONES CREATURARUM IN DEO DISTINGUANTUR INTER SE REALITER ET A DIVINA ESSENTIA]
5
10
15
20
Circa distinctionem trigesimam sextam quaero utrum perfectiones creaturarum in Deo contentae ab aeterno distinguantur inter se realiter et a divina essentia. Q u o d si c: Quia una perfectio unius creaturae numquam fuit realiter alia; igitur ab aeterno fuit distincta realiter. Antecedens patct, quia impossibile est quod una res fiat alia, secundum P h i l os o p h u m 1, I Physicorum, quamvis una res possit fieri ex alia. Consequentia patet, quia idem et diversum dividunt omne ens; igitur omne ens omni enti est idem realiter vel distinctum. Praeterea, perfectiones creaturarum ab aeterno habuerunt aliquod esse; et non habuerunt idem esse reale; igitur aliud et aliud, et per consequens realiter distinguebantur ab aeterno. Maior probatur: tu m quia ab aeterno fuerunt intellectae a Deo; sed quod nihil est, non potest terminare actum cognoscendi. Tum quia quod purum nihil est, in nullo genere est; sed creatura e ab aeterno fuerunt in distinctis generibus. Tum quia ab aeterno fuerunt definibiles; sed purum nihil definiri non potest. Minor vidctur ma7 et om. E " a Jab C essenti a] scientia E 9 fui t] si t E IO Antecedens] consequens H 11 una orn. E 12 ex] ab C, om. G 13 Consequentia] consequens D . quia] 14 realiter om. EZ ve! om. H 17 realiter] idem D, om. CE distinguebantur] quod F distinguebatur D 17-18 Maior probatur] minor D 18 ab aeterno orn. F 19 actum om. H ' cognoscendi] intelligendi Z 20 purum om. CE nihil est!] non est ve! C sed] illae aàà. E 22 sed] et C l
Aristot., Plzysica, I, c. 7, t. 61 (190a 21-23).
524
LIBER l DIST. 36 Q. UNICA
nifesta, quia illa quae nullo modo possunt esse idem realiter quando sunt actualiter, nullum esse reale habent idem; sed hominis et asini quando sunt in actu, nullo modo sunt idem realiter; ergo nullum esse reale habent idem. Et per consequens si utrumque habet esse reale, habent distincta esse realia et per consequens sunt s distincta realiter. Ad oppositum: Illud quod nihil est in se, a nullo distinguitur realiter; sed perfectio hominis ab aeterno nihil fuit in se reale; igitur a nullo distinguebatur realiter. 10 [OP!NIO GUILLELMI DE ALNWICK)
Ad quaestionem dicunt communiter doctores quod perfectiones creaturarum continentur in Deo perfectionaliter et eminenter, exemplariter et intelligibiliter, et etiam virtualiter et causalitcr. Sed istud dictum a diversis diversimode exponitur. Dicunt enim 1s a l i q u i 1 quod perfectioncs creaturarum, ut in Deo continentur perfectionaliter, non distinguuntur realiter inter se, nec a divina cssentia, nec etiam secundum esse intelligibile vcl repraesentatum distinguuntur a divina cssentia. Sed prout continentur in Dco virtualiter et causaliter, dicunt quod creaturae contentae in Deo 20 virtualiter secundum perfectionem contcntam distinguuntur a Deo realiter et formaliter. Sed perfectiones creaturarum, prout continentur in Deo virtualiter secundum perfectionem Dei continentis, sic nec distinguuntur a Deo nec inter se ex natura rei. Pro istis adducuntur multae rationes quas propter brevitatem zs amitto. Quia quantum mihi videtur, magis difficultas consistit ----
1 quando) cum D 3 in Oli'- Z realiter] in actu D 4--5 Et ... habent] sed D 9 nihil fuit om. E 12 dicunt om. E 13 et om. CZ emi5 esse2] distincta add. C 14 etl om. F etiam 0111. G 15 enim om. C 17 realiter om. nenter] et add. E ABDEFHZ 18 ve!] nec E 19 a divina] ab C 20-21 et ... virtualiter om. (horn.) CZ 21 perfectionem] perfectiones A 22 prout] secundum quod Z 24 necl) non C se] 26 Quia J quod G nec add. G l Guillclrnus dc Alnwick, Quodl., qq. 7-8, (cd. A. Lcdoux, Bibliotheca Franciscana Scholastica, X, Quaracchi 1937, 418, 448, 451).
QUOMODO PERFECTIONES CREATURARUM DISTINGUANTUR IN DEO
5
10
15
525
m voce quam in re, et una veritate logica dieta evidenter solvuntur. V erumtamen aliquas auctoritates S a n c t o r u m adducam quae videntur ponere quod creaturae contentae in Deo sunt ipse D eu s. Ioannis, 1, 3-4: quod factum est, in ip so vita era t. Igitur creatura erat vita in Deo, sed non nisi vita divina. Item, A u g u s t i n u s, Super Ioannem, sermone 3, et De verbis Domini, sermone 4 1 : « Quae hic varie quaeris, ipse tibi unus omnia erit. In creaturis autem deest quod laudamus, in Creatore autem nihil deesse potest. Quia quod invenis in creatura, a Creatore artifìce processi t. Laudent igitur Creatorem eius; totum ibi est quod ex partibus singulis invenitur ». Item, in fine De civitate Dei, loquens in persona Dei dicit 2 sic : « Ego ero quaecumque ab ho mini bus h oneste desiderantur: vita et pax, salus et virtus, gloria et honor et omnia bona ». Item, Moyse petente a Deo ut ostenderet sibi se ipsum, respondet Deus, Exod. 33, 19: Ego ostendam ti bi omne bonum. Sed ostendendo se ipsum non ostenderet sibi omne bonum nisi in ipso esset omnis boni plenitudo. Item, quod in essentia divina omnium rerum perfectiones unitive contineantur ostendit D i o n y s i u s, De divinis nominibus, cap. 5, p. 6 3, per multa exempla, scilicet monadis in quo l et J in add. G 4 creaturae contentae] creatae D . sunt] sint Z 6 sed J et FG non] est add. E 7 sermone] homilia BEF(?)Z 8 varie] maxime E quaeris] varia add. E tibi] cui DE 9 erit] erat A 10 autem om. BDZ Quia] et E 11 a] in D artifice om. C Laudent]laudant C eius] quia D 12 ex] in C 13 dicit] diccns C 14 Ego] erit AH 15 omnia] cctera FH 16 a Deo] Domino F, om. C ostenderet] ostendet AB 17 Ego om. H 17-18 bonum ... omne om. (hom.) C 18 sibi om. EF 18-19 in ipsol ipse Z 20 quodl si H omniuml omnes C rerum om. CE nisi om. C 22 scilicet l per add. D, om. F 21 uniti ve l unitatum D
August., Smno 117, c. 10, n. 14 (PL 38, 669). Hae auctoritates inveniuntur apud Alnwick, Quodl., q. 6 (cd. cit., p. 373).. 2 August., De civit. Dei, XXII, c. 30, n. 1 (PL 41, 801; CSEL 40-2, 655s.; CCL 48, 863). 3 Dionysius, De divin. ncmrin., c. 5, p. 6 (PG 3, 819-822). l
526
LIBER I DIST. 36 Q. UNICA
uniuntur omnes numeri, et centn m quo uniuntur omnes diametri, et naturae generalis in qua uniuntur diversae operationes. Item, D i o n y si u s, De divinis nominibus, cap. 1, p. 2 1, dici t de Deo: « Ipse est viventium vita, et est substantia, et omnis vitae substantiae principium et causa propter ipsius in esse adduc- s tivam et contentivam bonitatem ». Item, A n s e l m u s 2 vult quod creatura m Deo non est nisi creatrix essentia. Specialiter autem probant a l i qui quod esse intelligibile creaturae vel esse repraesentatum non distinguitur realiter a di- 10 vina essentia, sed '< esse 3 repraesentatum est idem realiter cum forma repraesentante, et esse cognitum est idem realiter cum cognitione ». Hoc probatur sic: « omnis 4 entitas positiva, non dependens ab anima, est entitas realis; sed esse repraesentatum est quaedam 1s entitas positiva et non dependet ab operatione intellectus, quia species repraesentaret etsi intellectus non intelligeret; 1g1tur esse repraesentatum est entitas realis et non alia a Deo »; igitur etc. Idem argumentum posset fieri de esse cognito. Secundo sic: « quidquid sequitur entitatem realem necessi- 2J tate naturali est entitas realis necessario; sed ad formam reprae-
l numeri om. E uniuntur2J continentur E 3 Item] ideo F 4 vita om. (lac.) G est2] substantiae C etl ... et2] substantiumque substantia Z 5 vitae] et tZdd. Z 5-6 adductivam] adiectivam DZ 6 et contentivam om. Z 10 repraesentatum] repraesentativum E 11-12 cum ... repraesentante om. D 11-15 sed ... realis rtZnc. (per va-cat) C 11-14 idem ... omnis] quaedam C 14 probatur] probant Z positiva om. E 16 dependet] dependens CD 17 etsi] et D, etiamsi EZ esse] omne C 19 posset] potest H, om. AB 21 necessario om. E
l Ibidem, c. l, p. 3 (PG 3, 590), apud Alnwick, Quodl., q. 6 (ed. cit., p. 377). 2 Anselmus, Monologion, c. 35 (PL 158, 190; ed. Schmitt, I, 55), ex Alnwick, ibidem, p. 389. 3 Guillelmus de Alnwick, Qq. disp. de esse intelligibili, q. 1 (ed. A. Ledoux, Bibliotheca Franciscana Scholastica, X, Quaracchi 1937, p. 8). 4 Ibidem, p. 9.
QUOMODO PERFECTIONES CREATURARUM DISTINGUANTUR IN DEO
527
sentantem necessitate naturali sequitur esse repraesentatum, et ad cognitionem esse cognitum », igitur etc. Item, « terminus 1 productionis realis habet esse reale; sed intellectus agens actione reali producit esse intelligibile obiecti s sive obiectum in esse intelligibili,- ipsius enim est de intelligibili in potentia facere intelligibile in actu -, igitur esse intelligibile ipsius est aliquod esse reale. Et non producit nisi speciem intelligibilem; igitur esse intelligibile obiecti, quod est suum esse repraesentatum per speciem, est idem realiter cum specie repraeto sentante ». Praeterea, « IV Metaphysicae 2, dicit P h i l o s o p h u s quod ens et unum sunt idem et una natura quia non separantur in generatione et corruptione, igitur illa sunt idem realiter quando impossibile est unum generari vel corrumpi sine alio. Sed impos15 sibile est formam repraesentantem esse nisi sit esse repraesentatum alicuius, nec cognitionem nisi sit esse cognitum alicuius et e converso, igitur etc. ». Item, « omnis entitas non prima nec ab actu intellectus fabricata est ab aliquo effective. Sed esse intelligibile non est per intellectum fabricatum nec est a Deo effective, quia cuicumque essentia divina est principium, efficit illud naturaliter et secundum ultimum potentiae suae, et tale necessario habet esse in effectu », cuiusmodi non est ab aeterno esse repraesentatum creaturae nisi sit divina essentia. 1 repraesentatum J repraesentant A, repraesentativum E 2 esse] est D 4 reali J naturali E obiecti om. E 5-7 est ... ipsius om. Z 7 aliquod] aliquid Z 8 esse2 om. G 12 una] eadem E . quia] et G .. in] a D 13 quando] quorum E 14 ve!] 15 esse2 om. G repraesentatum] repraesentativum E 16 nec ... alicuius2 om. et DG (horn.) EZ et] ve! CEZ 17 igitur om. C 18 nec om. Z 19 aliquo] alio Alnwick esse] omne B 19-20 Sed ... effective om. (hom.) C 20 fabricatum om. E est om. ABE cuicumque] cuiuscumque Z essentia] causae natura D 21 illud] idem BE 22 potentiae suae] posse suum Z esse om. G 23 cuiusmodi] cuius BEH, nullus G, ergo Z non om. G I
Ibidem, p. 10.
2
Aristot., Metaph., IV, c. 2, t. 3 (1003b 22-30).
528
LIBER I DIST. 36 Q. UNICA
Praeterea, « omne prius natura alio absoluto potest esse sine ilio absque contradictione; sed forma repraesentans non potest esse sin e esse repraesentato, nec cognitio sin e esse cognito •; Igitur etc. Praeterea, « esse 1 intelligibile creaturae sibi conveniens ab s aeterno, aut est ex se necesse-esse, et habetur propositum; aut possibile esse •. Sed hoc est falsum, quia tunc Deus necessario non coexigeret esse intelligibile creaturae. Praeterea, « voluntas vult creaturam secundum esse suum intelligibile quia vult se intelligere omne intelligibile, et non contin- 10 genter igitur necessario; sed non vult aliquid aliud a se necessario; igitur etc. - Confirmatur quia Deus non necessario vult aliquid quod est ad finem ». Praeterea, « voluntas quae determinatur ad finem, non determinatur ad aliquid eorum quae sunt ad finem, - nisi quatenus 1s per syllogismum practicum concluditur ex fine necessitas illius entis ad finem - ; sed tale esse intelligibile, si sit aliud a Deo, non est necessarium ad ultimum finem; igitur non necessario intelligitur ». Praeterea, «si aliquis necessitate absoluta vult ens diminutum 20 et diminute ordinatum ad finem, multo magis vult necessario ens perfectum perfecte ordinatum ad finem, quia perfectior ratio diligibilitatis est in ente perfecto quam in ente diminuto. Si igitur Deus vult necessario esse intelligibile creaturae diminute ordì1 omne om. D absoluto om. EZ 2 sed forma om. Z 3 sinel ... sinel] absque ... absque Z essei om. D , repraesentato] repraesentativo F 6 ex] per C necesse] neces8 coexigeret] cognosceret C ,, esse sario E 7 Scd] et Z · Deus om. E non om. D om. H 10 quia] quod C 12 non om. G 14-15 Praeterea ... finem om. (lzom.) C 16 syllogismum] ullum C concluditur] concludatur Z 17 tale om. Z 18 necessarium] necessario EG 20 aliquis] quis E 21 et ... ordinatum] in diminute ordinare D .: ad finem om. E 21-22 multo ... finem om. (lzom.) B 22 perfectum] et add. F ordinatum om. G 24 ordinatum] ordinate B l
p. 35).
Guillelmus de Alnwick, Qq. disp. de esse intelligibili, q. 2 (ed. cit.,
529
QUOMODO PERFECTIONES CREATURARUM DISTINGUANTUR IN DEO
natum ad Deum, multo magis vult necessario creaturam in esse perfecto, quod falsum est •. Praeterea, « esse intelligibile creaturae est prius voluntate et actu voluntatis divinae, quia essentia divina prius repraesentat 5 creaturam et intellectus divinus prius intelligit eam quam voluntas veli t eam in esse reali vel intelligibili; igitur si si t aliud esse a Deo, est prius voluntate divina ». Praeterea, «esse intelligibile creaturae ab aeterno, aut est proprium et intrinsecum Deo et habetur propositum; aut est proto prium creaturae et per consequens fundatur in esscntia creaturae quae intelligitur, et per consequens praesupponit creaturam in qua fundatur. Et sic creatura csset antequam a Deo intelligeretur », tam secundum quidditatem quam secundum exsistentiam, quia utrumque habuit esse intelligibile ab aeterno. t5 Praeterea, « nullum esse distinctum ex natura rei aeque perfecte convenit creaturis quando non sunt sicut quando sunt; sed esse intelligibile creaturae ab aeterno aeque perfecte convcnit omnibus creaturis quando non sunt sicut quando sunt, quia aeque perfecte Deus intelligit creaturas ». w Practerea, « quidquid 1 est omnino immutabile est omnino necesse-esse; sed esse intelligibile conveniens crcaturae ab aeterno est immutabile, quia aliter intelligere divinum esset muta bile; igitur esse intelligibile creaturae est necesse-esse ». Praetcrea, «creatura secundum suum esse intelligibile ab 25 aeterno est magis necessaria quam secundum suum esse in cffectu, ---------------------
1 necessario om. D 2 quod ... est] etc. Z 5 caro] creaturam Z 6 ve! intelligibili om. E 7 a Dco] aliquid aliud a Dco add. Z, om. E 8 creaturae J est B 9 et l] aut Z est] esse Z, om. F 9-10 proprium om. Z 10 csscntia] esse GZ 12 sic] esse Z .. esset om. Z antequam om. B a om. G 13 exsistentiam] essentiam Z 16 quando!] quae H 17 aeterno] quae add. C 18 sicut ... suntl om. (hom.) ABCDFGH quia] sunt add. G 20-22 estl ... immutabile om. (hom.) G 22 aliter] si E 24 creatura] 25 secundum om. C causa C l
Guillelmus de Alnwick, Qq. disp. de esse intelligibili, q. 3 (ed. cit.,
p. 67). OcxHAM, OPERA THEOl.
IV
34
530
LIBER I DIST. 36 Q. UNICA
quia esse intelligibile virtute nullius causae potest non esse; rgrtur creatura secundum esse intelligibile est magis perfectum quam secundum esse in effectu; sed non est magis perfectum entitate creaturae, igitur entitate Dei». Praeterea, tale esse intelligibile est aliquid positivum, et non s est ens rationis; nec est substantia creata, igitur substantia increata. Pro praedictis articulis multa alia dicuntur, sed quia solutis praedictis manifeste patet solutio omnium aliorum, ideo ipsa causa brevitatis omitto. (CONTRA OPINIONEM ALNWICK)
Sed ista opinio videtur mihi irrationalis. Quia tamen plus consistit in verbis quam in re, et verba sunt ad placitum, et unusquisque potest vocare 'esse intelligibile creaturae' sicut placet, ideo arguere contra istam opinionem est arguere ad nomen et non ad rem, et propterea breviter improbo eam et inferam multa inconvenientia ex ea. Unum est quod iste opinans habet concedere quod esse creabile creaturae est idem realiter cum Deo. Quia sicut iste ponit 1 quod quia de necessitate sequitur si Deus est intelligens, quod necessario creatura habet esse cognitum, ideo esse cognitum creaturae est idem realiter cum Deo. Eodem modo sequitur si Deus est creativus, quod creatura est creabilis et quod creatura habet esse creabile, et per consequens esse creabile creaturae erit idem realiter cum Deo. 1 intelligibile l intellecruale F 2 creatura] ea Z esse l suum add. E 3-4 entita6 create ... entitate] ente... ente E 5 tale] tale m A i1 est l magis add. D ' aliquid l cns E ta ... increata] increata, nec est substantia creata E .. substantia2 om. D 8-9 ipsa causa] proptcr causam F 11 plus om. E 12 consistit] constat Z 13 vocare] nominare E creaturac om. E 14 arguerel] accipere G, om. E et om. ABCFGH 15 propterea] post ea D 16 ex ea om. E 17 est om. C 18 ponit] potuit D 20 creatura] causa B ' cognitum2 om. D 21 est om. G Eodem om. D si] quod D 21-24 Eodem ... Dco om. (hom.) E 24 cuml in B
t Supra, p. 526, lin. 21 - p. 527, lin. 2.
10
1s
20
QCOMODO PERFECTIONES CREATCRARUM DISTINGUA!'\TCR 1:'\1 DEO
531
Undc inducendo per omnes suas rationes patet quod acque concludunt quod esse creabile creaturae est idem realiter cum Deo, sicut quod esse intelligibile creaturae est idem realiter cum Deo, et hoc manifeste ostendetur solvendo rationes praedictas. s Similiter sequeretur quod esse possibile creaturae esset idem realiter cum Deo, et per consequens quod esse possibile creaturae esset necesse-esse. Prima consequentia patet. Quia sicut impossibile est formam repraesentantem esse nisi sit esse repraesentatum et cognitionem esse nisi sit esse cognitum, sic impossibile est Deum 10 productivum esse nisi creatura possit esse, et per consequens nisi creatura habeat esse possibile. Et per consequens si propter praedictam rationem esse repraesentatum et esse cognitum creaturac est idem realiter cum Deo, sequeretur aequaliter quod etiam esse possibile creaturae est Deus. 1s Similiter sequeretur quod esse dealbabile corporis esset idem realiter cum Deo. Similiter sequeretur quod esse damnabile daemonis esset idem realiter cum Deo. Utramque consequentiam probo per argumentum suum. Nam ipse arguit sic 1 : quidquid sequitur entitatem realem necessitate naturali, necessario est ens 20 reale; sed ad forma m repraesentativam necessitate naturali sequitur esse repraesentatum, et ad cognitionem esse cognitum; igitur etc. Eodem modo arguo in proposito, accipiendo maiorem sic 'quidquid sequitur etc.'; sed ad Deum dealbativum corporis necessario sequitur esse dealbabile corporis, et ad Deum damnativum 1-2 Unde ... Deo om. (hom.) C 2 creaturae om. D 1 inducendo] includendo G om. E 3 quod om. C esse] est G crcaturae om. D sicut ... Deo om. (hom.) E 4 manifeste] maximc F praedictas] post dictas C 6 rcalitcr 0111. E crcaturae om. DE R est 0111. H nisi] non G rcpraesentatum] repraesentativum E 10-11 creatura... creatura] causa ... causa E 11 esse 0111. H 13 est] sunt E etiam om. E 14 est J esset F 15 sequerctur] scquitur Z 16 realiter 0111. C 18 ipsc om. D 19 rcalcm otn. F cns] esse Z 19-20 necessario ... naturali om. (/1om.) G 21 repraesentatum] rcpraesentativum E essc2 otn. F 23 sequitur] igitur add. E Deum] t"sse add. EZ 24 Deum] esse add. Z l
Supra, p. 526, !in. 21 - pag. 527, !in. 2.
532
LIBER l DIST. 36 Q. UNICA
daemonis necessitate naturali sequitur esse damnabile daemonis. Quia sicut consequentia necessaria sequitur 'forma est repraesentans, igitur aliquid est repraesentatum', et similiter sequitur 'Deus intelligit creaturam, igitur creatura est intellecta', eodem modo sequitur 'Deus potest dealbare corpus, igitur corpus est dealba- s bile', et similiter sequitur 'Deus potest damnare daemonem, igitur daemon est damnabilis'. Igitur esse dealbabile corporis et esse damnabile daemonis est aliqua entitas positiva, et non dependet ab intellectu, non plus quam esse intelligibile creaturae. Manifestum est igitur quod est esse reale, et non est aliud esse reale a 10 potentia Dei dealbativa et damnativa, quia tunc fuisset aliquid aliud reale a Deo ab aeterno. Multa alia absurda sequuntur ad istum modum loquendi, sicut quod esse illuminabile aeris sit idem realiter cum Deo, esse calefactibile ligni sit idem realiter cum Deo. Et universaliter sequitur 1s quod de quolibet composito ex isto infinitivo modo 'esse' et quacumque passione quae necessario de aliquo praedicatur, verum sit dicere quod sit idem realiter cum Deo, quia omnia talia probant aequaliter rationes praedictae sicut conclusionem in20 tentam. [RESPONSIO A UCTORIS]
Ideo aliter dico 1, et primo videndum est quomodo perfectiones creaturarum continentur in Deo; secundo quomodo distin1 daemonisl ... daemonis2l etc. F 2 sicut om. C 2-3 repraesentansl repraesentativa C 3 est om. D .. sequitur] sed C Deus] Dominus G 6 sequitur om. CE 7 essei om. ABCDFGH 8 est) sunt E ,: entitas] qualitas F ,: positiva om. E . et) ve! A 9 non om. EF 10 quod om. Z .. essei om. G . aliud om. C 13 istum) istud F 14 essei) est D illuminabile om. (lac.) A aeris om. C essei ... aeris in lac. F2 ': sitl est E 15 lignil 16 quod om. CH modo om. Z 17 de aliquo om. F :1 verum ignis E :: sequitur om. G sic E, vere cet. codd. 19 intenta m l praetentam E 22 dico l ad quaestionem add. D l Hanc quaestionem Oc.kham prius finivit quam quaestionem tertiam distinctionis 27; cf. supra, p. 238, lin. 13-17.
QUOMODO PERFECTIONES CREATURARUM DISTINGUANTUR IN DEO
533
guebantur ab aeterno; tertio dicenda sunt aliqua praeambula ad solutiones argumentorum. (ART.
l:
QUOMODO PERFECTIONES CREATURARUM CONTINENTUR IN DEO)
Circa pnmum dico quod idem est dicere perfectiones creaturarum contineri in Deo et ipsas creaturas contineri in Deo. Unde non est imaginandum quod differentia sit inter perfectionem creaturae et creaturam ipsam, quasi aliter possit perfectio creaturae esse in Deo quam ipsa creatura. Quia si sit aliqua talis 10 distinctio inter perfectionem creaturae et ipsam creaturam, vocctur illa perfectio lapidis a. Tunc quaero: quomodo a dicitur perfectio lapidis ? Aut quia est eadem res cum lapide ita quod haec sit constructio intransitiva 'perfectio lapidis est in Deo', hoc est, aliqua perfectio, quae est lapis, est in Deo. Aut a dicitur perfectio 15 lapidis quia est forma lapidis. Aut a est perfectio lapidis quia est causa lapidis. Aut quia est similitudo lapidis. Si detur primum, habetur propositum. Non potest dari secundum, quia non magis est forma lapidis in Deo quam materia lapidis. Nec potest dari tertium, quia tunc idem esset dicere 'per20 fectio lapidis est in Deo' et 'causa lapidis est in Deo', et tunc si concedatur quod perfectiones creaturarum sunt in Deo, debet concedi quod causae creaturarum sunt in Deo, quod est inconveniens. Idem potest argui si detur similitudo lapidis vel quodcumque aliud a lapide. zs Sic igitur patet quod idem est perfectiones creaturarum contineri in Deo et creaturas contineri in Dco; sed creaturae non con5
5 dicere om. D 8 ipsam] ipsammet E 9 esse om. H Quia] et G 10 ipsam om. D 11 i!la] ipsa EG perfectiot J distinctio D 12 quia est] quod si t E haec] quae A, om. DH 14 a om. EZ 15 forma lapidisZ] formaliter lapis E est2] dicitur EZ 18 lapidis om. E 20 tunc] si c D 21 perfectiones] passiones E 22 causae] esse B . sunt] sint D quod2] non G 23 lapidis om. F ve!] aliquid Z quodcumque] quocumque G 23-24 ve!... lapide 0111. D 25 quod ... est] per idem esse H 26 et] ipsasmet add. E sed om. C
534
LIBER I DIST. 36 Q. liNICA
tinentur in Deo formaliter et subiective sed tantum obiective; ideo formaliter et subiective vel actualiter non ibidem continentur perfectiones creaturarum. Sed sicut creaturae continentur in Deo tamquam obiecta cognita, et sicut effectus producibiles continentur in sua causa, et sicut imperfectiora continentur in perfectiori, 5 ita illis modis perfectiones creaturarum continentur in Deo. Sed intelligendum est quod 'contineri in Deo sicut obiectum cognitum' non est aliud quam 'cognosci'. Et ideo iste lapis qui est cognitus a Deo isto modo continetur in Dco quod nullo modo est Deus. Et isto modo, si esset usitatus modus loquendi, vere 10 posset dici quod albedo in parietc exsistcns est vel continetur in oculo quia videtur ab oculo meo, ita quod tunc nihil aliud esset 'esse in oculo meo' quam 'videri ab oculo meo'. Similiter, contineri in Deo virtualiter, nihil aliud est guam produci vel possc produci a Deo. Et ideo ille lapis qui productus est extra vel potest 15 produci, cui repugnat omnino esse in Deo formaliter et subiective, continetur in Deo virtualiter, et nihil aliud guam tale cui omnino repugnat esse Deum. Praeterea, continere eminenter nihil aliud est quam esse unum eminentius et perfectius illo quod continetur. Et ideo quia zo Deus non est perfectior quocumgue guod est in eo formaliter et subiective sed tantum est perfectior creaturis, - quae non sunt Deus nec realiter nec formaliter -, ideo solum creaturae tales continentur eminenter in Deo. Ex praedictis patet quod nihil potest contineri in Deo eminen- 25 ter vel virtualiter nisi sit aliud a Deo. Et ideo perfectiones creaturarum contentae in Deo eminenter vcl virtualiter nullo modo l et 0111. Z 1-2 sed ... subiective om. (/1om.) G 3 Sed 0111. D 4 et 0111. C 5 in2 0111. C 7 est om. B 8 cognosci] a Deo add. Z .. istc 4-5 cominentur 0111. F om. D 9 continetur] est D quod] sed C 11 est 0111. DE ve! 0111. E 12 oculol] mco add. E 12-13 ita ... meol] et Z 13 esse 0111. BDFH 14-17 virtualiter ... virtualiter J universaliter... univcrsalitcr G, id est sicut effectus producibilis add. Z 15 qui] 16 omnino 0111. F 17 aliud om. E 21 co] Deo C 22 subicctive] obiectiquia C ve C . est om. F 22-23 non ... Dcus J ncc sunt D 23 forma !iter] et add. C 26 nisi] non B Dco J se D wl] et CG 26-27 virtu.1litcr. .. virtualitcr J universalitcr ... univcrsalitcr G
QUOMODO PERFECTIONES CREATURARUM DISTINGGANTUR IN DEO
535
sunt Deus realiter, non plus quam iste asinus productus extra est Deus. Verumtamen aliquod contentum in Deo sicut obiectum cognitum est Deus realiter, sed illud non est nisi ipse et aliqua persona vel relatio, quod non potest dici perfectio creaturae nisi s perfectio creaturae vocetur causa creaturae. Ex praedictis satis posset patere quod in praedicta quaestione, quantum ad istum articulum, non est magna difficultas nisi propter modum loquendi. Nam S a n c t i dicunt omnia esse in Deo, et accipiunt ab A p o s t o l o 1• 'Esse autem in' videtur 10 importare aliquid esse in alio tamquam ibi realiter exsistens, et ita quod creaturae et perfectiones creaturarum fuerunt in Deo tamquam ibi aliqua vere exsistentia. Sed isto modo 'essendi in' non utuntur S a n c t i quando dicunt omnia esse in Deo, sed 'esse in' apud eos in tali propositione significat idem quod cog15 nosci, vcl idem quod produci, vcl posse produci. lta quod ista propositio 'omnia sunt in Deo' aequivalet isti, secundum intentionem Sa n c t or u m, 'omnia sunt cognita a Deo', vel isti 'omnia sunt producta vel producibilia a Deo'. Unde quod 'esse in' in multis auctoritatibus apud eos significct idem quod 'esse 20 ab eo', et maxime in auctoritatc Apostoli, patet per beatum A m b r o s i u m et M a g i s t r u m Sententiarum, lib. I, dist. 36, allegantem Ambrosium. Un dc dici t sic M a g i s t e r 2 : « Si diligenter inspiciamus, videtur idem omnia esse ex Deo, et per 1 non cmr. Z 2 sicut] velut E 3 sed] et D illud om. Z et] ve! F ·· aliqua] ita E 3-4 persona ve! sic C, personalis ut. codd. 4 quod] quae DE perfectio creaturae om. E G posset] potcst E 7 magna] magis CZ 8 Sancti om. G omnia] tria C 10 realitcr] a!iter C Il Dc o J aliquo D 12 i bi J in B, om. F aliqua ... exsistentia] aliquae vere rcs cxsistcntes E in om. D 13 quando] qui EGZ sed] communitcr add. E 14 eos] 15 vel2 ... produci2 0111. (/rom.) C 16 in] a F isti] huic Z 16-17 secunsanctos E dum ... Sanctorum om. F 19 in! om. C in2J ibi C, om. G apud] secundum Z, om. E eos significet] significatE 20 patet per] quia per hoc C bcatum om. D 21lib. om. A 22 allegantem] allegante CG, om. E Ambrosium] Ambrosia ABCGH, om. E Unde] ubi E 22-23 Ambrosium ... vidctur om. D 23 inspiciamus] inspicimus ABCGH. vrdetur] ubi CF . idem] dicit C, ibidem F, esse add. Z, 0111. E l
Resp. Rom. 11, 36.
cit., p. 261).
2
Petrus Lombardus, Sent., I, d. 36, c. 3 (ed.
536
LIBER I DIST. 36 Q. UNICA
ipsum, et in ipso. Unde A mb r o si u s, lib. III De Spiritu Sancto 1 : 'Haec tria: Ex ipso, et per ipsum, et in ipso sunt omnia, unum esse supra diximus'. Et sequitur: 'eandem vim habcnt haec omnia, scilicct in ipso et ex ipso et per ipsum. Et sequitur: 'Ecce habes quod ex una et eadem intelligentia Scriptura dicit s omnia esse in ipso et per ipsum et ex ipso vel cum ipso' ». Similiter quod frequenter 'omnia esse in Deo' accipitur pro cognosci a Deo, patet per eundem ubi supra, dist. 35. Unde post auctoritatem A u g u s t i n i dici t si c 2 : « Hic ecce aperi t A ug u s t i n u s ex qua intelligentia sunt accipienda huiusmodi verba: to 'omnia Deo praesentia sunt', 'in Deo sunt ornnia', vel 'cum Deo', vel 'apud Deum', vel 'in co vita' 3 : quia ineffabilis omnium cognitio in ipso est •. Et ita manifeste patet quod creaturae non sunt in Deo nisi quia cognoscuntur a Deo, vel quia producuntur a Deo vel saltem possunt produci. t5 l ipso J sunt omnia add. BCD 1-2 Unde ... omnia om. (hom.) CD 2 omnia om. A 3 eandem] ibidem E vim] unum D 4 et!) cum add. ABCDFG, om. H ex om. GH ipso2 om. H 5 habes] habemus C . quod] quia D et om. C 6 et!) ve! C et2l ve! E 7 accipitur l accipiatur C, esse in Deo add. F 8 supra l dici t ve!... ipso3 om. (hom.) C H Unde] ubi E 9 Augustini om. (lac.) E Hicl hoc Z, om. H ecce] ctiam Z aperit] a parte G 10 sunt] sit C huiusmodi] haec E 11 omnial) a add. G in 0111. C 12 in 13 ipso l eo B 14 quia2 eo l inest D ineffabilis l inefficienter C · omnium l in eo add. Z om. F producuntur] producantur C a DeoJ om. F l Cap. 11, n. 84 (PL 16, 796 BC; CSEL 79, 185). 2 Petrus Lombardus, Sent., I, d. 35, c. 9 (ed. cit., p. 258). 3 In codice Parisiensi, Bibl. Nation. 15904, invenitur argumentum sequens in imo folio 159v: c Utrum ista consequentia sit bona 'creaturae fuerunt in Deo vita aeternaliter, ergo creaturae fuerunt aeternaliter'. Quod sic, quia si non esset bona, hoc non esset nisi quia arguitur ibi a 'secundum quid' ad 'simpliciter'. Sed hoc non obstat quia perfectiori modo sunt in Deo quam in sua propria natura. Ergo consequentia est bona. Sed consequentia ex hoc solo non dicitur non valere, sed ex hoc dicitur non valere quia arguitur ibi a denominatione extrinseca ad determinationem intrinsecam. Unde quando dicitur quod creaturae erant in Deo vita aeternaliter, hoc quod dicitur 'vita' non est intrinsecum ipsi creaturae, quia est ipsemet Deus, sed potius extrinsccum. Ipsum autem esse ipsius creaturae in sua propria natura est sibi intrinsecum. Et ideo cense-
QCOMODO PERFECTIONES CREATCRARCM DISTI:-
[ART. Il:
537
QUOMODO PERFECTIONES CREATURARUM DISTINGUUNTUR A DEO
J
Secundo videndum est quomodo perfectiones creaturarum distinguuntur a Deo. Circa quod dico quod numquam fuerunt 5 realiter idem cum Deo. Hoc patet, quia illud quod potest non esse idem realiter cum aliquo, numquam est idem realiter cum eodem, quia impossibile est quod aliquid fiat aliud a se. Sed perfectiones creaturarum, si producantur extra ab aeterno, non sunt idem realiter cum Deo; igitur etc. 10 Secundo dico quod non distinguebantur ab aeterno realiter a Deo. Hoc patet quia illud quod non est aliquid reale non potest ab aliquo distingui realiter; sed creaturae non fuerunt ab aeterno aliqua realiter; igitur non distinguebantur ab aeterno a Deo realiter. Per idem patet quod non distinguebantur realiter inter se 15 ab aeterno quia non fuerunt aliqua realia. E t s i q u a e r a t u r an fuerunt idem realiter, d i c e nd u m q u o d non. Quia hoc est verum, quod quaecumque possunt pro quocumque instanti distingui realiter, numquam sunt idem realiter; sed perfectiones creaturarum, quando producuntur 20 extra a Deo, distinguuntur realiter; igitur impossibile est quod sint idem realiter. Ex praedictis patet a d forma m qua es t i o n i s quod perfectiones creaturarum contentae in Deo non distinguebantur ab aeterno realiter, nec a Deo nec inter se. Nec etiam fuerunt idem zs realiter, nec cum Deo nec inter se. 6 aliquo J Deo C realiter2 om. D 12 aliquo J al io A 13 aliqua realiterl om. E 14 realiter] a se add. D 14-15 inter ... aeterno om. C 15 non] numquam E aliqua] entia F 16 dicendum] est add. Z 17 quodl] quia G 18 numquam] aquam G 19 perfectiones J passiones G 20 distinguuntur J in instanti add. E 24 rcaliter om. EF 24-25 Necl ... inter se om. (hom.) E
quentia non valet quando arguitur 'ista creatura fuit in Deo vita actemalitcr, ergo ista creatura fuit aetemaliter', propter causam praedictam
538
LIBER I DIST. 36 Q. u:-;"ICA
(ART. III:
PRAEAMBULA AD SOLUTIONEM ARGUMENTORUMJ
Circa tertium, proptcr solutiones argumentorum, est sciendum quod 'esse' potest multipliciter accipi: vel pro esse-exsistere, vel pro esse quod convertitur cum ente cui non repugnat esse in rerum natura, - sed sic non est multum usitatum -, vel in pro- s positione accipitur secundum quod est copula uniens praedicatum cum subiecto. Secundo sciendum quod hoc quod dico 'esse' sequitur aliquando genitivus casus, sicut si dicam 'esse creaturae' vel 'esse Dei' ve1 'esse hominis'; aliquando sequitur ipsum casus accusa- 10 tivus, sic dicendo 'esse animai', 'esse album', 'esse cognitum'. Si primo modo accipitur, scmper tale esse - nisi forte ratione adiuncti - accipitur significative et supponit pro esse-exsistere, vel saltem pro aliquo cui non repugnat esse in rerum natura. Si accipitur secundo modo 1, sic vcl sequitur ipsum esse no- 1s men adiectivum vel substantivum. Si secundo modo 2 , semper accipitur materialiter. V el est copula uniens unum extremum cum alio, quia sic est dictum unius propositionis, et semper debet exprimi aliquid ante hoc verbum 'esse' infiniti vi modi, vel subintelligi. Sicut si dica m 'esse ani mal', debet subintelligi 'Sortem' 20 esse animai vcl 'hominem' esse animai vel aliquid huiusmodi. Et tunc est talis propositio distinguenda, si sequitur talis modus, scilicet verum vel possibile, necessarium, falsum, contingens et -----------------
2 argumentorum] articulorum D 2-3 est sciendum] dico E 4 convertitur] exsistitur G 5 vd] scd C propositione] proprie E H quod2 0111. ABGH dico 0111. E H-9 aliquando] aut C 9 sicut] scd G si] cum F dicam] dicatur DEF vcl om. F IO aliIl esse l om. E 12 accipitur] accipiatur C 13 adiuncti] ad ice ti quando] aut C ABCDF supponit] supponat E 15 3CCipitur] accipiatur CF esse 0111. Z 16 ve!] nomen add. H secundo] quarto D, primo Z 18 sic] sicut DE .. et om. E 19 subintdligi] subintclligitur CD 20 Si eu t] igitur G subintelligi] intclligi B 22 sequitur] se-quatur F 23 verum] unum E possibile J verum add. E necessarium J ve! add. F l I. e. quando casus accusativus sequitur 'esse'. nomcn substantivum sequitur 'esse'.
2
Hoc est, quando
QCOMODO PERFECTIO:-.IES CREATCRARuM DISTINGCANTCR IN DEO
539
huiusmodi, quae etiam de propositionibus verifìcantur, et hoc secundum compositionem et divisionem. In sensu composito illud totum supponit pro una propositione; in sensu diviso est una copula uniens praedicatum cum subiecto. Si autem sequitur ali5 quid aliud quam tale pradicatum, sicut homo vel asinus vel aliquod tale, semper dictum tale matcrialiter supponit pro una propositione. Sicut in ista 'hominem esse animai est Deus' signifìcatur quod haec propositio 'homo est animai' sit Deus. Et per istam 'Sortem esse album est homo' signifìcatur quod haec proto positio 'Sortes est albus' sit homo, et sic de aliis. Unde de hoc verbo 'esse' quando ipsum sequitur substantivum, est uniformiter dicendum et de verbo adiectivo. Si autem hoc verbum 'esse' sequitur adiectivum, tunc distinguendum est. Aut ly esse accipitur pure significative, ut non sit 15 copula nec supponat materialiter nec sit pars supponentis materialiter. Aut accipitur primo modo 1, ilio scilicet modo quo accipitur quando ipsum sequitur nomen substantivum. Si secundo modo, sic dicendum est per omnia sicut de illo 2 . Si accipitur primo modo 3, sic est unus terminus compositus ex adiectivo et w substantivo tamquam ex determinabili et determinatione, sicut est iste terminus 'homo albus'. Et tunc si 'esse' sit idem quod esseexsistere, ad veritatem talis propositionis, ubi praedicatur ali1 quae] quod B, qui Z, 0111. D verificantur] verificatur ABHZ 2 composito] compositionis F 3 diviso] divisionis FG 4 praedicatum ... subiecto J subiectum cum pracdicato E sequitur] sequatur C 6 sempcr... tale2 om. (ho111.) G tale2 om. (lac.) F supponit] 9 ista m l praesupponit B 7-8 significatur] significat E, designatur F 8 si t] est Z ista A, 0111. H haec] ista F 12 de] hoc add. E 13-14 distinguendum] sciendum Il, 14 est 0111. H Aut] scilicct add. Z 15 nccl l nisi B supponat] supponit E istud C 16 scilicct 0111. G 17 nomen om. F secundo] quarto D 18 dicendurn] videndurn F accipitur] accipiatur CDF 21 iste 0111. H tunc] sicut E, sic G 21-1 (p. 540) terminus... praedicaturn om. C
Videlicet, modo substantivi, et tunc semper acc1p1tur materialiter; cf. supra p. 538, lin. 15-16. 2 Le. de nomine substantivo, cf. hic immediate supra, !in. 16-17. 3 Hoc est, quando ly esse accipitur pure significative. l
540
LIBER l DIST. 36 Q. UNICA
quod praedicatum de tali composito ex esse et tali alia determinatione, requiritur quod praedicatum vere praedicetur de utraque parte et quod una pars vere dicatur de alia. Sicut ad veritatem istius 'homo albus est animai' requiritur veritas istarum trium propositionum 'homo est animai', 'album est animai' et 'homo est albus'. Si autem 'esse' sit idem quod ens cui non repugnat esse in rerum natura, - quamvis isto modo non accipiatur ab auctoribus et maxime S a n c t i s quamvis aliqui 1 improprie sic loquantur -, tunc est consimiliter dicendum sicut nunc dictum est quando est idem cum esse-exsistere.
5
10
[AD AUCTORITATES AB ALNWICK ALLEGATAS]
Ad primum argumentum 2 pro alia opinione dico quod non est intentio beati I o a n n i s quod illud quod factum est extra a Deo umquam fuerit in Deo realiter vita. Sed est intentio sua quod causa productiva ipsius et cognitio qua cognoscitur et qua dicebatur intelligi, fuit in Deo vita, quia fuit et est ipsa divina essentia. Unde quod ista sit intentio illius auctoritatis et aliarum auctoritatum patet manifeste per M a g i s t r u m Sententiarum, lib. I, dist. 35, ubi dici t sic 3 : « Propterea omnia dicuntur esse in Deo et fuisse ab aeterno. Unde A u g u s t i n u s, Super Genesim, 1 composito] et add. D 2 praedicetur] praedicatur E 4 istius] huius C al bus 5 animali] et add. E . et om. Z 7 esse! om. E 8 accipiatur] accipitur B 11 quando] quod G cum] quod F esse om. E 13 dico 9-10 loquantur] loquunrur CDFZ om. C 14 quod2 om. A faetum] perfectum H 14-15 beati ... intentio 0111. (hom.) C 15 umquam] numquam E : fuerit] fuerunt G est om. D quod] est add. E 16 ipsius et!] est prius D, quod add. EZ 17 fuitl] fuerit Z vita] una A 18 intentio om. H 18-19 auctorit.ttum 0111. F 19 manifeste om. EZ 20 35] 25 E Propterca sic. Lomb., praeterea ABCDFGHZ, 0111. E om. E
l Ex.gr., Scotus, Quodl., q. 3 (ed. Wadding, XII, p. 67); Ordinatio, II, d. l, q. 2, n. 93 (ed. Vatic., VII, 49). 2 Supra, p. 525, !in. 3-6. 3 Petrus Lombardus, Sent., I, d. 35, c. 9 (ed. cit., 257s.).
15
QUOMODO PERFECTIONES CREAT'URARUM DISTINGUA!IITlJR IN DEO
541
lib. V, cap. 7 4 : 'Haec visibilia, inquit, antequam fierent non erant. Quomodo ergo Deo nota erant ? Et rursum: Quomodo ea faccret, quae sibi nota non erant ? Non enim ignorans quidquam fecit. Nota igitur fecit, non facta cognovit. Proinde antequam s fierent, erant et non erant: erant in Dei scientia, non erant in sua natura. Ipsi autem Deo non audeo dicerc alio modo innotuisse cum ea fecisset, quam ilio modo quo ea novit ut faceret, apud quem non est transmutatio nec vicissitudinis obumbratio' » 2 • Ista est auctoritas A u g u s t i n i allegata a Magistro. Ex qua infert 10 M a g i s t c r dicens 3 : « Ecce hic ha bes quod haec visi bilia, antequam fierent, in Dei scientia erant. Ex hoc igitur sensu omnia dicuntur esse in Deo, et omne quod Jactum est dicitur esse vita itz ipso 4 : non ideo, quia Creator si t creatura, vel quod ista temporalia essencialiter sint in Deo, scd quia in eius semper sunt scientia 1s quae vita est». Ecce hic habetur expresse quod creaturae non sunt in Deo cssentialiter, sed sunt in Deo sicut obiecta cognita et quod ipsa non fuerunt vita in Dco, sed quod scientia in qua fuerunt tamquam obiecta cognita est in Dco vita. Per idem ad sccundum 5 de A u g u s t i n o dico quod ipse 20 Deus est tibi omnia quae hic varie quaeris, causaliter non realiter per realem identitatem, hoc est, Deus est causa omnium, non tamen est aliquid aliud a se, nec est aliqua creatura, quam hic 1 Haec om. G visibilia] invisibilia ABDEFGH 2 ca 0111. E 2-3 faceret] fient D 3 nota] et add. G noni om. Z Non2] haec G quidquam] quidquid DG 4 cognovit] cognoscit D 5 fierent] et add. Z erantl 0111. G erant3 om. ABDEF 6 alio] aliquo B 7 cum ... fccissct 0111. Z modo 0111. C novit] noverat C 8 est] erat D vicissitudinis] vicissitudinum D 9 est] autem E, etiam H auctoritas] beati add. F allegata] est add. H 10 hic om. Z 11 Dei] divina FH Ex] in E igitur om. B omnia] creaturae D 12 in! 0111. E vita 0111. E 13 quod sic Lomb., E, quia cet. codd. 15 quod] quia D . sunt] sint E 17 fueruntl) sunt Z , Deo] sicut obiecu cognita add. A 16 csscntialiter... Dco2 om. (hom.) B 20 est om. E tibi] cui DEH, qui est Z 22 aliud otn. BG quod om. E 18 est om. E est2 otn. G creatura] causa E
Cap. 18, n. 36 (PL 34, 334; CSEL 2S-1, 161). 3 Petrus Lombardus, Sent., I, d. 35, c. 9 (ed. cit., 258). 3-4. 5 Supra, p. 525, !in. 7-12.
lac. 1, 17. Resp. Ioan. 1, 2
l
4
542
LIBER I DIST. 36 Q. liSICA
quaeris. Et quod haec sit intentio sua patet per eundem in eadem auctoritate, quia dicit: « In creaturis aliquid deest quod laudamus, in Creatore nihil deesse potest. Quia quod invenis in creatura, a Creatore arrifice processit ». Ecce 1 quod non intendit illud quod invenis in creatura non deesse in Deo sed esse in eo, nisi quia a 5 Creatore processit. Et ideo idem intelligendum est apud A ug u s t i n u m in proposito 'illud quod invcnis in creatura esse in Deo' et 'procedere a Deo'. Et eodem modo quando dicit: « Laudent igitur Creatorem eius; totum i bi est quod hic ex partibus singulis invenitur )), dcbet intelligi quod totum ibi est cau- 10 saliter, hoc est, ibi est causa eius quod hic ex partibus singulis invenitur, et ipse solus sufficiens est sine omni creatura. Et maxime pro tanto dicunt S a n c t i talia verba frequenter ut alios alliciant ad Dei laudem et in nullo alio a Deo quaerant delectationem vel consolationem sive auxilium sive quodcumque aliud a Deo, 15 qui est causa omnium causarum et omnium delectabilium et utilium et omnium effectuum eorum [quos] poteris expectare et acciperc quia ipse omnia est, hoc est, ipse est causa immediate tribuens omnia et etiam, si sibi placet, nullo alio concurrente. Per idem ad aliam auctoritatcm 2 dico quod A u g u s t i- zo nus loquens in persona Dei dicit: «Ego ero omnia quaecumque ab ho mini bus honeste desiderantur »; ita, causaliter, scilicet omnia tribuens. Et ideo dicit 'vita', scilicet ero tribuens vitam, pacem, ---------
------
----
---
-------
1 haec) non add. E sua om. E in) et H :. eadem) eandem G 2 deest) deesse CEF 3 in! Creatore] Deo F nihil] ve! C 3-5 a... creatura mg. Merto11 106, 0111. (lzom.) C 4 processit J praecessit B 4-{i Ecce ... processi t 0111. (hom.) EZ, Giessa, Goti11ga 5 esse J csset C 5-6 non ... processi t J deesse Deo sed esse nonnisi quod a Creatore processit eo J Deo DF Pad. A11tou. 7 esse) est F 7-8 esse ... Dco!) a Creatore artificc E H et! om. ABCDEFGH 9 eius om. EF 11 ex 0111. D singulis J singularibus C 12 creatura J causa l3C 13 qucnter] facerc C 13-14 alliciant] assignent E 14 et] ctiam Z in nullo] ilio D 15 ve!] et C 16 causarum... omnium! om. (hom.) D et2 utilium 0111. E 17 potcris) et ndd. l3 17-18 ct2 accipere 0111. CE 18 est3 0111. ADCDGHZ 19 ctiam om. C si 0111. B 21 Dci] divina C dicit] ait Z quaecumquc] quac F 22 causaliter] taliter A
2
l Sentcntia, ut videtur, non satis clara. Videsis lectioncs variantes. Supra, p. 525, !in. 13-15.
QUOMODO PERFECTIONES CREATl:RARUM
5
10
15
20
DEO
543
salutem, veritatem, gloriam et honorem, et etiam ero tribuens omnia bona quae honeste desiderari possunt. Ad aliud per idem 1 , dicente Domino Moysi: ostendam ti bi omne bonum, voluit dare intelligere quod fuit ostensurus sibi causam omnis boni, et quae potest in omnem effectum in quem potest quodcumque bonum. Et ideo est in eo omnis boni plenitudo, non quod omne bonum sit realiter idem cum Deo, sed quia Deus est causa omnis boni. Ad aliud 2 dico quod, secundum intentionem D i o n y s i i, omnium rerum perfectioncs unitive continentur in Deo, quia per hoc non aliud intendit nisi quod Deus per unicam perfectionem simplicissimam, scilicet ipsam deitatem, est unitior omnibus aliis, et per eandem omnia alia cognoscit per quam etiam omnium productorum est causa. Et pro ista intentione sunt exempla D i o n y si i, quia numeri non sunt in monade realiter, sed ideo dicuntur esse in monade quia est principium omnis numeri. Ita dicuntur creaturae esse in Deo, non quidem realiter et essentialiter tamquam eaedem realiter cum Deo, sed dicuntur esse in Deo quia est principium omnium productorum. Similiter lineae uniuntur in centro, non quia sint ibi sed quia centrum est principium vel terminus omnium carum. Ita dicuntur alia esse in Deo quia est principium omnium aliorum. Ad aliud 3 [dico] quod D i o n y si u s vult quod Deus est vita viventium causaliter, hoc est, Deus est causa vitae viventium. veritatem] virtutem Z 2 bona om. E honeste] omnimode E 3 aliud] patct F 4 voluit dare] da t C fui t] si t D 4-5 causa m] causa C 5 et 0111. F quae] 7 si t om. C idem] autem G qui a] quod D 11 inqui Z 6 est 0111. EG co] Dco 13 12 unitior] universalitcr E, perfcctior Z 14 pro ... tcndit] intelligitur E, intelligit Z intcmionc J per istam intentioncm D 15 qui a... non] et numeri G scd] et G ideo] non A, 16 dicuntur] dicantur C, dicunt G monade] realitcr add. E 17 et] sed H in Deo 13 18 dicuntur om. C 19-22 Similiter. .. aliorum otn. C 17-18 non ... Deo2 om. (hom.) BF 20 sint] sunt FZ 21 omnium om. E 22 omnium 0111. B 23 Dionysius ... quod2] 24 causalitcr. .. vivcntium2 0111. (hom.) C dicimus ve! D Deus mn. G
Supra, p. 525, lin. 16-19. Supra, p. 526, !in. 3-6. l
2
Supra, p. 525, lin. 20 - p. 526, lin. 2.
544
LIBER I DIST. 36 Q. UNICA
Et hoc manifeste insinuat exponendo se per illud quod subdit dicens: « omnis vi tac substantiae principium et causa propter ipsius in esse adductivam et contentivam bonitatem », manifeste innuens quod quia Deus habet bonitatem contcntivam sicut causa et adductivam entium ad esse extra, propter hoc est omnis vitae principium et causa, et pro tanto dicitur quod est viventium vita. Ad A n s e l m u m 1 dico quod ipse et alii S a n c t i frequenter loquuntur metaphorice et improprie, et hoc propter causas diversas, et sic fecit Anselmus in proposito. Unde de virtute sermonis, ista non est concedenda quod 'creatura in Deo est creatrix essentia', quia creatura in Deo est creatura quae nullo modo est creatrix essentia. Et ideo dico quod A n s e l m u s intendit et accipit per 'creaturam in Deo', 'causam productivam creaturae', et ideo non est nisi creatrix essentia. Sed illa non est causa ncc perfectio creaturae nisi quia cfficit vel causat creaturam. Unde sicut S a n c t i dicunt quod Deus est leo, ignis, lapis, terra omnis, et sic de aliis,- quac tamen non sunt proprie dieta secundum beatum Augustinum 2 - , ita dicunt quod Deus est creatura in Dco, et quod est omne bonum, et sic dc aliis, quae non sunt intelligenda sicut sonant, quia hoc csset contradicere menti dicentium. Sed debent intclligi sccundum mentem S a n ct o r u m qui non intelligunt nisi quod Dcus est causa omnium aliorum, omnipotens, omnia prospiciens et cognosccns, et omni1 insinuar] sumat C 2 substantiae 0111. H propter] supplet Z 3 adductivam] 4 innuens] insinuens G habet] causat E productivam E et om. F , manifeste 0111. EFZ (, et! causa 0111. E 7 Sancti 0111. E 5 et 0111. D , emium] est tantum C est] esse E IO est!] sunt G creatura] causa ABE in Deo 0111. F 10-11 cstZ ... Dco om. (ho111.) A 13 et om. C causam] creatura E 14 ideo] ita E, 11-12 quia ... csscmia orn. (l!o111.) CE 15 causa] creatura EFGHZ creaturam] causam C, perilla Z cstZ] creaturae add. All fectionem creaturae Z 17 omnis 0111. Z sunt orn. G proprie om. D 18 bea19 creatura] est add. D 20 <.'sset] est CZ 21 intelligi] concedi E rum om. E 22 quod] quia F l Supra, p. 526, lin. 7-8. (PL 42, 917; CCL, 50, 215s.).
2
Cf. August., De Trinit., V, c. 8, n. 9
5
10
15
20
545
QUOMODO PERFF.CTIONES CREATURARUM DISTINGUANTUR IS DEO
bus aliis in infinitum perfectius et eminentius, a quo est omne bonum et sine quo factum est nihil. Et isto modo intelligendae sunt auctoritates S a n c t o r u m de ista materia. Et sicut patet intuenti, sic eas exponit M a g i s t e r Sententiarum, lib. I, s dist. 35 et 36 r. (AD ARGUMENTA GUILLELMI DE ALNWICX)
10
1s
20
Et quod dicitur postea 2 quod esse repraesentatum creaturae est idem realiter cum forma repraesentante et quod esse cognitum est idem realiter cum cognitione, verum non est. Et huius ratio est, nam hic 'esse cognitum creaturae', ly esse ibi non potest stare ilio modo quo stat in dicto propositionis, quia non potest assignari propositio cuius potest esse dictum. Et ideo oportet quod stet pro esse-exsistere, vel pro esse cui non repugnat esse in rerum natura. Sed sive sic sive sic, omnes tales sunt falsae. Nam si in ista 'esse repraesentatum creaturae est idem cum Deo', ly esse stet pro esse-exsistere, oportet quod ad veritatem istius propositionis omnes istae sint verae, quod 'esse creaturae sit repraesentatum', quod 'esse creaturae sit idem realiter cum Deo', et quod 'repraesentatum sit idem realiter cum Deo'. Sicut ad veritatem huius 'anima intellectiva Sortis est forma', requiruntur omnes istae, scilicet quod 'anima sit forma', quod 'anima sit intellectiva', et quod 'aliquod intellectivum sit forma', et hoc 1-3 a... sunt l continens F 2 isto modo J si c E 1 aliis om. D 3 sunt om. H. 5 35 et om. H 4 sicl supra C easl eodem D 3-4 patet om. G Sanctorum om. C 7 Et om. D repraesematum l repraesenucivum Z . creaturae om. E 8 rea!iter om. EZ ;; forma om. E .. quod om. EZ 9 non est2 om. G Et om. D huiusl huiusmodi C racio] relatio A 10 est om. esse!] est C ibi om. C 11 illo ... quo] sicut Z 14 Sed] et C, om. E·: sive2 sic2 om. A 16 veritatem] diversitatem C 17 ornnes om. F ·: veracl et add. C 19 et ... Deo 0111. (11om.) E 20 huiusl 17-18 repraesentatuml repraesentativum Z, et add. F 21 forma l et add. E istius E, illius Z l Petrus Lombardus, Sent., I, dist. 35 et 36 (ed. cit., 257-263). pra, p. 526, !in. 12-14. 0CKHAM. OPERA THEOL.
JV
2
35
Su-
546
LIBER I DIST. 36 Q. UNICA
propter implicationem importatam per talem propositionem cuius extremum componitur ex tali determinabili et determinatione vel determinationibus. Et est manifeste notum exercitatis in logica. Sed in proposito ista est falsa 'esse-exsistere creaturae est idem realiter cum Deo ab aeterno', tum quia non fui t ab aeterno et s per consequens non fui t Deus ab aeterno; tum quia esse-exsistere creaturae vel est realiter ipsa creatura, vel est aliquid in creatura, quorum neutrum est idem realiter cum Deo. Similiter haec est falsa 'aliquod repraesentatum est Deus realiter' quia Deus, secundum eos, non est repraesentatus sed repraesentans. Eodem 10 modo est haec falsa 'esse-exsistere cognitum creaturae est idem realiter cum Deo', quia implicatur quod esse-exsistere creaturae sit idem realiter cum Deo. Propter idem, si 'esse' ibi stet pro omni ilio cui non repugnat esse in rerum natura, adhuc est falsa Quia haec est falsa 'esse creaturae est idem realiter cum Deo', 15 nam esse creaturae non potest esse aliud realiter a creatura. Ad primum argumentum in contrarium 1 dico quod esse repraesentatum creaturae non est entitas positiva, sicut nec ipsa creatura est ab aeterno entitas positiva. E t si d i c a t u r quod esse repraesentatum creaturae est 20 aliquid aut nihil; si aliquid - et non nisi positivum - habetur propositum; si nihil igitur nihil a Deo repraesentatur, ergo Deus nihil repraesentat: A d i s t u d d i c o quod idem argumentum est de creatura ad probandum quod creatura fuit ab aeterno entitas realis et po- 25 - - - - - - --- - - - - - - - - - - -
-----
per ... propositionem om. E 2 et determinatione 0111. D 4 in] modo C ista] 6 ab aeterno om. F 7 ipsa 0111. E . veJ2] quod haec Z esse] potest G creaturae om. C add. F 8 Similiter] sed C 12 implicatur] multiplicatur G 12-13 quia ... Deo om. (hom.) E 13 realiter om. Z Propter] praeterea CG, istud D idem2] ibidem C . esse] esseexsistere E ibi] illius D 15 Quia ... falsa o:n. (hom.) C realiter 0111. E 16 esse! om. H realiter om. FZ 17 argumentum 0111. EZ 18 creaturae 0111. H 20 Et om. F ': quod om. Z 21 aut] aliud G 23 nihil sic EF2Z, om. cet. codd. repraescntat] implicat G 25 positiva] fuit ab aeterno add. C 24 argumentum om. E l
Supra, p. 526, lin. 15-20.
QGOMODO PERFECTIONES CREATURARGM
DEO
547
sitiva quia Deus ab aeterno intellexit creaturam vel creabile. Tunc quaero: aut illud creabile fuit aliquid aut nihil. Si aliquid, habetur propositum. Si nihil, igitur Deus nihil aliud a se intellexit ab aeterno et per consequens nec modo intelligit aliud a se, quia nihil 5 modo intelligit quod non intellexit ab aeterno. Ideo dico quod 'nihil' multipliciter accipitur. Uno modo syncategorematice, et sic est unum signum universale negativum includens suum distribuibile, - secundum modum loquendi logicorum -, sicut dicimus 'nihil currit', 'nihil est intelligens'. to Alio modo accipitur categorematice pro aliquo quod dicitur esse unum nihil. Et hoc potest accipi dupliciter. Quia uno modo 'nihil' accipitur et dicitur illud quod non est realiter nec habet aliquod esse reale. Et isto modo dicendum est quod angelus ab aeterno fuit nihil quia nullum esse reale habuit, quia nullum esse 15 fuit ab aeterno nisi solus Deus. Aliter accipitur 'nihil' pro illo quod non tantum non habet esse reale, sed etiam sibi repugnat esse reale. Et isto modo dicimus quod chimaera est nihil. Et sic non fuit homo nihil ab aeterno, quia numquam sibi repugnabat esse in rerum natura. Primo modo loquuntur S a n c t i de 20 nihilo ut frequentius. Dico igitur quod esse repraesentatum vel esse cognitum creaturae ab aeterno fuit nihil, primo modo accipiendo nihil categorematicc, non secundo modo. Et ideo non infert istam quod 'nihil fuit repraesentatum a Deo'. Quia in consequente, sccundum zs modum loquendi communem, 'nihil' accipitur syncategorematice 1 creabile] creabilem Z 2 aut2) aliud G, ve! Z 3 Deus... aliud] nihil E se] et 4 nec] nullo F 4-5 et. .. aeterno om. (horn.) E 5 intellexit] intellexerat Z 6 quod om. C 7 universale om. F 8 suum] signum add. H loquendi om. E 9 dicimus] Deus AD, hoc C 10 accipitur 0111. E categorematice] stricte i11 co". f2 quod <>m. A esse om. Z 11 hoc] hic B potest 0111. G 13 aliquod] aliquid ABC 14 nihil] ve! add. C habuit] habuerit ve! C, ab aeterno add. Z 16 non2 om. E repugnat] quod sit add. F 17 isto] secundo F dicimus] Deus A, dico CDF 18 homo om. E repugna21 repraescntatum] repraesentativum E 22 fuit] sit C primo ... bat] repugnat C nihil2 0111. (hom.) G nihil2) ve! Z 23 noni secundo] nullo alio E modo om. D 23-25 noni ... syncategorematice om. (!Jom.) C 25 nihil accipitur] hoc ve! categorematice H, si c-s'c stat Pad. ("llil'., ve! ut categorematice G. rt add. AD add. A
548
LIBER I DIST. 36 Q. UNICA
et secundum quod suum distribuibile est 'illud cui non repugnat esse'. Tamen gratia materiae conceditur 'nihil fuit repraesentatum a Deo ab aeterno', ilio modo quo isti inteliigunt 'repraesentari', quia essentia non est repraesentativa talium sicut nec creatura, s sicut o s t e n d e t u r i n s e c u n d o 1• Unde patet quod idem argumentum potest fieri eodcm modo de esse damnabili daemonis, quia ita est illud esse positivum et non dependens ab inteliectu sicut esse cognitum creaturae, quia secundum i s t o s species repraesentaret etsi inteliectus non intelligeret. Ita habent concedere quod Deus possct damnare etsi 10 intellectus non intelligeret. Ad secundum 2 dico quod 'sequi aliquam entitatem positivam' potest esse dupliciter: vel realiter, vel in aliqua consequentia, - sicut dicitur quod 'ad hominem sequitur animai'. Primo modo intelligendo maior est vera, sed tunc minor est falsa. Quia 1s sic ad cognitionem divinam non sequitur esse cognitum creaturae, quia isto modo aliquid non sequitur aliud nisi sicut effectus suam causam, sed tunc esse cognitum creaturae non est effectus, scilicet ab aeterno. Unde isto modo accipiendo 'sequi necessario entitatem positivam', argumentum est ad oppositum. Quia illud 20 quod tali modo sequitur entitatem positivam necessitate naturali est aliud ab ilio, quia nihil isto modo sequitur se. Et ita si isto modo esse cognitum creaturae sequitur cognitionem divinam, esse cognitum est aliud vel non idem cum cognitione divina. 1 secundum quod om. E . illud] idem C repugnat] repugnaret Z 2 conceditur] quod 3 a om. BD " Deo om. B repraesentati J repraesentare Z 4 creatura J causa B 6 idem] illudE 7 esse!] essentia CZ et] quod AB 7-8 quia ... intellectu om. C 8 creaturae] a crearura Z 9 secundum] per G ,, intellectw] intelligeret G 10 Dew om. E i; etsi] si E Ita ... intelligeret om. (lwm.) D 12 positivam om. DH 13 esse] intelligi Z :! veli realiter om. D 16 divinam] differentiam A, nullo C . non] modo C 18 tunc om. C ,; creaturae om. Z argumen19 scilicet om. AB ,, Unde] ve! E tum... positivam om. (lwm.) CZ 21 quod] in add. E Il sequitur] tenetur A 22 ilio] ad 23 cognitum om. A quod sequitur IUid. Z !! se J esse C IUid. EZ
l
Guilldmus de Ockham, Sent., II, qq. 14-15 ST et NN, 00; cf. etiam 2 Supra, p. 526, lin. 21 - p. 527, lin. 2.
Quodl. IV, q. 3.
QUOMODO PERFECTIONES CREATURARUM DISTINGUANTUR IN DEO
5
10
15
20
549
Secundo modo potest esse dupliciter: vel quod talis consequentia componatur ex propositionibus in quibus 'est' praedicatur secundum adiacens 1, vel in quibus praedicatur tertium adiacens 2 • Si primo modo, sic est verum quod si esse reale verificetur de primo et de secundo,- quamvis non semper forte pro se sed pro ilio pro quo supponit -, et isto modo esse cognitum creaturae non sequitur necessitate naturali cognitionem divinam. Quia non sequitur 'cognitio divina est, igitur esse cognitum creaturae est', sicut non sequitur 'Deus damnativus daemonis est, igitur esse damnabile daemonis est'. Nam ad veritatem istius 'esse damnabile daemonis est' requiritur veritas istius 'aliquod damnabile est', et tamen manifestum est quod haec non fui t vera ab aeterno. Secundo modo dico quod maior est falsa. Nam sequitur 'Deus est damnativus daemonis, igitur daemon est damnabilis', et tamen non sequitur quod ab aeterno daemon darnnabilis sit entitas realis, sicut Deus damnativus ab aeterno est entitas realis, et sic tantum est in proposito. Nam bene sequitur 'Deus intelligit creatura m, igitur creatura intelligitur', non tamen oportet propter hoc quod intellectum sit reale sicut intelligens est realis. E t s i d i c a t u r quod quamvis creatura non sit aliquid ---3 pracdicatur] est add. Z 4 quod] quia E 5 secundo] l quod] quia H, om. E sempcr om. C 6 se om. E 9 est! om. D lO igitur ... est ilio C non] modo Z om. (hom.) H 10-11 Nam ... est om. (horn.) C 11 esse ... istius om. (horn.) B est] non G, orn. E 12 iuec om. CH non orn. H 13 Secundo] quarto D 14 est! orn. D 15 quod orn. A 16 sit] est E entitasl) aliqua entitas positiva F 16-17 sicut... realis orn. (horn.) EH 17 et sic om. G tantum om. Z 19 quod] quia G . sicut] et B realis] reale FZ
Guillelmus de Ockham, Expositio in libr. Perihemt., II, c. 1, § 2: c Dicit [i.e. Aristoteles] igitur primo quod prima affirmatio est quando 'est' praedicatur secundum adiacens, hoc est, quando hoc verbum 'est' nihil sequitur, sicut hic 'Sortes est' • (ed. A. Gambatese et S. Brown, St. Bonaventurc, N.Y., 1977, p. 429). 2 Guillclmus dc Ockham, Expositio in libr. Periherm., II, c. 2, § 1: cHic multiplicat propositiones quando 'est' praedicatur tertium adiacens, hoc est, quando aliquod praedicatum sequitur hoc verbum 'est' • (cd. cit., p. 430). l
550
LIBER I DIST. 36 Q. UNICA
reale, tamen esse suum intelligibile potest esse reale, qma illud non est idem realiter cum creatura: D i c e n d u m es t quod si creatura vellapis non sit aliquid reale, nec esse suum intelligibile erit aliquid reale. Quia impossibile est quod esse intelligibile lapidis sit aliud a lapide nisi sit posterius lapide, et sive sic sive sic, esse intelligibile lapidis non potest esse reale nisi lapis sit realis. Dico igitur quod omnia talia argumenta procedunt ex falsa imaginationc. Imaginantur enim quod per hoc quod lapis intclligitur, aliquod esse - quasi quoddam esse diminutum - sibi adquiritur, quod est manifeste falsum. Nam per hoc quod ego video colorcm in pariete, nihil adquiritur, nec diminutum nec pcrfectum, ipsi colori. Eodem modo per hoc quod Deus intelligit creaturam vel lapidem, nullum esse, nec diminutum nec perfectum, adquiritur ipsi lapidi. Similiter per hoc quod appeto aliquid futurum, illi nihil adquiritur, ita nec per hoc quod Dcus intclligit lapidem. Quia praeter Deum et ipsum lapidcm intellectum nihil est imaginabile, sicut praeter colorem in parietc et visionem ipsam nihil est nisi quod prius fuit, et de illis nihil est ad propositum. Similiter desideratum, ex hoc quod desidcratur a mc, nihil habet quod prius non habuit. Et tamcn sicut posita visione vere potest dcnominari per intellectum coinponcntem ipsa albedo quod est visa, et illud futurum vere dicitur desideratum, ita exsistente cognitione divina vere lapis intelligitur, et tamen nihil reale adquiritur lapidi, nec esse diminutum nec perfectum. Sicut per hoc quod creatura habet esse, nihil Deo adquil reale!] et add. E 3 est om. Z 4 erit] est CEZ nec ... realc2 om. (hom.) H 5 si ti] est E sit2] prius lapide vcl add. E 6 lapide] ve! prius lapide add. Z sivc2 sicZ om. (hom.) D 8 igitur] enim E talia om. E 9 enim om. F pcr. .. quodZ om. (lwm.) G 11 adquiricur] adquiratur EZ :·ego om. F 12 pariete] parietcm A 13 per hoc] secw1dum E 15 perfectum] perfectio A lapidi om. E 16 aliquid] aliquod ABCDFGH 17 incclligit] ipsum add. E 18 sicut] similiter C praeccr] per E 19 nisi om. C prius) non add. C 20 propositum] oppositum C dcsideratum] desideracur E 21 a me om. C habet] habenc A 22 componentem] et dic..'lltem add. E 24 divina 0111. A intelligitur) intelleccus D 25 lapidi om. C ncc2) esse add. DHZ 25-26 lapidi ... adquiricur om. (hom.) I3 26 esse] essencia C
10
15
20
25
QUOMODO PERFECTIONES CREATURARUM DISTINGUANTUR IN DEO
551
ritur, nec habet aliquod esse de nova, nec diminutum nec perfectum, et tamen vere dicitur et est Deus modo creans et prius non erat creans. Ad aliud 1 dico quod intellectus agens non producit esse in5 telligibile obiecti nec obiectum in esse intelligibili. Et eodem modo dico quod Deus non producit ab aeterno creaturas in esse intelligibili nec in esse cognito, nec esse intelligibile eorum producitur a Deo ab aeterno. E t s i d i c a t u r quod, secundum C o m m e n t a t oro re m 2 , intellcctus agens facit de intelligibili in potentia intelligibile in actu, igitur produci t esse intelligibile obiecti: D i c e n d u m q u o d C o m m e n t a t o r non dicit talia verba, sed dicit quod facit intellectum in actu quod erat intellectum in potentia. T amen illud non est multum ad proposi15 tum, quia idem argumentum est sive dicat unum sive reliquum. Ideo dico quod C o m m e n t a t o r in propositione sua subintelligit hoc verbum infinitivi modi 'esse', ut sit sensus: intellectus facit illud esse intellectum in actu quod prius erat intellectum in potentia. Et hoc non est facere obiectum cognitum, 20 sed hoc est facere cognitionem qua cognoscitur. Quia propter hoc quod ipsa cognitio modo sit in actu et prius erat in potentia, ideo dicitur obiectum actualiter modo intelligi quod prius potuit intelligi et non intelligebatur. Et ita cognitio, qua intellectus cognoscit, fuit; sed nec ipsum obiectum nec aliquod esse obiecti 25 fuit, nisi velis dicere quod ipsa cognitio est esse ipsius obiecti, 2 etl ... dicitur om. E tamen vere] tam potentiae C Deus om. Z 3 erat] fuit Z 5-7 Et ... intelligibili] ab aeterno E, om. (hom.) C 6 aeterno om. H 7 in ... cognito om. A eorum] earum D, quae C IO facit] faciat D 11 in om. Z . intelligibile] 13 erat 0111. E 14 multum] intellectum G 16 sua subintelintelligibili ABCDGH ligit] subintellexit E 17 infinitivi modi] infinitivum FG 20 est om. B 21 sit] fuit AG, fit EH 23 cognitio J cognitionem Z 24-25 fui: ... fuit] facit ... facit EZ necl ipsum] nullus A obiectum om. D 25 velis] velit ABCDZ, realis G
Supra, p. 527, !in. 3-10. t. 18 (ed. F. S. Crawford, p. 437s.). l
2
Averroes, In Aristot. De anima, III,
552
LIBER I DIST. 36 Q. UNICA
et tunc fieret non tantum esse diminutum obiecti sed etiam esse perfectum, scilicet esse-exsistere, quod est absurdum. Ideo dico in proposito quod si cognitio divina posset fieri, bene diceretur quod creatura fieret cognita, non per hoc quod creatura fit sed per hoc quod cognitio divina fit. Immo non plus fit esse intelligibile creaturae quam esse intelligibile essentiae divinae, - ab aeterno dico. E t s i d i c a t u r quod esse intelligibile non convenir creaturae ex se, igitur conveni t si bi ab alio; sed quod convenit alicui ab alio aliquo modo fit ab ilio sub tali esse; igitur creatura aliquo modo producitur a Deo sub esse intelligibili: A d i s tu d [dico] quod quando aliquid convenit alicui realiter, sicut res convenit rei, sicut accidens subiecto, et forma materiae, et pars tori, tunc sibi convenit per causam productivam. Sed quando aliquid convenit tantum sicut praedicabile convenit subiecto de quo praedicatur, tunc non oportet quod competat sibi nisi per intellectum componentem. Et tunc si ipsa compositio intellectus producitur, convenit sibi per causam productivam; si non, non. Sic est in proposito quod esse non est aliquid convenicns ipsi lapidi a parte rei, sed est unum praedicabilc quod per intellectum componentem vere potest praedicari de ilio, et ideo non est ad propositum. Et quando dicitur 'aut convenit sibi ex se aut ab alio', d i c o q u o d ex se convenit sibi, non tamen sine alio. Quia exclusa intellectione divina, non conveni t si bi; ita etiam exclusa creatura, quod ipsa non intelligatur, non competit Dco intclligere creaturam. Et tamen intelligere creaturam competit Deo ex se, et tamen non nisi intellecta creatura. --
---
-------------------
l sed] et C 2 scilia:t om. Z 3 si om. C 5 fitl) fuit CD quod sic D, om. Cl'/. codd. fitZ] fuit DG 6 fit] fuit G 7 ab aeterno 0111. E dico om. ABDEZ 8 convenit] comingit AB 9 quod 0111. G 10 aliquol om. G · fit] fuit Z 10-11 aliquo2 modo om. Z 12 alicui] ab alio add. E 14 pars] per consequcns ABDFH tunc] et sic C productivam] producentem Z 15 tantum] alicui E convenitZ] tantum E 18 productivam] productam Z 19 nonZ] et add. D esse] intelligibile add. F2Z aliquid om. E 22-23 ex ... ex] a... a Z 25-26 competit ... competit] 20 ipsi] isti F unum 0111. EZ convenir... convenir E 26 Et... creaturamZ om. (hom.) A tamcn] non add. C creaturamZ 0111. EF 27 tamen om. Z
5
10
15
20
25
QUOMODO PERFECTIONES CREATURARUM DISTISGUANTUR IS DEO
553
Ad aliud 1 dico concedendo maiorem sicut eam accipimlt P h i l oso p h u s e t C o m m e n t a t o r. Sed ad minorem dico quod possibile est quod cognitio sit, quamvis esse cognitum illius quod cognoscitur illa cognitione non sit. Et ideo dico quod 5 ista duo stant simul 'cognitio creatura e est' et 'esse cognitum creaturae non est', quia ante m un di creationcm esse cognitum creaturae non fuit, quia tunc esse creaturae non fuit. E t s i d i c a t u r quod quando aliqua sunt simul generatione et corruptione, illa sunt unum realiter; sed si Deus cognoscit to creaturam, creatura cognoscitur, et e converso si creatura cognoscitur, Deus cognoscit creaturam; igitur Deus et esse cognitum creaturae sunt idem realiter: d i c o q u o d hic nulla est forma arguendi, nec potest reduci ad modum vel fìguram. S i p r o t e r v i a t u r sic: sequitur 'creatura cognoscitur a 15 Deo, igitur creatura est secundum esse cognitum', et ultra 'igitur esse cognitum creatura e est', d i c o q u o d ista consequentia non valet 'creatura cognoscitur a Deo, igitur esse cognitum creaturae est', sicut nec ista 'creatura cognoscitur a Deo, igitur creatura cognita est', quia arguitur ab 'esse' quando praedicatur ter20 tium adiacens ad ipsum quando praedicatur secundum adiacens. E t si d i c a tu r quod hic 'creatura est secundum esse cognitum' non praedicatur secundum adiacens sed tertium 2, quia aliquid sequitur copulam, d i c e n d u m q u o d non omne sequens 'esse' impedit ipsum praedicari secundum adiacens, sed 25 tantum illud quod potest esse subiectum et praedicatum proposi1 concedendo J concedo J ABCDF 3 quodl om. G 4 illius om. Z 7 quia ... fuitl om. (hom.) Z 8 quod om. D 9 Deus om. G 10 si] sicut D 13 reduci] 14 sic om. D . sequitur] Deus C, om. DE 15 creatura om. ABCDEFGH produci D est om. H 15-17 est ... Deo om. C 17-18 igitur ... Dea 0111. (!Iom.) D 19 tertium] 20 ipsum] primum C. secundurn A 19-20 tertium ... praedicatur 0111. (!Iom.) D eS5e F adiacensl] in ampliativis add. Z 21 quod om. E creatura om. G 22 secundum] primum A sed] praedicatur add. G 23 dicendum] dico Z, est add. D 25 et] ve! Z l
Supra, p. 527, lin. 11-17.
2
C( supra, p. 549, notae l et 2.
554
LIBER I DIST. 36 Q. UNICA
tionis. Verbi gratia, hic praedicatur secundum adiacens 'Sortes est semper', 'Sortes fuit heri', 'Sortes est per partes', et tamen aliquid sequitur copulam, sed non tale quod indifferenter potest esse subiectum et praedicatum propositionis, quamvis pars illius possit indifferenter esse subiectum et praedicatum propositionis. s Similiter per illud argumentum potest probari quod esse creabile 1 est idem realiter cum Deo. Nam accipio eandem maiorem quam ipse accipit, et accipio sub sic 'impossibile est Deum creativum esse nisi sit esse creabile', et infero: 'igitur esse creabile creaturae est idem realiter cum Deo'. Et si neges minorem 10 meam, negabo tuam eadem ratione. Ad aliud 2 per idem: quod probat esse creabile creaturae esse idem realiter cum Deo, sicut patet manifeste deducenti. Ideo dico quod esse cognitum creaturae non est entitas prima 3 nec est aliqua entitas positiva ab aeterno, non plus quam lapis est entitas 1s positiva ab aeterno. 1 praedicatur] ponitur Z 1-4 Verbi ... proposirionis om. (hom.) C 2 Sortes l) scili cct AFGH Sortcs2 om. F per partcs] perpetuus D 3 potest J posset Z 4 et] ve! FZ quamvis ... illius] quam per filius G 4-5 quamvis ... propositionis om. (hom.) E 5 et] ve! F propositionis] et add. CD 6 illud] idem ADC potest] posset Z 8 sub] simul G, ea add. Z 9 nisi 0111. E IO creaturac om. E Et om. Z 11 negabo J minorem add. F 13 deducenti J rcduccnti Z 14 prima om. E 12 per idem] potcst dici Z crcaturac om. C 15-16 non ... aeterno mg. F2, om. (hom.) C aliqua J alia Z l Argui t Chatton, Sent., I, d. 36, a. 2, contra Ockham si c: cAd primum argumentumOckham [mg.: primum argumentum Ockham contra Alnwickum] dico quod non eadem ratione est concedendum esse creabile lapidis - et ita de aliis exemplis- fuisse in Deo ab aeterno, quia ad hoc quod lapis sit possibilis non sufficit potentiam Dei existere quae est sufficiens ad producendum lapidem, quia ipsa est sufficiens quantum est a parte potentiae ad producendum chimaeram, si sibi non repugnaret produci, sed ultra hoc requiritur quod lapidi non repugnet produci. Cognitio autem est causa [cod.: totale] quare aliquid dicatur cognitum sive sibi repugnet exsistere sive non, (cod. Paris Nat. 15,887, f. 71 va-vb). 2 Supra, p. 527, !in. 18-24. 3 Alnwick revera dici t: c Omnis entitas non prima ... est ab aliquo effective »; cf. supra, p. 527, lin. 18-19.
QCOMODO PERFECTIONES CREATURARUM DISTINGCA:-ITL'R IN DEO
;,;,;,
E t s i q u a e r a t u r: aut est necesse-esse aut possibile-esse, d i c o q u o d est possibile-esse. Et quando producitur a Deo extra per creationem, tunc est et ante non fuit, et ita potest esse et non esse sicut angelus vellapis. s E t si d i c a s quod esse cognitum creaturae fuit ab aeterno, d i c o q u o d ista est simpliciter falsa. Nec sequitur 'creatura fuit cognita ab aeterno, igitur esse cognitum creaturae fuit ab aeterno', sed est fallacia secundum quid et simpliciter. Sicut haec est fallacia secundum quid et simpliciter 'Caesar est in opinione, 10 ergo Caesar in opinione est'. Quia sequitur 'Caesar in opinione est, ergo Caesar est', eodem modo sequitur 'lapis cognitus est, ergo lapis est'. E t si d i c a tu r quod non sequitur 'Caesar in opinione est, ergo Caesar est', similiter non sequitur 'lapis cognitus est, 1s igitur lapis est', quia 'esse in opinione' et 'in cognitione' sunt determinationes distrahentes et non inferunt suum determinabile absolute : Re sponde o quod non sunt determinationes distrahentes quia, sicut dictum est distinctione se c un d a 1, numquam est determinatio distrahens nisi quando illa determinatio repugnat toti sed non parti, nisi quando pars est in toto. Et hoc est verum nisi illa determinatio sit aequivocum a consilio per translationem, sicut 'homo' dicitur aequivoce de homine vero et homine picto, 1 esse! 0111. H aut2) est add. CD 2 quando producitur J quod praedicatur A 3 ctZJ sed B 4 et] ve! F ve!] et EZ, om. D 5 si om. C 6 falsa] et add. D creatura] secundum] sed C 8-9 Sicut... simpliciter om. ista B 8 fallacia] falsa BCEFGH (/•om.) FH 9 fallacia] falsa BCG in opinione] opinabilis (etìam ìnfra) Z 10-11 Quia ... 11 est! 0111. E modo] non add. F 13 dicatur quod] diest! 0111. (/1o111.) CF, ve! et add. F casE 14 non 0111. D 15 in! opinione]lapidis D et] esse add. Z, 0111. F in 0111. BF .. cog16 determinabile J sunt naturale G 20 determinatiolj determinando C nitione om. F 21 sed] et G 22 nisi] quando add. E aequivocum] unicum G 23 et] de add. Z l Guillelmus de Ockham, Scriptum, I, d. 2, q. 7 (ed. cit., II, 244247); c( etiam Summa Logicae, III-3, c. 6 et III-4, c. 13 (cd. cit., 601ss. et 831-837).
556
LIBER I DIST. 36 Q. UNICA
et 'syllogismus' aequivoce de syllogismo vero et syllogismo sophistico, et sic de aliis. Sic non est de istis determinationibus. E t s i d i c a t u r quod sunt determinationes diminuentes, d i c o q u o d hoc est falsum simpliciter. Quia semper determinatio, quando est diminuens, additur alicui praecise importanti s partem illius quod importatur per alterum extremum, sicut hic 'Aethiops est albus secundum dentes'. Sic autem non est in proposito, sicut manifeste patet. Ad aliud 1 patet quod cognitio divina potest esse sine esse cognito creaturae. Et ita fuit de facto ante mundi creationem, 10 quia tunc fuit cognitio divina et tamen tunc non fuit esse cognitum creaturae. Quia illud esse cognitum vel est ipsa creatura, vel esse-exsistere, - et tamen tunc est idem realiter cum creatura - , et ideo sicut fuit verum dicere quod creatura vel lapis non fuit ab aeterno, ita verum est dicere quod esse cognitum non fuit ab 1s aeterno. Ad aliud 2 dico quod esse intelligibile creaturae est possibileesse, sicut esse creabile creaturae est possibile-esse, quia idem est, ita quod inter ipsa nulla est distinctio. Et ideo dico quod [nec] Deus nec cognitio divina coexigit esse intelligibile creaturae, quia 20 tunc aliquid coexigit aliud quando non potest esse nisi ilio exsistente. Sed cognitio divina potest esse et fuit ante mundi creationem, esse intelligibili creaturae non exsistente sicut nec esse creabili creaturae exsistente. Unde sicut haec est vera 'esse creabile 1 syllogismus] sicut A . aequivoce] vere C syllogismo2 om. C 2 non om. D est 6 hic om. D 10 ita] hoc D 11 tamen 4 hoc J consequens E 01n. Z ' esse om. D 12 vel!] creaturae Z 13 et ... tunc] crcaturae et si c Z 15 aeter17 intelligibile] intellectuale Z 18 sicut om. D esseJ 0111. H · qui a] no] et add. EZ quod D 19 ita om. G distinctio] differentia D ncc sic Z, om. cet. codd. 20 divina] cognita G . creaturae om. E 21 tunc] igitur add. F potest] vere add. C 22 cognitio 22-24 Sed ... exsistente om. (lzom.) H 23 intellidivina] tunc add. F, om. ABCDFGH gibili] intelligibile Z nec] non G creabili] creabile Z 23-24 sicut ... exsistente 0111. (hom.) D 24 esse om. D orn. G · de2 om. H
l
Supra, p. 528, !in. 1-4.
2
Supra, p. 528, !in. S-8.
OUOMODO PERFECTIONES CREATt.:RARUM DISTINGL"A!'ITUR !!'! DEO
5
to
15
20
557
creaturae non fuit ab aeterno', ita nec esse intelligibile creaturae fuit ab aeterno. E t s i d i c a t u r quod tunc Deus posset esse etsi non intelligeret creaturam, d i c o q u o d ista consequentia non valet. Sicut non sequitur 'Deus non coexigit esse creabile creaturae, igitur potest esse etsi non possit creare creaturam'. Ad aliud 1 dico quod voluntas divina non necessano vult creaturam secundum esse intelligibile, sicut nec necessario vult creaturam secundum esse creabile. Et quando dicitur quod 'necessario vult se intelligere omne intelligibile', verum est. Non tamen vult necessario esse intelligibile creaturae. Sicut non sequitur 'necessario vult se posse creare creaturam, igitur necessario vult esse creabile creaturae', et hoc quia plus ponitur per consequens guam per antecedens. Ad confìrmationem 2 patet quod Deus non necessario vult aliquid quod est ad fìnem, et ideo non necessario vult esse intelligibile creaturae; vult tamen se necessario intelligere creaturam. Ad aliud 3 dico quod voluntas divina non necessario determinatur ad volendum aliquid quod est ad fìnem, determinatur tamen ad volendum intellectum intelligcre aliquid quod non est fìnis. Ad aliud 4 patet quod voluntas divina non necessario vult esse diminutum creaturae, ncc necessario vult esse intelligibile creaturae. Nec est imaginandum quod creatura, per hoc quod intelli--
-------------------------------
1-2 ita ... aeterno om. (hom.) C 4 dico om. D 5 coexigit] exigit C 6 potest] 8 secundum] sed HZ S-9 intelligibile... esse possit F possit om. E creare] crearet E om. (hom.) E 9 crcaturam om. C sccundum] sed Z creabile] determinabile C 10 se] esse Z, om. C omne] qui est C, esse DHZ verum est sic EZ, Fior. F. 6. 800, Giessa, Gotinga, concedo Pad. A111011., om. cet. codd. 11 Sicut] scd H 13 creaturae] creare ABH 14 per om. Z 15 non om. AB necessario om. C 16 et 0111. C 17 se om. H necessario om. EZ 18 dico sic F, 0111. cet. codd. non om. D 1S-19 determinacur ... volendum] terminatur ad videndum C 19 tamen] autem C, 0111. G 20 intel!ectum om. E 23 est] esse Z l Supra, p. 528, lin. 9-12. 2 Supra, p. 528, lin. 12-13. p. 528, !in. 14-19. 4 Supra, p. 528, lin. 20- p. 529, lin. 2.
3
Supra,
558
LIBER I DIST. 36 Q. UNICA
gitur, habet aliquod esse diminutum, non plus quam Deus habet esse diminutum per hoc quod creat creaturam. Ad aliud 1 dico quod esse intelligibile creaturae non est prius voluntate divina nec actu voluntatis divinae, sed est posterius etiam duratione, quia ante mundi creationem non fuit. Et quando dicitur quod 'essentia divina prius repraesentat creaturam', dico quod non repraesentat prius nec posterius, modo quo loquitur ipse de 'repraesentare'. Et quando dicitur quod 'intellectus divinus prius intelligit creaturam quam voluntas velit eam in esse reali vel intelligibili', dico quod hoc est verum. Non tamen sequitur quod esse intelligibile sit prius divina voluntate, sed sequitur salurn quod creatura vel lapis prius intelligitur quam voluntas velit eam esse, et hoc est verum. Unde per illud argumentum probaretur quod esse creabile creaturae est prius voluntate divina, quia intellectus divinus prius intelligit creaturam creabilem quam voluntas velit esse creabile. Ad aliud 2 dico quod esse creaturae ab aeterno non fuit proprium nec intrinsecum Deo, nec etiam fuit proprie intrinsecum creaturae quia nihil fuit reale, sibi tamen non repugnabat esse. Et ideo non est intelligendum quod esse intelligibile fundatur in creatura vel in essentia creaturae, quia creatura nullum esse tunc habuit, vere tamen tunc intelligebatur. Ad aliud 3 concedo quod nullum esse distinctum aeque perfecte convenit creaturis quando non sunt sicut quando sunt. Sed - - - - - - - - - - - -----------l aliquod] aliquid Z 2 per. .. quod] quando Z 3 prius] plus G 4 scd E posterius] prius C 5 etiam 0111. E 7 nec] nequc Z posterius] post C 8 ipsc] iste E repraesentare] pracscnte A, praesentare D Et 0111. C 9-10 in ... intelligibili om. F 10 hoc] non add. C 11 prius om. ADDH divina om. Z 15 quia] quod C prius] 16 creabile] creabilem C plus G intel!igit] iudicat Z 15-16 quia ... creabile om. E 18 proprie om. C 19 fuit] facit G 17 esse] intelligibile add. Z creaturae] creabile F non om. F 20 in 0111. il 22 tamen] tantum A tunc 0111. H inte!ligebatur] intelligebat D 23 concedo] concedendo F 24 sicut. .. sunt2 0111. (hom.) G Sed] et E
0111.
l Supra, p. 529, !in. 3-7. p. 529, !in. 15-19.
2
Supra, p. 529, !in. 8-14.
3
Supra,
5
10
15
20
QUOMODO PERFECTIONES CREATCRARL'M DISTJNGUANTUR IN DEO
559
quando dicitur 'esse intelligibile acque perfecte convenit creaturis quando non sunt sicut quando sunt', dico quod 'aliquid convenire ali cui' potest esse dupliciter: vel a parte rei, non per compositionem intellcctus; vel per compositionem intellectus, saltem si s esset intellectus componens pracdicatum cum subiecto. Primo modo esse intelligibile non convcnit creaturis acque perfecte quando non sunt et quando sunt, quia quando creaturae sunt, tunc est idem realiter cum creaturis, vel convenit eis realiter et a parte rei. Quando autem non sunt, nec est idem realiter cum to creatura nec convenit sibi realiter, quia nec hoc nec illud est tunc aliquid reale. Secundo modo potest concedi, quia hoc non est aliud quam dicere quod creatura ita perfcctc intelligitur a Deo quando non est sicut quando est. Sed per hoc quod intelligitur, nihil sibi convenit, non plus guam per hoc guod Deus creat, alits quid convenit Deo. Ad aliud 1 dico quod esse intelligibile creaturae est mutabilc quia aliquando est, scilicet post mundi creationem, et aliquando non fuit, scilicet ante mundi creationem. Et ideo esse intelligibile creaturac non est necesse-esse sed est possibile-esse, quia aliquando 20 est, aliquando non est. Sicut esse creabile est possibile-esse, quia aliquando est, aliquando non est. Et quando dicitur quod 'tunc intelligere divinum esset mutabile', dico quod consequcntia non valet. Sicut non sequitur 'obiectum est mutabile, ergo cognitio est mutabilis'. Sed si ita esset quod esse intelligibile creaturae aliquan1 convenit om. D 2 quando! ... suntl) quod insunt A sicut] scd G 3-4 compositionem] comparationem CE, operationem F non ... intellectusl om. B 4 ve!... intelcompositionem] comparationem CD, operationem EF 4-5 saltem ... lcctus2 om. (hom.) G intcllectus om. (horn.) D 8 et om. CDH a] ex H 9 nec] non C cum 0111. Z 10 crea11 Secundo] quarto D 12 quod creatura om. D 13 Sed] hoc A tura] ea E, om. Z 14 non om. F Deus] nihil add. C 17 scilicct om. F 18 fuit] est E scilicct] id est Z 19 est l) sed C esse!) est C 20 Sicut... est3 om. (l!om.) BH creabile J creaturae add. E quia] tamen E 21 quod] quia D 22 divinum esset] De1 tantum est G consequentia] quod esse om. D aliquando J et add. D 24-2 (p. 560) Sed ... quando A 24 si om. C mutabilis om. (l!om.) B 1
Supra, p. 529, !in. 20-23.
560
LIBER I DIST. 36 Q. UNICA
do intelligeretur et aliquando non intelligeretur, tunc posset inferri quod cognitio divina esset mutabilis. Nunc autem ita est quod, sive esse intelligibile creaturae sit sive non sit, ipsum semper a Deo intelligitur. Sicut esse creabile aliquando est, aliquando non est, et potentia productiva Dei non est mutabilis, quamvis esse creabile creaturae sit mutabile. E t s i d i c a t u r quod istud non est simile, quia esse creabile sonat in potentiam et non infert ipsum produci a Deo sed tantum posse produci, esse autem cognitum sonat in actum et infert non tantum posse a Deo intelligi sed quod intelligitur, - et de esse cognito est quaestio principaliter -, et ita exempla adducta de esse damnabili daemonis et de esse creabili non sunt ad propositum, quia omnia ista sonant in potentiam, non in actum: A d i s tu d d i c e n d u m quod exempla satis sunt ad propositum, quia sicut tu comparas esse cognitum ad cognitionem divinam, quorum utrumque sonat in actum, ita comparo ego esse creabile ad potentiam creativam, quorum utrumquc sonat in potentiam. Et ita sicut ex parte una non est ponenda nisi una potentia realis, et tamen verum est dicere quod esse creabile non est potentia creativa, ita ex alia parte tantum ponendus est unus actus, et tamen verum erit dicere quod esse cognitum creaturae non est cognitio divina. Et omnia argumenta quae concludunt unum, aequaliter concludunt reliquum.
1 intelligcretur] intelligitur C 2 NuncJ non AF quodl] quia F 3 sivel] dum D creaturae om. E 5 et] tamen add. EZ, om. C 6 creabile om. H , creaturae] tunc add. G 9 et om. D 10 a Deo om. E 12 damnabili ... esse2 om. (hom.) G 8 et] tamen add. G 13 omniaJ obiecta C " potentiam] et add. B : non in2 om. B 13-16 quia ... propositum om. (hom.) H 15 sunt] sint A 16 tu om. EF 17 divinam om. E ira] quod add. D 18 urrumque] neutrum E 19 ita] ideo C, om. Z 19-20 potentia om. D 20 verum sic CG, Cambr. 101, Muto11 106, Pad. Univ., vere ABDEFHZ Il esse om. F 21 creativa] et add. Z ' tantum om. H 22 verum sic C, Mt!rlon 106, Pad. Anto11., vere ABDEFGHZ erit] est FH
5
to
15
20
561
QIJOMODO PERFECTIONES CREATL"RARUM DISTINGUANTUR IN DEO
10
1s
20
Ad aliud 1 dico quod haec est falsa simpliciter 'creatura sccundum suum esse intelligibile est magis necessaria quam secundum suum esse in effectu', quia nec est necessarium nec necesseesse nec secundum esse suum intelligibile nec secundum esse suum in effectu. Cuius ratio est quia ista determinatio 'secundum suum esse intelligibile' nec est determinatio distrahens nec diminuens, quod patet ex dictis hic et distinctione s e c un d a 2 • Et est satis clarum, tu m quia 'esse intelligibile' non est determinati o distrahens nec diminuens, tum quia ly secundum habet virtutem reduplicativam, et reduplicatio numquam est determinatio distrahens nec diminuens. Et ideo ista 'creatura secundum esse suum intelligibile est magis necessarium quam secundum esse suum in effectu' infert istam 'creatura est quoddam necessarium', quod est manifeste falsum. Et quando dicitur quod 'esse intelligibile creaturae virtute nullius causac potest non esse', dico quod hoc est simpliciter falsum. Immo aliquando non fuit, et modo vcrum est di cere quod 'esse intelligibile Antichristi non est', sed ex ista non sequitur 'igitur Antichristus non intelligitur', sed est fallacia secundum quid et simpliciter. Igitur ex opposito affirmative est fallacia sccundum quid et simpliciter sic: 'Antichristus intelligitur, igitur Antichristus est' 3• l est om. H 2 suum om. C quam] quod A 3-5 quia ... effectu om. (hom.) E 4 intelligibile... suum2] esse add. H, om. (hom.) G 4-6 nec ... intelligibile om. (hom.) C 5-6 secundum ... determinatio om. (hom.) H 7 Et2 om. C 8 tum] item C 9 nec] diminuens om. E virtutem] veritatem BCDEH Il nec diminuens om. E creatura] tria G. secundum] suum add. H 12 necessarium] necessaria E suum om. F 13 creatura est] creaturam esse ABCDGH 14 esse om. G intelligibile] indetcrminabile C 15 causae] esse Z. hoc om. G 16 lmmo] et aliquando non fuit, et ideo C et om. D 18 fallacia] falsa BCDEFG 19 apposito] obiecto C 20 fallacia] falsa CF Antichristus om. C 21 Antichristus] Antichristi Z, esse intelligibile add. EZ est] Ad ultimum et ad similia patct solutio ex iam dictis add. Z, om. ACDFGH
Supra, p. 529, !in. 24 - p. 530, !in. 4. 2 Cf. supra, p. 555, nota 1. Responsio ad argumenta principalia desideratur. l
3
0CKHAM, OPERA THEOL.
IV
36
562
LIBER I DIST. 37 Q. UNICA
[DISTINCTIO TRIGESIMA SEPTIMA QUAESTIO UNICA UTRUM ESSE UBIQUE ET IN OMNIBUS REBUS PER ESSENTIAM, PRAESENTIAM, POTENTIAM SIT PROPRIUM SOLI DEO]
Circa distinctionem trigesimam septimam quaero utrum esse s ubique et in omnibus rebus per essentiam, praesentiam et potentiam sit proprium soli Deo. Q u o d n o n: Et primo quod non conveniant Deo, quia Deus non est in omnibus per essentiam. Pro bario: illud quod conveni t alicui per 10 essentiam, convenit sibi necessario et semper; sed esse in omnibus non convenit Deo necessario et semper, quia ante mundi creationem non fuit in eis. Praeterea si sic, Deus esset in loco. Consequens falsum. Falsitas consequentis patet, quia sicut se habet 'informari qualitate' 1s ad illud quod habet qualitatem, sic se habet 'esse in loco' ad illud quod habet locum; sed quod est informatum qualitate, necessario est alterabile secundum qualitatem; igitur omne quod est in loco, necessario est mobile secundum locum. Sed Deus nullo modo est mobilis secundum locum, igitur non est in loco, et 20 per consequens non est in omnibus rebus. Praeterea, quod non sit proprium Deo videtur, quia universale est ubique per essentiam et per consequens per praesentiam et per consequens per potentiam, ilio modo quo habet potentiam. 5 utrum] Deum add. BCEFG 6 ubique] unum G et2 .sic F, om. cet, codd. 7 soli] sequi A Deo om. G 10 Probatio] probo quia Z · alicui om. D 12 Deo] sibi add. G 14 Consequens] est add. E 15 sicut] sic D informari] informabile Z 17 locum] esse G 18 secundum] per E 18-19 in loco om. E 21 est om. AEGH 23 ubique] verum C . peri] secundum E " perl om. E 23-24 praesentiam ... consequeru om. GZ 24 potentiaml] praesentiam C
t:TRUM ESSE t:BIQUE ET IS OM"'JBliS SJT PROPRlt.:M DEO
5
563
A d o p p o s i t u m est M a g i s t e r 1 in littera. In ista quaestione conclusio est certa apud t h e o l o g o s, scilicct quod proprium est soli Deo esse in omnibus rebus exsistentibus - et possibilibus si ponantur - per essentiam, praesenti a m et potentiam. Sed una difficultas specialis est: an ex hoc quod Deus est in omnibus rebus per potentiam, ita scilicet quod est causa immediata omnium rerum, sequatur ipsum esse ubique per essentiam. [OPINIO THOMAE AQUINATIS]
10
15
Et dicunt a l i qui quod sic. Unde dicunt 2 quod Deus «est in omnibus per potentiam, in quantum eius potestati subduntur. Est per praesentiam in omnibus, in quantum omnia nuda sunt et aperta oculis suis 3• Est in omnibus per essentiam, in quantum adest omnibus ut causa essendi ». lstud ultimum probant i p s i quia « oportct 4 agens coni ungi ci in quod immediate agi t; secundum P h i l o s o p h u m VII Physicorum 5 : movens et motum debent esse simul ». Sed Deus est causa agens cuiuslibct rei; igitur est in omnibus rebus.
fCONTRA 20
OPINIONEM THOMAE j
Sed istud ultimum generalitcr acccptum non est verum, quia non semper oportet movens et motum, agcns et patiens, esse - - - ---------- - - - - ----------------------
2 conclusio om. E 3 esse... rebus o1n. E 4 ponantur] ponatur G 6 rebus om. E 7 ornnium om. F ubiquc] unum G 10 dicunt2 om. E 11 cius] ei creaturae F potestati) potest C, omnia add. Z 11-12 per ... omnibus om. (hom.) G 12 Est] et C'' omnibus om. F 13 aperta] in add. C suis] eius E ·Est] et H 13-14 per ... omnibus om. (/rom.) C sunt om. D 15 probant] sic add. E ipsi] isti G, 0111. F , quia] quod G 16 ei om. H':: in om. CEF ., quod) 17 debent] dicunt BH 18 agens om. E 21-1 (p. 564) esse simul om. E hoc G
Pctrus Lombardus, Sent., I, d. 37, c. 1, n. 2 (cd. cit., I, 263s.). 2 Thomas Aquinas, Summa Theol., I, q. 8, a. 3 Resp. 3 Hcbr. 4, 13. 4 Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 8, a. 1 Resp. 5 Aristot., Physica, VII, c. 2, t. 9 (243a 3-6). l
564
LIBER I DIST. 37 Q. UNICA
simul, scilicet localiter. Et adduco ad hoc unam experientiam 1• Et probo quod sol immediate causat lumen in aliquo corpore hic inferius, et tamen non est praesens isti corpori. Quia volo quod radius solis intrans per fenestram vel foramcn aliquod terminetur ad corpus opacum. Tunc quaero: aut lumen in ilio corpore opaco, inter quod et solem est fenestra vel foramen, causatur immediate a sole, vel a lumine sibi propinquo. Si a sole, habetur propositum. Non potest dici quod causatur a lumine sibi propinquo, quia omne principium activum aequaliter approximatum diversis passis aeque dispositis et nullo exsistente impedimento, habebit cffectus aequales in illis passis. Sed lumen propinquum illi parti illuminandae aequaliter approximatur illi passo et uni alteri passo inter quod et solem est aliquod corpus opacum medium. Si igitur illud lumen sit causa totalis luminis in corpore, inter quod et solem non est aliquod corpus opacum medium, aequalem effectum et aeque intensum lumen causabit in alio corpore, inter quod et solem est corpus opacum medium, cuius oppositum manifeste patet ad sensum. Igitur oportet dicere quod sol causat immediate lumen in illa parte, et non tantum lumen propinquum. S i d i c a t u r quod lumen propinquum non causat nisi in virtute solis a quo causatur et conservatur, et ideo quia inter solem et illud aliud corpus passum est corpus medium, et inter 2 in... corpore om. E 3 praesens] prius G , isti] isto B 4 solis om. D ve!] per add. H 5 aut] illud add. BEZ ilio om. EZ, Cambr. 101, Giessa opaco sic EZ, Cambr. 101, Giessa, Pad. Anton., Paris 15,9042, Vat., opposito ABCDFGH, Fior. F. 6. 800, Merton 106, Pad. Univ., Paris1 scilicet add. Z 6 inter] in AH immediate om. E 7 ve!] aut F lumine] 8 caus.atur om. F sibi qui add. D , sibi om. E .. ve!... sole2] et Z . propositum] et add. C om. E 9 approximatum] dispositum E ,: diversis] aeque add. Z passis sic F, Cambr., Fior., Pad. Univ., Paris, pasSivis cet. codd. 10 nullo Jnon C 11 illis om. F . passis sic Cambr. 101, Pad. Anton., Pad. Univ., Paris 15,904, passivis cet. codd. illi om. E 12 illi] uni H 13 aliquod om. F 13-15 medium... medium] igitur Z Si... medium om. (hom.) D 14 inter] in AGH 18 causat[ caus.abit E 21 caus.at] caus.atur Z in om. C 23 illud] inter Z aliud J alia ADH , corpus!] non add. C corpus2] opacum add. F2 :: medium J opacum add. C l Iuxta Chatton (cod. cit., f. 27ra), Ockham sumpsit hoc exemplum a Scoto. Cf. Report. Paris., I, d. 37, q. 2, n. 6 (Wadding, XI, 216).
5
10
15
20
UTRUM ESSE UBIQUE ET IN OMNIBUS SIT PROPRIUM DEO
5
10
15
20
2s
565
solem et aliud passum non est corpus medium opacum, ideo intensius lumen causatur in uno quam in alio: H o c n o n v a l e t. Quia quaero: qualiter illud lumen propinquum causat in virtute solis ? Aut quia non potest esse nisi a sole conservante, et per consequens non potest agere nisi nisi sole conservante. Aut quia non potest agere nisi sole aliquam virtutem sibi immittente. Aut quia non potest agere nisi sole coagente. Primum non potest dici, quia tale activum aequaliter agit in diversa passa aequaliter approximata, quamvis conservanti illud activum non aequaliter approximentur. Sicut patet de luna illuminata a sole quae aeque illuminat diversa diversimode ipsi soli approximata; et patet de igne conservato in esse ab alio: aeque calefacit diversa passa acque disposita et aequaliter approximata. Et universaliter numquam potest reperiri instantia. Nec potest dici secundum, quia de illa virtute immissa est idem argumentum. Quia illa non potest esse nisi principium activum naturale, si ponatur, et per consequens approximata diversis aequaliter dispositis causabit acque intensos effectus, et stat primum argumentum. Si detur tertium, habetur propositum quod sol immediate causat lumen in distante, quamvis secum aliquid, quod non distat, co aga t. N e c v a l e t p r o t e r v i e n d o dicere quod sol bene agit in distans sed mediate, non immediate. Quia quando aliquid agit non immediate sed tantum mediate, illo circumscripto et amnibus aliis positis, sequitur idem effectus. Igitur circumscripto sole, -----------------------
---
----------
1 aliud om. F non om_ B ideo] igitur ABE 2 uno] unum B mcdium om. Z 6 agere om. l) et ... conservante om. (hom.) Z 6-7 aliquam ... sole om. (hom.) CH 7 immittente] mittente D sol.:] sibi add. Z 10 conservanti om. H 11 activum] actioni A Sicut] sed H 12 quae] quia C divcrsimode om. F 13 alio] eo C 14 calefacit... aeque om. (hom.) C approximata] etc. add. Z 15 universaliter] vidcntur C 16 Nec] non D 17 Quia] quod H nisi om. AI3CDGH 19 acque om. D 21 quod] quia F 22 distat] distinguitur C, sit distans Z 25 mediate] et add. Z 26 ilio] illi D
566
LIBER I DIST. 37 Q. UNICA
et omni lumine generato ab ipso per potentiam divinam conservato, sequitur idem effectus. Et tunc stat idem argumentum, quia tunc solum lumen propinquum est agens, secundum istam opinionem, et per consequens aeque intensum lumen causabit in omni parte per circuitum, et eadcm ratione et nunc, si sol non agit immediate. Per idem patct quod non potest dici quod est ibi impedimentum quia inter unum passum et solem est corpus medium, non sic inter aliud et solem. Quia numquam tale medium impedit nisi quando est medium inter passum et immediatum agens. Et ideo si sol non sit agens immcdiatum sed tantum mcdiatum, scilicct causa causae, in nullo impediet actionem nisi essct medium inter passum et illud lumen propinquum, quod praecise ponitur ab e i s agens immediatum.
10
(RESPONSIO AUCTORIS]
15
Ideo dico aliter ad quaestionem, quod non ideo praecisc Deus est in omnibus per esscntiam quia est causa omnium, sic intclligendo quod sit consequcntia formalis 'hoc agit in hoc, ergo hoc est in hoc vcl est pracsens huic'. Ideo circa istam quaestionem primo videndum est dc distinctionc modorum quibus dicitur a S a n c t i s Deus esse in diversis rebus; secundo quod Deus quolibet illorum modo rum est in rebus; tertio an illud possit alicui alteri competere; et ex his patebit ad quacstionem. Circa p r i m u m dico quod Sancti dicunt, sicut M a g i s-
20
l omni] etiam D generato] posito E 1-2 conservato] generato E 2 idem2 3 solum] idem E 4 acque] ita D 5 etl 0111. F ct2] ctiam Z, quia] quod Z om. CE nunc] tunc CD 7 non] nec H est] sit Z ibi om. CH 9 non] ncc C tale om. G 10 nisi] non C immediatum] immediate C 11 ideo om. E 11-12 scilicet... 12 causae] esse ADEFH in nullo].:t nullus C nullo] alio E 'imcausae] tale medium Z ped.iet] impedit Z :· nisi] non C 13 illud] imer D 16 praccise] ponitur add. BD 17 estl) esse B omnium] omni non A 18 consequentia] CJusa C 19 in 0111. G ·· pnescns] prius G 19-20 quaestionem om. C 21 Sanctis] quod add. F esse] est CEF 22 quolibet] quod.libet G rebus] et add. D 23 et om. CG his patebit] hoc patet F 24 dicunt] debent D sicut] quod C, dicit ndd. F 0111.
Z
567
UTRUM ESSE UBIQUE ET !!'! OMNIBUS SIT PROPRIUM DEO
t e r 1 probat in littera, quod Deus est in omnibus rebus generaliter, sed in quibusdam est specialiter. Sunt autem isti modi, scilicet 'esse in' per potentiam, praesentiam et essentiam. Et 'esse in aliquo per potentiam' non est aliud nisi illud habere subiectum s suae potentiae. Et isto modo potest etiam in corporalibus aliquid esse in aliquo per potentiam, a quo tamen localiter distat. Sicut sol per potentiam dicitur esse in istis inferioribus, et rex in suo regno. Et iste non est usitatus modus loquendi apud p h i l os o p h o s maxime. 10 Aliquid autem dicitur praesens per praesentiam alicui dupliciter. Uno modo cognoscenti, quando scilicet est sufficienter praesens ut cognoscatur ab eo. Et isto modo dicuntur omnia quae sunt in Deo esse praesentialiter et e converso. Et isto modo potest aliquid, quod est in aliquo per praesentiam, distare localiter ts ab co. Aliter dicitur aliquid esse in alio per praesentiam quando utrumque est et neutrum eorum distat ab alio localiter. Et isto modo locus est in locato et e converso per praesentiam, quamvis non sic utantur p h i l o s o p h i maxime de loco et locato, quia dicunt quod locatum est in loco et non e converso. 20 Propter quod sciendum quod quamvis secundum suum quid nominis 'generale' 2 aequaliter respiciat multa et ita possit aequaliter praedicari de multis, tamen talis modus loquendi est usitatus frcquenter circa aliqua et circa aliqua non, et sic est in proposito. 25 Sed 'esse in' aliquo per essentiam, est esse in aliquo et nec ab 1 probat om. F 2 specialiter l simpliciter C 3 scilicet om. F 5 eriam om. D 10 autcm om. F alicuil alicuius H 11 modo l aliquid esse in alio per praesentiam, scilicet add. F cognoscentil cognosci G 12 dicunturl dicunt Z 13 in Deo om. D praesen14-15 distare ... praesentiam om. (hom.) G 16 localiter tialiterl praesentia F et! om. D om. C 18 utanturl usitantur F de om. C 20 Proptcrl praeterea DH quamvisl esse in aJd. Z suum 0111. Z 21 nominisl sui add. Z 21-22 aequaliter2 om. F 22 praedicaril 23 aliqu.1I om. C probari D 25 per l secundum C nec l non EFZ l Petrus Lombardus, Sent., I, d. 37, c. 1 (ed. cit., p. 263ss.). supra, !in. 1-2.
2
Cf.
568
LIBER I DIST. 37 Q. UNICA
eo nec ab aliquo sibi intrinseco distare quin sit ubicumque est ipsum vel aliquid ipsius. Et isto modo forma dicitur esse in materia per essentiam, quia ubicumque est materia vel pars materiae ibi est forma. Non sic est locatum in loco, quia locatum non est ubicumque est locus vel pars loci. s Modus autem quo Deus dicitur esse in aliquibus specialiter, vocatur 'esse in' per gratiam. Et hoc potcst dupliciter intelligi: uno modo ut Deus dicatur in aliquo per gratiam informantem, sicut accidcns informa t suum subiectum; alitcr per specialem acceptationem, de quo d i c t u m e s t p r i u s 1• Alio etiam modo to magis speciali dicitur Deus esse in Christo per unionem. Circa se c un d u m 2 dico quod Deus est in omnibus rebus per potentiam, quia hoc non est aliud quam esse causam omnium rerum et omnia ha bere in sua potestate. Sed quod si t causa omnium non est m o d o tra c t a n d u m 3 • Sed quod sit in omnibus ts rebus per praesentiam, et hoc utroque modo, patet. Quod enim primo modo sit in omnibus rebus, scilicet quod omnia sint sibi sufficienter praesentia ut omnia perfecte et distincte cognoscat, patet prius 4 ubi habitum est quod Deus omnia alia a se intelligit. Quod etiam secundo modo sit in omnibus rebus patct. Quia omnis res, vel nusquam est et nulli rei praesens, vel est praescns ilio modo alicui rei et alicui non, vel est necessario praesens omni rei. Primum non potest dari, quia nulla rcs est realiter exsistens l intrinseco] extrinseco H 2 ipsum om. H·. ve!] aut Z 3 materia ve!] materiaEs G 4 Non!] nec E est2 om. Z 4-5 quia ... loci om. EZ 6 autem] etiam D aliquibus] aliquo Z specialiter] personaliter D 7 per gratiam om. E 8 modo] est add. D dicatur] esse add. Z. aliquo] aliquibus A 10 ctiam om. E Il magis om. H 13 quia om. Z causam] causa ABD 14 quod] quomodo F omnium om. H 16 et hoc om. Z 16-17 per ... rebus om. (hom.) H 17 rebus] patet E 18 et otn. EG distincte 0111. E 19 ubi] ur C 20 Quod] quia G etiam] enim D 21 rei 0111. F 22 ilio modo om. C t Guillelmus de Ockham, Scriptum, I, d. 14, q. 2 et d. 17, q. 1 (ed. G. Etzkorn, St. Bonaventure, N.Y., III, p. 431s. et 452-456). 2 Supra, p. 566, !in. 21-22. 3 Cf. infra, dist. 45, q. un. (pp. etiam supra d. 35, q. 2 (p. 441s.). 4 Supra, dist. 35, q. 2 (pp. 440ss.).
UTRUM ESSE UBIQUE ET IN OMNIBUS SIT PROPRit:M DEO
569
quae nusquam est et quae ab omni re distat. Nec potest dari secundum, quia si alicui rei sit praesens et alicui non sit praesens, tunc quaero: aut est limitatus ad illam rem, aut non. Si non, igitur potest esse praesens alteri rei. Sed hoc est impossibile, quia s quando aliquid est praesens alicui rei, et potest esse praesens alteri rei cui non est praesens, potest mutari de loco ad locum, et per consequens Deus potest mutari de loco ad locum, quod est impossibile. Si autem Deus sit limitatus ad illam rem, hoc est inconveniens, quia non plus potest limitari ad unam rem quam ad 10 aliam; hoc enim derogaret multum perfectioni suae. Tertio dico quod Deus est in omnibus rebus per essentiam. V el enim est in omni re per essentiam, scilicet praesens modo exposito, vel distat ab ea. Non potest distare ab omni re. Igitur est in ali qua re per essentiam, et non plus in una qua m in alia; 1s ergo est in omni re per essentiam. De alio modo quo dicitur Deus esse in Sanctis per gratiam potest patere ex dictis prius 1• De modo quo Deus est in Christo per gratiam unionis patebit i n t erti o 2 . Circa t e r t i u m 3 dico quod esse in omnibus rebus creatis :2D aliis a se per potentiam, essentiam et praesentiam, potest competere alicui alteri a Deo, aliquo casu posito per divinam potentiam. Sed quod ad esse alicuius sequatur ipsum esse in omnibus rebus - si sint - hoc est proprium soli Deo, et sic intelligunt S a n c t i. Bene enim sequitur 'a est, ergo Deus est in a per po25 tentiam' etc.; sed hoc non sequitur de aliquo alio a Deo. ----------------------------------------
1 quae!J quia G .. quael] aeque G , Nec] non D 2 sitl om. E 3 aut! est] ad hoc G limitatus] immutatus C, habitus H, finitus Z rem 0111. F non2 sic C rei ... rei om. C 5 aliquid ... praesensl om. E 6 rei 0111. F praesens J et si c add. C et J ve! A 7 mutari] immutari C quod] Dco add. Z 9 plus 6-7 et ... locum mg. f2, om. (hom.) EZ om. FG rem] magis add. F 10 enim] est etiam Z derogarct] derogat D, derogare Z 11 est om. C 12 enim] non G praesens om. D 14 est 0111. G re om. D 14-15 et ... 17 De] alia add. D Christo] uno A 18 patebit] ve! add. A essentiam om. (hom.) CE 19 rebus creatis J creaturis D 21 a J ab ipso F casu] causari G 2-f Bene] unde DGH
3
l Cf. supra, p. 568, nota 1. Supra, p. 566, !in. 22-23.
2
Guillelmus de Ockham, Sent., III, q. 1.
570
LIBER I DIST. 37 Q. UNICA
Ex praedictis patet responsio ad q u a e s t i o n e m quod esse ubique et in omnibus rebus aliis a se praedictis modis est soli Deo proprium. Quia quamvis alicui creaturae possit per divinam potentiam competere esse in omni alia creatura praedictis modis, tamen esse in Deo pracdictis modis nulli creaturac competere potest.
5
[Ao ARGUMENTUM THOMAE AQUINATIS)
Ad argumentum pro prima opinione dico quod intentio P h i l o s o p h i, VII Physicorum 1, est dicerc quod in istis moventibus et motis quae sunt activa et productiva effcctus eiusdem rationis in termino et in medio, ibi aliquod movens est simul cum moto. Et tamen praetcr illud est unum aliud agens et movens quod non est simul cum moto, et tamen immediate. De ista tamen auctoritate magis patebit i n s c c un d o 2 , ubi diffusius dicetur ad eam.
10
15
[Ao ARGUMENTA PRINCIPAUA)
Ad primum argumentum principale 3 dico quod aliguid competere alicui per essentiam potcst esse dupliciter. V el quia 'per essentiam' est idem quod 'per se', secundum quod P h i l osop h u s loquitur I Posteriorum 4, et sic non convenit Deo esse ubique per essentiam. Aliter quia essentia sua est illud cui immel patct responsio] respondeo Z quod otn. Z 2 ubique Jubicumque G et otn. DDF 3 proprium] sccundo modo statim supraposito add. Z 4 modis] primo modo statim posito add. Z 5 esse] est C Deo ... modis] omni alia creatura praedictis modis secundo modo cxposito Z pracdictis modis om. E 9-10 moventibus] motibus DG 10 etl) in C et2] ve! A effectus] affectus D 12 aliud] aliquid G 13 quodl et Z est] movens add. G tamenl tam C immediate] movet add. Z 14 tamcn om. CFZ patebit] infcriw add. E diffusius l di•cunw D 1!! potest l utA 20 esse om. F 21 ubique sic EZ, Gotinga, Paris 15,904, in Deo ABCDGH, Merton 106, Vat. 2088. om. F. Pad. Anton., Pad. L'niv. I Cf. supra, p. 563, !in. 15-18. 2 Guillelmus dc Ockham, Sent., II, q. 18 D-E. 3 Supra, p. 562, !in. 9-13. 4 Aristot., Anal. Poster., I, c. 4, t. 33 (73b 5-10).
20
57[
CTRUM ESSE CBIQUE ET !:-< OMNIBCS SIT PROPRICM DEO
5
10
15
20
25
diate convcnit tale praedicatum, et isto modo Dcus est ubiquc per essentiam suam, non tamen necessario. Aliter accipitur in proposito, modo praeexposito. Ad aliud 1 dico quod non omni eodem modo se habet 'informari qualitate' ad illud quod habet qualitatem sicut se habet 'esse in loco' ad illud quod est in loco. Et ideo argumentum non concludit. Ad aliud 2 dico quod universale non est ubique, nec hoc intclligit P h i l oso p h u s 3 • Sed Philosophus intelligit quod dc universali praedicatur esse, ubicumque praedicatur de aliquo contento. Non tamen praedicatur de universali pro se sed pro aliquo suo contento, quia universale ipsum non est ibi, sed suum contentum est ibi. Verbi gratia, si 'esse hic' verificetur de isto homine, verificatur 'hic' de hoc communi 'homo', quia si 'iste homo est hic, homo est hic'. Non tamen sequitur quod hoc communc 'homo' est 'hic'. Et ratio est quia sic dicendo 'homo est hic', praedicatum verificatur de hoc communi 'homo', non pro se sed pro singulari, quia 'homo' non supponit pro se sed pro contento huius communis. Exemplum est ad hoc quia quidquid verificatur dc singulari contento sub communi, verificatur de eodem communi. Et ideo 'esse singulare' verificatur de Sorte et per consequens verificatur de hoc communi 'homo'. Nam haec est vera 'homo est singularis', non tamen sequitur quod hoc commune 'homo' sit singulare. Et ratio est quia 'esse singulare' verificatur de hoc communì 'homo' non pro se sed pro singulari contento sub. 1 tale J illud D est om. G 3 praeexposito] exposito CF 4 non] in add. G omni 8 ubique] vcrum GH 10 esse] ubi ve! esse hic C om. C 6 ideo] illud add. CG 11 Non] nec H tamen l primum add. A pro!] ubicumque l ubique FG aliquo l subiecto D per C 12 suo 0111. D ibi om. G 12-13 sed ... ibi om. (hom.) C 13 ibi om. D 14 est 0111. ABG 14-17 hic ... Vèrificatur om. (ho111.) H 15 homo ... hic2 0111. (hom.) E 16 homo l 0111. Z 17 pro I] per C 19 communis] nominis C est J cri t D quia l quod CDG 21 Etl ... Sorte 0111. D 22 est2 om. H 25 pro l se] possc A sub l eo add. Z l Supra, p. 562, !in. 14-21. 2 Supra, p. 562, !in. 22-24. Anal. Poster., I, c. 4, t. 36 (73b 25 - 74a 3).
3
Aristot.,
572
LIBER I DIST. 3R Q. UNICA
[DISTJNCTIO DUODEQUADRAGESIMA QUAESTIO UNICA UTRUM DEUS HABEAT SCIENTIAM DETERMINATAM ET NECESSARIAM OMNIUM FUTURORUM CONTINGENTIUM)
Circa distinctionem trigesin1an1 octavam 1 quaero utrum Deus s habeat scientiam determinatam et necessariam omnium futurorum contingentium. Quod non: Quia illud quod non est in se determinate verum, nulli est determinate verum; sed futurum contingens non est in se deter- 10 minate verum, igitur etc.; et per consequens non est determinate verum Deo. Tunc arguo: illud quod non est determinate verum, non scitur a Deo scientia determinata; sed futurum contingens est huiusmodi, ut ostensum est 2 ; igitur etc. Praeterea, quod non habeat scientiam necessariam videtur. ts Quia si habeat scientiam necessariam de aliquo futuro contingente, si t illud a. T une arguo: Deus habet scientiam necessariam dc a, igitur haec est necessaria 'Deus sci t a', et ultra igitur haec est necessaria 'a est verum'. Sed si haec sit necessaria 'a est verum', 10 in se mg. F2, om. EZ 11 est om. Z 11-12 igitur ... veruml om. (hom.) D 12 Deo] de Deo et C 13 contingcns] ubi ostensum add. A 14 ut ... est] hic add. Z, om. ABD , etc. om. Z 15-16 videtur ... necessarium om. (hom.) G 16 Quia] quod D aliquo om. D, futuro om. C contingente] qua!itate D 16-17 aliquo ... de om. (hom.) H 17 Deus] diciturA 18 Deus... necessaria2 om. (hom.) G igitur2 om. D haec2 ... necessaria2 om. F est2) erit E 19 verum2) ergo add. F l Haec distinctio iam edita est a Ph. Boehner, The Tractatus De Praedestinatione et De Praescientia Dei et De Futuris Contingentibus of William Ockham
(Franciscan Institute Publications, St. Bonaventure, N.Y. 1945, 91-101). Scilicet, in argumento supradicto, !in. 9-12.
2
UTRUM DEUS HABEAT SCIENTIAM FUTURORUM CO!'!TI!'IGENTIUM
5
10
573
a non est contingens, et per consequens non est futurum contingens, quod est contra positum. A d opposi tu m: Omnia sunt m1da et aperta oculis eius 1 , igitur omnia sunt scita a Deo; sed nihil scitur nisi scientia determinata; igitur Deus habet scientiam determinatam de omnibus. Item, quod habeat scientiam necessariam videtur. Quia in Deo est unica scientia, igitur eadem est scientia Dei necessariorum et contingentium; sed scientia Dei necessario rum est necessaria; igitur scientia Dei futurorum contingentium est necessaria, et per consequens Deus habet scientiam necessariam de contingentibus. [OPrNro Scon J
15
20
Ad quaestionem dicitur quod, quamvis non possit probari a priori aliquod esse futurum contingens, hoc tamen est tenendum. Et hoc supposito dicitur quod « non 2 potest salvari contingentia in entibus nisi prima causa, quac agit per intellectum et voluntatem, causet contingentcr, et hoc ponendo in Primo causalitatem perfectam, sicut ponunt c a t h o l i c i. Et ideo istam contingentiam oportet quaerere in intellectu divino, vel in voluntate divina. Et non in intellectu divino, quia quidquid intellectus intelligit, mere naturaliter intelligit. Et per consequens oportet eam quaerere in voluntate divina •· Ad cuius intellectum dicit primo esse videndum de libertatc 4 et om. A sunt om. ADGH add. F, om. C 11 Dcus] dicitur A 18 ponendo] posito E 24 dicit om. Z
7 neccssariam] dcterminatam C 9 Dei] et 16 hoc supposito J posito E · contingentia om. B esse J est Z, om. B
Hebr. 4, 13. 2 Scotus, Sent. (tcxtus compositus) lib. I, d. 38, p. 2 et d. 39, qq. 1-5 (ed. Vaticana VI, append. A, 416); hanc opinionem Scoti recitat et improbat Guillelmus in quaestione tertia tractatus sui De praedestinatione (ed. Ph. Boehner et S. Brown, Opera Philosophica, II, St. Bonavcnturc, N.Y. 1977, pp. 533s.). l
574
UBER I DIST. 3!! Q. l:!'-IICA
voluntatis nostrae ad quae sit, et secundo quomodo ad illam libertatem sequitur possibilitas vel contingentia. Et quantum ad primum dicitur quod « voluntas 1, in quantum est actus primus, libera est ad oppositos actus, et mediantibus illis actibus oppositis est libera ad opposita obiecta in quae tendit, s - et ulterius, ad oppositos effectus quos producit ». «Prima libertas habet necessario aliquam imperfectionem annexam, quia potentialitatem passivam voluntatis et mutabilitatem ». Sed secunda libertas est sine omni imperfectione, etiamsi voluntas non posset habere tertiam libertatem. 10 Circa secundum dicitur quod « istam libertatem concomitatur potentia ad opposita manifesta. Licet enim non sit potentia ad velle simul et non velle (quia hoc nihil est), est tamen in ca potentia ad velle post non velle sivc ad successionem actuum oppositorum in eis ». 1s « Tamcn est et alia (non ita manifesta) absque omni successione. Ponendo enim voluntatem crcatam tantum esse in uno instanti, et quod ipsa in ilio instanti habct hanc volitionem, non necessario tunc habet eam. Probatio: si enim in illo instanti habcret eam necessario, cum non sit causa nisi in ilio instanti quando zo causaret cam, ergo simpliciter voluntas- quando causaret- eam necessario causaret ; non enim modo est contingens causa quia praeexsistebat ante illud instans in quo causat (et tunc praeexsistens potuit causare vcl non causare), quia sicut hoc ens quando l quac] qui d D 2 possibilitas] positivum G 3 dicitur] dico C 4 et] etiam D 5 oppositis om. E S-6 obiecta... ultcrius 0111. D 7 aliquam] aliam AH 8 quia] l't G potentialitatem] potentionalitatcm Z 9 imperfectionc] perfectione AB, opere C, opera10 possct] possit C 12 manifesta] manifeste Z 13 simul... tione F, sed corr. f2 14 ad! 0111. C 16 et] in D, om. CH 17 tantum esse] tamcn vclle2 om. (!tom.) C est C 17-18 uno ... in om. (horn.) G 18 in ... habet] nullo instanti habeat Z habet 0111. H 19 Probatio] primo Z enim] non D 20 cum] quod E sit] est Z 21 ergo] 22 causaret] omni add. D. eam add. F dicitur AD, etiam add. Z quando] quia AB, om. C 23 ante] ad D t une] cri t G l
Scotus, ibidem, p. 417.
uTRUM DEuS HABEAT SCIE!IITIAM FuTL'RORUM CONTI!IIGENT!l:M
575
est, tunc est necessarium vel contingens, ita causa quando causat, tunc causat necessario vel contingenter. Quod igitur in isto instanti causat hoc vellc et non necessario, causat ipsum contingenter. Igitur haec potentia causae 'ad oppositium eius quod causat' est . . s sme successiOne». «Et ista potentia, realis, est potentia prioris naturaliter (ut actus primi) ad opposita quae sunt posteriora naturaliter (ut actus secundi) ; actus enim primus, consideratus in isto instanti in quo est prior naturaliter actu secundo, ita ponit illum in esse- tam10 quam effectum suum contingenter quod ut prior naturaliter, posset aeque ponere oppositum in esse». Iuxta praedicta dicitur dc voluntate divina, primo quae sit eius libertas. Et dicitur quod « voluntas 1 divina non est libera ad diversos actus volendi et nolendi », sed propter illimitationem vo15 litionis est libera ad apposita obiecta et illa est prima. Et praeter illam est libertas ad oppositos effectus 2 • Et est voluntas divina libera in quantum est operativa, non in quantum est productiva vel receptiva suae volitionis. Secundo dicitur ad quae est libertas volitionis divinae. Et zo dicitur quod « nihil 3 aliud respicit pro obiecto nisi suam essentiam; et ideo ad quodlibct aliud se habet contingenter, ita quod posset esse oppositi, et hoc considerando ipsam ut est prior po----
6 potcntiai] propositio C 2 Quod l qui a EF 4 Igitur om. D eius l est C 9 est rep. Z naturaliter] in add. H ita om. D 1O contingcnter] conH sccundi om. E tingentem E quodl quia FG 11 ponere] opponere G 12 primo om. E 12-13 de ... dicitur om. (hom.) C 14 nolcndilloqucndi A scdl valct C, et G 15 obiecta] subiecta D illa] ita F prima om. D 16 effectusl actus E 18 ve! receptiva om. Z 19 dicitur om. C est om. B Et om. C 20 respicitl necessario add. (mg.) F, Z, Scor. 22 est om. il 22-2 (p. 576) potentia ... est om. D l Scotus, Sent. (textus compositus), I, d. 38, p. 2 et d. 39, qq. 1-5 (ed. Vaticana VI, append. A, 425). 2 Hic apponitur nota marginalis in codicibus AEF, quae postea introivit textum in codd. DG, Pad. Ant., Pad. Univ., Paris 15,904, Vat. lat. 2088: « Videtur mihi quod illud idem quod recitat et 3 Scotus, ibidem, p. 427. improbat, postca sentcntialitcr ponit ipscmet ».
576
LIBER I DIST. 38 Q. UNICA
tentia naturaliter tendens in illud obiectum. Nec solum ipsa ut voluntas prior est naturaliter suo actu, sed in quantum etiam volens, quia sicut voluntas nostra ut prior naturaliter actu suo ita elicit actum illum quod posset in eodem instanti elicere opposirum, - ita voluntas divina, in quantum sola volitione 'ipsa' est prior naturaliter tendentia tali, ita enim tendit in illud obiectum contingenter quod in eodem instanti posset tendere in oppositum obiectum; et hoc tam potentia logica, quae est non-repugnantia terminorum (sicut dixit prius de voluntate nostra), quam potentia reali, quae est prior naturaliter suo actu ». Sed quomodo cum tali contingentia stat certitudo scientiae divinae ? Dicitur quod « Hoc 1 potest poni dupliciter: Uno modo per hoc quod intellectus divinus videns determinationem voluntatis divinae, videt illud fore pro a, quia illa voluntas determinar fore pro a; sci t enim illam voluntatem esse immutabilem et non impedibilem ». Aliter dicit posse poni « quod intellectus divinus aut offert simplicia quorum unio est contingens in re, aut - si offert sibi complexionem - offert eam sicut si bi neutram; et voluntas eligens unam partem, scilicct coniunctionem istorum pro aliquo 'nunc' in re, facit istud esse determinate verum: 'hoc erit pro a'. Hoc autem exsistente 'determinate vero', essentia est divino intellectui ratio intelligendi illud verum, et hoc naturaliter (quantum est ex parte essentiae), ita quod sicut naturaliter intelligit omnia l solum om. F ut om. C 2 naturaliter] naturalis C etiarn] in C, est DEG 2-3 suo ... naturaliter mn. (11om.) H 3 quia] quod A nostra] naturalis C, om. E 4 illum] 5 quantum] est add. D 6 tendit] intcndit CD 7 quod] quia B suurn D, ita add. C inl} omni add. F 7-8 contingentcr ... obicctum om. (/rom.) C 8 tarn] iam A non om. C ') dixit] dicit EG 11 stat] stet E 12 Dicitur] dico C 14 videt] vidcbunt C, videlicet DH, vidcret G fore] in re Z quia] quod H 15 fore om. Z illarn] illarum G non 0111. C 16 impedibilem] impossibilcm D 17 possc] posset C quod] quia ACEGZ offert] ostendit Z 18 in re] intrinseca D 19 sicut... neutram J ut si bi necessaria m E cligens J eliciens C 21 nunc] non H in om. G verum] et 20 coniunctionem] conicctionem D, conncxionem F ndd. E 23 naturaliter l naturalis C 24 est om. E sicut l ad G, 0111. C t
Scotus, ibidem, p. 428.
5
10
t5
20
577
UTRt;M DEUS HABEAT SCIENTIAM FUTURORUM CONTINGENTIUM
principia necessaria quasi ante actum voluntatis divinae (quia eorum veritas non dependet ab ilio actu et essent intellecta si per impossibile non esset volens), et ita essentia divina est ratio cognoscendi ca in ilio priori, quia tunc sunt vera ; non quidem quod ista vera s moveant intellectum divinum- nec etiam termini eorum- ad apprehendendum talem veritatem, sed essentia divina est ratio cognoscendi sicut simplicia ita etiam complexa talia; tunc autem non sunt vera contingentia, quia nihil est tunc per quod habeant veritatem determinata m; posita autem determinatione voluntatis 10 divinae, iam sunt vera » et in ilio secundo instanti erit essentia ratio cognoscendi ea. Exemplum ponitur tale: « Sicut si in potentia mea visiva 'sempcr stans unus actus' sit ratio videndi obiectum, si ab alio praescntante nunc sit istc color praesens, nunc ille, - oculus meus 1s videbit nunc hoc, nunc illud, et tamen per eandem visionem tantummodo erit differentia in prioritate et posterioritate videndi, propter obiectum prius vel posterius praesentatum; et si unus color fieret naturaliter praesens et alius libere, non esset differentia formaliter in visione mea quin ex parte sua oculus naturaliter videret 20 utrumque; tamcn contingenter videret unum, et necessario aliud, m quantum unum fit praesens contingenter et aliud necessario ». « Utroque illorum modorum ponere intellectum divinum cognoscere exsistentiam rerum, patet - secundum utrumque quod est determinatio intellectus divini ad illud exsistens ad quod 25 determinatur voluntas divina, et certitudo infallibilitatis (quia non -----------------
1 quasi] quod D
eorum] illorum C 2 essent] per add. G intel!ecta] intelligenda E 4 quidem om. C 6 talem om. H 8 nihil sic Scot., Cambr. 101, Pad. 3 et otn. E Atzton., om. cet. codd. est] esset A habeant] habeat EFG 9 voluntatis] veritatis G 10 sunt om. E ,: ilio om. CE secundo J in add. C 12 Sicut om. F , in om. G 13 ratio om. D videndi] volendi C alio] aliquo F 13-14 praesentante] praesente Z 14 nuncl) non H sit om. C nunc2) non G ille] est C, necessario G 15 nunc2 illud] non aliud G ii eandem] unam E 16 differentia] dupliciter C 17 praesentatum] praeassumptum D, repraesentatum G 18 naturaliter] necessario E2 18-19 formaliter] formalis CFG 20 videret] videt AEZ, om. F 21 fit] fuit C 22 Utroque] utrumque BCDEG i' pone23 secundum J quod add. G 24 intellecrus] voluntatis F divini] re J poneretur EZ 25 dctcrminatur J terminatur Z Dci FG 0CKHAM, OPERA THEOL.
IV
37
578
LIBER l DIST. 38 Q. UNICA
potest voluntas determinari quin intellectus determinate apprehendat illud quod voluntas determinar), et immutabiliter (quia tam intellectus quam voluntas sunt immutabiles), et cum 1st1s stat contingentia obiecti cogniti, quia voluntas volens hoc determinate, contingenter vult hoc».
5
(CONTRA OPINIONEM SCOTI]
Contra ista potest argui. Primo contra hoc quod dicitur 1 quod secundam libertatem voluntatis consequitur una potentia ad opposita non manifesta quae est ad opposita sine successione. Hoc enim non videtur verum. Cuius ratio est, quia illa potentia quae per nullam potentiam, etiam infinitam, potest reduci ad actum, non est ponenda; sed per nullam potentiam potest ista potentia non manifesta reduci ad actum, quia si reducatur, igitur voluntas vult aliquid pro a et non vult illud pro a, et ita sunt manifeste 'contradictoria simul vera'. S i d i c a t u r 2 quod si reducitur ad actum, iam non est haec vera 'voluntas voluit hoc pro a', nec etiam ista 'voluntas vult hoc pro a', quia eo ipso quod voluntas non vult hoc pro n, sequitur quod haec non est vera 'voluntas vult hoc pro a': C o n t r a: hoc est communiter 3 concessum a p h i_ l o s op h i s e t t h e o l o g i s quod Deus non potest facere de prae1 apprehendat] comprehendat E 2 illud 0111. H quia tam] quod tamquam G 3 cum] in F 7 ista] istam opinionem EFZ contra2] qua A 8 secundam] primam AC 9 opposital om. D quae] quod H opposita2) obiecta add. Z 10 non 0111. AB quia] quod B 11 potentiam om. H:: etiam] et D, 0111. C 12 non ... ponenda sic mg. f2, non est potentia EZ, est frustra C, om. cct. codd. potest] esse add. A 12-13 potcntiam ... manifesta] 15 manifeste] manifesta Z contrainfinitam C 14 pro!) per A ' ita] ista ADCD dictoria J contradictio G 16 reducitur J reducatur G 17 haec vera] hoc ut C voluit] non vult Z ·· etiam] iam add. Z 18 quia] pro add. D 20 hoc om. G
Supra, p. 574, lin. 16-17. 2 Cf. Guillclmus de Ockham, De praedestinatione, q. 3 (cd. cit. p. 534). 3 Ex.gr. Aristot., Ethica Nicom., VI, c. 2 (1139b 5-11); August., Contra Fa11stum, XXVI, c. 5 (PL 42, 481). I
10
15
20
t.:TRUM DEliS HABEAT SC!ENT!AM FUTURORUM CONTJSGENTJUM
5
10
15
20
579
terito non praeteritum, quin semper sit post verum dicere quod fuit praeteritum. Igitur cum per positum, haec sit modo determinate vera 'voluntas vult hoc pro a', et per consequens haec postea semper eri t vera; et numquam haec fui t vera 'voluntas non vult hoc pro a', ergo post a haec semper fuit impossibilis 'voluntas non voluit hoc pro a', et ultra, ergo modo posta est verum dicere quod hacc non potuit esse vera in illo instanti in quo sua apposita fuit vera 'voluntas non vult hoc pro a', quamvis prius fuerit vera, quia propositio vera fit impossibilis frequenter. S i d i c a t u r quod illa potentia potuit reduci ad actum, quia potest cessare velle hoc pro a, r e s p o n d c o q u o d hoc non valet, quia ista potentia ad apposita est manifesta et cum successione. Nam in uno instanti haec erit vera 'voluntas vult hoc pro a', et in alio instanti hacc eri t vera 'voluntas non vult hoc pro a'. Sed quod in codem instanti sin t ambae verac per quamcumque potentiam est simpliciter impossibile, sicut impossibile est quod haec sit primo vera 'voluntas creata vult hoc pro a' et quod postea sit haec vera 'voluntas numquam voluit hoc pro a'. Et ita in creaturis est universaliter verum quod numquam est potentia ad apposita obiecta sine successione, non magis quam ad oppositos actus. Immo per idem argumentum probari potest potentia ad oppositos actus voluntatis creatae sine successione et ad apposita obiecta. Ncc ratio sua concludit, quia concedendum est quod voluntas, quando causat, contingenter causat. Sed ista ---
l scmper 0111. Z sit) fuit C 2 per) pro D haec) hoc C, non add. F sit 0111. G modo "'"· Z 3 hoc 0111. BE coruequem haec sic EZ, Ca111br. 101, Gotinga, Pad. Anton., hoc cct. codd. 3-5 et. .. al om. (hom.) F 4-5 postea ... haec om. (horn.) C 5 non sic Z, Giessa2, !vfcrton 106, Paris 15,904, 0111. crt. codd. 6 non sic Z, mg. GicssaZ, 0111. crt. codd. voluit] noluit Cambr. 101 post aZ l'el forte poste a codd. 6-7 vo!untas ... vera 0111. C 7 di cere 8-9 voluntas ... vera! 0111. (hom.) Z vo!untas ... "'"· Z non) numquam Z potuit] potest G veraZ 0111. (hom.) C 9 fuerit] fuit G quia ... veraZ om. (hom.) G fit) fuit DG 10 potuit) potest F 11 velle om. Z respondeo) responsio A hoc2J haec AG 12 quia) quod D 13 erit) est FZ 14 alio orn. Z crit) est Z, om. D 14-15 et ... a om. (/1om.) AB 17 est 0111. C primo) post AF, sed wrr. FZ 18 hoc 0111. C 19 ita 0111. E quod) quia FG numquam) antecedcns quae G 20 opposita om. C 20-23 sine... obiccta 0111. (hom.) H 22 crcatoc om. E et 0111. n 23 opposita l sua add. G quia l quod D
580
LIBER I DIST. 38 Q. UNICA
potest ha bere duas causas veritatis. V el quia possibile est quod in eodem instanti sit verum dicere quod non causat; et hoc est impossibile, quia posito quod in aliquo instanti sit causans, impossibile est quod in eodem instanti si t non causans. V el dicitur causare contingenter quia libere, sine omni variatione adveniente s sibi vel alteri et non per cessationem alterius causae, potest cessare ab actu in alio instanti, ita quod in alio instanti sit non causans, non quod in eodem instanti sit non causans. Et isto modo voluntas causat contingenter. Non sic autem causa naturalis, quia causa naturaliter agens semper agit, nisi ipsum mutetur vel to aliqua novitas fiat circa ipsum vel quia alia causa cessat causare vel per aliquem alium modum, sine quo omni potest ipsa voluntas sola sua libertate cessare ab actu. Ad formam igitur argumenti 1 dico quod in illo instanti in quo causat, contingenter causat, nec tunc necessario causat. Sed ts ex hoc non sequitur quod haec potentia causae ad oppositum sit ad non-causare et ad eius oppositum sine successione, quia impossibile est quod per quamcumque potentiam reducatur ad actum sine successione. Sed est potentia ad cius oppositum, quae potentia potest reduci ad actum per successionem, non tamen illo modo zo quo praecise potentia causae naturalis ad non-causandum potest reduci ad actum. Nam accipio calorem calefacientem lignum. Iste calor potest non calefacere et haec potentia potest reduci ad actum vel per destructionem caloris agentis, vel per amotionem l causas om. E,: quod] quia D 2-4 vcrum ... sit om. (hom.) C 4 est om. G 5 libere] 6 cessationem] alicuius add. F 7 ab actu om. F 8 non ... cawaru om. (hom.) CE 9 voluntas om. G autem] est add. Z, om. E 10 ve!] quod C 10-11 ipsum ... ipsum] ipsam ... ipsam Z 11 alia] aliqua F, aliquando E 12 modum] motum ABCGH sine] incipit C omni] omnino E, instanti G .. ipsa] sola add. D, om. Z 13 sola om. G 14 igitur om. BCDG argumenti] a!itcr A 16 causae] scientiae E, esse G 17 et om. D .. sine] cius add. G quia] quod H 18 reducatur] reducitur ABDGH 19 est] illa D quae] quia C 20 ad om. ABD actum om. ABDH 21 quo om. D 23 et] quia B :: potentia om. F 24 vell om. C caloris om. E vcl2 om. CF .. per2] in C
et add. C,, adveniente om. C
l
Supra, p. 574, !in. 19 - p. 575, !in. 5.
UTRUM DEUS HABEAT SCIENTIAM FUTURORUM CONTINGENTIUM
581
passi, vel per impedimentum interpositum, vel per subtractionem causae coagentis, - puta quia Deus non vult sibi coagere - , vel per perfectionem termini producti, quia scilicet ita perfectus calor est productus quod ab isto calore non potest produci perfectior. s Praeter istos modos adhuc est unus modus quo potest voluntas creata cessare ab actu causandi, scilicet se sola, quantumcumque nullum praedictorum desit, sed omnia sint posita. Et hoc, et non aliud, est voluntatem contingenter causare. Ex isto patet quod non est convenienter dictum 1 quod volo luntas divina, ut prior naturaliter, ita ponit suum effectum in esse in a quod potest eum non ponere in esse in eodem instanti. Quia non sunt talia instantia natura e sicut iste imaginatur, nec est in primo instanti naturae talis indifferentia ad ponendum et non ponendum. Sed si in aliquo instanti ponit effectum suum in esse, 1s impossibile est quod per quamcumque potentiam sit illud instans et quod in ilio non sit, sicut est impossibile quod per quamcumque potentiam contradictoria sint simul vera. Ideo dico quod universaliter numquam est potentia ita quod apposita verifìcentur sine successione. Immo impossibile est quod 20 Deus respiceret obiectum et non respiceret illud, nisi esset aliqua succcssio saltem in actu vel coexsisteret, et tunc foret in alio quocumque mutatio. Praeterea, contra illud quod dicit 2 de determinatione voluntatis divinae potest argui. Primo, quod conclusio principalis non -------------------l passi veli] possibilis C 2 quia) quod EG 3 per otn. ABCFH producti] productivi Z ita om. DG pcrfectus) imperfectus D, pcrfectius ABC 4 calore] calefacere H 7 sint] sunt BOE Et] in D 8 et] est C est] quam C 10 ut] est D 6 creata om. E 11 a] alia C eum] suum effcctum E ponere ... instanti] in a F in2 esse om. H 12 iste imaginatur] isti irruginantur C 13 primo] potentia G naturae] ncc DG, otn. F 13-14 et... ponendum om. (!rom.) Z 15 est om. C illud] idem D, aliud E 16 est] esse G 17 potentiam] quod add. F sint] sunt C 18 ita] illa Z 19 opposita] omnia D Immo] ideo C 20 obiectum ... respiceret2 om. (hom.) H 23 de otn. ABCDGHZ 19-20 verificentur. .. et om. D 24 Primo] sic add. C I
Supra, p. 576, !in. 1-10.
2
Supra, p. 276, !in. 12-16.
582
LIBER I DIST. 3Sl Q. UNICA
sit vera. Quia quando aliquid determinatur contingcnter, ita quod possibile est quod numquam fuisset determinatum, per talem determinationem non potest haberi evidentia certa et infallibilis. Sed voluntas divina ita determinatur quod adhuc possibile est eam numquam fuisse determinatam. Igitur evidentia certa et 5 infallibilis non potest haberi per talem determinationem, ex quo simplicitcr potest numquam fuisse. Et ita videtur quod determinatio voluntatis divinae, si esset, parum faceret. Practerea, quantumcumque posset salvari certitudo scientiac per determinationem voluntatis respectu omnium effectuum pro- 10 ductorum a voluntate, et etiam respectu omnium effectuum causarum naturalium quibus voluntas divina coagit, non tamen videtur quod certitudo actuum futurorum ipsius voluntatis creatac possit per praedictam determinationem salvari. Quia si respectu omnium est voluntas divina determinata, quaero: aut il- 15 lam determinationem necessario sequitur determinatio vel productio voluntatis creatae vel non. Si sir, igitur ita naturaliter agit voluntas creata sicut quaecumque causa naturalis. Quia sicut voluntate divina exsistente determinata ad unum oppositorum, non est in potestate causae naturalis cuiuscumque non coagere, - et zo etiam ipsa non determinata, non coagit causa naturalis -, ita voluntate divina exsistente determinata, voluntas creata coageret, nec haberet in potestate sua non coagere. Et per consequens nullus actus voluntatis creatae esset sibi imputandus. Si autem determinationem voluntatis divinae non necessario sequitur detenni- 25 natio voluntatis creatae, igitur ad sciendum utrum effectus ponetur vel non ponetur, non sufficit determinatio voluntatis divi1 Quia 0111. E aliquid] aliquod C 2 numquam fuissct] contingcntcr quod numquam faceret C per] propter F 3 cvidentia certa] ita D 4 ita] non B quod adhuc] et 9 posset] potest E 10-11 productorum ... cffccsic B 7 Et] cum C quod om. C tuum 0111. (lzom.) C 12 non] et Z 13 ipsius voluntatis 0111. G 14 possit] posset BCG, possint D 17 naturaliter] naturJ!is C 18-19 voluntate] voluntJs E 20 in 0111. Z non om. DG coagere] agere BDF 21-22 causa ... coageret om. E 22 voluntas creata] non add. C, om. A 24 sibi] ibi Z 2&.27 ponetur ... ponctur] poncrctur ... poncrctur Z 27-1 (p. 583) divinac ... voluntatis om. (/1om.) A crcJtae... voluntatis om. (hom.) C
UTRUM DEUS HABEAT SCIENTIAM FUTURORUM CO:>/T!NGENTIUM
583
nae, sed requiritur determinatio voluntatis creatae, quae non est adhuc vel non fuit ab aeterno. Igitur Deus ab aeterno non habuit certam notitiam futurorum contingentium propter determinationem voluntatis divinae. Praeterea, quantumcumque voluntas creata sit determinata s ad alteram partem et quantumcumque intellectus videat illam determinationem, quia tamen voluntas nostra potest ab illa determinatione cessare et non determinari, intellectus non habet certam notitiam de illa parte. Igitur visio determinationis volun10 tatis, quae voluntas potest non determinari ad illam partem, non sufficit ad notitiam certam illius partis. Praeterea, quod dicit 1 quod in primo instanti intellectus divinus offert simplicia, et post voluntas divina eligit unam partem, et post intellectus evidenter cognoscit illam partem, illud non vi15 detur esse verum. Quia non est talis processus, nec talis prioritas, nec talis contradictio in Deo, quod intellectus divinus pro aliquo instanti non cognoscit futura contingentia evidenter et pro aliquo cognoscit. Hoc enim esset imperfectionis ponere quod intellectus divinus quamcumque perfectionem reciperet ab alio. [ 0PINIO PROPRIA A UCTORIS]
20
Ideo dico ad quaestionem quod indubitanter est tenendum quod Deus certitudinaliter et evidenter scit omnia futura contingentia. Sed hoc evidenter declarare et modum quo scit omnia fu--------------
3 ccrtam habuit] habct C 2 ve! noni] ncc D 1-4 sed ... divinac om. (l!om.) Z 10 quae 6 et] quia C, om. AB quantumcumque] inquantum D illam om. G om. D voluntas om. E 12 quod2 om. CH divinus om. G voluntas] non add. B, om. C 16 contradictio] condicio ABCE 15 prioritas] proprictas Z 14 post] hoc add. Z imperf
l
Supra, p. 576, lin. 17 - p. 577, lin. 11.
584
LIBER I DIST. 38 Q. UNICA
tura contingentia exprimere est impossibile omni intellectui pro statu isto. Et dico quod P h i l o s o p h u s 1 diceret quod Deus non scit evidenter et certitudinaliter aliqua futura contingentia. Et hoc propter istam rationem: quia illud quod non est in se verum, non s potest sciri pro illo tempore quo non est in se verum. Sed futurum contingens, dependens simpliciter a potentia libera, non est in se verum. Quia non potest, secundum eum, assignari ratio quare plus est una pars vera quam alia, et ita vel utraque pars est vera vel neutra. Et non est possibile quod utraque pars sit vera, igitur 10 neutra est vera, et per consequens neutra scitur. Ista ratio non concludit, secundum viam P h i l o s o p h i, nisi de his quac sunt in potestate voluntatis. In his autem quae non sunt in potestate voluntatis, sed dependcnt simpliciter a causis naturalibus, non convenit, - sicut quod sol orietur et sic de aliis. Et hoc quia ts causa naturalis determinatur ad unam partem, ncc possunt omncs causae naturales impediri nisi per causam liberam, per quam tamen possunt impediri respectu unius effectus determinati, quamvis non respectu cuiuslibet. Ista tamen ratione non obstante, tenendum est quod Deus evi- 20 denter cognoscit omnia futura contingcntia. Sed modum cxpri1 omni] estendi C, om. D 4 evidenter] pro statu iseo add. C etl ccrtitudinaliter om. F 5 propterl per B : non2J nisi A 5-8 non2 ... verum om. (l10111.) C 6 temporel pro add. EF 6-8 Sed ... verum om. (11om.) H 9 vera! om. D ve! 0111. D est2 om. H 10-11 igitur ... vera om. (11om.) Z 11 neutra!] pan add. F et om. C 10 pan sitl est F sciturl scita F, et add. C 12 secundum ... Philosophi 111g. Fl, 0111. E 13-14 Jn2 ... volunta15 convenitl concludit FZ orieturl cras add. E tis 0111. (horn.) E inJ ... voluntatis om. F 17 naturales 0111. F qui a l est Z 16 partem l et add. F ncc l non DF omnes l tales F 17-18 nisi ... impediri om. (l1om.) B 19 quamvis] lioet Z 20 tamcn 0111. E est 0111. G Deus om. D
l Cf. Aristot., De ittterpretatioue, cap. 9 (18a 33- 19b 4); vidcsis ctiam Guillelmi de Ockham, Expositio in libr. Periherm., 1, c. 6, § 14-16 (ed. A. Gambatese et S. Brown, Opera Philosophica, II, St. Bonavcnture, N.Y. 1977, pp. 421-424): Summa logicae, pars III-3, c. 32 (ed. cit. I, 710-714).
UTRUM DEUS HABEAT SC!ENTIAM FUTURORli.\1
585
mere nescio. Potest tamen dici quod ipse Deus 1, vel divina essentia, est una cognitio intuitiva, tam sui ipsius quam omnium aliorum factibilium et infactibilium, tam perfecta et tam clara quod ipsa etiam est notitia evidens omnium praeteritorum, futuros rum et praesentium. Ita quod sicut ex notitia intuitiva intellectiva nostra extremorum potest intellectus noster cognoscere evidenter aliquas propositiones contingentes, ita ipsa divina essentia est quaedam cognitio et notitia qua non tantum scitur verum, necessarium et contingens de praesenti, sed etiam scitur quae pars con10 tradictionis erit vera et quae erit falsa. Et hoc forte non est proptcr determinationem suae voluntatis. Sed etiam posito per impossibile quod ipsa divina cognitione exsistente ita perfecta sicut modo est, non esset causa effectiva nec totalis nec partialis effectuum contingentium, adhuc esset notitia qua evidenter sciretur a Dea 1s quae pars contradictionis erit falsa et quae erit vera. Et hoc non esset quia futura contingentia essent sibi praesentia, nec per ideas tamquam per rationes cognoscendi, sed per ipsammet divinam essentiam vel divinam cognitionem, quae est notitia qua scitur quid est falsum et quid est verum, quid fuit falsum et quid fuit 20 verum, quid erit falsum et quid erit verum. !sta conclusio, quamvis per rationem naturalem nobis possibilem et a priori probari non possit, tamen per auctoritates Bih l i a e e t S a n c t o r u m, quae sunt satis notae, potest probari. Sed transeo de eis ad praesens. 1 ve!] ips.a add. G 2 intuitiva] mutw C · tam om. E 3 factibilium] scibilium H ctl infactibilium om. CH · clara] praeclara A 4 notitia] motus C evidens om. Z omnium OIPI. E :· praeteritorum J posteriorum F 5 intellectiva om. C 6 potest J post A 7 ips.a om. E 8 scitur om. D 10 eritl] est C erit2 om. BF . forte 0111. C 11 suae] quae A 12 cxsistente 0111. G .. sicut 0111. G 13 est] causa add. D non] homo ADH esset] est ABDH, om. C 15 erit2 0111. CF 16 contingentia] non add. G nec] ut G, om. F 17 ips.amfalsum2 ... fuit2 0111. (ltom.) G ct2 om. D met] ipsam E 19 quidl ... falsum2 om. Z 20 quidi ... vcrum2 om. (hom.) D erit2 om. E 19-20 quidi ... veruml] et add. Z, om. C 21-22 nobis possibilem om. r. 24 Scd ... praesens om. C 21 conclusio] quo A, cognitio D 1 Cf. Guillelmus de Ockham, De praedestinatio11e, q. 2, a. 4 (ed. cit., p. 529s.).
j86
LIBER I DIST. 3H Q.
Verumtamen pro aliquibus art1st1s est sciendum quod quantumcumque Deus sciat dc omnibus futuris contingentibus quae pars erit vera et quac falsa, tamen hacc non est necessaria 'Deus scit quod haec pars erit vera'. Immo haec est contingens in tantum quod quantumcumque haec sit vera 'Deus scit quod haec 5 pars contradictionis cri t vera', tamen possibile est quod haec numquam fuerit vera. Et in isto casu potentia est ad oppositum illius sine omni successione, quia possibile est quod numquam fuerit. Sed sic non est de voluntate creata, quia postquam voluntas creata aliquem actum habuerit, non est possibile quod postca sit to verum dicere quod numquam habuit talem actum. De propositionibus de possibili dico, sicut a l i i d i c un t 1, quod ista propositio et consimiles 'Deum volentem a fore possibile est velle non fore', est distinguenda secundum compositionem et divisionem. In sensu compositionis denotatur quod hacc sit 15 possibilis 'Deus volens a fore, non vult a fore', et hoc est impossibile quia includit contradictionem. In sensu divisionis denotatur quod Deus volens a fore, potest non velle a fore, et hoc est verum. E t s i d i c a t u r: ponatur 2 in esse, et non accidct impossibile, et per consequens ista stant simul 'Deus vult a fore' et zo 'Deus non vult a fore': D i c o q u o d posito ilio possibili in esse, non sequitur impossibile. Sed non debet sic poni in esse 'Deus volens a fore, non vult a forc'; sed debet si c poni in esse 'Deus non vult a fore', 1 artistis] argumentis BG, ar-tis CDEFH 2 contingentibus om. E 3 quaeZ 0111. E Deus sci t] simpliciter G, om. B scit om. H lmmo] ideo C haec] eadem D, om. Z est om. D 6 vera] et add. C tamen] hoc add. H 7 fuerit] fui t Z potenti a] po5 sci t] si t A sita AB 9 fuerit] fuit C, vera add. EZ Sed] et C 12 dico] quod add. GZ 13 Deum] divinam voluntatem Z volentem] noscentem E fore] a add. Z 14-15 secundum ... 15 compositionis sic F, composito cet. codd. divisionem] sensus compositionis et divisionis C 16 foreZ et] scd C hoc ... impossibile] haec est impossibilis F 17 includit] concludit B divisionis] diviso]) 19 etZ om. DF 20 ista] illae Z 23-24 Deus ... esse om. (hom.) EH 24 noni ... foreZ om. (ho11r.) !3 in esse om. C non2 0111. D
2
l Cf. Thomas Aquinas, Quaest. disp. de veritate, q. 2, a. 13 Resp. et ad 5. Aristot., Physica, VIII, c. 5, t. 36 (256b 10-11).
LTRlJM DELS HABEAT SC!ENTIAM FUTURORlJM
5
10
15
587
et isto posito in esse, nullum sequitur impossibile. Quia non sequitur nisi ista 'Deus numquam voluit a fore' et ista non est impossibilis sed contingens, sicut sua contradictoria semper fuit contingens, scilicet 'Deus vult a fore'. Per praedicta potest responderi ad quaestionem quod Deus habet scientiam dctcrminatam de futuris contingentibus, quia determinate scit quae pars contradictionis erit vera et quae falsa. Sed haberc scientiam de futuris contingcntibus dupliciter potcst intelligi: vel quod scientia illa qua sciuntur futura contingentia sit necessaria, vel quod illa scientia necessario sciatur. Primo modo dico quod Dcus de futuris contingentibus habet scientiam nccessariam, quia in Deo est unica cognitio quae est complexorum et incomplexorum, necessariorum et contingentium et universalitcr omnium imaginabilium. Et illa scientia est ipsa divina essentia quae est necessaria et immutabilis. Secundo modo sic intelligendo Deum habere scientiam necessariam de futuris contingentibus, quod Deus necessario sciat hoc futurum contingens, sic non est concedendum quod habeat scientiam neccssariam. Quia sicut ipsum contingenter erit, ita Deus contingenter scit ipsum fore. (AD
20
PRINCIPALIA]
Ad primum principale 1 potest dici quod altera pars contradictionis est determinate vera ita quod non est falsa. Est tamen contingenter vera, et ideo ita est vera quod potest esse falsa, et potest numquam fuissc vera. l nullum] non C 3 sicut] sed D 4 Deus] non add. ABCDEGH 5 potcst] 7 scit] quod add. Z erit] sit D 9 quod] quia Z sciuntur] illa add. Z exponi add. D 12-18 in ... Quia 0111. (ilom.) C 13 nccessariorum 0111. D et! 0111. IJ 13-H er2 ... imagi14 illa] alia B scicntia 0111. F 15 immutabilis] visibilia D 16 connabilium 0111. E tingentibus] scilicet add. E 17 quod] quia G fururum 0111. E 19 ipsuml om. E comin22 es
Supra, p. 572, !in. 9-14.
588
LIBER I DIST. 39 Q. UNICA
E t s i d i c a t u r quod propositio de praesenti semel vera habet aliquam propositionem de praeterito necessaria m; sicut si haec sit semel vera 'Sortes sedet', haec erit postea semper necessaria 'Sortes sedi t'; igitur si haec si t modo vera 'a est verum' - sit a propositio talis contingens- haec semper erit vera et ne- s cessaria 'a fui t verum': D i c c n d u m q u o d quando aliqua talis propositio de praesenti aequivalet propositioni de futuro vel dependet a veritate alicuius futuri, non oportet quod propositioni verae de praesenti correspondeat necessaria de praeterito. Et ita est in proposito. 10 Ad secundum 1 patet quod non sequitur 'Deus habet scientiam necessariam de a, - nisi secundo modo accipiendo habere scientiam necessariam -, igitur Deus necessario scit a'. Sed accipiendo primo modo habere scientiam necessariam, consequentia non valet. Ad argumentum in oppositum 2 patet per praedicta. 1s
[DISTINCTJO UNDEQUADRAGESIMA QUAESTIO UNICA UTRUM DEUS POSSIT SCIRE PLURA QUAM SCIT]
Circa distinctionem trigesimam nonam 3 quacro utrum Deus possit scire plura quam scit. Q u o d s i c videtur: Quia potcst scire aliquid quod nescit; igitur potest scire plura -
-
----
1 quod] haec add. D seme!] scit D 4 modo om. E 7 Diccndum] est add. D 10 necessaria... praeterito] una de practerito ver.l F ita] sic C 11 non 0111. D 12 accipiendo] accipiatur F scicntiam] forma m O 14 ha bere 0111. C 15 per praedicta om. C 20 scit] sit A 21-1 (p. 589) Quod ... scit om. (hom.) C l
Supra, p. 572, !in. 15-19.
2
Supra, p. 573, !in. 4-6.
3
Haec
20
UTRUM DEUS POSSJT SCIRE PLURA Ql:AM SCIT
5
589
quam scit. Antecedens patet, quia modo nescit istam 'ego sum Romae', et istam p o test sci re; ergo ista potest esse vera. Ad oppositum: Scientia Dei nec potest augeri ncc minui; ergo non potest scire plura quam scit. (RESPONSIO AUCTORIS]
10
15
20
Ad quaestionem 1 primo videndus est intellectus quaestionis. Et est scicndum quod aliud est quaerere an Deus possit scire plura quam scit, et an Deus possit scire aliquid quod non scit. Sccundo sciendum quod 'scirc' dupliciter accipitur ad praesens, scilicet large et strictc. Primo modo idem est quod 'cognoscere' secundum quod cognoscere communc est ad omnia. Et isto modo Dcus scit, hoc est cognoscit omnia, scilicet complexa et incomplexa, necessaria et contingentia, vera et falsa et impossibilia. Stricte 'scire' idem est quod 'cognoscere verum', et sic nihil scitur ms1 verum. Per hoc dico ad quacstionem quod accipicndo 'scire' large, Dcus non potcst scirc plura ncc scirc aliquid quod non scit, quia nullius notitiam potcst dc novo accipere. Secundo modo accipicndo 'scirc', dico quod Deus non potest plura scire quam scit. Cuius ratio est, quia omnc verum scitur a Deo, et semper aequalia sunt vera. Onde non est possibile quod plura sint vera in uno -------
- ----
4 ncc!J non ABCDG 8 quod] quia F 9 possit] potest C Secundo om. C 10 sciendum] est add. Z ad] quod A scilicet om. D 11 miete] et add. C 11-12 secundum ... cognoscere om. (hom.) AC 13 scit] omnia add. C 14 et2 om. F falsa] pos15 scitur] cognoscitur E 15-16 et ... verum om. (11om.) F 17 dico] sibilia add. Z quod add. E 1H scit] sit C 19 accipcre] adquirere F 19-20 Secundo... scit om. F 22 Unde] et F
distinctio iam edita est a Ph. Boehner, The Tractatus De Praedestinatione et De Praescientia Dei et De Futuris Contingentibus oj William Ockham (Franciscan Institute Publications, St. Bonaventure, N.Y. 1945, pp. 101-103). l C( Guillclmus dc Ockham, De praedestinatione, q. 2, art. 3 (ed. cit., p. 526s.).
590
LIBER l DIST. 39 Q. UNICA
tempore quam in alio, quia semper altera pars contradictionis est vera, et nihil est verum nisi sit altera pars contradictionis, et non est possibile quod utraque pars contradictionis sit vera. Et ita semper tot sunt vera uno tcmporc quot in alio et non plura nequc pauciora, quamvis aliqua sint vera in uno tempore quae non sunt vera in alio tempore. Et universalitcr si aliquid fiat falsum quod prius crat verum, aliquid fiet verum quod prius erat falsum. Tamcn hoc non obstante quod Deus non possit scire plura quam scit, tamen Deus potest scire aliquid quod non scit, accipicndo 'scire' isto secundo modo. Quia sicut aliquid potest esse to vcrum quod prius non erat verum, ita aliquid potest esse scitum a Deo quod prius non crat scitum a Dco. Quia omne vcrum, quando est vcrum, est sci tu m a Dco; et quando non est verum, non est sci tu m a Deo. Sicut ista non est modo scita a Deo 'ego sum Romae' quia modo non est vera. Et tamcn potest esse scita ts a Dco quia potest esse vera; et si cri t vera, eri t scita a Deo.
[INSTANTIAE CONTRA PRAEDICTAj
E t s i d i c a t u r quod tunc posset Dcus mutari a sciente in non-scientcm et c converso, quod est impossibile. Et potest confirmari, quia quamvis aliquid possit de novo denominari ab aliqua denominatione relativa vel denominabili relativo sive connotativo sine sui mutatione, tamen non potest denominari de novo ab aliquo denominabili absoluto smc sm mu1 contradictionis] propositionis E 2 altera] ali qua G 4 se m per 0111. EFZ tot] tota C uno 0111. H 6 universalitcr] videntur C 7 crati vcrumi] fuit vcrum, oportet quod Z aliquid ... falsum rng. F2, 0111. C fiet] fui t D, fiat Z crat2] fui t Z 8 obstante] sci9 Dcus orn. D aliquid] rcaliter add. E scit2] sit A 11 quod ... verum2 licct add. Z om. (hom.) Z ita] sic Z veruml ... esse om. (ho111.) G 12 Quia] quoniam D 13 non om. G 14 Sicut] scd D ista om. E 14-16 ego ... Deol om. (!rom.) D 18 Deus orn. C 19 et ... converso om. D 20 Et 18-19 sciente... scicmcm] non-scientc inscientem CZ om. C quia orn. D aliquid om. EFZ 21 ab 0111. Z denominatione relativa J denominativa Z 21-22 vcl... connotativo 0111. E rdation.- F vcl] ab
20
CTRUM DEUS POSSIT SCIRE PLliRA QL'AM SCIT
591
tatione; sed scientia est quaedam perfectio absoluta in Deo; igitur non potest Deus de novo fieri sciens hoc scibile nisi mutetur. Praeterea, idem est scire Sortem sedere et postea scire Sortem sedisse; ergo per hoc quod Deus primo scit istam 'Sortes sedet' s et postea scit istam 'Sortes sedit', non scit aliud sed idem. AD INSTANTIAS)
Ad p r i m u m istorum dico quod quamvis Deus sit primo non sciens hoc et postea sit sciens hoc, non sequitur Deum mutari. Quia ad verificandum talia contradictoria de Deo sufficit 10 sola mutatio in creatura, sicut ad hoc quod sit primo non-cream et postea cream, sufficit sola mutatio creaturae. Ad c o n f i r m a t i o n c m dico quod scientia, sicut modo loquimur de scientia, non est denominabile absolutum praecise, sed est denominabile connotativum. Quia scire connotat quod 1s illud quod scitur sit verum et non falsum. Et ideo quia idem potest esse prius falsum et post verum, ideo sine omni mutatione a parte Dei potest aliquid esse primo non-scitum a Deo et postea esse scitum. Ad secundum dico quod non est idem scire Sortem sedere et 20 sortem sedisse, nisi accipiendo 'scire' pro illa notitia quae est a parte Dei. Tamen ista non sunt idem nec aequipollcnt nec sunt convertibilia 'Deus scit Sortem sedere' et 'Deus scit Sortem sedisse', quia una potest esse vera, altera exsistente falsa. Et si essen t duo quorum unus crederet Sortem sedere et alius Sortem sedisse, 2 Dcus om. E hoc scibile 0111. EG 3 sedere ... SortemZ om. (hom.) A 4 primo EZ 5 istam om. G 7 istorum 0111. E quod 0111. A sit] scit DFH 8 sit] scit H, om. F .. hocZJ tamen add. Z 9 talia 0111. C IO in creatura] illa D . sit] scit AF 13 de scientia om. Z 13-14 denominabile ... denominabile] denominatione ... denominatione E 14 est] etiam Z, 0111. H 15 sit] scit C EtZ om. C ideo om. Z 16 post] postca CZ verum] et add. CG omni 0111. E 17 non] modo C 18 esse] non C scitum] a Dco add. F 20 scire om. H 19 scirc... et 0111. D 21 Dci] et add. D Tamenl quia Z acquipollent l 2.1 una l non add. J) acquipollcret E 24 alius] crcdcrct add. E 0111.
LIBER I DIST. 40 Q. UNICA
esset possibile quod unus in eodem tempore erraret et quod alius pro eodem tempore non erraret. E t s i d i c a t u r quod ex isto sequcretur quod Deus cognosceret cnuntiabilia et per consequens componeret et divideret, quod est inconveniens, d i c c n d u m q u o d omnia enuntiabilia cognoscit Dcus sine omni compositione et divisione, quia umca cognitione simplicissima cognoscit omnia.
5
[AD ARGUMENTUM PRINCIPALE ET AD OPPOSITUM)
Ad argumentum principale 1 patet quod Deus potest scire aliquid quod prius non scivit. Sed hoc non est quia aliquod scibile vcl verum prius ignoravit, sed quia aliquid est modo verum quod prius non erat vcrum, immo prius fuit falsum. Ad argumentum in oppositum 2 patet quod scientia Dei nec potest augeri nec minui; potest tamcn aliquid scire quod non scivit prius. Sicut potentia Dei non potest augeri nec minui, et tamen potest aliquid producere quod prius non produxit.
10
15
[DISTINCTIO QUADRAGESIMA QUAESTIO UNICA UTRUM SIT POSSIBILE ALIQUEM PRAEDESTINATUM DAMNARI ET PRAESCITUM SALV ARI]
20
Circa distinctionem quadragesimam quaero utrum sit possibile aliquem praedestinatum damnari et praescitum salvari. 1 csset] est F quodlj quia C in] pro E, om. H quod2 0111. EHZ alius] et add. G 2 pro om. C 5 inconveniens] movens C dicendum] dico G, dic Z, est aàd. D 6 omni on1. GZ compositione] comparatione C quia] et F 7 cognitione] compositione G 11 velJ ctiam adà. C 13 quod] quia D ncc] non ABDFG 14 minui] sicut ncc potentia add. Z 14-15 potcst2 ... minui om. (horn.) CDZ 15 non] ncc G 16 prius om. H 21 sitJ est Z 22 et] ve! F I
Supra, p. 588, !in. 22 - p. 589, !in. 2.
2
Supra, p. 589, !in. 4-5.
593
AN PRAEDESTINATI POSSINT DAMNARI ET PRAESCITI SALVAR!
Quod non: Quia quando aliqua opposita sic se habent quod impossibile est unum succedere alteri, si unum inest, impossibile est aliud inesse. Sicut quia habitus non potest succedere privationi, si pris vatio inest, impossibile est habitum inesse. Sed esse praedestinatum et damnari sunt huiusmodi. Igitur impossibile est quod damnari succedat illi quod est praedestinatum. Igitur si aliquis est praedestinatus, impossibile est quod damnetur. Eodem modo pctest argui de praescito, quia impossibile est quod salvari succedat 10 illi quod est praescitum esse, igitur etc. A d opposi tu m: Nullus salvabitur necessario; igitur quilibet salvabitur contingenter; igitur potest non salvari et per consequens potest damnari. Et eodem modo est de praescito. 15
(SOLUTIO AUCTORIS)
20
Circa istam quaestionem primo videndum est de re, secundo de logica. Circa p r i m u m tenendum est quod quicumque est praedestinatus, est contingenter praedestinatus, ita quod potest non praedestinari, et per consequens potest damnari quia potest non salvari. Hoc patet quia cuiuslibet salvatio dependet a voluntate divina contingenter causante 1• Igitur in potestate Dei est conferre cuicumque vitam aeternam vel non conferre. Igitur quicumque potest non salvari. Praeterea, nulli adulto confertur vita aeterna nisi propter ali1 Quod] quia C 3 unuml ... est2 0111. (lzom.) G est2 om. BD aliud] alterum CZ 4 privationi] rei add. C 5 est 0111. B 6 damnaril J damnatum BD, salvari G 7 estjl esse add. Z 8 damnetur] et add. A 8-9 potest argui] est D 9-10 quia ... esse om. E 12 salvabitur2] salvatur E, necessario add. G 14 est om. HZ 16 primo om. D ., est om. H 17 tenendum] intelligendum C est2) de add. C 22 cuicumque] euilibet G 23 non om. G l
Cf. Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 17, q. l (ed. cit.,
p. 453). 0CKHAM, OPERA THEOL.
IV
38
594
LIBER I DIST. 40 Q. UNICA
quod o pus meritorium 1 ; sed omne meritorium est in potestate merentis; igitur talis p o test non mereri et per consequens p o test non salvari. Eodem modo est dc praescito, quia nullus damnatur poena perpetua- et hoc poena sensus - nisi propter suum demeritum; s sed omne demeritum est in potestatc demcrentis; igitur p o test non demereri, et per consequens potest non damnari, et per consequens potest salvari. E t s i a r g u a t u r 2 contra istud quod omne immutabile est necessarium; sed praedestinatio divina est immutabilis; igitur 10 est necessaria, et per consequens quicumque praedestinatur, necessario praedestinatur; et ultra igitur non potest non praedestinari et per consequens non potest damnari: D i c e n d u m q u o d omne immutabile reale est necessarium. Sed loquendo de immutabili complexo eo modo quo po- 1s test aliquod complexum mutari a veritate in falsitatem et e converso, - et aliquod complexum non potest sic mutari - , sic dicendum est quod non ornne immutabile est necessarium. Quia est aliquod complexum quod non potest esse primo verum et postea falsum nec e converso, et tamen non est necessarium sed 20 contingens. Et causa est quia quantumcumque sit vel fuerit verum, possibile est quod non sit verum et quod numquam fuerit verum. Sicut haec est vera 'Deus scit quod iste salvabitur et Deus scivit ----------------
l sed om. C omne] opus add. Z, om. C· meritorium2J meritum AEGH, quod C 3 salvari J et add. EZ 4 Eodem modo est J si c C damnatur J damnabitur F 5 perpetua J aeterna G:: hoc] haec est C 7-8 et2 ... salvari om. CH 8 potest] non add. D 9 arguatur] arguitur EG quod] quia ACG 10 immutabilis] intransmutabilis B 10-12 igitur ... 11 est onr. C praedestinatur] praedestinatus C 13 non om. A 14 Diultra om. F cendum] est add. D 15 Sed] scilicet A immutabili] non mutabili A, mutabili E 16-17 et ... mutari om. C 17 et om. D . sicl 0111. EFZ 20 postea] esse add. E ;ì et om. F :: tamen] ideo D 21 causa] tarnen G, huius add. E 22 numquam] non G 23 Sicut] sedE vera] quod add. F quod] quia G l Ibidem, q. 2 (p. 470). 2 C( Guilldmw de Ockham, De praedestinatione, q. 2, art. 4 (ed. ci t., p. 529s.); ibidem, q. 1 (ed. cit., p. 511s.).
A:-1 PRAEDESTI:-!ATI POSSINT DAMNARI ET PRAESCITI SALVAR!
10
1s
20
595
quod iste salvabitur', et tamen possibile est quod numquam sciveri t quod iste salvabitur. Et ita impossibile est quod haec sit primo vera 'iste salvabitur' et quod postea sit vel e converso. Et per consequens est ilio modo immutabilis, et tamen non est necessaria sed simpliciter contingens. Quantum ad se c un d u m de l o g i c a 1, dico quod quamvis nec ista propositio 'praedestinatus potest damnari', nec ista 'praescitus potest salvari', sit distinguenda secundum compositionem et divisionem,- quia non possunt fieri diversae punctuationes, retentis eisdem dictionibus et eodem ordine dictionum, ex quibus possunt diversi sensus generari -, sed tales sunt simpliciter verae, tamen tales propositiones 'possibile est praedestinatum damnari' et 'possibile est praescitum salvari' sunt distinguendae secundum compositionem et divisionem. Et in sensu compositionis sunt simpliciter falsae, quia talis sensus exprimitur per istam propositionem 'haec est possibilis: praedestinatus est damnatus'. In sensu divisionis non denotatur nisi quod praedicatum possibiliter inest illi pro quo supponit subiectum, pro quo tamen potest numquam supposuisse. Et hoc est verum, quia ante beatitudinem subiectum istius propositionis 'aliquis praedestinatus potest damnari' supponit pro Petro, et de Petro fui t verum di cere quod Petrus potest damnari. T amen ------------------1 est om. G 1-2 et ... salvabitur om. (lrom.) B 2 Et om. C ita] item C, om. DZ 3 quod om. BEGZ postea] post Z vcl] et F 4 est!] in H 7 necl om. ABCDFH ista om. H praedestinatus] non add. H 8 praescitus] praedestinatus D . salvari] non add. mg. D · sit] sunt EF, sint H secundum] sensus AB, pcnes E 8-9 compositionem ... divisionem] compositionis et divisionis ABD, secundum add. C 9 quia] quod A non] nunc C diversae] diversimode DG 10 dictionibus om. C Il diversi] divenificari D sed] si G 11-12 sed ... verae o111. F 13 et om. B . possibile] impossibile C distinguendae] divenirnede C sccundum] sensus AB 14 compositionem... divisionem] compositionis et divisio15 Et om. C 17 damnatus] et add. D 18 quod] quia G possibiliter inest] nis AB potest inesse C 19 subiectum] obiectum B . potest] potuit C supposuisse] supponere EF 22 damnari] et add. C 22-2 (p. 596) Tamen ... Petrol om. E 21-22 et ... Petro om. (hom.) H 1 Cf. Guillelmus de Ockham, De praedestinatione, q. 1 (ed. cit., p. 519); videsis etiam Summa logicae, pars II, c. 9 (ed. cit. I, 273).
596
LJBER I DIST. 40 Q. UNICA
quantumcumque hoc subiectum 'praedestinatus' supponat pro Petro, potuit tamen numquam supposuisse pro Petro. Et ideo non possunt istae duae propositiones 'Petrus est praedestinatus', 'Petrus damnatur' successive verifìcari. Ex istis patet solutio quaestionis quod haec est distinguenda secundum compositionem et divisionem 'possibile est praedestinatum damnari'. In sensu compositionis falsa est, in sensu divistorus vera. Et eodem modo de ista 'possibile est praescitum salvari'. [An
ARGUMENTUM PRINCIPALE)
Ad primum principale 1 dico quod de talibus oppositis quae respiciunt futura contingentia non est verum quod si unum inest, impossibile est aliud inesse quantumcumque unum non possit alteri succedere. Sed in creaturis non potest simile inveniri. Et isto modo est de istis oppositis: 'praedestinari-damnari', 'praesciri-salvari'. E t si qua era tu r, iuxta praedicta, an sit possible numerum praedestinatorum augeri vel minui, et eodem modo de numero praescitorum: P o t e s t d i c i quod in sensu compositionis utraque est falsa. Nam haec est impossibilis 'numerus praedestinatorum est auctus'. Tunc enim signifìcaretur quod numerus praedestinatorum est primo minor et postea fìt maior, et hoc est impossibile, quia 1 subiectuml praedicatum Z ·. praedestinatusl ideo add. G 2 supposuissel supponere Z ii pro Petro2 om. G 3 duae om. G propositiones om. F 4 damnatur l est damnatus D ·; verificaril videri C 5 est] sit Z, om. G 6 secundum ... divisioneml scnsus compositionis et divisionis AB 6-7 praedestinatum l sal vari add. G 7-8 damnari ... praescitum om. Z 8 vera l est add. F 11 de l in H 12 quod J quia G 13 est J et F 17 quaeratut] quaeritut ABCEH 18 praedestinatorum] praedestinatarum H 19 pracscitorum J praedestinatorum C 20 utraque] istarum add. C 21 praedestinatorum] pracdestinatarum C, praescitorum D 22 auctus Ìll Tac. F2, finitus BDH, ve! auctus mg. add. B2, fiuctus add. A, sed exp. A2, G sed corr. G2 .. significaretur J significatur Z quod numerus om. H 23 est l ... minor] sit primo mai or C fit l fui t A, si t C, om. EZ l
Supra, p. 593, lin. 2-10.
5
10
15
20
UTRUM PRAEDESTINATIO ET REPROBATIO HABEANT CAUSAM
597
successiva verifìcatio talium oppositorum nullo modo potest poni. Et eodem modo est dc ista 'possibile est numerum praedestinatorum minui', et sic uniformiter est de alia dicendum. Sed in sensu divisionis potest concedi. Quia tunc non denos tatur plus nisi quod, praeter illos qui nunc sunt praedestinati, posset aliquis salvari. Tamen ex hoc ipso quod poneretur illum salvari, concedendum cssct quod fuit ab aeterno de numero praedestinatorum, et quod ille non fuit numerus sed alius. Sicut ex hoc ipso quod unum ponitur, quodlibet sibi repugnans est ne,o gandum.
[DISTINCTlO QUADRAGESIMA PRIMA QUAESTIO UNICA UTRUM IN PRAEDESTINATO SIT ALIQUA CAUSA SUAE PRAEDESTINATIONIS ET IN REPROBATO ALIQUA CAUSA SUAE REPROBATIONIS]
1s
20
Circa distinctionem quadragesimam primam quaero utrum in praedestinato sit aliqua causa suae praedestinationis et in reprobato aliqua causa suae reprobationis 1• Quod sic: Quia omnis voluntas recta est conformis rectae rationi; sed illa voluntas qua Deus praedestinat istum et non alium est rccta; ergo est conformis rectae rationi. Igitur est aliqua ratio quare 1 verificatio] praedicatio AB talium om. G 3 est 0111. B 4 Quia] quod E 6 ipso orn. D poncretur] ponatur EZ illum] ipsum CH, ille Z 7 ab 5 plus om. D 8 fuit] fucrit Z, 0111. E 9 ipso om. C 15 quaero] primo add. F aeterno orn. E 20 qua Deus] quatenus C praedestinat] praedestinavit F recta] rectam A, rectum C 20-21 rccta ... est! 0111. (hom.) E 21 cst2] erit C l
C( Guillelmus de Ockham, De praedestinatione, q. 4 (cd. cit., p. 537).
598
LIBER I DIST. 41 Q. UNICA
istum praedestinat et non alium; sed illa ratio non est in Deo, quia Deus aequaliter se habet ad omnes quantum est ex parte sua, cum non sit acceptor persotlarum 1 ; ergo est aliqua ratio in alio, et non nisi in praedestinato, igitur etc. Praeterea, quia iste peccabit finaliter, ideo damnabitur. Igitur quia iste fuit peccaturus finaliter, ideo fuit damnandus. Sed ideo fuit reprobatus quia fuit damnatus. Igitur a primo: ideo fuit reprobatus quia fuit peccaturus. Sed in tali consequentia denotatur antecedens esse causa consequentis. Ergo peccatum futurum fuit causa reprobationis suac. Ad oppositum: N ullius aeterni potest aliquid temporale esse causa; sed tam praedestinatio quam reprobatio aeterna est, et quidquid est in creatura est temporale; igitur nihil quod est in creatura potest esse causa praedestinationis vcl reprobationis.
10
15
[OPINIO THOMAE AQUI!'
Ad quaestionem dicitur quod praedestinatio ex parte actus praedestinantis nullam causam habet secundum omnes. Sed dubium est an habeat causam ex parte effectus praedestinationis. Et quantum ad hoc dicitur quod « effectum 2 praedestinationis possumus dupliciter considerare. Uno modo in particulari, et sic nihil prohibet unum effectum praedestinationis esse rationem et causam alterius », ita quod posterior sit causa finalis et prior causa -------
----------
1 illa] h.aec C 2 Deus] est add. A habet] quantum add. E quantum est] quam E ex] a C 5 quia] quod GZ, om. F 6 peccaturus] peccator GH fuit2] suae E 7 fuitl om. G damnatus] damnandw Z ideo] ratio A 8 fui t] finalitcr add. F 9 antecedens] aliquid F futurum om. H 12 aliquid om. E esse] est D 12-13 sed ... cstl) causa add. C, om. Z 17 praedestinatio] reprobatio A acrw om. E 19 est] ens add. A, om. E 20-21 possumus] potest C 21 considerare] considerari C et om. E 22 unum om. E 23 sitj sint A causa! orn. B prior J sit add. G l Actus Apost. 10, 34. a. 5 Resp.
2
Thomas Aquinas, Swnma theol., I, q. 23,
20
t.:TRUM PRAEDESTINATIO ET REPROBATIO HABEANT CAuSAM
11
15
599
meritoria posterioris. « Sicut si dicamus quod Deus praeordinavit se daturum alicui gloriam ex meritis, et quod praeordinavit se daturum gratiam, ut mereretur gloriam •. « Alio modo potest considerari effectus praedestinationis, et sic est impossibile quod totus effectus praedestinationis in communì habeat aliquam causam ex parte nostra. Quia quidquid est in homine ordinans ipsum in salutem, totum comprehenditur sub effectu praedestinationis, etiam ipsa prima praeparatio ad gratiam; n eque enim est hoc nisi per auxilium divinum •· Et si quaeratur an sit aliqua causa quare aliqui reprobantur dicit quod sic, scilicet ad repraesentandum multipliciter bonitatem divinam. « Unde 1 si consideremus totum genus humanum, sicut totam rerum universitatem, sic voluit Deus quantum ad aliquos, quos praedestinat, suam bonitatem repraesentare per modum misericordiae parcendo; et quantum ad alios, quos reprobat, per modum iustitiae puniendo. Sed quare hos elegit in gloriam et illos reprobavit, non habet rationem nisi divinam bonitatem •. (CONTRA OPINIONEM THOMAE]
20
Contra istam opinionem. Primo quod dicit quod totus effectus praedestinationis non habet aliquam causam, non videtur verum. Quia totus effectus praedestinationis repugnat, secundum l dicamus] dicas C praeordinavit] ordinat C 2 daturum] dare E praeordinavit] praeordinaverit A 2-3 gloriam ... daturum orn. (horn.) G 3 ut] licet G 4 praedestinationis] in communi add. Z 6 causam] partem H, om. ABDG 7 homine sic Thom., F, ordine cet. codd. salutem] alterum E 8-9 gratiam] gloriam EZ 9 neque] in A hoc] haec Z nisi] non C 10 Et om. C quaeratur] quaeritur ABCDE, dicatur Z 10-17 Et... bonitatem om. E 11 repraesentandum] praesentandum G mulripliciter om. F 12 considcremus] consideretur ABDFGH sicut] ad G 14 praedestinat] praedestinavit CF repraesentare sic Tlzom., in corr. Merton 106, Giessa, repraesentari cet. codd. 15 alios Jaliquos GZ 15-16 per modum om. F 16 elegit] eligit C 17 illos] illum C bonitatem] voluntatem Z 19 quodl om. H etfectus] sunt add. C 20-21 nonl ... praedestinationis om. (hom.) DH 21 repugnat om. A l
Ibidem, ad 3.
600
LIBER I DIST. 41 Q. UNICA
leges ordinatas, exsistenti in peccato mortali; igitur nihil quod est in exsistente in peccato mortali est effectus praedestinationis. Sed opera bona ex genere facta in peccato mortali sunt aliquo modo causa quare Deus dat alicui gratiam. Unde secundum S a n ct o s e t D o c t or es, quamvis opera facta in peccato mortali nihil faciant ad vitam, nec remunerabuntur in vita aetcrna, tamen remunerantur temporaliter, et sunt facienda ut citius Deus det alicui gratiam qua mereatur vitam aeternam. Igitur aliquo modo, quamvis non sufficienter nec simpliciter meritorie, talia opera bona disponunt ad gratiam, et per consequens ad effectum praedestinationis. Nec sua ratio valet 1• Nam licet quidquid in homine ordinans ipsum ad salutem- tamquam quo posito est dignus vita aeternacomprehendatur sub effectu praedcstinationis, non tamen omne quocumque modo ordinans, scilicet disponendo vel impedimentum amovendo, comprehenditur sub effectu praedestinationis. Et huiusmodi est ipsa praeparatio ad gratiam quae non sub effectu praedestinationis cadit. Quia quidquid praecedit gratiam est commune exsistenti in peccato mortali et digno poena aeterna et digno vita a eterna. Sed praeparatio ad gratiam praecedit gratiam; igitur est communis utrique; ergo non est effectus praedestinationis. Nec valet quod dicitur 2 quod non potest fieri nisi per auxilium divinum. Quia non omne quod non potest fieri nisi per auxilium divinum est effectus praedestinationis, quia nihil posi- - - - - --
-
- -------------
-----·-
1 in orn. GH 3 opera] operatio C ex genere om. H in] ex AG 5 et om. E quamvis opera] quam bona E 6 vitam] aeternam add. Z nec] non D 0-7 in ... temporaliter orn. C 8 alicui om. C vitam aeternam] vita aeterna C 9 calia 0111. E 10 bona om. C 12 ratio J relatio A 14 sub effectu] ad effectum D 17 ipsa J ista H 18 commune] in add. D 19 etl orn. G et2] in add. G 21 non om. D 23 quodl] quia B 23-25 Nec ... praedestinationis orn. (hom.) G 24 Quia ... o m ne J et non aliae A nisi om. B
l
Supra, p. 599, !in. 6-8.
2
Supra, p. 599, !in. 9.
5
10
15
20
25
UTRUM PRAEDESTINATIO ET REPROBATIO HABEANT CAUSA\1.
5
to
15
20
601
tivum potest fieri nisi per auxilium divinum, et tamen non quidlibet tale est effectus praedestinationis. Contra aliud 1 quod est causa quare aliquos praedestinat et alios reprobat, scilicet ostensio suac bonitatis, hoc non videtur verum. Quia qui intendit aliquid, intendit illud quod ordinatur ad illud et sine quo non poneretur. Sed punitio aeterna non poneretur sine peccato, et peccatum ad punitionem aeternam ordinatur. Ergo qui simpliciter et primo et praecise propter aliud intendit punitionem aeternam, scilicet propter manifestationem suae bonitatis, intendit peccatum. Sed peccatum non intendit Deus. Igitur non praecise intendit punitionem aeternam propter ostensionem bonitatis suae. Item, aliud quod dicit 2 quod non est ratio quare hos eligit et illos reprobavit, hoc non videtur verum. Quia quando non est aliqua ratio quare de aequalibus fìunt inaequalia nisi sola voluntas facientis, stantibus illis aequalibus et nulla diversitate illis adveniente, nihilominus de illis fìerent diversa. Verbi gratia, in exemplis suis, quare haec pars materiae sit sub illa forma et alia pars materiae sit sub alia forma, non est ratio nisi sola voluntas divina. Et ideo ad hoc quod haec pars materiae fìat sub illa forma et illa sub alia forma, non requiritur diversitas praevia ex parte materiae, immo nulla diversitate praevia, fìt actualiter ista materia sub hac forma, et illa sub illa forma.
-----------------------------3 rst] dici t quod F praedestinat] praedrstinet Z 4 reprobat] reprobct Z 5 illud 6 quo J non AF2, 0111. GH 7 et J sed C ordinarur J scilicet add. C 8 Ergo l autem A aliud] aliquid Z 9 propter om. AB 10 bonitatis] voluntatis H 11 Deus 0111. E ' praecise l non add. G 11-12 propter ... suae 0111. E 13 dicit l dicitur AH 14 illos] alios C, hos F reprobavitl etc. add. F viderur verum] vere dicitur C 15 de] duo D, orn. H aequalibus] essentialia A, aequalia BDGH 16 nulla] nullam G diversitatel di1&-19 illa ... sub 0111. (ho111.) C 19 alia] illa E venitatem G, adversitate H illis2] cis C 20 pan] ve! add. D fiat] si t F 20...21 iIla ... forma l hac forma et alia pars materiae sub alia 21 sub alia] substantia G et ... forma 0111. (l!om.) E 22 fit] sit ABCDF maforma F teria] si t add. A 23 et ... forma2 0111. (hom.) A 0111. F
l
Supra, p. 599, !in. 13-16.
2
Supra, p. 599, !in. 16-17.
602
LIBER l D!ST. 41 Q. l.iNICA
Similiter, quia non est aliqua ratio quare figulus 1 deista parte massae facit vas in honorem, et de illa parte eiusdem massae facit vas in contumeliam, nisi sola voluntas facientis, ideo etsi nulla praecedit diversitas in partibus massae, nihilominus faciet de diversis partibus diversa vasa. s Igitur si non sit aliqua ratio, nisi sola voluntas divina, quare iste reprobatur et per consequens quare isti datur poena aeterna, et quare iste praedestinatur et per consequens quare sibi datur vita aeterna, quantumcumque isti remaneant semper aequales, et quidquid faceret unus faceret alius, nihilominus unus damnabitur to et alius salvabitur, et per consequens si unus illorum numquam peccasset, nihilominus damnabitur. Praeterea, quandocumque nulla est ratio quare aliquid alicui confertur nisi sola ratio conferentis, tunc non est ratio quare sibi confertur maius vel minus nisi sola voluntas conferentis. Igitur ts si nulla sit ratio quare iste praescitur ad poenam aeternam nisi sola voluntas divina, nulla alia erit ratio quare iste praescitur ad poenam aeternam maiorem vel minorem. ( 0PINIO SCOTI)
Ideo dicitur << aliter 2 quod praedestinationis nulla est ratio, etiam ex parte praedestinati, aliquo modo prior ipsa praedesti2 fuitl J fiat ACD eiusdem 0111. D . facit2] fiat A, l quia] quod G aliqua] alia Z 3 vas in] et C etsi] si CE 4 puecedit] praca:dat CDZ diversitas] diversirum(!) C 4-5 diversis om. D 6 lgitur] et C, sicut D non sit] sic non est C aliqua] 7 isti] istae G 8 iste om. D quare om. Z 8-9 etl ... aeteralia Z ratio] alia ddd. F 10 faa:retl ... faceret2] fieret ... ficret A unusl] etiam add. F faccret2] et na om. (hom.) C add. G nihilominus] vel minus C 11 si 0111. AD 12 peccasset] peccaret E damnabitur] damnatur ABGH, damnaretur EF 13 quandocumque J quandoque A . aliquid om. G 14 ratiol) voluntas EZ, rationc G est] sibi ddd. F sibi] si C 15 maius] magis BF. ve!] et G 16-18 nisi ... aeternam mg. F2, 0111. (hom.) AD 17 alia om. BF 18 aeternam om. E 21 etiam om. CGZ orn. C
I Resp. 2 Tim. 2, 20. (ed. Vaticana VI, 332s.).
2
Scotus, Ordinatio, I, d. 41, q. un., nn. 40-42
20
liTRUM PRAEDESTINATIO ET REPROBATIO HABEA:-IT CAt;SAM
603
natione; reprobationis tamen eius est aliqua ratio, non quidem propter quam Deus effective reprobat in quantum actio est a Deo, sed propter quam ista actio sic terminatur ad illud obiectum et non ad aliud ». s « Primum probatur, quia ordinate volens finem et ea quae sunt ad finem, prius vult finem quam aliquod eorum quae sunt ad finem, et propter fine m vult alia; ergo cum in toto processu quo creatura beatificabilis perducitur ad perfectum finem, finis ultimus sit perfecta beatitudo, Deus - volens huic aliquid illius 10 ordinis primo vult huic creaturae beatificabili finem, et quasi posterius vult sibi alia quae sunt ad illum finem. Igitur primo vult Deus isti beatitudinem quam aliquod aliorum; et prius vult ei quodcumque eorum quam praevideat ipsum quodcumquc eorum habiturum, ergo propter nullum eorum praevisum vult ei 1s beatitudinem ». « Secundum probatur, quia damnatio non videtur bona nisi quia iusta, nam - sccundum A u g u s t i n u m Super Genesim XI 1 - 'non est prius Deus ultor quam aliquis sit peccator' (videtur enim esse crudelitatis punire aliquem, non praeexsistente in 20 eo culpa); ergo a simili, non vult Deus prius punire quam videat aliquem esse peccatorem. Igitur primus actus voluntatis divinac non est velle damnare Iudam prout Iudas offertur in puris naturalibus (quia tunc vellet damnarc sine culpa), sed videtur quod oportet Iudam offcri voluntati Dei sub ratione peccatoris ante1 eius om. FZ rario] causa E, bona add. C non] nisi D 4 aliud] obiectum add. F 5 finem] est add. A 5-6 et ... fineml om. (horn.) H 6 aliquod] aliquid EZ 7 in om. D toto} isto I3 8 perducitur} producit C, producitur FG 9 u!rimus] cum add. C ! sit] est F 10 finem om. G 11 sibi om. E 13 ci om. C eorum) illorum C 17 quia] quod D secundum] beatum add. CF 16 quia) quod G videtur] esse add. E 18 est om. Z · videtur] videretur CEF, videntur G 19 non} nisi Z praeexsistente] exsistente D 19-20 punire... punire mg. f2, om. C 23 tunc] sic Z vellet] velle ADEFGH quod] quia A 24 Dei] divinae ABCEZ l
350).
August., De Genesi ad litt., XI, c. 17, n. 22 (PL 34, 438; CSEL 28-2,
604
LIBER I DIST. 41 Q. UNICA
quam velit eum damnare. Igitur cum reprobarc sit velle damnarc, reprobatio habet ex parte obiecti rationem, scilicet peccatum finale praevisum ». (CoNTRA RATIONES Sconj
Quamvis ista opinio possit sustineri quantum ad illam partem s de reprobatione, tamen non videtur quin aliquando ita sit ratio praedestinationis sicut reprobationis. Quia sicut « Deus 1 non prius est ultor quam aliquis sit peccator », ita non prius aliquando Deus est retributor vel beatificans quam aliquis sit primo iustificatus per gratiam. Igitur sicut peccatum finale praevisum est ex parte 10 obiecti ratio reprobationis, ita aliquando gratia vel meritum praecedens praevisum est ratio praedestinationis. Praeterea, ratio non videtur concludere, quia non semper aliquis prius vult finem alicuius quam illud quod est ad finem illum. Et hoc est quando finis ille non datur nisi propter aliquid prae- 1s cedens quod est ad finem. Et sic videtur esse in proposito quod beatitudo ista aliquando non datur alicui nisi proptcr merita. Igitur tunc non oportet Deum prius velle finem, qui est beatitudo istius, quam vdit illud quod est ad finem. Similiter non videtur bene dictum quod Deus velit prius fi- 20 nem quam illud quod est ad finem, quia non est ibi talis prioritas actuum, nec sunt ibi talia instantia qualia iste ponit, sicut p r i u s e s t ostensum 2 • l eu m 0111. A 2 reprobatio l reprobare C 3 finale l finalem C 5 sustineri] 7 prius] prior C 8 priusl plus G aliquando] suaderi C 6 videturl mihi add. E primo l prius ABG iustificatus] obiecti A 9 retributor l tributor D aliquis] aliquid H 11 praecedensl praesens C, om. A 13 Praeterca] prima A quial quod A iustus C 15 propter] per F, om. A aliquidl ali14-16 illum ... fineml illum add. C, 0111. (/1om.) D quod CFZ 16 quod2] quia B 17 alicui] communi add. G 18 Jgiturl et C · qui] 19 istius l intellectus C est 0111. G 20 bene l vcrum D 20-21 Similiter. .. quia F 22 actuum] sicut add. F mm ibi 0111. F iste om. EFZ finem 0111. (hom.) C
August., ibidem. 2 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 9, q. 3 et d. 12, q. 3 (ed. cit., pp. 295ss., 409ss.); c( etiam supra, dist. 35, q. 4 (p. 473). l
CTRUM PRAEDESTINATIO I:T REPROBATIO HABEANT CACSAM
605
(RESPONSI O AUCTORIS)
Ideo sine praeiudicio et assertione temeraria potest aliter dici ad quaestionem. Et primo videndum est de terminis quid per eos intelligatur; secundo ad quaestionem. s Circa primum, primo videndum est quid sit 'reprobatio' et quid 'praedestinatio'; secundo quid intelligitur per 'causam'. Circa primum dico quod praedestinatio non est aliquid imaginabile in Deo distinctum quocumque modo a Deo et personis et deitatc, ita quod non est aliquis actus secundus adveniens dcitati, 10 sed importar ipsum Deum qui est daturus alicui vitam aeternam, et ita importar ipsum et vitam aeternam quae dabitur alicui. Et eodem modo est de reprobatione quod importar Deum daturum alicui pocnam aeternam, et nihil adveniens Deo. Circa secundum dc 'causa', distinguo quod dupliciter acci15 pitur 1 • Uno modo pro re aliqua habentc aliam rem tamquam effectum, et isto modo potest dici causa 'illud quo posito aliud ponitur, et non ponitur illud aliud sine eo'. Alio modo accipitur causa, non pro re aliqua respcctu alterius rei, scd magis denotar quamdam prioritatem unius propositionis ad aliam secundum 20 consequentiam. Sicut si dicamus quod causa quare ignis non calefacit est quia non habet calorem vel quia non est approximatus passo. Et sic dicitur frequenter quod antecedens est causa conse---
.
-- -
- -------
-----
2 assertione temeraria] si ne assertione de materia C potest J patet D dici om. D 3 Et J quod A 4 intelligatur] videatur C 5 primo] dico F, om. ABDE videndum] dicendum A 5-<> Circa ... causam om. G 5-7 reprobatio ... primum] etc. D 6 intelligitur] intelligatur E 7 praedcstinatio] scilicct add. A 8 Deo!] eo D a Deol 0111. E ctlj in D 9 aliquis actus] aliquid alicuius D sccundus] secw1dum A 10 alicui] aliis F 11 aeternam om. C etl ... aetcmam 0111. (/rom.) AE quac] qui G 12 quod] quia G daturum om. E 13 Deo om. Z 14 quod] quia Z 15 aliam] aliquam CE 16 quo posito om. C 17 poniturlj ponetur E 19 prioritatem] primitatcm E 20 consequentiam] quam BH, 0111. G Sicut] similiter E dicamus] dicas C, dicatur F, quaerimus Z , quod causa] causam Z ignis om. H non om. G 21 cnl 0111. Z 22 dicitur] dicimus H quod om. ABDGH
Cf. Guillelmus dc Ockham, De praedestinatione, q. l (ed. cit., p.
519).
606
LIBER I DIST. 41 Q. UNICA
qucntis, et tamen non est proprie ncc causa cfficicns nec matcrialis nec formalis ncc finalis. Unde quando ab una propositione ad aliam est consequcntia naturalis et non e converso, tunc potest aliquo modo dici quod antecedens est causa conscquentis et non c converso. V crumtamcn hoc vel raro vel numquam con tingi t 5 nisi quia in re aliquid est causa alterius, vd potest esse vel fuit. His dictis, dico ad quacstioncm quod reprobationis est aliqua causa, accipiendo saltem secundo modo causam. Nam ista causalis est vera 'quia istc peccabit finaliter, ideo damnabitur'. Ad hoc etiam sufficit ratio ultimae opinionis. to Scd de praedestinationc videtur esse magis dubium. Et quantum ad hoc potcst dici sine praciudicio et assertione quod alicuius praedestinationis est aliqua causa et ratio, et alicuius non est talis ratio et causa. Et huius ratio est quia aliqui propter merita salvabuntur, ita quod si non voluntarie mcrcrentur, non salvarentur. t5 Aliqui autcm solum ex gratia speciali sunt ordinati ad vitam aeternam, ita quod sibi ipsis non sunt dcrclicti sicut alii, sed pracveniuntur ne possint ponere obiccm ne perdant vitam aeternam. Sicut fuit dc Beata Virginc et dc quibusdam aliis, qui pracveniebantur gratia divina ne peccarcnt et pcrdercnt vitam acternam. 20 Pracdestinationis primorum videtur esse aliqua ratio, quia sicut damnati ideo reprobantur quia praevidentur peccaturi finaliter, - cum « Deus 1 non prius est ultor quam aliquis sit peccal efficieru] sufficiens AB nec2] causa tJdd. B 2 necl om. C 3 et 0111. C 5 hoc om. EFZ veli om. H 7-8 est ... causa sic C, est dare aliquam causam EZ, est causa F, est aliqua (?) illlcrl. B2, 0111. ADGH 8 Nam] quia F causalis] causa E 10 etiam] enim B sufficit om. H 11 videtur esse] intellectus est C 13 et l ratio om. E ct2 om. G non t>lll. E 13-14 et l ... causa 0111. H 14 ctl] ve! Z, 0111. C Et2 om. Z est 0111. D aliqui] ali14-15 salvabuntur] salvabitur C 15 mererentur] merentur quis C propter] per G ABDFGH, meretur C salvarentur] salvaretur C 16 Aliqui] alii C, 0111. D 'autem om. D ex ... speciali 0111. C sunt] quia F 17 sicut 0111. E aIii 0111. EG scd] si eu t A 19 fui t t>lll. E et otn. A dc2 om. CF 20 ne] nec AGZ et] ita tJdd. F perderent] pcrdent G 21 aliqua] causa et add. F 22 damnati] damnandi Z ideo] non G quia] et G, 0111. C praevidentur om. C l
Cf. supra, p. 603, nota 1.
L'TRUM PRAEDESTINATIO ET REPROBATIO HABEANT CAUSAM
10
607
tor » - , ita est de quibusdam praedestinatis quod praedestinantur quia praevidentur finaliter perseverare in caritate, et Deus non conferreret eis vitam aetcrnam nisi prius mererentur vitam acternam. Sccundorum non vidctur esse ratio quare pracdestinantur nisi quia Dcus vult. Ita quod quidquid dat cis, dat ut consequantur vitam acternam, nec permittit cis aliquid inesse quod possit eos impedire a vita acterna. Causa autem quare istos praedestinat sine omni ratione et alias propter rationem, non est nisi divina voluntas. Sicut causa quarc beatus Paulus 1 fuit percussus a Dco et conversus sine meritis quibuscumquc pracviis, et alius non s1c, non est causa nisi divina voluntas. [INSTANTIAE CO!'ITRA PRAEDICTA]
1s
20
Et si dicatur contra praedicta quod eodem modo debcnt omnes praedestinati pracdcstinari sicut omncs reprobi eodem modo rcprobantur, igitur non debct esse ratio quare aliqui pracdestinantur et nulla quarc alii praedestinantur. Similiter, si Dcus sine omni rationc pracdestinaret istum et propter rationem praedestinaret illum, Deus esset acceptor per-
sonarum 2 • Similiter, non videtur bene dictum quod ideo pracdestinat istum propter merita sua, quia si iste numquam habuisset merita 2 quia] et A et] quod add. Z l quod] quia DG, om. Z 3 nisi] non A m ere3-5 nisi ... pracdestinantur om. D rcntur] mereantur F 3-4 nisi ... aeternam om. (lzom.) E 7 pcrmittit] in add. interi. B2 eis] nec add. E inesse] esse D 8 impedire] 6 ut otn. A competere D a om. H 9 autcm] enim F 11 fuit] et add. C, 0111. D 12 et om. C 15 quod] quia B debent] dicunt ABGH 16 reprobi] sicut add. C causa om. EZ 17 reprobantur] reprobant C esse om. E 18 quare] quia D 20 esset 0111. E 22 praedestinat] praedestinavit C 23 istum 0111. H merita2] sua add. Z
l
Actus Apost. 9, 1-19.
2
Actus Apost.
1O, 34.
608
LIBER l DIST. 41 Q. t.:SICA
et fuisset sinc originali peccato et mortali, fuisset salvatus, igitur non propter merita. Similiter, Beata Virgo fuit salvata propter merita sua, igitur praedestinationis eius fuit aliqua causa sicut et aliorum. (RESPONSIO AD INSTANTIAS
J
Ad p r i m u m istorum potcst dici quod non omnes eodcm modo praedestinantur, ita scilicet quod omnium sit ratio praedestinationis vel nullorum, sicut non omnes eodem modo receperunt gratiam. Aliqui enim fuerunt sanctificati ante nativitatem suam et aliqui non. Et quarc isti fuerunt sanctificati ante nativitatem et illi non, nulla ratio est nisi divina voluntas, quia Deus sic voluit. lta quare praedestinationis istorum est aliqua ratio et aliorum non, nulla ratio est. Ad aliud potest dici quod non est acceptor perso11arum nisi quando sunt aequales et aliquid dcbetur utrique, et uni confertur et alteri non. Sed in proposito Dcus nulli est debitor quocumque modo, et ideo non potest esse acceptor personarum. Ad aliud potest dici quod quamvis iste fuissct salvatus si fuisset mortuus statim post Baptismum sinc omni merito et dcmerito, tamen cum hoc stat quod fuit praedestinatus propter merita. Sed ex hoc sequitur quod potuit fuisse praedcstinatus non propter merita, et hoc est verum, et non repugnat praedictis. Ad aliud potest dici quod Beata Virgo fuit salvata et magis beatificata propter merita sua. Deus tamcn ordinavit quod sic 1 sinc] omni add. F 2 propter] semper G 3 Beata 0111. C fuit] fuissct E 4 cius fui t] fuisset E, est F sicut om. C et 0111. DZ 6 isto rum om. Z 7 praedestinantur] praedestinavit Z scilicet 0111. F 7-8 praedestinantur... modo om. (/1om.) C 9 Aliqui] aliqua A sanctificati] sanctificata D suam om. C 10 et! 0111. F ante] suam add. F 10-11 Et2 ... non 0111. (/rom.) H ante ... illi] et alii C 11 divina 0111. D 12 lta 0111. Z 13 non ... est] nulla Z 14 aliud] i!Iud A, hoc H acceptor] acccptio ABDGH 15 con16 est om. E 18 quamvis] quam G 19 Daptismum] lapsum fertur] offcrtur Z CF sine] suum G 21 ex 0111. ABDEFHZ potuit] potest tantum G fuisse] fuisset AH 22 et2] hoc add. C, om. Z non] nec Z 24 beatificata] deificata C sua 0111. C ordinavit] 24-1 (p. 609) quod ... praeordinavit om. E ordinavcrit AB om. C
to
ts
20
609
CTRUM PRAEDESTINATIO ET REPROBAT!O HABEANT CAUSAM
salvaretur: ita quod praeordinavit eam ad vitam aeternam, tamen per talia media per quae devcniebat. [Ao RATIONES THOMAE AQUINATrs]
Ad rationes pro prima opinione 1 dico quod non omne ors dinans quocumque modo ad vitam aeternam est effectus praedestinationis. Sed ipsa vita aeterna est illud ad quod nos praedestinamur. Non autem proprie praedcstinatio est respectu alicuius nisi respectu vitae aeternae. [Ao RATIONES ScOTI]
Ad rationcs pro secunda opinione 2 dici potcst quod ordinate volens finem sui ipsius et ea quae sunt ad finem, prius vult finem. Sed non oportet quod ordinate volens finem unius alterius et ca quae sunt ad finem quod prius velit illius finem quam illud quod est ad finem. Nunc autem beatitudo, respectu cuius est ts praedestinatio, non est finis Dei praedestinantis, sed est finis praedestinati. Et ideo oportet quod praedestinatus volens finem et ca quae sunt ad finem, prius velit propriam beatitudinem quam aliquid quod est ad illum finem. Non tamen oportet quod Deus prius velit illum finem praedestinati quam velit ea quae sunt ad 20 finem.
10
[Ao ARGUMENTA PRINCIPAUA ET IN OPPOSITUM)
Ad primum principale 3, quia probat quod generaliter tam m praedestinato quam in reprobato est aliqua ratio et causa, ------------------------
----
4 rationes] rationem DF, ibi G orrlinans] ordinatum B 5 modo om. A 6 ad 10 rationes] rationem DF 11-13 prius... fineml quod] a quos A 8 nisi] non H om. (l1om.) Z 12 unius] et add. CH 13 quod om. C prius om. CG :: velit] vult DF, sed co". f2 illius] illum Z, om. C B-14 illud. .. est!] ordinata Z 17 prius ... propriam] velit finem ipsam G 18 illum] proprium D, illud G 19 velit2 om. E · sunt] est C 22 quia] quod CFG, quando Z 23 in2 om. Z
l Supra, p. 599. 598, !in. 4. 0CKHAM, OPERA
2
THEOL. IV
Supra, p. 603.
3
Supra, p. 597, !in. 19 -p. 39
610
LIBER I DIST. 42 Q. U!'IICA
potest dici quod omnis voluntas recta est conformis rationi rectae, sed non semper est conformis rationi rectae praeviae quae ostendat causam quare debet voluntas hoc velle. Sed eo ipso quod voluntas divina hoc vult, ratio recta dictat quod est volendum. Secundum principale 1 potest concedi gratia conclusionis. Ad argumentum in oppositum 2 dicendum est quod nullum temporale est causa alicuius aeterni, et ideo reprobatio non est aliqua una res aeterna quac habeat causam in creatura. Sed ista propositio 'Deus reprobat istum', quae est ab aeterno vera, bene habet causam, ilio modo quo dicitur quod antecedens est causa consequentis. Et illud antecedens est ita aeternum sicut conscquens. Quia antecedens est istud 'iste peccabit fìnaliter' et ista fuit ab aeterno vera, sicut ista 'Deus reprobat istum'.
[DISTINCTIO QUADRAGESIMA SECUNDA
5
10
15
QUAESTIO UNICA UTRUM DEUS POSSIT FACERE OMNE POSSIBILE FIERI A CREATURA]
Circa distinctionem quadragesimam secundam quaero utrum Deus possit facere omne possibile fieri a creatura. Quod non: Quia Deus non potest peccare nec mon, et tamen ista sunt possibilia creaturae; igitur etc. 2 conformis] praeviae E 3 quae] qui C estenda t] estendi t G 6-8 Secundum ... 8 ideo reprobatio] ratio reprobationis D 9 creatura] causa D 10 bene] aetemi om. C non B, unde GH 13 est om. ABCDFGH 20 possit] posset B 22 tamen ... sunt] tunc ista possunt D 23 creaturae] esse D 1
Supra, p. 598, lin. 5-10.
2
Supra, p. 598, lin. 12-15.
20
t:TRUM DEt;S POSSIT FACERE OMNE POSSIBILE FIERI
611
A d opposi tu m: Deus est omnipotens; sed omnipotens 1 potest omnia facere; igitur etc. Circa istam quaestionem primo videndum est utrum Deum facere orune possibile creaturae sine cooperatione creaturae possit ratione naturali probari; secundo utrum hoc sit tenendum. ( 0PINIO SCOTI)
10
Circa primum dicitur quod non. Quod probatur per quattuor rationes, quarum duae videntur mihi sufficientes, sed aliae non videntur concludere. Prima illarum est ista: quamvis possit probari ratione naturali Deum habere potentiam infìnitam « non 2 2 omnia om. D 5 creaturacl] esse D sine] omni add. CF 6 naturali mg. E2, om. C 9 vidcntur] dicuntur probari] dcmorutrari Z tenendum] intelligendum A 8 Quod] quia G G sufficientcs] sufficcrc Z aliae] duae add. F 11-1 (p. 612) Dcum ... naturali om. (hom.) E
In imo folio 173v0 codicis Paris. Nat. 15904 manu posteriori apponitur nota: c Omnipotentia Dei non dicitur ex hoc quod potest facere omnia quae esse non implicat contradictionem quia ipsum scilicet Dcum esse non implicat contradictioncm et tamcn Dcus non potcst faccre se ipsum esse. Ncc ex hoc quod potest faccrc omnia quae fieri non implicat contradictionem quia pcccatum fieri non implicat contradictioncm et tamen Deus non potcst facerc ciusmodi (?). Ncc ex hoc quod potcst facerc omnia quae sunt possibilia fieri ab eo, quia si ponatur in esse, tunc scquitur quod illa sunt omnia possibilia fieri ab co, et per consequens non potest plura facere, et tunc eius potentia crit evacuata quod est falsum. Praeterea, sequitur quod minime potens esset omnipotens quia ponatur quod Sortes producat unum actum et non possit plures producere, tunc arguitur sic 'iste producit omne quod possibile [est] ab eo produci, ergo iste est omnipotens'. Sed omnipotentia Dei arguitur ex modo producendi aliquem effectum quia scilicet ex hoc quod independenter producio. Videsis etiam Guillel. de Ockham, Quodl. VI, q. I: cAliter accipitur 'possc' pro posse faccre omne illud quod non includit contradictionem fieri,; et Quodl. VI, q. 6: c Quodlibct est divinae potentiae attribuendum quod non includit manifestam contradictioncm; sed illud fieri a Deo non includit contradictionem; ergo etc.,_ Cf. supra, d. 20, q. un. (p. 36, nota 1). 2 Scotus, Ordinatio, I, d. 42, q. un., nn. 9-13 (cd. Vaticana VI, 343-346). I
612
LIBER l DIST. 42 Q. UNICA
tamen est manifestum ratione naturali quod habens causalitatem eminentiorem et continens eminentius causalitatem causae secundae, possit immediate in effectum causae secundae, quia ordo causarum hoc non concludit •. « Et hoc maxime ponerent p h i l o s o p h i, qui non posue- s runt causam secundam - necessario concurrentem - propter aliquam perfectionem addendam effectui, sed quasi propter imperfectionem addendam, quia posuerunt causam primam non posse esse causam immediatam alicuius effectus imperfecti. Et ideo oportet causam aliam agentem imperfectiorem concurrere, ut to illa prima non producat secundum ultimum potentiae suae •· « Praeterea, si p h i l o s o p h i non potuerunt per rationem naturalem concludere Deum posse contingenter causare, quanto magis nec posse immediate in quemcumque effectum vel in quodcumque quod potest producere mediantibus causis secun- 1s dis ? •. « Praeterea, ipsi habuerunt pro principio quod 'de nihilo nihil fìt', igitur (saltem in istis generabilibus et corruptibilibus) non videtur eos posuisse Deum sic esse omnipotentem quod possit omnem effectum producere sine omni causa concausante ». 20 « Practerea, p h i l o s o p h i posuerunt Deum esse necessario agentem, igitur si cum hoc posuerunt quod Deus esset omnipotens ilio modo, haberent negare omnem causalitatem cuiuscumque causae secundae (quod est maximum inconveniens eis). Consequentia patet, nam causa 'necessario causans' in quo- zs cumque instanti comparetur effectui, necessario in eodem instanti 1 est om. A F quod habens] quia habemus C 2 eminentius] potentiam, non tamen est in ratione naturali add. E 2-3 secundae] primae E 3 quia] quod G 4 causarum] et add. D 5 qui] quia B 8 posse om. EZ 9 esse om. D 10 imperfectiorem om. C :. concurrere om. E 11 illal persona add. G secundum] sed A 12 per rationem om. G 14 effectum om. F 14-15 inl quodcumque om. D 15 quod om. H potest om. Z producere l produci E, produceret Z 17 ipsi l philosophi E 18 fit l potest esse B, feci t A 19 videturl videntur D :, possit] potest C 20 omni om. D ! concausantel concurrente C 21 necessario] causam add. F 22 si om. B . Deus om. Z : essetl est B 23 modo om. H 25 causans l agens F
UTRUM DEUS POSSIT FACERE OMNE POSSIBILE FIERI
5
613
causat et agit; igitur cum prius comparetur causa superior ad effectum quam causa inferior, et tunc est omnipotens ilio modo, ergo in ilio instanti producit totum effectum; ergo in secundo instanti, in quo comparatur causa secunda ad eundem effectum, nihil intelligitur tunc causandum, - et ita agens secundum vel causa secunda nihil potest causare •· (CoNTRA
RATIONES
Scon]
Prima istarum rationum non videtur concludere. Nam p h il o s o p h i non posuerunt causam secundam concurrerc propter 10 imperfectionem effectus, ut scilicet aliqua imperfectio adderetur effectui a causa secunda. Quia, secundum i s t u m 1, Philosophus ponit Deum esse causam omnium, igitur est causa immediata alicuius effectus et causa totalis, aliter esset processus in infìnitum. Sed, secundum istum, effectus iste est imperfectus et 15 Deus est in infìnitum perfectior effectu ilio. Igitur, secundum opinionem p h i l oso p h or u m, Deus est causa immediata et totalis alicuius effectus imperfecti. Igitur propter imperfectionem effectus non repugnat Deo esse immediatam causam omnium secundum opinionem philosophorum. w Si d i c a tu r quod quamvis effectus sit imperfectus respectu Dei, est tamen perfectus respectu aliorum effectuum qui propter imperfectionem suam non possunt produci a solo Deo: H o c n o n v i d e t u r s u f f i c e r e, q ma ex quo 1ml prius) prior E 2 causa om. C 3-4 producit ... instanti om. (hom.) EZ 4 sead ... secunda om. (hom.) Z 6 nihil) non Z 8 Prima... vicunda] et add. H detur) contra primam rationem C Prima) praeterea H , non om. D 9 secundam om. DH 1O scilicet J sic D adderetur] adderet G 13 causa om. C 14 iste) infìnitus add. D 15 est om. G perfectior) imperfectior C 16 et om. E 21 est otn. G 22 suam) sui E, il!am Z 23 quo) hoc quod C
1 C( Scotus, Ordinatio, I, d. 2, p. l, qq. 1-7, nn. 119-120 (ed. Vatic., II, 194-197); etiam In Metaph. Aristot., XII, q. 4 (ed. Wadding, IV, 827a).
614
LIBER I DIST. 42 Q. UNICA
perfectio in communi in effectu non repugnat Deo quin possit producere effectum imperfectum, oportet assignare rationem specialem quare plus repugnat Deo producere effectum istum imperfectum quam alium. C o n f i r m a t u r: Deus p o test esse causa totalis et i m me- 5 diata plurium effectuum ordinatorum secundum perfectius et imperfcctius, igitur nisi aliud obstct, non videtur ratio quin possit esse causa immediata omnium effectuum imperfectorum. Antecedens patet secundum istum, quia per istum solum causa prima potest creare, igitur omnia creata propria a solo Deo fiunt. Sed to talia sunt multa, secundum quod iste imponit opinioni Philosophi, igitur talia multa fiunt a solo Deo. Et ita non est verum quod assumitur 1 quod secundum opinionem P h i l o s o p h i causa secunda concurrit cum causa prima ne causa prima producat secundum ultimum potentiae suae et ne producat effectum ita t5 pcrfectum sicut potest. C o n f i r m a t u r secundo, quia in causis naturali bus videmus quod eadem causa producit plures effectus perfectiores et imperfectiores sine omni causa alia concausant, sicut sol in eodem passo producit plures effectus ordinatos. zo Secunda ratio videtur concludere, vel saltem multum est probabilis, quamvis iste videtur a l i bi 2 dicere oppositum. Nam a l i b i videtur velle se demonstrare quod nulla contingentia ------------l communi] amni E in2 om. CE non om. D Deo] producere add. D quin] qui ADGH 2 rationem om. BDFGH 2-3 oportcL. imperfectum om. (!rom.) A specialem] specialiter D 4 qua m] quantum G 5 potest esse] est D causa om. E et om. A 6 secundum J sed H 7 nisi] non AG obstet] obsraret CD 9 salurn] solam CE causa om_ G 10 creare] causare ADEF, sed corr. A2 igitur 0111. Z omnia] alia A creata] causata E 11 secundum] sed A imponit om. H 12 igitur ... Deo om. E ira] secunda C 14 causa! om. E 15 producat] eumdem add_ D 17 quia] quod B 17-20 Confirmatur... ordinatos onr_ E 18 plures] tales D et] etiam A 21 est 0111. ABCDEGH 22 iste on1. D viderur] videatur F 23 demonstrare] denegare H I Cf. Scotus, Ordinatio, I, d. 8, p. 2, q. un., nn. 286-288 (ed. Vatic. IV, 315-317). 2 Scotus, Ordinatio, I, d. 2, p. l, qq. 1-2, nn. 79-83 {ed. Vatic., II, 176-177).
UTRUM DEUS POSSIT FACERE OMNE POSSIBILE FIERI
615
potest esse in rebus nisi prima causa contingenter causet. Sed hoc potest esse notum naturali ratione quod contingentia est in rebus et quod aliquid contingenter agit. Igitur potest esse notum ratione naturali quod prima causa contingenter agit, secundum s i s tu m. Tertia ratio 1 etiam videtur efficax. Quia, quamvis secundum philosophos aliquos, de nihilo fiat aliquid ab aeterno, tamen videtur fuisse opinio p h i l o s o p h o r u m quod de nihilo nihil fiat de novo, et ita quod posuerunt quod Deus non causat omnia 10 sine omni alia causa concausante. Sed quarta ratio 2 illo modo deducta non concludit. Nam probatio consequentiae non valet, quia si illa probatio esset bona, sequeretur quod Deus nullo modo posset coagere creaturae ad aliquem effectum producendum. Probatio consequentiae: nam si 1s Deus coagit creaturae, sicut ipse arguit, arguo ego: nam causa agens prima, sine qua non potest effectus produci, in quocumque instanti comparatur effcctui, in illo instanti agit. Igitur cum causa prima prius comparetur effectui quam causa secunda, et tunc causat, igitur in illo producit totum effectum. Igitur in se20 cundo instanti in quo comparatur causa secunda ad effectum, nihil intelligitur tunc causandum, igitur causa secunda nihil causat. S i d i c a t u r quod argumentum non valet de causa prima libere causante,- quia illa potest causare quando placet si bi-, sed bene valet de causa necessario causante, quia illa causa in quocumquc instanti comparatur ad effectum necessario causat: 1 causet l causaret ABE 2 naturali ratione l naturalìter C 2-4 quod ... naturali om. 3-4 Igitur ... agit om. (hom.) A 4 agit] agat Z, om. G 4-5 secundum istum (hom.) B om. E 6 etiam om. F Quial quod B secundum in lac. F2 om. ACGH 7 philosophos sic EZ, Pad. Anton., Vat., 0111. cet. codd. aliquos in lac. F2, alias E, om. CG 8 philosophorum] philosophi D 9 quodl om. Z 10 causa 0111. B 12 probatio2] propositio C 14 ali15-16 causa agcns] coagens D 16 produci] producere G qucm] alium D nam om. G igiturl) quod AB in] nullo E illo] modo E, instanti add. C 19 causat] causatur GZ 19-20 secundol ìllo E 21 causat] agitE, et adJ. H 23 illa] causa add. E 24-25 quocumque] quacumque C, quolibet D l
Supra, p. 612, !in. 17-20.
2
Supra, p. 612, lin. 21 -p. 613, lin. 6.
616
LIBER I DIST. 42 Q. UNICA
I s t u d n o n s u f f i c i t, quia accipio causa m primam sine qua causa secunda non potest talem effectum producere. Et tunc quaero: aut causa prima prius comparatur ad illum effectum, aut non. Si sic, igitur tunc causat effectum, igitur tunc nihil remanet causandum. Si non prius, sed in eodem instanti comparatur ad effectum in quo causa secunda comparatur ad effectum, et non plus repugnat duabus causis naturalibus comparari in eodem instanti ad effectum quam duabus causis quarum una sit libera et alia naturalis, igitur non obstante primitate causae poterit Deus concurrere et causare eundem effectum cum causa secunda, etiamsi Deus esset causa naturalis. Unde videtur quod eadem ratio concludat quod nulla causa naturalis prior potest concurrere cum causa secunda ad producendum aliquem effectum. Nam accipio causam priorem quamcumque et causam secundam subordinatam. Et quaero: aut illa causa prior prius comparatur ad effectum quam causa secunda, aut non. Si sic, igitur in primo instanti causat. Et certum est quod non causat partem effectus, quia non est maior ratio quod causet unam partem quam aliam, - et similiter, frequenter effectus est indivisibilis, non habens partes. Igitur in primo instanti causat totum effectum, igitur in secundo instanti nihil remanet causandum. Et per consequens numquam causa secunda agit cum causa prima, et ita illa ratio destruit ordinem essentialem causarum. Si autem illa causa prima non prius comparatur ad effectum quam causa secunda, eadem ratione nec causa simpliciter 1 accipio] accipiendo Z 2 causa om. Z Et om. H 3 prius] primo C aut2] ve! C in ... effectum2 om. (hom.) A et] ita add. Z 4 igiturlJ scquitur E 6 secunda] prima D 7 comparari] operari Z in om. C 8 effectum] instanti add. A quam] et ABDGH 9 naturalis J naturaliter G primit:ltc] prioritate D 1O causare] creare G cundem] eu m E eu m] A, om. G etiamsi] et si D 11 csset om. E 12 quod2J quia G 14-16 Nam ... 15 Et2 0111. F 16 prius 0111. F ad om. G sccunda] prima l> effectum om. (!rom.) E 17 aut] ve! C causat] causa prior add. Z l!! quodiJ quia D quod2J quare Z 19 partem] effectus add. D similiter] sic ABDEGH 20 primo] ilio C 21 igitur] si aJJ. H 22 causandum om. G 23 illa 0111. C 24 comparatur] CD 25-1 (p. 617) eadem ... secunda om. (/rom.) ABC
5
to
15
20
25
UTRUM DEUS POSSIT FACERE OMNE POSSIBILE FIERI
617
prima comparatur prius ad effectum quam causa secunda, er ita propter talem prioritatem non oportet negare Deum esse causam immediatum omnium. [SOLUTIO AUCTORIS
J
s
Ideo quantum ad istum articulum dico quod non potest ratione naturali demonstrari quod Deus potest immediate se solo omnem effectum producibilem producere, quia non potest naturali ratione demonstrari quod Deus causat se solo omnia dc facto; cum illud si t falsum et ab omnibus, tam p h i l o s olo p h i s quam S a n c t i s, negatum, cum omnes ponant aliquas esse causa secundas. Nec potest etiam probari quod Deus contingenter et libere agit vel causat illa quae causat. Et ex istis sequitur quod non potest estendi ratione naturali Deum posse omnia immediate et se solo, sine omni causa concausante, cauts sare. Hoc patet, quia omne agens naturale et sufficiens aequaliter respiciens multa vel necessario producit quodlibet illorum, vel nullum. Igitur si Deus sit agens sufficiens et naturaliter causans, si aequaliter respiciat producibilia - quaedam mediante actionc causarum secundarum, et alia producibilia [immediate] - vel 20 causabit necessario omnia ista vel nullum istorum. Sed non omnia, manifestum est, ergo nullum. S i d i c a t u r quod Deus non aequaliter respicit ista producibilia et illa, quia ista producuntur mediantibus causis secundis et illa non: 1 prima om. G : comparatur om. E 2 ta!cm om. D 5 Ideo] item G quod 6 demonstrari] demonstrare E, dencgari H 7 omnem] suum C quia] quod A 9 sit om. D 11 esse om. E Nec] non D etiam] negari, add. E, om. G quod] quia A 12 Et2] sed C .: istis] his A 12-13 sequitur quod] solis E 13 rationc naturalis] naturJliter C , Deum] non add. E 14 immediate] produccrc add. C se] causa add. Z causa] secunda add. C, om. GZ , concausante] causante DG 15-16 aequaliter respiciens om. A 17 si2 om. Z 16 multa om. D 18 respiciat J respiciens Z mediante J immediate E lS-19 quaedam ... producibilia om. (hom.) CZ, Merto11 106, Paris 15,904, callcell. Giessa 20 isca 0111. Z 22 non] in D 23 et J ve! B producuntur J produci t D om. G
618
LIBER I DIST. 42 Q. UNICA
H o c n o n v a l e t, quia si Deus potest se solo producere ista quae producit mediantibus causis secundis, non requirit istas causas secundas ad producendum ea. Igitur quantum ad hoc, aequaliter respicit ista et alia eiusdem rationis quae non producuntur mediantibus causis secundis. Ergo aequaliter producet ca 5 vel non producet. Immo ex isto sequitur quod Deus necessario producet omnia eiusdem rationis producibilia vel nulla. Consequentia patet, quia causa naturalis et suffìciens non rcquirens aliquid aliud ad effectum suum, vel producit omnia eiusdem rationis, vel nullum. Quia non est maior ratio quare plus producat 10 unum quam aliud eiusdem rationis, cum inter illa nullus si ordo. Igitur si Deus sit causa naturalis, non est maior ratio quod producat istud individuum istius speciei specialissimae quam illud, et ita vel producet quodlibet vel nullum. Dico igitur quod nullo modo stant simul quod Deus sit causa 15 naturalis, et tamen quod possit se solo sine omni alia causa concausante omnem effectum producere. Et ita cum non possit ratione naturali probari quod Deus sit causa contingens, non potest ratione naturali probari quod Deus potest causare immediate et se solo omnem effectum producibilem. 20 Et ideo dico quod p h i l o s o p h i non posuerunt causam secundam necessario concurrere propter imperfectionem effectus addendam, cum secundum multos eorum, ipse sit causa effectus imperfecti, sed posuerunt causam secundam concurrere propter hoc quod viderunt quod causa secunda approximata sequitur zs cffectus, et ipsa non approximata non sequitur effectus. Quam ----------------
1 quia] quod Z 2 istas om. C 3 ca om. EFZ 4-5 producuntur] producit Z 5 secundis om. E aequaliter] non add_ C producet] producit ACH ea] ista EF 5-7 ea __ _ 6 producet] produci t C 7 producet] produceret C 8 reproducet 0111. (hom.) D quirens] requirit eru B 10 producat] producit A 11 aliud] alia D cum] necessario ndd. C illa] ea F nullusj non C 12 si] cum add. ABH quod] quare CZ producat] 14 ve! om. CF 15 nullo] nullum A Deus om. D 16 quod om. D producit C possit] posset G alia onJ. F causa om. CE 17 ita] ideo C 18-19 sit ... Deus mg. D2, vm. (hom.) AE 19 immediate et om_ F 21 non posuerunt om. H 23 sit] est B 26 et ... clfectusl om. (hom.) F
UTRUM DEUS POSSIT FACERE OMNE POSSIBILE FIERI
61<)
rationem tangit P h i l o s p h u s, II De generati alle 1, ad probandum solem esse causam istorum inferiorum. Posuerunt etiam propter hoc quod cum Deus, secundum eos, sit causa naturalis, si posset aliquem effectum talem producere sine causa concau5 sante, sequcretur quod ante approximationem causae secundae produceretur effectus propter pracexsistentiam causae sufficientis cuius oppositum viderunt ad sensum. Nec etiam negaverunt eum esse sic causam omnium propter illam prioritatem causac primae ad causam secundam, quia illa probaret quod nullus cssct 10 ordo essentialis causarum respectu eiusdem effectus producti immediate ab utraque illarum causarum, quod reputo falsum simpliciter. Unde non est imaginandum quod causa prima in aliquo instanti comparetur ad effectum, et in secundo instanti comparetur causa secunda ad eundem effectum, sed in eodem instanti 15 totaliter comparantur ad eundem effectum. E t s i d i c a t u r quod causa prior prius agit, ergo in illo priori non agit causa secunda, d i c e n d u m e s t quod dicendo 'causa prior prius agit', si intelligatur quod in aliquo instanti agat causa prima in quo non agat secunda, simpliciter fal20 sum est, quia in eodem instanti omnino agunt. Si autem intelligatur quod causa prior est principalior et illimitatior et perfectior, sic potest concedi, quamvis forte non de virtute sermonis. Sed hoc nihil est ad propositum. E t s i d i c a t u r quod saltem in aliquo priori agit causa zs prima in quo non agit causa secunda, d i c e n d u m g u o d 5 sequerctur] 1 II om. C 3 cum om. CD 4 talem l =turalem B si ne l non C sequitur Z 6 praeexsistentiam l exsistentiam BH 7 viderunt l videtur F ad sensum l secundum A 8 eum om. ABCDFGH omnium om. H illam om. F 9 causam om. A essetl est F 13 et om. DG 14 causa om. C eundeml illud G 1-t-15 sed ... effectum om. (hom.) C 15 cundem om. ABDGH 16 priorl prima C agitl videtur agere F 17 quodl sic add. F 18 priorl prima E intelligaturl intelligitur ABCDEHZ aliquol ilio CF 19 agat2] agit CEF 20 quia om. C intelligaturl intelligitur ACG 21 ctl 0111. ABCDGH illimitatiorl illimitabilior Z 22 potestl posset CE Sed] in add. D 25 quol qua G dioendum l est add. D l
Aristot., De gener. et corrupt., II, c. 10, t. 56 (336a 33 - b 9).
620
LIBER I DIST. 42 Q. UNICA
non potest proprie concedi, quia nihil est ibi prius nisi causa. Et ideo oportet quod ly priori corresponderet hoc substantivum 'causa', et tunc esset iste sensus 'in aliquo priori agit', hoc est, 'in aliqua causa priori agit', quod nihil est dictu; sicut nihil est dictu 'causa agit in causa', et tunc aequaliter dicetur quod causa secunda ageret in posteriori causa, quod nihil est. Et ideo talis imaginatio 1 instantium naturae vel originis causat multos errores et improprios modos loquendi. Sicut si argueretur sic: totum est prius sua parte, quia est perfectius ea; igitur totum est in aliquo instanti in quo non est pars sua; igitur totum est sine sua parte; quod est absurdum. Et ideo patet quod talis modus arguendi est absurdus. Ex praedictis patet quod propter talem prioritatem non negaverunt p h i l o s o p h i Deum esse causam omnium. Sed numquid p h i l o s o p h i negaverunt Deum esse causam immediatam omnium effectuum, quamvis non totalem? Quantum ad istud, quae fuerit intentio P h i l o s o p h i in hac conclusione, patebit inferius 2 • Verumtamen, quaecumque fuerit intentio Philosophi, dico quod per nullam rationem efficacem vel multum apparentem potest probari Deum non esse causam immediate concurrentem ad produccndum omnes effectus. Sed de hoc patebit in se c un d o 3. Circa se c un d u m art i c u l u m videtur posse probabi- - - - - ------l quia] quod EG est] sicut add. D ibi om. C nisi] causa om. E 2 corresponderet] correspondet ABDG, correspondeat EZ 3 et] sic add. Z 4 aliqua] aliquo C · agit om. E ·· est2 om. G 4-5 sicut... dictu om. (hom.) CEH 6 agcret om. C causa] etiam add. F 7 Et om. C 'talis] est add. A imaginatio] assignatio F instantium om. C 8 multos] multotiens D 9 si c 0111. F 10-11 igitur... parte om. F 13 propter] per C prioritatem] proprietatem Z 14 omnium] effectuum, quamvis non totalem add. E numquid] numquam ACH 15 esse] divinam add. G immediatam om. E 17 conclusione] quaestione FZ 18 fuerit] si t Z
Cf. Guillelmus de Oc.kham, Scriptum in I Sent., d. 9, q. 3 (ed. cit., p. 293, nota 4). 2 Guillelmus de Oc.kham, Sent., II, qq. 4-5 FG. 3 Ibidem, qq. 4-5 K. l
5
10
15
20
UTRUM DEUS POSSIT FACERE OMNE POSSIBILE FIERI
5
10
621
liter teneri quod Dcus est causa cuiuslibet effectus et quod potcst se solo omnem effectum possibilem produci causare. Neutra tamen pars istius contradictionis potest rationc naturali sufficientcr pro bari. Verumtamen hic sunt aliqua dubia et difficilia contra dictas opiniones. Unum dc actu voluntatis quo odit Deum 1, tunc scqueretur quod aliquis posset sinc demerito, immo meritorie, adire Dcum. Aliud est de respectu efficientiae vel actionis qua ignis agit. De primo patcbit a l i a s 2• De secundo dico quod non est talis respectus agentis ad passum vel productum, sicut homines communiter imaginantur. Sed praeter causam est ibi absolutum productum tantummodo, et illud potest Dcus facere sine omni causa secunda concausante. [AD ARGUMENTUM PRINCIPALE]
15
20
Ad argumcntum principalc 3 : nego istam conscqucntiam 'Deus non potest peccare nec mori, et ista sunt possibilia, ergo non pctest facerc omnia possibilia'. Sicut ista consequentia non valet 'Dcus potest faccrc omncm actum absolutum et positivum se solo; scd actus mcritorius est huiusmodi actus; ergo Deus se solo potest faccre actum mcritorium'. Sed in omnibus tali bus est fallacia figurac dictionis. Quia in prima propositionc distribuitur unum 1 teneri] tenere C et 0111. C 2 produci] produccre C causare) causam C, producere E 2-3 tamen om. Z 5 hic] haec H et om. B 6 quo) quae H sequeretur) sequitur A 8 de om. B 11 absolutum] ablatum A 12 productum om. C 15 principale] dico add. D 16 potesti 0111. B nec mori] etc. Z, 0111. ABCDGH et om. F 17 facere om. CG omnia] obiecta A Sicut) sed A 19 actus2 om. BE 21 distribuitur] distinguitur A, accipitur Z I Guillelmus de Ockham, Sent., IV, q. 14, art. 3, D: c Praetcrea, omnc quod potest esse actus rectus in via, et in patria; scd odire Deum potest esse actus rectus in via, puta si praecipiatur a Deo; ergo et in patria •. Hanc sententiam condemnaverunt magistri in processu Avenioncnsi; c[ J. Koch, 2 Guillelmus de Ockham, c Ncue Aktenstuckc... •, RTAM 8 (1936), p. 88s. Sent., IV, q. 14, art. 3D. 3 Supra, p. 610, !in. 22-23.
622
LIBER I DIST. 43 Q. I
simpliciter absolutum, et in minori accipitur sub unum connotativum, et in talibus est fallacia figurae dictionis. Ita est in proposito. Quia 'peccare' non tantum importat illam rem quac producitur, sed etiam importat aliquem obligatum ad oppositum illius quod facit vel omittit. Eodem modo 'mori' non importat praecisc destructionem alicuius rei, sed connotat destructionem illius rei quae dicitur mori. Et ideo quamvis possit causare aliquo modo destructionem rei quae moritur, tamen non potest ipse mori.
[DISTINCTIO QUADRAGESIMA TERTIA
10
QUAESTIO I UTRUM DEUS POSSIT FACERE ALIQUA QUAE NON FACIT NEC FACIET]
Circa distinctionem quadragesimam tertiam quaero utrum Deus possit facere aliqua quae non facit nec faciet. Quod non: Quia causa naturalis non impedibilis non potest facere ms1 quod facit v el facie t; sed Deus est causa naturalis agens de necessitate naturae, et est non impedibilis; igitur etc. Mai or videtur manifesta. Minor probatur quantum ad primam partem. Quia sicut Deus intelligendo se intelligit alia, ita volendo se vult alia. Sed quia Deus intelligendo se intelligit alia, ideo necessario intel-------------
l et 0111. BCH in] sed C sub] sibi A, om. BD, 0111. (lac.) F 3 Quia] quod CFG rantum om. D 4 3liquem] aliquid esse Z, 0111. E 5 omittit] et ndd. D 6 connotar] 7-8 causare... moritur] denotar F 7 Et om. A ideo quamvis] ita licet Z possit om. E 8 potest] possunt G 15 Deus 0111. (lac.) G facit] fecit Z destrucre omnem aliam rem Z 17 impedibilis] impedita Z 19 est om. BC 21 sicut] si F Deus om. DGZ ' se2 om. H 21-1 (p. ita ... ali3l otn. (J.om.) C 22 alia, ideo J igitur Z
15
20
UTRUM DEUS POSSIT FACERE ALIQUA QUAE
FACIT
623
ligit alia; igitur quia Deus volendo se vult alia, necessario vult alia sicut necessario vult se. Sed si necessario vult alia, necessario producit alia. Igitur est agens de necessitate naturae. Secundo probatur eadem pars minoris. Quia nulla perfectio 5 simpliciter repugnat alteri quin se compatiantur in eodem. Sed 'posse causare' est perfcctio simpliciter, et similiter 'necessarium' est perfectio simpliciter. Igitur compatiuntur se in eodem. Igitur aliquid est quod potest necessario causare. Sed nihil est tale nisi solus Deus, quia omne agens creatum potest impediri a causalo tione sua. Igitur solus Deus potest necessario causare; igitur necessario causat, quia « in perpetuis 1 non differunt esse et posse ». Praeterea, Deus non potest facere nisi quod rectum est fieri ab eo; sed nihil est rectum si ve iustum fieri ab eo nisi quod faci t; igitur nihil potest facere nisi quod facit. 15 A d o p p o s i t u m est M a g i s t e r 2 in littera, ostendens quod Deus potest facere aliqua quae non facit. Circa istam quaestioncm primo supponendum est quod Deus est causa effectiva re rum; secundo inquirendum est an ratione naturali possit probari Deum esse causam effectivam liberam et 20 non naturalem; tertio an hoc sit secundum veritatem fidei tenendum; quarto ex his dicendum est ad quaestionem. (OP!NIO THOMAE AQUINATIS]
Circa primum dicunt aliqui quod sic. Et nituntur aliqui pro bare quod Deus sit causa libera. Primo sic 3 : Universum habet l igitur quia] ita Z alia2] ideo add. DE, posi necessario Z, om. Z 1-2 necessario ... alia2 om. (hom.) H 2 sicut] sed A, om. Z vultl se om. Z sicut... alia2 om. (hom.) D 4 minoris] sic add. Z 5 quin] quae C 6 causare om. E similiter] simpliciter A 7 Igiturl ... se] non rcpugnant eis, igitur consta! quod sunt C 8 Sed... tale] et non C 10 igitur2] 11 diffcrunt] differt FZ et] a FZ 12 Praetcrea] dicit add. C 14 igiideo DCE tur... facit om. (hom.) AE 21 quarto ... quacstioncm om. E 24 sit] est F
Aristot., Physica, III, c. 4, t. 32 (203b 30). Sent., I, d. 43, c. un. (ed. cit., pp. 298-303). potentia, q. 3, a. 15 Resp. l
Petrus Lombardus, Thomas Aquinas, De 2
3
624
LIBER I DIST. 43 Q. I
aliquem fine m; sed in illum fine m non ordinatur primo a natura, quia natura non intendit aliquid nisi in quantum dirigitur a cognoscente; igitur in illum finem ordinatur per voluntatem, et nonnisi per voluntatem divinam. Igitur Deus per voluntatem ordinat totum universum in finem suum, et per consequens per vo- s luntatem producit creaturas. Secundo sic 1 : «Natura est determinata ad unum. Et ideo naturale semper facit sibi aequale, nisi sit propter defectum virtutis activae, vel receptivae sive passivae •. Sed virtus divina non est defectiva, cum sit infinita. Igitur naturaliter non producit nisi 10 unum sibi aequale. Tertio sic: « Cum omne agens agat sibi simile aliquo modo, oportet quod effectus in sua causa aliqualiter praeexsistat. Sed omne quod est in aliquo, est in eo per modum eius. Sed Deus est intellectus, igitur creaturae praeexsistunt in eo intelligibiliter. 1s Sed quod est in intellectu, non producitur nisi mediante voluntate. Igitur creaturae procedunt a Deo per voluntatem ». Quarto si c: « Secundum P h i l o s o p h u m, IX }Jetaphysicae 2 , duplex est actio. Quaedam consistit in ipso agente, et est perfectio et actus agentis, ut intelligere, velle et huiusmodi. Quae- 20 dam quae progreditur ab agente in passum extrinsecum et est pcrfectio et actus patientis, sicut calefacere, movere et huiusmodi. Sed actio Dei non potest intclligi ad modum secundae actionis, co quod, cum sua actio sit sua essentia, non egreditur extra ipsum. --------------------------------1 in] non H illum] istum ABCD 2 quia natura om. ABCDGH 3 igitut] sed B illum] istum C fine m om. E . ordinatur] ostenditur A, ordinantur Z, primo a natura non divinam (!), ergo Deus per voluntatem ordinat totum add. G (v. infra, /in. 4-5) 4 voluntatem2] suam add. F, producit add. D 4-5 divinam ... totum om. (Iac.) G 5-6 per voluntatem om. Z 8 naturale] natura Z "nisil non G defcctuml dfcctum D 9 virtus] potestas Z 1O si t l ut C 11 acqua le l essentiale A 12 Cum l ad hoc quod C 13 causa aliqualiter l creatura naturaliter D 14 omne l illud add. EZ 15 intellcctus] intelligens F eo intelligibilitcr] ipso intelle{:tU Z 15-16 crcaturac ... mediante om. A 16 producitur] producit C 18-1') Metaphysicae om. (Iac.) H 20 actus] actio EZ intclligere] et add. C 21 quae] autem B 22 actus] actio Z sicut om. D 24 sua2] una A · ipsum] ipsam DFHZ l
Ibidem.
2
Aristot., Metaph., IX, c. 8, t. 16 (1050a 23-29).
l.JTRUM DEUS POSSIT FACERE ALIQUA Ql.JAE
5
625
FACIT
Igitur oportet quod intelligatur ad modum primae actionis quae non est nisi in intelligente et volente, vel sentiente quod in Deum non cadit. Igitur quidquid Deus agit extra se, per hoc agit quod intelligit et vult. Igitur necessarium est dicere omnem creaturam a Deo processisse per voluntatem et non per necessitatem naturae ». [CoNTRA
RATIONES THOMAE]
Sed istae rationes non concludunt sicut patet intuenti. Nihil probant nisi quod Deus per voluntatem producit omnes creaturas to tamquam per principium agendi. Sed non est probatum quod omne agens per voluntatem tamquam per principium agendi contingenter agit et non naturaliter. Igitur per istam rationem non est probatum quod Deus non producit creaturas per necessitatem naturae. 15 Confirmatur quia, secundum istum 1, voluntas habet duplicem modum agendi, scilicet naturaliter et libere. Sicut naturaliter et necessario vult finem, et contingenter et libere vult ea quae sunt ad finem. Unde, secundum istum a l i bi 2 , modus agendi naturalis est communis agenti per cognitionem et agenti sine cogzo nitione. Igitur ista consequentia non valet, secundum istos, 'Deus producit per voluntatem, igitur non producit de necessitate naturae.' Hoc etiam patet quia de intentione p h i l o s o p h o r u m fuit quod prima causa ageret per intellectum et voluntatem, et 2 in l om. AD ve!] et E, om. D 2-3 ve!... cadit om. Z 3 quod] et A >-4 Igitur ... vult om. F 4 Igitur J vult add. G est J esse G crea tu ram] causa m DG :Ki naturae om. E 8 intuenti J quod add. C 9 probant J enim add. EZ crea t uras J causas G 13 non! om. D · non2 om. H 15 istum] istos Z 16 naturaliter et libere] naturalem et liberum C 17 et libere om. F 18 alibi, modus] alii modi A agendi] arguendi C 20 Igitur] sed D . conscqucntia l quando A, om. H 19 per l secundum E agenti2 om. B 21 igitur] Deus add. C 23 philosophorum] philosophi D
Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 60, a. 2 Resp. Aquinas, Summn theol., I-II, q. 1, a. 2 Resp. l
OcxHAM, OPERA
THEoL. IV
2
Thomas 40
626
LIBER I DIST. 43 Q. I
tamen per necessitatem naturae. Igitur probare quod Deus producit creaturas per voluntatem, non est probare quod non producit de necessitate naturae. Praeterea, secundum istum 1, Deus per voluntatem produci t Spiritum Sanctum, et tamen naturaliter et necessario; igitur eodem s modo stant simul quod Deus producat per voluntatem et tamen de necessitate naturae. Ex istis patet quod prima ratio 2 non valet. Quia quamvis concedatur quod sola voluntas praestituat sibi finem, et quod finis universi est praedestinatus a voluntate, ex hoc tamen non sequi- 10 tur evidenter quod ille finis est contingenter praedestinatus et non necessario, cum voluntas necessario aliqua faciat. E t s i d i c a t u r quod quamvis voluntas necessario velit finem, tamen contingenter vult illud quod est ad finem, et ita cum omnes creaturae sint ad finem, voluntas divina contingenter 1s vult eas et per consequens contingenter produci t eas: H o c n o n s u f f i c i t, quia non est probatum sufficienter quod voluntas divina contingenter velit ea quae sunt ad finem, et tamen hoc oporteret probare specialiter. Secunda ratio 3 minus valet. Quia quando accipit quod 'na- 20 tura est determinata ad unum', aut intelligit quod natura est determinata ad unum effectum ita quod non potest plures effectus producere, aut ita est determinata ad unum quod non habet in potestate sua agere et non agere. Si secundo modo, sic nihil est l per] secundum F 2-3 creaturas ... producit om. (hom.) D 4 per voluntatem 8 Quia] quod G, om. C 9 prestituat] praedestinat CD 10 universi] universali G praedestinatus] praestitutus FZ 10-11 a... praedestinatus om. (hom.) H 11 evidenter om. C · est] sit Z praedestinatus] praestitutus FZ non] circa add. G 12 aliqua] agit add. G 15 creaturae] istae C sint] sunt Z 16 vult ... eas2 om. C 18 quod] sed A velit] contingenter add. A 19 oporteret] aliquibus A, oportet BDFG 20 accipit] philosophus add. C 21 intelligit] intelligitur G natura] non G 21-23 aut ... unum om. 22 potest om. H 24 secundo] primo C · sic J si G nihil om. E (hom.) D om. D
l Thomas Aquinas, De potentia, q. 10, a. 2 ad 4 et 5. lin. 1-Q. 3 Supra, p. 624, !in. 7-11.
2
Supra, p. 624,
UTRUM DEC'S POSSJT FACERE ALJQUA QUAE NON FACJT
627
ad propositum, quia de hoc est quaestio principalis. Si primo modo, sic est simpliciter falsum, quia causa naturalis est frequenter productiva plurium effectuum etiam distinctorum specie et ordinatorum secundum perfectius et imperfectius, sicut patet de sole qui producit vermem et plantam; et dc multis aliis possent poni exempla manifesta. Similiter, quando post accipit quod 'natura sempcr facit sibi acqualc nisi sit propter defectum virtutis activae vel passivae', istud est falsum. Quia aliquando in eodem passo eodem modo 10 disposito causa naturalis imperfectior producit sibi aequale, et causa naturalis perfectior non producit sibi aequale sed inaequale. Igitur hoc non est propter defectum virtutis activae vel passivae, sed hoc est propter naturam agcntis quod non est natum produccrc cffectum sibi aequalem, et quia effectus aequalis tali agenti 15 non est a tali agente producibilis. Sed quare angelus non facit sibi simile seu aequale, sicut facit bos vel ignis, causa est quia angelus non est producibilis ab angelo. Ita dicerent p h i I o s o p h i in proposito quod quia Deus non est producibilis, ideo Deus non causar Deum sibi aequalem, scd alias creaturas distinctas naturaw litcr causar quamvis cognoscendo et volendo. Similiter tertia ratio 1 non valer. Quia si aliquid probat, praecise probat quod Deus producit illas per intellectum et voluntatem. Sed ex hoc non sequitur evidenter quod non producit eas per nccessitatcm naturac. 25 Similiter quarta ratio 2 procedit ex falsa imaginatione. Quia - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ----
1 quaestio] conclusio G primo] sccundo ACDEGH 5 qui] quae AH, quo D possent] possunt A 7 scmper om. C sibi] similiter G 8 aequale] simile C 11 scd inaequale om. E 13 naturam] materiam G 14 et om. F quia] quae C 15 Sed] sicut Z quare] quia G 16 seu] sive FZ, anima! C 17-18 ab ... producibilis om. (hom.) C 18 quod quia] quodcumque G producibilis] et add. C 19 causat] producit C, creat E Deum om. F alias] aliquas F 20 causat] creatE 21 tertia ratio] tertium Z 21-22 praecise pro ba t 0111. G 22 il las] istas ABC, illum F, creaturas Z 23 Sed] et C 25 falsa] creatura ( ') G I
Supra, p. 624, !in. 12-17.
2
Supra, p. 624, !in. 1R- p. 625, !in. 6.
628
LIBER I DIST. 43 Q. I
quando accipit quod actio Dei non est transiens, aut accipit actionem Dei pro principio agendi, vel pro effectu producto, vel pro aliquo medio, vel pro aggregato ex principio agendi et effectu producto. Si p r i m o m o d o, sic est verum quod actio Dei non est transiens, quia principium agendi non est transiens. Et 5 isto modo uniformiter accipiendo actionem, dicendum est quod actio ignis non est transiens, quia principium agendi in igne non transit plus quam principium agendi in Deo. S e c u n d o m o d o ita transiens est actio Dei sicut actio ignis, nam sicut effectus ignis non est in igne formaliter et realiter, ita nec effectus Dei. Si acci- to piatur actio Dei modo t e r t i o vel q u a r t o, patet manifeste quod non plus est actio ignis transiens quam actio Dei, quae est actio immanens. Praeterea, actio solis vel ignis non dicitur transiens nisi quia reliquit aliquid opera tu m extra; sed ita actio Dei reliquit creaturam extra sicut acri o solis; igitur illa est transiens. 15 S i d i c a t u r quod actio solis dicitur transiens, quia transit in exteriorem materiam, non sic actio Dci: h o c n o n v a l e t quia actio dicitur transiens quia non manet in agente, quia dicitur per oppositum ad actionem immanentem. Igitur illa actio quac non manet in agente dicitur transiens. Sed si sol non tantum pro- 20 duceret formam in materia sed produccret totum, scilicet materiam et formam, non plus maneret actio solis in sole quam modo. Igitur non plus diceretur actio immanens, sed diceretur actio transiens sicut modo, et tamen tunc non plus transiret in exteriorem materiam qua m actio Dei; igitur etc. 25 S i d i c a t u r aliter quod actio solis dicitur transiens et non 1 quando om. E accipit2 om. E 3 medio om. D , pro] aliquo add. Z 4 verum] ergo add. G 5 quia ... transicns2 om. (hom.) C 8 agendi om. D 10 et realitcr om. C 11 modo] ve! D 13 immanens sic F, non transiens Z, Giessa2 (mg.), creare Cambr. 101, creatic Merton 106, intellectus et voluntatis add. Pad. Anton., om. ABCDEGH 14 ita] ista D, illa ACDEH 15 illa] ita FZ 16 Si ... transiens om. (hom.) D . dicitur] actio add. F quia] qui A 17 nonlj nec C 18-20 quia2 ... agente om. (hom.) G 19 per] ad Z 20 tantum om. Z 22-23 maneret ... plus om. (hom.) C 23 dicereturl] dicetur Z Immanens] manens E :. diceretur2J dicitur C, quod add. A 24 transiens] intransiens C sicut modo om. E 25 quam] quia A 26 aliter om. DF
UTRUM DEUS POSSIT FACERE ALIQUA QUAE !'ION I'ACIT
629
actio Dei quia sol habet respectum realem ad effectum suum, non sic Deus, h o c n o n v a l e t. Quia quaero: aut iste respectus realis est in agente, aut in passo. Si in agente, ergo propter respectum formaliter exsistentem in agente magis diceretur actio immas nens quam transiens. Si autem sit in passo, et propter illum respectum derelictum in passo dicatur actio transiens, multo magis actio Dei propter effectum absolutum derelictum dicetur actio transiens. Et ideo absolute dicendum est quod actio Dei, quae est crea:o tio vel productio creaturarum, non est magis substantia Dei quam actio ignis, quae est generatio ignis alterius, est eius substantia. Sed sicut productio creaturarum non importat nisi Deum et creaturas productas quae non essent nisi ad praesentiam Dei, ita productio ignis non importat nisi ignem producentem cum absots lutis suis et ignem productum qui non esset nisi ad praesentiam illius ignis. In hoc tamen est differentia frequenter quod agens creatum non tantum agit per suam substantiam, sed etiam agit per qualitates accidentales. Et ideo semper principium agendi Deo est 20 deitas; non autem semper principium agendi agenti creato est ipsa substantia, sed aliqua qualitas accidentalis. [OPINIO
Scon]
Aliter probant a l i qui eandem conclusionem sic 1 : «Aliquid causatur contingenter, ergo prima causa contingenter causat. 3 aut ... agentel om. (hom.) C l quia] quod C realem om. C 2 hoc J igitur D 3-4 ergo ... agente om. (hom.) H 4 formaliter] realiter D exsistentem] correspondentcm C diccretur] dicitur Z 5-6 illum respectum om. E 6 in passo] passivo C 10 creaturarum] crcaturam A 10-12 non ... creaturarum om. (lzom.) C 11 eius] sua Z 13 creaturas] alias E productas om. Z 16 illius] istius A, eius D, om. G 18 substantiam om. A 19 ideo] ita C 20 sempcr om. C 21 ipsa] propria D aliqua] etiam E, 24 causatur J creatur E etiam est G, alia Z qualitas accidentalis J qualitates accidentales E causar] crcat E l
Scotus, Ordinatio, I, d. 2, p. l, qq. 1-2, nn. 79-80 (ed. Vatic., II, 176s.).
630
LIBER l DIST. 43 Q. I
Consequentia probatur: quia quaelibet causa secunda causat in quantum movetur a prima; ergo si prima necessario movet, quaelibet alia necessario movetur et per consequens quaelibet necessario causatur; igitur si ali qua causa secunda contingenter causa t vel movet, prima contingenter movebit, quia non causat causa secunda nisi in virtute causae primae in quantum movetur ab tpsa ». Similiter probatur eadem consequentia sic 1 : «Si prima causa necessario se habeat ad causam proximam sibi, sit b, - b igitur necessario movetur a causa prima; b autem eodem modo quo movetur a causa prima, movet proximam sibi, - ergo b necessario causat movendo c, et c movendo d, et sic in omnibus causis procedendo nihil contingenter erit si causa pnma necessano causat ». Praeterea arguit sic 2 : « Ens absolutum, necessarium summe - quantum potest cogitari aliquid esse necessarium- non potest non esse, quocumque alio a se non exsistente; Deus est summc necessarium, ergo quocumque alio a se non exsistente, non propter hoc sequitur ipsum non esse. Sed si necessariam habitudinem haberet ad primum causatum, illo causato non exsistente, non esse t; igitur etc. ». « Maior patet, quia ex minus impossibili non sequitur impossibilius, sicut nec ex minus falso sequitur falsius. Hoc probatur: quia si falsius habeat duplicem rationem falsitatis et minus falsum tantum unicam, circumscribamus ab illo falsiori istam ratio3-4 quaelibetl quodlibec E, quidlibct G, quilibec H l probaturl patet E causatl creatE 6 nisi l non A cE 5 non om. A causa t l vircucc l 4 causatur l creatur E, causat Z 11 si bi l 9 necessario om. D habeatl habec Z sibil similiter AGH, o111. E voluncacc D 15 absolucuml abstractum A nccessarium] necessario C 12 movendo!] modo F si C 22-23 im20 primuml sccundum F exsiscentcl illud add. F trp. p. cxsistcnte A 17 ncc] non H, quod trp. p. falso E 23 sicut] sed G possibilius l magis impossibile F circumscribamus] circumscribatur Z 25 unicam] unam DF sequiturl minus add. A 25-1 (p. 631) iscam rationcm] im ratio Z
3
I Scotus, Ordinatio, I, d. 8, p. 2, q. un., n. 282 (ed. Vatic., IV, 313s.). Ibidem, nn. 275-276 (ed. Vatic., IV, 310s.).
5
10
15
20
25
UTRUM DEUS POSSIT FACERE ALIQUA QUAE NON FACIT
631
nem falsitatis in qua excedit minus falsum, stante alia ratione, et tunc erit falsum, et minus falsum non erit falsum, quia circumscripta est ratio falsitatis minus falsi; igitur hoc posito falsius erit falsum; et minus falsum erit verum, et tunc ex vero sequitur s falsum ». « Praeterea 1, aliquod malum fìt in universo, igitur Deus non necessario causat. Consequentia probatur, quia agens necessario producit necessario effectum suum in quem potest in susceptivo, quantum potest in eo produci; effectus Primi est bonitas et perlo fectio; igitur si necessario agi t, necessario producit bonitatem in quolibet, in quantum potest ipsum susceptivum recipere. Sed habens bonitatem tantam quantae ipsum est capax nullam habet malitiam; ergo etc. ». « Praeterea, causa necessario agens agit secundum ultimum 1s potentiae suae; ergo si prima causa necessario causat, quidquid potest causare causat si p o test causare ex se omne causa bile; ergo nulla causa secunda causat aliquid ». Ista ultima consequentia probatur: "Quia causa prior prius naturaliter respicit causatum quam causa posterior; ergo in ilio 20 priori totaliter causat ». Et deducitur ilio modo quo in praecedenti quaestione 2 • (CONTRA RATIONES
Scon]
Sed istae rationes contra p h i l o s o p h o s, contra quos adducuntur, non concludunt. Prima non, quia ista consequentia 2-5 non ... falsum2 otn. (hom.) E 3 falsi om. G falsius om. D erit] est AF 4 vero J hoc add. H sequitur l sequetur A 6 fit l fui t G 7 probatur] patet E 8 necessario om. CEFZ queml quantum F susceptivo] susceptione C, in add. B 9 in eo om. F .. ef10 agitl agatA agit, necessario2 om. (hom.) C bonitatem] et add. E, fectus] efficicns C 10-11 bonitatem... quantum] bonitatem tantam in quolibet, quantam Sco/. perfcctam et add. F 12 tantam om. E 15 causat] causct F 16 si] sed AB 20 priori] necessario prior add. F totaliter] totalis C, tota H causatl terminat AH 23 rationcsl respectus B philo24 concludunt] concludunsophos] philosophum E contra] quam A quos] quem E tur G non] enim D l
Ibidem, nn. 283-287 (ed. Vatic., IV, 314s.).
2
Supra, p. 612s.
632
LIBER I DIST. 43 Q. I
'aliquid fìt contingenter, rgltur prima causa contingenter causat non potest evidenter probari. Nam dicerent p h i l oso p h i quod contingentia effectus dependet ex contingentia actionis alicuius creaturae, puta voluntatis creatae necessario requisitae. Et ideo, cum secundum e o s voluntas creata necessario concurrat ad multos effectus, et ita simpliciter contingenter causat quantumcumque aliae causae naturaliter causent, effectus erit contingenter productus. Et quando dicitur 1 quod causa secunda non causat nisi in quantum movetur a prima, quaero a te: quid est causam secun- 10 dam agere in quantum movetur a prima ? Aut causam secundam dependere in suo esse a causa prima, aut recipere aliquam infìuentiam a causa prima qua agat, aut non posse agere nisi prima coagat. Si detur primum, manifestum est quod ista consequentia non valet 'causa secunda non movet nisi in quantum movetur a 1s prima, igitur si prima causa necessario movet, quaelibet alia necessario movetur'. Nam si caelum conservaret voluntatem in esse et necessario, nihilominus ita contingenter ageret tunc sicut nunc. Quod patet, quia agens praecise conservans in nullo necessitat agens ad agendum. Unde non plus necessitaret conservans neces- 20 sario quam contingenter, sicut patet quod agente aequaliter disposito acque necessario vel contingenter agit. C o n firma tu r, quia nulla causa conservans vel producens aliam causam necessitat aliam causam ad agendum, magis quam causa immediate sibi cooperans et sine qua nihil potest, et zs ilio posito potest in effectum. Sed talis causa non necessitat aliam 1 fit) fa ci t A, fui t G causa om. A 3 quod) contra G 4 voluntatis) bonitatis A 6 ita) ista Z 6-7 quantumcumque) quantam quia A 10-11 secundam om. Z 11 Aut) ad A, est add. Z 12 a) in G 13 aut) et add. C 14 manifestum) verum E 15 movet] movetur F a) causa add. B 18 nunc] modo Z 19 Quod) quia A nullo) praecisc add. C necessitar) necessitans ABD 21 aequaliter) cssentialiter A 22 agi t] etc. add. Z 24 aliaml) a!iquam AZ aliaml callS.lml) eam C 25 immediate) immediata F et2) in A ilio posito) il la posita Z l
Supra, p. 630, !in. 1-2.
UTRUM DEUS POSSIT FACERE ALIQUA QUAE
FACIT
633
causam ad agendum. Sicut patet quod cognitio est causa naturalis, et sine ea voluntas non potcst velle, et tamen in nullo necessitat quin voluntas contingenter velit. Igitur codem modo, quantumcumque Deus naturaliter et necessario conservaret voluntatem, s non tamen necessitaret cam ad agendum quin libere possit agere et non agere. Si intelligatur secundo modo quod causa secunda non movet nisi in quantum movetur a prima, hoc non valet. Quia voluntas non recipit talem influentiam a prima, sed ipsamet est principium 10 agendi. Nec potest intelligi tertio modo, quia sic est manifeste falsum. Quia voluntas nihil potest operari sine cognitione, sicut ostensum est p r i u s 1, et cognitio est causa naturalis, et tamen voluntas contingenter agit. 1s Per praedicta patet quod probatio secunda 2 consequentiae non valet. Quia haec est simpliciter falsa quod causa postcrior eodem modo movet quo movetur a causa priori. Quia aliquando causa posterior movetur naturaliter a causa priori, et tamcn movet contingenter. Sicut anima intellectiva movctur naturalitcr ab 20 obiecto ad cognitionem, et tamen contingenter movct se rpsam ad volitionem. Praeterea, secunda ratio 3 non videtur concludere, quia p h il o s o p h i negarent maiorem. Dicerent enim quod ad negationem alicuius alterius a causa prima sequcretur negatio causae 1 causam om. B causa om. E 3 lgitur] cum add. F 5 tamen] tantum E possit] posset AFGZ 7 intelligatur] intelligitur A 8 hoc] igitur A 9 influcntiam om. A est] esse A IO agendi] agenris G 11 Nec] non G tertio] secundo ADGH sic] tunc E 12 sine] sicut E 15 patct om. E quod] quia AG 16 Quia] quod 13 est om. GZ haec l hoc AD falsa l falsum AD 17 priori) tu m add. Z aliquando) quandoquc Z 17-18 Quia ... priori mg. f2, om. (hom.) E 1R posteriori postcrius ABGH tamen) non add. E movet J movetur C 19 Si eu t) sed G 23 negarcnt l ncgavt>rum AH queretur] sequitur AZ l Guillelmus de Ockham, Scriptum ilz I Sellt., prol., q. 10 (ed. cit., I, 285-290); etiam dist. 1, q. 2 (ed. cit., I, 396); dist. 10, q. 1 (cd. cit., III, 329). 2 Supra, p. 630, !in. 8-14. 3 Supra, p. 630, !in. 15-21.
634
LIBER I DIST. 43 Q. I
primac, sicut ad positionem causae primae sequitur positio effectus, et hoc propter naturalitatem causae primae in agendo. Et ideo si in impossibilibus sint gradus, dicerent quod ex minus impossibili sequitur magis impossibile, quia aliter oporteret destruere multas regulas logicales de quibus est certum quod 5 sunt simpliciter neccssariae. lsta enim sic est certa quod ab uno convertibilium ad reliquum est bona consequentia. Igitur ista consequentia est bona 'homo non est risibilis, igitur homo non est homo', et tamen consequens est impossibilius antecedente. Similiter, destructa conclusione dcstruitur principium, et tamen op- 10 positum principii est impossibilius. Sed ad illud dicitur quod non est ad propositum, « quia 1 conclusio non est nisi quaedam veritas partialis principii (quod habet veritatcm quasi totalem), sicut singulare est quaedam veritas partialis respcctu universalis. In entibus autem 'ens causatum' 15 non est ut quaedam entitas 'quasi partialis' causae, sed est omnino alia entitas, dependens ab entitate causae Sed ista responsio non videtur sufficiens. Tum quia veritas conclusionis non est veritas partialis principii, sed est una veritas simpliciter distincta ab ea. Quia quando aliquae veritates sic se zo habent quod una potest esse nota, alia simpliciter ignota et c converso, non magis est una partialis respectu alterius quam c converso. Sed conclusio potest esse nota, principio simpliciter ignoto, sicut patet frequenter quod sciuntur evidenter conclusiones et postea inquiritur de principiis et e converso. Igitur neutra ve- 25 ----
l sequitur posi rio l sequetur ratio G 3 impossibilibus l possibilibus AEH sin t l sunt Z 4 m.agisl maius H 4-5 oporteret] oportct E 6 sic] simpliciter F quodl quia C 7 convertibilium] convertibili C 7-8 lgitur... bona] ut Z 8 consequentia] non add. G Similiter] sibi A 10 conclusione om. C 12 quia] quod C 13-15 principii ... 14 habct] habcat F quacdam] quid C 15 partialis om. F partialis 0111. (!Jom.) A 16 ut] nisi DGZ quasi 0111. BEH 16-17 quasi ... entitas om. (11om.) Z 19 principiil causac ABCDGH 23 principio) principalis G 25 erZ c converso om. D Igirur] sed D l
Scotus, Ordinatio, I, d. 8, p. 2, q. un., n. 279 (ed. Varie., IV, 311).
liTRUM DEUS POSSIT FACERE ALIQUA QliAE
FACIT
635
ritas est partialis respectu alterius. Tum quia veritas singularis non est partialis respectu veritatis universalis, quia non plus unum singulare est pars respectu sui universalis quam aliud singularc est pars sui universalis. Sed aliquod singulare non est pars sui s universalis, quia numquam verum est pars falsi nisi materialiter forte, de quo nihil ad propositum. Sed aliquando singulare est verum et universalis falsa. Igitur tunc illa veritas singularis non est partialis respectu sui universalis. Igitur numquam veritas singularis est partialis respectu sui universalis. Similiter eodem modo 10 numquam conclusio est partialis veritas respectu suarum praemissarum, quia aliquando praemissae sunt verae et conclusio falsa. Similiter habitus principii et conclusionis sunt simpliciter distincti, et neuter est partialis respectu alterius. Eodem modo, nec una veritas est partialis respectu alterius. 1s Praeterea, tertia ratio 1 non concludit. Supponit enim illa ratio quod Deus sit causa effectiva immediata et totalis respectu cuiuslibet effectus, quia aliter ratio non valeret. Si enim non est causa totalis, sed concurrit voluntas, tunc non producetur effectus nisi voluntate coagente. Igitur voluntate non agente potest esse zo culpa, non in Deo, sed in voluntate. Similiter, si non sit causa immediata, tunc non plus faciet nisi quod conservabit voluntatem, ergo nihil in ea producet, sed remanebit in potestate voluntatis producere et non producere et ita peccare vel non peccare. Ultima etiam ratio 2 non concludit, quia non potest ratione 1 veritas] sui add. A 3 pars] partialis add. G sui] veritatis G guam] guod H 3-4 guam ... universalis 0111. (hom.) C guam ... singulare om. E 4 estl ... singulare om. (hom.) D aliquod] aliquid A 4-5 sui universalis 0111. C 5 nisi] dc add. H 6 aliquando] alii A 7 universalis J est add. DZ illa veritas] veritas illius C 6-7 singulare ... veritas 0111. (hom.) A 8 partialis J veritas add. F vcritas J sui add. G R-9 Igitur. .. universalis 0111. (hom.) F singularis om. D 9 sui] ipsius add. G modo 0111. E 10 vcritas om. F respectu om. A 11 verae J F falsa J vera F 12 et J rcspectu [ 13 alteri m J ergo add. EZ nec om. G 14 vcritas om. A est] erit Z, om. F 16 etfectiva] et adJ. CZ 17 est] sit C 19 Igitur. .. agente om. C 20 v o! unta te] bonitate AH 21 facict 0111. E ni•i 0111. A 22 ergo] ve! add. C ea J creatura Z potestate J parte A 24 J quod D l
Supra, p. 631, !in. 6-13.
2
Supra, p. 631, !in. 14-17.
636
LIBER I DIST. 43 Q. I
naturali probari contra p h i l o s o p h o s nec quod Deus possit se solo causare omne causabile, nec quod immediate concurrat ad causandum omne causabile, quorum tamen utrumque oporteret probare ad probandum quod causa secunda nihil agit. Illa etiam ultima deductio de prioritate primae causae in agendo non valet s sicut o s t e n s u m e s t in praecedenti quaestione 1, quia etiam de facto est modo causa prior et tamen in nullo instanti priori producit effectum suum antequam causa secunda producat. (RESPONSIO AUCTORIS)
Ideo quantum ad istum articulum dico quod non potest ratione naturali probari quod Deus est causa rerum contingenter agens, quia non potest probari quin sicut ex perfectione solis naturaliter sequuntur effectus multi, ita ex perfectione entitatis divinae sequuntur multae entitates quae aliter esse non possent. Circa s e c u n d u m a r t i c u l u m dico quod tenendum est quod Deus est causa contingenter agens, quia tenendum est quod Deus potest ista generabilia immediate et totaliter causare. Sed si esset causa naturalis, vel omnia produceret simul vcl nulla, quorum utrumque patet esse manifeste falsum. Et ideo manifeste falsum est Deum esse causam naturalem aliorum a se. Ex istis patet solutio quaestionis quod Deus potest facere aliqua quae non facit, quia causa libera contingenter agens potest 1 contra l quod C . possit l posset G 2 solo l loco (!) G causare l creare E causa bile J creabile E concurrat] concausa t G 3 oporteret J oportet FZ 4 etiam J autem D 7 est] eo C modo] est 6 ostensum est] ens (!)A est om. H in om. G quia] quod FG ndd. E priori om. E 10 quantum 0111. B dico J dicitur D 11-12 quod ... pro bari 0111. (hom.) EFZ 12 perfectione] parte F 13 ita] quod add. G perfectione] parte F entitatis] entis C 14 quae] quia A 15 tcnendum] intelligendum A 17 causare] creare E 18 naturalis] uni versalis E 19 patet J potcst A 20 est J esse H, di cere add. F naturalem] rnaterialem C 21 Ex] sed praem. E quaestionis] ad quaestionem C 22 causa libera] omne Z
I
Dist. 42, q. un. (pp. 615-620).
10
1s
20
I.JTRUM DECS POSSIT FACERE ALIQUA QUAE NON FACIT
637
facere aliter quam facit; sed Deus est huiusmodi; igitur etc. Similiter, Deus potest producere animas in infinitum, quia numquam est standum ad certum numerum, et tamen non producet animas in infìnitum scd in certo numero.
[AD ARGUMENTA THOMAE AQmNATIS)
5
Ad rationes igitur adductas contra p h i l o s o p h o s, quantumcumque conclusio sit vera, ipsi tamen philosophi faciliter responderent. Ad primam 1 dicerent quod voluntas dirigit omnia in fìnem, sed tamen necessario et naturaliter. Sicut a l i i dicunt 10 quod voluntas est principium producendi Spiritum Sanctum, et tamen naturaliter et necessario. Ad secundam 2 dicerent a l i q u i eorum quod Deus non producit nisi unum effectum, scilicet primam intelligentiam. Ille tamen effectus non est aequalis Dco quia nullus talis effectus est 1s producibilis. Ad tertiam 3 diccrcnt quod Deus quidquid producit, producit per intellectum et voluntatem, et tamcn necessario. Ad quartam 4 dicerent, sicut d i c tu m es t, quod actio Dei est ita transiens sicut actio solis. Operatio tamen Dei, quae 20 est intelligere et velle, est immanens. lmmo magis proprie deberet dici quod est ipse Deus. 2-3 numquaml nullibi Z 3 producctl produccret C 4 sed 0111. C 8 respon9 in l ad A 9-11 necesdcrcnt l evaderent C dicercnt l diceretur A, respondcrcnt Z s.lrio ... tamen otn. (11om.) E l O voluntas l quae add. F Sanctum l est libera add. F 11 necessario l producitur add. F 13 produci t l produceret Z 16 dicerent om. D 17 tamenl naturaliter et add. F, non add. G 20-21 deberctl dcbet CHZ, dcbent F 21 ipsel proprie F Deus om. A
Supra, p. 624, !in. 1-6. 2 Supra, p. 624, !in. 7-11. 3 Supra, p. 624, !in. 12-17. 4 Supra, p. 624, !in. 18- p. 625, !in. 6 et pp. 628ss. 1
638
LIBER I DIST. 43 Q. I
(Ao
ARGUMENTA
ScoTI)
Ad primum 1 alterius d o c t o r i s dicerent quod ista consequentia non valet 'aliquid fìt contingenter, ergo prima causa agi t contingenter', quia dicerent quod voluntas non movetur immediate a Deo sed tantum conservatur. Et ideo potest agere contingenter, Deo agente necessario, sicut contingenter agit cognitione necessario coagente. Per idem ad secundam probationem 2 dicerent quod non eodem modo semper movet causa secunda quo movetur a prima. Ad aliam 3 dicerent quod aliquando ad non-esse minus necessarii sequitur non-esse magis necessarii, et similiter ex minus impossibili sequitur impossibilius et ex minus falso sequitur falsius. Ad probationem 4 dico quod aliquando falsius habet tantum unam rationem falsitatis, sed illa ratio est falsior quam ratio falsitatis minus falsi. Similiter posito quod habeat duplicem rationem falsitatis et aliud tantum unam, adhuc probatio non valet, quia illa unica ratio falsitatis minus falsi nullo modo potest circumscribi, sicut nec illud falsum potest esse verum, et ideo numquam ex vero sequitur falsum. E t s i d i c a s quod potest circumscribi per intellectum, r e s p o n d e o quod si circumscribas per intellcctum, dicendo quod non est, tua circumscriptio est falsa. Si circumscribas, non loquendo de illa rationc falsitatis, nihilominus illud falsum erit falsum sicut prius, quia quod tu considercs vcl non consideres, nihil facit ad hoc quod sit vcrum vel falsum. 3 valet] valent G fit] fuit AG prima causa] pracdicta A 8 idem] illud G secuna] causa add. F, 0111. E dam] quarta m D 9 movet] movetur C quo] quod B, quae D 11 et om. B similiter] sic E 12 ex ... falso] ad ... falsum Z sequitur J miprima om. E nus add. A J.l fu!sitatis om. E ratio] primo AB quam] quia D 16-17 et ... fulsitatis om. (hom.) C 18 sicut] sed G numquam ex vero] ex vero non E 20 circumscribi] 24 falsum 0111. E qui al ex hoc add. F ve! non consideres2 conscribi A 23 cri t] est FG om. E 25 quod J hoc add. H
3
l Supra, p. 629, lin. 23 - p. 630, lin. 7. 2 Supra, p. 630, lin. 8-14. Supra, p. 630, !in. 15-21. 4 Supra, p. 630, !in. 22- p. 631, !in:. S.
5
10
15
20
25
CTRUM DEliS POSSIT FACERE ALIQUA QUAE NON FACJT
5
10
15
639
Ad aliud 1 dicerent quod malum fit in universo quia Deus non producit in receptivo quantum potest produci. Et hoc potest ha bere duas causas veritatis: vel quia nihil produci t in eo, vel quia non producit nisi concurrente voluntate quae libere concurrit et contingenter. Ad aliud 2 dicerent quod Deus non potest causare omne causa bile ex se. V el si dicatur quod causa prima continet totam causalitatem causae secundae, ergo potest in illum effectum se solo, dicerent quod non aliter continet totam causalitatem causae secundae nisi quia producit ipsam causam secundam totam. Sed manifestum est quod aliquando producens naturaliter causam non potest immediate in effectum illius causae. Sicut patet quod sol producit vermem, et tamen in aliquem effectum potest vermis m quem non potest sol. Et in multis est hoc manifestum. (An
ARGUMENTA PRINCIPALIA]
Ad primum principale 3 dico quod Deus aliquo modo intelligendo se intelligit alia. Qualiter tamen hoc sit intelligendum non est ad propositum. Et ita aliquo modo sub bono intellectu 'volendo se vult alia'; aliter tamen et aliter. Quia Deus intelligendo w se intelligit alia necessario, sed Deus volendo se vult alia contingenter, et ideo non est simile. Ad secundum 4 dico quod nulla perfectio simpliciter,- quae ideo dicitur 'perfectio simpliciter' 5 quia ex ista non sequitur illud 2 non om. G fitl fuit A scquitur add. Z 9 solo l quia add. Z causat G 13 tamenl non G, otn. Z 22-23 quae ... simplicitcr 0111. (lzom.) GH ex isto Catztabr. 101, Mrrt. 106, illa codd.
4 quial quod A
nisil non G 8 sccundae l non 11 quodl quia F producensl non add. G ': causaml 19 alia l et add. G 22 dico l diccndum A, om. Z 23 quial quod H ex ista sic Paris 15,904, Pad. Ani., sequiturl infert EZ, Goting., Girssa
2 Supra, p. 631, lin. 14-17. 3 Supra, l Supra, p. 631, lin. 6-13. 4 Supra, p. 623, lin. 4-11. 5 Cf. p. 622, lin. 17 - p. 623, lin. 3. Guillelmus dc Ockham, Scriptltm in I Sent., d. 2, q. 3 (ed. cit., II, 98).
040
LIBER I D!ST. 43 Q. II
esse imperfectum de quo verificatur si non connotet aliquid imperfectum -, repugnat alteri quin illi duo conceptus de eodem verificentur. Sed si connotet aliquid imperfectum, non oportet quod una non repugnat alteri. Et ita est in proposito. Nam 'posse causare' importat creaturam quae est simpliciter imperfecta, et ideo non oportet quod potens causare possit necessario causare. Ad aliud 1 dico quod discursus non valet. Quia quamvis Deus non possit facere nisi quod iustum est fieri, aliquid tamen potest esse iustum fieri si Deus faceret illud, quod tamen modo non est iustum fieri quia non fit a Deo. Et ideo talis mixtio ex possibili et inesse non valet. Causam tamen non oportet modo discutere, quia hoc magis pertinet ad logicam 2 •
1o
[QUAESTIO II UTRUM PRIUS CONVENIAT DEO NON POSSE FACERE IMPOSSIBILE QUAM IMPOSSIBII.I NON POSSE FIERI A DEO J
15
Secundo quaero utrum prius conveniat Deo non posse facere impossibile quam impossibili non posse fieri a Deo. Quod prius conveniat Deo non possc facere impossibile videtur, quia prius convenit Deo facerc possibile quam possibili posse fieri a Deo. Igitur eodem modo prius convenit Deo non
20
- - - - - - - - - - - - --1 esse] nisi add. Z connotet] connotaret Z, Gima. continet E, Fior. 800 1-2 de ... 2 quin] quando Z 2-3 repugnat ... imperfectum om. imperfectum om. (hom.) G (l!onr.) C 3 SC'd si connotet onr. E 3-4 non ... non om. H 4 repugnat] repugnet EF Nam] non G 5 causare] creare EZ importat om. H 6 causare!J creare Z, 0111. D causare2] creare Z 8 possit] posset D aliquid] aliud H 9-10 si ... fieri onr. (lrom.) Z 10 quia] quod Z fit] fuit G 11 non2 onr. C 16 non] in A 17 impossibili] impossibile C fieri] non G 18-19 impossibile... facere 0111. (/rom.) C 19 quia] quod A ., convenit] contingit A possibili] non add. E 20 convenit] contingit A 20-1 (p. 641) Igitur ... Dco orn. (lrom.) C l Supra, p. 623, lin. 12-14. 2 Cf. Guillelmus dc Ockham, Summa logicae, III-1, cc. 34-36 (cd. cit. 452-456).
641
DE POTENTIA DIVINA RELATE AD IMPOSSIBILE
10
posse facere impossibile quam impossibili non posse fieri a Deo. Antecedens patet, quia omne quod convenit Deo, prius convenit sibi quam aliquid conveniat crcaturae, igitur quam cuicumque alteri a Deo. Igitur cum Deo conveniat posse facere possibile fieri, prius hoc conveniet sibi quam conveniat cuicumque alteri posse fieri a Deo. Consequentia patet, quia pro quocumque instanti vel signo convenit Deo posse facere possibile fieri, pro eodem instanti sibi convenit non posse facere impossibile fieri, igitur etc. Ad oppositum: Nihil quod importat indignitatem convenit primo Deo; sed non posse facere impossibile fieri importat indignitatem quia importat privationem vel negationem; igitur etc. ( 0PINIO HENRICI GANDAVENSIS]
15
20
Ad quaestionem dicitur quod quando « aliquid 1, quod attribuitur Deo sccundum rationem sui nominis, significat aliquid quod non est dignitatis simpliciter, non secundum se primo attribuitur Deo. Sed quia aliquid quod non est dignitatis attribuitur creaturae ex respectu eius ad Deum, ideo illud Deo attribuitur. Et huiusmodi sunt nomina quae dicunt respectum in Deo ad creaturas, quae ideo Deo attribuuntur quia creaturae habent respectum ad ipsum, secundum quod Deo attribuitur 'esse Dominum' quia ex tempore habet servum. Et ideo attribuitur Deo posse aliquid super creaturam activc, quia creatura est in se possibilis ad recipiendum in se actionem Creatoris ». -----------
l impossibile] possibile G 2 omne] esse Z 2-6 Antecedens ... Deo om. (hom.) E 3 quaml om. G cuicumque] cuilibet G 4 possibile] posse C 5 hoc] quod G, om. CDF conveniat] convcniet C cuicumque] cuilibet G 7 possibile] posse C 8 fieri om. D 10 indignitatem] non add. F 11 impossibile] impossibili A 14 aliquid, quod2] aliquod G 17 dignitatis] primo add. E, simpliciter add. B, sed rxp. D2 20 quae] quia D· quia] quod C 22 ex tempore] ab aeterno E habet] habuit F 23 quia] in add. C 23-24 possibilis] impossibilis C 24 ad ... se] accipere Z l
Henricus Gandavensis, Quodl. VI, q. 3 (ed. cit., f. 220r).
0CKHAM, OPERA THEO!..
IV
41
642
LIBER I DIST. 43 Q. II
Dictur tamen quod 'posse', tam activum Dei quam passivum creaturae, potest dupliciter considerari, scilicet respectu sui subiecti vel respectu sui obiecti. Si posse Dei consideretur primo modo, sic est prius quam posse creaturae, qualitercumque consideretur, quia posse sic consideratum dicit dignitatem simpliciter. s Secundo modo non dicit dignitatem simpliciter, et ideo non competit sibi nisi quia posse passivum competit creaturae respectu Dei. Et ideo dicit quod « absolute loquendo 1, non est posse passivum in creatura, nisi quia est posse activum in Deo. Ut, cum qua t- 10 tuor sint respectus secundum posse, scilicet duo secundum posse activum, unus videlicet quo posse Dei comparatur ad Deum ut cuius est, alius quo comparatur ad creaturam ad quam est; et duo secundum posse passivum, scilicet unus quo comparatur ad creaturam cuius est, alius secundum quem comparatur ad Deum ut 1s ad quem est. In ipsis est talis ordo: quod a posse Dei active secundum se est posse passivum in creatura secundum se, quod concomitatur posse passivum creaturae respectu Dei, et ex posse passivo creaturae respectu Dei dicitur Deus posse active respectu creaturae ». 20 Contra istam opinionem potest argui per ipsummet a l i bi. Quia alibi dicit 2 quod sicut non dicitur Deum impossibile aliquid facere quia illud impossibile est fieri, sed e converso quia impossibile est Deum hoc facere, ideo impossibile est hoc fieri; 1-2 passivum] activum Dei A verbi A
2 potest] posse G
3 subiecti ... obiecti] obiecti ...
ve!... obiecti om. C.: ve!] et Z :. consideretur] consideratur Z
7 competit2] conve-
nit E 10 est] esse F 12 videlicet] scilicet Z, videbit C 13 alius] filius C, ergo G .. quo] ut ABCDGHZ, posse add. E: creaturam] ut add. E 14 quo] ut E 15 cuius ... comparatur om. C
ut] secundum G, om. A
18 concomitatur] communicatur CDF
16 active] activo B, om. E
19 Deus om. E
alibi om. A .. alibi ... quod om. Z dicit] dicitur F 23-24 quia2 ... fieri om. E 24 ideo om. H l Ibidem, ( 220v. cit., ( 304v).
2
17 quod] quo D
21 ipsummet] ipsum CD sicut] dicit G
22 Quia 23 sed] et non E
Henricus Gandavensis, Quodl. VIII, q. 3 (ed.
DE POTE!'ITIA DIVINA RELATE AD IMPOSSIBILE
643
ita dicitur in affirmativa quod quia possibile est Deum hoc facere, ideo possibile est hoc fieri et non e converso, quia non ideo dicitur possibile Deum hoc facere quia possibile est hoc fieri. [CONTRA OPINIONEM fiENRICI]
10
1s
20
Ex isto patet quod prius competit Deo posse facere respectu creaturae quam competat creaturae posse passivum respectu Dei. Igitur eodem modo prius convenit Deo non posse facere impossibile quam impossibili non posse fieri a Deo. Et ex isto patet manifeste quod ipse habet dicere quod non quidlibet quod dicit rcspectum ad creaturam attribuitur Deo quia creaturae habent respectum ad ipsum, sed magis e converso, ideo attribuuntur creaturac talia respectiva quia aliqua respectiva attribuuntur Deo. Praeterea, non magis attribuitur aliquid Deo quod dicit respectum ad creaturam quia creatura habet respectum ad ipsum, quam aliquid attribuitur causae creatae quia effectus suus habet respectum ad ipsam. Scd tale quid non attribuitur causae creatae quia effectus habet respectum ad ipsam; igitur etc. Minor patet, quia cum causa creata, secundum i p s u m 1, ha beat respectum realem, sequitur quod prius mutaretur causa ad respectum realem quam effectus produceretur. S i d i c a t u r quod non est simile de causa creata et de Deo, quia Deus non refertur realiter sed tantum secundum rationem, causa autem creata refertur realiter, et ideo non est simile: -----------
l ita] ideo D 1-2 ita ... hoc om. (hom.) C 2 possibile] impossibile A est om. AB 3 possibilel) posse EZ 8 impossibili] impossibile AB Et 2-3 et ... fieri om. (lwm.) H om. FG 9 quidlibct] quilibct AGH, quaelibet CF, quodlibet Camabr. 101, Pad. Anton., Vatic. 2088 dicit] habct E 11 ipsum] Deum F 12 respectiva ... respectiva] relativa ... relativa Z qui•] quae H 13 quod] quia D 1S-16 quam ... ipsam add. (seu rep.) A 15 quia] 16-17 Sed ... ipsam om. (ho111.) D 16 quid] quam G 16-18 ad ... respcctum 0111. (hom.) C 17 cffectus] suus add. E, cius add. Z 18 secundum ipsum 0111. E 19 resquod A pectum] effectum G 21 Si] sed G dicatur] dicitur AG . non] quando A 21-23 creata... autem om. (hom.) A 22 quia o1n. Z 23 causa] non D autem] sed Z ·· creata] data A, creatura D, om. E l
Cf. Henricus Gandavensis, Quodl. III, q. 10 (ed. cit., f. 62v).
644
LIBER I DIST. 43 Q. Il
H o c n o n s u f f i c i t quia non plus repugnat respectui reali oriri ex alio respectu quam respectui rationis. Igitur non plus repugnat quod ex respectu effectus oriatur respectus causae creatae quam Dei, cum rninus, tam secundum rem quam secundum rationem, recipiat Deus a creatura quam causa creata ab effectu suo. s Similiter, si ex uno respectu reali non oritur respectus realis sibi correspondens, eadem ratione ex respectu rationis non oritur respectus rationis sibi correspondens. Sed respectus creaturae ad Deum est respectus rationis, quia non realis, cum illud quod non est, non referatur realiter. Igitur ex illo respectu non oritur re- 10 spectus rationis Dei ad creaturam. Praeterea, contra aliud quod dicitur 1 quod posse Dei activum est prius posse creaturae passivo, et quod dicit dignitatem simpliciter, c o n tra: impossibile est activum - qualitercumque consideretur, dummodo sit activum- quin respectu alicuius di- ts catur activum. Igitur necessario illud 'posse activum' respectu alicuius est posse activum. Sed non respectu Dei, quia Deus non causat nec agit Deum. Igitur necessario est respectu creaturae. Igitur posse activum Dei - qualitercumque consideretur - dicitur respectu creaturae. Igitur non convenit sibi nisi quia dicitur 20 ad ipsam,- per primum dictum. Igitur non dicit dignitatem simpliciter, - per idem dictum. Confirmatur, quia dicit quod sunt hic duo respectus in posse activo sicut sunt duo in posse passivo, unus scilicet respectu Dei. Tunc quaero: quomodo iste respectus est respectu Dei ? Aut tam- 2s quam respectu fundamenti, aut tamquam rcspectu termini. Si 1 respectuil respectu AB 1-3 respectui ... repugnat om. (hom.) C 3 quod] quia D 4 Dei] diciturA secundum2 om. D 5 causa oriatur] oritur D: creatae] terminatae A creata l creatura F, cum creatura Z 6 respectus l respectivus A &-7 respectw ... oritur om. (hom.) C S-9 rationis ... respectus om. (hom.) H 8 respectus2] respectu ABDG, om. F 9 non realisl nihil reale C, quod add. A cuml quia Z 10 noni om. C 13 prius] quam add. E passivo] passivum E 17 noni] est add. A 18 causatl creatE est om. E 19 possel praecise A Dei om. E qualitercumque] dupliciter add. G 21 primuml ipsum C, praedicatum D dictum om. D 22 idem] illud EF, secundum Z 25 respectus om. A . respectu Dei om. F 26 Si J sed A 1•
1
Supra, p. 642, lin. 3-5.
DE POTENTIA DIVINA RELATE AD IMPOSSIBILE
645
tamquam respectu fundamenti, igitur habet aliquem terminum, et non nisi creatura m; igitur ili e respectus terminatur ad creaturam; igitur non primo convenit Deo nec importat dignitatem simpliciter. Si sit respectu Dei tamquam respectu termini, igitur s cum activum dicatur ad passivum, sequeretur guod Deus esset passivus, quod est impossibile. Et ita manifeste patet quod in ista propositione repugnantia includitur. [ 0PINIO ScoTI]
10
ts
20
Aliter dicitur quod prima ratio 'impossibilis' non est ex parte Dei, sed quia illud est impossibile simpliciter propter repugnantiam eius ut fiat. Quod declaratur sic 1 : «Impossibile simpliciter includit incompossibilia, quae ex rationibus suis formalibus sunt incompossibilia, et ab co sunt principiative incompossibilia a quo principiative habent rationes suas formales ». Et ideo iste est processus: quod primo 2 intellectus divinus produci t re m in esse intelligibili in primo instanti natura e; in secundo instanti naturae habet se ipsa formaliter esse possibile. « Et sicut 3 Deus suo intellectu producit possibile in esse possibili, ita producit utrumque incompossibilium quae includuntur in impossibili in esse formaliter possibili, et illa 'producta' se ipsis formaliter sunt incompossibilia, ut non possint simul esse unum, nec aliquid tertium ex eis; et istam incompossibilitatem, ------------ ·-- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 tamquam ... fundamenti] primo modo C aliquem] alium ABFH 5 passivum] pas6 quodl) quacdam G 9 impossibilis] siva D sequeretur] sequitur Z esset] et add. C 11 declaratur J declaratio A 12 includi t J concludi t D possibilis A non est J eri t non F incompossibilia] impossibilia EF rationibus] positionibus F 13 incompossibilial ... sunt om. 17 instanti naturae om. E 18 Et]sic add. Z (hom.) A incompossibilia2J compossibilia D producit possibile] producibile A possibile] rem E 18-19 possibili] intelligibili in primo irutanti naturae E 19 incompossibilium] incompossibilia C, impossibilium G 21 possint] 21-1 (p. 646) formaliter. .. ipsis om. (hom.) B 22 tertium] unum in lac. F2 possit FG l Scotus, Ordinatio, I, d. 43, q. un., n. 16 (ed. Vatic., VI, 359s.). 2 Scotus, ibidem, n. 14 (ed. Vatic., VI, 358). 3 Ibidem, n. 16 (ed. Vatic., VI, 359).
646
LIBER I DIST. 43 Q. II
quam habent ex se ipsis formaliter, habent prinop1at1ve ab eo qui ea produxit in esse possibili. Et istam incompossibilitatem eorum sequitur incompossibilitas totius signati, et ex illa sequitur incompossibilitas respectu cuiuscumque agentis ». Et ibi terminatur totus iste processus, et non ad negationem possibilitatis in Deo. [CoNTRA OPINIONEM Scon]
Contra aliqua hic dieta potest argui, primo quia non videtur bene dictum quod intellectus divinus producit creaturam in esse intelligibili 1• Quia illud quod per aliquem actum nullum esse formaliter recipit sed tantum denominatur denominatione extrinseca, non producitur per talem actum. Sed creatura per hoc quod intelligitur a Deo, nihil formaliter recipit sed tantum denominatur quadam denominatione extrinseca. Sicut obiectum intellcctus creati non producitur per hoc quod intelligitur, sed tantum denominatur quadam extrinseca denominationc. Igitur creatura in tali esse intelligibili non producitur. Praeterea, aut creatura producitur in esse intelligibili praecise quia intelligitur, aut quia prius nihil fuit, aut quia prius non erat intelligibile. Non propter primum, quia tunc divina essentia vere produceretur in esse intelligibili cum vere intelligatur; et tunc quilibet intelligens Deum produceret Deum in esse intelligibili. Nec propter secundum, quia etiam quando intelligitur creatura, nihil est, quamvis si t intellecta. N ec propter tertium, quia essentia divina ante intellectionem suam non fuit intclligibilis. 3 incompossibilitas] impossibilitas ABH 3-4- ex ... agen2 produxit J produci t EG tis rep. A 4 ibi] ita A 5 negationem] primo add. A possibilitatis] impossibilitatis G 8 ali qua hic J haec Z argui] hic add. D quia] quod CD 9 divinus] non add. D 11 denominatur] ex add. A, om. E 11-14 extrinseca ... denominatione om. (11om.) B 12 Sed om. E creatura] tamen D per hoc quod] quae F 16 denominatur] denotatur E 17 intelligibili om. A 20 quia] quare A 21-23 cum ... intdligibili om. (/1om.) E 22 quilibct] quaelibet C Deuml] ipsum Z 24 creatura] tunc add. Z quamvis sit intcllccta otn. E l
Cf. supra, dist. 36, q. un. (pp. 530-561).
to
15
20
25
DE POTENTIA DIVINA RELATE AD IMPOSSIBILE
647
Praeterea, secundum i s tu m I, numquam producitur aliquid in esse intelligibili nisi quia aliquid producitur in esse reali. Sed, secundum i sto s 2 , creatura quando producitur per intellectum divinum, non producitur nisi in esse intelligibili. Igitur aliquid s aliud producitur in esse reali; sed nihil potest dari, patet inductive. Praeterea, quod dicitur 3 quod in primo instanti naturae producitur in esse intelligibili et in secundo instanti habet esse possibile, c o n t r a: accipio primum instans naturae in quo intellectus praecedit esse intelligibile creaturae, et quaero: aut in illo 10 instanti creatura est possibilis, aut non est possibilis. Si est possibilis, ergo est possibilis antequam producatur in esse intelligibili. Si non est possibilis, igitur sibi repugnat esse. Praeterea, quod dicitur 4 quod status est in illo processu ad impossibilitatem respectu cuiuscumque agentis sine respectu corts respondente in Deo, c o n t r a: sicut omni respectui creaturae in esse possibili ad Deum correspondet aliquis respectus in Deo ad creaturam in esse possibili, ita negationi respectus correspondebit negatio respectus in Deo ad impossibile. Igitur non est ibi status. S i d i c a tu r quod respectui creaturae in esse possibili ad 20 Deum non correspondet respectus in Deo, c o n t r a: aut ille ---------------
1 Praeterea J propter G producitur J produci t E 2 quia om. B 4 divinum om. E intelligibili om. D 5 aliud] sicut G ·· sed ... inductive om. C dari] sicut add. Z 6-7 Prae7 et om. AF 7-9 in ... intelligibile add. terea ... et om. C instanti ... secundo om. (!Jom.) H seu rep. A 8 accipio] actio G, esse add. C 9 praecedit] in add. Z quaero] arguo G ilio] quo AG 10-11 Si ... possibilis2 om. (!Jom.) F 12 Si] sed G 13 quod dicitur om. G " status] stare F 14 cuiuscumque] cuiuslibet Z 15 in om. C omni respectui] in omni respectu Z 16 inl ... possibili om. H esse] est A 16-17 aliquis ... correspondebit mg. F2, om. A 17 negationi] ad negationem Z correspondebit] correspondet E 1S-20 ad ... Deo 0111. (hom.) C 19-20 ad Deum om. E 20 ille] est B l Cf. Scotus, Ordinatio, I, d. 35, q. un., nn. 48-49 (ed. Vatic., VI, 265s.). 2 Scotus, Ordinatio, I, d. 43, q. un., n. 14 (ed. Vatic., VI, 358). 3 Supra, p. 645, lin. 15-17. 4 Scilicet a Scoto, dist. 43, q. un.: c Et ex hoc habet compleri totus processus impossibilitatis rei, quasi ultimus gradus incompossibilitatis vcl impossibilitatis rei sit negatio respcctus ad quodcumque agens » (ed. Vatic., VI, 360).
648
LIBER I DIST. 43 Q. II
respectus creaturae in esse possibili est realis, aut est respcctus rationis. Non realis, quia non habet fundamentum reale. Igitur est respectus rationis qui fit per actum intellectus comparantis creaturam ad Deum, secundum istum 1• Sed ita potest intellectus comparare Deum ad creaturam sicut e converso. Igitur ita potest esse respectus in Dco ad creatura m sicut e converso; igitur etc.
5
[RESPONSIO A UCTORIS)
Ideo aliter dico ad quaestionem quod gcneraliter omni relativo, si convenienter assignetur, correspondebit aliquod correlativum 2 • Et in omnibus relativis quae vocantur relativa secundum potentiam activam et passivam, vel causam et effectum, semper correlativa sunt simul natura. Et ideo quia sunt simul natura et mutuo se inferunt, neutrum est magis causa alterius quam e converso. Sicut quia pater et filius sunt simul natura, - ilio modo quo loquitur P h i l o s o p h u s in Praedicamentis 3, cap. 'De ad aliquid', de simultate naturae - , non plus filius est filius quia pater est patcr quam e converso, nec etiam plus filius est quia patcr est quam e converso, nec filius habet patrem quia pater habet filium nec e converso. Et ita universalitcr quando est aliqua consequentia mutua tenens praccise per naturam corrclativorum, non est una propositio magis causa alterius quam c converso. 1 creaturae] ad Deum add. E estlj respcctus add. E 2 Non! om. A nonl] quando G 3 est] eius respectu A qui] quae A fit] fuit AC 4 intellectus om. C Igitur ... converso om. (hom.) E 6 sicut e converso om. G 8 omni] cum Al3DGH, respectui add. E 9 si ... assignetur orn. E , assignetur J assignatur D correspondebit J corrcspondeat F, correspondet et trp. p. relativo (/in. 8-9) Z 10 rclativis ... relativa] rclatis ... rclata E 11 potemiam] positionem Z et] ve! A, ad D sempcr om. D 12 correlativa] correspondcntia D quia ... et om. E et] si C, in H 13 se om. C inferunt] refcrunt A, inferant Z 14 Sicut] sed ABG quia] sicut G ilio] ideo G 15 quo om. G ad om. AE 16 quiaj quam CFGH 17 quam] nec C, etiam add. F 18 filius] e converso add. F, sed co". iu plus f2 19 universaliter] quia ndd. D quando] quamdiu n 20 per naturam] personam C
Scotus, Ordinatio, I, d. 30, qq. 1-2, nn. 39-43 (ed. Vatic., VI, 185189). 2 C( supra, d. 30, q. 3 (pp. 353ss. et 358s.). 3 Aristot., Praedicamenta, c. 7 (7b 15-20). l C(
10
15
x,
DE POTENTIA DIVINA RELATE AD IMPOSSIBILE
5
10
15
20
649
Et quando quaeritur an primo conveniat Deo non posse facere impossibile quam conveniat impossibili non posse fieri a Deo, dico quod non prius convenit Deo non posse facere impossibile quam convenit impossibili non posse fieri a Deo. Nec etiam prius convenit impossibili non possc fieri quam Deo non possc facere impossibile. Et eodem modo dico de affirmativis quod non prius convenit Deo posse facerc possibile vcl creaturam quam creaturae posse fieri a Deo; sed simul natura, eo modo quo secundum P h i l o s o p h u m factivum et factibile sunt simul natura, hoc est, non prius est aliquid factivum quam aliquid est factibile nec e converso. E t s i d i c a t u r quod quidquid creatura habet, a Deo habet, igitur esse possibile convenit sibi a Deo; sed esse factivum non convenit Deo ab alio scd a se; prius autem convenit aliquid alicui quod convenit sibi a se quam illud quod convenit sibi ab alio ; igitur prius convenit Deo esse factivum quam creaturac esse factibile, igitur non simul: D i c e n d u m quod quidquid creatura habet reale tamquam aliquid sibi inhaerens, habet a Deo tamquam a principio. Sed non quidquid convenit sibi in pracdicatione habet principiative a Deo, nisi ilio modo quo Deus habct tales praedicationcs a Deo. Quia tales praedicationes, quando sunt in actu et realiter, tunc sunt a Deo. Et ideo 'esse possibile' convenit creaturae ex se, non realiter tamquam aliquid sibi inhaerens, sed vere est possibilis 1 primo] prius D conveniat] communicat C 2 conveniat] convenir E 3 dico ... Deol om. (11om.) G prius] plus BD , convenir] non C, competit Z non2 ... impossibile add. seu rep. A 3-4 impossibile om. Z 4 conveni t J competa t Z posse om. B · Deo l et e converso add. C 4-6 Nec ... impossibile 0111. C 5 convenit] competit Z impossibili] impossibilium D fieri J a Deo add. F posse2J possibile AG 6 Et codcm modo J Et si c C quod] quia A, et G 7 prius] plus D posse] possit G H scd] sum add. Z col eodem Il 10 estl] esse BF, sit E 12 quod 0111. F quidquid 0111. C 13 habet] esse C conveniti competit Z sed esse2 om. C factivum] factibile E 14 conveniti ... convenit2) competit ... competit (etiam infra) Z : se] et add. C 14-15 prius ... se om. (lzom.) A 15 sibi] alicui Z 16 prius) plus G 17 non) sunt add. D 18 Dicendum] est add. D 19 Deol nisi ilio modo add. G tamqlL1m a principio om. E 20 convenir 0111. C 21 Deo J et add. D 22 a... praedicationes om. (11om.) E 24-1 (p. 650) non ... sci om. (ho111.) D
650
LIBER I DIST. 44 Q. UNICA
ex se, sicut homo ex se est non-asinus. Et ideo talia argumenta non valent nisi de convenienti realiter, quo modo totum habet partes et accidentia sua. Nec est proprius modus loquendi dicere quod esse possibile convenit creaturae, sed magis proprie debet dici quod creatura est possibilis, non propter aliquid quod sibi s conveniat sed quia potest esse in rerum natura. [AD ARGUMENTUM PRINCIPALE)
Ad argumcntum principale 1 dico quod non prius est Deus factivus quam creatura est factibilis, immo ita primo est creatura factibilis sicut Deus est factivus.
10
[DISTINCTIO QUADRAGESIMA QUARTA QUAESTIO UNICA UTRUM DEUS POSSET FA CERE MUNDUM MELIOREM ISTO MUNDO]
Circa distinctionem quadragesimam quartam quaero utrum Deus posset facere mundum meliorem isto mundo. Quod non: Quia illud quod non recipit magis et minus non potest fieri melius; sed mundus non recipit magis et minus; igitur non potest unus mundus esse meli or ali o; igitur etc. Minor patet, quia m undus constat ex substantiis quae non suscipiunt magis et minus. 2 quo modo] quando D 3 Nec] non C 6 convcniat] communicat C sed om. D H priw] plw G 16 posset] potcst G posset facerc om. AH 19 magis] maius D 20 igitur etc. om. F Minor] maior Z 21 suscipiunt] rccipiunt DE l
Supra, p. 64D, !in. 18 -p. 641, !in. 8.
1s
20
UTRUM DEUS POSSET FACERE MUNDUM MELIOREM
651
Praeterea, qua ratione Deus posset facere mWldum meliorem isto mWldo, eadem ratione posset facere mundum meliorem ilio mundo, et sic in infinitum, et per consequens posset facere mundum infìnitum, quod est impossibile. s A d o p p o s i t u m est M a g i s t e r in littera 1• (R.ESPONSIO AUCTORIS]
Circa istam quaestionem primo videndum est quid importatur per 'mundum'; secundo quid per 'melius'; tertio ad quaestionem. Circa p r i m u m dico quod mundus dupliciter accipitur: alilO quando pro tota congregatione omnium rerum creatarum, sivc sint substantiae sive accidentia; aliquando accipitur pro toto quodam composito vel aggregato ex multis contentis ab WlO corpore et ilio continente; et hoc dupliciter, vel praecise pro partibus quae sunt substantiae, vel indifferenter pro omnibus. Sed in 1s ista quaestione accipiendus est mundus praecise pro Wlo universo quasi composito ex partibus quae sunt substantiae, et non secundum quod includit accidentia substantiarum. Circa s e c u n d u m 2 dico quod aliquid potest esse melius aliquo, vel bonitate essentiali et substantiali, vel bonitate acci20 dentali. Circa t e r t i u m 3 primo videndum est utrum posset facere mundum meliorem isto bonitate essentiali sive substantiali, et hoc distinctum specie; secundo utrum posset facere mundum mc1 posset] potest C 2-3 eadem... mundo om. (/1om.) ABCE 3-4 etl ... infinitum Z mundum] in add. DE 4 infinitum] meliorem add. E 10 congregatione] aggregationc A 11 sive] sint add. D aliquando] alio modo F toto om. AF 12 aggre17 includit] includa t F substantiarum] cum substantia Z gato J congregato F ab] sub CZ 19 aliquo] alio EFZ veli om. D et] sivc E 21 utrum] scilicet add. F 22 mundum 0111. G sive] ve! C, seu F, om. E substantiali om. E 23 posset] pos•it GH
ottl.
1 Petrus Lombardus, Sent., l, d. 44, c. 1 (ed. cit., 303ss.). 2 Videlicet, quid importatur per 'mclius'. 3 Le., rcsponsio ad quacstioncm principalem.
652
LIBER I DIST. 44 Q. UNICA
liorem distinctum solo numero; tertio utrum posset fa cere mundum meliorem bonitate accidentali. Circa primum 1 est dubium quid sit tenendum. Nam si teneatur opinio quod Deus potest facere substantiam perfectiorem omni substantia facta, et hoc in infinitum, - sicut potest augere s qualitatem recipientem magis et minus in infinitum ita quod non est ponerc statum -, dicendum est consequenter quod Deus potest facere mundum meliorem distinctum specie, quia poterit facere alia individua substantialia distincta specie meliora illis quae modo sunt facta. 10 Sed tenendo quod est status in talibus, ita quod est dare aliquam substantiam perfectissimam possibilem a Deo fieri, est magis dubium. Quia tenendo opinionem illam potest probabiliter teneri utraque pars, scilicet quod potest facere mundum alium distinctum specie. Et pro illa parte videtur esse opinio 1s Augustini et Magistri in littera qui dicit 2 : «Talem potuit Deus fecisse hominem, qui nec peccare posset nec vellet ». Ex ista auctoritate arguo sic: quidquid conveni t alicui individuo speciei specialissimae, nulli individuo eiusdem speciei repugnat formaliter consimile. Sed isti homini convenit posse peccare, 20 manifestum est. Igitur nulli individuo eiusdem speciei repugnat peccare. Sed Dcus, per A u g u s t i n u m, potcst faccrc hominem cui repugnat peccare. Igitur talis homo non esset eiusdem -------------------------
l possct J possit GH 3 primum] dico quod add. E dubium] dicendum A tcnendum] intelligcndum A 3-4 teneatur] intelligatur A 4 potest J possit G 5 fa eta J H potcritj alia F potcst augere] ponit augmcntare A 5-6 sicut ... infinitum 0111. (hom.) H IO sunt] fiunt E facta 0111. EZ 12 pcrfcctissimam] perpotcst E 9 quac] quo A fectionis H 13 magis] magnum F Quia] quam D 17 Dcus] omnis (!) A ncc!] non GZ 18 ista auctoritate] hoc Z 19 spccici2J specialissimac add. Z 21 individuo] hornini Z 22 per Augustinum 0111. Z 23 rcpugnat] rcpugnct ABG, rercpugnat] formaliter add. Z pugnaret Z l Supra, p. 651, !in. 21-23. 2 Pctrus Lombardus, Sent., I, d. 44, c. l, n. 3 (cd. cit., 304); August., De Genesi acl litt., XI, c. 7, n. 9 (PL 34, 433; CSEL 28-1, 340).
UTRUM DECS POSSET FACERE MUNDUM MELIOREM
653
spec1e1 specialissimac cum isto homine. Igitur esset alterius specici, et per consequcns Dcus potest facere individuum alterius speciei quam fecit, et per conscquens mundum alterius speciei, et cadem rationc mcliorcm. E t s i i n s t c t u r contra istam rationem quod assumptum est falsum, nam isti homini convenit posse peccare et tamen isti ho mini- demonstrando Christum - repugnat posse peccare non obstante quod sit eiusdem speciei specialissimae cum isto homine qui p o test peccare: Similitcr, homo est species specialissima, igitur non potcst esse homo altcrius speciei qua m si t iste homo qui potest peccare: P r i m u m istorum non concludit, nam quamvis Verbo divino rcpugnet posse peccare, tamen illi naturae quae est unita Verbo non repugnat possc peccare. Qui a si dimitteretur a Verbo posset peccare, et natura est eiusdem speciei specialissimae cum isto homine qui potest peccare, non autcm est ciusdem speciei cum Verbo qui non potest peccare. Sccundum ctiam non concludit. Nam homo 1 duplicitcr ac4 eadcm ratione] eiusdem rationis C 5 instctur] quod add. G 6-7 et. .. peccare 9 potcst] possct F Il homo!] aliquis add. Z 12 nam] animam (!) A 12-13 Primum ... peccare 0111. (hom.) H 13 repugnet] rcpugnat C, rcpugnarct F 15 naom. (hom.) E
tura] tamen iu corr. (?)D est] esset C 16 speciei] specialissimae add. Z care om. (hom.) E 18 Nam] quia E, non Z
16-17 non ... pec-
Haec distinctio Guillelmi allegata est a Roberto Holcot, Sent., II, q. 2: tertium dubium respondet Ockham primo Sententiarum, dist. 44, quod homo talis non foret eiusdem speciei nobiscum. Unde dicit quod iste terminus 'homo' potest dupliciter accipi. Uno modo pro omni composito ex corpore et natura intelligibili, et sic homo non est species specialissima. Secundo accipitur pro composito ex corpore et tali anima intellectiva qualem nos habemus, et homo sic sumptus est spccies specialissima. Nec ille qui foret impeccabilis per naturam esset ciusdem speciei specialissimae cum ilio qui potest peccare per naturam, quod probatur per rationem quam posui in isto dubio superius, quia si aliquid convenit uni individuo alicuius speciei non repugnat alteri individuo eiusdem speciei consimile habere etc. • (ed. Lugduni 1497). l
« Ad
5
10
15
654
LIBER I DIST. 44 Q. UNICA
cipi potest: uno modo pro omni composito ex corpore et natura intellectuali. Et homo sic sumptus non esset species specialissima. Et ideo iste homo, si fìeret impeccabilis per naturam, non esset eiusdem speciei specialissimae cum isto homine qui potest peccare. Aliter accipitur homo pro composito ex corpore et tali 5 anima intellectiva qualem nos habemus. Et homo sic sumptus est species specialissima, nec ille qui fìeret impeccabilis esset homo, taliter accipiendo hominem. Tenendo etiam statum in individuis distinctis specie, posset teneri quod Deus non posset facere aliud individuum speciei dis- 10 tinctae. Quia si sit status in talibus, omnes species specialissimae factibiles a Deo sunt in certo numero, et per consequens difficile est probare quod aliqua individua aliquarum specierum sunt producta a Deo, et aliqua non sunt producta a Deo. Nec videtur posse habcri ad hoc aliqua congruentia, nisi forte ex aliqua aucto- 15 ritate quam difficile est invenire in S c r i p t u r a. Et secundum istam opinionem, Deus non posset facere alium mundum distinctum specie ab isto. Tertio modo posset poni talis status, ponendo quod aliqua individua aliquarum specierum producibilia a Deo non sunt pro- zo ducta, tamen aliquod individuum speciei suprcmae est productum. Quia non videtur verisimile quod Deus produxerit individua specierum inferiorum et non supremae, si sit talis ponenda. Ad hoc etiam videtur esse A u g u s t i n u s, libro Confessionum 1, ubi dici t: « Domine, duo fecisti, unum prope te et 25 4 spcciei om. ABH 5 et] ex add. D 6 sumptus] assumptus A, non add. C 7 fie9 Tenendo] ponendo C, est add. D etiam] tum C, rct] dividuum (!) add. C csset] esse G c.-rgo Z l O aliud] aliquid G l 0-11 spcciei distinctae] distinctum specie F Il Quia si] cum C specialissimac] substantiae FGHZ 13 quod] aliquando add. F aliquarum] ali:lrum ABDG sunt] sint Z 14 et ... Dco2 0111. (lrcm.) AE 15 congrucntia] contingentia H 19 T erti o J Sl'cundo C status 0111. E 20 aliquarum J aliarum ADGH producibilia] productiva C sunt] sint Z, a Dco add. F 21 supremae] specialissimae AE 23 si sit] sed si G 25 te] est G l
August., Conjessiones, XII, c. 7, n. 7 (PL 32, 828; CSEL 33, 314).
UTRU!'.f DEUS POSSET FACERE MUNDUM MELIOREM
655
unum prope nihil ». Igitur sicut non videtur posse fieri aliquid inferius materia prima, quam vocat Augustinus 'prope nihil', ita non videtur posse fieri aliquid perfectius angelo, quem vocat Augustinus 'prope Deum'. s Sic igitur patet quod circa istum articulum possent poni tres opiniones. Probabile autem reputo quod Deus posset facere alium mundum meliorem isto distinctum ab isto specie, et maxime quoad aliquas res distinctas specie et quoad pluralitatem specicrum. Circa s c c u n d u m 1 dico quod Deus potest facere munto dum meliorem isto, et distinctum solo numero ab isto mundo. Cuius ratio est quia infinita individua eiusdcm rationis cum illis quae modo sunt, posset Deus producere. Igitur tot individua et plura quot modo sunt producta et earumdem specierum potest Deus producere. Sed non arctatur ad producendum ca in isto 1s mundo. Igitur posset ea producere extra istum mundum et ex cis facere unum mundum, sicut ex illis quae sunt iam producta fecit hunc mundum. [!NSTANTIAE CONTRA PRAEDICTA]
E t si argua tu r, sicut arguit P h i l oso p h u s, I De caelo 2 , quod si csset unus alius mundus 3, tunc quaero: aut terra l unum) aliud EF 1-2 Igitur ... nihil om. (hotn.) DF 6 autem om. AFGH 7 specie) sensibile C specie... distinctas om. (11om.) D 8 aliquas J alias H 9 secundum) articulum add. Z 10 et ... isto2 om. (hom.) D 11 ratio] respectus AB individua) accidentia C 13 specierum) quae add. G 14 isto) eodem F 16-17 sicut ... mundumom. (hom.) H 19 si) similiter A 20 cacio) et mundo add. Z
Supra, p. 651, !in. 23- p. 652, !in. l. 2 Aristot., De caelo et mundo, I, c. 8, t. 76 (276a 18-30). 3 Deista controversia, videsis Thomam Aquinatem, In Aristot. De caelo et mundo, I, lect. 16: cAut si dicamus [elementa] esse eandem naturam, et velimus vitare praedicta inconvenientia quae sequuntur ex diversitate mediorum et extremorum, necesse est ponere unum salurn medium, ad quod feruntur omnia gravia ubicumque sint, et unum extremum, ad quod fcruntur omnia levia ubicumque sint. Quo posito, impossibile est l
()56
LIBER I DIST. 44 Q. UNICA
illius mundi moveretur ad medium istius mundi, aut non. Non potest dici quod non, quia corpora eiusdem speciei moventur ad eundem locum. Igitur cum terra istius mundi moveatur naturaliter ad medium istius mundi, terra alterius mundi naturaliter movebitur ad medium istius mundi; si autem terra alterius mundi movetur naturaliter ad medium istius mundi, ergo naturaliter recedit a medio istius mundi, quod est impossibile, quia grave numquam movetur naturaliter a medio. Similiter, eadem ratione naturaliter recedit a medio istius mundi, et per consequens non naturaliter accedit ad medium istius mundi. S i d i c a t u r ad istam rationem quod individua ciusdem speciei moventur naturaliter, non ad eundem locum numero sed ad eundem locum speciei, diversa tamen secundum numerum: H o c r e m o v c t P h i l o s o p h u s 1 dicens hoc esse impossibile, quia tunc diversae partes istius terrae moverentur ad eundem locum specie et tamcn ad diversa loca sccundum numerum, cuius oppositum patet ad sensum. Praeterea, P h i l o s o p h u s argui t sic 2 : illud quod fit ex tota materia sua non est plurifìcabile; scd caelum fìt ex tota materia sua; ergo non possunt esse plurcs cadi. l medium] modum E 2 specici] specialissimae add. F 3 cum om. C mundi 4 meilium] modum E munili!] et add. F 4-6 terra ... mundil om. (hom.) E naturalitcr ... mundil om. (hom.) D 5 movebitur] moveretur G 5-Q si ... mundil om 6 movctur] moveatur C naturaliter] non Z, om. H (hom.) A si ... mundi2 om. (horn.) F 12 quod] quia A 14 divena] ilistinctum E 7 recedit] rccipit A 9 naturalitcr om. Z 15 esse] est G lR patct 0111. H 19 Philosophus sccundum numcrum] numero EZ mn. 13 fit] fui tG 20-21 non ... sua om. (/1om.) G om. G
esse plures mundos •; cf. ctiam loannes Parisicnsis, In I Sent., d. 44, q. 2: posset dici quod posset [Deus] facere alium mundum in quo non esset terra, ve! si faccret cum terra, dico quod illa terra tenderet ad centrum suum sive ad centrum sui mundi, non huius mundi • (ed. J. P. Miiller, Romae 1961, p. 467). l Aristot., De caelo et tmmdo, I, c. 8, t. 83 (276b 32 2 Ibidem, c. 9, t. 93 (278a 23-28). 277a 3). « Quia
5
10
15
20
657
UTRUM DEIJS POSSET FACERE MUNDIJM MELIOREM
(RESPONSIO AD INSTANTIAS]
Ad primam istarum rationum dico quod, quamvis omnia individua eiusdcm speciei possint naturaliter moveri ad cundem locum numero, puta si eundem locum extra locum suum nas turalem occupent saltem successive, non tamcn oportet quod semper moveantur ad eundem locum numero naturaliter, sed possibile est quod simul moveantur ad diversa loca secundum numcrum. Sicut patet manifeste dc duobus ignibus eiusdem speciei in diversis partibus terrae constitutis quod moventur ad circum10 ferentiam caeli, non tamen ad eundem locum numero, sed ad diversa loca secundum numerum. Si tamen unus illorum poneretur in eadem parte in qua fuit alius ignis, tunc moveretur non ad eundem locum numero ad quem prius movebatur, sed ad cundem locum numero ad qucm alius ignis movetur. Ita foret 1s in proposito, quod si terra alterius mundi poneretur infra caclum istius, moverctur ad eundem locum secundum numerum ad qucm movctur terra istius mundi. Sed quando est extra istum mundum et infra caelum alterius mundi, tunc non movebitur ad medium istius mundi, - non plus quam ignis cxsistens Oxoniac 20 movcretur ad eundem locum numero ad quem moveretur si esset Parisius -, sed tunc movcbitur ad mcdium alterius mundi. Et ira patct quod non ideo moventur istae duae terrae ad diversa loca numero quia sunt distinctae numero, - sicut ponit c a v i 12 omnia 0111. F 3 individua om. E ciusdem] eius C possint] possunt AEZ 6-7 ad ... 7-8 secundum numerum] numero D 9 moventur] movcmoveantur om. (hom.) EH rentur C 11 secundum numerum] numero C illorum] istorum AH 12 non om. Z 13-14 prius ... quem om. (hom.) AB " 13 prius] alius ignis H movebatur] moveretur Z 15 quod om. E infra] intra Z 15-16 caclum] centrum F 17 moscd ... movetur 0111. Z vetur om. Z 18 infra] intra Z caelum] centrum F ·' mundi om. A 19 istius mundi om. H Oxoniae] in Ausonia (!) Pad. A111o11., Sucsonum Pad. Univ., in Monache Paris .\lat. 15,904 20 movercturl] movetur Z numero] necessario G moverctur2] movetur F 21 Parialterius] istius Z 22 ita] ideo sius] Numbergea Paris Nat. 15,904 sed] et G, om. C C non 0111. E ideo om. C moventur] movebuntur F, moverentur Z 23 quia] quae n 0CKHAM, OPERA THEOI.
IV
42
658
LIBER I DIST. 44 Q. UNICA
l a t i o quam reprobat Aristotele s 1
sed moverentur ad diversa loca numero propter divcrsam situationem earum inter caelos diversos, sicut duo ignes propter diversam situationem ad diversas partes circumferentiae moventur ad diversa loca numero. s S i d i c a t u r quod istud non est simile, quia tota circumferentia caeli est unus locus numero ipsius ignis, non sic sunt diversa media in divcrsis mundis unus locus numero, ergo non est simile: Praeterea, a quocumque loco recedit aliquid naturaliter, ad 10 eundem locum accedit violenter. Sed per t e terra naturaliter accedit ad medium alterius mundi, ergo naturaliter recedit a medio istius mundi. Quia quanto plus accedit ad medium alterius mundi tanto magis distat a medio istius mundi, igitur naturaliter recedit a medio istius mundi. Igitur ubicumque ponatur, tantum 15 violenter accedet ad medium istius mundi, igitur quamvis poneretur infra circumferentiam istius caeli, nihilominus violenter accederet ad mcdium istius mundi, quod est manifeste falsum: Ad p r i m u m istorum dico quod satis est simile ad propositum, quia quamvis omnes partes circumferentiae faciant unam 20 circumferentiam, hoc tamen accidit ad hoc quod ignis in una parte constitutus moveatur ad unam partem circumfcrentiae, et alius in alia parte constitutus moveatur ad aliam. Quia si illac partes non facerent unum continuum sed esset discontinuatio, manifestum est quod cum non acqualiter illi ignes approximantur 25 -,
1 reprobat J improbat D 2 earum J ipsarum Z 4 adi] per D 4-5 numero 6 istud J illud AEZ 7 ipsius J totius C sic J igitut add. E :: sunt J sicut G 10 recedi t] recessit A 10-11 ad ... violenter rep. A 11 naturaliter] similis C 12 recedit] terra add. ABG 13 medio 0111. G 14 mundil om. ABCDHZ : tanto] a medio add. G, 14-15 igitut... mundi exp. D, om. (hom.) E 15 istius mundi om. C·· ponatur] plus add. Z proponatur A tantum] tamen Z 16 violenter] uniformiter C 18 accederet] accedet G illae... continuum rep. A 24 partes] suae add. F , unum] 22-23 et ... aliam 0111. E 25 non om. Z . aequaliter] natutaliter C approximantut] approxicompositum add. E mentur E, om. C 25-1 (p. 659) quod ... aequaliter om. H om. G
1
Aristot., De caelo et mundo, I, c. 8, tt. 83-84 (276b 32- 277a 9).
UTRUM DEUS POSSET FACERE MUNDUM MEL!OREM
659
diversis circumfcrentiis, non aequaliter moverentur ad eas, sed ad distinctas circumferentias moverentur. Quod patet, quia hoc posito, aut isti ignes movcrentur sursum, aut non. Si non, ergo non haberent motum naturalem, quamvis non esset impediti et s essent extra loca naturalia. Si autem naturaliter moverentur sursum, aut ergo motu simplici aut mixto. Non mixto, ergo simplici. Ergo necessario ad distincta loca moverentur. Similitcr, non esset maior ratio quare iste ignis moveretur oblique ad locum alterius ignis quam e converso. Et ita vel non 10 movebuntur quod est inconveniens, vel ad duo loca utrumque quod similiter est inconveniens, vel ad distincta loca numero, quae non faciunt unum locum. Et per consequens eadem ratione diversae terrae, quia sunt infra diversos caelos constitutae, potuerunt moveri localiter ad distincta loca numero, quantumcum15 que illa loca non faciant unum locum secundum numerum. Ad secundum 1 dicendum quod quando aliquid recedit naturaliter ab aliquo loco, ubicumque ponatur, illud violenter accedit ad illum locum. Si tamen non ubicumque ponatur recedit ab aliquo loco naturaliter, non oportet quod sempcr violenter 20 accedat ad illum locum. Sicut patet de igne, si ponatur inter mcdium et circumferentiam cacli, manifestum est quod recedit a circumferentia opposita. Quia quanto magis acccdit ad aliam circumferentiam, tanto magis distat et per consequens magis recedit a circumfercntia opposita. Et tamen si poneretur inter illam 25 circumfercntiam et medium, non rccederet naturaliter ab illa 2 moverentur) moventur C Quod ... quia] quia ... quod G 4 non! om. C haberent] habent C et om. D 5 essent onr. F naturaliter om. F 6 aut2] motu add. C 10 !oca om. F utrumque om. EZ 13 diversae] partes add. (mg.) f2 quia] quae DE 13-14 potuerunt] poterunt BDG 14 moveri] movere AH 15 faciantl faciunt Z 21 dicendum] est add. D 17 loco onr. C 18 ad onr. Z Si] sed G non om. B lS-20 Si ... locum om. (hom.) E 19 loco 0111. Z quod semper om. H 22 opposita] posita C 22-23 accedit ... magis om. (11om.) A 23 distat l ab opposita add. Z 25 reccderet l succederet G
l
Supra, p. 658, !in. 10-18.
660
LIBER l DIST. 44 Q. UNICA
circumferentia, sed naturaliter accederet. Ita est in proposito quod terra alterius mundi recedit naturaliter a medio istius mundi, non tamen per se sed tantum per accidens, quia scilicet continetur inter latera caeli sicut ignis continetur inter medium et aliam partem circumferentiae. Et ideo quando continetur inter medium s istius mundi et caelum istius mundi, tunc non recederet, sed naturaliter accederet ad medium istius mundi. Ad secundam rationem Ari sto t e l i s 1 dico quod caelum componitur ex tota materia sua iam facta, sed non componitur ex tota materia factibili, quia potest Deus facere aliam ma- 10 teriam tam caeli quam aliorum corporum quorumcumque. Circa t erti u m 2 dico quod Deus posset facere mundum meliorem bonitate accidentali, quia hoc non esset nisi facere mundum informatum perfectioribus accidentibus. Sed hoc est possibile, cum Deus illa accidentia possit augcre et per consequens fa- 1s cere ea perfectiora, et sic mundum meliorem. [AD
ARGUMENTA PRINCIPALIA]
Ad primum principale 3 dico quod quamvis mundus non rec1p1at magis et minus illo modo quo accidentales qualitates suscipiunt magis et minus, tamen potest fieri unus perfectior isto, et potest fieri isti additio. Sicut aquae potest fieri additio, et sicut facta una parva aqua, potest fieri una alia maior, et per consequens perfectior illo modo. 1 accederet] accedet G 4 latera] altera H 5 quando] non A 6 et ... mundi2 om. (hom.) G 6-7 tunc ... mundi om. (hom.) A 7 accederet] accedet B 8 secun11 aliorum] aliquorum G 12 posset] possit C 13 hoc dam] tertiam A dico om. BH om. G " nisi] non A 14-15 est possibile] non est impossibile BF 15 augere] augmentare ACD 18 dico quod om. B ' mundus om. B 19 et minus om. E 20 suscipiunt om. E 21-22 additio ... fieri om. (hom.) A 22 una2 om. Z
l Supra, p. 656, lin. 19-21. p. 650, !in. 18-21.
2
Cf. supra, p. 652, lin. 1-2.
3
Supra,
UTRUM VOLUNTAS DEI SIT CAUSA IMMED. ET PRIMA OM!'
661
Ad aliud 1, diversi diversimode dicerent. Nam dicentes quod non est status in individuis alterius speciei, quia quocumque dato posset fieri melius, dicerent quod Deus posset facere mundum meliorem in infinitum, non tamen infinitum. Sicut potest fas cere aquam maiorem quacumque data, et tamen non infinitam. Alii dicerent quod posset fieri mundus quo non posset fieri meli or.
[DISTINCTIO QUADRAGESIMA QUINTA QUAESTIO UNICA
10
UTRUM VOIUNTAS
DEI
SIT CAUSA IMMEDIATA ET PRIMA
OMNIUM EORUM QUAE FIUNT J
Circa distinctionem quadragesimam quintam quaero utrum voluntas Dei sit causa immediata et prima omnium eorum quae 1s fiunt. Quod non: Quia quando aliqua sunt idem realiter, cuiuscumque unum illorum est causa et reliquum est causa; sed essentia Dei et voluntas sunt idem simpliciter et realiter; igitur si voluntas Dei sit 20 causa immediata et prima omnium eorum quae fiunt, essentia Dci crit causa prima et immediata omnium eorum quae fiunt. Scd consequcns est falsum, quia essentia Dei cuiuscumquc est ----------------------------------------1 Nam dicentes om. E 2 quia] et B 4 tamen] in add. AE 6 fieri om. G 14 eorum om. D 15 fiunt] fuerunt A 19 sit] est C 20 immediata] mediata C fiunt] sequitur quod add. Z 21 erit] est Z prima et imrr:ediata trp. CZ quae] hic add. F 22 Sed om. FZ est! om. ABCDGH quia om. H Dei om. A est2] prima add. C l
Supra, p. 651, l in. 1-4; cf. Guillelmus dc Ockham, Seriptu m in I
Sent., d. 17, q. 7 (cd. cit., III, 529-545).
662
LIBER I DIST. 45 Q. UNICA
causa, est causa mere naturalis; sed Deus non est causa naturalis eorum quae fìunt, sicut ostensum est prius 1 ; igitur etc. Praeterea, omnis effectus potest demonstrari per suam causam; scd nihil eorum quae fìunt potest dcmonstrari per voluntatem divinam, cum sic causet- si causet- mere contingenter, et medium demonstrationis debct esse necessarium. A d o p p o s i t u m est beatus A u g u s t i n u s e t M agi s t e r in littera 2. Circa istam quaestionem possunt esse duo articuli: unus an voluntas divina sit causa omnium, ita quod non essentia divina nec intellcctus divinus; secundo utrum simpliciter ipsa divina voluntas vel essentia divina sit causa omnium.
10
(OPeno Scon] Quantum ad primum dicitur 3 quod essentia Dei non est causa immediata cuiuscumquc effcctus extra producti, scd tantum ipsa voluntas. Ratio ponitur ad hoc, quia essentia Dei nullius est causa nisi tantum naturalis causa; scd Deus non produci t naturaliter aliquid extra; igitur Deus per essentiam suam nihil producit extra. 1 naturalisl] naturaliter A 2 fiunt] sunt F 3 demonstrari J declarari A 4 fiunt J sunt FH 5 sic] si Z causetl] c.ausaret A si causet2 om. AF 10 non] nec C cssentia] esse H 11 secundo] secundus FZ 14 Dei] divina ABDEH 15 cuiuscumquc] cuiuslibct D 16 voluntas] et add. H quia] quod AGZ Dei] divina ABCEZ
l Supra, dist. 42, q. un. (pp. 617ss.). 2 Petrus Lombardus, Sellt., I, d. 45, c. 4 (cd. ci t., 308s.); August., De Trinit., III, c. 4, n. 9 (PL 42, 873; CCL 50, 136). 3 Cf. Scotus, Ordinatio, II, d. 1, q. 2, nn. 69-72 (ed. Vatic., VII, 38-48); I, d. 8, p. 2, q. un., nn. 275-290 (ed. Vatic., IV, 310-317).
1s
UTRUM VOLU!'<'TAS DEI SIT CAUSA IMMED. ET PRIMA OMNIUM
663
[CoNTRA OPINIONEM Scon]
Sed ista opinio non videtur vera. Primo, quia ostensum est p r i u s 1 quod essentia divina nullo modo distinguitur a voluntate divina, sed amni modo identitatis qua essentia est eadem ess sentiae etiam essenti a est eadem voluntati; igitur si voluntas si t causa, cssentia crit causa. Praeterea, quidquid potest esse immediatum obiectum alicuius potentiae, maxime apprehensivae et potentiae procedentis de potentia ad actum, illud potcst esse causa immediata illius actus. Sed 10 cssentia divina est immediatum obiectum potentiae intellectivae in visione beatifica, quae procedit de potentia ad actum. Igitur potest esse immediata causa illius actus. Praeterea, quidquid non importat imperfectionem est Dca attribuendum; sed posse efficere immediate nullam imperfectio15 nem importat; igitur hoc est divinae essentiae immediate attribucndum. Praeterea, ratio non valct. Quia non plus repugnat essentiae causare contingcnter quam rcpugnat voluntati causare vel produccrc necessario. Scd non rcpugnat voluntati aliquid producerc 20 necessario, sicut patet s c c u n d u m i s t u m 2 de voluntate divina respectu Spiritus Sancti. Et de voluntate creata patet quod naturaliter producit tamquam saltem causa partialis cognitionem sui in alia. quia semper ad cognitioncm intuitivam naturaliter ha2 Primo om. DF 3 prius l supra AB distinguitur l est distincta B 4 essential 4-5 essentiae l et add. D 5 etiam l et B, om. E . si t l eri t G 8 prodivina add. F cedentisl praecedentis G 9 illudl idem C, ergo E 'J-.12 Sed ... actus om. (l!om.) E 10 di11 beatifica] beata DZ 12 immediata] impedita A 13 non importat vina] Dei D om. G 14 sed] debet A 17 Praeterea] secunda C 18 repugnat om. F 20 sicut] sic H 21 quodl quia BC 22 cognitionem] cognitioni G 23-1 (p. 664) habitam] habitans H
l Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 2 (ed. cit., II, 73s.); d. 10, q. 1 (ed. cit., III, 326s.). :?. Scotus, Ordinatio, I, d. 10, q. un., n. 39 (ed. Vatic., IV, 355s.); Quodl., q. 16, n. 2 (ed. Wadding, XII, 446).
664
LIBER l DIST. 45 Q. UNICA
bitam concurrit obiectum in ratione causae. Igitur quando unus angelus videt intuitive voluntatem alterius angeli, illa voluntas est causa partialis illius intellectionis intuitivae; et non libera, quia tunc esset in potestate sua non videri, quod est manifeste falsum; igitur est causa naturalis. (RESPONSIO At;CTORIS AD PRIMUM ARTICULUM]
Ideo quantum ad istum articulum dico quod non magis est essentia causa creaturarum quam voluntas nec e converso, quia nulla penitus est distinctio inter essentiam et voluntatem nec inter voluntatem et intellectum, sicut p r i u s o s t e n s u m est 1• Unde si esset aliquod nomen impositum quod praecise significaret divinam essentiam et nihil aliud sine omni connotatione cuiuscumque, et similiter esset aliud nomen impositum ad eodem modo significandum divinam voluntatem, illa nomina essent nomina simpliciter synonyma, et quidquid praedicaretur de uno, eodem modo praedicaretur de reliquo.
10
1s
(REsPONSIO AUCTORIS AD SEClJNDUM ARTICULUM j
Circa secundum articulum videndum est primo quae sit causa immediata, secundo quae sit causa prima, tertio ad articulum. Circa p r i m u m dico quod quamvis non intendam dicere universaliter quid sit causa immediata, dico tamen quod istud sufficit ad hoc quod aliquid sit causa immediata, scilicet quod illa re absoluta posita ponatur effectus, et ipsa non posita, - omnibus aliis concurrentibus quantum ad omnes condiciones et disposil lgitur 0111. C 2 angelus] videlicet add. C 4 videri] videre AB 11 quod] sicut G 12 aliud] et add. G 13-14 eodcm modo] eundem modum G H volunratem] essentiam G 15 nomin3 om. DCF 16 rcliquo] alio E 21 quid] quae CZ 23 re J causa D ponatur] positus A 24 et om. C 24-1 (p. 665) dispositiones J definitiones D, om. C l
C( supra, p. 663, not. l.
20
CTRUM VOU;NTAS DEI SIT CAUSA IMMED. ET PRIMA OMNIGM
665
tiones consimiles -, non ponitur effectus. Unde omnc quod est tale respectu alicuius est causa illius, quamvis forte non c converso. Quod autem illud sufficiat ad hoc quod aliquid sit causa alterius, videtur esse manifestum. Quia si non, perit omnis via 5 ad cognoscendum aliquid esse causam alterius immediatam. Nam si ex hoc quod hoc posito sequitur effectus, et hoc non posito non ponitur effectus, non sequitur illud esse causam illius effectus, nullo modo potest cognosci quod ignis sit causa caloris in ligno, quia potest dici quod est aliqua alia causa illius caloris, quac ta:o men non agit nisi in praesentia ignis. Ex isto sequuntur aliqua. Unum est quod causa universalis, qua amota non fit effectus, est causa illa immediata sicut causa particularis. Et ideo quia sole absente non producuntur ista generabilia et corruptibilia, quae tamen producuntur mediantibus 15 causis particularibus, ideo sol est causa immediata corum. Nisi forte fugias quod sol est causa alicuius quod est causa immediata eorum, sed semper habetur quod sol alicuius est causa immediata, scilicet vel effectus vel causac ipsius effectus, et hoc sufficit ad propositum. 20 Aliud sequitur quod quando amota causa particulari vel universali non ponitur effectus, quod tunc neutra illarum est causa totalis sed tantum partialis, quia neutra illarum, ex quo se sola non potest producere effectum, est causa sufficiens. Et per consequens neutra est causa totalis. 2s Aliud sequitur quod omnis causa proprie dieta est causa immediata, quia illa causa, qua amota vel posita nihilominus ex 1 non om. E 2 causa] immediata add. Z i!lius] istius A, eius C 3 Quod] quia D 4 via] vita D 5 causam] causa G immediaillud] hoc Z causa] immediata add. Z tam] immediate D, immediata G 6 scquitur] ponitur C 7 non] ideo A 9 quod] omnc add. G alia 0111. A causa 0111. E caloris] caliditatis D 10 agit] tangit G 11 aliqua] dubia add. F 12 fit] fuit AG, fiunt Z illa] ita FZ 13 ideo] ita C sole abscntc 15 particularibus] et aJd. Z 16 fugias] fingas DEZ om. F 14 et corruptibilia 0111. C 17 habctur om. Z 18 veli om. D 20 Aliud] adhuc D 21 quod] et A, quia G, om. E illarum] istorum A, 0111. H 21-22 il!arum ... neutra om. (hom.) G 23 sufficicns] efficiens Z 26-1 (p. 666) nihilominus ... posita om. (hom.) H
666
LIBER l DIST. 45 Q. UNICA
natura rei sequitur effectus, et qua posita aliis circumscriptis non sequitur effectus, non potest convinci esse causa. Sed huiusmodi est omnis alia causa a causa immediata sicut patet inductive, igitur etc. Se d c o n tra i s tu d potest obici: qma quidquid est s causa causae est causa causati, et tamen causa causae non est causa immediata, igitur est proprie causa quamv1s non sit causa immediata: Praeterea, sicut intrinsecae causae ordinantur, ita et causae extrinsecae; sed non omnis causa intrinseca est causa immediata; 10 igitur nec omnis causa extrinseca est causa immediata: Praeterea, si omnis causa proprie dieta esset causa immediata, tunc non esset magis orde essentialis inter causam universalem et particularem quam inter duos trahentes navem, quia sicut neuter trahentium trahit mediate sed uterque immediate, ita nec causa 1s universalis causaret mediante causa particulari nec e converso, sed utraque immediate: Ad p r i m u m 1 istorum dico quod non semper quidquid est causa causae est causa causati, non plus quam quicumque est pater patris est pater fìlii. Et ideo sicut non sequitur 'Sortes est 20 pater Platonis et Plato est pater Ciceronis, igitur Sortes est pater Ciceronis', ita non sequitur 'a est causa b et b est causa c, ergo a est causa c'. Et ideo sicut pater patris vocatur pater fìlii illius patris, - large accipiendo patrem et non stricte -, ita large accipiendo causam, causa causae vocatur causa, et non stricte nisi sit zs causa immediata. Et ideo hoc est universaliter verum quod pro- ------ -----l non om. A 2 sequitur] ponitur E 4 igitur etc. 0111. E 5 quia] quod G 7-8 igitur. .. immediata 0111. (hom.) E 9 et] quod AC, ctiam F, 6 causael ... caus.a2 0111. A mn. E causae2 om. E 11 nec] non F extrinseca] intrinseca G immediata] intrinseca H 12 essct] est C 13 et] caus.am add. E 14 sicut] si F 15 trahit] trahat G 16 causa19 quicumque] ret] causa t D 17 utraque] utrumque C, ista rum add. E, est add. F 21-22 igitur ... Ciceronis 0111. (hotn.) F 22 sequitur] causa G et b2 om. H quidquid C 23 Et ideo] tamen C 25-26 et... causa 0111. (hom.) D 22-23 ergo ... c om. (hom.) AC I
Supra, !in. 5-8.
667
L"TRUM VOLUSTAS DEI SIT CAUSA IMMED. ET PRIMA OMSICM
5
10
15
20
prie et stricte accipiendo causam, nihil est causa alicuius nisi sit causa immediata ipsius. Ad a l i u d 1 potest dici quod quamvis causae intrinsecae aliquando ordinantur secundum mediatum et immediatum respectu formae cuius non sunt causae, tamen respectu causati cuius sunt causae, scilicet respectu totius, numquam illo modo ordinantur. Et ideo sicut causa causae non est causa proprie, ita potest concedi quod materia formae non est materia illius formac quam illa media forma recipit. Sicut si materia prima recipiat primo formam corporcitatis, et illa recipiat animam, materia prima non dicetur materia animae nisi extensive loquendo dc materia. Ad tertium 2 [dico] quod maior est ordo essentialis inter causam universalem et particularem quam inter duos trahentes navem, quia duorum trahentium neuter dependet ab alio essentialiter. Sed causa particularis, ut frequenter saltem, dependet a causa universali. Utraque tamen immediate concurrit, quia aliter non utraque esset causa proprie dieta. Circa s e c u n d u m t e r m i n u m 3 'quid si t causa prima ?', dico quod causa prima vcl est prima primitate perfectionis, - sicut si sol et ignis concurrant ad eundem effectum, sol eri t causa prior primitate perfectionis. V el est prima primitatc illimitationis, ita scilicet quae concurrit vel concurrere potest ad plures effectus producendos, - sicut sol potest concurrere ad plu1 nisi J causae intrinsecae add. A 3 potest dici J dico G 4 ordinamur J ordinentur E 5-6- tamen ... scilicet om. E 6 scilicet J id est Z 7 causai om. Z 5 non om. E 9 illa] alia G, ea Z 10 primo om. G 11 dicetur] causae] et add. A proprie om. Z diceretur Z 13 dico interi. C2 14 et] causam add. C 16 saltem o11z. F dependet] essentialiter add. C 17 concurrit] concausat Z 18 utraque] utrumque C, utique Z 19-20 prima J proprie dieta E 20-21 quod ... ignis otn. A 20-22 ve!... prior 0111. G 21 sicut si] sic H eundem] causandum Z 24 producendos] quam add. A 24-1 (p. 668) sicut ... producendos om. (hom.) G I Supra, p. 666, lin. 9-11. supra, p. 664, lin. 19.
2
Supra, p. 666, !in. 12-17.
3
Cf.
668
LIBER I DIST. 45 Q. UNICA
res effectus producendos quam angelus. Et distinguuntur istae primitates quia aliquando unum est rcspectu eiusdem prius una primitate, et respcctu eiusdcm est posterius alia primitate, sicut declaratum e s t p r i u s 1• V el causa prima dicitur primitate durationis, et hoc potest esse dupliciter, vel quod praecedat se- s cundum suam naturam, vel quod prius duratione causet,- sicut si unus prius traheret navem quam alius et postea simul cum eo. Circa t c r t i u m 2 dico quod voluntas Dei, sicut et essentia Dei, est causa immediata omnium eorum quae fìunt, quamvis demonstrari non possit ex puris naturalibus. Hoc tamen persuaderi 10 potest sic: non minus dependet causa secunda a causa simpliciter prima et simplicitcr illimitata et in infìnitum perfectiore quam a causa secundum quid illimitata et imperfecta. Sed causa secunda aliqua sic dependet a causa universali secundum quid et illimitata secundum quid quod non potest in effectum suum nisi causa 1s universalis illa concurrat immediate. Sicut patet de sole et istis inferioribus respectu multorum effectuum, sicut satis probat P h il oso p h u s, II De generatione 3• Ergo simpliciter nulla causa sccunda potest in aliquem effectum nisi concurrente immediate 20 causa prima simpliciter, scilicet Deo. Secundo dico quod Deus est causa prima primitate perfectionis et primitate illimitationis et primitate durationis primo modo -------------------------------------------- ---------
3 primitatel ... primitatel l prioritate... priori2 quia] quod G 1 angelus] ignis C 5 quod] 4 prima om. A tace C posterius] prius C alia] a A primitatel] et add. F 7 trahe6 naturam] matcriam AG causct] causarct A quia F praecedat] proccdat C quamvisl quam G 9 quac] qui A et 0111. CG 8 Dei] divina il rct] tr;Ùtet DG 12-13 ct2 ... 12 ct2] etiam add. E 10 demonstrari] determinare A, demonstrarc G Hoc] scd Z 14 aliqua] aliquando EFZ, om. C quid] 13 quid] quidquid H illimitata om. (11om.) D 15 secundum] scd A quid] ita add. Z in effectum suum] effectum suum cauquidquid H 17 probat Philosophus] patet per Philosophum D 16 sole] Sorte G sare F nisi] sine G 22 primitatelj 21 prima om. E primitatc] prioritate G 18 gencratione l causa add. H prioritate C primitate2] prioritatc G I Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 9, q. 3 (ed. cit., III, 3 Aristot., De gener. et com1p., 2 Cf. supra, p. 662, lin. 11-12. 298-316). II, c. 10, t. 58 (336b 17-19).
lJTRlJM VOLUNTAS DEI SIT CAUSA IMMED. ET PRIMA
669
dieta, sed non semper primitate durationis secundo modo dieta. Affirmativae patcnt, quia Deus est perfectior omnibus. Concurrit etiam ad omnem effectum, quod non facit quaecumque alia causa. Deus etiam fuit ab aeterno, non sic quaecumque alia causa. Nes gativa etiam patet, quia quamvis Deus possit primo causare aliquem effectum et postea permittere aliam causam secum conservare et per consequens agere, non tamen est hoc universaliter verum, immo raro vel numquam accidit.
(AD ARGUMENTA PRINCIPALIA]
10
15
Ad primum principale 1 concedo quod essentia est causa omnium sicut ipsa voluntas, non tamen est causa necessaria, sed contingenter causar, et ita contingenter sicut voluntas quia eadem est omnibus modis. Ad secundum 2 dico quod non semper effectus potest demonstrari per suam causam extrinsccam. Sed si hoc sit verum, hoc est verum de causa naturali, non de causa voluntaria, cuiusmodi est essentia divina et divina voluntas. l se m per] pro add. D 2 Affirmativ01e p01tent] patet Z 4 Deus... causa om. fuit] sit H non] nec G 5 quia] quod B 11 est ca= om. E 12 causat om. F et ... voluntas om. E sicut] illud G 15-16 hoc est vcrum onr. E 16 naturali ... causa2 om. (J.om.) Z (J.om.) E
l
Supra, p. 661, !in. 17 - p. 662, !in. 2.
2
Supra, p. 662, !in. 3-6.
670
LIBER I DIST. 46 Q. I
[DISTINCTIO QUADRAGESIMA SEXTA QUAESTIO I UTRUM VOLUNTAS DIVINA PER QUAMCUMQUE POTENTIAM CREATURAE
IMPEDIRI)
Circa distinctionem quadragesimam sextam quaero utrum voluntas divina per quamcumque potentiam creaturae possit impediri. Quod s1c: Illa voluntas, cuius praeceptum non impletur, impeditur; sed praeceptum Dei non semper impletur, sicut manifeste patet; igitur voluntas Dei impeditur. Praeterea, quidquid est intellectum a divino intellectu est volitum vel nolitum a divina voluntate; sed malum est intellectum a divino intellectu; igitur est voli tu m vcl noli tu m a divina voluntate. Sed non est volitum, igitur est nolitum, et tamcn fit. Igitur aliquid fit contra volitioncm divinam, igitur voluntas divina impeditur. Praeterea, Deus vult omnes homittes salvos fieri 1, et tamen non omnes salvantur; igitur voluntas divina non semper impletur, et per consequens aliquando impeditur. Ad oppositum: In Psalmo: omnia quaecumque voluit fecit 2 • Igitur, voluntas eius semper impletur, et per consequens non poterit impediri. 12 voluntas Dei impeditur] etc. F !3 est!) in add. H H-16 malum ... Sed 0111. (hom.) C 15-16 igitur. .. voluntate om. Z 16 Scd] et Z est! om. B 17 volitionem] voluntatcm AD 17-18 divina] Dei ABDEH 20 divina] Dci F 20-21 et ... impeditur om. D 24 poterit] potest D l
I Tim. 2, 4.
2
Ps. 134, 6.
5
10
15
20
UTRUM
POSSIT IMPEDIR!
671
Ad quaestionem dicitur c o m m u n i t e r quod voluntas Dei est duplex: scilicet voluntas beneplaciti et voluntas signi, quae distinguitur in quinque: prohibitionem, praeceptum, consilium, impletionem et permissionem. Similiter voluntas beneplas citi distinguitur in voluntatem antecedentem et consequentem. Contra voluntatem Dei beneplaciti consequentem nihil fit; contra voluntatem Dei beneplaciti antecedcntem aliquid fit; contra voluntatem signi fit aliquid. Et ita patet quomodo voluntas Dei potest impediri et quomodo non. (RESPONSIO A UCTORIS)
10
Concordando cum aliis in ista responsione, primo videndum est dc pracdictis distinctionibus, sccundo ad quaestionem. Circa primum sciendum quod ista distinctio non est alicuius quod est realiter in Deo et realiter Dcus, quia in Deo non est aliquo modo 1s multiplex voluntas, immo ctiam divina voluntas nullo modo distinguitur ab essentia. Scd istac distinctiones sunt nominum et dictionum quae significant ipsam voluntatem quae Deus est. Non tamcn sunt ipsc Dcus ncc ipsa voluntas divina, quia hoc nomen 'voluntas' et similitcr hoc verbum 'vult' vel 'vellc', quando in 20 S a c r a S c r i p t u r a attribuitur Deo, divcrsimodc accipitur. Ita quod aliquando in Scriptura, quando dicitur Deus vclle, tota propositi o aequivalet isti 'Dcus praccipit hoc'. Similiter quando dicitur aliquando quod hoc fit contra voluntatem Dci, est idem dicere quod hoc fit contra praeceptum Dci vel contra prohibitio1 communitcr om. C 3 quinque] in add. A, scilicet add. B 4 Similitcr] sicut C, EF 6 nihil] non D fit] facit G 6-7 consequentem ... beneplaciti om. (hom.) H 7 voluntatem] autem add. Z fit] etiam add. Z 9 et ... non om. A 11 Concordando] 13 sciendum] dicendum est D distinctio] differentia A, om. G respondeo A, concordo C 14 et ... Dcus om. Z 15 multiplex] talis A 17 ipsam] divinam EFZ Non] nec Z 18 tamen sunt om. E ipse ... nec om. Z · divina] Dci Z quia] ita quod CFZ, orn. E 19 ve!] et BD quando J aliquando F 20 attribuitur] attribuuntur FG diversimode] etiam add. F accipitur] accipiuntur FG 21 Dew] Deum D, om. A velle] hoc add. Z 22 aequiva23 est] sit CEZ let] aequivalcat CE on1.
672
LJBER I DIST. 46 Q. I
nem Dei, ita quod hoc nomen 'voluntas' in Scriptura Sacra aliquando significar idem quod hoc nomen 'praeceptum', aliquando idem quod hoc nomen 'prohibitio', aliquando idem quod hoc nomcn 'consilium', aliquando idem quod hoc nomen 'permissio', aliquando idem quod hoc nomen 'impletio'. Et sic est de hoc verbo s 'vult' et de verbis correspondentibus praedictis nominibus quinque. Et quod hoc sit verum, scilicet quod praecise hoc nomen 'voluntas' vel hoc verbum 'vult' possit sic accipi diversimode, et ideo distinguatur de voluntate divina, patet per M a g i s t r u m Sententiarum dicentem, quadragesima septima distinctione 1 : «Non 10 est Dci voluntas diversa, sed locutio diversa est dc voluntate, quia nomine voluntatis diversa accipit ». Et post 2 : « Aliquando, sccundum quamdam dicendi figuram, voluntas Dei vocatur quod secundum proprietatem non est voluntas eius: ut praeceptio, prohibitio, consilium, necnon permissio et operatio ». Et post 3 : « Pro 1s praecepto Dci atque consilio p o test accipi voluntas ibi: Fiat voluntas tua sicut i11 caelo et ilz terra 4 ; et ibidem: Qui Jacit voluntatem Patris mei >> 5 , etc. Ex quibus patct quod nihil est ibi multiplex nisi hoc nomen 'voluntas' vcl verbum sibi correspondens. Secunda distinctio est intelligcnda: non quod sicut in no bis zo est voluntas vel volitio praeccdens actum, et alia consequens actum quo complacet in actu, ita sit in Deo. Nam in Deo non est talis 1-2 ita ... pracceptum om. F 2 aliquando] est add. F 2-3 praeceptum ... nomen 0111. 3 prohibitio] prohibitionem D 3-4 hoc2 nomcnl om. E 4 consilium] 5 hoc nomen om. Z Et sic] similiter Z 6 et] ve! A correspondentibus] et add. D 8 ve!] et DD ideo] diversi mode add. F consimilibus E nomini bus] his E. om. Z 9-10 Scntcntiarum dicentcm om. Z IO scptima] 9 distinguatur] distinguitur ABFHZ 11-12 est2 ... diversa om. (/1om.) H 12 post] possit C 13 figuram] si illa C quinta Z 14 pracceptio] pracceptumCF 15 operatio] impletio D Pro om. AH 16 ibi] ut Z 18 mei] tui A, om. C etc. om. AB quibus] quo EF 17 et in terra] etc. GZ Qui om. A 19 ve!] et D 20 sicut] aliud A 21 vel] sive EF, seu Z 22 ita] sed C. ibi D, quod add. Z sit] sic F. sic non est C (/1om.) C
l Potius dist. 45, c. 5, n. l (ed. cit., 309). cit., 310). 3 Ibidem, n. 3 (ed. cit., 310). 12, 50.
4
2 Ibidem, c. 6, n. 1 (ed. Matth. 6, 10. 5 Matth.
673
UTRUM VOLUNTAS DIVINA POSS!T IMPEDIR!
multiplicitas, sed quidquid est ibi, est omni modo vel essentia vel persona vel relatio vel constitutum ex essentia et relatione. Et ideo dcbet intelligi quod sit multiplicitas nominis, ita quod 'voluntas antecedens' aequivaleat isti toti 'dare alicui antecedentia s unde potest consequi aliquid, et hoc cum praecepto vel consilio exsequendi, cui Deus est paratus coagere si alius velit'. Per primum excluditur instantia de Abraham quod Deus voluit eum immolare fìlium suum 1, cui tamen dedit potentiam immolandi et etiam praeceptum immolandi, non tamen Deus volebat sibi 10 coagere ad immolationem. E t si d i c a tu r quod Deus volebat sibi coagere si ipse voluisset, p o t e s t d i c i quod non. V el si volebat, tunc supplenda est distinctio praedicta, addendo quod 'Deus non manifestabit sibi contrarium', cuius oppositum fecit Abrahae. Ut ista 1s sit defìnitio exprimens quid nominis voluntatis antccedentis Dei 'voluntas antecedens Dei est illa qua Dcus dat alicui naturalia vcl antcccdentia quibus potcst aliquid consequi, cui Deus est paratus coagerc si alius vclit, nec sibi contrarium manifestabit cum praecepto vel consilio cxscqucndi'. Per mediam particulam excluditur 20 instantia de Abraham, per ultimam excluditur instantia dc malis. Quia quantumcumque Deus dct alicui naturalia vel antecedcntia quibus potest facere malum, scilicet fornicari, furari et huiusmodi, --------
l sed] quia C est2 CDZ amni modo J omnino E, omnibus modis Z 1-3 multiplicitas H 2 et] a C rclationc] volitionc G 3 nominis om. G 4 aequivalcat] acquivalet Z toti] voci AB, quod corr. i11 vult (!) B2, voce H, propositioni add. Z 5-6 exsequendi trp. p. vclit (/in. 24) EFZ 6 cui] curA est] erit EF 5 et hoc om. AC 8 suum 0111. BD cui] certum F tamcn] non A, est F, 0111. C 6-7 primum] secundum H S--9 immolandi om. B 9 ctiam] tamcn C immolandi 0111. E dcdit] dederit A volcbat] voluit DZ 10-11 ad ... coagere (hom.) G 12 potcst] tamen add. F 13 dis14 cuius] cius G oppositum] est acquitinctio] dcfinitio CGZ addendo] a Dco A, om. Z valer quod add. C 16 qua] quae A naturalia ve! 0111. EF 17 potest aliquid] passi t E A est] erat C, erit EGZ 18 alius] aliud C nec] non C 19 parDeus] dominus H, ticulam] articulam G excluditur J excludendi G, 0111. E 20 instantial) et add. C del) hoc add. C, om. H 22 et] ve! aliquid A huiusmodi] et add. CFZ l
Resp. Gen. 22, 1-11.
0CKHAM, OPERA TI!EO!.
-!3
674
LIBER I DIST. 46 Q. I
Deus sibi non manifestat contrarium, scilicet se nolle sibi coagere. Quia tamen non praecipit nec consulit peccare, sed praecipit et consulit contrarium, ideo non dicitur antecedenter velle malum, sicut Deus dicitur antecedenter velle istum mereri vel bene agere vel aliquid huiusmodi. Voluntas autem consequens est illa qua s Deus vult efficaciter aliquid ponendo illud in esse. Istis distinctionibus sic intellectis, dico cum aliis quod contra voluntatem Dei beneplaciti consequentem nihil fit, sed contra voluntatem Dei antecedentem et voluntatem signi fit aliquid. Primum patet, quia contra voluntatem omnipotentem et non 10 impedibilem, volentem aliquid efficaciter, nihil potest fieri. Sed voluntas Dei est omnipotens et non impedibilis, sicut ad praesens suppono; igitur etc. Secundum patet, scilicet quod aliquid fit contra voluntatem Dei antecedentem. Nam manifestum est quod Deus dat cuilibet 1s naturalia quibus potest consequi actum meritorium, et Deus paratus est coagere cuilibet ad actum meritorium, nec manifestabit sibi contrarium, scilicet se nolle eum elicere actum contrarium quia numquam sibi praecipiet contrarium, et dat praeceptum et consilium ut exsequatur actum meritorium. Et tamen non qui- 20 libet elicit actum meritorium, sed multi eliciunt actus demeritorios. Igitur tales faciunt contra voluntatem Dei antecedentem. Tertium patet, scilicet quod aliquid fit contra voluntatem rnanifestat] sibi add. G scilicet... coagere om. C 2 Quia om. F tamen] tunc C 4 sicut J 3 dicitur J debet dici C, sequitur D '; antecedenter J antecedens A, antecedentaliter Z sed C, si bi G ,, Deus dicitur] debet dici C antecedenter] antecedens A velle J no Ile D 5-6 huiusmodi ... aliquid om. (hom.) H 8 consequentem om. Z · nihil] non D , fit] sit H 9 et] ve! Z, contra atid. AC 10 patet om. E .: quia] quod D , voluntatem] Dei add. C 11 efficaciter] efficere F : nihil] ve! C 12 Dei] non add. H impedibilis] impeditur A, impedit H 14 Secundum] secundo C : scilicet om. ABCDGH , fit] sit C 15 manifesrum om. A .. dat om. A cuilibet] cuicumque B, alicui C 16 quibus] cui C acrum] autem Z et] sic add. C 16-17 et ... meritorium otn. (hom.) AB 17-18 ncc manifestabit om. E 19 praccipiet] 18 se] de D nolle] velle AC .. eum om. AF contrarium2J meritorium EZ praeciperet A, actum add. C ·: et dat om. A 20 tamen] cum C 20-21 Et ... meritorium om. (hom.) BE , quilibet] quibus C 21 elicit ... multi rep. A 22 Dei] divinam Z 23 scilicet] etiam C . fie] si t C
UTRUM VOLUNTAS DIVINA POSSIT IMPEDIR!
675
Dei signi, quia multa fiunt tam contra praecepta quam consilia, igitur multa fiunt contra voluntatcm signi. Per praedicta potest responderi ad f o r m a m q u a e s t i on i s quod voluntas Dei consequens impediri non potest. Tamen voluntas Dei antecedens et similiter voluntas signi potest impediri. Quia hoc non est aliud quam dicere quod aliquid fìt cuius oppositum Deus vult antecedenter, hoc est, aliquid fit ad cuius oppositum dat Deus naturalia quibus potest aliquis consegui illud oppositum cum praecepto vel consilio exsequendi, et cuius oppo!O situm non praecipiet nec consulet. Similiter voluntas signi impeditur, quia aliquid fit contra praeceptum vel consilium divinum. S c d n u m qui d est simpliciter concedendum quod divina voluntas impeditur ? D i c e n d u m quod de virtute sermonis non est concedendum quod divina voluntas impeditur. Sed sub ts tali intellectu et consimilibus 'non fit praeceptum divinum' vel 'non fit illud quod Deus consulit fieri' debet concedi. [AD ARGUMENTA PRINCIPALIA]
2:1
Ad primum argumentum principale 1 patet quomodo divina voluntas impeditur, quia non impletur suum praeceptum, et quomodo non. Ad secundum patebit in seguenti distinctione 2 • l quia] quod A fiunt) sunt C quam] contra add. E 2 voluntatem] Dci add. E signi] Dei C 3 potest responderi] patet responsio D 4 T amen] sed Z 5 et om. FZ voluntas2] Dei add. E 6 Quia] quod C, om. D hoc] autem add. D, om. C ·;non] nihil EFZ fit] sit C 8 potest om. ADH aliquis] aliquid CD corucquil corucquitur AD, concedi G H-9 opposituml praeccptum E 9 ve!) et F et] ve! AD 10 non] nec E ,. praecipiet] 11 quia l quod ACE 12 numquid l numpraecipit EZ nec] neque A signi) non add. C quam BCDH quod) quia H 13 Diccndum] est simpliciter add. A, est enim add. D 1:>-14 Diccndum ... impeditur om. (/rom.) C 14 quodl quia H 15 fitl sit C, contra D divinuml vcl non sicut consilium divinum add. D 16 non fit] si sit C quod) quia H fieri 19 impcditur] implctur D quia ... praeccptum om. DZ impletur) completur F om. Z 21 distinctione] quaestione Z l
Supra, p. 670, !in. 10-12.
2
Infra, dist. 47, q. un. (pp. 681-685).
676
LIBER I DIST. 46 Q. II
Ad tertium 1 dico quod Deus vult antecedenter omnes homines salvos fieri, quia scilicet dat eis antecedentia quibus possunt consequi salutem cum praecepto et consilio exsequendi, et numquam eis praecipiet contrarium, et eis erit paratus coagere permittens eos libere velle agere ad consecutionem salutis. Et per illud ultimum excluditur una cavillatio quae posset fieri de damnatis, quomodo Deus non vult eos salvos fieri etiam antecedenter.
5
[QUAESTIO II UTRUM PER RATIONEM NATURALEM POSSIT PROBARI QUOD VOLUNTAS DIVINA SEMPER IMPLETUR]
10
Secundo quaero utrum per rationem naturalem possit probari quod voluntas divina semper impletur. Quod non: Quia de voluntate divina non potest per rationem naturalem probari quod est causa omnium, ergo nec quod semper impletur. Ad oppositum: Potest probari naturaliter quod voluntate divina nihil est potentius, igitur quod non est impedibilis, et per consequens quod semper impletur.
15
3 consequi salutem] salvari D cum otn. DE 4 crit] fuit C 4-5 permittens] 5 consecutionem] finis si ve add. D 6 illud] permittentes A permittens... agere om. E istum A, istud B 7 quomodo] quoniam Z non otn. A etiam anteccdenter om. E 11 possit] posset Z 12 divina om. GH impletur] impleatur D 13 non] videtur add. D 14 divina] Dei AD 15 probari quod est] non potest probari quod voluntas divina sit E nec quod] quod nihil ACF impletur] impleatur D 18 quodl otn. FZ non om. D et] ve! ACGH
l
Supra, p. 670, lin. 19-21.
UTRUM VOLGNTAS DEI SEMPER IMPLEATGR
677
(RESPONSI O AUCTORIS)
5
10
15
20
Dicendum est quod voluntatem aliquam impleri non est aliud quam effectum voluntatis poni in esse sicut vult eum poni, vel non poni si non vult eum poni. Sed hoc potest esse dupliciter: vcl quia potest velle eum poni a se, vel ab alio. Et tunc si ponatur a se quia vult eum poni a se, impletur; aliter non. Similiter, si ponatur in esse ab alio a quo vult eum poni in esse, impletur; et aliter non. Eodem modo proportionaliter distinguendum est de noli e eu m poni in esse: p o test eu m noli e poni in esse a se, v cl ab alio etc. Hoc viso, dicendum est quod quaestio unum supponit et aliud quaerit. Supponit enim quod Deus est volens vel nolens respectu aliquorum producibilium. Et quaerit utrum possit probari quod talis voluntas semper impletur. Quantum ad istud suppositum, utrum scilicet per rationem naturalem possit probari Deum velle vcl nolle alia a se, est ad praesens pertranseundum, quia de hoc tangetur in se c un d o 1• Sed quantum ad quaesitum, dico quod si possit probari quod Deus vult alia a se, potest probari quod voluntas divina semper implctur. Ita scilicet quod si vult aliquid fieri a se, fit a se; si vult aliquid fieri ab ali o, fit ab ali o; si vult aliquid fieri tam a se
-------------------------------------------------------
3 poni2 in esse add. Z 4 si ... poni2 mJt. D2, om. (hom.) CE hoc om. C esse] velle AD, dupliciter] ve! add. E 5 ponatur J ponitur CG 6 quia ... se2 om. (hom.) F aliter om. A non om. ABC 6-8 Similiter... non om. (hom.) H 7 ponatur J ponitur C ali o J aliquo Z 7-9 impletur. .. essei om. (hom.) A 8 proportionaliter] proportionabiliter Z R-9 distinguendum ... essei om. Z 9 ini ... poni2 om. (hom.) G essei] quod pdd. F potest] 1O ab] aliquo add. D 11 Hoc viso dicendum J Unde videndum D sicut H, dici de add. Z 12 est] si t E ve! nolens om. E 13 ali, quod] haec add. D supponi t J pracsupponit Z quorum] aliorum B quaerit] quaeritur D possit] potest AGH 14 impletur] impleatur D 17 secundo]libro add. D 18 si] sic G 19 vult om. A potest] po16 ve!] et 13 terit D 20 aliquid] aliud D fit a se] et add. E, om. A si2Jscilicet A 21 aliquidl om. D ab2 alio2] et add. CE, om. DE tam om. CD om. D
l Guillelmus de Ockham, Sent., Il, q. 6 BC; cf. etiam supra, dist. 42, q. un. (pp. 613-621).
678
LIBER I DIST. 46 Q. II
quam ab alio, fit tam a se quam ab alio. Et eodem modo est de nolito a Deo. Sed non potest probari quod omne volitum a Deo fit a Deo, nec quod omne volitum a Deo fit ab alio. Et consimiliter est dicendum de nolito. Primum probatur ratione naturali sic 1 : ille contra cuius voluntatem efficacem potest aliquid fieri, potest tristari; sed Deus nullo modo potest tristari; igitur impossibile est aliquid fieri contra voluntatem Dei efficacem. Igitur quidquid Deus vult fieri, illo modo quo vult illud fieri, fit. Quia scilicet si vult illud fieri a se, fit a se; si vult illud fieri ab ali o, fit ab ali o. E t s i i n s t e t u r contra istam rationem quod aliquid fit contra voluntatem alicuius et tamen non tristatur, sicut aliquid fit secundum desiderium alicuius et tamen non delectatur, sicut patet de daemonibus; igitur quamvis aliquid fieret contra voluntatem Dei, non sequeretur Deum tristari: I s t a i n s t a n t i a non valet. Quia quamvis non necessario ex hoc quod aliquid fit contra voluntatem efficacem alicuius sequitur ipsum tristari, sicut ostcndetur in s ecu n d o 2, tamen l quaml) et CD fit ... alio2 om. (hottl.) D tam om. CZ quam2J et CZ Et] etiam D est] dicendum D 2 nolito] volito C potest om. A volitum] volubile AD 2-3 Sed ... 3 fitl ... fitl] sit ... sit ABC volitum] volubile D Et om. n :>-4 conDco2 om. (hom.) H 8 efficasimiliter est J similiter D 5 cuius J eius G 6 efficacern l efficiente m FGH cem] efficientem FH 9 illo ... fieril om. (hom.) D quo om. E vultl om. A illudi ... illud2l aliquid ... aliquid F 9-10 fit ... fieri om. (hom.) C 10 vult ... fit2] ab alio fit, et F patet] est C 14 daernonibus] onmibus D aliquid om. C 13 secundum l contra C 15 sequeretur l sequitur C · Dcurn l eum E 16 instanria] 14-15 igitur... tristari om. F 17 efficacem] efficientern F 18 sequitur] scquatur EZ ipsum] obiectio D Quia] quod D posse add. C l Contra hoc arguit Chatton, Sent., I, d. 46, q. 1, a. 3: c Sed contra: quia quantumcumque aliquid fieret contra voluntatem cuius natura non est receptiva tristitiae, non propter hoc tristaretur; sed divina voluntas est huiusmodi; igitur non probas quod non tristaretur. Praeterea, ubi laetari est substantia sua, id est ipsa voluntas et ipsa volitio, non sequitur quodlibet aliquid fieri contra voluntatcm efficacem tale quod propter hoc tristaretur aut reciperet oppositum laetitiae • (cod. Paris Nat. 15,887, ( 80vb). 2 Guillelmus de Ockham, Sent., II, q. 19 S.
5
10
15
UTRUM VOLUNTAS DEI SEMPER IMPLEATt:R
679
ex hoc quod aliquid fit contra voluntatem efficacem alicuius sequitur ipsum posse tristari. Nunc autem Deus nec tristatur nec tristari potest, et per consequens nihil potest fieri contra voluntatem ipsius. s Secundum patet, quia nec potest probari ratione naturali quod Deus est causa immediata omnium, nec quod non est causa immediata omnium. Nec .potest pro bari ratione naturali quod Deus nullius est causa totalis, quae omnia in s e c u n d o 1 o s t e nd e n t u r. Igitur nec potest probari naturali ratione quod omne 10 volitum a Deo fit a Deo, nec quod omne volitum a Deo fit ab alio. Et eodem modo dicendum est de nolito proportionaliter. (AD ARGUMENTUM PRINCIPALE ET IN OPPOSITUM)
Ad argumentum principale 2 dicendum quod quia non potest probari naturali ratione quod Deus est causa omnium immediata, 1s ideo non potest ratione naturali probari quod voluntas divina semper impletur a se. Cum hoc tamen stat quod possit ratione naturali probari quod voluntas divina scmper impletur a se vel ab alio, et hoc si possit probari quod Deus vult alia a se. Ad argumentum in oppositum 3 dicendum quod si non possit 20 probari ratione naturali quod Deus vult alia a se, non potest probari quod Deus est potens, hoc est, quod est potens causare aliquid, et per consequens non potest probari quod eius voluntas l efficacem] efficientem F 2 necl) non A 5 nec] non D 6 nec] nisi C 8 nullius] nulli DG, ulli Z 6-7 estl ... Deus om. (hom.) BD nec ... omnium om. (hom.) G 8-9 ostendentur] ostenditur CF 9 nec] quae] tamen add. E secundo] libro add. D non CD 11-15 est ... ideo] quod C 13 quia om. A 16 semper] quod C, om. ABD , se] ergo add. F 16-17 Cum... se om. (hom.) Z 18 et ... se om. F possit] naturali ra19 in] ad A si non possit] non potestE 20-21 ratione ... probari om. tione add. E 20 ratione naturali om. D 21 hoc... potensl om. (hom.) EF 22 non ... pro(hom.) B bari om. E
3
l Ibidem, qq. 4-5 KL, Q-S; q. 6 per totam. Supra, p. 676, lin. 17-19.
2
Supra, p. 676, lin. 14-15.
680
LIBER I DIST. 47 Q. UNICA
semper impletur. Potest tamen probari quod non est impedibilis, qui a haec potest ha bere duas causas veritatis: vel quia vult aliquid fieri quod impediri non potest, vel quia nihil vult fieri et per consequens impediri non potest.
[DISTINCTIO QUADRAGESIMA SEPTIMA
5
QUAESTIO UNICA UTRUM DEUS POSSIT PRAECIPERE MALUM FIERI)
Circa distinctionem quadragesimam septimam quaero utrum Deus possit praecipere malum fieri. 10 Quod sic: Quia Deus praecepit filiis Israel spoliare Aegyptios 1 ; igitur praecepit furtum; sed furtum est malum, igitur praecepit malum. Praeterea, quod potest Deus velle, potest praecipere; sed Deus potest velle malum si eu t potest intelligcrc malum; igitur 1s potest praeciperc malum. Ad oppositum: Deus nihil potest praecipere nisi quod potest velle; sed Deus non potest velle malum quia tunc posset esse malus; igitur non potest praecipere malum. 20 2 haec] hoc E 3-4 impediri ... impediri] impleri ... impleri H 10 possit] posset B, potest G 11 sic] videtur add. D 12 Deus om. DEFZ filiis] filios CD igitur] Deus add. H 13 igirur ... malum2 om. (hom.) A praecepit2] Deus add. D 14 velle] illud add. D 15 velle] quod add. D malum!] est add. D sicut ... malum2 om. (hom.) E 16 malum] igitur etc. add. C 17 Ad oppositum] contra C 18 nihil] non C 19 possct] potest F 19-20 igitur ... malum o1n. D I
Resp. Exod. 12, 35-36.
t;TRUM DEUS POSSIT PRAECIPERE MAU.i M FIERI
681
(RESPONSIO AUCTORIS]
Hic primo videndum est utrum Deus possit velle malum, secundo an possit praecipere malum. Circa primum posset aliquis dicere quod dc virtute sermonis haec esset concedenda 'Deus vult s malum', quia per istam de virtute sermonis non plus denotatur nisi quod Deus vult aliquid quod est malum. Sicut vult aliquem actum, qui actus fìt ab aliquo malo et male, et per consequens ille actus est malus, et ita vult malum, hoc est, vult aliquem actum, qui actus est malus. Quod autem de virtute scrmonis talis propo1o sitio si t concedenda potest persuaderi sic: volo quod aliquis det eleemosynam propter vanam gloriam. Tunc sic: 'illud dare elecmosynam est a Deo; sed illud dare eleemosynam est malum; ergo malum est a Deo'; et ultra 'igitur Deus facit malum'. Primus discursus patet quia est syllogismus expositorius. Ultima consequents tia patet per conversionem vel per consimilem modum arguendi. E t si d i c a t u r quod in praedicto discursu est fallacia accidentis vel fallacia fìgurae dictionis, c o n tra: patet quod omnino idem modus arguendi est sicut hic 'Sortes est homo; Sortes est albus; igitur album est homo'. Ncc potcst aliqua va20 riatio termini vel commutatio unius praedicamcnti in aliud, nec aliquis alius defectus plus assignari in uno discursu quam in alio. Nec plus in ilio discursu quam in isto 'diligere Deum fìt a Deo; diligere Deum est bonum; igitur bonum fìt a Deo'. --. 2 possit] posset B
3 posset] possit BH
4 quod om. DH
virtute] veritatc FH 5 virtute] veritate H plus] aliud D 6 est] sit D vult om. AEZ 7 et male om. F 7-8 qui ... actum om. (hom.) C 8 malus] magis H hoc] id DEFZ aliquem om. ABCDGH 9 actus 0111. AEZ malus] magis H Quod autem] et quod ABDG, et dicit H virtute] veritate H 11 vanam] unam A, inanem C illud] istud EFG, idem H 10 sit] est D volo] pono D 12 illud] istud ACEFG, idem H 13 maluml] magis H et ultra 0111. 13 13-14 discursus l syllogismus A 13-15 Primus... arguendi 0111. D 14 quia] quod GH 16 quod om. BH praedicto] primo Z 17 accidentis J antecedentis A accidentis vcl fallacia om. (ho111.) D fallacia 0111. AC 18 arguendi 0111. AB DGH homo l et add. A 18-19 est2 ... Sortcs om. (ho111.) D 19 homo] Sortis AD potest] esse ibi add. F 20 termini] fieri ( 1) C commutatio] mutatio D praedicamenti] praedicati (?) AFG 21 alius] nullus (!) G plus] pctest add. DE 21-22 inl ... plus om. (hom.) E 22 discursu om. DF quam in isto otn. A diligere ... Deo om. C 23 Deum 0111. F
682
LIBER I DIST. 47 Q. UNICA
Diceret igitur aliquis quod de virtute sermonis haec est concedenda 'malum fit a Deo', quia ibi 'malum' supponit pro aliquo actu qui est in rei veritate malus, qui actus fit a Deo, et ideo dicitur malus actus fieri a Deo. Similiter, album dicitur esse homo, quia album supponit pro aliquo qui est homo. Unde sicut bonum s supponit pro uno actu qui est a Deo, et ideo dicitur bonum fieri a Deo, ita etiam malum supponit pro actu aliquo qui est a Deo quando dico sic 'malum est a Deo', et propter hoc erit haec vera 'malum est a Deo'. E t s i d i c a t u r quod quicumque facit malum est malus 10 sicut quicumque facit bonum est bonus; igitur si Deus facit malum, Deus est malus; consequens est impossibile, igitur antecedens: Praeterea, non plus dependet actus ab agente creato, puta ab ho mine, qua m a Deo; igitur non plus dicetur actus malus quia 1s fit ab ho mine malo quam dicetur bonus quia fit a Deo bono; igitur qua ratione ille actus est malus, eadem ratione erit bonus, et per consequens idem actus erit bonus et malus, quod est impossibile: Ad p r i m u m istorum dicerent, - qui vellent opinionem zo praedictam 1 tenere -, quod ista non est vera 'quicumque facit malum est malus', nec ista 'quicumque facit bonum est bonus', sicut nec ista est vera 'quicumque facit actum meritorium meretur'. Unde sicut, secundum P h i l o s o p h u m, II Ethico-
---
1-2 Diceret... Deo om. (hom.) G 2 quia] quod A aliquo] in add. C 3 quil ... 5 qui] quod C 6 uno J quil] quae ... quae C 4 Similiter] sicut EFZ esse om. ADH aliquo Z et om. AD ', ideo Jquod D 7 aliquo J uno add. D 8 quando J quandoque C, om. D dico] et D 9 Deo] potest add. C 10 quicumque] quidquid ABDG 11 qui12 Dew om. ADF est2 om. ABFGHZ :. igitur] cumque] quidquid D bonus] bonum BH et add. DZ 15 non om. H .. actus malus quia] de actu quod D 16 fitlj si sit C, sit GH dicetur] diceretur Z quia] quod D fit2] sit GH 17-18 est ... actus om. (hom.) D 18 eri t J est AD, om. E 20-21 vellent... 17 iIle l iste C, om. D .. erit l est A, actus est D 21 quod] propositio add. D 22 malus] praedictam] vellet opinaru praedictarum H 23 actum l factum C, opus D magis H l
Supra, p. 681, lin. 3-15.
UTRUM DEUS POSSIT PRAECIPERE MALUM FIERI
683
1,
non quicumque facit opera iusta est iustus, sed qui facit iuste opera iusta est iustus, ita qui facit malum male est malus, non autem quicumque facit malum est malus. Unde Deus, quamvis faciat illud quod est malum, et per consequens facit malum,- quia s isti termini convertuntur 'malum' et 'illud quod est malum' eo quod omne malum est illud quod est malum et omne illud quod est malum est malum -, non tamen Deus facit male malum, quia non facit quod tenetur non facere. Et eodem modo non vult malum male, et ideo non est malus quamvis velit malum. 10 Ad s e c u n d u m 2 dicerent quod idem actus est bonus tali bonitate et malus, sicut idem actus est iustus quia fit ab uno iuste et est iniustus quia fit ab alio iniuste. Unde si ab aliquo superiore idem praecipiatur uni subdito ut fiat, et alteri prohibeatur ne fiat, si uterque illorum faciat illud, idem opus erit iustum quia fit ab 1s uno obediente praecepto superioris, et erit iniustum quia fit ab alio transgrediente praeceptum superioris, et ita idem totaliter potest fieri ab uno iuste et ab alio iniuste. Et sicut idem totaliter potest fieri ab uno iuste et ab alio iniuste, ita idem actus totaliter fit ab homine male et a Deo iuste et bene. Et ideo idem actus 7n ilio modo quo actus est bonus vel malus, erit tam bonus quam malus. Quia actum esse malum non est aliud quam fieri ab aliquo rum
1 quicumquc) qui add. A 1-2 sed ... iustus om. (hom.) G 2 ita) item C, et D ma3 non ... malus om. (hom.) ADZ 4 quia] lus) et per consequeru facit malum add. G nam C 5 isti) duo add. Z et) etiam BH illud ... malum2 om. (hom.) C 5-7 eo ... nulum2 om. (hom.) D 6 illudi ... illud1J id ... id Z 7 malum2) sed add. Z male om. H maluml om. BD 9 velit) vu!t C 10 dicerent) concederent isti Z, om. E 10-11 tali bonitate om. Z 11 et] ve! BDH sicut] similiter BDGH uno) homine D 13 ut fiati om. EFZ alteri] alii G fiat1) faciat D 14 si) sed C illorum] istorum AC, om. E ;, opusj idem add. FZ erit) est AD quia) quod A 15 uno) aliquo E obediente) obedienti G superioris) superiore AB erit] est A iniustum) non iustum EF 15-16 ab alia) a E 15-17 ab ... fieti om. (hom.) H 16 transgrediente] transcendente F superioris] supetiore A 16-18 totaliter ... actus om. (hom.) DD 17 iuste) ilio H alia] aliquo H 17-19 ctl ... iuste om. (hom.) C 17-18 Et2 ... iniuste sic FZ, Gitssa, Gotinga, Paa. Cnil'., om. reliq. codd. 18 totaliter om. E 19 male] malo DGH 20 ilio] est G ve!] et ABDH erit) est ABDH 21 quam] ipsum add. D l
Aristot., Ethica 1:\icom., II, c. 3 (1105b 5-12).
2
Supra, p. 682, !in. 14-19.
684
LIBER I DIST. 47 Q. UNICA
male, et actum esse bonum non est aliud quam fieri ab aliquo bene. Et ita cum idem actus fìat ab homine male et a Deo bene, idem actus erit bonus et malus. Nec videtur hoc plus inconveniens quam dicere quod idem homo est pater et fìlius, similis et dissimilis respectu diversorum. Haec omnia dico tantum r e c i t a t i v e, recitando opinionem quac posset esse aliquorum, sive sit vera sive falsa sive erronea sive catholica sive haeretica. Sed sive praedicta opinio sit catholica sive haeretica, dico quod secundum intentionem S a nc t o r u m non est concedendum quod Deus vult malum, nec quod Deus facit malum. Quia, sive de virtute sermonis sive non, per tales propositiones intelligunt istas 'Deus vult aliquid male et iniuste', 'Deus facit aliquid male et iniuste', quac nullum intellectum possunt habere bonum, quia tunc Dcus faceret aliquid vel vellet, cuius oppositum teneretur facere vel velle, quod est omnino absurdum. Circa secundum 1 dicerent illi qui vellent tenere primam opinionem quod Deus potcst praecipere malum non tamen male, et potest praecipere iniustum non tamen iniuste. Alii dicerent quod sicut haec est impossibilis 'Deus praccipit aliquid iniuste sive male', ita haec est impossibilis 'Deus praecipit iniustum si ve malum'. Et ideo logice loquendo dicerent quod Deus non potest praeci----
l male ... aliquo om. (11om.) A esse] est E quam] ipsum add. DF 2 bene!] bono D Et ira cum om. C ira om. EFZ cum] tamen A 3 idem] cum add. H bonus et om. llGH videtur] est ABDGH 4 et!] ve! Z filius] et add. F 6 tantum om. C recitando] recipiendo AG 7 posset] possit ABCDH aliquorum] aliorum BH 8 sivcl haeretica om. A Sed] et C 10-11 ncc ... malum om. (!rom.) ACDE IO quod] quia C, om. D 13 Deus ... iniustc2 om. (hom.) AD quae] quod CD 14 possum] possit BH bonum om. E 15 vellet] nullum A teneretur] tenetur C quod] quia C 17 diccrcnt] dicem H illi] aliqui C primam] priorcm C 17-18 opinionem] iam dictam add. EFZ 18 male] iustc F 19 iniusrum] iustum Z 20 haec est impossibilis] hoc est impossibile G, quod add. A iniuste] iuste C 21 haec est impossibilis] hoc est impossibile F sive] vcl C 22 logice loquendo dicerem]logice dcbem diccrc loquendo BH, logice dicendum dicerent C, proprie loquendo dicercnt E, proprie loquendo et logice debercnt dicere F, logice debent dicere G, loquendo deberct dicere Z non om. DE l
Cf. supra, p. 681, !in. 3.
5
10
15
20
UTRUM DEUS POSSIT PRAECIPERE MALUM HERI
685
pere malum. Propter quod illa distinctio quae ponit quod Deus potest praecipere malum non manens malum, sed non potest praecipere malum manens malum, ut uno sensu sit haec vera 'Deus potest pracciperc malum' et alio sensu falsa, non est secundum artem logicae sed inconveniens, de qua tamen pertranseo quia a l i b i 1 t a c tu m e s t de consimilibus.
[An
10
ARGUMENTA PRINCIPALIA)
Ad primum principale 2 dico quod spoliare Aegyptios non fuit malum, immo fuit bonum. Et ideo Deus praecipiendo spoliare Aegyptios non pracepit malum, nec filii Israel peccaverunt in spoliando, nisi illi qui malo animo, non praecise obediendo divino praecepto, spoliaverint. Ad secundum 3 patet per dieta.
l Propter quod] ideo D 1-2 Propter. .. maluml om. (hom.) H 2 praeciperel reci2-3 scd ... malum2 om. (hom.) EF 3 manens] male A, pere F manerul male A, malcns C ut] in add. Z uno] bono A 4 et] in add. Z 5 scd inconveniens 0111. FZ male m C 6 tactum] dictum E est] erit C consimilibus] pcrtranseo l transeo C qui a] et add. GH sim..ilibus D 8 primum] argumentum C dico l patet EZ, om. ABCGH 9 immo] sed AEFZ fuit2 0111. DEFZ Deus l in add. F 11 in] ita A, om. Z animo om. G 12 spo13 dieta l praedicta Z liaverintl spoliaverunt FGHZ
I Cf. Guillelmus de Ockham, De cormexione virtutum, in Sent. III, q. 12 YY; vidcsis ctiam Sent. Il, q. 19 0-Q; Summa Logicae, par. III-4, cap. 6 (cd. ci t., pp. 773ss.); hic supra, dist. 46, q. l (pp. 671-675). 2 Supra, p. 680, lin. 12-13. 3 Supra, p. 680, !in. 14-16.
686
LIBER I DIST. 48 Q. UNICA
[DISTINCTIO DUODEQUINQUAGESIMA QUAESTIO UNICA UTRUM QUAELIBET VOLUNTAS CREATA TENEATUR SE CONFORMARE DIVINAE VOLUNTATI)
5
Circa distinctionem quadragesimam octavam quaero utrum quaelibet voluntas creata teneatur se conformare voluntati divinae. Q u o d n o n: Quia nullus tenetur ad illud quod non est in sua potestate; sed conformare se voluntati divinae non est in potestate cuiusli- 1o bet voluntatis, quia voluntas damnati non habet in potestate sua conformare se voluntati divinae; igitur ad hoc non tenetur. Praeterca si sic, voluntas quandocumque non conformaret se voluntati divinae peccaret, quia non faceret illud ad quod tenetur, et per consequens honorans parcntcs, quos Deus non vult hono- 1s rare, peccaret. Consequens falsum, igitur antccedens. Ad oppositum: Quaelibet voluntas creata tenetur se conformare regulae suae; sed voluntas divina est regula cuiuslibet voluntatis creatae; igitur quaelibet voluntas creata tenetur se conformare voluntati 20 divinae. ---------6 quaero] quacritur ultima istius libri D 9 nullus] non D illud] aliquid D 10-11 cuiuslibct] creaturac add. E 11 voluntatis] damnati add. D 11-12 quia ... divinae om. D 13 quandocumque] quantumcumque C 14 divinae] tunc add. C 14-16 quia ... peccaret om. (11om.) E 15 honorans] honorare CG quos] quod D 16 Consequens] est add. DEZ ' igitur] et add. AZ 18 regulae suae] omni rectae rationi D 19 sed] omnis add. D cuiuslibet] cuiuscumque C 19-21 cuiuslibet ... divinae om. D 20 creata] creaturae A
QUOMODO VOLUSTAS DIVINA SIT IMPLENDA
687
(RESPONSIO AUCTORIS]
Circa istam quaestionem primo praemittam aliquas distinctiones, secundo respondebo ad articulos quaestionis. Circa primum sciendum est quod voluntas potest alteri conformari triplis citer: vel quia vult volitum ab alia voluntate, vel quia vult illud quod alia voluntas vult ipsum velle, vel quia vult illud consimili modo quo alia vult. Secundo sciendum quod quaelibet istarum conformitatum potcst esse actualis vel habitualis. Et si sit habitualis, vel est hato bitualis propter habitum aliquem immediate inclinantem ad talem actum. Sicut aliquis dicitur habitualiter velle vel diligere aliquid quando habet habitum generatum ex actibus circa illud, vel alium ita immediate inclinantem sicut inclinat habitus generatus ex actibus illis. V el dicitur habitualis propter habitum mediate 1s inclinantem quo modo in intellectu habitus principiorum inclinat mediate ad actum conclusionis, quia scilicet mediante actu prmc1p10rum. Tertio sciendum quod quaedam sunt volita a Deo quasi absalute, cuiusmodi sunt omnia bona quac nec sunt mala culpae 20 nec poenae; quacdam sunt volita a Dco propter malum culpac praccedens in alio cuius est poena. His visis, dicendum est ad articulos quaestionis. Unde dicendum est primo quod quaelibet voluntas creata quac est in statu viae vel patriae, tenetur se conformare habitualiter mediate vo4 potcst otn. E 5 volitum l 3 quaestionis om. ABCDH 2 istam J hanc D 6 vo!untas om. ABCDGHZ :Hi illud quod] illa quae D illud consimili add. H ipsum] se E, ipsam GZ consimili] simili C 8 conformitatum] conformiter BG, voluntatum z 9-10 Et ... habitualisl om. (lzom.) G 10 inclinantem] inclinante B ad] in F 10-11 talem] aliqucm A Il aliquis] quidquid D habitualiter] habitualis A ve!] dicitur add. A 11-12 aliquid] aliquis A 12 gcncratum] genitum ABCGH ·· ex] his add. D circa illud om. D · ve!] quod G 12-14 circa ... actibus om. (/rom.) H 13 ita 0111. ABDEG . generatus] genitus ABCG 15 modo om. D in intellectu] intelligitur C 16 mediate om. E 18 sciendum] est add. A sunt... quasi 0111. D a Dco om. A 19 nec] non AF sunt2] alia add. A 21 alio] aliquo A cuiw] cuiwmodi Z 22-23 dicendum est primo] scicndum ]) 23 voluntas l potcstas G creata om. EFZ 24 conformare] conformari Z
688
LIBER I DIST. 48 Q. uNICA
luntati divinac 1, accipicndo voluntatem pro voluntatc beneplaciti quantum ad volita primo modo dieta, et hacc absolutc ca volendo et non volendo opposita sub condicionc. Hacc patct, quia illud quod non habet rationem mali culpac nec pocnac, quod est a Deo volitum, est a voluntatc creata volcndum, quia voluntas in ilio debet compiacere; sed tale est omne volitum a Deo primo modo; igitur etc. Secundo dico quod alia volita a Deo dcbet voluntas absolute v elle; p o test tamen condicionaliter velie contrarium et illud nollc. Et ideo absolute debet voluntas velle aliquem puniri iuste a Deo, tamen condicionaliter potest velle ipsum non puniri. E t s i q u a c r a t u r quis est ille habitus qui inclinat ad volcndum omnia a Deo volita ? D i c c n d u m e s t quod aliquis talis guo complacet voluntati omnc guod placct divinac voluntati, gui debet esse scmpcr in omni habcntc usum rationis postquam ad aliqualem Dei cognitioncm attingcrit vcl potuit attingere. lstc autcm habitus non inclinat immediate ad omne volirum a Dco. Nam oportct pracsupponerc cognitioncm qua sciatur hoc esse volitum a Dco, et mediante illa inclinat ad actum. Potcst tamcn distingui dc mediate inclinante ad actum, ut uno modo dicatur mediate inclinans quod non est sufficicns ad inclinandum, et sic habitus praedictus mediate inclinat ad volendum hoc volitum a Deo. Alitcr dicitur mediate inclinans quia non 2 volendo] vocando A 3 et non volendo om. (hom.) A opposita sub condicione] sub 4 non] nec C nec] ve! Z quodZ est 0111. A condicione opposita ABGH sub] tali add. C 6 omne] omnino F 7 modo] dictum add. D 8 alia] 5 a onz. A volendum om. A 10 aliquem] a me A, aliquod C aliqua C, omnia E 9-10 vdle ... absolute om. (hom.) H 11 non) in C 12-13 ad volcndum] se volenda D 13 est om. CEFZ 14 talis] habitus A, om. H onme] creatae circa D piacer] complacet Z 15 qui] quac D habcnte] habenti CH 16 aliqualem] quamlibet A, aliquam F Dei 0111. ABDGH attingerit] attinge17 autem om. D non om. C 18 pracsupponere] ponere C bar C potuit] potcntia AG 19 illa] illo A, illud C 20 mediate] immediate BEFGH 18-19 sciatur] scitur C inclinante] inclinatione Z 21 quod] quasi Z 22 sic) hoc modo D 23 quia] quod AC I
Cf. supra, dist. 46, q. l (pp. 671-{i75).
5
10
ts
20
QUOMODO VOLlJNTAS DIVINA SIT IMPLENDA
(;89
concurrit nec sufficienter per se nec cum alio ad aliquem actum, sed primo inclinat ad aliquem actum qui postea est causa ipsius. Et sic etiam istc habitus inclinat mediate, quia primo inclinat ad actum quo complacet voluntati omne quod fìt a Deo. s Tertio dico quod non quilibet tenetur se conformare voluntati divinac volendo volitum a Deo habitualiter immediate, quia non tenctur scire illud esse volitum a Deo, et per consequens non tenetur velle illud habitualiter immediate. Tamen si sciat illud esse volitum a Deo voluntate beneplaciti, tenetur illud velle, hoc 10 est, in illo compiacere vel habitualiter vcl actualiter. S c d q u i d d i c c t u r de illis quae sunt volita a Deo voluntatc signi ? D i c c n d u m quod si sit praeceptum et ita volitum a Deo voluntate signi, tenetur se voluntas conformare. Si autem sit volitum voluntate signi quia est consilium divinum, 1s non tcnetur. Scd de istis dicetur amplius in p o s t eri o r i b u s l i b r i s 1, ideo ad praesens pertranseo. Quarto dico quod non quilibet tenetur se semper conformare actualiter voluntati divinae volendo omne illud quod est volitum a voluntatc divina, tum quia non tenetur cognoscere omne 20 volitum a voluntate divina, tum quia non tenetur semper implere praecepta divina affirmativa. Quinto dico quod voluntas tenetur se conformare voluntati divinae volendo ea quac voluntas Dei vult eam velle, et hoc si 1 concurrit] cognoscit C sufficienter l sufficit Z . ali o l aliquo GZ aliquem l talem Z actuml volendi hoc volitum a Deo add. Z 2 scd ... actum om. (horn.) E scd primo] si primo modo AC aliqucm om. AD 3 quial quo D 4 complacet] placet C ·: voluntatil divi6 volendo] ad volendum omne D 7 scire om. A 8 Tamen si sciat] nae add. EZ 9-10 hoc est om. D 11 dicetur 0111. il 12 signil et add. quia non tenetur scirc D ABGH sit] fiat D 13 conformare] conformaci C 13-14 Si autem] sed qui A 14 quia] quod AG. qui C divinum] Deo A 16 pertranseo] transeo D 17 semper om. AD 18-19 omne ... divina] ca quae voluntas (divina add. FZ) vult et omnia ea EFZ 19-20 cognoscere ... tcnctur om. (hom.) D omnc volitum] omnia volita C 21 divina] Dei F, om. D 23 Dei] divina B vult cam velle om. D
l
Guillclmus dc Ockham, Sent., III, q. 13 O.
0CKIIAM, OPERA THEOL.
IV
690
LIBER l DIST. 48 Q. UNICA
velit eam velle illud voluntate beneplaciti vel voluntate praecepti. Sed si vult eam velle voluntate consilii, non oportet, sicut dictum est prius 1• De tertia conformitate sunt multae difficultates de quibus dicetur in se c un d o l i br o 2 , ubi plenius tractabitur de tota ista materia. Ideo praedicta, propter continuationem libri, sufficiant. [An
5
ARGUMENTA PRINCIPAUAJ
Ad primum argumentum principale 3 patebit in se c un d o l i b r o 4, ubi agetur de causa obstinationis daemonum. Ad secundum 5 dicendum quod non conformans se voluntati divinae pro loco et tempore quo tenetur de necessitate salutis, peccat mortaliter. Sed dictum c s t p r i u s 6 quod non quilibet pro omni tempore ad hoc tenetur, maxima quantum ad praecepta affirmativa, quamvis ad praecepta negativa pro semper teneatur. E t s i d i c a t u r quod voluntas numquam debet esse difformis voluntati divinae, sed iste qui vult honorare parentes, quos Deus non vult honorari, habet voluntatem difformem voluntati divinae, igitur pecca t in honorando: D i c e n d u m e s t quod si Deus vult eos non honorari, nec ab isto nec ab alio, iste peccat in honorando parentcs suos. ------ ---------------
--
--------
1 illud om. DF 2 Sed om. CEZ vcllc om. E 4 multac om. D quibus J quo ACG 5 dicetur om. D 6-7 Ideo ... sufficiant om. Z 6 Ideo] iam F libri] hic 11dd. E 9 argumentum om. DFZ patebit] dicetur D 10 causa obstinationis] obstinationc E daemo-num] daemonis AH 11 dicenduml dico D 12 pro ... tempore] loco D, pro 11dd. Z 15 quamvisl quantum 11dd. Z 19 Deus om. ADGH honorari om. A 19-20 voluntati divinae om. A 20 honorando l et 11dd. BGH 21 non trp. p. Deus D, om. il 22 iste l tunc D l Supra, p. 689, lin. 13-15. 2 Guillclmus de Ockham, Sent., II, q. 19 L-R. 3 Supra, p. 686, lin. 9-12. 4 Guillclmus de Ockham, Sent., II, q. 19 F. 5 Supra, p. 686, lin. 13-16. 6 Supra, p. 689, lin. 17-21.
10
15
20
QUOMODO VOLL":-iTAS DIVI:-iA SIT IMPLENDA
691
Si tamen Deus vult eos non honorari ab alio, scd vult cos bonorari ab isto, iste in honorando non peccat, nec est difformis voluntaci àivinae, scd est conformis voluntati divinae, mi sit honor et gloria i11 saecula saeculorum. Ame11 1• Si tamcn] scd tunc A .3 scd... di vinac1 om. (hom.) D E 3-4 cui... gloria om. Z 4 saeculorum] bencdictac add. Z Amen] cxplicit scriptum vcncrabilis inccptoris (corr. ex doctoris) Guillelmi dc Occham supcr primum Scntentiarum Dee gratias, Amen. add. A, explicit scriptum fratris Willi dc Hocham supcr primum Scntentiarum add. BCDG, explicit hic primus liber add. D, hic cxpliciunt quJcstioncs supcr primum librum Scntcntiarum de ordinatwne fratris Willi dc Ockham de ordine fratrum minorum Oxoniae add. F, cxplicit scriptum fratris Willi Hokham pro parte cxccrptum et pro parte ut iacct in originali, puta a distinctionc trigesima usque in secundum add. H, finis quacstionum super primum Scntcntiarum add. Z
l
Rom. 16, 24.
, r
INDICES l. Bibliothecae et manuscripta.
II. Auctores et scripta. III. Doctrina. IV. Concordantia littcrarum marginalium editionis lugdunensis et paginarum nostrae editionis. V. Index generalis.
I. -
Bibliothecae et manugripta.
Brugis, Bibl. Seminar 41 (Dunes 133): 13*ss. Cantabrigiae, Bibl. Coli. Gonville et Caius, cod. 101: 17*, 20*.- Cod. 281: 238.Cod. 325 (=G): 19*, 3-691. Florentiae, Bibl. Nat., cod. Conv. Soppr. A. 3.801 (=A): 19*, 229, 281, 3-691.- Cod. Conv. Soppr. C. 5.357: 6*. Giessae, Bibl. Univ., cod. 773: 17*, 20*. Gotingac, Bibl. Univ. cod. Theol. 118: 20*. Monachii, Bibl. Univ. cod. F. 52(= E): 20*, 3-691. Oxonii, Bibl. Coli. Balliol, cod. 299 ( = C): 19*s., 3-691. - Bibl. Coli. Merton, cod.
II. -
100 (=D): 19*s., 17, 3-691.- Cod. 106: 20*.- Cod. 293: 364. Parisiis, Bibl. Mazarine, cod. 893 (=F): 20*, 3-691. - Cod. 962: 20*.- Bi bi. Nat., cod. lat. 15,887: 6*, 10*-13*, 17*, 678.- Cod. lat. 15,904: 17*, 20*s., 536s., 575, 611. Patavii, Bibl. Anton., cod. 184: 20*, 575. Bibl. Univ., cod. 927: 17*, 20*, 575. Trecis, Bibl. Civit., cod. 718 (=B): 19*, 255, 281, 3-691. Vaticana Civitas, Bibl. Apost., cod. Burghes. 68 (=H): 19*, - Cod. lat. 5036: 13*ss.-Cod. Ottob.lat. 2088: 17*, 20*, 575.
Auctores et scripta ab Ockham et ab editoribus allegata.
Adam Wodeham: 65. - l11 I Sent. (Cod. Cantabr. Gonv. et Caius 281{674), prol., q. 4: 238. Aegidius Romanus, In I Seut. (ed. Venetiis 1521), d. 20, q. 1: 36; q. 2: 29.- Dist. 30, q. 2: 335. Alexander de Hales, Glossa in I Sent. (ed. Quaracchi 1951ss.), d. 27, q. 8: 193. Alhazen, v. rbn Al Hasan. Ambrosius (S.), De fide (PL 16, 549ss.), Li b. r. c. 9: 372. - De Spiritu Sanao (PL 16, 731ss.), Lib. II, c. 11: 536. Anselmus (S.), Monologion (PL 158, 141ss.; e-d. F. S. Schmitt r. 13ss.), c. 35: 526, 544. Aristotcles (edd. Dekker, Berolini 1831ss.; Didot, Parisiis 1848ss.; runtina, Venetiis 1550ss.; Aristot. Latinus, Drugis-Parisiis 1%1ss.): 9*, 18*, 317. - Analytica Postcriora, li b. I, c. 4, t. 33: 570;
l. 35: 93; t. 36: 448, 455, 462, 571; c. 7, t. 58: 92; c. 15, tt. 104-108: 363.- Lib. II, c. 3, t. 15: 47; c. 16, t. 90: 348. - De a11ima, li b. III, c. 4, t. 15: 435, 443. - De caelo et mundo, lib. I, c. 8, t. 76: 655; t. 83: 656, 658; c. 9, t. 93: 656. - De gener. et corrupt., lib. I, c. 7, t. 54: 368. - Lib. II, c. 10, t. 56: 463, 619; t. 58: 668. - De interpretatione, c. 1: 45, 50; c. 9: 80, 584. - De sophisticis elenchis, c. 1: 49. - Elhica Nicom., lib. II, c. 3: 683. - Lib. VI, c. 2: 578; "· 3, 4, 6, 8, 10: 510. - Metaphysica, lib. I, c. 2: 92, 116, 438; c. 6, tt. 5-9: 489.- Lib. II, c. l, t. 3: 521; t. 4: 445.- Lib. IV, c. 2, t. 3: 83, 85, 239, 527; t. 5: 93; c. 6, t. 26: 339; c. 7, t. 28: 52.Lib. V, c. 7, t. 13: 338; c. 9, t. 16: 344, 398, 400; c. 15, t. 19: 94; t. 20: 4, 7, 16, 18, 335, 338, 340, 344, 348s., 362, 365, 375, 3R9, 403, 424; c. 25, t. 30: 343.- Lib. VII,
696
-
JNDICES
c. 1, t. 2: 445; c. 2, t. 5: 343; c. 3, t. 7: 149; c. 4, t. 16: 377, 392; c. 5, t. 17: 341; c. 5, t. 19: 47, 377, 392; c. 10, t. 33: 342; c. 14, t. 51: 342; c. 15, t. 53: 237; c. 17, t. 59: 151.- Lib. VIII, c. 1, t. 2: 341; c. 3; t. 10: 92, 115; c. 5, t. 14: 341.Lib. IX, c. 8, t. 13: 3765., 392; t. 16: 236, 624.- Lib. XII, c. 4, t. 20: 339, 360; c. 5, t. 27: 446; c. 7, tt. 36-39, 44: 350; c. 9, t. 51: 435; c. 10, t. 56: 286. Physica, lib. I, c. 7, t. 61: 523. - Lib. Il, c. 2, t. 21: 204; c. 3, t. 32: 182.- Lib. III, c. 1, tt. 4-5: 114; t. 8: 350; c. 3, t. 22: 364; c. 4, t. 32: 623.- Lib. IV, c. 3, t. 23: 23; c. 12, t. 110: 117; c. 14, t. 134: 118s. - Lib. V, c. 1, t. 1: 24; c. 2, t. 10: 148, 160, 335, 346ss.- Lib. VII, c. 2, t. 9: 563. - Lib. VIII, c. 1, t. 15:345, 406; c. 5, t. 36: 586.
-
Praedicamellta, c. 3: 363; c. 4: 336; c. 5: 150, 237; c. 6: 90s., 95, 337ss., 357; c. 7: 336ss., 345, 352, 354s., 358s., 378s., 388, 391s., 648; c. 11: 3. Augustinus (S.), Cotifessiones (PL 32, 695ss.; CSEL 33), lib. XII, c. 7: 654. - Contra Faustum (PL 42, 207ss.; CSEL 25, 251ss.), lib. XXVI, c. 5: 578. - Contra Maximinum (PL 42, 743ss.), lib. Il, c. 7: 35; cc. 12-18: 31ss. - De civitate Dei (PL 41, CSEL 40-1, 40-2; CCL 47-48), !ib. XXII, c. 30: 525. - De diversis quaest. 83 (PL 40, 11ss.), q. 46: 482, 4865., 489, 492, 494ss., 496, 501ss. - De doctritUJ christ. (PL 34, 15ss.; CCL 32), li b. I, c. 5: 142. - De Genesi ad litt. (PL 34, 245ss.; CSEL 28-1, 28-2), lib. V, c. 7: 541. - Lib. XI, c. 7: 652; c. 17: 603s. -De Trinitate (PL 42, 819ss.; CCL 50), lib. I, c. 12: 229.- Lib. III, c. 4: 662.- Lib. V, c. 1: 13; (. 5: 372s.; c. 9: 59; c. 13: 259; c. 14: 266.- Lib. VI, c. 8: 12.- Lib. VII, c. 1:408, 410; c. 2: 162; cc. 4-5: 122, 150; c. 6: 123, 141, 366.- Lib. VIII, c. 6: 207, 216.- Lib. IX, c. 7: 206, 213, 223; c. 10: 196, 213ss., 223, 225; c. 11: 206, 225; c. 12: 219ss., 223.- Lib. XI, c. 2: 232.- Lib.
XIV, c. 6: 217s., 233.- Lib. XV, c. 10: 200, 203, 2065., 213, 215, 220, 224, 227; c. 11: 196,200,208, 213s., 220, 224; c. 12: 207, 213, 224; c. 14: 199, 228, 263; c. 15: 209, 220; c. 17: 259; c. 21: 216, 224. - SmnotU?S (PL 38-39), s. 117, c. 10: 525. Augustinus (pseudo), De cognitiotU? verae vita<' (PL 40, 1005ss.). c. 5: 12. Avenionensis processus, r•. J. Koch. Averrocs (Commcntator), Commeutaria in op..,a Arist. (ed. Iuntina, Venetiis 1550-1553). - De substantia orbis, c. 3: 4265. - br De anima (ed. F. Crawford: CCAA VI-1), lib. III, c. 5: 236; c. 18: 551. - In Metaphysicam, lib. IV, t. 3: 78, 83, 85; t. 5: 120; t. 24: 234.- Lib. V, t. 1: 365. - Lib. VIII, t. 10: 120.- Lib. IX, t. 7: 235.- Lib. XII, tt. 36-39, 44: 350; t. 51: 434. - In Physicam, lib. III, t. 4: 120. - Lib. IV, tt. 110, 134: 120. Avicenna, Metaphysica (ed. Vcnctiis 1508), lib. Il!, c. 10: 339, 361, 405. Balié, C., Les Commmtaires de jean Dmts Scot: 144. Bascour, H.: 5*. Baudry, L: 5*, lì*. Guillaume d'Occam. Sa vie, ses oeuvres: 17*. - Le Tractabts De pri11cipiis t/reo/.: 36. Bcrnardus Camotensis: 5*. Boehner, Ph.: 5*, 18*. - Collected Articles: 18*. - • The Realistic Conceptualism of William Ockham •: 15*. - Guillelmi de Ockham, Summa Ll!gicae, 1'. Guillelmus dc Ockham. - Guillelmi de Ockham, Tractatus de PraedestitUJtione, v. Guillelmus de Ockham. Boethius, De persona et duabus rraturis (PL 64, 1337ss.), c. 3: 62, 151. - In categorias Arist. (PL 64, 15<Jss.), lib. II: 405. - In libmm De illlerpr
1:-.IDEX II: AVCTORES
-
In I Seni., d. 21, a. 2, q. 2: 39; d. 25, a. 1,
q. 1: 143; d. 26, a. 3: 143. Drady, I., v. Petrus Lornbardus. Brown, S.: 5*, 21*. - c W alter Burleigh's Treatise De suppositionibus •: 46, 49. c W alter Burleigh's Quaest. in librurn Periherrneniau: 46, 49. -
Guillelmi de Ockham, Scriptum iu I Smt., "·
Guillelrnus de Ockharn. -
Guillelmi de Ockl!am, E\posilio iu librr1111 Arisl., l'. Guillelrnus de
Perihermenias
Ockharn. Guillemi de Ockham, Tractalus de Praedestinatione..• , v. Guillelrnus de Ockharn. Buytaert, E., v. Boehner, c Collected Arri-
-
cles ... •.
Nat. C. 5.357 et Paris. Nat. lat. 15,887), d. 29, q. 1: lOs.*; dd. 33-34: 6*; d. 36, a. 2: 554; d. 46, q. 1, a. 3: 678. - 'propositi o Chattonis': 13*. Guillelmus de Alnwick: 17*. - Quaestiones disp. de esse intelligibile (ed. A. Ledoux), q. 1: 526s.; qq. 2-3: 528ss., 554. - Qucdlibet (ed. A. Ledoux), q. 6: 525s.; qq. 7-8: 524. Guillelmus de Ockham (Venerabilis Inceptor): 5*-18*, 194, passirn. - Expositio in librum Perilzenneuias Ari.st. (ed. A. Garnbatese et S. F. Brown): 18*. Prooem.: 206, 243, 253, 471.- Lib. I, c. 6: 584.Lib. II, cc. 1-2: 549. -
Expositio i11 librum Praedicamentorum Arist.
-
Expositio i11 libros Physicorum Arist. (cod. Oxon. Merton 293), Iib. III, Il. 19-22: 364.
-
J. C. Wey, sub prelo), Quodl. IV, q. 3: 548; q. 19: 15*s.- Quodl. VI, q. 1: 611; q. 6: 611; qq. 8-25: 15, 309, 335. - Quodl. VII, q. 1: 395; q. 2: 106; qq. 8-9: 322; q. 10: 323; q. 11: 324; q. 12: 326; q. 16: 66. Reportalio in libros II-IV Seui. (ed. Lugduni 1495): 15*, 20*.- Lib. II, q. 1: 177s., 315; qq. 4-5: 440, 620, 679; q. 6: 677, 679; q. 9: 364; q. 12: 370; qq. 14-15: 205s., 426, 548; q. 18: 248, 570; q. 19: 678, 685, 690; q. 24: 444.- Lib. III, q. 1: 309, 569; q. 12: 685; q. 13: 689.- Lib. IV, q. 4: 111; q. 7: 97; q. 13: 519; q. 14: 621. Scriptum in I Seni. (Pro!. et dd. 1-3, cd. G. Gal et S. F. Drown; dd. 4-18, ed. G. Etzkom; dd. 19-48, ed. G. Etzkorn et F. Kelley, St. Bonaventure, N.Y. 1967-1979): 6*-20*, pro!., q. 1: 271, 471; q. 2: 68, 427, 457; q. 3: 15, 361, 515; q. 6: 83; q. 9: 115, 129, 436, 454; q. 10: 513, 518, 633; q. 11: 508s., 521.- Dist. l, q. 2: 633.- Dist. 2, q. 1: 10, 229, 422, 450, 453; q. 2: 6s., 229, 423s., 663; q. 3: 54, 169, 229, 273, 487, 639; q. 4: 50, 68, 117, 139, 165, 178, 227, 254, 356, 452; q. 6: 9, 144, 273, 275; q. 7: 64, 136, 555; q. 8: 206, 242, 253, 256, 280; q. 9: 77, 163, 277, 2H1, 366s., 462, 515; q. 10:
(ed. G. Gal), c. 6: 363; c. 13: 358.
Darnascenus, Petrus Au-
reoli. Cenci, C.: 21*. Crawford, F., v. Averroes, In De auima. Creighton, B.: 21*. De Rijk, L. M., v. Petrus H.ispanus. Dionysius Areopagita (pseudo), De div. nominibus (PG 3, 585ss.), cc. 1, 5: 525s., 543s. Doucet, V.: 18*. Doyle, M.: 22*.
-
Etzkom, G.: 22*. -
Guillelmi de Ockllam, Scriplum iu I Sml.,
v. Guillelrnus de Ockharn. Eustratius Nicaenus, Comment. in Elhicam Nicom. Arist. (versio Roberri GrOSJatesta, lib. I-II ed. H. P. F. Mercken), lib. I, c. 1: 518. c Gualteri de Chatton et Guillelrni de Ockharn Controversia •: 15*. Garnbatese, A., v. Guillelrnus de Ockharn,
G.il, G.: 5*, 21*.-
Expositio in librum Perihermenias.
Gualterus Burlaeus, De purilate artis logicae tract. longior (ed. Ph. Boehner), p. 3: 40, 42. - De supposilionibus (ed. S. Brown): 46, 49. - In Praedicam. Arist. (ed. Venetiis 1541): 93. - Quaestiones in librum Peril!ermenias (ed. S. Brown): 46, 49. Gualterus de Chatton, Iu I Sml. (Codd. Fior.
697
-
Quodlibela (ed.
698
ISDICES
273; q. 11: 417, 419s., 422ss. - Dist. 3, q. 4: 318; q. 5: 54, 202; q. 8: 461s. Disc. 4, q. 1: 49.- Dist. 7, q. 2: 161.Dist. 8, q. 2: 111, 362; q. 4: 274.- Disc. 9, q. 3: 159, 456, 460, 468, 604, 620, 668.Dist. 10, q.1: 633, 663; q. 2: 161.- Disc. 11, q. 2: 188.- Disc. 12, q. 1: 162, 189; q. 2: 204; q. 3: 604. - Dist. 13, q. un.: 191. Disc. 14, q. 2: 8*, 568.- Disc. 17, q. 1: 568, 593. - Dist. 18, q. 2: 594; q. 7: 77, 661. - Dist. 19, q. 1: 3%. - Dist. 20, q. uu.: 611.- Disc. 23, q. un.: 187, 515.Dist. 24, q. 1: 97, 99, 104, 106, 515; q. 2: 19, 355, 394, 515.- Disc. 25, q. 1: 72.Disc. 26, q. 1: 396; q. 2: 194, 204; q. 3: 191, 264.- Disc. 27, q. 1: 422; q. 2: 228; q. 3: 16*ss., 532.- Dist. 29, q. un., 10*s. - Disc. 30: 112, 153; q. 1: 13*ss., 14, 397; q. 2: 310, 515; q. 3: 515, 648; q. 4: 312; q. 5: 106, 312, 315, 3%, 401, 477.- Dist. 31, q. un.: 515. - Disc. 33, q. un.: 421s. -Disc. 35, q. 2: 568; q. 3: 444; q. 4: 604; q. 5: 508.- Dist. 36, q. un.: 17*, 238, 249, 646.- Dist. 42, q. un.: 36, 636, 662, 677. - Dist. 45, q. un.: 568. - Dist. 46, q. 1: 685, 688. - Disc. 47, q. un.: 675. - Summa logicae (ed. Ph. Doehner, G. Gal, S. F. Brown, St. Bonaventure, N.Y.), pars l, c. 11: 48; c. 12: 65; c. 44: 111; c. 45: 93.- Pars Il, c. 9: 595; c. 17: 40.- Pars lll-1, cc. 34-36: 640; lll-2, c. 7: 83; c. 31: 116; lll-3, c. 6: 555; c. 9: 363; c. 32: 584; III-4, c. 2: 280; c. 6: 685; c. 13: 555. - Tractatus co/lira loanuem (Opua Politica lll, ed. H. S. Offler): 16*. - Tractatus de praedestinatione et de praescie11tia Dei respectu foturorum contil1gentium (ed. Ph. Bochncr, recogn. S. F. Brown): 8*; q. 1: 594s., 605; q. 2: 573, 585, 589, 594; q. 3: 573, 578; q. 4: 597. Guillemus de Ockham (pscudo, sccundum (ed. L. viam etc.), De principiis Daudry): 36. - Quaestio de relatio11e (ed. G. Mohan): 406. - Tractatus de successivis (cd. Ph. Boehncr): 406.
Harkins, C.: 21*. Henricus Gandavensis: 319. - Quodlibeta (ed. Parisiis 1518), I, q. 10: 98. - III, q. 10: 643.- IV, q. 3: 20'2.- VI, q. 3: 641s. - VII, qq. 1-2: 94. - VIII, q. 1: 464ss., 481.- IX, q.1: 387, 481; q. 2: 480-484. - Summa qq. ordin. (ed. Parisiis 1520), art. 40, q. 7: 197, 200, 203.- Art. 53, q. 5: 59. -Art. 56, q. 1: 397.- Art. 58, q. 3: 481; q. 4: 174, 481. - Art. 59, q. 5: 259. Art. 60, q. 1: 204; q. 5: 185.- Art. 61, q. 7: 415. Hervaeus Natalis, Quodlibeta (cd. Venetiis 1486), Il, q. 8: 206. Hilarius Pictav. (S.), De Trinita/e (PL 10, 25ss.), li b. XII: 372.
Ibn Al Hasan, Opticae thesaurus (ed. Basileae 1572; re-impr. Johnson Reprint, New York 1972): 232. Ioannes Damascenus, De fide orthodoxa (PG 94, 781ss.; versio Burgundionis, ed. E. M. Buytaert), lib. I, c. 8: 191. Ioannes Duns Scotus: 6*s., 11 *. - Ordinatio in lib. Sc11t. (ed. Vaticana 1950ss.), lib. l, pro!., p. 5, qq. 1-2: 511s., 520. Dist. l, p. 1, q. 2: 289. - Disc. 2, p. 1, qq. 1-2: 437, 439, 613s., 629s.; p. 2, qq. 1-4: 418.- Dist. 3, p. 1, qq. 1-2: 453; q. 3: 127. - Disc. 5, p. 2, q. u11.: 397, 450, 457. Dist. 8, p. l, q. 4: 449, 470; p. 2, q. un.: 614, 630s., 634, 662. - Dist. 10, q. 1111.: 663.- Dist. 19, p. l, q. 6: 7.- Dist. 20, q. 1111.: 35s.- Dist. 21, q. 1111.: 40.- Dist. 23, q. 1111.: 59, 62s. - Disc. 26, q. uu.: 128, 144, 147s., 150s., 155, 162ss. - Dist. 27, qq. 1-3: 259.- Disc. 28, qq. 1-2: 269, 271. - Dist. 30, qq. 1-2: 306, 312, 335, 369, 375, 380, 382, 388, 648.- Disc. 31, q. un.: 306. - Dist. 35, q. u11.: 467, 647.- Dist. 38, q. u11.: 509, 511. - Dist. 38-39: 573-578. - Dist. 41, q. u11.: 602.- Disc. 42, q. un.: 611ss.- Dist. 43, q. u11.: 645ss.- Dist. 45, q. u11.: 381, 386. - Lib. Il, disc. l, q. 2: 540, 662; qq. 4-5: 283, 286, 292s., 295,
II: AUCTORES
-
-
-
297-301,304, 314ss., 319,321,384.- Dist. 3, p. l, qq. 5-6: 67, 454. In IV libros Sent. (Lectura prima, ed. Vaticana 1960ss.), li b. I, dist. 3, p. 3, q. 4: 197. - Dist. 26, q. un.: 143s.- Dist. 27, qq. 1-3: 197. In IV libro Sent. (Opus O:>:ou., ed. L. Wadding, Lugduni 1639), lib. II, dist. 12, q. 3: 98. - Lib. III, dist. l, q. 1: 64, 371. - Lib. IV, dist. l, q. 5: 291. - Dist. 13, q. 1: 367. In IV libros Seui. (R.eportatio Paris., ed.,
Lugduni 1639), lib. I, pro!., q. 1, a. 4: 429 449. - Dist. 24, q. un.: 93ss., 305. - Dist. 25, q. 2: 124.- Dist. 26, q. 1: 144, 146. - Dist. 31, q. 3: 293, 470. - Dist. 35, q. 2: 445.- Lib. II, dist. l, q. 7: 11. - Quaestiones in Metaph. Arist. (ed. Lugduni 1639, lib. xrr. q. 4: 613. - Quaestiones in Periherm. Arist. (ed. Lugduni 1639), lib. r. q. 2: 46s. - Quaestiones in Praedicam. Arist. (ed. Lugduni 1639), . 29: 298. - Quod/ibet (ed. Lugduni 1639), q. 3: 64, 540; q. 6: 429; q. 15: 452; q. 16: 449, 663. Ioannes Parisiensis (Quidort), bz l Setzt. (ed. ]. P. Mtiller), dist. 44, q. 2: 656. Ioannes de Rodington, Ia l Seni. (Codd. ilrugis, Bibl. Seminar. 41 et Vatic. lat. 5306), dist. 30, q. un.: 13*ss. Ioannes Saresberensis, Mctalogicoa (ed. C. Webb), lib. TII, c. 4: 5*. Kelley, F.: 22*. • Some Observations on Ockham's Fictum Theory>: 16, 241. Koch, L., • Neue Aktenstiicke ... •: 6*, 191, 194, 487, 621. Ledoux, A., v. Guillelmus de Alnwick. Liber Propugnatorius (ed. M. Schmaus): 144.
Maier, A., Ausgelumdes Mille/alter ... : 17*. Maurer, A., • The Role of Divine Jdeas ... ": 479. Mercken, H. P. F., v. Eustratius Nicaenus. Minio-Paluello, L., v. Aristoteles, Porphyrius.
699
Modrié, L. : 447. Mohan, G.: 5*. Moody, E. A.: 5*. M!iller, J. P., v. Joannes Parisiensis. Offier, H. S., v. Guille/mus de Ockham, Tractatus contra loannem.
Pattin, A., v. Simplicius. Petrus Aureoli: 10*, 16*s. - Scriptum i11 I Sent. (ed. Romae 15%; Prooem. et dist. 1-8 ed E. Duytaert), disc. 13, sec. 14: 230-238. - Dist. 20, a. 2: 29. Dist. 23: 60.- Dist. 27, a. 2: 230.- Dist. 30, a. 1: 328; a. 2: 290; a. 3: 371. Pecrus Hispanus, Tractatus seu Swnmule Logica/es (ed. L. !\1. De Rijk), tr. 5: 6. Pecrus Lombardus (Magister), Liber Semeutiamm (ed. I, Brady, Grottatèrrata 1971), Jib. r. dist. 20, cc. 1-2: 27; c. 3: 31s.; c. 7: 30. - Dist. 24, c. un.: 121. - Dist. 28, c. 4: 271.- Disc. 32, c. 1: 411s.; c. 2: 408. - Dist. 33, c. 1: 416.- Dist. 34, c. 1: 421. - Dist. 35-36: 545.- Disc. 35, c. 9: 536, 540s. - Dist. 36, c. 3: 535. - Disc. 37, c. 1: 563, 567.- Dist. 43, c. 1111.: 623.Disc. 44, c. 1: 65ls.- Dist. 45, c. 4: 66?.. Petrus I. Olivi: 144. - l11 Il Smt. (ed. D. Jansen), q. 58: 111. Porphyrius, Liber Praedicabilium (cd. L. MinioPaluello), c. 'De specie': 376. Praepositinus, Summa (Cod. Varie. lat. 1174), r. q. 17: 143. Priscianus, lnstit. Grammat. (cd. A. Krehl), li b. II, c. 3: 46. Richardus de Campsall (pseudo), Logica courra Ockham (Cod. Bononiae Univ. 2635), cc. 41-42: 93. Richardus de S. Victorc, De Triuitate (PL 1%, 887ss.), li b. IV, cc. 21-23: 62, 151. Rituale Romanwn: 430. Robertus Grossatcsta, l11 Aristot. Aual. Poster. (ed. 1519): 83. - br Ethic. 1\'icom. Aristot. (ed. H. P. F. Mcrcken), lib. I, c. 1: 518; 1'. Eustratius.
700
ISDICES
Robertus Holcot, In II SenJ. (ed. Lugduni 1497), q. 2: 653. Rogerus Marston, QUIU!st. disp. De etn4114tione aeterna (ed. Quaracchi 1932), q. 1: 411.
-
Schmaus, M., v. Liber Scriptura Sacra: Actus Apost. 9 1-19: I':JJJ· 10, 34: 598.- I Cor. 12, 3: 214. - Eccli. 37, 20: 224. - Exod. 12, 35-36: 680. - Gcn. 22, 1-11: 673. - Hebr. 4, 13: 563. - be. 1, 17: 541. - Ioan. 1, 3-4: 541; 14,11:22.- I Ioan. 3, 18: 414; 5, 7: 228.- Matt. 6, 10: 672; 7, 21: 214; 12,50:672.- Ps. 32,15: 434; 134,6:670. -Rom. 11, 36: 535; 16,24:691.- I Tim. 2, 4: 670.- II Tim. 2, 20: 602. Scncca, Epist. Ad Lucilium (Ed. R. Gummerc): 486, 496, 501. Simplicius, In Praedicmn. Arist. (ed. A. Pattin): 346, 405. Symbolum }idei (pseudo-Athanasianum, ed. H. DenzÌnger - A. Schonmet:zer): 4, 21, 419.
-
Thomas Aquinas (S.): 19*. - In Anal. Post. Arist., lib. I, c. 16: 6. - In libr. De caelo et mundo, lib. I, c. 16: 655. - In libr. Metaph. Arist., lib. V, c. 9: 335.Li b. VIII, c. 3: 93. - E.'<positio in li br. Perihenn. Arist., li b. l, c. 1: 46.
III. Abdita: notitia 218. Abeitas: exemplum extortum deceptionis rcspectu praedicationis 405. Ab lati o: 357. Ablativus: casus 354, 409; casus a. in rationc effcctus formalis (Thom.) 412. Abraham: 673. Absolute: velle a., condicionaliter 61!8. Absolutum (absoluta): 75ss., 282, 309, 376, 477; a. et relatio 287, 314, 316, 471; nihil imagina bile a parte rei nisi a. 15; omnis res per se una est a. 350; persona est a. (Aug.)
Expositio in libr. Physic. Arist., lib. Il, c. 3:
182. -
-
In IV SenJ., lib. I, dist. 19, q. l, a. 1: 4, 6, 11, 17.- Dist. 22, q. 1, a. 1: 47; a. 3: 54s. Quaest. disp. De potenh"a, q. 2, a. 5: 29; a. 6: 28; q. 3, a. 3: 1n; q. 3, a. 15: 623ss.; q. 8, a. 3: 173; q. 9, a. 7: 73ss., 79, 81; q. 10, a. 2: 626. Quaest. disp. De veritate, q. 2, a. 13: 586; q. 18, a. 1: 426. S11mma contra Ge!Jt., I, c. 26: 136. - IV, c. 40: 131s.; c. 81: 137. Summa tl!eol., I, q. 8, a. 1: 563; a. 3: 563; q. 13, a. 1: 51, 54, a. 2: 53; q. 14, a. 1: 425; a. 5: 436; q. 23, a. 5: 598s.; q. 28, a. 4: 193; q. 29, a. 4: 129; q. 30, a. 3: 90; a. 4: 135; q. 31, a. 3: 40; q. 32, a. 3: 271; q. 33, a. 4: 270; q. 34, a. 3: 259; q. 36, a. 2: 143; q. 37, a. 2: 412, 415; q. 39, a. 3: 173; q. 40, a. 2: 143, 167, 170, 173, 178; a. 4: 168, 171, 173; q. 46, a. 1: 499; a. 2: 132; q. 60, a. 2: 625; q. 75, a. 5: 426; q. 76, a. 2: 132; q. 76, a. 4: 131; q. 84, a. 6: 206; q. 85, a. 1: 132.- I-II, q. l, a. 2: 625.- III, q. 2, a. 7: 371.
Wett.:r, F., Die Trinitntslehre des I. Duns Scotus: 144.
Doctri11a. 151; a. additum absoluto 155; suppositum a. et proprietas a. 167; potest fieri si ne omni posteriori 291 ; denominabile 590s.; ens a. (Scot.) 630; unitas nec numerus addunt rem a. super quantitatem 75, 80-81, 96s., 104; numerus est a. (opinio) 93. - in Dco: aequalitas non est a. 35; potenti a a. 81 ; proprietas a. 143; nihil imaginabile in Dco nisi tantum a. (opinio) 152; omne a. est commune tribus personis 270; nullum a. est genitum 229. Abstractio: 255; in notitia abstractiva univer-
!!'ID EX III: DOCTRINA
salis est medium ? 242s.; et verbum 222; conceptus communis (Scot.) 124s. Abstractum (abstracta): nomen 15, 407; nulla est cognitio a. de persona divina 129; et concretum 1!l0; 272s.; commune a. a pluribus 457. Abstractiva: notitia a. est vcrbum (Aug.) 225. Abstrusior: 216. Abusivus modus loquendi: 160. Accedere violenter ad medium istius mundi: 658. Accessio: 372. Accidens (accidentia) : 90; multipliciter accipitur 77s.; et subiectum 173, 305, 308s., 347, 369, 372, 390, 412, 552, 568; non potest esse proximum fundamentum relationis 10; natum est inhaerere 62; numerus habet proprietates, passiones et a. (Arist.) 93; omne subiectum informatum quocumque a. absoluto poterit ab ilio denominari tale 100; omne a. per se unum habet aliquod subiectum per se unum 101; numercs non est a. reale inhaerens Dee 120s.; et individuatio 133; substantia est potentialis respectu a. sui 155; spiratio-activa habet rationem a. rcspectu pcrsonae divinae {Gand.) 186; indivisibile, divisibile 303; et materia ex qua, nt4teria in qua - non est definibile 341; unum per a. 420; multa a. sunt immaterialia 426. Accidentalis (accidentaliter): tcrminus a. 68; numerus a. 94, 119s.; bonitas a. 651ss., 660; esse unum a. 110; praedicamcntum a. 344. Accidentalitas: (Avie.) 339, 361. Aetio: et passi o 193, 320-322, 332s., 364, 373; et suppositum 161, 166; et rehtio 184; et agens 350; transiens, immancns 628ss.; Dci ad extra et praxis 511 ; transicns Dei 637. Activun1: possc a. in Dee (Gand.) 642; dicitur respectu alicuius 644; ori go active significata in Dee 181. Actualis: dependentia a. 64; notitia a., non habitualis est verbum (Aug.) 223; respcctus a. 344. Actus: 102; signatus, cxercitus - ignorantia huius distinctionis facie multos errare 275; indistiuctus 469; impcratus 510; appctitus
701
sensitivi - elicitus a voluntatc 520; certitudo a. futurorum 582. - et potentia 390s.; ut principia constituentia 192; obiectum et a. p. 240s.; a. est prior p., definitione (Arist.) 376. - elicitus intellectus 199; nulla spccies praevia actui intclligendi 205; conccptus et a. intelligendi 215; a. primus cogitandi 219; primus a. intcllectus est verbum incomplexum 222; intcllectus, voluntatis 225; cognitio iu a. 551. - elicitus a voluntatc et praxis 513s.; speculativus et practicus 517; geometriae, et praxis 519; practicus et praxis 521. - a. bonus, malus 681ss. - in Dee: notionalis (Thom.) 169; generationis Filii (Scot.) 146. Adacquatio: primum obiectum primitate a. intcllectus divinae (Scot.) 446; primitas a. 455. Adaequatum: supponcre adaequate 257; obiectum a. et potentia 434; obiectum a. intcllectus 453; essentia divina ut obiectum a. intellectus divini 459. Ad aliquid: ut nomen (intentio Arist.) 353ss.; scientia eerum quae sunt a. 345; mutati o est in a. (Simplicius) 346; ut praedicamc.-ntum 336ss. Addiscens scientiam: 522. Additamentum: 392. Additi o: species numeri variatur per a. vd subtractionem (Arist.) 115. Adiacens: pracdicari secundum a., tcrtium a. 549. Adiectivum: 539. Adiunctum: suppositio ratione a. 51, 538. Adquisitio: relatio et a. absoluti 160; a. continua alicuius totius 348; loci 330. Adveniens: ratio a. (Gand.) 174; respcctus intrinsecus a. (Scot.) 367; variati o a. 580. Ad ventitia: relatio originis non est a. pcrsonac Patris (Scot.) 147; spiratio-activa est quasi a. pcrsonae (Gand.) 186. Adverbium et deceptio in praedicatione: 406. Acdificatio et praxis: 515. Aegyptii: 680; spoliare A. fuit bonum 685. Aequale (acqualis): 26, 21\4, 29Hss.; unum in
702 quantitate (Arist.) 4, 18; an Parer sit a. Filio - sensus quacstionis 31; et inaequalc 337; nomen a. proprie est 'ad aliquid' 403; esse alteri a. sine aequalitate - quomodo rum, quomodo falsum 404ss.; sempcr a. sunt vera 589; producere sibi a. 627. Acqualitas: 3, 15, 303ss., 365; non potest esse nisi secundum magnitudincm 4; sccundum intensionem 13; proprie sumpta 7s.; imer cffcctus 28; modi a. non ordinantur secundum superius et infcrius 14; et inaequalitas non sunt contraria absoluta 20; et inaequalitas 285. - in Deo: 16, 395ss.; nullo modo distinguitur a similitudine 17s., 21; non distinguitur ab idcntitate 21; persona sunt a. sccundurn porcntiam rcspcctu factibilium ad extra 30; a. Filii ad Patrem (Aug.) 32; quomodo Sancti loquebantur de a. in Deo 34; non est absolurum vcl respectus 35. Aequilatcrum et gradatum sunt eadem figura et non sunt idem triangulus: (Arist.) 118. Aequipollens uni exclusivae: 184. Aequivalcntia: terminus universalis sccundum a. 36; multiplicabilc per a. 256. Acquivocatio: 391,431; tertius modus a. 66, 13'J. Acquivocum: 50, 276ss., 439, 516, 555; pnsona non est nomcn a. 133. Acr: 320; circulus apparens in a. ex motu subito baculi (Aureo!.) 231, 246s.; nihil est in a. nisi reale 246s.; potest esse mcdium impedicns 313; esse illuminabile a. 532. (aetcrna): 494, 537; dupliciter accipitur 498ss.; esse acternalitcr inre!lcctum 498; punitio a. 601; nullum temporale est causa alicuius a. 6 IO. - in Deo: Parer a. 32; relatio a. duplicitcr 393; rclatio a. 467; 'omnia in Dco ab a.' (Lomb.) 540; Deus fuit ab a. 669. Aethiops albus sccundum dentes: 556. Affectio: quacdam voccs significant a. 50. Affectus ut 'ad aliquid': (Arist.) 337. Affmnatio et negati o dc eodem: 178. Affirrnativa: 27; posita constantia subiccti, a negativa ad a. dc praedicato negato est bona consequentia - quomodo recte intelligitur 86ss.
Agens: 321s., 328s.; conservans- non conscrvans 33!ss.; intcllectus a. (Averr.) 551, 452; cognoscens 512; creatum 506, 682; et passum 379, 621, 629; creatum agir in distantia 291; nihil absoluti recipit in agendo 301; et actio 350; non necessario patitur in agendo 368; per se agir proptcr fincm (Scot.) 437; coniungitur ci in quod immediate agir (Thom.) 563; immcdiatum 566; impcrfectum 612; sufficiens 617; omne a. agir sibi simile (Thom.) 624; per cognitionem 625; Deus ut causa conringenter a. 636s. ; incompossibilitas rcspectu a. (Scot.) 646. Agere: 669; contingentcr 615, 638; et suppositum 143; proptcr finem 439; plura 478; per cxemplar 489; Deus requirit nihil ad hoc quod agat 506; notitia agendorum 513; 'causa prior prius agir'- quid significar 619s. a. secundum ultimum potentiae suac (Scot.) 631; libere 633; Deus non agir Deum 644. Aggrcgatum: mundus ut totum a. 651. Ala non est terminus 'ad aliquid': (Arisr.) 352s. Albedo: 288, 303; et album 292; intensa, rcmissa 13; non est duplex a., scilicet realis et rationis l 06; est sinc visione 239; ut res absoluta 307ss.; visio et a. 550. Album: 291, 3!0ss., 316; potest esse sine similirudinc 284. Alictas: 293. Aliquitas: cxcmplum cxrortum deccptionis spcctu praedicationis 406. Alius et a!iud - quomodo spccia!iter se habent in divinis: 43ss. Alteratio infcriorum et motus corporum caclestium: 349. Arnarum: 431. Ambulare et praxis: 516. Amenria: 372. Amor: nihil est amatum nisi cognitum 57; aliquid potcst distinctius amari quam cognesci 58; 'verbum est curn a. notitia' (Aug.) !%; procedens 197; vcrbum cum a. prolato (Aug.) 207s.; quo anima amar se non dicitur genitus (Aug.) 221; trinitas, scilicet: mens, noritia ve! verbum, a. (Aug.) 226; finis 438.
IN DEX III: DOCTRINA
in Deo: spirare a. 413s.; absolutus, esscntialis, impensus, repensus 414s. Amotio passi: 580s. Angelus: 11, 107, 282, 333s., 547, 627, 668; quomodo dicitur esse in aliquo 22; quamodo dicitur unus 76; et notitia 202; nihil adquirit reale per 'ubi' 325; 'propc Deum' (Aug.) 655; intellcctio intuiti va in a. 664. Anima: maior est se ipsa quando rccipit virtutcs 13; est ratio quare homo movctur 24; 'voccs sunt notae earum passionum quae sunt in a.' (Arist.) 45; passiones a.- qui d significant secundum mentem Arist. 50; communicatur corpori (Scot.) 63; ut principium verbi (Aug.) 216; subscantia a. potcst dici memoria (Aug.) 217; ut nota 219; et amor suiipsius (Aug.) 221; est 'proprictas' intrinseca 265; tota in corpo re et in qualibet parte 303; qualitas in a. 306; intenti o in a. 353; conceptus in a. subiectivc ve! obiecti ve ? 394; relatio ut est in a. 404; esse animatum est effectus formalis a. (Thom.) 413; coniuncta et intclligere 426s.; beata 495; productio animarum in infinitum ? 637; et forma corporeitatis 667. intellectiva: 342, 545, 654; quomodo est una 76; nulla est forma absoluta in istis inferiori bus indivisibilis nisi sola a. i. 99; ab a. i. non sumitur ultima differentia hominis (Scot.) 127; a. i. et a. sensitiva in homine 154; a. i. et materia et forma in homine 186; immutat corpus 302s.; indivisibilis est 303; et voli ti o 633. - rationalis: 98; et perfectio eius 502. - separata: 74; non competit a.s. negatio pendentiac aptitudinalis 64. Animai: 'populus est a.' - locutio impropria 106; a. ut nomcn significans confuse 201; et animalitas 409. Antecedens (anteccdcntcr): voluntas a. in Dea 671 ; voluntas a. Dci impcdiri potest 675; Dcus vult a. omnes homines salvos fieri 676.
-
Antichristus: 561. Apparcns: esse a. (Aureo!.) 230ss.; non omni.1 sunt quac apparcnt (Aureo!.) 233; esse a. mcdium (contra Aureo!.) 240s.; esse a. vcrum, falsum 241.
703
Apparitio: formalis 234; motus 244; apparet acquivalenter 246; intelleaio et a. 252. Appetere: et cognitio 58; aliquid futurum 550. Appctitus: gignitio verbi praeecdit a. (Aug.) 220; inquisitio fit mediante a. 221 ; actus a. scnsitivi 520. Apprehensibilc: per se a. 239, 455. Apprehensio : obiectum potentiae et a. 201 ; confusa, distincta 202; nullus motus nm realis apprehenditur a sensu 244. Apprehensum per accidens, per se: 451. Approximatio: causae ad cffectum 286s., 318, 618s.; causarum secundarum est quid absolutum (Scot.) 284s.; debita 291. Aptitudinalis (aptitudo): dcpendentia a. 64; a. generandi (Gand.) 174; respcctus a. (Gand.) 344, 387. Aqua: 317; baculus 'fractus' in a. (Aureo!.) 231, 247; Deus non potest fa= a. infinitam 661. Arbor: 'motus' a. in ripa (Aureo!.) 231,243-246. Arcana: 217. Archetypus: mundus a. 482. Arctata: 'natura rei non cognoscemis est rnagis a.' (Thom.) 425. Argumentatio: contra negantcs unitatem conceptus 278; ad nomcn 5.30. Arianismus: 271s. Arithmetica: est prior geometria (Arist.) 92; est communius quam geometria 117. Armatus: 326. Ars: logicac 470, 685; in dcfinicndo 'univocum' 279; est habitus practicus 507; 'est habitus cum vera ratione factivus' (Arist.) 510. Artifex: metaphysicus est a. realis 335; creatus 484, 497; increatus 484; et artificiatum 489. Artisti: 586. Asinus: 172, 342; 'homo est non-a.' - quamodo intclligitur 87s.; homo ex se est non-a. 650. Assentire: est actus intclligendi 209; eidem a. et dissentire includit comradictionem 212. Assc'Ttio temeraria: 605. Assimilatio: cognoscentis ad cognitum 434, 463; et intel!ectio 444; pcrfccta imperfecta 478. Attributa in divinis et eorum distinctio: (opinio multorum) 423.
704
ISDICES
290; exclusa a. quid sit rclatio? 281ss. Augmematio: similitudinis 349; scicmia Dci non potcst augeri 592. Auxilium: 542; divinum (Thom.) 599. Ba: 475. Baptismus: 608. Baculus: circulus apparens m aere ex motu subito b. - 'fractus' in aqua (Aureo!.) 231, 246s. Beatifica: visi o 663; Deus beatificans 258. Dcatitudo: 595, 604; particularis 58; accidentalis 502; non est finis Dci praedestinantis @.
Deneplacitum: voluntas b. in Deo 671ss., 689ss. Binarius: 19, 100, 102, 108, 342s. l3onitas: 6; c-sscntialis, accidcntalis 651s., 660. - in Dco: 450, 456s., 599; sapicntia et b. 422. Bonum (bonus): quomodo Deus dicitur b. et quomodo non 52ss.; plenitudo b. 525; causa omnis b. 543. l3os: 334, 342. Briga vocalis: 272. Du: 475.
Categorcmatice: 'solus' potest teneri c. 40; 'nihil' accipitur c. 547. Catholica: opinio c. 683; catholici 573. Causa: quid si t 605ss.; et medium impedie-ns 314; quomodo est tcrminus 'ad aliquid', quomodo non 353; per se, per accidens 437; motiva 494; exemplar - quomodo dicitur 501; finalis scientiae spcculativae, practicae 521ss.; omnis boni 543; immediata- agens 563; contingens 574; causat necessario ve! contingenter (Scot.) 575; subtractio c. coagentis 581; creata (Gand.) 643; illimitata 668; veritatis 680; obstinationis daemonis 690; universalis et particularis 665; concausans 618; causae-causati 666. - totalis: effectiva t., partialis 585; et inferior 613. - prima, secunda: 614, 630; c.s. 284ss., 612; c.s. et approxirnatio 318; quid sit c.p. 667ss.; c.s. causare inquantum movetur a p. (quid significat) 632. - prior: c.p. prius agit (quid significar) 619ss.; et posterior 633. - et effectus: 203, 2%, 301, 307, 384, 466, 484.
naturalis: 351, 478, 662; et libera 584, 616; contingens 580; non impedibilis 622. - (Deus): efficiens 437; Deus est c. omnium cffectiva 503; voluntas Dci ut c. 661-669; Deus ut c. praedcstinationis et reprobationis 597s.; Deus non causat Deum 644. Causabile: causare omne c. (Deus) 636. Causalius: universalis secundum c. 37; causarum secundarum (Scot.) 284s.; non alia res a causa 300; materialis 457; eminentior (Scot.) 612; quae non possunt ratione naturali demonstrari circa c. Dei 617ss.; tota c. causae secundae 639. Causaliter: creatura 'esse in Deo' c. 524. Causare: contingenter (Scot.) 438ss.; in distante 565; 'posse c.' 640. Causatum: nihil est in Deo c. 467. Centrum: 526; univeni 324s.; grave naturalitcr amat c. 438; lineae uniuntur in c. 543. Centum: 478. Cenitudo (certitudinaliter) : scientiae di vinae et contingentia rerum (Scot.) 576ss.; infalli-
Caecitas (caecus): 79, 515. Caelestis: rorpus c. 348. cadi est immatcrialis Caelum: 324s.; (A verr.) 426s.; movens c. 441; fit ex tota materia sua 656; circumferentia c. 657. Caesar: pictus 235, 252s; 'in opinione' - 'in esse' 555. Calceatus : 326, 331. Calef.actibile: et calefactivum 344s.; esse c. ligni 532. Cancellum: videns per c. (Aureo!.) 232s. Candela: duae c. in esse apparenti (Aureo!.) 231, 247s. Caput non est tcrminus 'ad aliquid': (Arist.) 353s.
Carentia in divinis: 33. Carthago : 2JJ7s. Casus: nominativus 170; genitivus 170, 354, 538; ablativus 354, 409; idem nomen in divenis c. 400. Categorcma: 279, 40(,.
et
705
INDEX lll: DOCTRINA
biliutis (Scot.) 577; scicntiae - acruum futurorum 582; Deus c. scie futura contingentia 583ss. Certum: quaestio aliquid c. supponit, aliquid dubium quaerit (Arist.) 151. Cessati o causae: 580. Chimaera: quomodo est 'nihil' 547. Christus: 211; Dcus est in C. per unionem 568; non potcst peccare 653. Cicero: 666. Circuitum: 566. Circularis: cominentia virtualis non est c. (Scot.) 447. Circulus (circulum): 393; apparens in aere ex motu subito baculi (Aureo!.) 231, 246s.; impossibile est c. esse in prioriute csscntiali (Scot.) 377. Circwnincessio in divinis - quomodo intclligitur: 23. Circumferentia caeli: 657ss. Circumstantia: 518; causae motivae - obiecti medii - tcrminantis 494. Coagere: 582, 615; subtractio causae coagentis 581. Coexigentia: 156. Cogiutio: et verbum 215; impedimentum c. 218; actus primus c. 219; volubilis 222. Cognitio: distincu dc Dco a viatori 55; nulla est c. abstractiva nec intuitiva de persona divina 129; universalis et communis ut confusa ? 243; assimilati o cognoscentis ad cognitum 434; et primum efficiens 442; depender ab intcllectu et intelligibili (Scot.) 446; in qua aliquid per se obicitur inte!lecrui 458; non est idea 490; Dei in via, in patria 494; ut praesupponitur productioni alicuius 501; certa, evidem, veridica 502; universalis, particularis dc fiendis ab artifice SOSss.; dicutiva 509; in actu, in potentia 551; mutabilis 559; agens per c., sine c. 625; ut causa naturalis 633; intuiti va 663. - et atnor: nihil amatum nisi cognitum 57; aliquid potest distinctus amari quam rognosci 58. - i n Deo: 548; c. de aliis (Thom.) 436; Deus est c. particularis 444; essentiae divinae et creaturae 465; ratio cognoscendi creatura m 0CKHAM, OPERA
THEOL. IV
491ss.; Deus cognoscit omnia 506; Dcus est una c. intuiciva omnium 585ss. Cognitum: esse aeternaliter c. 498; contineri in Deo ut obiectum c. 534ss.; esse c. creaturae 553. Cognoscens (cognoscere): c. imperfecte - quomodo se habet ad c. distincre 54; et cognitum 219; natum est habere formatn alterius (Thom.) 425; distinctio c. a non-<. 426; in potentia c. 436; cognosci ut 'esse in' 535; et scire 589. Collectivum: nomen c. 515. Color: colli columbae (Aureo!.) 231, 248; et visus 389s., 444s.; ut exemplum de continentia formali (Scot.) 447; in pariete 550. Cooperati o: creaturae 611 ; causa cooperans 632. Copula: 538, 554. Commoditas: in locutione 407, 430. Commune (communis): quando est per se determinati generis 11 ; conceptus c. Deo et aliis 56; unum c. per praedicationem 71, 434; contentum c. 118; univocum 123; abstractio conceptus c. (Scot.) 124; persona in divinis est unum c. tribus personis 134; nulla est natura c. a parte rei 136s.; in intellectu sunt c. et universalia 138; ordo secundum communius et rninus c. 183; cognitio universalis et c. ut confusa ? 243; esse c. formaliter (Scot.) 447; abstractum a pluribus 457; quomodo 'esse hic' verificatur de hoc c. 'homo' 571. Communicabilius (communicabile): 163; dicitur dup!iciter - persona non dicit nisi duplicem negationem duplicis c. (Scot.) 63. Communius: differentia ultima generis est eiusdem c. cum genere 128; in personis divinis 134s.; rei, negationis, intentionis 135; vocis, conceptus 139; priorius c. in divinis 159. Commuutio unius praedicamenti in aliud: 681. Comparati o: 357; unius ad aliud - alicuius ad se ipsum 382; vera, falsa 383; 'esse cogniti' ad cognitionem divinam 560; creaturae ad
Deum 648. Competere adaequate alicui: 451. Compiacere in actu: 672.
45
706
INDICES
Completum: ens c. ut pars definitionis suppositi 61 ; individuum est ens c. 70; suppositum est ens c. 187. Complexum (complexus): omnis actus c. verus ve! falsus est verbum (Aug.) 207s.; totum c. 469. Componens intellectus: 552, 559. Compositio: 155, 312; est alia res a componentibus (Scot.) 284; distinguere sccundum c. et divisionem 586, 595. Compositum (composita): 97, 131, 286; sul>stantia c. ut una 77; quomodo c. est unum accidentaliter 82; res una distincta realiter ab aliis rebus est materia ve! forrna ve! c. 105; forma est prior c. (Arist.) 149; et partes 158, 318; in c. semper sunt plura consticuti va 189; et materia et forma 427, 482; 'in sensu c.' 539. Concausaru causa: 618. Conceptus: 15, 317s.; quomodo aliquid potest cognosci sine c. mentis 47; quare primo apprehenditur 51; res non potest intelligi nisi intelligatur c. 58; quandoque termini supponunt pro c. 85; ut praedicamcntum 112; scientia est realis quamvis si t de c. 117; realis 124; quidditarivus tantum a natura et quidditare abstrahitur (Sco t.) 125; contrahens 126; vocatur idolum 206; abstrahibilis 134, 141; est signum naturale 277; univocus 278; et inrentio, idem 309; est relatio 310, 314ss. - et vox: v. primo significat c. mentis (Thom.) 46; quaedam v. significant c. menris SO· proprie loquendo nihil est relativum nisi v., c. ve! signum 401. - obiecrive ve! subiective in menre ?: 115, 362, 394, 461 ; c. speciei ve! generis ut res s. in intellectu (opinio) 69. - et intellectio: 205s, 210, 215. - de Deo: 170; c. communis de Deo et aliis 56; nullus est c. proprius personae divinae 129; et nomina 432. Conclusio: 254; et praemissae 203, 635, 687; practica 508; destructa conclusione destruitur principium 634. Concreturn: 35, 82; quare dicrione exclusiva addita c. accidentis non excluditur sub-
iectum 44; et abstractum 180, 272s., 407; relationis 386; praedicamenti 402. Condicio: 664; sex c. verbi (Scot.) 198; maxima c. verbi (Scot.) 200; velle sub c. 688. Conditus: 487. Conferens: ratio c. 602. Conformare: voluntati divinae 686-691; voluntas potest c. alteri tripliciter 687. Conformitas: ad praxim 509; voluntatis actualis, habitualis 687. Confusa: notitia c. 199; apprehensio c. 202; cognitio universalis et communis ut c. ? 243. Congregatio: mundus ut c. omnium rcrum 651. Congruentia 654. Coniunctio: 576; significare c. 355; et deceptio in praedicatione 406. Connotatio: 55, 360, 664; 'ens homo', 'unus homo' differunt per c. 86; et significatio respectu praedicamenti relationis 112; terminorum 180; significatio et c. terminorum 353s.; imporrare connotative 399; c. actus rationis 472. - in Deo: 259ss. Connotativum: 365, 622; nomen c. 485, 515; denominabile c. 590s. Consecutio: salutis et voluntas Dei 676. Consequens: voluntas c. in Deo 671. Consequentia: 35; 'ab inferiori ad superius est bona c.' 5, 402; formalis Ss., 360, 428, 475, 566; generalis 26; prioritas c. 159, 184; naturalis 606; mutua 648. Conservans: 384, 477; ut nomen 382; agens c. 632. Conservatio: 513; et praxis 515. Consideratio: intellectus 176; modus c. et res extra 181. Consilium et voluntas signi in Deo: 67ss. Conspicuum: esse c. (Aurei.) 230s. Constituens (constituere): et constitutum in divinis 416, 421s.; c. effective- formaliter 154. Constitutio: quomodo forma et materia concurrunt ad c. rei 131; c. personarum divinarum 157; ultima personae divinae 163. Constitutivurn: ultimum c. personae divinae (Scot.) 124; quidquid est c. constitutivi est etiam c. constituti 127; relatio originis non est adventitia c. Patris 147; dupliciter acci-
INDEX III: DOCTRI!'
pitur 186s.; in compositis semper SWlt plura c. 189; omne c. personae est de essenti a ipsius 273. Constitutum (in divinis): relatio est c. ex essentia et relationc 134; constituens et c. 416. Constructio intransitiva: 430, 533. Consubstantialitas: 22, 25. Contincntia: ut modus inexsistentiac 22; formalis, virtualis (Scot.) 447s., 461. Contcntum sub communi vcl universali: 118, 571. Comingcns: futurum 323s., 572-588, 596; praedicatio c. et necessaria 89. Contingentia: et libertas humana- et volWltas divina (Scot.) 573s.; obieeti cogniti (Scot.) 578; in rebus 614ss. Contingemer: causare c. 440; esse c. 500; Deus ut c. efficiens 522; effeetus c. productus 632; agere c. 638. Continuum (continua): 80, 90, 103, 305; quantitas c. 75; continuitas est unitas c. (Scot.) 94; quantitas c. est extra animam (Scot.) 95; per se unum c. 110; et partes 295, 325, 327s.; adquisitio c. alicuius totius 348. Contradictio: generati o in divinis non includit c. 34; respectu omnipotentiae - 'posse efficere omne quod non includit c.' 36; eidem assentire et dissentire includit c. 212; c-t rclatio 293s.; implicat distinctionem (Scot.) 297; pars c. 586; nihil est verum nisi sit altera pars c. 590. Contradictorium (contradictoria): 84, 330, 370; alcerum c. nulli rei competit nisi tantum per praedicationcm 87; impossibile est transire dc c. in c. etc. 282, 320s.; possibile est transire de c. in c. propter destructionem etc. 328ss. Contraria: apposita positiva et c. nata sunt fieri circa idem 20; inest contrarietas in relatione (Arist.) 337; multipliciter accipiuntur 356ss. Concrahens: conceptus c. 126; contrahibile in uno genere respectu c. alteriw generis (Scot.) 146. Contumelia: vas in c. 602. Convenire: primo- quomodo intelligitur 24; alicui potest accipi dupliciter 24, 79, 559;
707
idem c. realiter et differre realiter cum codem 145; alicui semper et necessario 562; aliquo in praedicatione 649. Convertentia: 354, 388; omnia relativa ad c. dicuntur (Arist.) 378; et relatio 379s.; et pracdicatio 428. Convertibile praedicamentum: 451. Convertibilitas respectu aliquarum regularum in logica: 43. Cor: mentiri in c. 211. Corporalis (corporale): substantia c. 91; emitti corporaliter 198; signum c. et verbum (Aug.) 206; visio c. 458; forma corporeitatis 667. Corpus: caeleste 282, 345, 348; opacum 313, 564; medium 329ss.; album, nigrum 291; nullum c. circumscribit ultimam sphaeram 324; partes c. 334; duo c. esse simul in eodem loco 369; eiwdem speciei moventur ad eundem locum 656. Correlatio: simul natura (Scot.) 301; extremum c. 390. - in Deo: 191; et relatio 193. Correlativum (correlativa): 360, 376, 389; dictione exclusiva addita Wli c. non excluditur reliquum (opinio aucroris incerti) 39; relativo repugnat esse sine c. (Scot.) 146; nomen c. 354; extremum et c. 400; sunt simul natura 648. Corruptio (corruptibile): 313; c. est aliquid compositum ex materia et forma 24; quae sunt idem SWlt simul generatione et c. (Arist.) 239; generatio et c. 527, 553; generabilia et c. 612; sol et c. 665. Creabile: 547; esse c. 530, 554. Creans (creare): 384, 477; 'Deus potest c.' quomodo intelligitur 35; potest dici quod c. accidie Deo ex tempore 78; Dew ut c. 249, 258, 551; Dew realiter est de novo c. 358s.; ut nomen 382; solum causa prima potest c. 614. Creatio (creativicas): 370; c.-
708
INDICES
idea non est virtw c. producentis 492s.; potentia c. in Deo 560. Creator (creatrix): 40, 213, 375, 380, 525, 541 ; Dew dicitur c. sine medio 242; et respectw rationis 381; actio c. 641; essentia c. 526. Creatura: 40, 258; quare non dicimw quod sola c. potest ignem produccre 41 ; est producibilis 268, 488s.; omnis c. agi t in distantia 291 ; salis 430; suprema; sunt mortales, mutabiles et factibiles 4%; perfectiones c. 523s.; esse intelligibile c. (Ainwick) 529s.; esse possibile c. 531; esse mutabile c. 559; beatificabilis (Scot.) 603; cooperatio c. 611; productio c. 629; posse passivum in c. (Gand.), 642. - et Deus: D. cognoscitur a nobis in hac vita ex c. (fhom.) 52; c. imperfecte repraesentat D. (fhom.) 53; creati o-aCri o non est medium inter D. et c. 177; connotatio c. a parte D. 262; c. intelligi potest, non intellecto D. 289; essentialiter dependet a D. 289; relatio c. ad D. 295ss.; c. et D. creans 383; ratio in D. cognoscendi c. 491s.; rationes rerum creandarum creatarumvc (Aug.) 495; et praxis divina 516; intellectio divina et c. 456, 460, 467; perfcctiones c. in D. 533s.; quomodo perfectio c. distinguitur a D. 537; respectw c. ad D. est respectw rationis non realis 644. Crasitas: exemplum extortum deceptionis rt"spectu praedicationis 406. Credere (creditivus): c. falsum 212; habitus intellectualis c. 213. Credulitas in intellectu: 247. Crudelitas et reprobatio: 603. ·a: c. non est idea 493; et reprobatio 603; •oluntate 635. "!t movere: 195. 'l; esse damnabile d. 531, 548;
' 678; causa obstinationis d.
·15): Deus d. 258; voluntas • d. Wl. \39; quomodo potest 13.
Deceptio (decipere): velle d. 212; occasio d. 251; d. communis respectu praedicationis 405s. Declarativum (declarativa): 'alterius d.' - particula desctiptionis verbi (Scot.) 197, 200; notitia d. et 'quod quid est' 204. Definiti o: 79; qui d sit (Arist.) 47ss.; qui d non sit 54s.; d. exprimens quid rei, quid nominis 61, 68, 260, 278s.; naturae intdlectualis 72; praedicatio partis d. de definito 84; d. sunt sicut numeri (Arist.) 115; scientia, praedicatio, d. sunt de rebus (Aureo!.) 237; et res exrra 257; esse prior d. - esse simul d. 391s. Delectatio: 339, 542; quaedam voces significant d. 50; et relatio 362; desiderium et d 678. Deliberare: 518. Demeriturn (demeritorius): ornne d. est in potestate demerentis 594; actus d. 674. Demonstratio: in arithmetica et geometria 92; et scientia 424; a priori 428; quae non possunt d. ratione naturali circa causalitatem Dei 617ss.; per causam 662. Denorninari (denominabile): res extra potcst d. 'sentiri' 243; relatio est quoddam d. (Arist.) 355. Denominatio: 82, 95, 350; omne subiectum informatum quocumque accidente absoluto poteri t ab ilio d. tale 100; esse intellectum non est d. sola 235; extrinseca 249, 258, 646; nova 251; et ratio formae (fhom.) 413; praedicatio d. 418, 429; relativa 590. Dependentia: aptitudinalis, actualis 64; rerum a Deo 152; omnis d. repugnat Deo 441. Deperditio loci: 330. Derelictus: respectus d. 629. Uestructio: 328, 441; 'mori' et d. 622; d. conclusione, destruitur principium 634. Determinate: stare d. 139; 'posse in aliquid d.' potest dupliciter intelligi 478s.; supponere d. 516; esse d. verum 572. Determinatio: et deterrninabilis in proposi tione 546; distrahens, dirninuens 555ss.; voluntatis divinae (Scot.) 577ss.; voluntatis creatae 583; natura est d. ad unurn (fhom.) 624 . Deus: impossibile est aliquid quod est in Deo differre secundurn rationem a quocumque
INDEX III: DOCTRINA
quod est in Deo 6; est sine qualitate bonw et sine quantitate magnw 13; et distincta in D. 21; non est 'possibilis' 37; est simplicissimw 83; est unw 89; numerus non est accidens in D. 120s.; nihil potentiale ve! petfectibile in D. 192; relatio rationis nova in D. (Scot.) 378: est homo humanitate 409;-et purum notionale - pucum cssentiale 411; non tres dii scd un w est D. (Symb.) 419; est in summo immaterialis (Thom.) 425; est intransmutabilis 435; in D. non est perfectius et impcrfectiw 448; nihil in D. causatum 467; ut causa exemplaris 482; proprie loquendo, solw D. est aeternus 498; vita in D. 540; 'esse ubique' ut proprium D. 570; praedestinans f:i:f); adire D. meritorie 621; est summe necessarium (Scot.) 630; respectiva quae atrribuuntuc D. 643s; praeceptum D. 670ss. - ut agens: est rationaliter operans 492; et efficacia in a. 505s.; nihil requirit ad hoc quod a. 506; et praxis 513s.; ut productivus 531; ut principium vitae 544; ut causa cotalis 614; ut causa contingenter a. 636s.; esse factivum convenit D. a se 649. - cognitw a nobis: et cognitio viatoris 45; quomodo cognoscitur a nobis in hac vita (Thom.) 52; ut repraesentatur per nomen 53; quomodo viator cognoscit D. 'distinctc' 55s.; voces et conceptus dc D. 170; nomina quae competunt D. ex tempore 384; quae non possunt ratione natucali demonstrari circa causalitatem D. 617ss.; D. esse causa immediata omnium non potest probari 679. - creans: potest creare - quomodo intelligitur 35; potcst dici quod 'creare' accidie D. ex tempore 78; creatio-actio non est medium imer D. et crcaturam 177, 242; D. c., beatificans, damnans, puniens 258; D. est realiter dc novo c. 358; quomodo dicituc c., d.9ffiinw, conservans etc. 387; est c. quamvis nihil aliud sit quam D. 404; est primo c. et postea non c. - quomodo intelligituc 591. - et creatura: 413; principium c. 279; causa hominis 307; est prior c. prioritate ducationis 460; rclatio imer D. et c. 393s., 396,
709
384ss., (Scot.) 377ss., 399, 474s., (Gand.) 481, 644; quomodo c. dicuntuc 'esse in' D. 524, 533ss.; quomodo D. est in c. 566s., 569; et perfèctiones c. 537; non priw D. est factivus quam c. est factibilis 650; D. non producit naturaliter aliquid extra (Scot.) 662; est perfectior omnibw 669. - ideae div.: 479ss., 484s.; i. est res producibilis a D. 493; i. non sunt in D. subiective scd tantum obiective 497. - intellectio div.: 110, 263, 442, 462ss., 530, 624; D. est sapiens 410; est maxime cognoscens 426; D. non intelligit alia a se (Averr.) 434s.; est cognitio particularis 444; in D. i. a nullo dependet obiecto 453; cognoscit alia a se [non] universaliter (Gand.) 464; et cognitio productiva 488; D. et praecognitio rerum quas postea produci t 504; habet scientiam determinatam de futuris contingentibw 587; cognoscit sed non sci t impossibilia 589; scientia D. non potest augeri nec minui 592; intelligendo se intelligit alia 639; quomodo scientia non est in D. 432. - personae div.: 'solw Pater est D.'- quomodo est falsa 42; tria sunt in D. realiter- essentia, p., relatio 54; D. unw- tres p. 153; paternitas non est formaliter deitas (Aug.) 162; in D. tres relationes realiter distinctae 374; in D. relatio constituit p. 407; essentia div. - p. div. 417; in D. non sunt nisi tres rcs 503; essentia, p., relatio in D. 673. - potentia div.: D. non potest efficere D. ergo 'omnipotentia' non est mere 'potens cfficere illud quod non includit contradiotionem 36; in quo sensu dicimw quod solus D. potest produoere ignem 41; p. absoluta 99s.; p. D. respectu motus caeli 325; nulla p. ve! quasi - p. in D. 450; p. productiva 489, 560; non potest facere de praeterito non praeteritum 578s.; D. non potest peccare nec mori 610; nullw effcctw producibilis aequalis D. 637; et facere 'impossibile' 640ss.; posse activum in D. (Gand.) 642; potest facere hominem cui repugnat peccare (Aug.) 652s.; potest facere mundum mcliorem in infinitum, non tamen infinitum 661.
710 -
INDICES
volunus div.: esse et diligere in D. 411; est causa libera (Thom.) 623s.; per v. producit Spiritum Sanctum (Thom.) 626; vult malum sed non male 683ss.; et malum 680685; vult efficaciter v. consequente 674; et salus hominis 676; D. est volens ve! nolens respectu aliquorum producibilium 677. Diametrum: 526. Dicere (dicens): ad aliud 140; in divinis 167, 184; notionaliter, essmtialiter 259, 408; definitio nominis 'd.' quando tenetur notionaliter 262; reciutive 684. Dicumen et ratio vera: 511. Di etio: 405; exclusiva 39ss.; aliud et aliud significa t 280; ordo d. 595; fallacia figurae d. 622. Dies naturalis: 238. Defectus virtutis: 627. Differre (differentia): ratione, rcaliter 6ss., (Gand.) 174; secundum modum significandi 170; idem convenire realiter et d. realiter cum eodem 145; secundum locutionem 378; esse idem, d. ratione - impossibile 487; formaliter (Scot.) 577; inter nomina primac intentionis et secundae 70; ultima 126; quidquid est d. differentiae est etiam d. differcntis 127; d. ultima generis est eiusdem communiutis cum genere 128; contrahens naturam 136; [ut praedicabiles] non sunt de essentia rei 274; praedicatio per modum d. 429; in genere 508. Difficultas: vocalis, realis: 28, 475. Difformis voluntati divinae: 691. Dignitas (dignus): 641, maiorius d. 121; vita aetema 600; simplicitcr 644ss.; 'possc' ut d. 642. Diligere: rcspectu cognitionis 58; in Deo 411 s. ; notionaliter 414; et 'sapere' 415. Dimidium: 298ss.; d. apud Arist. 340ss. ; ut relatio 367; relatio dupli ad d. 388. Diminutum: esse d. (Ainwick) 528. (Aureo!.) 235, 550ss. Diminutio quantitatis: 33!!. Disciplina ut 'ad aliquid': (Arist.) 337. Discretum (discreta): numerus est species quantitatis d. (Arist.) 91 ; discretio est unitas d.
(Scot.) 94; quantitas d. 98, 111; unum d. 110, 342. Distantia: 104, 246; agere in d. 291, 565; non res absoluta 325ss.; localis 329. Dispositio (disposita): d. et res in esse apparenti (Averr.) 234; potentia perfecte d. et actus eius 201. Distinctio: scientiarum 92; numeri non d. specie 101; specie, numero 109; realis constituentium et constituti 422; in eis quae sunt idem realiter (o pini o falsa) 457; inter exemplar et exemplatum 496; 'nihil' et d. 524; nominum 365, 671. -in Deo: 122, 140; quomodo inveniuntur d. rationum in D. (Thom.) 54; non fit nisi per relationes originis (Thom.) 129s.; nulla est relatio in D. d. ab absoluto (opinio) 152; personarum 157, (Thom.) 168, 418; nulla est d. relationis ab essentia 164; origo et relatio - nulla d. ex natura rei 176; et correlati o 193; inter generans et genitum est realis d. (Aug.) 229; nulla d. inter essentiam et voluntatem 664. - formalis: 10, 269s., 289, 423. - realis, rationis: 130ss., 169, 260s., 21!2, 42'J, 445. Distinctum (distincu): sccundum rcm, secundum rationem 28; cognosccre imperfecte quomodo se habet ad cognoscere d. 54; cognitio d. dc Deo a viatori 55; res una d. realiter ab aliis rebus est materia ve! forma ve! compositum 105; praedicamentum d. 111; termini d. significantes idem a parte rei, et praedicatio 179; suppositum d. in Deo 190; apprehensio d. 202; formaliter 374. Distinguere (distingui): primo 145; 'd. per aliud', dupliciter accipitur 273s.; formaliter 469; realiter 537; secundum compositionem et divisionem 586, 595. Distrahens: distributio d. 555. Distributio: 5, 27, 34ss.; in logica 29. Distribuibile: 29, 548. Divisim: significare d. 355; praedicatio de multis d. 419. Divisio: 76, 103; unitas in DL'O dicit tantum negationem d. (Thom.) 73; omnis pluralitas consequitur aliquam d. (Thom.) 90s.;
INDEX III: DOCTRINA
d. duplex - materialis, formalis (Thom.) 91; formalis 104; distinguere secundum compositionem et d. 586, 595. Docens: philosophiam naturalem 227; logica d. 391. Dominus: 214, 380, 384, 419, 641; potest esse si ne dominatione 284; quomodo Deus dicitut d. 387. Dubitatio (dubium): d. non est verbum (Aug.) 209; quaestio - aliquid cenum supponit, aliquid d. quaerit (Arist.) 151. Duplum: 298ss.; d. apud Ari st. 340s.; est terminus 'ad aliquid' (Arist.) 353; ut relatio 367, 388. Duratio: prioritas et posterioritas d. 161, 460, 469, 500, 558; mundus d. in infinitum (Arist.) 345; ptirnitas d. 668. Eadem: quorum unum est substantia (Arist.) 18. Effectivum (effective): constituere c. 154; principium e. intcllectuale 486; Deus est omnium causa e. 503. Effectus: et distantia debita 291; in passo 328s.; quomodo est terminus 'ad aliquid', quomodo non 353; formalis (fhom.) 412s.; efficientis, effectualis, effectivus, formae 413; demonstrationis 432; immediatus 441 ; Lsse in e. 561; determinatus 584; contingentes 585, 632. - et causa: 301, 484; rclatio c. ad e. 2%, 384; declarat c. 203; intelligi potest sine c. 287; essentialitet dependet a c. 307; et principium 466. Efficax: Deus e. in agendo 505s.; voluntas e. 678ss. Efficiens (efficientia): principium e. - quid si t (Scot.) 437; primum e. - primum ens 439; causa e. 606; e. qua ignis agit 621. Electio: operati o secundum e. et praxis 518. Eleemosyna: dare e. bene, male 681. Elicitus: actus e. intcllectus 199; actus e. voluntatis 520; operatio e. a sentiente 244. Emanans: particula descriptionis verbi (Scot.) 197; secundum actum, sccundum habitum 198; in Deo - reale 229. Eminens (eminenter): primum efficiens est cminentissimum (Scot.) 439; creatura 'esse
711
in Deo' e. 524; continere e. 534; Deus in infinitum eminentiw omnibus 545; causalitas erninentior (Scot.) 612. Ernitti: corporali tec e. 198. Energia et praxis: (Averr.) 518. Ens: ut nomen primae intentionis 67; 'e. homo' - 'unus homo' differunt per connoutionem 86; 'populus est ens' - locutio impropria 106; ut nomen 141; fictum 255; creatum, absolutum, rdativum 340; primum e. 439; est commune univocum Deo et creaturae 462; praeter Deum et creaturam nullum poni potest e. reale 492; dirninutum 528; absolutum (Scot.) 630; causatum 634. - completum: 61; individuum est e. c. 70; suppositum est e. c. 187. - reale, rationis: 10, 132, 135, 239, 478ss., 488. - et unum: 83; 'u.' uno modo converti tut cum e. (fhom.) 73. Entitas: esse primum in perfectione e. (Scot.) 445; fabricata ab actu intelléctus (Alnwick) 527; creaturae 530; realis 549; positiva 546, 554. - minima: 142; est materia 420; e. m. et reLatio 166. Enuntiabilia: Deus cognoscit omnia e. 592. Errare: 507, 592. Esse: singulare 132, 571; in anima 136; supposi tale 147; subsistens 165; praesentiale 234; apparens (Aureo!.) 235ss.; cognitum 238, 336, 553ss.; in opinione 555; iudicium et e. 247; reale 249, 549; possibile 528ss.; e.-existere 358, 556; in effectu 530, 561; e. illuminabile aeris, calefactibile ligni 532; 'c. in' - multipliciter accipitut 535ss.; e. multipliciter accipitur 538; repraesentatum creaturae 545s.; creabile 554; mutabile creaturae 559; produci in e. reali 647. -intelligibile: (Alnwick) 526ss.; et e. diminutum 550; et intellectus div. (Scot.) 645s. - in divinis: personale 151; c. 'in' per circumincessionem 23; incommunicabile 157. - subicctivum, obicctivum: 11, et conoeptus 205s., 225; (Aureo!.) 230ss.; et ens ficrum 242s., 253, 470ss., 488. Essenti a: 'ratio e.' dupliciter accipitur 461.
712 -
INDICES
div.: nihil nisi sou d. e. est communicabilc per identitatem 64; persona significat rela-
tionem in recto et e. in obliquo (Thom.) 129; substanria ut constituta ex e. et reurione (Aug.) 141; est primum obiectum adaequatum intellectus div. {Scot.) 446; e. creatrix (Anselm.) 526; ut obiectum libertatis (Scot.) 575. Cf. Deus. Es=uialis (essentiale): impossibile est quod idem simul et seme! sit pars e. diversorum individuorum divenarum specierum 103; numerus e. 119s.; nihil e. in divinis dicitur de personis pluraliter sed tantum singubriter (Aug.) 122; purum e. in divinis 411ss.; orde e. causarum 616; bonitas e. 651. Etitas: exemplum extortum deceptionis spectu praedicationis 405. Evanescere: 232. Evidentia: certa et infallibilis 582. Excel!entia: cognitio Dei per modum c. (Thom.) 52. Excessus in nobilitare: 440. Exclusiva (exclusive): aequipollens uni e. 184; terminus syncategorematicus potest accipi pure e. 40. Cf. Dictio. Exemplar (exemplariter): forma e. 480; Deus ut causa e. 482; (Seneca) 486; e., cognitio et productio 487ss.; quomodo dicitur causa 501; esse e. suiipsius 503; creatura 'esse in Deo' e. 524. Experientia: 290, 306, 322; certa 201; et conceptus 277ss.; et veritas 502. Exponens: 38. Expositorius syllogismus: 681. Extensum ut aequale alteri exrenso: 14. Exterior: potentia e. 247; materia e. 62!!. Extremum: 7, 20, 364; et relatio 159, 290ss., 306ss., 338, 375, 390, 400, 476; propositionis 318: et mutatio 347. Fabricare (fabricata): 490; entitas f. ab actu intel!ectus (Alnwick) 527. Facere: ut praedicamentum 336; f. (Deus) 640ss. Facilius: aliquid potest sustineri f. quamvis non verius 153. Factibile: respectu f. ad extra, personae div. sunt
aequales secundum potenriam 29s.; possc producere di v. persona m non est posse elficere aliquod f. 37; singularia sunt f. 505; et scienria Dei 509. Factivus: 'an est habitus cum vera ratione f.' (Arist.) 510; et facribile sunt simul natura (Arist.) 649. Fallacia: secundum qui d et simplicitcr 555, 561 ; figurae dictionis et accidentis 622, 681. Falli: et verbum (Aug.) 209; et mentiri 211. Falsitas: in intcl!ectu 1n; duplex ratio f. (Scot.)
630ss. Falsum: verbum f. (Aug.) 210; credere f. 212; esse apparens f. 241; fieri f. 590; et scientia Dei 591; minus f. (Scot.) 631; numquam ex vero sequitur f. 638. Famosa: opinio f. de doctrina Arist. circa numerum 114. Fictum: 253ss.; habens esse subiecti vum in anima ? 242s. Fides: 229. Fieri: de nihilo, ab aeterno, de nova 615; 'impossibile f.' et Deus 640ss.; vdlc f. a se ab alia 677. Figura: aequilaterum et gradatum sunt m f. et non sunt idem triangulus (Arist.) 118; fallacia f. dictionis 622; dicendi 672. Figulus: 602. Filiatio: 15; proximum fundamemum f. 377. - in Dea: 17, 127, 460, 481; rebtio praedicatur in quid de paternitatc et filiatione (Scot.) 124. Filius: naturalis 33; ut nomen commune Dea et creaturae 166; nomen f. proprie est 'ad ali qui d' 403; parer et f. su n t simul natura 648.
-
div.: Pater est in F. per praescnriam 26, Cf. Circumincessio; in qua scnsu non est omnipotens 29; non habet potentiam generandi 37; et Pater 31ss., 145, 156, 396s.; producrio et constitutio eius 161ss.; et spiratio-actio 18lìss.; et Verbum 22R-264; et sapientia 41 O. Finis: agens propter f. (Scot.) 437ss.; scientiae speculativac, practicac 521s.; ultimus 528; ut voluntas div. 557; volcns f. 609; univcni 626.
INDEX III: DOCTRINA
Finale: peccatum f. praevisum (Scot.) 604. Fingere nomen: 354, 391, 402s. Foramen: 564. Foris: verbum f. et verbum intus (.Aug.) 200s. Forma: non est per se (Thom.) 81; unitas non est ( absoluta addita 97; resultans ex partibus 102; in homine 186; non migrat dc subiecto in subiectum 329; extensa, partialis 343; exemplaris 480; principales 495; ad se - ad alterum (Simplicius) 346. - et compositum: materia et f. est ratio quare c. est corruptibilc 24; res rea! iter distincta ab allis est materia vel f. ve! c. 105; f. est prior c. (Arist.) 149; c. non est realiter f. 482. - et materia: 164, 304, 312ss., 372, 387; unio m. ad f. 97, 369; quomodo ( et m. concurrunt ad constiturionem rei 131 ; m. est potentialc respectu f. 155; m. est prior f. genera tione, posterior perfectione 182; natura dicitur de m. et ( (.Arist.) 204; quomodo f. inest m. 568. - et numerus: ( se habent sicut n. (Arist.) 92, 115. - repraesentans: (Alnwick) 527ss. - substantialis: non est per se in genere 99; diversae ( s. 304. Formalis: divisio f. (Thom.) 91; effectus f. (Thom.) 413; continentia f. 461; consequentia f. 360, 566; causa f. 606; distinctio f. in divinis 423; rationes f. (Scot.) 645. Formaliter: unum non differt ab ente f. 85; constituere f. 154; idem f. 179, 192; distingui f. 374,469, 577; conrinere ( (Scot.) 447. Formari: verbum f. et scire 204; 'f.' et 'gigni' apud Aug. 224. Formativus: seruus non est f. rerum in quocumque esse 251. Fomicari: 673. Frui: in divinis (Aug.) 142. Fundamentum: identitatis, aequalitatis, similitudinis est ens in communi (Scot.) 8; remorum identitatis 1O, non continet opposita formaliter (Scot.) 285. - et relatio: 177, 292ss., 301, 310, 319; proximum, remotum 7ss.; non potest idem esse ( et terminus r. realis 75; ad variationem f. et termini variatur r. 105; f. potest esse si ne
713
r. (Scot.) 284; f. non continet r. 314; r. non est f. (Arist.) 355. Futurum: 572-96; oertitudo acruum f. 582; contingens non est in se verum - modum quo Deus cognoscit f. contingentia nescio 584; Deus habet scienriam determinatam de f. contingenti bus 587; propositi o de f. 588. Furari: 673. Geminatio animae: 233. Generabilia: et corruptibilia 612; sol et g. 665. Generale nomen: 567. Generans et generatum: (Scot.) 149. Generare (in divinis): 35; ut proprietas l ':13; 'cssentia g.' - tàlsa 194. Generati o: quomodo totum dicitur generari 82; materia est prior forma g. 182; principium sufficiens g. verbi (Aug.) 216; quae sunt idem, sunt simul g. et corruptione (Arist.) 239; non est g. generationis (Arist.) 348s.; et corruptio 527, 553. - in Deo: 156, 191; potentia g. 30; g. non includi t contradictionem 34; actus g. Fili i (Scot.) 146; nulla productio in D. est g. (Scot.) 148; g.-actio est intrinseca Patri 171s.; et patemitas 172. Generativitas in divinis (Gand.) 174s. Genitor in divinis (Thom.) 168. Genitus: verbum est actus intelligendi g. (Aug.) 207s.; amor quo anima amat se non dicitur g. (Aug.) 221; habitus g. 254. - in Deo: 31; significano eius (Thom.) 168; nullum absolutum est g. 229; intellectio g. 263. Genitivus: v. Casus. Genus: 111, 125, 364; esse per se determinati g. 11; relationis 12; est in specie et spccies in g. (Arist.) 23; impossibile est rationem speciei de aliquo verificari nisi ratio g. de eodem vcrificetur 5; ut secunda intentio quomodo supponit personaliter, simplicitcr 65; intentio speciei est inferius ad intentionem g. 67; non potest esse res extra animam 69; aliquae g. praecise significant multas res 113; usus huius nominis ab Arist. 114; differentia ultima g. est eiusdem communitatis cum g. 128; et natura communis
714 (Thom.) 135; contrahibile in uno g. respectu conrrahentis alterius g. (Scot.) 146; sex g. praedicamentorum 320-335; absoluturn 338; est pars speciei (Scot.) 454; humanurn 599. Geometria: W, 514; arithmetica est prior g. (Arist.) 92, 117; et praxis 519. Gignitio: et verbum (Aug.) 2fJ7, 220; verbi 217; in divinis 229, 408. g. 681; Dcus ut esse gloriGloria: 543; ficans 249. Gradatum: v. Aequilaterum. Graecum: 151, 213, 227. Grammatica est praccica 509. Gratia: informans 568; Deus est in Sanctis per g. 569; praeparatio ad g. (Thom.) 599s.; g. specialis ad vitam aeternam 606. Grave: naturaliter amat centrum (Scot.) 4.38; nurnquam movetur naturaliter a medio 656. Gubemans ut nomen: 382. Habitualis: scientia h. et verbum 222; noti eia actualis, non h. est verbum (Aug.) 223; conformitas voluntatis h. 687; velle habitualicer 689. Habitus: scientificus, creditivus 213; genitus 254; ut 'ad aliquid' (Arist.) 337; nullus h. in Deo 424; dupliciter accipitur 433; scientiae, erroris 431; ars est h. practicus 507; praccicus 514, 517; et privatio 593; principii, conclusionis 635, 687. - ut praedicamentum: 326s., 334ss., frustra ponitur 368. Haerctica: 31, opinio h. 684. Hcri: 323, 331s., 405. Hcterogenea: 304. Hic: quomodo esse 'h.' verificatur de hoc communi 'homo' 571. Homo: ut risibilis, susceptibilis disciplinac, bc·.•tificabilis; est non-asinus 87s., 650; ab anima intellectiva non sumitur ultima h. 127; et humanitas 137; in h. - anima iruellectiva, materia, forma 186; per se h. 237; quaelibet pars h. non est h. 304; necessario coexigit Dcum 307; perfectio h. 524; h. vcrus, p ictus 555; dupliciter accipitur 653; ut im pcccabilis 654; salus h. et
voluntas Dei 676; non est populus 106, 314. Homogeneum: 342s. Honorare parentes 686-691. Humanitas: resultat ex anima et corpore 103; Deus est homo h. 409. Hypostasis in divinis: 122, 168; significatur ut rclatione distincta (Thom.) 130. !actare: 220. Idea Platonis: 136, 237. - in Deo: 479ss.; est essentia div. sub ratione respectus imitabilitatis (Gand.) 465; non est realiter essentia div. 481s.; quid nominis 485s.; sccundum Aug. 486ss.; non est respectus 488; non est vinus producti va ve! creativa producencis 492s.; non est in D. subiective sed obieccive tantum 493; neque oriuntur neque incereunt 4%; respectu ideaci 500; est illud quod cognoscitur 507. Idem: unum in substaruia (Arist.) 4; quando unum potcst esse sinc alio, illa non sunt i. realiter 11; abstractio - negati o i. a se 132; concrecum et abstractum significant i. 180; i. formaliter 179, 192, 423; numero 398; potest referri ad se rcaliter 421; i. inquantum i. semper agit i. (Arist.) 463; i. esse caus.t suiipsius - quomodo non est inconveniens 501. Cf. Differrc, Distinctio, Essentialis, Generati o. Jdentitas: prima i. est naturae ad proprium suppositum (Scot.) 150; i. a pane rei 19-1, 367; rclatio i. 2%; i. nwneralis non est rclatio rcalis (opinio) 398ss.; constituentium et constituti 422. Cf. Fundamentum. in Dco: 164, 395s., 429; realis imer cssentiam et proprietatcm 155; cssentiae div. in personis 419ss. Cf. Aequalitas: in Deo, Es>entia div. !Jolum et conceptus: 206. lesus: 21-+. lgnis: 658ss.; quaelibct pars 1. est i. 343. lgnorantia (ignorantcr): nulla i. in Dco 5')2; i. producere 488. lgnobilitas (ignobile): i. est intdligcrc vili.1 435, 440, 443.
I!'
Illimitatio: et esscntia div. - imcllectio div. (Gand.) 464s.; volitionis div. et libertas (Scot.) 575s.; primitas i. 668; causa illimitatior 619. Illuminabile: 313; c:ssc i. aéris 532. Illuminatio et sol.: 565. Imaginabile: et esse intentionale (Aureo!.) 233; omne i. habet esse reale et subiectivum vd obiectivum (Scot.) 470. Imago: verbum est i. (Aug.) 207; mens et notitia eiw est i. Trinitatis (Aug.) 223ss.; in speculo (Aureo!.) 231ss., 248s. Imitabilitas (irnitabilis) : i. Dei vocamw ideam (Gand.) 480; respectw i. 483; essentia div. ut i. (Gand.) 465. lmmanens: intellectio est operatio i. (Arist.) 236; actio i. 628. Imrnaterialis (imrnaterialitas): substantiae i. l 09; i. rei est ratio quod est cognoscitiva (Thom.) 425ss. Immediata: propositio i. negativa 84; causa i. 563; terminw i. actw potentiae 241. Immolare: 673. Immortalis: 4%, 504. ImmUtabile: esse immutabiliter intellectum 498; esse i. et necesse esse (Alnwick) 529s.; voluntas div. ut i. (Scot.) 576; sciemia Dei est i. 587; i. reale 594. Immutare: intellectw nihil i. circa rem imcllectam 176. Impar: ;.ernariw est 'numerus i. utrobique primw' 116. Impeccabilis: homo ut i. 654. Impedibilis: voluntas div. ut non i. (Scot.) 576; causa natutalis non i. 622; voluntas non i. 674; potest probari quod voluntas div. non est i. 680. Impeditio: et imellectus 201; et voluntas div. 675. Impedimentum: 313, 566; cogitationis 21H; interpositum 581. Impensus: v. Amor: in Oeo. Imperatw: v. Actus. Imperfectum (imperfccte): cognoscere 1. quomodo se habet ad cognoscere distincte 54; verbum i. (Scot.) 200; esse i. secundum rationem 449.
715
Impcrium: speculatio ex i. voluntatis et praxis 519ss. Impletio et voluntas signi (in Deo): 671ss. Importare: 114, 194; principaliter, connotative 399; in recto, in obliquo 490. Impositio: nominis 47, 260; prima, secunda 48; nova 55. Impossibile: v. Oeus: potentia div. Impotentia: 32. Improbatio est verbum: (Aug.) 223. Improducibilis: cognitio creaturae est i. in Deo 491. lnaequalitas (inaequale): non augmentatur proprie loquendo 357. Cf. Aequale. Inclinati o: voluntatis ad actum 687; mediata
688s. Incommunicabilis {incommunicabile): persona est intellectualis naturae i. exsistentia (Rich.) 62; nulla quidditas de se est i. (Scot.) 149; esse i. (in Deo) 157; quidditas de se est i. 162; i. correlati o in divinis 193; cognitio div. creaturae est i. 491. lncommutabilis: ideae div. sunt rationes rerum i. (Aug.) 494. Incomplexa: verbum est notitia i. (Aug.) 200. Incompossibilitas: et impossibile - totius signa ti - respectu agentis (Scot.) 645s. Incorporea substantia 91. Individuum: dicit tantum rem secundae mtentionis (Gand.) 59; persona est rationalis naturae i. substantia (Doeth.) 62; suppositic i. ratione institutionis - ratione adiuncti 66; definitio i. 67ss.; omnis species habct aliqua i. solo numero diffèrentia 100; vagum (Thom.) 135s.; unum i. potest intelligi ali o non intellecto 289; speciei specialissima c 618, 652; speciei suprernae 654; est nomen primae intentionis 60, 72. Cf. Esentialis. lndividuatio: et unitas (Scot.) 128; principia i. hominem (Thom.) 129; et accidens, et subiectum 133. Indivisio: posita quantitate cum i. ipsa simpliciter una est (Thom.) 76. Inductivc: 466. Ineffabilis: 536. lnessc: et propositio 43; proprie 297ss.; proprium i. (Avic.) 339; et relatio 361.
7!6
INDICES
Inexsistentia: triplicicec accipicur 22; ut Circumincessio 24; quid nominis 25; 'convenire ali cui' per i. 79. Infallibilis: v. Certitudo, Evidentia. Inferior: causa i. 613; sol ut causa istorum i. 619. Cf. Consequentia. Infinitum (infinitus): mundus durabit in 1. (Arist.) 345; formaliter i. 449; productio animarum in i. ? 637; possibilitas mundi i. 651, 661. Influentia a prima causa: 633. Informans: species i. intellectum 253; i. qualitate 562. Cf. Accidens, Denominatio. Infinitivum: modum i. 532, 538. Ingeneratio in divinis: 191 ; duplici cee accipitur 410. Inhaerentia: et suppositum 61; et accidenti a 117, 649. lnnascibilitas in divinis: 264-275. Inquisiti o: fie mediante appetitu - est appetitus inveniendi (Aug.) 221. Instans: 202, 579, 641; 'hoc. i. est' - numquam eri t verum 43; naturae, originis 159s.; i. naturae (Scot.) 467ss., 581, 620, 645; primum, secundum (Scot.) 613. Institutio: ratio i. nominis 48; et significatio vocis 386. Imellectio: et vox 50; et 'signif1care' 55; et conceptus 58, 210, 215; actualis 196; et species 205; et dubitatio 209; est operati o immanens (Arist.) 236; habet esse subiectivum - ve! est fictum ? 242s.; et apparitio 252; non omnis i. est productiva 254; intuitiva relationis (Scot.) 288; et vilia 443; disrincta 463; indistincta 473; moderati va (Scot.) 520; intuiriva in angelo 664. -in Deo: Cf. Deus: intellectio div. lntellectiva: Cf. Anima. lntellectus: sunt sirnilitudinem rerum (Thom.) 52; quomodo i. intelligit Deum 53; et veritas praedicationis 88; mulritudinis (Scot.) 95; in i. sunt communia et universalia 138; prioritas i. 161 ; esse prius, esse simul sccundum i. 172, 392; non impeditus 201; primus actus i. est verbum incomplexum 222; credulitas in i. 247; et conceptus 277; in scparatis 435; possibilis 443ss., 452;
culativus, practicus 507; actus i. effective, formalicec (Scot.) 511; agens (Alnwick) 527; componens 552, 559. - (Averr.): unus i. in omnibus 236; et perfectio eius 442; agens 551. - in Deo: Cf. Deus: incellectio. - et obiectum: 440, 646; i. nihil immutat circa rem intellectam 176. - et relatio: Sortes non est si milis Platoni per actum i. 316; i. et r. rationis 380, 396; i. et r. realis 400. Intelligibile: Cf. Esse. lntentio: communitas i. 135; fallendi 212; relario non est nisi i. 310; i. relativa 316ss. - ut conceptus: 277, 309, 314ss., 353; ve ve! obiective in anima ? 394. - prima, secunda: 48, 60ss., 70; (Gand.) 59; (Scot.) 124. lntentionale: esse i. (Aureo!.) 230s.; motus i. 245. Incerior: pocentia i. 247. Incerire: ideae non i. 4%. Intransitiva: constructio i. 430, 533. lntrinsecus: generatio-acrio est i. Patri 171s.; respectus i. adveniens 367; actus i. 522; causae i. ordinantur 666. Intueri: accipitur stricte, largc 502ss. lntuitio (intuiti va): 222, 255, 360; rei singularis 47; nulla i. de persona div. 129; in notitia i. nullum est medium (vs. Aureo!.) 241s.; Deus est una cognitio i. omnium 585; notitia i. est verbum (Aug.) 225. !ntuitus: terminati o i. intellectus (Aureo!.) 230s. Incus: verbum foris et verbum i. (Aug.) 200s.; i. loqui 227. Invenire: inquisitio est appetitus i. (Aug.) 221. Invidus: 32. lsrael: v. Aegyptii. Iudas: 603. Iudicatum: esse i. 249. ludicium: 210, 215; et motus 246; et esse 247. Iustum: fieri i. 640; facere opera i. iuste et non iuste 6R3; i. per gratiam 604. Laici et inexercitati: 310. Lapis: 'homo non est 1.'- quomodo non est proposi cio vera 88; non est in anima 218; non perficit hominem eum intelligentem 442.
Ili:
LaterJ caeli: 660. l..atinum: 213, 227. Laus Dci: 542. Le x ordinata : 600. Libera (libere): volcns 476; potentia l. 584; causa l. 615s.; Deus est cauSJ l. - probatio (Thom.) 623ss.; l. agere 6.3.3. Libcrtas: primJ, sccunda - div. - humana (Scot.) 57.3ss. Lignum calefactum a sole: .302. Linea: puncta et superficies .327; uniuntur m centro 54.3. Lingua: 21.3. Locutio: mentalis 212; sunt verba quaedam 224; dilferre sccundum l. .354, .378; de re, de nomine 401; l. diversa dc voluntatc div. (Lomb.) 672. Locus: l. quietus circumstans ultimam sphaeram 331; 'esse in 1.' 562, 571; distare l. 567; et locatum 568; motus de l. ad l. 569, 657ss. Logica: docens, utens 391; difficultas l. 475; est practica 509; veritas l. 525; modus loquendi l. 547; potentia l. - 'non-repugnantia terminorum' (Scot.) 576; regulac l. 634. Ludificatio: 250; negati o l. et crror negantium (Aureo!.) 233. Lumen: elfectus solis 564. Lw1a illuminata a sole: 565. Magis: 'suscipere m. et minus' - in re, in praedicatione 357. Magnitudo: sit species quantitatis 4; quadrupliciter accipitur 12; ut praedicamentum distinctum 13; modi m. ordinantur secundum superius et inferius 14; numcrus est communis ad m. et non m. 117. - in Dee: et personae 3, 15ss., 20; est absolutum 16; quomodo non praedicatur de Dee 21. Maior: omnis numcrus est m. sua parte- quomodo vera, falsa 121. Malum: in universo (Scot.) 631; culpae poenac 688; praecipere m., praecipere male 684ss. - et Deus: non est idea m. 493; et intellectus Dei 670; vol. div. et m. Cf. Deus: voluntas div.
717 Mancns in intelligente - particula descriptionis verbi: (Scot.) 198. Manifestativum: esse m. alterius - condicio verbi (Scot.) 200. Manus non est terminus 'ad aliquid': 352s. Massa: 602. Materia: quomodo esset suppositum secundum principia Scoti 63; non est per se (Thom.) 81; divisio m. (Thom.) 91; non est per se in genere 99; in homine 186; ex qua, in qua 341; propria 370; 'entitas minima' 420; in caelo non est m. (Averr.) 427; Deus est maxime separatus a m. 435; quasi-m. in divinis (negat Scot.) 457; compositum non est m. 482; pars m. 601; exterior 628; prima, scu 'prope nihil' (Aug.) 655; quod fit ex rota m. sua non est plurificabile 656; tota m. facta, factibilis 660. Cf. Forma: et materia. Materialis suppositio 195, 356, 539. Mathematica: 119s., Zifl, 318s. Maxima: relatio in divinis est m. entitatis 166. Mediati o et immediatio: 175. Medium: creatio-actio non est m. inter Deum et creaturam 177; esse apparens m. (Aureo!.) 24Ds.; nullum m. in notitia intuiti va 241s.; Deus dicitur crea t or sine medio 242; species in m. 248; corporale .312; inter passum et immediatwn agens 566; mundi 656; et circumfcrentia caeli 659ss.; demonstrationis 662. Melior: mundus m.? 65Q...M1. Memoria: et vcrbum 199; et scientia et verbum (Aug.) 20.3; dupliciter accipitur (Aug.) 216; ut principium visionis, scientiac, intelligentiae (Aug.) 217. Mens: vox primo significat conceptum m. (Thom.) 46; qualitas subiective producta in m. 196s.; quaenam sunt ponenda in m. 205s.; est imago Trinitatis (Aug.) 223, 226; verbum est qualitas m. ? 225; creatoris 486. Cf. Memoria. Mensura: unum habet rationem m. (Thom.) 74; et meruurabile 359; m. propria 483. Cf. lntellectus. Mentale: verbum vocale et m. 196, 208, 226s. Mentiri: et verbum (Aug.) 209s.; et falli 211.
718 Meritorie (meritorius) 519; odire Deum m. 621; actus m. 674. Meritum: 604; remuneratio m. 513; salvatio propter m. 606. Metaphoricum (metaphorice): verbum m. 252; loqui m. 544. Metaphysicus est anifcx rcalis - tractat dc rclationibus: (Arist.) 335. Minima entitas: 142; et relatio 166. Minui: scicntia Dci non potcst m. 592. Mixtio ex possibili et inesse: 640. Mixtus: motus m. 659. Mirabilia: ratio naturalis et m. 157. Modus: loquendi brevi or et facilior 44; dctcrminatus exsistendi 137; considerandi et rcs extra 181 ; infiniti vus 532. Moderativa: intellectio m. (Scot.) 520. Monas: 535, 543. Moralis: virtus m. non est sinc prudcntia (Arist.) 510. Mortalitcr: peccare m. 690. Mori et destructio: 622. Cf. Deus: potentia div. Moti o: volubilis m. intcllcctus 220s. Motivwn: per se m. alicuius potentiae (Scot.) 446; potcntiae 458; causa m. 494. Motus: multae sunt specics (Arist.) - sed non est aliqua res 114; in esse viso si ve iudicato (Aureo!.) 231; nullus m. nisi realis apprehenditur a scruu 244; realis - habens esse obicctivum 245; ad relationcm, substantiam non est m. (Arist.) 335, 346s.; ad quae est 111. proprie dictus (Arist.) 349s.; simplex, mixtus 659. - localis: 320ss., 330ss., 369. Movens: et currere 195; veraciter 245; non omne m. movetur (Arist.) 350; caelum 441; grave numq= m. naturaliter a medio 656; ad locurn naturaliter 657ss.; sursum 659. - et motum: 402; dcbent esse simul (Arist.) 563, 570. Multiplicatio (multiplicabile): 421, 673; m. per aequivalcntiam 256; et idcae div. 503. Multitudo: essentialis 90; quac sequitur divisionem formalem (Thom.) 91; et unitas (Scot.) 95. Mundus: quomodo dicitur unus 77; durabit
m infinitum (Arist.) 345; archetypus 482; creati o m. 553; meli or ? 650-661 ; infinitus est impossibilis - dupliciter accipitur m. 651; medium m. 656. Musca: 423. Mutabilitas (mutabilc): creaturae - stricte, largc 373; creaturac 559; et libertas h umana (Scot.) 574. Mutatio: localis 313, 569; est in 'ad aliquid' (SimpL) 346; non est m. mutationis (Arist.) 348s.; simplex 350; a sci ente in non-scientem 590; creaturac et scicntiae Dci 591; causae (Gand.) 643. Mutua: relatio m. 375, 379s., 388; conscquentia m. 648. Nasci: in divinis 264; vcrbum dc scicntia n. (Aug.) 199. Nativitas: 173; et erigo passiva (Thom.) 168; Filii Dci (Hilar.) 372; sanctificatio ante n. 608. Natura: 'esse eadcm n.' - 'diccre eandcm n.' quomodo diffcrunt 85; conoeptus quidditativus tantum a n. et quidditatc abstrahitur (Scot.) 125; individuata 131; nulla est n. communis a parte rei 137; prima identitas est n. ad proprium suppositum (Scot.) 150; suppositum creatum et n. 164; dicitur dc materia et forma (Arist.) 204; n. non cognosccntis est magis arctata et limitata (Thom.) 425; gcneralis 526; necessitas n. 623; determinata est ad unum (Thom.) 624. Cf. lnstans. - Christi: 369; unita Verbo non repugnat posse peccare 653. - prius: 161, 469, 500. - simul: 338; 'esse s. n.' potcst intelligi dupliciter 358. Naturalis: ratio n. et mirabilia 157; philosophia n. 227; dies n. 238; causa n. 351, 580, 616; necessitas n. 548. Naturaliter: propositioncs n. notae 32; prior n. 467; intelligere n. (Scot.) 573; moveri n. ad locum 657ss.; Dcus non produci t n. aliquid extra (Scot.) 662. Necessarium (necessario): in logica 42; 'nihil aliud a n. est de necessitate vcrum' non est
INDEX III: DOCTRINA
simpliciter convertibilis 43; pracdicatio n. 89; es.se n. 500; vellc n. in divinis 557; scientia n. 572ss.; scicntia n. in divinis 587; Deus est summe n. (Scot.) 630. Negatio: persona non dicit nisi duplicem n. duplicis communicabilitatis (Scot.) 63; non facie per se unum cum positivo 67; et pracdicatio 69, 86; in definitione 'unius' 79; commnnitas n. 135; non sunt ideae div. n. 493. Cf. Affirm.atio, Affirmativa, Dictio. Negotiatio intellectns: 176. Nigrum: 291, 310. Nihil: pnrum n. 523; et discinctio 524; multiplicicer accipitur 547ss.; dc n. n. fie 612. Nobilitas: Dew est infinitae n. 435ss. Nolitio: 33; impiccio n. 677. Nolitum: esse n. a Deo 670. Nomen: diversae significationes eiusdem n. 14; pri1nae impositionis, secundae imposicionis 48; n. distincte significare- tripliciter intelligitur 56; non exprimit rem nisi intelligenti 57; primae, secundae intentionis 60ss., 67ss.; praedicamentum ut n. 112; n. synonyma 183, 399ss.; rei singul.aris et notitia incomplexa 208; impositio n. 260; concretum, abstractnm 272s., 407; collcctivum 334; fingere n. (Arist.) 354; substantivum 539. - relativurn: 340, 360, 473; in Deo, in creatura 397; et connotativum 485, 515. - de Dco: 53, 432; homo potest institucrc n. ad Deum distinctc significandwn 55; importans relationem 194, 395; synonyma 272; n. quae competunt D. ex temporc 384; diccns respcctum in D. ad creaturas (Gand.) 641. Nominativus casus: 170. Non-identitas in Deo: 177. Nonitas: exemplum extortum deceptionis spectu pracdicationis 405. Notio (notionalitcr): 415, 459; 'dici n.' 259, 408; 'dicens' ut n. acceptum 262; non sunt quinquc n. in Dco 271s.; purum n. 411; n. secundwn Scot. 446. Notitia: simplex, confusa 199; praemiss.arum, conclusionis 203; n. decl.arativa, et 'quod quid est' 204; n. abdica 218; actualis, habitualis 208, 223; et praxis 509, 512ss., 521. Cf. Amor, Abstractio, lntuitio, Mcm.
719
Novitas: 373, 580. Nox: 250. Nugatio: 73, 89. Nullipotens: 27, 38. Numerus: quomodo dicitur magnus 13; non est res addita rebus numeratis 19, %s.; est nomen primae intentionis 61; quomodo non est accidens (Thom.) 74; ut species quantitatis sequitur divisioncm materialem (Thom.) 91; formae se halx-nt sicut n. (Arist.) 92; definitio n. (Gand.) 94; habet unitatem ex anima (Scot.) 95; non distinguuntur specie 101; accidencialis 104, 119s; ut quantitas 107; angelorum - quomodo intelligitur 114s.; species n. variarur per additionem ve! subtractionem (Arist.) 115; cssentialis, mathematicus 119s.; omnis n. est maior sua parte- quomodo vera; quomodo falsa 121; quomodo dicitur realis 394. Nwnmus: 368, 472. Nutus: 227. Obedieru praeceptnm et opus iustum: 683. Obici obiective intcllectui - multipliciter intelligitur: (Aureo!.) 235s. Obiectivum (obiective): 230s. (Aureo!.), 238s., 253, 488, 497; ut modus essendi 85; ut esse cognitum 473; esse o. in Deo 470, 534. - in anima?: 65, 196, 205s., 225, 461. Cf. Esse: subiectivum, obicctivum. Conceptus: obicccive ve! subiective in mente ? Obicctum: potcntiae et apprchensio 201; et actus potentiac 240s., 663; pri1nariurn 459; ordo o. ad o. in divinis 468; mediurn 494; scicntiae speculativae, practicae 508; partialc 518; muta bile 559; o. opposi ca et libcrtas humana (Scot.) 574; nurnquam est potentia ad opposita o. sinc successione 579. Cf. Adaequatwn, Cogniturn, Esse, Deus: intellectio, Intellectus: et obiectum. Obliquum: in o. 260. Obstinatio: causa o. daemonun1 690. Obtutus: 217. Obumbratio: 541. Occasio deceptionis: 251. Oculus: rotunditates lucidae in o. 232; et motus 246; o. visus et color 393.
720
ISDICES
Odirc: 214; o. Deum meritorie 621. Omnipotens (omnipotentia): 27,419,544, 611; o. ut signum distributivum cum distribuibili 29; quaelibet persona est o. 30; est ad omne illud quod non includit contradicrionem 34ss.; 'non possc peccare' et o. 621ss.; voluntas o. 674. Omnis: quid denotatur 139; signum distributivum 318; conceptus syncateg. 317. Omnius: exemplum extortum deceptionis spectu praedicarionis 406. Opacum corpus: 564. Opcratio: 442; intellectus 71, 197, 382ss., 3%; intellectio est o. immaneru (Arist.) 236; elicita a scntiente 244; realis 282, 339; relatio nec est principium ncc terminus o. (Arist.) 362; o. secundum clecrionem et praxis 51!!. - div.: Deus est rationaliter o. 492; voluntas div. ut o. 575 (Scot.), 672; immaneru 637. Opinio: famosa de doctrina Arist. circa nume-rum 114; 'esse in o.' 555. Oppositum (apposita): sunt nata fieri circa idem (Arist.) 3, 20; contrarium 70; formaliter 74 (Thom.), 285; potentia ad o. 579s. Opus: 'o. hominis nulla sunt quae non prius in corde dicatur' (Aug.) 224; finis practicac est o. (Arist.) 521s.; meritorium 594; fac-crc o. iusta iuste, et non iuste 6!!3. Orario: nihil aliud est esse partem o. qua m mentis conccptum significare (Prisc.) 46; definitio est o. indicans qui d est esse rei (Arist.) 48; eo quod res est ve! non est o. vera ve! falsa (Arist.) 80; indeclinabilis 406. Ordinario (ordinata): sapientis est prima o. (Arist.) 438; lex o. 600; ad vitam aetemam (fJC).
Ordo: inter materiam et formam 98; prioris et posterioris - secundum communius et minus commune 183; universi 317; originis, temporis, pcrfectionis 448; imer obiecta 460; essentialis causarum 616, 666ss. - in Dee: secundum rem, secundum rationem 432; nullus o. pcrfectionis in D. 450, 454; obiecri ad obiecta 46!!. Originale peccatum: 608. Ori go: definitio eius (Thom.) 167s.; primitas o. (Scot.) 445.
-
in Deo: et relatio 142, 147 (Scot.), 169, 173 (Thom.), 178s., 398; activa, passiva 168 (Thom.), 1!!1. Cf. Distinctio: in Dcc, Instans. Oriri: quaenam rclationes non bene dicuntur 'o.' in divinis 397s.; ideac div. non o. 496. Ostensio bonitatis div. et pracdcstinatio: 601. Oxonia: 657.
Parcere: 599. Pareru: verbi 219; honorans p. 6!\6. Paries: 248. Parisius: 657. Pars: quomodo p. excluduntur dicrione exclusiva 44; multitudo p. 76; potenrialis '!4; et infinitum 302s.; eiusdem ve! alterius rationis 303; in minori ve! maiori distanria 326; p. numeri distant loco et subiecto 341; essentialcs, intcgrales 493; contradictionis 586; materiae 601; circumferentiae cadi 658. Cf. Compositum, Continuum, Esscntialis, Numerus. - et totum: 82, 100s., 131, 304, 552, 620, 650. Partialis (partiale): forma p., materia p. 343; obiectum p. 518; causa p. 663. Particularis (parriculare): signum p. 138; scienria p. 436; Deus est cognitio p. 444; sensus est tantum circa p. 452; causa p. 665. Passio: 'voccs sunt notac earum p. quae sunt in anima' (Arist.) 45; p. animae secundum Arist. sunt signa ordinata 50; p. entis 68, 86, 89; numerus habct proprietates, p. et accidcmia (Arist.) 93; p. obiecri scientiae 116; et subiectum 361, 445. Cf. Actio. Passivum: posse p. in creatura (Gand.) 642. Passum: 328s.; et patiens 332s. ; respcctus agentis ad p. 621. Parer: carnalis 32; ut nomen commune Dee et creaturac 166; et filius 2AA; et filius sum simul naturae 648. - in Dee: habct omnem potcntiam 27; quamodo dicitur persona 60; cum dicimus personam P. nihil aliud dicimus quam substantiam P. (Aug.) 123; ut producens 160; ultima consti turi o P. 163; in P. sunt quattuor (Gand.) 174; scientia P. 261ss.; nihil in P. nisi csscntia et relatio ve! constitutum etc.
721
JNDEX III: DOCTRINA
267; distinguitur ab aliis 274; nìhil in P. fluens ab alio 450; et aequalitas 407. Cf. Deus: penonae div., Filius: div., Innascibilitas, Patemitas: div. Patemìtas: ut relatio in creatura 367ss.; proximurn fundamcnturn p. 377. - div.: et magnìtudo 16s.; secundum Scot. 64; relatio praedìcatur in quid de p. (Scot.) 124; p. nulla prioritate est prior Patre 158; non est formaliter deitas (Aug.) 162; et generatìo, gmeratio-actìo, generativitas 171ss.; et essentia 194, 423; non praesupponìt suppositum 178; et filiatio, spiratio-actio 190, 298; et innascibilitas 268ss.; proprietas Patris 272; constìtuit Patrem 421. Paulus: conversio P. (JJ7. Pax: 525, 542. Peccatum (peccans): 'in arte p. est eligibilior' (Arist.) 510; p. finale praevisum (Scot.) 604; mortale 600, 608, 690; originale 608; et voluntas Dei 674; Cf. Deus: potentia div., Omnipotens. Perfectibile: nìhil p. in Deo 192. Perfectio: comparative 16; unìversalis secundum p. 37; maiori w p. 121; materia est posterior forma, p. 182; intellectum est p. intelligentis (Averr.) 442; creaturae 523s.; quomodo p. creaturae distìnguitur a Deo 537; et cognìtio (Thom.) 436; esse prius p. 448; actìo ut p. agentìs 624; simplicìter 623, 639; primitas p. 445 (Scot.), 455, 469, 667. - in Deo: p. creaturae ut contenta in D. (Thom.) 53; idea et p. differunt sola ratione (Gand. ( 483; scientia est p. absoluta 591. Perfectìonaliter: creatura 'esse in Deo' p. 524. Perrnìssio et voluntas sìgnì in Deo: 671ss. Perpetuum (perpetua): poena p. 594; 'in p. non differunt esse et posse' (Arist.) 623. Per se: primo modo, secundo modo 68, 84, 139; negativum numquam praedìcatur p.s. primo modo 69; notum 290. Persona: est nomen secundae intentìonìs (Gand.) 59; definìtìo - 'est rationalis naturae individua substantìa (Boeth.); est intellectualis naturae incommunicabilis exsistentia (Rich.) 0CKHAM, 0PF.RA THEOL.
IV
62; non dicit nisì duplicem negationem duplicis communìcabilitatis (Scot.) 63; supposìtio p. ratione instìtutionìs - ratìone adiunai 66; creata, increata 128s.; non est nomen aequivocum 133. - div.: 'tres p. coaeternae sìbi sunt et coaequales' (Symb.) 4; et aequalicas 15ss., 28, 30; quomodo sunt sìmiles 21; realiter distinguuntur 23; quomodo sanctì, haeretìci loquebantur de eis 31ss.; non sunt 'factibiles' 37; trinìtas - quomodo potest dici verus numerus 120; nihil essentiale dicitur de p. pluraliter sed tantum sìngulariter (Aug.) 122; sìgnificat relationem in recto, essentiam in obliquo (Thom.) 129; ut terminus 141; constitutìo p. 140ss.; constituitur per proprietatem absolutam primo, per relationem ex consequemi (Bon.) 147; distinctio (Thom.) 168; ad se dicitur (Aug.) 123, 151; tres in una natura sola fide tenetur 307; et 'diligere', 'sapientìa' 412; et spirare 414; possunt multiplicare non multiplicata essentia 422. Cf. Circumincessio, Deus: personae div. Penonale (personalis): 461; vox quaecumque ratìone institutionìs habet primo supposìtionem p. 49; quando nomina primae intemionìs supponunt p. 67; esse p. in Deo 151; spiratio-activa non est proprietas p. (Gand.) 185; suppositio p. 65, 85, 256, 261, 356. Petrus: 5%. Pef'everare in caricate: (fJ7. Phantasia: 207; secundum Graecos 'phanos' 234. Philosophi: ali quando utuntur nomini bus abstraais supponenti bus pro concretis 273; non ponunt accidens sìne subiecto 308; apud p. intentio eadem conceptui 309. Philosophia naturalis: 227. Piaura: 234. Pingere: 252. Pianta: sol producit p. 627. Plato: 208, 666; et exemplar 486; et ideae 136, 237, 489, 495ss. Plenìtudo bonì: 525, 543. Plura: quomodo Deus potest et non potest scire p. guam scit 5R9. 46
722
INDICES
Pluralitas: omnis p. coruequitur aliquam divisionem (Thom.) 90s.; maioritas p. 121; sine necessitate numquam ponenda 202, 317, 322; rerum 351; ex parte inte!lectus, obiecti 466; non est in cognitione div. 491; specierum 655. Plurificabilis: essentia div. nullo modo est p. 487; quod fit ex tota materia sua non est p. 656. Poena: 687; perperua; sensus 594. Populus: 41, 334; quomodo p. dicitur magnus 13; quomodo dicitur unus 77; 'p. est homo' -locutio impropria; 'p. est homines' - aliquo modo potest concedi 106; est plures homines 314s.; 'p.' ut terminus 355. Positio: 320s., 326; ut praedicamentum frustra ponitur 368. Positivum (positiva): negatio non facit per se unum cum p. 67; unitas non dici t aliquid p. additum Deo (Thom.) 73; entitas p. 546, 554. Posse: produci a Deo 560; dupliciter accipitur 642; peccare 653ss. Possibile (possibilis) : intel!ectus p. 236, 443s., 452; et libertas humana (Scot.) 574; propositio de p. 586; esse p. 531, 647. Posterius (posterior): prior et p. (Thom.) 171; origo non est p. relatione in div. 180; esse prius uno modo - p. alio modo 182; natura 301 ; perfectione 448; duratione 558. Posterioritas et prioritas videndi: (Scot.) 577. Potentia: cognitiva 198; sensitiva 202; reflexiva 233; exterior, interior 247; modus p. et relatio 300; motivum p. (Scot.) 446, 458; cognitio in p. 551; p. logica - non repugnantia terminorum (Scot.) 576; non manifesta 578; causae ad oppositum 580; libera 584; agere secundum ultimum p. suae (Scot.) 631; p. immolandi (Abraham) 673. Cf. Actus: et potentia, Adaequatum, Deus: potentia div., Obiectum. Potentiale (potentialis): pan p. 94; materia est p. respectu formae 155; nihil p. in Deo 192; respectus p. 344; relatio p. (Gand.) 387 Potentialitas passiva et libertas h umana: (Scot.) 574.
Potestas: voluntatis 584; conformandi voluntati div. 686. Practicus: an est habitus p. 507; habitus p. 514; actus p. et praxis 521; intel!ectus div. est p. 522. Praeceptum (praecepta): Dei 670ss.; immolandi (Abraham) 673; div. affirmativa, negativa 689ss. ; Dei respectu mali 680ss. Praecisum (praecisive): terminus syncategorematicus potest accipi p., et hoc dupliciter 40; significati o p. 55. Praecognitio: 501; Deus et p. rerum quas postea producit 504. Praedestinatio (praedestinatum): esse p. 593ss.; numerus p. 596ss.; causa p. 5'17; effectus p. dupliciter consideratur (Thom.) 598ss.; ratio p. (Scot.) 602ss.; quid sit 605ss. Praedicabile: 70; intentio secunda ut aliquid p. 65; univocum p. in quid 128; conveni t subiecto 552; univenale p. 256. Praedicamentum: quantitas est p. absolutum 93; quantitatis (Olivi) 111s.; relationis qui d significatur per ipsum et quid non 112; quomodo potest salvari numerus decem p. 113; relatio ut p. distinctum (Arist.) 160; substantiae 165; p. et principia (Arist.) 339; accidentale 344; et motus (Arist.) 346; non sunt res extra, sed sunt termini importantes res extra 362; et praedicatio 402; commutano unius p. in aliud 681. Praedicatio: quare 'p.' conveni t rei 68; per accidens 69; per se primo modo, secundo modo 78; 'convenire alicui' potest esse per p. 79, 649; superioris de inferiori 84; alterum contradictoriorum nulli rei competit nisi tantum per p. 87; inte!lectus et veritas p. 88; necessaria, contingens 89; termini distincti significantes idem a parte rei, et p. 179; scientia, p., definitio- sunt de rebus (Aureo!.) 237; accidentalis 408; denominativa 418; de multis divisi m 419; convertibilis de convertibili 428; et univenale 37, 444s., 571; per se, per accidens, in concreto, in abstracto 450; prioritas p. 462; p. vocum absolutarum - conceptuum 471; in qui d 364, 429; deceptio communis respectu p. 405ss.; p. secundum adiacens - tertium adiacens 549.
JNDEX 111: DOCTRJNA
Praedicatum: 255, 382; propositionis 84, 277s., 316; essentiale 342; convertibile 451; ut relario rationis 4n. Cf. Affirmativa. Praeexsistentia causae sufficientis: 619. Praemissa: notitia p. et conclusionis 203; et conclusio 635. Praeparatio ad gratiam: (Thom.) 599s. Praepositio et deceptio in praedicatione: 406. Praescientia (praescitum) : esse p. 593s.; p. Dei et salvatio 5%; ad poenam aetertUm 602. Praesens (praesentia): Pater est in Fili o per p. 26; 'esse in' per p. 22, 562s., 567; propositi o de p. 43, 588; ut obiectum cognitum 201, 482, 536, 577; agentis ad passum 331 s. Praevisio: 603. Praxis: 511ss.; actus practicus et p. 521. Pretium: 386, 470ss. Primitas: generationis (Scot.) 453; causae 616; durationis, illimitationis 668ss. Cf. Perfectio. Principalis (principale): significatio 71; ideae div. sunt p. formae (Aug.) 494, 499. Principiativt: 151; esse p. incompossibilis (Scot.) 645; habere p. a Deo 649. Principium: numeri 18, 73; et principiatum 22ss.; anima ut p. 24; cognitio Dei per modum p. (Thom.) 52; p. originans est prius originato 148; p. sufficiens generationis verbi (Aug.) 216; univoce 276; conceptus p., nomen p., variae definitiones p. 'I79ss. ; efficiens - quid sit (Scot.) 437; et effectus 466; formale 480; effectivum intellectuale 486; practicum 508; Deus ut p. vitae 544; activum 564, 625. Cf. Conclusio, Indiv:iduatio. Prior (prius): v. Perfectio, Posterius, Natura: prius. Prioritas: et paternitas in div. 158; consequentiae 159, 184, 605ss.; durationis, naturae, inte!lectus, originis 161; communitatis 454; praedicationis 462; essentialis 377 (Scot.), 393; respectu volitionis 511; et posterioritas videndi (Scot.) 577; actuum 604. Privatio: 83; p. 'corrumpitur' 333; habitus et p. 593. Probare: non potest p. ratione naturali quod Deus est causa immediata omnium 679.
723
Procedere: infinitum 126, 240, 292-2%, 613; in divinis 191; ut amor 197; a Deo 542. Producere (productio): in quo sensu dicimus quod solus Deus potest p. ignem 41; nulla p. in div. est generatio (Scot.) 148; et Pater in div. 160s.; et intellectio 254; exemplar cognita et p. 487; rationaliter in div. 489; posse p. a Deo 560; volunw div. ut p. (Scot.) 575; 'neoessiw naturae' et p. div. 625; p. sibi aequale 627; creaturarum 629; p. animarum in infinitum - in certo numero 637; neoessaria 631 (Scot.), 663; naturaliter 639; in esse reali 647; Deus non p. naturaliter aliquid extra (Scot.) 662. Proferens falsum : 212. Profundiw: 216. Progrediens : 173. Prohibitio et voluntas signi in div.: 671ss. Proles: verbum ut p. (Aug.) 206s. Pronomen: 334. Propinquitas non est res absoluta: 325ss. Proportio causarum secundarum est quid absolutum: (Scot.) 284s. Propositio: naturaliter nota 32; de praesenti 43, 323, 588; negativa et praedicatio per se 84; p. intellectus et veritas p. 88; intelligibilis, non intelligibilis 195; estne verbum ve! non ? 210; in mente sine idiomate 277s.; vera, falsa de virtute sermonis 280; necessaria 323s.; impossibilis 324; terminus p. 351s.; in voce, in scripto (Boeth.) 381; contingens 585; de possibili 586; prioritas p. secundum consequentiam 605s. Propriew: et numerus (Arist.) 93; tripliciter dicitur - aliquid intrinsecum, ut accidens, per praedicationem 265. -in div.: 416; relativa 122, 156; absoluta 143, 153; spiratio-activa non est p. personalis (Gand.) 185; et persona 190, 'I73, 419s.; non praedicatur uni voce de persona div. 'I71; Patris 410. Proprius (proprium) : nullus est conceptus p. personae div. 129; p. si ve passio et subiectum (Arist.) 339; est vox ve! intenti o in anima 362. Prospiciens: omnia p. (Deus) 544. Prudentia: 510.
724
INDICES
Pullulare: quaenam relationes non bene dicuntur 'p.' in div. 397ss. Punctuatio: 595. Punctum et linea: 327. Punitio: et Deus 187, 688; aetema 601.
Quaestio aliquid cenum supponit, aliquid dubium quaerit: (Arist.) 151. Qualitas: dici simile ve! dissimile est proprium q. 9; quomodo est 'una' in cis quae sunt 'similia' 19; numquam dicitur quantitas una proptet adventum unius q. absolutae 81; omnis res per se una est substantia ve! q. 113; et substantia 283, 290; eiusdem rationis 310; de tertia specie 349; colorata 430; informari q. 562; recipiens magis et minus 652; accidentalis 629, 660. Cf. Anima, Conceptus. Quandalis ut nomen fictum: 403. Quando ut praedicamentum: 320, 323s., 331ss.; frustra ponitur 368. Quantitas: in Deo non est q. 4; aequale ve! inaequale dici est proprium q. 9; numquam dicitur q. una propter adventum unius qualitatis absolutae 81; continua 75, 92; est praedicamentum absolutum (sec. aliq.) 93; unitas non est q. discreta 98; et numerus 91, 104, 107; non est duplex q., sci!. realis et rationis 106; praedicamentum q. secundum Olivi 11ls.; magis et minus 338; terminus significans q. 352. Quidditas: q. rei non est conccptus mentis 47; conccptus quidditativus tantum a natura et q. abstrahitur (Scot.) 125; nulla q. de se est incommunicabilis (Scot.) 149; q. de se est incommunicabilis et singularis (vs. Scot.) 162. Radius: 248, 564. Ratio: relatio r. (Scot.) 96, 378; distinctio r. 54, 169; universalis 134; adveniens (Gand.) 174; et reale 286 ; vera et eflicax 309; personalis ve! notionalis in div. (Scot.) 446; 'r. essentiae' dupliciter accipitur 461; r. cognosccndi creaturam in div. 491s.; r. rerum creandarum creatarumve (Aug.) 495; r. rerum stabiles (Aug.) 499; idea in div. non est r. cognoscendi 507 ; di ctamen et r. vera 511 ;
r. recta et voluntas 597, 610; naturalis 157, 307ss., 434s., 611ss.; quid potest probari r. naturali circa causalitatem et impletionem voluntatis div. 679ss. C( Ens: reale, rationis. Realis (reale): v. Distinctio, Ens, Entitas, Esse. Recedere a loco naturaliter: 658ss. Receptio (reccptiva): omne receptum est in r. per modum r. (Thom.) 426; voluntas div. ut r. suae volitionis (Scot.) 575; gratiae 608. Recitative: dicere r. 684. Recondita: 217. Rectum: ponere in r: 260. Redimens: Deus ut esse r. 249. Reduplicativa: 183; ponit universalitatem 184, 204; virtus r. 561. Referre (referentia): omni relatione aliquid r. formaliter (Bon.) 147; r. Dei ad creaturam 474s.; r. realiter 477, 643. Regnum: quomodo dicitur unum 77; r. caclorum 214. Regula: in logica 6, 27, 42, 634; voluntas div. ut r. voluntatis creatae 686. Relatio identitatis, similitudinis, aequalitatis (Scot.) 7ss., 12, 385; in communi- una numero 9; transcendens 8, 10ss.; quomodo esset suppositum sec. principia Semi 64; ut praedicamentum - quid significatur per ipsum, qui d non 112; et actio 184; qui d sit 281-319; aequiparantiae, disquiparantiae (Scot.) 284; inruitive intelligitur (Scot.) 288; r. una non dependet ab alia 289; est conccptus 309s.; (Avic.) 339; ad r. non est motus (Arist.) 335, 346ss.; secundi modi 348; est quoddam denominabile (Arist.) 355; in mente 357; non est principium operationis realis (Arist.) 362; modo potentiae 365; est accidens in creatura (Aug.) 372; r. secundum accidens 373; omnis r. est mutua 379ss.; r. et concretum r. 386; potentialis, aptitudinalis (Gand.) 387; creaturae ad Deurn 298, 377ss.; communis Deo et creaturis. Cf. Extremum, Fundamentum. - e t absolutum: 14ss.; 160; 283-287; 290ss.; 299; 306-310. - in Deo: r. ut ratio inexsistentiae 25; praedicatur in quid de paremitate et filiatione
INDEX III: DOCTRINA
(Scot.) 124; non est primo et formaliter suppositum intellectuale 134; et distinctio 140; difficultas intelligendi mysterium trinitatis per modum r. 153; ut proprietas constitutiva (Thom.) 167s.; et correlatio 193; realis, rationis 259; r. rationis nova in Deo (Scot.) 378. Cf. Dcus: et creatura: personae div., Origo: in Deo, Persona: div. - realis, rationis: 106, 159, 295, 312ss., 337, 351, 380, 394ss., 463ss., 470ss.; secundum Scot. %, 148, 286, 306. Relativum (relativa): unum r. non est de intellectu alterius 44; proprietas r. 122, 167; non habet definitionem exprimentcm quid nominis (Arist.) 355; quomodo sunt contraria 356s.; modi r. 298ss., 306, 338, 358; 'omnia r. sunt simul natura' (op. communis) - falsa 359; mutua (Porph.) 376; quando r. sunt simul natura 390; proprie loquendo nihil est r. nisi vox, conceptus ve! signum 401; non potest supponcre pro ipsa re 404; et absolutum 471; et extrema 476; denominabile r. 590. Cf. Correlativum, Nomen: relativum. Remotio: cognitio Dei per modum r. (Thom.) 52. Remuneratio: meritorum 513; et praxis (in div.) 515. Repensus: amor r. (in div.) 414s. Repraesentare (repraesentans): 466; r. plura 478; similitudo r. 492; forma r. 531; prius, posterius 558. Res: quaedam voces significant r. 50; non potest intelligi nisi intclligatur conceptus 58; et vcritas propositionis 88; 'numerus est r.' - quomodo potest concedi quomodo non 107; r. nulla est communis 136; intellectus non immutat r. intellectarn 176; r. distinctae intcllectae 287, 308; r. extra 47, 243, 271, 311; absoluta 307ss., 317, 321, 327, 350; nomcn non r. est 'ad aliquid' (Arist.) 353s.; loqui de r.. de nomine 401; simplex 83, 341, 417; r. in Deo ut cognita 470, omnium r. factibilium sunt distinctae idcae in Deo 493; particularis, universalis 497; una r. non fit alia (Arist.) 523.
725
Respectus: aequalitas in div. non est r. 35; realis, rationis 75ss., 383, 481, 629, 644; et absolutum 82, 366ss.; et terminus 105; extrinsecus ad vcnientes 320-335 ; non est a parte rei 328; actualis, aptitudinalis, potcntialis 344; intrinsecus adveniens (Scot.) 367; quae sunt ponenda 369; et incarnatio Verbi 371 ; intellectus et voluntas possunt causare r. rationis (Scot.) 381; r. causae ad effectum 384, 621; irnitabilitatis (Gand.) 465, 480, 483; idea div. non est r. 488; nomcn diceru r. in Deo ad creaturas (Gand.) 641; quattuor sunt r. secundum posse (Gand.) 642. Cf. Relatio. Retributio et Deus: 512, 604. Rex 'est in' suo regno: 567. Rhetorica est practica: 509. Risibile (risibilis): ut proprietas per praedicationem 265s., omnis homo est r. 317s. Roma: 329, 589. Rosa: quomodo obicitur intellectui (Aureo!.) 235s.; 'per se r.' 237; r. totalis, particularis 253s.
Rotunditas lucida inoculo: (Aureo!.) 232. Rubedo: apparcntia r. (Aureo!.) 232s.
Sal: 430. Salus: 525, 543; et damnatio 593; et praescientia Dei 596; et voluntas Dei 676. Sanare: homo s. quia thorax (Arist.) 24. Sancti: 332s.; et usus nominum 272s.; auctoritas s. 307. Sanctificatio: et anima 495; modi s. 608. Sapientia (sapiens): s. est prima ordinario 438. -in Dee: 5, 431, 456s.; et essentia div. 6s.; et Pater 409; genica, ingenita 410; et diligere 415; et bonitas 422; s. div. est formaliter infinita (Scot.) 449. Scientia: subiectum s., distinctio s. 92, 115; unitas s. 116: est realis quamvis si t de concepcu et non de re extra 117; et verbum (Aug.) 199, 203; habitualis 222; et res extra 254s.; rcalis, quid ? 318s.; eorum quae sunt 'ad aliquid' (Arist.) 345; ut effectus demonstrationis 432; respectu scibilis 306, 359s.; 378, 433; particularis 391, 436; spc-
726
INDICES
culativa, practica 508, 521s.; augmentatio, diminutio 589. - in Deo: 424,427, 541; Patris 261ss.; respectu factibilium 509; certitudo s. div. et contingentia rerum (Scot.) 576s.; et futura contingentia 587; est perfectio absoluta 591; non potest augeri nec minui 592. Scriptura Sacra: 290; auctoritas 3IJ7. Secunda: nomina s. impositionis, s. intentionis 48; intenti o s. - qui d si t 65; substantia s. non vere est substantia 165. Semper: teneri conformare voluntati div. pro s. 690. Senari us: 108. Sensus: actus s. exc-.1oris ponit res in esse intentionali (Aureo!.) 230s.; interior, exterior 233; per se apprehensibile a s. 239; s. non est formativus rerum in quocumque esse 251; nullus motus nisi realis apprehenditur a s. 244; et sensibile 359; et sensarum 378; est tantum particularium 452; in s. diviso composito 539; pocna s. 594. Separata: anima s. 74; intelligenti a s. 350s.; intellectus in s. a materia 443. Sermo: definiti o est s. indicans qui d est esse rei (Arist.) 48; virtus s. 274ss., 280, 332ss. Serenum: 4%. Servitus: 472. Sessio: 334. Significati o (significare): s. vocis 46s., 386; s. distincte 55 s. ; princi palis 71 ; sunt aliquae species et genera quae praecise s. multas res 113; et relatio 112, 141 ; differre secundum modum s. 170; terminorum et praedicatio 179; conctetum et abstractum s. idem 180; proprie, improprie 226s.; s. ve! consignificatio nominis 308; et connotati o 352s.; s. divisim, coniunctim 355. Signatus: v. Actus. Significatum: 138, 471; supposito pro s. 49, 67. Siitas: exemplum extortum deceptionis respecru praedicationis 405. Signum: distributivum 29, 36; passiones animae, secundum Arist. sunt s. ordinata 50; voces sunt s. intentionum (Thom.) 51; universale, particulare 138; s. corporale et vcrbum (Aug.) 206; naturale, ad placirum m;
voluntarie instirutum m, 474; nihil est rclativum nisi vox, conoeprus ve! s. 401 ; s. amoris in div. 415; voluntas s. in Deo 671ss., 675, 689. Simile: unum in qualitate (Arist.) 4, 18s.; quamodo Sortes dicitur s. alteri albedine 112; est terminus 'ad aliquid' (Arist.) 353; nomen s. proprie 403; esse s. 474, 477; omne agens agit sibi s. (Thom.) 624. Similitudo: intellecrus sunt s. rerum (Thom.) 52; verbum ut s. (Aug.) 206s.; et dissimilitudo 285; non est res alia ab absolutis 291; et similia 292; nulli bi subiective 297; qui d importat 310; et aequalitas 340; augmenutio s. 349; ut relatio 367, 385; quomodo s. est realis 400; s. repraesentans 492. - in Deo: 17, 21. Simplex: suppositio s. 49, 65, 85, 195; simpliciter s. et distinctio 144; res. s. 83, 341 ; intelligentia s. 197; motus s. 659. Simul: esse s. definiti o ne 392; movens esse s. cum moto - quid intendit Arist. 570. - natura: 294, 297ss., 301; potcst intelligi dupliciter 358ss.; ali qua relativa sunt s. n. (Arist.) 379ss.; factivum et factibilc sunt s. n. (Arist.) 649. Sincerum: 4%. Singulare (singularis): eadem sunt s. et significata 49; quare primo et communius habetur conceptus, prolata voce, quam res s. 51; est idem quod unum numero 60s.; suppositio eius ratione institutionis, ratione adiuncti 66; ut passi o entis 68; esse in s. 132; nullum est s. vagum 136s.; quidditas de se est s. 162; notitia incomplexa, vox significata rei s. 208; ideae div. sunt primo s. 493; s. sunt factibilia 505; et commune 571 ; vcritas s. 635. Singulariter: 'res' accipitur pluraliter ve! s. 107; nihil essentiale in div. dicitur de personis pluraliter sed tantum s. (Aug.) 122. Situatio: 282; et situata 319; s. diversa imer caelos diversos 658. Sirus: 326; ut praedicamentum 336. Sol: videns s. et rotunditates lucidae in oculo (Aureo!.) 232; nihil absolute recipit calefaciendo 301s.; et cffcctus eius 381; ut causa
INDEX III: DOCTRINA
immediata luminis 564; 'est in' istis inferioribus 567; oritur a causis naturali bus 584; ut causa istorurn inferiorum (Arist.) 619; et generabilia et corruptibilia 665. Solus: categorematice, syncategorematice, exelusive, praecisive 40. Sonus: 227. Sophisticus (sophismata) : 309; sy Ilogismus s. 556. Spatium: 238. Species: ut secunda intentio 48; per modum possibilis 60; omnis s. habct aliqua individua solo numero differentia 100; numeri non distinguuntur s. 101 ; distinctio s. 109; nulla s. praevia actui intdligendi 205; in speculo (Aureo!.) 232; informaru intellectum 235, 253; in medio et potentia cognitiva 248; et cognitio (rho m.) 426; intelligibilis et intcllectio (Scot.) 452; specialissima 453; genus est pars s. (Scot.) 454; singularium 505; intelligibilis (Alnwick) 527; pluralitas s. 655. Cf. Genus, lndividuum. Speculatio (speculativus): s. et praxis 514, 517, 519ss.; actus, habitus s. 517; intcllectus div. est s. 522. Speculum et imago: (Aureo!.) 231s., 248s. Sphaera ultima: 324, 330s. Spirare div.: 152; potentia s. 30; et spiratum (Scot.) 148; et persone div. 414. Spiratio div.: activa, passiva 149s. - activa: 3, 274s.; est prior Patre priori rate consequcntiae 162; non est proprietas personalis - est quasi adventitia personae habet rationem accidentis (Gand.) 185ss.; et patemitas, filiatio 190; communis est Patri et Filio 188, 270; innascibilitas magis propria Patri quam s. a. 264; ut noti o 272. - passiva: 269ss., 275. Spiritus Sanctus: 30, 120, 141, 189, 228, 259, 411, 418ss., 626; productio S.S. 161, 637, 663; innascibilitas conveni t S.S. - procedi t quo modo datus (Aug.) 266; impensus rcpensus 414ss. Spoliare: v. Aegyptii. Stabilis res: v. Ratio. Stare: determinate 139; materia! iter ve! sanplicitcr - pro se vcl pcrsonaliter 356.
727
Statio: 334. Stella: 250. Subcontrariae: 85. Subdivisio propter distinctionem rerurn importatarum per se - propter diversum modum imponandi 114. Subiectum: quomodo s. cxcluditur dictione exclusiva - quomodo non 44; scientiae 92, 115; et individuatio 133; et praedicatum 256; propositionis 272s., 277s., 316; et passiones eius 445; 's.' ut relatio rationis 472. Cf. f.ccideas. Subiect:ve (ru:,:.:ctivum): v. Conceptus: obiective ve! subiective in mente ?, Esse: subiectivum, Obiectivum. Subsistere (subsistcns): relatio s. (Scot.) 148; omnis res ad se s. (Aug.) l 50s.; s. formaliter et relatio 165. Substantia: composita 14, 77; persona est rationalis naturae individua s. (Boeth.) 62; corporea, incorporea 91 ; non est duplex, scii., realis et rationis 106; immaterialis, materialis 109; quanta 112; omnis res per se una est s. ve! qualitas 113; est potentialis respectu accidentis sui 155; prima, secunda 142, 150, 165, 237; et qualitas 283, 290; in s. non est motus (Arist.) 346; et praedicatio 402; separata 502; non suscipit magis et minus 650. - in Deo: s. ut consti tuta ex essentia et celatione (Aug.) 141; Deus est s. intellectualis 429; s. increata 530. Substantialis bonitas: 651. Substantivum: 'causa' ut s. 620. Subtiles et exercitati negant relationem esse realem: 290. Subtractio: species numeri variatur per additionem ve! s. (Arist.) 115; s. causae coagentis 581. Successio (successiva): potentia ad apposita est manifesta et cum s. 579; verificatio s. 597. Sufficiens: principium s. generationis verbi (Aug.) 216; agens s. 617. Superficies: v. Linea. Superius: v. Consequentia. Suppositio: rationc adiuncti 51, 66; ratione institutionis 66; adacquata 257; et relativum
728
INDICES
403 ; determinata 516 ; s. pro esse-exsisterc 538. Cf. Materialis, Personalis, Simplex. Suppositum: dici t tantum rem secundae intentionis (Gand.) 59; est nomen primae intentionis 60; definitio e-ius 61s.; suppositio eius ratione instirutionis, ratione adiuncti 66; intellectuale 133; et agerc - et generare 143; prima identitas est naturae ad proprium s. (Scot.) 150; et sua actio 161, 166; s. creatum et natura 164; est ens completum. - in Deo: identitas essentiae ad s. 164; absolutum et relativum 167; paternitas non praesupponit s. 178; s. distinctum 190. Suprema creatura: 485. Sursum moveri: 659. Sustinere: aliquid potest s. facilius quamvis non verius 153. Syllogismus: practicus 528; verus, sophisticus 556; expositorius 681. Symbolum Athanasii: 419. Syncategorema (Syncategorematice): 138, 279, 317, 406; 'solus' potest accipi s. et ut sic adhuc dupliciter - exclusive, praecisive 40; 'nihil' accipitur s. 547. Synonymum: 21, 59, 72, 181, 183, 664. Tantum: v. Solus. Temeraria asserti o: 605. Temporale (temporalis): 541, 598; relatio t. 374; dupliciter dicitur 393s.; nullum t. est causa alicuius aeterni 610. Tempus: fururum, praeterirum 323; transitio t. 328ss., 370. Terminare: intuitum intellectus (Aureo!.) 230s.; obiectum t. 494; t. actum cognoscendi 523. Terminus: intentio utentium t. 49; t. prolatuspro quo supponic 51; universalis 36, 59; ac-cidentalis 68, 71 ; t. numeralu non ponunt aliquid in Deo 121; et consignificatio 138; t. distincti significantes idem a parte rei, et praedicatio 179; t. synonymi 181; immcdiatum actus potentiae 241 ; propositionis 351 s.; connotatio et significatio t. 180, 352s.; importans res extra 362; productionis 527; t. compositus ex adiectivo et substantivo 539. - et relatio : 293ss., 296ss., 392; non potest esse idem fundamentum et t. r. realis 75; ad
variationem tam fundamenti quam t. variatur r. 105; significar r. multipliciter 140s.; t. r. - an sit absolutum ve! relativum ? 388. Ternarius: 90, 102; tres res non possunt esse sine t. 108; est 'numerus impar utrobique primus' 116. Terra: quiescit in medio 324; illius mundi 655. Testimonium: 228. Theologus (theologia): 314, 323, 451i. Thesaurus memoriae. 213. Torum: adquisitio continua alicuius t. 348; complexum 469. Cf. Pars: et totum. Totalis: causa t. 665, 679; Deus ut causa t. 614, 636. Cf. Causa: totalis. Trahens: duo t. navem: 666. Transgrediens praeceptum et opus iustum: 683. Transiens: v. Aetio. Transitio: v. Tempus. Transmutatio: 541; t. secundum quantitatem vcl locum ve! substantiam 300. Transpositio: v. Regula in logica. Triangulus: 317, 448. Trinitas in div.: 90, 140; personarum - quomodo potest dici verus numerus 120; mcns et notitia eius est imago T. (Aug.) 223ss. Tristitia: in anima immutat corpus 302; et Deus 678ss. Ubi: ut praedicatum 319ss., 331, 336; frustra ponitur 368. Ubicata: ut nomen fictum 403. Ubique: 'esse. u.' 562ss.; ut proprium Deo 570; universale non est. u. 571. Ultor: non est Deus u. prius quam aliquis sit peccator (Aug.) 603. Uniformiter: 361. Unio: partium in composito 158, 318; quattuor u. ponendae sunt, ut respectus 369; Deus est in Christo per u. 568s. Unitas: specifica 9, 93; numeralis 9, 10; quomodo est fundamentum similitudinis 18ss.; non addit aliquid absolurum 75, 78ss., 97, 104ss.; specifica, ultima (Thom.) 93; et continuitas, discreti o, multitudo (Scot.) 94ss.; accidentalis 98; scientiae - ex quo surnitur 116; individualitatis (Scot.) 128; universi cxercitus 286.
INDEX III:
in Dco: 72; non dicit aliquid positivum additum, sed tantum negationem divisionis (Thom.) 73; qua D. dicitur unus 82; praedicabilis de D. 89. Universale (universalis): secundum praedicationem, causalitatem, perfèctionem 37; ut intenrio secunda 48; tcrminus u. 36, 59; dicitur communicari suis inferioribus (Scot.) 63; quomodo praedicatur de Deo 72; pra.."dicabile 256; nullum u. in div. 134, 276; sensus non est de u. 452; non sunt ideac de u. in div. 493; 'nihil' ut u. negativum 547; non est ubique 571 ; veritas u. 635. Cf. Causa, Regula in logica. - et noriria: 255; in inte!lectu sunt communia et u. 138; in n. abstracriva u. est medium ? 242s.; n. u. et communis ut confusa ? 243; scientia u. 436; n. u. de fiendis ab artifice 505. Universaliter (universalitas): 158; et reduplicatio 184, 204; Deus cognoscit alia a se [non] u. Gand.) 464. Universum: 599; unitas u. 286, 317; fmis u. 623ss., 626; malum in u. 631, 639; ut inc!udcns tantum substantias 65!. Univocum: 133, 276, 432, 439; commune u. 123; ratio eius (Scot.) 126; praedicabile in quid 128; stricte, large 277; 'ens' est commune u. Deo et creaturae 462. Unum: aggregative 12; numeri principium et metrum (Arist.) 18; esse u. realiter et differre ratione - falsum 54; est nomen primae intenrionis 61; persona est u. per se 68; esse u. commune per praedicarionem 71; dupliciter accipitur (Thom.) 73ss.; multipliciter accipitur 76ss.; ut accidens 80ss.; quomodo praedicatur 83; et connotati o 86; 'Deus est u.' - quid significat 89; numero 109; u. inte!lectus in omnibus (Averr.) 236; continuum, discretum 342; natura est determinata ad u. (Thom.) 624. - per se, per accidens: 101, 108ss .. 1H7, 343, 420. Utens: logica u. 391; u. uno ut duobus 400s.
-
Vagum individuum: (Thom.) 135s. Vas in honorem, in contumeliam: 602. Variatio: non potest esse aliqua v. in toto nisi
729 qualis est in partibus 102; ad v. tam fundamenti quam termini variatur respectus 105; speciei numeri 115; adveniens 580; termini 681. Velle: potentia ad v. et non v. (Scot.) 574; necessitas v. 623; contingenter (Scot.) 578, 626; et verba correspondentia in Scriptura 672; v. fieri a se - ab ali o 677; sub condiciane 688; habitualiter 689. - in Deo: necessario 557; v. malwn 681ss. Verbum: creatum, increatum 196s.; descriptio eius secundum Scot. 197ss., 200s.; qualitas mentis ? 225; et esse apparens 243; metaphoricum 252; relativum 472. - (Aug.) scire et formare v. 204; condiciones v. 206s.; parens v. 219; de scientia nascitur 199; multipliciter accipitur 207s.; vocale, mentale 208; falsum 210; ut conceptus mentis 214s.; principium sufficiens generationis 216; gignitio v. praecedit apperitus 220; conc!usiones ad mentem A. 223ss.; trinitas - scii. mens, notitia ve! v., amor 226. - in div.: 62, 423; et v. nostrum 222; utrum solus Filius sit V. 228-264; unio V. ad naturam humanam 371; Patcr dicit V. (Aug.) 408ss.; non potest peccare 653. Vermis: 423, 627. Vcrificatio (veridicus): habitus intellectualis v. 213; actus v. et verbum 215; v. ultimata 352; v. successiva 597. Verum (veritas): 'nihil aliud a necessario est de necessitate v.' non est simpliciter convertibilis 43; propositionis 88, 323, 540; noti ti a est verbum (Aug.) 223; esse apparens v. 241; per infusionem, exercitium, experientiam 502; ut finis speculativae (Arist.) 521s.; in logica 42, 525; esse determinate v. 572; nihil est v. nisi sit altera pars contradictionis 590; partialis 634; singularis, universalis 635; numquam ex v. seguitar falsum 638. et scientia div.: ideae div. v. sunt 500; v. futurorum contingentium (Scot.) 577; omne v. scitur a Deo 589; v. et falsum respectu s. d. 591. Via: nulla est v. in crcatione 17H; v. media 181.
730
INDICES
Viator: 45; cognitio v. de Deo 55. Vicissitudo: 541. Vilia et intelligere: 435, 443. Villa (Oxoniae): 333. Violenter acredere ad medium istius mundi: 658. Virgo beata: et praedestinatio 606; et salvatio sua 608. Virtualis (virtuose): continentia v. 447 (Scot.), 461; agere v. non pertinet ad artem 510; v., vitiose 517. Virtus (virtualiter): 356; v. productiva, operativa 492; 'esse in Deo' v. 524, 534; reduplicativa 561; immissa a sole 565; activa, passiva 6Z7. Vis generativa in Deo: 150. Visio: 216; v. cogitationis est verbum (Aug.) 224; motus in esse v. sive iudicato (Aureo!.) 231 ; albedo est si ne v. 239; erronea, vera 233, 257; et visw sunt correlativa 389; corporalis 451, 458; 'earum v. (scii. ideae) fit anima beatissima' (Aug.) 495; beatifica 502, 663; deterrninationis voluntatis 583. Vita: 536; aeterna 593. - div.: 431, 540; Dew est v. viventium (Dionys.) 526. Vitium: 356. Vocabulum relativum: 385. Vocale (vocalis): v. Difficultas, Verbum. Volens: v. Finis, Mentiri.
Volitio: 473; div. 512, 672; div. multipliciter accipitur 561; prioritas respectu v. 511; anima intellectiva et v. 633. Volubilis motio intellectw: 220s. Voluntas: potest caware respectum rationis (Scot.) 381; ut principium operandi (Scot.) 438; creata 474; et eorum quae sunt ad finem (Ainwick) 528; ad opposita obiecta 579; recta 597, 610; agit naturaliter, libere (Thom.) 625; concurrens libere 639; efficax 678ss.; ut conformis v. div. 686ss. - actw v.: 225, 476; ut significatw per vocem 50; et praxis. - div.: 557; contingentia et v. d. (Scot.) 573; et libertas (Scot.) 575ss.; determinano eius 582ss.; et praedestinatio fiJ?; ut causa 661669; et essentia 669; et rnalum 670ss. ; ut non impedibilis 674s., 680; beneplaciti, signi, antecedens, consequens 671ss., 689ss.; praecepti 690. Cf. Dew: vol., Velle. Vox: v. sunt significativae ad placitum 47; v. primo significat conceptum mentis (Thom.) 46; v. sunt notae earum passionum quae sunt in anima (Arist.) 45; quare utimur v. (Arist.) 49s.; quomodo v. referuntur ad res (Thom.) 52; communitas v. 139; v. dieta de Deo 170; significativa rei singularis 208; significati o v. et institutio eius per in tellectum 386; relativa 381, 401, 473.
IV. -
Concordantia litterarum marginalium Editionis Lugduniensis et paginarum nostrae Editionis.
Opera Theologica I
Prolog., q. l
KK LL MM
NN A B
c D E
F G H
J K L
M
N
o p
Q R
s T
u
x y
z AA BB
cc DD EE
FF GG
HH ]J
3, 4, 5, 5, 6, 7, 7, 8, 10, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 17, 19, 20, 21, 22, 22, 25, 30, 33, 35, 36, 37, 37, 38, 38, 38, 41,
5 22 11 18 15 4 17 19 15 l 3 6 5 3 3 15 13 17 6 4 18 12 6 15 3 15 7 11 1 5 15 4
00 pp
QQ RR
ss TT
uu
xx yy
zz AAA BBB
ccc DDD
43, 7 44, 18 47, l 48, 2 48, 20 49, 4 49, 10 52, 2 57, 20 58, 24 65, 10 69, 5 69, 19 70, 21 71, 10 71, 19 72, 3 72,13
p
Q R
s T
u
x
y
z AA BB
cc DD EE
FF GG
HH
w
KK
LL MM
Prolog., q. 2
NN A D
c D E
F G H
J K L M
N
o
75, 76, 78, 81, 83, 83, 86, 87, 90, 90, 91, 92, 94, 94,
9 13 14 2 1 22 13 20 4 10 16 18 5 10
95, 17 96,20 98,23 99, 4 100, 9 102, l 103, 2 109, 9 111, 6 113, 10 114, 11 115, 6 116, 1 117, 14 118, 17 119, 4 119, 10
L
M
Prolog., q. 4
A B
c D E
F G H
J K L
6 10 7 2
A 13
c E
F
D E
F G H
J K
17 5 14 25 18 4 3 11 7 11 18
Prolog., q. 5
D
c
143, 144, 144, 147, 150, 151, 152, 153, 154, 156, 157,
?]
127, 127, 128, 129,
Prolog., q. 3
A B
139, 5 141, 15
129, 130, 131, 133, 134, 134, 135, 136, 137, 138,
14 4 21 15 15 25 19 4 9 5
H
J K L M
N
o
p
Q R
158, 159, 162, 165, 165, 167, 168, 168, 169, 170, 171, 173, 173, 175, 175, 176,
11 5 15 10 16 7 1 19 8 3 19 3 15 l 21 12
732 Prolog., q. 6
224, 12 225, 19
L
M A Il
c D E
177, 11 1n, 20 180, 1 181, 10 182, 11
o p
Prolog., q. Y A Il
c D
Prolog., q. 7 A Il
c D E F
G H
J K L M N
o p
Q R
s T
u y
z
183, 184, 185, 187, 187, 189, 190, 191, 192, 193, 193, 194, 195, 196, 198, 199, 201, 203, 205, 206, 206, 206,
E
4 4 14 3 16 17 13 4 22 5 11 14 23 20 5 9 4 18 12 2 15 17
F
G H
J K L
M N
o p
Q R
s T
u x y
z AA
BB
cc DD
B
c l)
E F G H
J K
207, 208, 208, 211, 212, 217, 220, 220, 221, 223,
226, 227, 229, 235, 237, 240, 244, 245, 246, 250, 252, 255, 255, 259, 260, 262, 262, 263, 265, 266, 268, 268, 269, 269, 271, 273, 'I75,
4 16 2 6 9 14 22 4 5 14 11 7 13 14 1 5 17 17 13 23 4 19 6 23 7 9 2
Q R
s T
4 2 10 5 12 19 7 22 10 21
A Il
c D E [F
G H
J K L
M N
o p
Q R
s T
u x
276, 13
A
2n. 5
Il
c
280, 281, 285, 285, 285, 287, 290, 292, 293,
F
G H
J K L
2 H 4 11 23 12 16 13 17
M N
o p
Q R
s T
y
302, 303, 304, 306, 307,
12 2 15 7 1
309, 310, 311, 312, 315, 315, 316, 317, 317, 318, 319, 321, 321, 322, 323,
11 16 5 4 3 20 3 7 14 19 23 11 21 17 9
?]
c D E F G H
J K L
324, 325, 325, 328, 329, 333, 334, 335, 337, 339, 340,
z AA
362,
cc
367, 369, 370,
DD EE
1 1 1 13 19 14 17 13 20 13 2 16 22 7 2 2 7
Dist. 1, q. 1 A
B
c D E F
G H
J K L
M N p
3 8 18 9 10 8 14 8 17 2 11
341, 342, 344, 345, 345, 346, 347, 348, 349, 351, 358, 359, 360,
BB
o
Prol0g., q. 12
B
E
1 5 16 10 6 15 23 18
Prolog., q. 11
A
D
294, 294, 294, 296, 298, 299, 300, 301,
u x
Prolog., q. 10
Prolog., q. 8 A
M N
Q R
s T
u
371, 372, 373, 375, 375, 375, 376, 376, 379, 381, 384, 385, 386, 386, 387, 388, 388, 389, 389, 391,
4 14 11 9 16 23 12 23 5 20 19 18 5 22 13 6 12 20 24 21
Disc. 1, q. 2 A B
c
394, 3 395, 4 396, 22
INDEX IV: LITTERARCM MARGINALIUM PAGINARUM EDITIONIS
D E F
G H ] K
L
397, 398, 400, 400, 401, 401, 402, 403,
14 12 5 19 11 25 11 7
J K L M N
o p
Q R
s T
Dist. 1, q. 3 A B
c D E F
G H
J K L M N
o p
Q R
s T
u x y
z
403, 15 405, 6 407, 13 409, 17 401, 21 411, 1 [in appar.] 413, 2 413, 10 413, 18 414, 23 415, 17 416, 12 418, 10 419, 20 420, 18 421, 10 422, 18 424, 25 425, 16 428, 2 428, 10 428, 1B
u x
c D [E F
G H
429, 429, 431, 433,
Dist. 1, q. 5 A B
c D E F
G H
J K L M N
o p
Q R
s
u x 3 20 13 11
F
G H
J K L M N
o p Q
z
448, 449, 451, 452, 455, 456, 457, 457, 458, 461, 462, 464, 465, 468, 469, 470, 471, 474, 475, 476, 479, 482, 483,
T 3 20 6 22 5 4 2 15 24 9 11 3 14 13 14 13 4 9 2 11 19 2 22
u x
A B
c
486, 3 486, 17 4B9, 1
489, 490, 493, 495, 4%, 497, 498, 500, 501, 502, 502, 503, 504, 504, 505, 505, 506, 507,
3 19 17 1 14 3 18 19 13 16 20 7 15 18 11 21 14 9
AA BB
cc DD
44, 44, 46, 49,
19 22 6 13
Dist. 2, q. 2 A B
c D E F
G H
J K L
50, 3 50, 17 53, 13 54, 9 60, 4 61, 14 66,3 69, 17 71, 13 72,20 73, 10
Opera Thrologica II
Dist. 2, q. 3 Dist. 2, q. 1 A B
c D
E F
G H
J K L M N
o p
Q R
s Dist. 1, q. 6
?l 433, 22 436, 5 437, 21
D E
s
y A B
16 9 13 7 15 23 14 23 3 9 5 15 19
R
T Dist. 1, q. 4
438, 439, 439, 441, 441, 443, 444, 445, 446, 446, 447, 447, 447,
733
T
u x y
z
3, 12 4, 15 8, 9 14, 8 16, 15 17, 11 19, 3 20,11 21, 4 21, 22 22, 15 24, 18 25, 13 26, 2 28, 3 30, 1 31, 9 34, 14 36, 17 37, 24 40,24 42, 12 43, 14
A B
c D
E F
G H
J K L M N
o p Q
74, 75, 79, 82, 84, 85, 89, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 94, 98, 99,
12 4 4 2 6 11 3 20 15 3 5 4 14 19 3 1
Dist. 2, q. 4 A D
c D
99, 16 100, 17 101, 12 2
734 E F G H
J K L M N
o p
Q R
s T
u
x y
z AA BB
cc DD
EE
INDICES
129, 130, 131, 131, 132, 133, 133, 134, 135, 137, 138, 140, 140, 142, 144, 144, 145, 145, 148, 148, 149, !51, 151, 152,
21 9 3 25 9 3 19 3 18 14 22 14 21 13 1 17 5 24 7 19 14 4 7 8
Disc. 2, q. 5
L M N
o p
Q R
s T
u
x y
z AA BD
cc DD
EE FF GG HH
lJ KK
LL MM NN
00 pp
A l3
c D
E
153, 3 154, 2 155, 5 158,20 159, 11
QQ RR
l3
c [)
160, 161, 163, 167,
B
[E F G H
J K
4 2 3 5
?l 177, 181, 182, 184, 189,
9 8 3 11 10
Q R
s T
u
x y
z AA BB
cc DD EE
D
E F G H
: J
K L M N
225, 225, 226, 227, 227, 228, 235, 236, 237, 240, 241, 241, 242,
4 16 5 9 15 4 17 22 19 10 2 21 14
243, 244, 246, 247, 248, 252, 255, 255, 257, 258, 258, 260, 260, 263, 265,
15 19 7 21 23 1 8 20 10 3 15 1 16 17 11
E F G H
J K L M N
o p
Q R
s T
u
x
y
Disc. 2, q. 8 A ll
c D
E F
o• E• F• G H K L M
Disc. 2, q. 7
c A
o p
J
A
Dist. 2, q. 6
190, 18 190,23 191, 22 192, 22 196, 2 196, 13 197, 19 198, 2 200, 4 202, 12 202, 18 203, 17 204, 24 205, 20 206, 19 18 210, 11 211, 15 212, 17 214, 17 217, 3 218, 15 219, 1 220, 1 220, 17 221, 22 222, 8 223, 12 224, 1 224, 9
N
o p
Q R
266, 267, 269, 269, 271, 273, 281, 283, 283, 283, 284, 284, 285, 287, 287, 288, 288, 289, 289, 292,
z 10 7 2 18 2 1 20 7 16 23 9 19 11 1 23 5 19 3 12 4
AA
BB
cc DD
EE FF GG HH
lJ KK LL MM
A
B
c D
E
H
A l3
c [)
292, 293, 298, 300,
9 6 8 14
6 5 20 3 10 18 10 17 21 2 15 4 12 3 12 17 8 8 22 5 3 4 24 13 5 10 17 14 16 23 17
Dist. 2, q. 10
F G
Dist. 2, q. 9
302, 303, 303, 304, 306, 306, 307, 308, 310, 312, 312, 313, 314, 315, 315, 316, 317, 318, 318, 320, 321, 322, 322, 326, 330, 331, 333, 334, 335, 335, 336,
J K L M
337, 337, 339, 339, 340, 340, 342, 344, 346, 347, 349, 350,
3 15 7 21 14 17 18 21 5 10 l 4
INDEX IV: LITTERARlJM MARGI'
N
o p
Q
350, 354, 356, 357,
16 16 14 11
H
J K L M N
o
Disc. 2, q. 11
p A B
c D E F G H
J K L M N
o p
Q R
s
358, 359, 360, 361, 363, 364, 368, 370, 370, 371, 372, 373, 373, 374, 375, 377, 377, 379,
3 12 5 23 5 7 2 14 18 4 9 6 19 5 3 2 6 1
Dist. 3, q. l A B
c D
E F
380, 381, 383, 388, 390, 393,
Q R
s T
u x y
z
c D E F G
393, 11 394, 8 3%,6 397, 5 401, 15 402, 17 403, 17
Dist. 3, q. 5 A B
c D E F G H
J K L
M N
o Q R
Dist. 3, q. 3 A B
c D E F G H
K L M N
o p
418, 418, 419, 420, 421, 422, 424, 425, 425, 426, 427, 427, 429, 430, 431,
s 4 19 18 23 13 11 14 5 22 15 5 8 23 20 12
A B
c D E F G
432, 432, 433, 438, 439, 440, 441,
T
u x y
z AA BB
3 13 6 12 10 1 21
442, 443, 446, 449, 450, 456, 458, 458, 460, 464, 465, 466. 471, 472, 472, 473, 474, 475, 475, 476, 476, 478, 480, 481, 4!!2.
Q 11 2 14 11 8 1 1 13 18 2 16 23 12 7 24 6 19 6 17 9 16 8 8 18 2
R [S T
u x y
z AA BB
cc DD EE FF
A B
c D
E
A il
c D
E
J K L
M N
o p
483, 483, 488, 491, 492, 494, 494, 496, 497, 499, 500, 503, 504, 504, 505, 505,
4 16 9 3 15 14 19 20 23 18 12 8 3 13 1 7
521, 7 521, 16 522, 13 523, 12 523,23
Dist. 3, q. 8 A B
D E
Dist. 3, q. 6
505, 20 506, 1 ?) 508, 12 509, 1 513, 15 514, 16 515, 1 516, 3 516, 7 520, 3 520, 9 520, 21 521, 2
Dist. 3, q. 7
c
F G G* H
Dist. 3, q. 4
Dist. 3. q. 2 A B
5 20 20 23 8 5 20 l 7 16 1 7 11 20 9 17
p
J 7 2 4 21 17 5
405, 408, 410, 412, 413, 414, 414, 415, 415, 415, 416, 416, 416, 416, 417, 417,
735
F G H
J K L M N
o p
Q
524, 525, 529, 533, 534, 535, 536, 536, 537, 537, 540, 541, 541, 541, 542, 542,
4 2 13 5 5 15 1 10 3 16 6 3 11 18 8 17
Dist. 3, q. 9 A D
543, 3 544, 1
736
c D E
INDICES
Dist. 5, q. 1
547, 6 549, 3 551, 8
A
25, 19
B
n.22
c Dist. 3, q. 10 A
D
c D E
F G H
J K L M N
o
D E
3 15 2 12 4 17 22 17 20 13 5 3 9 568, 12
552, 552, 554, 555, 557, 557, 559, 561, 561, 565, 567, 568, 568,
F G H
J K L M N
o p
Q
c D [E
F G H
J K L
M
3, 4, 4, 6,
A B
c
8, 12, 13, 14, 15, 16, 17,
4 10 18 9 ?] 6 1 15 1 1 5 12
D E l
F G H
J K L M
Dist. 5, q. 3
c
c D E
D E
[F G l
H
J
11 2 2 10 22 ?] 72, 13 73, 18 74, 5
66, 67, 70, 70, 70,
s T
u
'
x y AA
BB
cc DD EE
FF A B
c D E
F G
K L M N
o p
84, 4 84, 18 86, 19 87, 14 90, 8 90, 16 91, 10 93, 9 94, 3 94, 10 94, 16 %, 2 97, 7 97,22 98, l
GG HH
JJ KK
A B
c D
E
F G
J
Di st. 7, q. 1 A
B
c D E G
J K L
M N
o p
Q R
98, 99, 100, 100, 102, 103, 104, 106, 108, 108, 110, 110, 111, 112, 112, 113, 113,
9 4 8 21 4 3 6 13 6 22 9 15 3 9 14 2 10
114, 114, 114, 115, 118, 120, 123, 123, 125, 126, l'D, 128, 129, 130, 132,
7 11 19 14 5 13 1 10 20 11 19 19 8 8 5
Dist. 7, q. 2
H
H A
Dist. 4, q. 2 18, 4 18, 15 20,20 23,23 25, 10
3 14 6 2 15 15 18 20 12 22 4 115, 22
48, 48, 53, 56, 56, 58, 61, 62, 64, 64, 65,
?] 75, 14 79, 15 80,23 81, 5 83, 4 83, 12
Dist. 6, q. un.
F
B
A B
Q
J Dist. 5, q. 2
Dist. 4, q. l A
o p
H
Opera Thcologica III
B
28, 5 28, 16 30, 17 33, 12 34, 6 36, 12 39, 2 39, 13 42, 14 43, 11 44, 8 44, 11 45, 5 46,20
[K L M N
133, 133, 136, 137, 137, 140, 141, 146, 147,
4 H 15 12 18 4 6 18 21
Dist. 7, q. 3 A
B
c D E
F G H
148, 148, 149, 152, 153, 153, 153, 154,
3 13 11 9 5 16 20 20
Dist. 8, q. l
B
155, 17 156, 19
c
158. 18
A
737
INDEX IV: LITTERARUM MARGINALIUM PAGINARUM EDITIONIS
D E
F F* G H
J K L M N
o p Q R
162, 163, 164, 165, 165, 169, 175, 176, 177, 180, 180, 181, 181, 181, 181,
11 23 13 15 20 14 18 3 1 3 18 1 3 12 16
Dist. 8, q. 2 A B
c [D E
F G H
J K L
M N
o
182, 15 183, 20 186, 14 ?] 188, 3 188, 14 192, 3 193, 22 194, 8 194, 15 195, 10 1%, 12 198, 18 199, 9
c D E
F G H
J K
200, 200, 204, 207, 209, 212, 213, 214, 215, 216,
N
o p Q
F G H
220, 221, 222, 224, 228, 228, 231, 232,
J
232,
K
235, 235, 238, 240, 241, 241, 242, 243, 247, 248, 248,
A B
c D E
L M N
o p Q R
s T
u
0CKHAM, OPERA
A B
c D E
D
15 5 13 17 6 19 15 1 26 1 20 3 15 1 11 3 12 18 1 6
A B
c D E
F G H
J K L M
r-.;
o
14 12 11 17
A B
c D
F G H
J K L
o
Dist. 8, q. 6
p
c D E F THEOL. IV
251, 252, 255, 256, 257, 257,
13 2 21 12 6
E
F G H
J K L M N
11 2 8 12 7 17
261, 262, 264, 267, 270, 270, 271, 272, 272, 274, 274, 275, 275, 275,
14 6 17 9 8 21 16 11 22 3 19 3 11 17
o p Q R l
Q
276, 276, 280, 281, 281, 284, 285, 286, 288, 288, 289, 290, 291, 291, 292, 292,
s T
u
x y
z
A B
10 20 3 5 18 13 11 7 11 22 8 1 3 18 2 8
293, 294, 294, 295, 297, 301, 302, 305, 306, 308,
311, 312, 312, 313, 314, 315, 316, 316, 317, 317, 317,
13 10 21 12 20 2 4 2 10 22 11 12 17 13 19 1 5 18 2 3 6
Dist. 10, q. 1
Dist. 9, q. 2
M N
A B
258, 259, 259, 260, 261,
D
Dist. 9, q. 1
Dist. 8, q. 5 248, 249, 250, 250,
c
Dist. 8, q. 7
E
c 5 16 2 10 20 15 7 20 22 4
1 7 12 21 11 9
Dist. 8, q. 4
A B
Dist. 8, q. 3 A B
217, 217, 218, 218, 219, 220,
L M
c '
D E
F G H
J K L M N
o p Q
317, 318, 319, 320, 321, 323, 324, 325, 326, 328, 328, 328, 328, 328, 329, 329,
15 15 24 9 22 3 11 16 2 1 9 13 16 20 4 25
Dist. 10, q. 2 Dist. 9, q. 3 A B
292, 12 293, 3
A B
c
330, 18 331, 6 333, 2 47
738 D E F G H
J K L M N
o
JNDICES
333, 335, 335, 339, 340, 341, 342, 343, 344, 344, 345,
14 7 23 1 12 19 25 21 9 21 2
c D E F G H
J K L M N
345, 345, 347, 348, 348, 350, 351, 354, 355, 356, 358, 360, 361,
A B
c D E F G H
J K L M N
Dist. 11, q. 1 A B
Di st. 12, q. 1
13 20 3 5 19 15 10 1 11 21 2 3 5
o p
Q R
s
A B
c D E F G H
J K L M N
o
361, 362, 364, 365, 366, 367, 367, 369, 369, 369, 371, 371, 372, 372,
A B
c D E
J K L M N
o p
Q R
390, 391, 391, 392, 394, 396, 398, 399, 399, 400, 400, 401, 403, 404, 404, 406, 407,
435, 12 436, 2
D
Dist. 13, q. un. 413, 414, 415, 415, 416, 417, 417, 418, 418, 420, 422, 422, 422, 423, 423,
A B
c D E F G H
J K L M N
p
7 2 14 21 27 2 9 3 12 11 22 12 25 18 26 3 2
c
6 1 27 2
Dist. 16, q. un.
o
G H 18 22 16 20 19 6 16 1 16 27 8 21 4 14
13 22 22 4 14 10 5 16 10 22 22 15 20 7 24 17 9 16
Dist. 12, q. 2
F
Dist. 11, q. 2
373, 374, 376, 377, 377, 379, 380, 381, 382, 383, 384, 385, 385, 387, 387, 388, 389, 389,
410, 411, 411, 413,
D E F G
Dist. 14, q. 1
c D E F
A B
c D E [F [G H i
[C
J K L M N
?] 427, 24 428, 12 428, 18
o p
Q
'
' Dist. 14, q. 2
R
s T
A B
c D E F G
429, 430, 430, 431, 431, 432, 432,
437, 437, 438, 438, 439, 439,
4 13 1 25 6 16
Dist. 17, q. 1
424, 4 425, 5
A B
D E F
A B
11 14 3 12 5 3 17 13 19 22 6 11 22 11 19
10 6 2'2 12 15 5 16
u x y
z
440, 441, 441, 444, 445,
449, 452, 452, 453, 455, 456, 457, 459, 461, 463, 463, 464, 465, 465, 465, 466,
6 2 9 10 8 ?] ?] 16 2 14 11 12 6 9 11 12 7 24 16 6 11 21 12
Dist. 17, q. 2
Dist. 12, q. 3 A B
c
407, 7 407, 20 409, 2
Dist. 15, q. un. A B
433, 4 434, 2
l
A B
c D
467, 468, 469, 471,
4 4 5 15
IV: LITTERARUM MARGINALIUM PAGINARUM EDITIONIS
E F G H
]
472, 473, 474, 475, 475,
7 22 3 2 8
Dist. 17, q. 3
A B
c D E F G
475, 476, 477, 478, 478, 478, 479,
13 2 18 5 15 18 2
c D E F G H
] K L M N
o p
Q R
s T
u
Dist. 17, q. 4
A B
c D E F G H
J K L
479, 480, 481, 481, 482, 483, 483, 483, 483, 484, 484,
x 11 14 1 20 13 5 8 11 20 10 15
Dist. 17, q. 5
A B
c D E
F G H
484, 485, 487, 490, 491, 492, 494, 495,
21 13 11 7 11 20 9 1
Dist. 17, q. 6
A B
495, 10 496, 9
y
z AA BB
497, 498, 499, 500, 506, 508, 509, 511, 513, 514, 514, 515, 515, 516, 517, 517, 517, 518, 518, 518, 518, 519, 519,
3 11 15 2 18 10 10 15 4 11 16 1 11 15 6 14 20 3 8 13 18 5 12
x y
z
B
c D E F G H
J K L
M N
o p
Q R
s T
u
519, 521, 524, 526, 527, 529, 533, 534, 535, 536, 537, 539, 539, 540, 540, 541, 542, 543, 543, 543,
Dist. 19, q. 1
A B
c D E F G H
J K L M
N
o p
Q R T
16 8 4 3 16 17 8 1 4 6 22 14 20 6 10 11 11 6 10 19
579, 21 580, 1
Opera Theo/ogica lV
u
A
o p
Di st. 17, q. 8
s
Dist. 17, q. 7
544, 5 544, 17 545, 11
739
x y
z
546, 547, 550, 552, 553, 554, SS4, 555, 556, 557, 557, 557, 558, 558, 559, 560, 561, 561, 563, 564, 565, 567, 568,
3 2 2 3 11 7 22 13 6 6 15 20 10 17 9 1 1 17 5 17 14 17 4
A B
c [D E F G H
J K L
M N
o p
Q R
s T
u
x y
Dist. 18, q. un.
A B
c D E F G H
J K L M
N
568, 14 569, 19 570, 17 571, 9 572, 23 574, 8 574, 25 575, 19 576, 20 577, 5 577,11 578, 10 578, 21
3, 5 4, 11 s. 4
?] 6, 7, 8, 8, 10, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 19, 20, 20, 21, 21,
8 11 4 21 23 11 13 20 20 15 18 5 5 10 7 14 1 6
Dist. 19, q. 2
A B
c D E
21, 22, 24, 25, 26,
18 16 1 9 3
Dist. 20, q. un.
A B
c D
26, 14 27,20 28, 14 29, 10
740 E
F G H
J K L M N
o p
INDICES
30, 31, 32, 32, 34, 35, 35, 36, 37, 37, 38,
2 6 7 21 14 2 13 11 8 17 2
F G H K L M
38, 39, 40, 42, 43, 43, 44, 44,
A B
c D E F G H
14 17 6 6 3 20 3 14
9 18 13 3 10 5
A B
D E F G H
J K L M N p
[B [C D E F G H
J K L
Dist. 23, q. un. A B
c D E
58, 59, 61, 65, 66,
17 14 6 4 22
y
z
115, 117, 118, 120, 121,
16 11 3 16 13
Q R
s T
u x
z A BB
Dist. 24, q. 1 72, 73, 74, 76, 78, 80, 80, 81, 82, 82, 83, 84, 85, 86, 89,
21 20 8 12 5 7 20 18 6 22 6 9 1 13 2
Dist. 22, q: un. 45, 5 ?] ?] 50, 2 50, 10 50, 19 51, 1 51, 18 52, 14 57, 10 57, 23
u x
y
o
A
T
Dist. 25, q. un.
c Dist. 21, q. un.
68, 68, 69, 71, 71, 72,
A B
c D E F G H
J K L M N
o p
Q R
s
Dist. 24, q. 2 A B
c D E F G H
J K L M N
o p Q R
s
90, 90, 91, 94, 94, 95, %, 100, 101, 104, 104, 105, 105, 106, 106, 109, 111, 115,
T
3 18 14 2 18 5 12 7 22 4 22 12 20 9 17 23 4 6
122, 123, 125, 127, 128, 129, 130, 133, 133, 134, 135, 137, 138, 138, 139, 140, 140, 141, 141,
5 18 23 3 16 19 14 10 22 26 20 22 4 9 15 2 13 17 22
cc DD EE FF GG
Dist. 26, q. 2
'
A B
c D E F G H
J Dist. 26, q. 1 A B
c D E F G H
J K L M N
o p
142, 143, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 152, 153, 154, 157, 157, 158, 159,
8 12 2 2 7 6 13 22 4 17 24 5 20 2 3
159, 7 159, 12 159, 17 160, 20 160,25 161, 7 161, 17 162, 7 162, 13 163, 1 164, 18 165, 5 165, 19 165, 24 166, 6
K L M N
o p Q
166, 167, 168, 169, 171, 174, 175, 176, 178, 180, 181, 181, 182, 183, 184, 184,
21 18 24 10 3 8 5 14 19 20 5 9 12 17 13 17
Dist. 26, q. 3 A B
c D E F
185, 185, 186, 188, 189, 190,
4 18 24 12 5 7
INDEX IV: LITTERARUM MARGINALIUM PAGINARliM EDITIONIS
Dist. 27, q. 1 190, 191, 193, 194, 194, 195, 195,
A B
c D E F G
D E F
17 14 1 1 14 7 13
G
H
J K L M
N
o
Dist. 27, q. 2 A B
c D E F G
H
J K L M
N
o p
Q R
s T
u x y
z AA
BB
cc DD EE
1%,4 1%,22 197, 10 199, 2 201, 5 202,24 204, 5 204, 15 205, 4 205, 14 206, 6 207, 5 209, 18 211, 15 212, 26 215, 20 216, 7 219, 23 221, 6 221, 22 222, 6 222, 16 223, 5 224, 18 225, 5 225, 14 226, 2 226, 22
p
Q l
R
s T
u x y
z AA BB
cc DD EE FF GG
HH
JJ
235, 236, 236, 236, 238, 241, 243, 246, 247, 247, 248, 248, 250, 250, 250, 251, 252, 252, 253, 254, 254, 255, 256, 259, 260, 261, 261, 263, 263,
21 7 15 22 4 15 23 12 12 18 5 13 3 8 12 24 9 15 7 9 16 10 4 2 1 5 18 2 13
c D E F G
H
J
264, 265, 266, 269, 271, 271, 272, 273, 274,
7 4 13 16 6 15 6 17 11
A B
c
228, 3 228, 20 230, 2
E F
Dist. 29, q. un. A
B
276, 5 276, 21
16 13 12 1
Dist. 30, q. 3 A B
c Dist. 30, q. 1 281, 283, 283, 285,
A B
c D [E F G
H
J K L M
N[P]
o P• Q R
s T
u x
z
15 6 14 26 ?] 290,22 291, 21 292, 12 292,24 293, 20 295, 21 298, 14 306, 13 310, 15 312, 17 314, 1 314, 11 317, 5 318, 1 318, 10 318, 17 319, 12 319, 15
D E F G
H
J K L M
N
o p
Q R
s T
u x y
z AA BB
cc DD EE FF
335, 336, 340, 347, 348, 349, 350, 351, 353, 355, 356, 356, 357, 358, 358, 360, 360, 360, 361, 361, 362, 362, 363, 364, 364, 365, 365, 365, 365,
7 2 13 3 4 4 6 22 17 13 1 7 8 7 17 7 18 23 8 20 8 17 8 5 19 1 6 11 16
Dist. 30, q. 2 A B
c D E F G
H
Dist. 27, q. 3
277, 279, 280, 281,
D
y
Dist. 28, q. un. A B
c
741
J K L M
320, 321, 322, 327, 328, 329, 329, 331, 333, 333, 334, 334,
4 14 4 5 13 10 22 17 10 23 1 24
Dist. 30, q. 4 A B
c D E F G
H
J K
366, 366, 367, 368, 369, 370, 371, 373, 373, 374,
4 16 10 19 6 15 15 2 21 5
742
INDICES
c
Dist. 30, q. 5 A B
c D E F
G H
J K L
M N
o p
Q R
374, 375, 378, 380, 381, 382, 384, 385, 387, 388, 390, 391, 392, 393, 393, 394, 395,
17 7 6 8 19 2 15 16 l 18 18 9 6 9 14 16 2
D E F
c D E F
G H
J K L M N
395, 16 396, 6 3%,23 397, 13 398, 8 399, 12 400, 4 401, 17 402, 20 403, 24 404, 5 407, 6 407, 11
A B
c D
408, 408, 409, 410,
A
n
c
D E
411, 9 411, 19
F
416, 416, 417, 420, 420,
7 20 18 11 20
J K L
M N
o p
Q
447, 450, 450, 452, 453, 453, 453, 455, 456, 458, 459, 460, 462, 462,
18 9 15 14 5 16 20 l 21 8 16 12 2 8
p
503, 505, 505, 507,
Q R
s
A D
c
421, 10 421, 17 422, 11
A
507, 508, 509, 512, 513, 514, 517, 519, 520, 522,
D
c ])
E F
G
A D
c D E F
G H
J K
424, 425, 427, 428, 428, 429, 431, 432, 433, 433,
7 4 4 3 20 17 21 14 5 13
c D E F
20 14 7 12 6 7
Dist. 35, q. 3 A 13
D E F
444, 17 445, 9
463, 464, 465, 467, 470, 473,
4 7 7 16 11 6 ?]
c
476, 477, 478, 478,
1 19 11 22
E F
[G H
J K L
A 13
D
G H
Disc. 35, q. 5
c D E F
G H
J K L
M N
o
479, 479, 482, 485, 487, 490, 493, 493, 494, 497, 499, 500, 501, 502,
10 21 9 11 4 21 3 22 16 15 18 18 3 3
7 2 14 15 3 17 3 19 24 14
Dist. 36, q. un.
J A D
Disc. 35, q. 2 433, 434, 436, 440, 442, 444,
K
A D
c
Di st. 35, q. 1
J
Disc. 35, q. 4
16 9 19 2
Dist. 35, q. 6
H
Disc. 32, q. 2 A D
D E
Dist. 34, q. un.
13
4 17 25 21
c
H
Dist. 33, q. un.
A
Disc. 32, q. 1
13 8 7 19
G
Disc. 31, q. un. A B
412, 414, 415, 415,
K L M N
o p
Q
s
R
s• T
u
x y
z AA
523, 524, 526, 530, 532, 537, 538, 540, 541, 542, 543, 543, 543, 544, 546, 548, 549, 551, 552, 553, 554, 556, 556, 557, 557,
5 11 9 11 22 3 2 13 19 20 3 9 23 7 17 12 20 4 8 1 12 9 17 7 18
INDEX IV: LITTERARUM MARGI?>;AL!UM PAGINARUM EDITIONIS
BB
cc DD EE FF
GG
557, 558, 558, 558, 559, 561,
21 3 17 23 16 1
Dist. 40, q. un.
592, 593, 595, 596, 5%,
A I3
c D E
21 16 6 5 11
K L M N
o p
Q R
635, 635, 636, 636, 637, 639, 639, 640,
15 24 15 21 6 16 22 7
562, 563, 566, 568, 569, 570, 570, 571,
c D E F G H
5 2 16 12 19 1 17 4
Dist. 38, q. un. A B
c D E F G H
J K L M N
o p
Q
572, 573, 574, 576, 578, 579, 580, 581, 581, 583, 583, 584, 585, 587, 587, 588,
5 14 11 11 7 10 14 9 23 12 21 3 21 5 21 11
Dist. 39, q. un.
A Il
c D E
F
588, 589, 589, 591, 591, 592,
19 7 17 7 19 9
Dist.
q. un.
A B
D Dist. 43, q. 2
A B
c D E F
G H
J K L
597, 598, 599, 602, 604, 605, 606, 608, 609, 609, 610,
15 17 19 20 5 2 7 6 4 22 7
Dist. 42, q. un. A I3
c D E
F G H
610, 611, 613, 614, 615, 617, 620, 621,
19 4 8 21 22 5 23 15
A I3
c D E F
G
640, 641, 642, 645, 646, 648, 650,
16 14 21 11 8 8 8
Dist. 44, q. un. A B
c D E F G H
J K L M
650, 651, 652, 653, 655, 657, 658, 659, 660, 660, 660, 661,
15 7 3 5 9 2 19 16 8 12 18 1
668, 21 669, 10
Dist. 46, q. 1
c
Dist. 37, q. un. A I3
H
J
743
E F G
670, 671, 671, 674, 675, 675, 675,
6 1 11 7 3 12 18
Dist. 46, q. 2 A B
c D E F G
676, 677, 677, 678, 679, 679, 679,
11 2 18 5 5 13 19
Dist. 47, q. un. A B
c D E F
G
680, 681, 682, 683, 684, 684, 685,
9 2 20 10 8 17 8
Dist. 43, q. 1 Dist. 48, q. un. A B
c D E F G H
J
622, 623, 625, 626, 627, 627, 629, 631, 633,
14 17 8 20 21 25 23 23 22
Dist. 45, q. un. A B
c D E F G
661, 662, 664, 664, 666, 667, 668,
13 9 7 18 18 19 8
A B
c D E F G H
686, 6 6lfl, 2 687, 22 688, 8 689, 5 689, 17 689, 22 690, 9
INDEX GENERALIS
INTRODUCTIO
l. De quibusdam opinionibus in hoc volumine tractatis 2. Quaedam opiniones Guillelmi de Ockham a confratribus suis Gualtero de Chatton et loanne de Rodington, citatae 3. Cautelae in legendo scripta Guillelmi . 4. Aliqua notabilia de codicibus manuscriptis
5*
9* 15* 18*
DISTINCTIO UNDEVIGESIMA
Q. 1. Q. 2.
Utrum personae divinae sint secundum magnitudinem perfecte aequales Utrum quaelibet persona sit in alia per c1rcummcesswnem
3 21
DISTINCTIO VIGESIMA
Q. Un. Utrum personae divinae sint aeguales secundum potentiam .
26
DISTINCTIO VIGESIMA PRIMA
Q. Un. Utrum haec sit concedenda de virtute sermonis 'Solus Pater est Deus'
38
7-t6
1:-.-DICLS
DISTINCTIO VIGESIMA SECUNDA Q. Un. Utrum viator possit aliquod nomcn imponcre ad distincte signifìcandum divinam essentiam .
45
DISTINCTIO VIGESIMA TERTIA Q. Un. Utrum hoc nomen 'persona' sit nomen primac intcntionis vel secundae .
58
DISTINCTIO VIGESIMA QUARTA
Q. 1. Q. 2.
Utrum unitas qua Deus dicitur unus sit aliquid additum Deo Utrum Trinitas personarum sit verus numerus.
72
90
DISTINCTIO VIGESIMA QGINTA
Q. Un. Utrum 'persona' in divinis dicatur secundum substantiam vel secundum rclationem .
122
DISTINCTIO VIGESIMA SEXTA Q. l. Q. 2.
Q. 3.
Utrum personae divinac constituantur et distinguantur per rclationes ongm1s Utrum divinae personac constituantur et distmguantur per relationes sub ratione relationum vd per aliquam aliam rationem Utrum omnes relationes divinae sint constitutivae pcrsonarum divinarum
142
166 185
CENERALJS
747
DISTINCTIO VIGESIMA SEPTIMA
Q. 1. Q. 2.
Q. 3.
Utrum in eadem persona sint plures proprietates Utrum verbum intellectus creati sit vera qualitas subiective producta in mente Utrum solus Filius sit Verbum
190 196 228
DISTINCTIO VIGESIMA 0CTAVA
Q. Un. Utrum innascibilitas sit propnetas constituva Patris
264
DrsnNcno UNDETRIGESIMA
Q. Un. Utrum principium dicatur univoce de amnibus illis in Deo de quibus vere praedicatur .
276
DISTINCTlO TRIGESIMA
Q. 1. Q. 2. Q. 3.
Q. 4. Q. 5.
Utrum Deus realiter vel secundum ratlonem referatur ad creaturam Utrum respectus extrinsecus advenientes importcnt res distinctas ab absolutis Utrum de intentione Philosophi fucrit ponere quemcumque respectum a parte rei distinctum ab omnibus absolutis . Utrum secundum rei vcritatcm rcspectus distinguatur a parte rei ab absolutis Utrum relatio temporalis Dei ad creaturam sit relatio realis
281 320
335 366 374
748
DISTINCTIO TRIGESlMA PRIMA Q. Un. Utrum identitas, similitudo et aequalitas sint relationes reales in divinis .
395
DISTINCTIO TRIGESIMA SECUNDA
Q. l. Q. 2.
Utrum Pater sit sapiens sapienta genita Utrum Pater et Filius diligant se Spiritu Sancto
408 411
DISTINCTIO TRIGESIMA TERTIA Q. Un. Utrum proprietas divina sit rcaliter tam essentia quam persona .
416
DISTINCTIO TRIGESIMA QUARTA Q. Un. Utrum persona sit realitcr divina csscntia
421
DISTINCTIO TRIGESIMA QUINTA Q. l. Q. 2. Q. 3. Q. 4. Q. 5. Q. 6.
Utrum in Deo sit scientia ex natura rei 424 Utrum Deus intelligat omnia alia a se distincte 433 Utrum divina essentia sit primum obiectum intellectus sui 444 Utrum in Deo necessario requirantur distinctae 463 relationes rationis ad ipsa intelligibilia . Utrum Deus intelligat omnia alia a se per ideas 479 eorum Utrum ideae in mente divina sint practicae vel 507 speculativae
ISDEX GENERALI$
749
DISTINCTIO TRIGESIMA SEXTA
Q. Un. Utrum perfectiones creaturarum in Deo distinguantur inter se realiter et a divina essentia .
523
DrsnNcno TRIGESIMA SEPTIMA
Q. Un. Utrum esse ubique et m omnibus rebus per essentiam, praesentiam, potentiam sit proprium soli Dco
562
DrsnNcno DuoDEQUADRAGESIMA
Q. Un. Utrum Deus habeat scientiam determinatam et necessariam omnium futurorum contingentium
572
DISTINCTIO UNDEQUADRAGESlMA
Q. Un. Utrum Deus possit sc1re plura quam sclt
588
DISTINCTIO QUADRAGESIMA
Q. Un. Utrum sit possibile aligucm praedestinatum damnari et praescitum salvari
592
DISTINCTIO QUADRAGESIMA PRIMA
Q. Un. Utrum in praedestinato sit aliqua causa suae pracdestinationis et in reprobato aliqua causa suae reprobationis .
597
750 DrsTrNcno QuADRAGESIMA SEcUNDA
Q. Un. Utrum Deus possit faccre omnc possibile fieri a creatura
610
DISTINCTIO QUADRAGESIMA TERTIA
Q. 1. Q. 2.
Utrum Deus possit facere aliqua quae non facit ncc faciet . Utrum prius conveniat Dco non possc facerc impossibile quam impossibili non possc fieri a Doo
622
MO
DrsTINCTIO QuADRAGESIMA QuARTA
Q. Un. Utrum Dcus posset faccre mundum meliorcm isto mundo
650
DrsTINCTIO QuADRAGESIMA QUINTA
Q. Un. Utrum voluntas Dei sit causa immediata et prima omnium eorum quae fiunt
661
DrsTrNCTIO QUADRAGESIMA SEXTA
Q. 1. Q. 2.
Utrum voluntas divina per guamcumquc potentiam creaturae p ossi t impediri Utrum per rationem naturalem possit probari quod voluntas divina scmper impletur
670 676
751 DISTINCTIO QUADRAGESIMA SEPTIMA
Q. Un. Utrum Deus possit praecipere malum fieri .
680
DrsTrNcno DuoDEQUINQUAGESIMA
Q. Un. Utrum quaclibet voluntas creata teneatur se conformare divinae voluntati .
686
lNDICES
1. Bibliothecae et manuscnpta 2. Auctores et scripta ab Ockham et ab editoribus allegata . 3. Doctrina 4. Concordantia litterarum marginalium editionis Lugdunensis et paginarum nostrae editionis 5. Index generalis .
695 695 700 731 745
