Türk Turizm Tarihi: Yapısal ve Sektörel Gelişim

G

EolTORLER

Yrd. Do~. Dr. ~enol ~AVU~ Yrd. Do~. Dr. Zehra EGE Yrd. Do~. Dr. Osman Eralp ~OLAKOGlU

TORK TURizM Yapisal ve Sektorel

RiHi Geli~im

Allkara, 2009 iSTANI:!UL BiLO! UNnlERSITY LIBrum.Y

DETAY YAYINLARI 1. Baskl ISBN YaYlncl Sertifika No

: : : :

303 Nisan 2009 978-605-5681-11-1 13188

©Copyright Detay Anatolia Akademik YaYlnclhk Ltd.

~ti.

Her halelel salc/ldlr. Yazanndan ve yaymevinden yazdI izin almmaleslzm bu leltabm [otoleopl veya diger yollarla /nsmen veya tamamen <;oga/tllmasl. basdmasl ve yaymlanmasl yasa/ctlr. Akslne davram§, 5846 saYllI Rleir ve Sanat Eserleri Kanunu ve Turle TIcaret Kanunu geregince 2 Ylldan 6 yda leadar para cezasma <;evrilemeyen hapis, 10 bin TL'den 150 bin TL'ye I
Bu kitabl, yoTclugunda hep eksik /caldlgI11l. a11la manevi va1'lzgmdan her zaman guq aidzgzm, ca1l!11l babammaziz hatzrasma ithaf ediyo1'U111. Nul' iqillde yatman dilegimle; Seni haia qoTc ozliiyorllm ... ~enol <;:'AVU~

Dizgi I
: Detay YaYlnclhk : Detay YaYlnclhk : Sozkesen Matbaaclhk

Bu eseri camm mmeme ve babama ithaf ediyorum. Zehra EGE

GENEL DAGITIM ve iSTEME ADRESI DETAY ANATOLlAAKADEMIK YAYINCILIK LTD. ~Ti. Adakale Sokak No: 14/1 Klzllay/ANKARA Tel: (0.312) 434 09 49 .. Faks: (0.312) 43431 42 Web: www.detayyayin.com.tr .. e-posta:[email protected]

ONSOZ Giiniimiizde sanayinin geli~mesi, ki~i ba~ma dii~en gelirin artmasl, refah diizeyinin yiikselmesi, ins anI ann serbesh;e kullanabilecekleri bo~ zamanlannm \=ogalmasl, turizme, tarihte insanlann ticari, dini ve askeri ama\=larla yaptlklan seyahatlerden farkh bir ~ekil vermi~tir. Bu nedenle turizm, xx. yiizylhn sosyal ve ekonomik oiaYI niteligini kazanml~tIr. <;ah~ma ~artlannm getirdigi artan dinlenme ihtiyacl, bu ~artlardan ve \=evreden uzakla~ma istegini de beraberinde getirmektedir. Bunun yanmda i~ hayatma getirilen diizenlemeler, turizmin ilk ~artl olan bo~ zaman faktorii yamnda, ikinci ~artI olan gelir faktoriinii de olu~turmu~, turizme parasal ve kitlevi bir olay niteligi kazandlnm~tIr. Tiirkiye 1963 yllmdan bu yana planh karma ekonomi modelini benimsemi~tir. Politikamn biitiin ayrmtIlan, Be~ Ydhk Kalkmma Planlannda yer almaktadlr. Bu planlarm dayandlgl temel ilkelerden biri, karma ekonomi ve te~ebbiis ozgiirliigu ilkesidir ve Tiirkiye ekonomisinin bu ilke dogrultusunda kalkmdmlmasl esas kabul edilmi~tir. Bu temel ilke, kamu sektorii i\=in emredici, ozel sektor i\=in ozendirici olmasl zorunlulugunu ifade etmektedir. Turizm sektOriinde de bu ilkeler dogrultusunda alt yapmm kamu sektOrii tarafmdan ger\=ekle~tirilmesi, ozel sektoriin ise iist yaplyl olu~turmasl kabul edilmi~tir. Bunun sonucunda iist yapl yahnmlarmm ozendirilmesi amaclyla yiiriirliige konulan 2634 saylh Turizmi Te~vik Kanunu \=en;evesinde yatInmCllara saglanan te~vikler ve turizme daha fazla 1
olan. her zaman ~iikran duygulan He hatIrlayacaglmlz ~ok degerli hocalanmlz tarafmdan yazllml~ <;e~itli eserlerden, <;ok kez dagmlk bir ~ekilde aktanlml~ bilgiler oldugu gozlenmektedir. Oiger yandan, i<;inde Tiirk turizminin geli~mesi ile ilgili bilgilerin de yer aldlgl eserler, dogal olarak farkh ama<;larla ortaya pktIklan ve turizmin farkh yonlerine aglrhk verdikleri i<;in, bu eserlerde ge<;mi~e yonelik sistematik ve derinligine analiz edilmi~ bilgi kiimesine rastlamak <;ok kez miimkiin olmamaktadlr. OolaYlsl He, Tiirkiye'de turizmin tarihsel geli~imi ile ilgili turizm yazmmda yer alan dagmlk bilgileri daha rafine edilmi~ bir ~ekilde, sistematik olarak ve tarih suzgecinden ge<;irerek degerlendiren bir esere olan gereksinim kendiliginden ortaya pkmaktadlr. Tilrfe Turizm Tarihi: Yaplsal ve SektOrel Geli~im isimli bu, eser, boyle bir gereksinimi kar~rlamak dii~iincesinden dogmu~tur. Eserin temel amaCl, Cumhuriyet oncesinde ve Cumhuriyet'in ilamndan bugiine kadar ge<;en surede Turkiye'de turizmin yaplsal ve sektorel baklmdan tarihsel geli~imini <;e~itli yonieri ile ve kronolojik olarak inceleyerek Turk Turizm Tarihine l~lk tutmaktlr. Eserin hedef kitlesi, turizm alamnda lisans ve lisansiistii diizeyde turizm egitimi alan ogrenciler ve ara~tIrmacllar, turizm egitim kurumlannda <;alr~an akademisyenler, turizm sektoriinde merkezi ve yerel karar vericiler, turizm yatmmcrian ve i~letmeciler, klsacasl turizme ilgi duyan herkestir. Bu eser, onii<; boliimden olu~maktadlr. Eserin her boliimiiniin, doktora derecesine sahip, 'alamnda uzman ki~iler tarafmdan yazdlnlmasma ozen gosterilmi~tir. Her boliim, once editorler tarafmdan titizlikle incelenmi~ ve gerekli diizeltmeler i<;in yazarlanna gonderilmi~tir. Yazarlar tarafmdan yapllan diizeitmelerin ardmdan, her boliim tekrar gozden ge<;irilmi~ ve gerekli gorlilen son degi~iklikler yaplIdlktan sonra yayma hazlr hale getirilmi~tir. Bu eser, iki ylll a~km bir siirede yiiriitiilen yogun ve titiz <;ah~malarm ortak iiriinii olarak ortaya <;lkrm~trr. Eserin ortaya <;lkmasmda emegi ge<;en degerli meslekta~lanmlzln her birine esere olan katkrlan, gostermi~ olduklan sablr, anlayl~ ve i~birliginden dolayl ayn ayn te~ekkilr ederiz. Aynca, eserin baslm ve yaylmml ger<;ekle~tiren Oetay Yaymclhk'm degerli sahibi ve <;ah~anlanna ~iikranlanlnlzl sunanz. Bu eserin, gelecekte daha da geli~tirilmesi ve eksikliklerinin giderilmesi l<;m yapIlacak her tilrlil ele~tiri ve katkIian biiyi.ik bir mutlulukla kar~rlayacaglmlzl bildirir, eserin Tiirkiye'de turizme ilgi duyan herkese yararh olmasml dileriz. Yrd. 00<;. Dr. !;lenol c;.A VU$ Yrd. 00<;. Dr. Zehra EGE Yrd. 00<;. Dr. Osman E. c;.OLAKOGLU Ku~adasl, Nisan 2009

YAZARLAR LisTESi Bu kitabm hazlrlanmasmda agaglda soyadma gore alfabetik olarak slralanan akademisyenler yazar olarak katkl saglamlglardlr. Boli.imlerin bilimsel sorumluluklan yazarlarma aittir. ilgileri ve emekleri i<;in kendilerine en i<;ten duygularla giikranlanmlzl sunanz. Editorler Yrd. Do~. Dr. Liitfi ATAY <;:anakkale Onsekiz Mart Universitesi. Turizm igletmeciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu <;:ANAKKALE, [email protected] Prof. Dr. Cevdet A VCIKURT Bahkesir Universitesi, Turizm Igletmeciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu, BALIKESiR avcikul"t@balikesil".edu.tl"

Yrd. Do~. Dr. Diiriye BOZOK BalIkesir Universitesi, Turizm igletmeciligi ve Otelcilik Yiiksekoklllll, BALIKESiR durive [email protected]

Yrd. Do~. Dr. ~enol <;:A VU~ Adnan Menderes UniversHesi, Tllrizm Igletmeciligi ve Ote1cilik Yiiksekokulu KUgadaSl-AYDIN, [email protected]" Yrd. Do~. Dr. Osman Eralp <;:OLAKOGLU Adnan Menderes Universitesi, Turizm Igletmeciligi ve Ote1cilik Yiiksekoklliu Kw;;adasl-AYDIN, [email protected]" Yrd. Do~. Dr. Zehra EGE Adnan Menderes Universitesi, Turizm igletmeciligi ve Ote1cilik Yiiksekokulu KUgadaSl-AYDIN, [email protected]" Yrd. Do~. Dr. Duygu EREN Nevgehir Universitesi, Ticaret ve Turizm Egitim Faki.iltesi, NEV$EHiR derell@nevsehil".edll.tl"

Ogr. Gor. Aysu HATiPOGLU Aksaray Universitesi. Aksaray Meslek Yiiksekokulu, AKSARA Y [email protected]"

Yrd. Do~. Dr. ismet KA YA Bahkesir Universitest Burhaniye Meslek Yiiksekokulu, Burhaniye-BALIKESiR [email protected]

Yrd. Do~. Dr. Ahmet KOROGLU Bahkesir Dniversitesi, Turizm i~letmeciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu, BALIKES£R akorog [email protected]

Do<;. Dr. Zeynep KU$LUVAN Nev§ehir Universitesi, Ticaret ve Turizm Egitim Fakiiltesi, NEV$EHiR [email protected]

i<;iNDEKiLER

Yrd. 00<;. Dr. Melek Ece ONCUER Adnan Menderes Universitesi, Turizm i§letmeciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu Ku§adasl-AYDIN, [email protected]

Ons6z ........................................................................................................................... Vll Yazarlar Listesi ......... .... ............. ... ..... ...... ....... ....... ... .......... .................. ........ ....... .... ... IX

Yrd. 00<;. Dr. Osman N. OZDOGAN Adnan Menderes Universitesi, Turizm i§letmeciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu Ku§adasl-AYDIN, [email protected]

Birinci Boliim Turk Turizminin Dunya Turizmindeki Yeri ..................................................

00<;. Dr. Mehmet SARW1IK Kocaeli Universitesi, Derbent Turizm i§letmeciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu Derbent-KOCAELI, [email protected]

Prof. Dr. Cevdet A VCIKURT Yrd. Do<;. Dr. Ahmet KOROGLU Ar~. Gor. Mehmet SARIOGLAN

Ar§. Gor. Mehmet SARIOGLAN Bahkesir Universitesi, Turizm i§letmeciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu, BALIKESiR [email protected] Yrd. 00<;. Dr. R. Pars $AHBAZ Gazi Universitesi, Ticaret ve Turizm Egitim Fakiiltesi, Turizm I§letmeciligi Egitirni B6liimii, ANKARA, [email protected]

ikinei BOlum Turk Turizminin Turkiye Ekonomisindeki Yeri............................................

Deuneu Bolum Turkiye'de DI~ Turizm Talebinin YaplSl ve

Yrd. 00<;. Dr. Alunet TAYFUN Gazi Universitesi Ticaret ve Turizm Egitim Fakiiltesi, Turizm i§letmeciligi Egitirni Bi:ili.imi.i, Turizm Ekonomisi Ana Bilim Dah, ANKARA, [email protected]

Dorduneu Bolum

Prof. Dr. Kurban UNLUONEN Gazi Universitesi Ticaret ve Turizm Egitim Fakultesi, Turizm i§letmeciligi Egitimi Bi:iliimii, Turizm Ekonornisi Ana Bilim Dah, ANKARA, [email protected] Hacl Mehmet YILDIRIM ~anakkale Onsekiz Mart Universitesi, Turizm i§letmeciiigi ve Otelcilik Yiiksekokulu ~ANAKKALE, [email protected]

15-34

Prof. Dr. Kurban DNLDoNEN Yrd. Do<;. Dr. AhmetTAYFUN

Ar§. Gor. Seda $AHiN Bahkesir Universitesi, Turizm i§letmeciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu, BALIKESIR [email protected]

Dr. Billent TOKU~OGLU Kemal Ankan Caddesi No.4 Giirsoy Apt. K. 2 D. 9, Ku§adasl - AYDIN [email protected]

1-14

Geli~imi....................................

35-56

Turkiye'de i<; Turizm Talebinin Yapisl ve Geli~imi ......................................

57-85

Yrd. Do<;. Dr. Zehra EGE

Do<;. Dr. Zeynep KU$LUV AN Yrd. Do<;. Dr. Duygu EREN Be§inci Bolum Turkiye'de Konaklama Sektorunun Geli~imi... .............................................. 87-118 Yrd. Do<;. Dr. $enol <;AVU$ Yrd. Do<;. Dr. Melek Ece ONcDER AltmCI Boliim Turkiye'de Seyahat AcentaClhgmm Geli~imi ................................................. 119-136 Yrd. Do<;. Dr. Lutfi ATAY Haci Mehmet YILDIRIM

xii

TUrk Turizm Tarihi: Yaplsal ve Sektorel

Geli~im

Yedinci Boltim Turkiye'de Turistik Ama<;h Ula~tlrma 5ektorunun Geli~imi... .................... 137-161 Yrd. 00<;. Dr. R. Pars ~AHBAZ Sekizinci Boltim Ttirkiye'de Rehberligin Geli~imi... ................... :............................................... 163-184 Yrd. 00<;. Dr. Osman Eraip C;OLAKOGLU

Birinci BolUm

TORK TURizMiNiN DONYA TURizMiNDEKi VERi Prof. Dr. Cevdet AVCIKURT*

Ookuzuncu Boltim

..

..

**

Yrd. 00<;. Dr. Ahmet KOROGLU Ar~. Gor. Mehmet SARIOGLAN'"

Ttirkiye'de Yiyecek-i<;ecek Sekt6runtin Geli~imi ........................................... 185-201 00<;. Dr. Mehmet 5ARII~IK Ogr. Gor. Aysu HATiPOGLU Ozet Onuncu BOlum Turkiye'de Turizm Orgtitlenmesi .................................................................... 203-220 Yrd. 00<;. Dr. ismet KA YA Onbirinci Boltim Turkiye'de Turizm Egitiminin Yapisl ve Geli~imi ........................................ 221-253 Yrd. 00<;. Dr. Osman N. OZOOGAN Yrd. 00<;. Dr. $enol C;avu~ Onikinci Boliim Ttirkiye'de Uygulanan Turizm Politikalan .................................................... 255-288 Yrd. 00<;. Dr. Otiriye BOZOK Ar~. Gor. 5eda ~AHiN Oniiciincii Boliim Tiirkiye'de Turizln MevzuatI ........................................................................... 289-313 Dr. BULENT TOKUC;OGLU

Bu bolilmde, diinya turizmindeki gelifjmeler r;en;evesinde Tiirk turizminill gelifjim siire-

d anlatzlmaktadzr. Ozellilcle 1980'li yzllardan som"a ol1em kaZa1111laya bafjlayan ve hzzlz bir gelifjme gosteren Tiirk tUl"izminin gelifji111 trendi ve bu gelifjime etlci edell falctOrler iizerinde durul111alctadzl". KOl1ular ele alzllll"ken once uluslararasz tUI"iz111in gelifjme trendi uzerinde dU1"ull11Ufj, Tiirkiye'11in uluslararasz turizmden aldzgz pay, iillceye olan talep ve turiz111 gelirler! ar;zsl1ldan ele aIZ111tl!fjtzr. C;alz;;111ada, Turk turizminin 1963 yzlz itibariyle bafjlayan Befj Yzllzk Kalkmma Planlan ile biiyiik bir iV111e kazandzgz, 1980 yZlz itibal"iyle de Tiirle eleol10111isillde one111li bi1" yere ulafjtzgz belirlenmz'fjtir. C;alzfjmada turiz11l selctOriiniin tari/1sel gelifji111inill incelelllnesi sOllucunda, Tiirk turizm selctoriillde stratejik planlar. dallilinde uygulamaya ger;ilmesi ve diinya turiZ111!ndelci egilimler dogrztltusunda gelecege yonelile olumlu ongoriilerde bulumclabilecegi sonucuna ulafjzI111zfjtl1",

Boliimiin Amacl Bu <;ah~manm amaCl Turk turizminin ulusiararasl turizmdeki yerini ve 6nemini belirlemektir. Bu dogrultuda, uiusiararasl turizmin geli~im trendi turist saYlsl ve turizm gelirleri a<;lsmdan degerlendirilerek, Turk turizmindeki geli~im evreleri planh ve planslz donem olarak aynntlh bir ~ekilde incelenmektedir. Aynca bu <;ah~mamn, gelecege yonelik ongortilerde bulunulurken yararlamlacak bir kaynak te~kil etmesi ama<;lanml~tIr .

• Bahkesir Universitesi, Turizm I~letmeciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu, avdkurl@/Jaiiicesir.edu.tr .. BahkeSlr Universitesi, Turizm i~letmeciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu, akor(1g/Il@balikcf'lr.edu.lr ..• Bahkesir Universitesi, Turizm I~letmeciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu. [email protected]

2

TOrk Turlzm Tanh!: Yaplsal ve Sektorel Geli~im

Giri§ Tarihsel bilgilerin l§lgmdan yararlamldlgmda, eski ~aglardan ba§lamak iizere turizmin biiyiik bir onem ta§ldlgml ileri siirmek gii~ degildir (HaclOglu, 1984: 34). Mlslr, Yunan ve Roma uygarhkiannda, ozellikle bu uygarhklann en parlak olduklan devirlerde ~e§itli turizm tiirlerine rastlamlmaktadlr. Sava§lan yaratan sebepler ve olaylar incelendiginde, yeni yerler kazanmak hlrslannm yanmda, yeni Ulkeleri gormek, yeni kIyafetlerle giyime diizen vermek, degi§ik lrklann ve milletlerin insanlanyla ili§kiler kurmak gibi doyurulmak istenildigi ve biitiin bunlann sonunda turistik hareketlere yol a~hgl ve turizmin geli§mesi iizerinde etkile.ri oldugu kolayhkla ileri siiriilmektedir (Goksan, 1968: 2). Ilk ~aglarda, sava§lann dl§mda gozlenen tapmak ziyaretlerituristik faaliyetlerde ornek olarak gosterilebilmektedir (Eralp, 1983: 2-3). ilk~aglardan itiba:en insanlar, gezip-gormek, ~e§itli etkinliklere katilmak (Yunanistan'da yapilan Ilk spor yan§lan) ve §ifa bulmak (kaphca ve i~melerin yer aldlgl alanlar) am aClyla turizm hareketlerine katIlml§lardlr. Daha sonralan dinsel aklmlarm geli§mesiyle biriikte turistik hareketlilikte dini ama~h turizm geli§meye ba§Iaml§ttr. Bu doneme bakIldlgmda Miisliimanlann Mekke'yi, Hristiyanlann Kudiis'ii ziyaret etmeleri, grup seyahatlerin ba§langlcl olarak gosterilebilmektedir (HaclOglu, 2000: 3). Aynca zenginlerin ve soylularm yazhk, kl§hk konutlan, sayfiye meraki, ozellikle Roma imparatorlugu'nun son zamanlannda olduk~a artml§tlr (Goksan, 1978: 5). Ancak, Romahlarm zevk i~in seyahat eden ilk turistler oIdugu kanaati literatiirde yaygmdlr. Nitekim, Roma imparatorlugu vatanda§lan, daha dogrusu Romah asiller Mlslr'a, Yunanistan'a, Anadolu'daki sanat eserieri ve haykellere kar§l ilgi duymalan nedeniyle seyahat etmekteydiler. Bununla iigiIi olarak Roma'h yazar Lucilius Funierus §oyle demektedir; "Zengin hazineleri, mermer siitunlan, antik eserieri ve zengin hazineIeri oIan fevkaIade tapmaklan ziyaret etmek i~in biz biitiin tehlikelere ve hatta oliime kafa tutarak iilkeleri ve denizIeri bir ba§tan bir ba§a doIa§maktaYlz" (Toskay, 1983: 78). iIerleyen donemlerde iinlii gezgin Marco Polo'nun uzun yolculugu ve yazdlgl eseri de, turizm hareketlerinin artmasma neden oImu§tur (Usta, 2008: 32). XIX. yiizyIJda motoriu ara~lann icat edilmesiyle turizm hareketlerinde bir canlanma goriilmii§tiir. Aynca endiistri devriminin bu yiizyIlda ivme kazanmaSl turizm faaliyetlerini geli§tirmi§tir (HaclOglu, 2000: 3). Ancak diinyada turizm faaIiyetlerindeki asll geli§meler II. Diinya sava§mdan soma ya§anml§hr. UluslararaSl ~rizm hareketlerinin geli§mesinde etkili olan faktorler §U §ekilde slralanabilir (I~oz ve Kozak, 1998: 23-24): Turist gonderen iilkelerdeki ekonomik biiyiime sonucunda milli gelirin ve harcanabilir gelir diizeyinin artmasl,

Turk Turizmlnin Dunya Turjzmlndekl Veri

3

Bo§ zaman artl§l ile birlikte seyahate aynlan zamanm artmasl, Ulkelerarasl seyahat klsltlamalannm kaldlnlmasl ve seyahat ozgiirliigiini.i.n artmasl, Havayolu ta§lmaclhgmm geli§mesi sonucunda bu alanda rekabetin artmasl ve uIuslararasl seyahatlerin ucuzIamasl, Hlzla artan organize paket turlar ve bunIarm ~ok saylda uluslararasl bolgeyi kapsamasl, insanlann tatili ya§amlanmn bir par~aSI ya da beklentisi olarak gormeye ba§lamalan, Teknoiojik geli§meler sonucunda seyahat ile iIgili i§lemlerin kolayla§mas I ve seyahat siiresinin klsalmasl, ula§tlrma arac;:Ianmn kalitesinin ve gi.i venilirliginin artmasl, Demografik degi§imler (ya§am siiresinin uzamaSI sonucunda emeklilik siiresinin artmasl, ailede e§lerin birlikte c;:ah§masl, c;:ocuksuz aile saYlslmn artmasl). Biitiin bu geli§meler c;:erc;:evesinde, giiniimiiz diinyasmda turizm sektorii, gerek turist hareketleri gerekse gelirier aC;:lsmdan biiyiik bir biiyiime gostermi§tiro Nitekim turizm sektorii diinya ekonomisi ic;:erisinde petro-kimya ve otomotiv He birlikte enfazla gelir yaratan ii~ sektor arasmda yer almaktadlr (Sarioglan, 2007: 619). 1950 yIlmda 25,3 mil yon olan diinya turist saYIsI, 1990 yllmda 439,5 milyona, 2000 JIhnda 687 milyona, 2007 yllmda ise yakIa§lk 903 milyona ula§ml§tlr. Bu hlZh artI§ aym §ekilde diinya turizm geIirIerinde de ya§anml§tIr. Nitekim 1950 JIhnda 2,1 miIyar doIar olan diinya turizm geIirleri, 1990 yllmda 270,2 milyar doIara, 2000 yilmda 481,6 milyar dolara, 2007 yIlmda ise 856 miiyar dolara uIa§ml§tlr (Diinya Turizm Orgiitii, 2008). Turizm sektoriindeki bu biiyiimenin oniimiizdeki donemIerde de devamhhgmm siirdiiriilmesi beklenmektedir. Zira Diinya Turizm Orgiitii'niin 2020 stratejik vizyonunda, turist saYIslmn 1,5 milyara, turizm gelirierinin de 2 trilyon dolara C;:lkacagl ongoriilmektedir (Diinya Turizm Orgiitii, 2008). UIuslararasl turizm hareketlerine bakIldlgmda turist aklmIanmn, geli§mi§ olan iilkelerden geIi§mekte oIan iilkeIere, Amerika'dan Avrupa'ya, Kuzey ve Bat! Avrupa'dan Akdeniz boIgesine, sanayi bolgelerinden deniz klyIlanna, Amerika ve A vrupa iiIkeIerinden Dogu Asya Pasifik bolgesine dogru oldugunu gorebilmekteyiz (HaclOgiu, 1984). Tiirk turizm sektoriiniin ulusIararasl turizm hareketlerinden ve gelirierinden aIdlgl pay giin gec;:tikc;:e artmaktadlr. 1950 yIlmda Tiirk turizminin uIusIararasl turizm gelirierinden aldlgl pay yakIa§lk oIarak %0,2 iken bu oran 2007 yIlmda yakla§lk olarak %2,2'ye yiikseImi§tir. Nitekim bu geIi§me onemli a§amaiar so-

4

Turk Turizm Tarihl: Yap,sal ve Sektorel

Geli~im

nucunda elde edilmi~tir. Bu b6liimde, Tiirk turizminin ge<;irdigi evreler turist SaYISI ve gelirler dikkate alm.arak tarihsel kronoliji <;en.;:evesinde sunulmu~tur. Geli~mi~ iilkeler Amel'ika'dan Kuzey ve Bah A vrupa' dan Sanayi b6lgelel'inden A vrupa ve Amerika'dan

Turk Turizminin Dunya Turizmindeki Yerl

5

adml ta~lyan serginin a<;lh$l dolaYlslyla ba~ta A vusturya olmak iizere ~e~itli yerlerden turistlerin gelmesi Be olmu~tur. Hemen hemen ay11l tarihlerde Istanbul'dan da ilk turist gruplan yurt dl~ma gitmi~tir.

Geli~mekte

olan iiIkeler Avrupa'ya Akdeniz b6lgesine Deniz Klyrlanna Dogu Asya Pasifik bi::ilgesine

1. Cumhuriyet Oncesi Donemde Tiirk Turizmi Homerous ve diger tal'ih<;iler Ege'deki tapmaklann belirli zamanlal'da <;ok saYlda insan tarafmdan ziyaret edildigini aniatmaktadir. Efes ve. Didim gibi ~ehil'­ lerdeki tapmaklar, bu akrmlardan biiyiik 61<;iide yararlanml~lardlr. Aynca Efes'te (Efeslilerin dini ile ilgisi oimayan) Serapis tap magI kurularak memleketIerinden uzak bulunaniara Ege bi::ilgesinde kaldlklan zaman bu tapmak nedeniyle Efes'e gelmeleri olanagl hazlrlanml~tIr (Gi::iksan, 1978: 5). Osmanlr imparatorlugu'nda turistik faaliyetler, biiyiik bir cografi alana yayrlml~ olmasl ve b6lgeler araSl ticaret hacminin yiiksek olmasl nedeniyle ticari ama<;h siirdiiriilmekteydi. Osmanh imparatorlugu'nun cogl'afi a<;ldan ticaret yollan iizerinde yer almasl imparatorluga yurt dl~mdan ticari ama<;h seyahatleri de arttIl'ml~tr. impal'atorluk biinyesinde giivenlik tedbirlerinin de ahnml~ olmaSl Osmanh'ya ticari ama<;h olan seyahatleri i::izendirmekteydi. Bununla birlikte Osmanh imparatorlugu'nda ula~lln olanaklannm ve altyapmm geli~mi~ olmasl Anadolu'ya olan seyahatleri artIrlm~hr (Toskay, 1983: 84-85). Modern alandaki turizm ise 1841 ylhnda Thomas Cook'un Loughborough'da ilk grup gezisini hazlrlamaslyla ve bu ama<; i<;in turistik geziler biirosunun kurulmaslyla ba~laml~hr. 1811 yrlmda lokomotifin bulunu~u, ilk olarak 1830 Ylhnda Manchester ile Liverpool arasmda ticari i~letme araCl olarak kullamlacak duruma getirilmi~tir. Thomas Cook ilk gezisinden 15 yll soma Paris, 25 yIl soma Amerika ve 31 YII sonra da 222 giin siiren ilk diinya turunu diizenlemi~tir (G6ksan, 1968: 3). Tiirkiye cografi konumu geregi, <;ok eski tarihlerden itibaren seyahatlere sahne olmu~tur. ilk ve orta<;aglarda termal kaynaklan ve dinsel merkezler sayesinde <;ok saylda insamn ilgisini <;ekmi~tir. Sel<;uklular di::ineminde de i::inemli yo lIar iizerinde yer alan han ve kervansaraylar Anadolu'nun yolcu trafigini canh tutmu~tur. Osmanh imparatorlugu'nda da kii<;iik 61<;ekli seyahatler oluyordu, ancak ilk modern turizm hareketi 1863 yllmda Sergi-i Umumi-i Osmani

2. Cumhuriyet Sonrasl Donemde Turk Turizminin Dunya Turizmindeki Yeri Tul'kiye'de planh di::inem i::incesinde, 1923 yrlmda ba~lahlan turiz~le ilgili <;~­ h~malar 1923-1950 di::ineminde son del'ece smll'h olmu~tur. B~~ done.m~e bll' yandan diinyadaki siyasal konjoktiirde ya~anan ini~-<;lkr~lar Be ulkelenn I<;mde bulundugu sava~ hali turizm faaliyetlel'inin diinya genelinde s~~ derece. klSI:h olmasma yol a<;ml~ ve bu geli~meler Tiil'kiye'yi de olumsuz yonde etkIleml~, diger yandan yeni kuru Ian Tiil'kiye Cumhuriye~i'n~n ~<;te ve ~l~ta ~i::i~n:esi gereken ekonomik, siyasal ve topIumsal sorunlar, Turklye de tunzmle llglh <;ah~ma­ lann istenilen diizeyde yaprlamamasma neden olmu~tur (Oktayer vd., 2007:43). Bu nedenle bu boliim, Planh d6nem oncesi (1950-1962) ve Planh donem olmak iizel'e

incelenmi~tir.

2.1. Planh Donem Oncesi 1950 yllmda diinya turist saYlsl 25,3 mil yon ki~i ve uluslararasl turizm gelirleri de 2,1 milyar dolardlr. Srraslyla diinya turist saYlsl 1960, 1961, 1962 YIll~nnda 69,2 milyon ki~i, 75,3 milyon ki~i ve 81,3 milyon ki~iye ula~ml~tIr. Aym donemde diinya turizm gelirleri de yine siraslyle 6,8 milyar dolar, 7,2 mi1yal' dolar ve 8,0 milyar dolal'dlr (Gi::iksan, 1968: 15). Bu d6nemde Tiil'kiye'ye yoneli1< ~~usla~ ral'aSl turizm talebine baktIglmlzda ise, 1950 yllmda 28.625 yabancl tunst ulkeyl ziyal'et etmi~, bu rakam 1959 ylhnda 126.610'a ula~ml~tIr. Bu ~o~e~~e T~l'k~­ ye'nin turizm gelirleri ise 5,4 milyon dolardll'. 27 Mayls 1960 Ih:ll.ah Il~ T~rkJ­ ye'de yeni geli~meye ba~lamI~ olan turizm sekt6rii durgunluk Ipne gmm:;tIr. 1959 yllmda iiIkeye gelen turist saYIsl 126.610 iken bu rakam 1960 yllmda 94.077'ye gerilemi~tir. (Tablo 1). Plan 6ncesi bu d6nemde (1950-1962) Tiirk turizm sekt6riinde <;ok biiyiik O'eli~meler elde edilmemesine ragmen, Tiirkiye'nin o d ~ sanayile~me yoniindeki yo gun <;abalan11ln ve ozellikle alt yap~. l~~n.~su~ a saglanan geli~melerin planh kalkmma d6neminde turizm sektorunun uzennde i::inemle durulmasl gereken bir sekti::il' oldugunun bilimnesi avantajm.l saglaml~­ tIr (Bozok, 1996: 72).

Tilrk Turizm Tarihi: Yapisal ve Sektorel

6

Geli~lm

Tablo 1 Planh Donem Oncesmde (1950-1962) Tiirkiye'de Turizm

Yll

28.625 0,2 25.282.000 0,1 2100 6 31.377 4,3 38.837 2,2 70.055 2,3 71.331 1,7 79.369 1,9 99.414 2,5 100.803 1,1 5449 0,02 114.744 55.250.000 0,2 1,5 1?6.610 63.000.000 0,2 4,7 5847 0,08 94.077 69.296.000 0,1 5,4 6842 0,07 129.104 75.281.000 0,1 6,8 7284 0,09 172.867 81.329.000 O,? 7,3 8027 0,09 Kaynal~lar: Barut<;:ugll, 1986.71, G6ksan, 1968:15; Di.inya Tunzm Orgiiti.i, Kiilti.ir ve Tl.lnzm Bal
2.2. Planh Donemler Tiirkiye'de planlI doneme kadar turizm alanmda onemli bir geli§me saglanamaml§tlr. Planh kalkmma 1961 Anayasasl He ba§laml§tIr. Giiniimiize kadar olan si.ire<;:te 5 yllhk planlar yapllml§tIr. I. Kall<mma Plam 1963-1967 ylhm, II. Kalkmma plam 1968-1972 ylhm, III. Kalklnma Plam 1973-1977 Vlhm, IV. Kalkmma Plam 1979-1983, V. Kalkmma Plam 1985-1989 ylhm, VI. K~lkmma Plam 19901994 yIhm, VII. Kalkmma Plam 1995-1999 yllIm, VIII. Kalkmma Plam 2001-2005 yIhm ve IX. Kalkmma Plam 2007-2013 yIlml kapsamaktadlr (Devlet Planlama Te§kilatr, 2008). Be§ yIlhk kalkmma planlannm turizm sektoriine olumlu yonde etkisi 01n:u§~u:, I. Be§ YIlhk ~(alkmma Plam uygulamaya konuldugu 1963 yllmda Tiir~lye mn,.200.000 tunstle uluslararasl turizrn.den aldIgl pay yakla§lk olarak 3100,002.8 ll<en, .\?:I. Be§ yllhk kalkmma plam sonu olan 2005 yIlma gelindiginde 21,1.mlly on kl§l de uluslararasl turizmden aldlgl pay %2,6'ya yiikselmi§tir. Be§ Yll~ll< Kal~l~ma Planlanna turizm gelirleri a<;:lsmdan bakrldlgmda 1963 yllmda tunzm gelm 0,007 milyon dolarla uluslararasl turizm gelirinden yakla§lk olarak

Tilrk Turizminln Dilnya Turizmindeki Veri

7

% 0,63'liik bir pay ahrken VIII. Kalkmma Plam sonu olan 2005 ylhnda uluslararaSI turizm gelirlerinden aldlgl pay %2,1'e yiikselmi§tir (Tabl02 ve Tablo 3). Tiirk turizm sektorii 1963 yIlI itibariyle biiyiik bir ivme kazanmasma ragmen 1980'li yIllara kadar istenilen biiyiikHige ula§amaml§hr. Ancak 16.03.1982 tarihli resmi gazetede yaymlanan 2634 sayIll Turizmi Te§vik Kanunu ile birlikte turizm sektoriinde nicel ve nitel yatlnmlann oranmda biiyiik artI§lar gozlenmi§tiro Bu kanunun Tiirk turizm sektoriine yanslmasl 1985 ylll itibariyle gen;ekle§meye ba§laml§tIr. Bu <;:er<;:evede planh donem turizm istatistikleri 1963-1985 donemi (Tablo 2) ve 1985-2005 donemi (Tablo 3) olmak iizere iki ayn tabloda gosterilmi§tir. Ulus1ararasl turizmin ge1i§mesi a<;:lsmdan da 1980'li yillann ayn bir ozelliligi bulunmaktadlL 1980'li Yillarda uluslararasl turizm hareketlerindeki geli§meIer iki donem halinde incelenmektedir. Birincisi, 1980-1985 araSl donem, digeri de 1986-1990 araSi donemdir. 1980 ylll ba§lanna kadar ulus1ararasl turizm bir artl§ trendi i<;:inde iken, 1980'li yillann hemen ba§larmda ortaya pkan diinya ekonomisindeki durgunluk diinyadaki top lam turizm talebini ini§e ge<;:irmi§tir. Insanlann harcanabilir gelir miktarmdaki dii§ii§, sonu<;:ta seyahatlerin maiiyetini arttIrml§; boylece insaniarm daha klsa siireli tatilleri, daha ucuz konaklama i§letmeierini ve klsa mesafedeki dl§ iilkelerin yamslra iilke i<;:indeki seyahatleri tercih etmelerine yol a<;:ml§tlr (i<;:oz ve Kozak, 1998: 27). Diinyadaki bu durum ile birlikte 70'li Yillann sonlan ve 80'1i yIllarm ba§lannda Tiirkiye'de ya§anan siyasi istikrarslzlIk da Tiirk turizmini etkilemi§tir. 1980'li yillann ikinci yansmda meydana ge1en <::ernobil niik1eer kazasl ve uluslararasl terorizm Afrika, Ortadogu iilkelerine ve Tiirkiye'ye yonelik u1uslararaSl turizm talebini olumsuz yonde etkilemi§tir. Bu donemden itibaren Pasifik iilkeleri daha <;:ok tercih edilmeye ba§laml§hL 1990'1I yillardan itibaren de uluslararasl turizmin geli§im hlZl tekrar eski temposunu yakalaml§hr. Tiirkiye'ye yonelik uiusiararasl turizm talebi 1993 ve 1994 Yillanna terorist faaliyetlerden dolaYl ini§e ge<;:mi§ ancak 1995 YllInda tekrar ivme kazanml§tIr. Tiirkiye'ye yoneiik uluslararasl turizm talebinde 1998 ve 1999 Yillannda bir gerileme soz konusudur. Bunun nedeni, iilkede son yillarda ya§anan teror olgusunun belirgin bir rol oynamasl, ya§anan deprem felaketi, diinya iilkelerinde kapitalizmin durgunluk siirecinde bulunmasl, Ispanya, Yunanistan, Portekiz gibi iilkelerin fiyatlarda onemli oranda dampinge gitmesi ve Tiirkiye'nin sezonluk turizm anlaYl§mdan 12 ay turizm stratejisi aniaYl§ma ge<;:ememesi etkin rol oynaml§tIr (<::lmat ve Bahar, 2003: 5). Tiirkiye'ye yonelik uluslararasl turizm talebi 2000 yllmda yiikselmi§tir ve bu tarihten itibaren yiikseli§ini devam ettirmektedir.

Turk Turizm Tarihi: Yap,sal ve Sektorel

8

Geli~im

Tablo 2. Planh D6nemierde Tiirkiye'ye Y6nelik Uiuslararasl Turizm Hareketleri ve Diinya Turizminden AIdl?;l Pay (1963-1983)

Yillar

0,20 0,23 0,36 0,44 0,57 1,80 0,60 0,70 0,72 0,92 1,00 3,94 1,3

0,06 0,07 0,08 0,08 0,07 0,07 0,14 0,19 0,28 0,28 0,43 26,4 0,64 0,68 0,61

OA5 0,48 0,57 0,35 0,31 0,37 0,37

OAO 0,36 Istatistik

9

Tablo 3. Planh D6nemlerde Tiirkiye'ye Y6nelik Uluslararasl Turizm Hareketleri ve Diinya Tunzminden AIdlgl Pay (1985-2007)

Ylilar

0.007 10,8 93,8 0,0028 105,7 10,6 0.008 0,0021 112,9 0,0031 0.01 11,7 129,3 13,1 0.01 0,0034 14,1 137,9 0,0041 0.01 579,6 0,0031 0,45 60,3 141,6 0,0042 0.02 14,0 154,1 0,0045 15,5 0.03 17,4 165,8 0,0043 0.05 21,2 181,5 0,0041 0.06 23,0 198,1 0,0050 0.10 0,0044 0,26 91,1 841,1 215,1 0,0060 0.17 26,4 ?7,7 209,1 0,0053 0.19 1,5 213,0 0,0070 0.20 32,8 1,6 40,0 219,0 0,0073 0.18 1,6 225,0 42,0 0,0071 0.20 III.BYKP Toplaml 7,1 0,94 1081,2 0,0065 168,9 1,5 1979 270,0 0,0055 0.28 79,0 278,1 1,3 1980 0,0047 0.32 104.4 1,4 1981 278,6 0,0050 0.39 106.1 1,3 1982 276,9 0,0047 0.37 100.2 1,6 1983 281.8 0,0057 0.41 103.4 IV. BYKP Toplaml 7,1 1,77 1385,4 0,0051 493,1 .. Kaynak: Diinya Tunzm Orgi.itii, Ki.ilti.ir ve Tunzm Bakal1hgl ve Ti.lrkiye Kurumu verilerinden yararlamlarak hazlrlanml§tlr. 1963 1964 1965 1966 1967 I.BYKP Toplaml 1968 1969 1970 1971 1972 II. BYKP Toplaml 1973 1974 1975 1976 1977

Turk Turizminin Dunya Turizmindeki Veri

1,25 119,1 1,5 0,8 320,1 2,6 1985 0,82 145,0 1,2 0,7 330,2 2,3 1986 179,1 1,7 0,8 359,7 2,9 1987 1,15 207,9 2,4 1,1 385,0 4,2 1988 1.01 265,6 2,6 1,1 410,1 4,5 1989 1,04 907,7 9,4 1085,1 16,5 V. BYKP Topla0,9 ml 0,99 270,2 2,7 1,2 439,5 5.3 1990 0,95 283,4 2,7 1,2 442,5 5,5 1991 1,10 326,6 3,6 1.5 479,8 7,1 1992 1,20 I 332,6 4,0 1,3 495,7 6,5 1993 1,18 362,1 4,3 1.3 519,8 6,6 1994 1,08 1547,9 17,3 2377,3 30,8 VI. BYKP 1,3 Toplaml 1,19 410,7 4,9 1,4 540,6 7,7 1995 1,26 446,0 5,6 1.5 575,0 8,6 1996 1,55 450,4 7,0 1,6 598,6 9,6 1997 1,57 451,4 7,1 1,6 616,7 9,7 1998 1.11 464,5 5,2 1,2 639,6 7A 1999 1,33 2223 29,8 2970,5 43,0 VIl.BYKP 1,5 Toplaml 1,72 469,9 8,1 1,7 686,7 11,6 2001 1,74 488,2 8,5 1,9 707,0 13,2 2002 1.81 534,6 9,7 2,0 694,6 14,0 2003 1,91 634,7 12,1 2,3 765,1 17,5 2004 2,04 682,7 13,9 2,6 803,0 ?I,1 2005 2810,1 10,4 2,1 3656,4 77,4 VIII. BYKP Toplaml 2,27 742,0 16,9 2,2 846,2 18,9 2006 2,16 856,0 18,5 2,4 897,7 22,2 2007 Kaynak: Diinya Turizm Orgi.iti.i, Kiiltur ve Tunzm Bakanhgl ve Tiirklye IstahstIk Kurumu verilerinden yararlamlarak hazlrlanml§tIr.

10

TOrk Turlzm Tarihl: Yaplsal ve Sektorel

Geli~im

Tiirkiye, 2007-2013 yllianm kapsayan IX. Be§ YIlhk Kalkmma Plam'nda Turizm Eyiem Plam olu§turmw;;tur. Bu plamn sonu olan 2013 yllmda Tiirkiye'de 38 mil yon turist ve 36,4 milyar dolar turizm geliri beklenmektedir. IX. Be§ YIlhk Kalkmma planmda ongoriilen hedeflerin ger~ekle§mesi durumunda 1963 yllmda 0,2 milyon olan turist saYIsl 38 milyona, 7 milon dolar olan turizm geliri de 36,4 mUyar dolara yiikselmi§ olacaktlr. Bu veriler I§lgmda I. Be§ YIlhk Kalkmma Plam ba§langlcmdan IX. Be§ YIlhk Kalkmma Plam sonuna kadar olan siire~te turist saYIsl 190 kat, turizm gelirlerinin de 5200 kat artabilecegi soylenebilir (Oevlet Planlama Te§kilatI, 2008). Uluslararasl turizmin geli§imi, tUl'ist gonderen iilkeler ve turist kabul eden i.ilkeier olmak iizere iki §ekilde ortaya pkmaktadlr. Tablo 4 incelendiginde 2007 YIhnda Almanya, ABO, ingiltere, Fransa ve <;in'in diinyada turizm harcamalan yapan iilkelerin ba;nnda geldikleri gori.ilmektedir. Tablo 4 ile Tablo 6' da yer alan veriler kar§rla§tmldlgmda da Fransa, ABO, <;in, ingiltere ve Almanya'mn hem turist gonderen hem turist kabul eden i.ilkeler slralamasmda iist slralarda yer aldlklanm gormek miimkiindiir. Tablo 4. Oiinyada Ba§hca Turist Gonderen Ulkelerin Turizm Harcamalan (1997-2007) Sua Sua PaYI (%) Turizm (2007) (1997) (2007) Ulke Harcamasl (MiIyar$ ) 2 1 Almanya 82,9 9,7 1 2 76,2 ABD 8,9 ingiltere 72,3 4 8,5 3 6 4 Fransa 36,7 4,3 (in 10 5 29,8 3,5 5 6 Italya 27,3 3,2 7 3 Japonya 26,5 3,1 7 24,8 8 Kanada 2,9 22,3 11 9 Rusya Federasyonu 2,6 18 10 20,9 2,4 Kore .. .. .. Kaynak: Dunya Tunzm Orgutii Tablo 4, 1997-2007 yillan arasll1daki degi§imleri de gostermektedir. 1997 yilmda 8. slrada bulunan Avusturya He yine aym yll 9. slrada bulunan Hollanda, 2007 )'111l1da ilk on iilke arasll1da bulunmamaktadlr. Bu iilkelerin yerine <;in, Rusya Federasyonu ve Kore'nin turizm harcamalanndaki yiikselme dikkati ~ekmektedir. Bu on iilke diinya turizm harcamalannm %49,1'ini olu§turmaktadir.

11

TOrk Turizmlnln DOnya Turlzmindeki Yerl

Tab10 5. Milliyetlerine Gore Tiirkiye' i Ziyaret Eden YabanCllann Oag Ihml 2000 2005 2007 Milliyet 2277502 4243584 4149805 Almanya 676958 1864682 2465336 Rusya Fed. 915285 1757843 1916130 ingiltere 381697 1621918 1239667 i Bulgaristan 380877 957244 1058206 iran 440290 1254153 1053403 Hollanda 449545 701190 768167 Fransa 515090 434991 642911 A.B.D. .. Not: Slralama 2007 venlerme gore yapllml§tlr. Kaynak: T.e. Kiiltiir ve Turizm Bakanhgl. Tablo 5 incelendiginde de, 2007 yIlll1da Tiirkiye'ye yonelik uiuslararasl turizm hareketlerinde diinya turizminde soz sahibi olan Almanya, Rusya Federayonu, ingiltere, Fransa ve ABO'nin yer aidigi goriilmektedir. Bu be§ i.ilke Tiirkiye'ye yonelik ulusiararasl turizm hareketlerinin %42,5'unu olu§turmaktadir. Bununla birlikte bolgesel yakmhgmdan dolaYI Bulgaristan, Hollanda, iran, Giircistan ve Ukrayna'dan da Tiirkiye'ye yonelik son yillarda van§lann saYlsll1da artI§ bulunmaktadIr. . t K a blEd . S Ira amaSI (1985 - 2007\J en Ulk e 1enn u Ta bi 0 6 D··unya d a E n F az a T uns PaYI (%) Gelen Turist SapSI Sua Sua Sua Sua Sua (2007) (Milyon Ki~i) (2007) Ulke (1985) (1990) I (1995) (2005) (2007) 9,06 81,9 Fransa 1 1 1 1 1 6,55 59,2 ispanya 2 2 3 3 2 6,20 56,0 ABD 3 3 2 2 3 6,05 54,7 (in 4 4 8 12 12 4,83 43,7 italy a 5 5 4 4 4 3,39 30,7 ingiltere 6 6 5 7 6 2,70 24,4 Almanya 7 7 13 9 8 2,55 23,1 Ukrayna 8 2,45 22,2 Ti.irkiye 9 20 24 21 2,36 21,4 10 Meksika 8 7 8 9 .. .... Kaynak: Di.mya Tunzm Orgutu

I

1

.

Tablo 6' da Oiinyada en fazla turist kabul eden iilkeler Slralamasll1da, Fransa 1985 yIh ile kar§Ila§tmldlgmda 2007 ylhnda da liderligini korumaktadlr. Fransa'yl slraslyla ispanya ve ABO izlemektedir. <;in Halk Cumhuriyeti, Ukrayna ve Tiirkiye'nin onemli ol~iide geli§me kaydederek daha iist sIralara yerle§tikleri; ingiltere, Almanya ve italya'nll1 yerlerini koruduklan; Meksika, Ma-

12

TUrk Turizm Tarihi: Yapisal ve Sekt6rel

Geli~im

caristan ve Avusturya'mn ise alt slralara indikleri gorillmektedir. Bu i.ilkelerin dilnya turizminden aldlklan paylara bakIldlgmda ise; Fransa %9,06; ispanya %6,55; ABO %6,20; <::in %6,05; italya %4,83; tngiltere %3,39; Almanya %2,70; Ukrayna %2,55; Tilrkiye %2,45 ve Meksika %2,36 pay almaktadlr. Bu on illkenin aldlgl paym toplanu %46,21' dir. Uluslararasl turist van~lannda 1985 yIlmda 2l. slrada olan Tilrk turizm sektoril 2007 yllmda 22,2 milyon turistle 9. slraya yilkselmi~tir.

Tablo 7. Oilnyada En Fazla Turizm Geliri Elde Eden Ulkelerin Slralamasl (1990-2007) Sua Sua Sua DIke Turizm GeIiri PaYl (%) Sua (1995) (1990) (2005) (2007) (Milyar $ ) (2007) (2007) 1 96,7 1 1 1 ABO 11,2 2 4. Ispanya 57,8 6,7 4 2 54,2 6,3 2 3 3 3 Fransa 42,7 italya 4,9 2 4 3 4 10 41,9 4,8 25 5 5 <;:i11. 5 Ingiltere 37,6 4,3 5 6 6 6 36,0 6 7 7 Alma11.ya 4,2 22,2 2,5 15 13 Avustralya 8 8 18,9 7 7 9 Avusturya 2,2 10 21 18,5 2,1 21 9 10 Ti.irkiye .. Kaynak: Oimya Turizm Orgi.itti Tablo 7. ABO, ispanya, Fransa ve italya'nm en fazla turizm geliri elde eden i.ilkelerin ba~mda geldigini gostermektedir. Bu i.ilkelerin 1990 yllma oranla 2007 yllmda da farkh slralamalarla da olsa ilk dort slrada yer aldlklan; ingiltere, Almanya ve Avusturya'nm klsmen de olsa yerlerini koruduklan; <::in, Avustralya ve Tilrkiye'nin bilyilk ilerlemeler kaydederek ilst sIralara yilkseldikleri gori.ilmektedir. Sonu~ ve Oneriler

Bu ~ah~mada, Turk turizm sektorilni.in tarihsel silre~ i~erisinde dilnya turizminden aldlgl pay, turist sayllan ve turizm gelirleri a~lsmdan incelemni~tir. Tarihsel silre~ i~erisinde planh ve planslz donemlerdeki turizm geli~imlerinin etkilerinin nicelik a~lsmdan farkhhk gosterdigi belirlenmi~tir. Bu farkhhklar turizm sektori.ine verilen onem ~er~evesinde uygulanan politikalardan kaynaklanmaktadlr. Planslz donemde Tilrk turizm sektoril 6 kat bilyilrken, planh donemde 111 kat bilyilmil~tilr. Aynca planslz donemde Tilrk turizm sektorilni.in uluslararasl turizm hareketlerinden aldlgl pay yakla~Il< olarak %O,2'iken, planl!

TUrk Turizminin DUnya Turizmindeki Veri

13

donemde aldlgl pay yakla~lk olarak %2,2'ye yilkselmi~tir. Tilrkiye'nin sundugu arz kaynaklan ile kar~Ila~tmldlgmda bu geli~me yeterli dilzeyde degildir. Tilrk turizm sektOrilniln gelecek donemlerde istenilen dilzeylerde turist saYlsma ula~masl ve dilnya turizm gelirlerinden daha fazla pay alabilmesi i~in, turizm sektorilniln be~ yIlhk kalkmma planlannda daha fazla yer almasl gerekmektedir. Zira bu planlardan en ilst dilzeyde faydalaIulmasl i~in turizm bolgelerine gore ~e~itlilik arz etmelidir. Aynca planlar ger~ek~i hedeflere dayandmlarak uygulama silre~ieri somutla~tlnlmahdIr. Sonu~ olarak Ti.irk turizm sektoril, ulusal ve bolgesel olarak uygulanabilir stratejik planlar dahilinde yonetilmesi durumunda, uluslar araSI turizmden alacagl payda artl~iar olacaktIr. Tilrkiye'nin uluslararasl turizm pazanndan daha fazla pay alabilmesi i~in tilketici egilimindeki degi~imleri de inceleyerek yeni ilrilnler ilretmeye yonelmesi gerekmektedir. Gelecek yIllann egilimleri ve tilketici profiline ili~kin olarak Oilnya Turizm Orgiltil tarafmdan haZlrlanan "Tourism 2020 Vision" ara~­ tIrmasmdan elde edilen bulgulara gore turizm endilstrisindeki olasl geli~meler ~u ~ekilde slralanmaktadlr (WTO, 1998'den aktaran Ege ve Ozen, 2007:217-218). Bireylerin egitim ve refah dilzeyindeki yukselme artarak devam edecek ve deneyimLi tilketici grubu bilyilyecektir. Van~ noktalanmn se~imi ve rezervasyon silre~lerinde, elektronik teknoloji (internet, web siteleri vb.) artan bir onem kazanacaktIr. Ortalama ins an omrilniln uzamasma paralel olarak, 65 ve iistii ya~ grubundakilerin top lam turizm aktiviteleri i~erisindeki paYI artacaktlr. Bekar ve ~ocuksuz ~iftler seyahate ve eglenceye daha fazla zaman ve kaynak aYlracaklardlL Ortalama ~al!~ma silreleri kisalarak, tatile aynlan zaman artacaktlr. Tilketicinin bilgilendirilmesi ve korunmaSl evrensel sistemlere baglanacak, kahcl ve dengeli bir turizm geli~imi i~in silrdilrillen kampanyalann etkisi artacaktIr. Van~ noktalan birer moda unsuru gibi anla~Ilacakbr. Bireylerin yllda bird en fazla seyahate pkmalan ve uzun mesafeli seyahatlerin artI~gostermesi beklenmektedir. Ulkeler ve bolgeler arasmda artan rekabet, teknolojik yeniiik, hizmet kalitesi ve mil~teri memnuniyeti gibi kavramlan da beraberinde getirerek, turizm sektorilniln yenilenmesini zorunlu hale getirecektir. <::evreye duyarh turizm etkinliklerinin geli~trilmesi ve silrdilrillebilir turizm kavrammm daha slk olarak gilndeme gelmesi soz konusll olacaktIl'.

TUrk Turizm Tarihi: Yap,sal ve Sektorel

14

Geli~im

Ounya'da son yIllarda ortaya <;lkan ekonomik, siyasal ve sosyal geli~­ meier uluslararasl turizm hareketlerinde degi~ime ve <;e~itlilige yol a<;acaktIr. Turkiye Turizm Stretejisi 2023 belgesinde belirtildigi uzere, Turkiye uzun vadeli bir turizm stratejisine sahiptir ve bu stratejinin ana hedefi 2023 yllmda dunyanm en <;ok turist <;eken ve en fazla turizm geliri elde eden ilk 5 iilkesinden biri olmaktIr. Kaynak~a

ikinci B6H.im

TORK TURizMiNiN TORKivE EKONOMisiNDEKi VERi .. .. .. * Prof. Dr. Kurban UNLUONEN

Barut<;:llgil, 1. (1986). Turiz11l Ekono11lisi ve Turizmin Tiir/e Ekonomisindeld Yeri, Beta BaslmYaym, istanbul. Bozok, D. (1996). "Tlirkiye'ye Yonelik Uluslararasl Turizm Talebinin YapIsal Analizi ve Geli~me Stratejileri", YaYlIllanmanwj Doktora Tezi. BalIkesir Universitesi, Sosyal BilimIer Enstitusii, Turizm t~letmeciligi ve Otelcilik Anabilim Dah, Bahkesir. <;:lmat, A. ve O. Bahar. (2003). Turizm Sektoriiniin Turkiye Ekonomisi ic;:indeki Yeri ve Onemi Uzerine Bir Degerlendirme, Akdeniz Universitesi U.B.F. Dergisi, 6, 1-18. Devlet Planlama Te~kilatJ, www.dpt.gov.tr. (17.12.2008). Dunya Turizm Orgiitu, www.world-towis11l.org, (16.12.2008). Ege, Z. ve S. Ozen. (2007). Turizmde Degi~en Tuketici Egilimleri A<;:lsmdan Turk Turizminin Potansiyeli ve Hedefleri, (:efime Ulusal Tunzm SempoZljltmu (21-23 Kas!m 2007), <;:e~me-izmir, 216-225.

Eralp, Z. (1983). Genel Turizm, Ankara Universitesi Basm-Yaym Yuksekokulu Yaymlan, Ankara. HaclOglu, N. (2000). SeYlIhat Acentac!irg! ve Tw· Operatorliigii, Vipa~ Yaymlan, Bursa. HaclOgIll, N. (1984). Uluslararasl Turizm Ders Notlan, Bahkesir. l<;:oz, O. ve M. Kozak. (1998). Tunzm Ekonomisi, Turhan Kitabevi, Ankara. Goksan, E. (1968). Twizm Ekonomisi ve i;;letmeciligi, Ege Universitesi Matbaasl, 1zmir.

Yrd. 00<;. Dr. Ahmet TAYFUN**

Ozet

Turizm, ozellikle iillcelere sagladzgz ekonomilc faydalar sebebiyle ilgi odagl durumundadzr. Bu sebeple turizm literatiirii.llde yapllan r;alz§malarm ollemli bir klsmmm turizmin elcollomik yonlel·iyle ilgili oldugu gozlenmektedir. (ok gelli§ bir turizm potansiyeline sahip alan Turkiye, sahip oldugu bu degerleri mumlcun oldugullca degerlendirmeye r;alz§ml§ ve yapmz§ oldugu lcallcmma planlanllda turizme de yer vermi§tir. Bu r;alz§mada, Turk turizminin cwnhuriyet donemi boyullca iillce ekonomisi uzerilldeki etlcileri incelenmi§til'. jnceleme lcapsaml1lda turizmin toplam sabit sermaye ir;illdeki paYl, Turizm BallkaSl ve Kalkmma Bankasz tarafmdan verilen krediler, turizm yatmmlan ir;in verilell kredilerin toplam krediler ir;indeki paYl, turiz11l sektBrullde te§vik belgesi verilen projeler, turizmde yabancz sennaye izinleri, turiZ11l geliderinill ihracat gelirlerine oram ve turiz11l giderlerillill ithalat giderlerine oram, turizm gelitlerinin GSMH ir;indeki payz, turizm gelir gida dengesi ve ortalama harcama, tesislerde lconalclama ve geceleme sayzlarz gibi ba§llca ekonomik gostergeler dikkate almmz§tzr. Ara§tzrmada pZalllz donemde meydana gelen degi§ilclikler birbirZeriyle kar~zla§tmlmz§tlr.

G6ksan, E. (1978). Tunz11!oloji, Ugur Ofset Matbasl, izmir. Ki.iltiir ve Turizm Bakanhgl, www.kuItur.gov.tr. (18.12.2008). Oktayer, N.; N. Susam ve M. <;:ak. (2007). Tilrkiye'de Turizm Eko1!omisi, Istanbul Ticaret OdaSI YaY1l1lan, Yay1l1 No: 2007-69, istanbul. Sanoglan, M. (2007). $arap Turizmi ve lzmir Y6resinde $arap Turizminin Geli~tirilmesi­ ne Y6nelik Bir Model Onerisi, (:e!j11!e Ulusal Turizm Sempozyunm (21-23 Kas!11! 2007), <;:e~me-izmir, 619-623.

Toskay, T. (1983). TuriZ11! Olayma Genel Yaklafi1m, Der YaY1l1lan, istanbul. Turk Istatistik Kurumu, www.tllik.gov.tr. (17.12.2008). Usta, O. (2008). Turizm (Genel ve Yap!sal Yakla!j!ltz), Detay YaY1l1Clhk, Ankara

BOliimiin Amacl Turk turizminin Tiirkiye ekonomisindeki yerini konu alan bu boliimun amaCl, Turk turizminin yIllar itibariyle ekonomik anlamda nasIl bir geli~me gosterdigi• Gazi Universitesi Ticaret ve Turizm Egitim Fakiiltesi, Turizm 41etmeciligi Egitimi BOliimii, Turizm Ekonomisi Ana Bilim Dah, [email protected] .• Gazi Universitesi Ticaret ve Turizm Egitim Fakiiltesi, Turizm 4letmeciligi Egitimi B61iimii, Turizm Ekonomisi Ana Bilim Dah, [email protected] Not: Bu kitap i~hl hazzrlanan bit boliim, Eleklro71ik Sosyal BiUmier Dergisi (wllnll.esosder.org)'nin 8(27), 117,2009 saylsmda da yaymlonmz$lIr.

r 16

Turk Turizm Tarihl: Yapisal ve Sektorel

Geli~im

ni rakamlarla tablola~tmlarak gozler oniine koyabilmektir. YIllar itibariyle Tiirk turizminin ekonomik anlamda nasIl bir geli§me gosterdigini gormek ve ileriye doniik projeksiyonlar yapabilmek adll1a bu boliimde yer alan tablolan iyi anlamak ve analiz etmek onemlidir. Boliimde oncelikle planh donem oncesi Tiirk turizmi hakkll1da klsa bilgi verilerek daha sonra onemli geli§melerin kaydedildigi ve, diizenli istatistiki bilgilerin tutuldugu planh donem aynntlh olarak ele ahnnll§tIr. Giri~

Bir iilkenin kalkll1masll1da turizmin oneminden ve sektoriin paYll1dan soz edebilmek, turizmin ekonomik etkilerini ol<;mekle miimkiindiir. Turizm sektoriiniin ekonorninin gelir, istihdam, yatmm, ihracat, ithalat veya buna benzer temel gostergeleri iizerindeki olumlu ve/veya oiumsuz etkileri ancak hesaplanabildigi ol<;iide anlamh olmaktadIr. Aksi takdirde teorinin ortaya koydugu sonu<;lann ger<;ekle§tigine dair varsaYlmlar iizerinden konu§ulabilir. Dikkat edilecek olursa soz konusu teorik sonu<;lar sektoriin evrensel boyutu ile ilgilidir. Her ekonomik biinye digerinden mutlaka onemli farkhhklar gostereceginden, iilke, ekonomileri bazll1da konw;;abilmek, sektore ait veri ve sonu<;lan kullanarai< analizler yapmaYI gerektirmektedir. Bu noktadan hareketle, Tiirkiye'de turizm sektoriinii ekonomik anlamda degerlendinneye ve yorumlamaya yonelii< <;ah§malara paralel olarak bu <;ah§mada da a§agldaki konular yllar itibariyle ele alll1rnaktadlr; " turizm yahnmlan ve turizm yahnmlanmn top lam sabit sermaye yahnmlan i<;indeki paYI, e T.e. Turizm Bankasl ve Tiirkiye Kalkll1ma Bankasl tarafll1dan verilen krediler, II turizm yatmmlan i<;in verilen krediler ve bu kredilerin toplam krediler i<;indeki paYI, e turizm sektOriinde te§vik belgesi verilen projeler ile bu projelerin te~vik edilen top lam projeler i<;indeki paYI, e 6224 saYlh Yabanci Sermayeyi Te~vik Kanunu'ndan yararlanan turizm firmalannll1 Yillar itibariyle dagIlll11l ve toplam yabanCl sermaye i<;indeki paylan, .. turizmde yabanCl sermaye izinleri, .. turizm gelirlerinin ihracat gelirleri ve turizm giderlerinin ithalat giderlerine oranI,

17

Turk Turizminin Turkiye Ekonomisindeki Yeri

.. turizm gelirlerin Gayri Safi Milli HasIla i<;indeki payl, e turizm gelir gider dengesi ve ortalama harcama. 1. PlanlI Donem Oncesinde Turizmin Tiirk Ekonomisindeki Yeri Planh donem oncesindeki yatlnmlan ve te~vikleri karakteri baklmll1dan degerlendirmeye yarayacak rakamsal verilerin mevcut olmamasl sebebiyle 0 donem i<;in rakamsal bir analiz yapmak ta miimkiin olmamaktadlr. Ancak genel yapl hakkll1da bilgi vermek miimkiindilr. Cumhuriyet Hiikilmetleri 1946 ve daha belirgin olarak 1948'den itibaren iktisadi altyapl yatmmlanna daha fazla onem vermeye ve daha fazla kaynak aYlrmaya ba~laml~tlr (Ya~a ve dig., 1980: 411). Tablo 1. Planh Donem Oncesinde Tiirkiye'de Turizm Gelir-Gider Dengesi (1950-1962)

Yd 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957

Turizm Gelirleri (Milvon$)

Turizm Giderleri (Milyon $)

Gelir-Gider Dengesi

6 15 7

23 16 29

-17 -1

8 7

34 37 10

3 3

-22 -26 -30 -7 -8

11

1958

3 2,6

1959

5,4

12.8 12,6

14

1960

6,0

8,3

I

-11 -10,2 -7.2 -2.3

I

7,1 12,3 1961 -5.2 i 1962 18.0 -9.7 8.3 .. Kaynak: $ahin, 1990:108; AkOgIll, 1969: 18-20; Ya§a ve dig, 1980: 417; UnIii6nen, 1990: 257.

1950'li Yillardan itibaren turizmin iktisadi oneminin daha fazla kavrandlgl, bu faaliyet sahasll1ll1 te~vik edildigi, turistik yatmmlann ve turizmin geli~mesi i<;in esas olan diger yatmm tiirlerinin-Cizellikle ula~hrma alanll1da- hlzla arthgl goriilmektedir. Turizm yatmmlanm te~vik amaClyla turizm kredilerine ilk defa 24.03.1950 tarih ve 5647 saylil Tul'izm Miiesseselel'ini Te~vik kanunu iie yel' verilmi~tir.

18

TOrk Turlzm Tarihi: YaplSal ve 5ektorel

Geli~lm

TOrk Turizminin TOrkiye Ekonomisindekl Yeri

Tablo 2. Planh Donemde Gerc;ekle;;melere Gore Turizm YatInmian ve Turizm YatInmlanmn Toplam Sabit Sermaye Yatmmlan Ic;indeki PaYI (Cari Fi atlarla Milyon TL)

27 MaYIs 1960 ihtilali ile Turkiye'de yeni geli;;meye ba;;lamI;; olan turizm sektorii butunuyle bir durgunluk ic;ine girmi;;tir. ihtilali takip eden aylarda, devrilen iktidarm bu sahadaki faaliyet ve tasarruflan uzerine yogun bir soru;;turma ve kovu;;turma hareketi ba;;latrlmI;;, henuz bitirilmemi;; olan yatrnmlarm buyuk bir c;oguhlugu durdurulmu;;, yapimma ba;;lanmamI;; olan projeler iptal edilmi;;, krediler kesilmi;;tir. 1962 yllmda, 1960'tan once ba§lamI§ turistik yatrnmlan durduran uygulama gev;;etilmi;; ve bu yatmmlann bir kismi bitirilebilmi;;tir. 2. Planh Donemlerde Turizmin Turk Ekonomisindeki Veri Planh donemin ba§lamaslyla birlikte planh donem oncesine oranla istatistikler daha duzenli tutulmaya ba§lanmI;;tIr. BaZI donemlerde kesintiler olsa da ana hatIanyla tutulan istatistikler sayesinde turizmin Turk ekonomisi ic;indeki yeri hakkmda yeterli bilgiye ula;;mak mumkun olabilmektedir. Planh donemde yapIlan turizm yatmmlan ve bu yatmmlarm top lam sabit sermaye ic;indeki paYI Tablo 2' de yillar itibariyle aynntlh olarak verilmi§tir. Buna gore; Birinci Be;; YIlhk Plan doneminde turizmin toplam sermaye yatmmIan ic;erisindeki paYI 0,7 ila 1,5 arasmda degi;;mektedir. Bu oranlar ikinci Be§ YIlhk Plan doneminde 2,3'e kadar yukselmi;;tir. UC;iincii Be;; Yrlhk Plan doneminde turizm yatmmlannm toplam sabit sermaye ic;indeki paYI azalmI;; ve bu oran 1977 yilmda 0,8'e kadar du;;mu;;tur. Dorduncu Be;; YIlhk Plan doneminde cari fiyatlarla turizm yatInmlan artmI;;, fakat oransal olarak bir onceki donemdeki du;;u§ devam etmi§ ve 1980 yllmda oran 0,5 olarak gerc;ekle§mi§tir. Turkiye'de turizmin atak yaptrgi Be;;inci Be;; YIlhk Plan doneminde toplam sabit sermaye yatmmlan ic;erisinde turizmin paYI 4,1'e kadar <;IkmI§trr. Aym oran AltmCl Be§ Yllhk Plan doneminin ilk Yillarmda da devam etmekle birlikte ilerleyen yIllarda bu oran 2,2'ye kadar gerilemi;;tir. Yedinci Be;; YIlhk Plan doneminin ilk yillarmdaki turizm yatmmlanmn top lam sabit sermaye yatmmlan ic;indeki paYI 2,1 iken bu donemin son yIllannda bu oran ikiye katlanarak, 2000 yllmda 4,0'a kadar yukselmi§tir. Sekizinci Be;; YIlhk Plan doneminde toplam yatmm ic;erisindeki turizm yatrnmlanmn paYI artarak devam etmi§tir. Bu donemde oran 6,2'ye kadar C;IkmI;; ve bu oran bir daha yakalanamamI;;tIr. Toplam sabit sermaye yatmmlan ic;inde turizmin paYI 2007 yllmda 5,7 olarak planlanmI§trr. Turizm yatmmlan ic;inde ozel ve kamu sektorunun paYI ozellikle Yedinci Be§ YIlhk Plan Doneminden ba;;layarak onemli degi;;iklikler gostermi;;tir. OzeIlikle son yillarda kamunun paYI onemli oranda azahrken ozel sektorun paYI ise artmI;;tlr.

19

Turizm Yatlnmian

Kamn

Ozel

Toplam

Toplam Sabit Sennaye Yatlnmlan

Kamu

Ozel

Toplam

Toplam Sabit Sennaye YatlnmIan i.,inde Turizm Yahnmlannln PaYl .. TopKamn Ozel lam

1963 24 40 64 4.754 5.000 9.754 0,49 0,80 0,7 ~19~64~__~3~2~-+__~6~0__~__~92~~~~5~.4~271__~___4~.B~5~0____~~1~0.~2n~__+-0~,5=9~~1~,2~3~~0,~9~ ~ ]~19~65~___4~4__-+__~12~0__- r__1~64~~r-_6~.0~8~0__- r___5~.4~3~0____r-~1~1.~5~10~-r_0~,7~2~~2~,W~~I,~4~ ~ ~~~19~66~__~6=6__-+__~18=0__-r~2~4~6__~__7~.8~5~5__- r___6~.8~5~9____r-~1~4~.7~14~-r_0~,8~4~~2,~6~2-r~1,~1~ '" 1967 81 190 251 9.004 7.850 16.854 0,67 2,42 1,5 1968 161 300 461 11.156 9.100 20.256 1,44 3,19 2,3 ~ 1969 159 350 509 12.763 10A85 23.608 1.24 3,22 2,2

.~ ~

,§

.5

~ ]~19=m~__~1=82~-+__~38~5__~~5~677__4-~1~4.~~~2~~__~1~2~9OO~__~~2~7'734~2~~-71,2~6~~2,~98~~2,~1~

'" .,. .- ~

~

1971 222 424 646 16.229 16.000 32.229 1,36 2,64 2,0 ~1~9~n~--~1~93~-+--~44~3---r~6~3~6--~~2~0.~20~1---r--~2~0.~37=1~--r-~4~0.~57=3---r-0~,9=5~~2,~I-~,-r~I,~6~

a ,3

1973

1978

1978

1.171

1.260

2.431

134.961

126.100

261.061

0,86

0,99

0,9

1979 1980

1.794 2.319

1.360 2.335

3.154 4.654

237.626 482.451

1n.335 379.085

414.961 861.536

0,75 0,48

0,78 0,61

0,8 0,5

347

530

877

15.078

18.338

53.416

1,38

1.87

1,6

=~1~9~~~__~3~24~-+__~55~7__-r~8~8~1__~~3~5.~03~9__- r__~3~7.~92~6~__r-~7~2.~96~5~-r_O~,9~2~~I,~~~~I,~1~ ~ ~~1~9=75~__~3=~~-+__~~~5__-r~9~1~9__~~5~3.=n~8__- r__~5=2.=91~5____r-~10~6~.7~03~-r_0~,6~9__~1,~02~~0,~9~ '-" .,. ~ 1976 554 610 1.164 75.227 70.739 145.966 0,74 0,86 0,8 :~ ~ ~1~9~77~--~90~3~-+--~62~5---r~1.~52~8~~~10~7~.n~9---r--~9=1.~98~5--~r-~19~9~.n~_4~-r-0~,8~3~~~~67~~~~8~

'8

rograml '~

:3

~ ~ ]~19~8~11-_o~'.7~4~1__+-~3~.7~50~~~7~.4~91~-r~~~I~.I~n~~__~47.89~.7~19~__~1~.15~0.~90~7__+-~~~49~~0~,776-r~0~,6~ ~

i3

~~~19~80~_~_4~.~16~7__+-~5~.5~00~-r~9~.6~67~~_1~.0=0~5.~51~3__+-~~~I~.4~40~__r-l~.6~4=6.~95~3__+-~~~41~~0~,8~6-r~0~,6~

~

1983 1984 1984 rograml

6.465

7.475

13.940

1.315.761

865.045

2.180.806

0,49

0,86

0,6

14.400

15.700

30.100

2.021.800

1.384.100

3.369.900

0,71

1.16

0,9

1985 22.800 44.900 67.700 3.107.700 2.333.mo 5.441.500 0,73 1,92 1,2 1986 131.800 115.000 246.800 5.299.400 3.821.200 9.120.600 2,52 3,00 2,7 .a~ ]~1~9~87~~1~~.1~00~+-2~~~.=30~0~~3~n='~~0-4~7~.5=57~.5~0~O__+-~6=.5~7=0.=60=0__-r~1~4.~12=8~.1=00~+-1~,7~8~~3,~72~~2,~7~ ~ "'~rl~9~88~~M~9~.5~00~~6~00~.~m~0~r78~50~.2~0~0~-712~.0~5~3.~400~-r~1~2.~91~7~.30~0~-r~2~4.~97~0~.700~~_27,077__+'~4,~65~~3'74~ '" ~ 1989 190.700 1.356.400 1.547.100 17.355.500 20.803.400 38.158.900 1.1 6,5 4,1 1990 362.400 2.246.100 2.605.500 28.096.500 36.483.400 64.579.900 1,3 6,2 4,0 ~ ~ 1991 709.000 3.359.000 4.068.000 47.030.000 55.363.000 101.393.000 1.5 6,1 4,0

.;:; :3

5~

~r1~9~91~~I~.1~82~.000~-t~4~.~~'3~.O~00~~5.~917.5~.0~00~~79~.072=5.~00=0~~~9~4.~34=6~.00=0~4-~17~3~.3=m~.00~0~+-71'75__~5~,0~~3'74-4

~ ~~rl~9~93~~2~.5~88~.0~00~~8~.2~157·0=00=-~1~0~.8=13~.00~0~~!4~3.~9n~.0~00~+-=38=1~.52~9~.0~00~4-~52~5~.50~7~.0~00~+-71,~9__~2~,4~~2,~2-4 '"

1995

rograml

1994

1995

4.007.000

8.199.000

18.026.000

22.033.000

191.242.000

753.944.000

946.186.000

2,1

36.233.000

44.433.000

326.721.000

1.513.053.000

! 1.839.n4.000

2,5

69.434.000

80.163.000

76 0 067.000

2.981.166.000

2,3

2,4

2,1 ~19~97~~1~4.=58=5~.0=00~1~5~0.~27~1~.00=0~1~64~.8~%~.~000~~I~.7~33~.0~5~0.~00~0~~5~.9~95~.o='2~2.~00~0~~7~.n~_= 8.3~n~.~00~0~~0,~8__~2~,5~~1~,1~ ~ ~ ]~19~98~~1~4.=~~7~.0=00~3~5~4.~51~9~.0=00~3~69~.2~8~6.~000~~3~.1=92~.7=8~1.~00~0~~9~.7~84~.3~1~0.~00~0~~1~2.~9n~.10~1~.0~00~~0,~5__~3~,6~~1,~8~ w "'~~19~99~~271.~72~2~.OO=0~6~6~2.~n~7~.0~00~6~84~.4~5~9.~00~0~4~.8~33~.3=~~".~00~0~~12~.4~2~8.~~~0~.00~0~~1~7.=26~1.~86~4~.0~00~~0,~4__~5~,3~~4,~0~ ;>- ~ 2000 39.242.000 .096.230.000 .135.472.000 8.709.004.000 19.mS.465.OO0 28.414.469.000 0,5 5,6 4,0 1996

v:3

10.n9.000

3.743.233.000

1,4

2,4

2,3

Tiirk Turizm Tanhi: Yap,sal ve Sektorel

20

Tabla 2 'lIill devmm

... :J ,

..

'"2'"

;>:

s::

I

'S

~ ~

'"

a "e T =2

]~t: ;:;::=!

Toplam Sabit I Sermaye YannrnToplam Sabit Sermaye Ian is:inde Turizm Yahnmian YahnmIanmn PaYI TopKamu Ozel Toplam Kamu Ozel lam

Turizm Yahnmian

I

Kamu 12001 2002 8 2003 "r; s:: 3 2004 2005 ~;: Ul Milyon YTLI 006"(M 2006 ilyon rogramt YTL)

Geli~im

Ozel

63.1li.000 .393.897.000 132.084.000 .064.271.000 130.000.000 .413.000.000 124.000.000 .. 630.000.000 98

5.759

I

Toplam

.457.008.000 11.108.742.000 .196.355.000 17.320.079.000

.543.000.000 17.615.000.000 .754.000.000 18.052.000.000 5.856

24.444

22.361.649.000 30.150.416.000 39.808.000.000 60.730.000.000

33.470.391.000 47.470.495.000 57.423.000.000

73.204

97.647

78.782.00G.oao

!

6,2

0.6 0,8 0,7 0.7

6.8 8,6 7,6

4.4 4.6 6.2 6.0

0.4

7.9

6.0

'liIycm

Planlar Birinci

Be~

Ytlhk Plan

'"~

.."

'0

~

"'S::

"

-

:!2== .>-

$] ~

-

:::1

6.843

6.958

I

I

" ,~;;:: :;:S

27.832

93.300

121.132

OA

7.3

5.7

:::

1978 Proeraml

007"( YTL)

T,,!-blo 3. T.e. Turizm Bankasl ve Turkiye Kalkmma Bankasl Tarafmdan Veri len ~ I Imi (Millyon TL ) Kredilerin YIllar ItibarivI e Oagl

"..>:

115

148

I

7.615

7.763

31.607

105.778

137.385

0,5

5,7

7.2

1

* Gerc;:ekle:;;me Talm1ini ** Program Kaynak: Unliionen,1990:197; DPT YlllIk programlardan yararlamlarak hazlrlanml:;;tlr. T.e. Turizm Bankasl ve Turkiye Kalkmma Bankasl tarafmdan verilen krediler be§ yIlhk plan c;:en;evesinde ve yIllar itibariyle Tablo 3'de verilmi§tir.1967 yllmda 20 milyon Lira kredi tahsis edilmi§ olmasma ragmen bunun ancak 500 bin Liras1 kulIandmlml§tIr. Bu da top lam yIllar ic;:erisinde kullandmlan en az kredi miktan olarak goze c;:arpmaktad1r. Tahsis edilen para miktan ile odeme yapIlan miktar 1969 yIh haric;: hep farkhhk arz etmi§tir. 1970 yIlmda hic;: para tahsis edilmezken toplam 18 milyon TL odeme yapIlml§hr. Yapllan odeme miktarlan dikkate ahndlgmda ini§li C;:lkl§h bir grafikle kar§Ila§Ilmaktadlr. Ornegin, 1982 Yilmda 2.771 miiyon TL odeme yapIiIrken bu rakam 1983 yIlmda neredeyse uc;: kat! arttmJarak 6.299 milyon TL'yi bulmu§tur. Yine benzer bir artI§ 19851986,1986-1987,1998-1999 ve 2002-2003 yIllan arasmda gorulmektedir. YapIlan odemelerdeki en buyuk artI§ ise, 2004 yllmdan 2005 yllma gec;:erken ya§anml§tJr. Buradaki artI§ yakla~nk sekiz katJ bulmaktadlr. Bu artI§lann tam tersi olarak sert du§i.l§lerin ya§andlg1 Yillar da soz konusu olmu§tur. 1994'den 1995'e, 1996'dan 199Tye, 2000'den 2001'e gec;:erken yapIlan odeme baglammda onemli du§u§ler ya§anml§tIr.

21

Turk Turizminin Tiirkiye Ekonomisindekl Yen

:5.;:

~~.§ :c;

~~

0'"

1984 Proeraml

YtIlar

Toplam Tahsis Tutan

Yaptlan Odeme

Odeme Yiizdesi %

1967

20 50 33

0,5 46 33 18 8 5 57 106 84 176 232 269 228 426 964 2.771 6.299 9,485 9.949 28.400 128.000 789.500 211.000 337.000 180.520 389.000 583.000 1.000.000 396.000 617.000 267.000 1.536.157 6.055.068 18.482.000 5.131.000 4.861.000 21.000.000 24.273.000 195.500.000

.02 90 100

1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 [984

4 25

J26 107 121 305 612 334 185 999 2.087 7.566 12.755 18.554 18.189 80.300 301.500 583.000 262.000 471.000 153.037 552.000 828.000 1.479.000 1.543.000 47.000 24.000 5.682.594 7.804.520 22.179.000 9.117.887 22.076.000 168.000.000 92.065.000 169.000.000

1985 ~. ; 1986 "'1987 .~~ 1988 "'>1989 1990 ~" 1991 ~..!:S -"" 1992 ~~ 1993 ~~ 1994 1995 Programt 1995 1996 ~ " ",,!S 1997 ;,;..>: 1998 ;;:E 1999 >!>= 2000 2001 .- ..>: 7002 ._ "" >- ~t: .t: 2003 ..>: ~"" 2004 '" '" "'''' 2005 2006 Programl 2006 Kaynak: T.e. Turizm BankaSl; Turkiye Kalkmma BankaSl; DPT; http://ekutup.dpt.gov.tr/program/2005/destek05.pdf.

.- ""

.- ""

-~

-

200 18 41 97 69 58 38 81 123 43 46 37 49 51 55 35 42 50 80 72

117 70 70 68 26 131 111 27 78 83 56 22 13 26 116

22

Turk Turizm Tarihi: YaplSal ve Sektorel

Geli~im

Tablo 4. Turizm Yatmmlan i<;in Verilen Krediler Ve Bu Kredilerin Toplam d e k'1 P aYl (M'l Kredi l eri<;in uyon TL) Toplam Kredi Miktan Turizm Kredilerinin Y,llar Planlar Pay,(%) Turizm T<>£lam 14 Birinci Be~ Y,lhk Plan 0,05 1967 23,368

;3

,;:: .". OJ

" oj

~E::

.;§"

i] :=

~

" =-

<J

:::1

:~

~

>=

1978 Programl .".

OJ

27.575

0,4

148

33.182

0,4

1970

167

37.005

0,5

1971

161

42.834

0,4

1972

174

55.993

0,3

1973

203

75.068

0,3

1974

563

95.749

0,6

1975

518

138.953

0,4

1976

879

262.133

0,3

1977

1.164

335.156

0,3

1978 1979

1.520 1.627

410.898 591.588

0,4 0,3

1980

2.536

966.457

0,3

~

1981

5.025

1.563.903

0,3

""8:::3

>-

1982

7.518

2.150.945

0,3

1983

13.717

2.845.623

0,5

1984 1985

24.022 34.574

3.684.254 6.213.996

0,7 0,6 0,6

:0

p

Pr~raml

... OJ

"

.-.~"'-;;""' OJ

'"

-

"';...

... " "'- ""'

1986

61.772

11.100.151

1987

216.381

17.498.942

1,2

1988'

652.200

21.703.900

3,0

1989 1990

780.605 1.209.389

46.046.636 80.034.177

1,7 1,5

'"

1991

1.928.586

129.973.799

1,5

~ ~

1992 1993

2.431.546 3.894.354

231.532.098 433.706.851

1,0 0,9

1994 1995 1996

4.915.976 7.903.000 11.770.000

789.853.205 1.743.685.000 3.860.068.000

0,6 0,5 0,3

=

1997 1998 1999 2000

15.958.000 25.789.000 48.794.000 56.641.000

8.811.893.000 14.122.355.000 21.714.974.000 34.213.480.000

1,8 0,1 0,2 0,1

~

2001

57.504.000

37.085.766.000

0,2

2002

63.882.000

52.631.490.000

0,1

2003 2004 2005

86.804.000 108.707.000 175.268.000 50.916.000

69.002.124.000 102.481.789.000 IS? .294.560.000

0,1 0,1 0,1 0,02

OJ

~~

1995

121

1969

'":8 ~"

:a

1984

1968

Programl

g3

.- ""' ~ ~

:.a>! ,:: '0

p:

:8 ;g ~.;.

U)

.".

'""

2006Pr~aml

2006

217.308.644.000

,

Turk Turizmlnin Tilrkiye Ekonomisindeki Veri

23

Turizm yatmmlan i<;in veriIen krediler ve kredilerin top lam krediler i<;indeki paYI Tablo 4' de be§ yilhk plan <;er<;evesinde ve yIllar itibariyle verilmi§tir. Tablo incelendiginde yIllar itibariyle hem top lam kredilerin hem de turizm i<;in verilen kredilerin siirekli bir artI§ gosterdigi anla§Ilmaktadlr. Be§ yllhk plan dl§mda kalan 1995 yllmda ve onu takip eden Yedinci Be§ YIlhk Plan donemindeki top lam kredilerdeki artI§lann diger yIllara kIyasla oransal olarak daha fazla oldugu goriilmektedir. Toplam krediler i<;erisinde turizmin payma baklldlgmda en yiiksek oranm %3 ile 1988 ylh oldugu goriilmektedir. Bu orana ne onceki yIllarda ne de sonraki yIllarda ula§Ilamaml§hr. Sekizinci Be§ Ydhk Plan doneminde turizmin toplam kredilerden aldlgl pay %0,1-%0,2 diizeyinde kalml§tIr. 2006 programmda ise turizmin aldlgl pay en dii§iik diizeye inerek %0,02 olarak ger<;ekle§mi§tir. Turizm sektoriinde te§vik belgesi veri len projeler ile bu projeierin te§vik edilen top lam projeler h;:indeki paYI be§ ydhk planiar <;er<;evesinde Yillar itiba'riyle Tablo 5'de verilmi§tir. Hem beIge saYIsl hem de yatmm tutan olarak aynntIll olarak eie alman te§viklere ait veri bulma noktasmda slkmtilarla kar§da§dml§ ve ula§Ilabilen rakamlar genel anlamda bir bilgi sundugu i<;in degerlendirmeye ahnml§tIr. BeIge saYIsmdan ziyade yatInm tutan dikkate almarak tablo incelenecek olursa; te§vik edilen top lam projeler i<;erisinde turizmin yatInm oram ini§li <;lkl§h bir grafik <;izmi§tir. Bazl yIllarda yatmm tutan i<;erisinde turizmin paYI %10'lan ge<;erken bazl yIllarda % l'in altma inmi§tir. Konu be§ yIlhk plan <;er<;evesinde ele ahndlgmda Be§inci ve Sekizinci Be§ YIlhk Plan donemlerinde turizmin diger donemlere gore te§vik edilen yahnm tutanndan daha fazla pay aldlgl goriilmektedir. Yrl bazmda ise, %18,5 ile 1989 yIimda turizm en yiiksek paYI ahrken %0,9 ile de en dii§iik paYl1995 yllmda alml§hr. Yabanci Sermayeyi Te§vik Kanunu'ndan yararlanan turizm firmalannm sayllan ve toplam yabanci sermaye i<;indeki paylan Tablo 6'da verilmi§tir. Tablo incelendiginde turizmin izin verilen top lam yabancl sermaye i<;erisindeki pay-Inm U<;iincii Be§ YIlhk Planda %7 civannda oldugu, 1978 ve 1979 yIllannda da %8'lerde oldugu goriilmektedir. Bu yIllan takip eden ii<; Yllda ise izin verilen yabancI serrnayeden turizmin aldlgl pay %2'lere gerilemi§tir. Turizmin izin verilen yabanci sermayeden aldlgl en yiiksek pay %14,3 ile 1997 yIlI ve %12,2 ile 1991 yIlt olarak goriilmektedir. 1997 yllmdan son.ra turizmin izin verilen top lam yabanci sermaye i<;erisindeki paYI onemli bir dii§ii§ gostermeye ba§laml§tIr. Turizmin yabanCl sermayeden aidigi en dii§iik pay ise %0,1 ile 2004 )'lhdlr.

Kaynak: T.e. Merkez Bankasl

iST.Al'mUL BiLGi UN:nTE1';;.SrTY .LIB:Rrll~Y

Turk Turizm Tarihi: Yapisal ve Sektorel

24

Tablo 5.

Turizm Sektoriinde Te§vik Belgesi Verilen Projeler tIe Bu Projelerin T e§vI'k Ed'l I Pro .e l d e k'1 Y en 1 en T opJam eri~1ll

Planlar

= '" ... ~g:

= -'"

v"",

..~

~ :::l

1968 1969 1970

1971 I 1972 1973 1974 :~ c... 1975 ;::~ l;::::f :::: 1976(') ,5;::: 1977(» 1978 Program I 1978(') 1979($) l:l" ~

;..

Jf B

'" ...= :8 -= "8=3 :;::1

v

-

""

>-0 1984 Program. :0

~

=

'" '"

"'~ Q..,

.....

v

-'"

.~ :§ "";..

;g

;::: ~

'"

=

...

""0:: v .§

:;::

1995 Programl

g~ .~

""

~~

;a;5

>!': ~

'" ...'"

'" c: :8~,;::~ '0

UJ

2006 Programl

1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991(bm YTL) 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 . 2006

Tunzm

Toplam

-

62 93 73

2 12 2 7 7 4 258 157 66 21 6 19 22 50 59 91 192 297 468 593 138 146 112 150 58 137 186 284 244 199 153 138 187 257 179 228 146

TUrlzmin PaYI

Turizm (Milyon TU

-

-

2.74

191.7

Tablo 6. 6224 SayIil YabanCI'Sermayeyi Te§vik Kanunundan Yararlanan Turizm Firmalanmn Ylllar itibariyle Daglhml ve

T opJam Ya b anCI·Sennaye i pn . d e k'1 P aYJan I (M'I uyon $)

1,422.4 3,947.0 3,227,8 2,862.0 27.792.2 44.713.2 40.141.2 45,523,8 66.095.0 276.958.0 148.149,0 94,676.0

Turizmin Payl

5,9

16.44 0,64 1.37 1.61 0.63 27,42 14.39 8,94 4,95

346,8 37.2 433,0 175,0 79,8 9,964,0 6.195,0 5,070.0 2,144,0

1.821 2.490 2.823 2.742 3.'56 3.140 1.775

4.9 7.7 10.5 17.0 18.2 4.3 8,2

3.152 8.984 12.410 157.121 160.492 122.500 318.700 903.600 1.956.700 3.587.300 1.667.700 1.527

3.571.400 5.347.000 6.837.400 11.653.400 19.376.300 22.645.000 38.175

3,4 5,9 13,2 16.8 18.5 7.3 4.0

1.554 3.051 1.393 4.954 5.023 5.144 4.291 2.967 3.521 2.155 3.002 3.876 4.078 4.303 3.090

7.2 4.9 4,2 2.8 3.7 5.5 5.7 6.7 4.3 6.4 6.2 6.6 4.4 5.3 4.7

1.767 6.648 6.733 20.657 40.621 155.084 213.240 298.772 323.331 421.371 1.675.256 2.723.000 1.805.600 2.964.000 1.776.000

51.593 229.248 214.032 2.187.011 1.997.992 3.302.618 4.100.777 4.664.362 8.761.378 10.598.842 15.229.599 25.936.669 21.495.347 24.296.946 22.768.061

3.4 2.9 3.1 0,9 2.0 4.7 5.2 6.4 3,7 4,0 11.0 10.5 8.4 12.2 7,8

73 311 512 434 630 941 1091 738 424

I

I

Toplam

Kaynak: TOBB,1977:43-44;DPT,1981:Hazine Mtiste~arhgl (*) 1976-1979 Ylllanna alt turizm sekt6rti rakamlanna metier toplaml olarak almmI§hr.

25

Turk Turizminin Turkiye Ekonomisindeki Yen

YahnmTutan

Beige SaYlsl Ylilar

~

Gell~im

12.1 0,1 1.0 0,4 0,2 15.1 2,2 3.4 2.3

I

Ylilar

1975

7

109

Turizmin pal'l % 6.4

1976

7

106

6.6

Turizm

'"l:l" ...= :=~ -= == :~

,~

A.c

;:

1978 Program I

~ ;::: '"

'":8

§ 0::

390

5.772

6.8

1977

6

99

6.0

447

6.326

7.0

1978 1979

7

7.2 7,6

679 679

7.995

7

97 91

8.480

8.5 8.0

1980

7

100

7.0

679

28.390

2.4

1.374

47.400

2.9

".558

100.196

2.5

5.623

147.109

5,0

7.428 19.960

254.775 464.981

2.9 4,3

44.692 54.192

707.164 960.035

6.3 5.6 10.6

1981

7

127

5.5

1982

11

170

6,5

1983

13

185

7,0

1984 1985

14 20

267 421

5,2 4.8

= '"'" 0::'"

1986 1987

41 80

610 839

.~

1988

8-1

1109

6.7 9.5 7,5

"

1989 1990 1991 1992 1993 1994

117 138 121 73

940 1.081 1.120 1.089

1995 1996 1997

84 127 142

1.225 1.178 1.340

1998 1999 2000 2001 2002 2003* 2004 2005 2006

111 80 94 104 71

1.22-1 1.019 1.082 1.233 1.355

12.4 l2.8 10.8 6.7 6.9 10.8 10.6 9,0 7.9 8.7 8,4 5.2

-

-

-

-

-

1984 Program I

;; ;:::

~

'" '" § "'~ "" ~

~~ u

"'"

1995 Program I

:fr " p:J.!S .~

""

~-'"

;r;=

'" ;..

~ ;..

~

'"" '" .5 "" "" .!:l ~ ~ ;;: u

UJ

2006 Programl

..

hiz-

Toplam

~

,"'" ""0:c;

ula~llamadlgmdan,

izin Verilen Yabancl Serrnaye (Milyon$) Turizmin Turizm Toplam payl % 7.2 373 ..... 5.148"

Te§Vik izni Adedi Planlar

-

I

-

-

,

170.037

!

240 108 107 57 175 129 240 52 -10 50 87 80 4 1 42 28

1.597.103

1.512 1.861 1.967 1.820 2.271 1.485 2.938 3.637 1.678 1.6-15 1.700 3.060 2.276 2.243 745 1.'45 8.546 17.446

12.2 5.9 4.7 3.8 6.0

3.4 14.3 3.1 2.4 1.6 3.2 3,6 0.5 0.1 0,5 0.2

Kaynak: Hazme Muste§arhgl, DPT. * 17.06.2003 tarihmde yiiriirIi.ige giren 4875 saYlh Dogrudan YabanCl Yatmmlar Kanunu ile yabanCl sermayeli ~irketlerin ve ~ubelerin kurulu~u ve faaliyetlerine ili~kin izin sistemi kaldlnlnu~tJr.

** Italik rakal1llar milyan TL alarak verilmt§lir

Turk Turlzm Tarihl: Yaplsal ve Sektorel

26

Gell~im

Tablo 7. Turizm Gelirlerinin ihracat Gelirleri ve Turizm Giderlerinin ithalat GOId erI en 0 rani (1963-2006) (MOl llyon $ )

Tabla 7'nin devann

0

Planlar

..,. '" 00._ '" Po.'"

-

v-",

:5'"

:a 00>..,.

'"

'" '" ~E: v

-

-'"

.;§'" ~

!] :::S ~ v

=-'"

::::S '" ,;;-,;:

1978 Programl

..,.

'" '" E: :3 -::

'" :8

"":::: :8 ;>:

0 1984 Program I

ID" !;

00._ Po.

.5 :3

ID""'= ",>""e

'"_Po.'" "'~~

~~

1995 Programl

g3

.-;0:"" ~-'"

.;.:>:: ..,.

'"'" '"

or;: E: '"

.~

:3

~-= '" >en

Ylilar

ihracat(*)

Turizm Gelirleri

1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977

368 411 464 490 523 496 537 588 677 835 1.317 1.532 1.401 1.960 1.753

8 8 14 12 13 24 37 52 63 104 172 194 ?01 181 205

Turizm Gelirlerinin ihracat Gelirlerine Oranl (%) 2,1 2,0 3,0 2,5 2,5 4,9 6,8 8,8 9,3 12,4 13,0 12,6 14,3 9,2 11,7

ithalat(*)

Turizm Giderleri

688 537 572 718 685 764 801 948 1.171 1.563 2.086 3.778 4.739 5.128 5.796

21 22 24 26 27 33 42 48 42 59 93 152 155 208 269

Turizm Giderlerinin ithalat Giderlerine Oranl (~~) 3,0 4,1 4,2 3,7 3,9 4,4 5,3 5,0 3,6 3,8 4,5 4,0 3,3 4,1 4,6

1978

2.288

230

10,1

4.599

103

2,2

1979 1980 1981 1982 1983

2.261 2.910 4.703 5.746 5.728

281 327 381 370 411

12,4 11,2 8,1 6,4 7,2

5.069 7.909 8.933 8.843 9.235

95 115 103 109 127

1,9 1,5 1,2 1,2 1,4

1984

7.134

840

11,8

10.757

277

2,6

1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994

7.958 7.457 10.190 11.662 11.625 12.959 13.594 14.715 15.345 18.106

1.482 1.215 1.721 2.355 2.557 3.225 2.654 3.639 3.959 4.321

18,6 16,3 16,9 20,2 22,0 24,9 19,5 24,7 25,8 23,9

11.343 11.105 14.158 14.335 15.792 22.302 21.047 22.871 29.428 23.270

324 314 448 358 565 520 592 776 934 866

2,9 2,8 3,2 2,5 3,6 2,3 2,8 3,4 3,2 3,7

1995

21.637

4.957

22,9

35.709

912

2,6

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

23.?26 26.261 26.974 26.587 27.775 31.334 35.081 46.878 63.167 73.476

5.962 3.089 7.809 5.203 7.636 10.067 11.901 13.203 15.888 18.154

25,7 30,8 28,9 19,6 27,5 32,1 33,9 28,2 25,2 24,7

43.627 48.559 45.921 40.672 54.503 41.939 50.832 68.735 97.540 116.774

1.265 1.716 1.754 1.471 1.711 1.738 1.880 2.113 2.524 2.870

2,9 3,5 3,8 3,6 3,1 4,1 3,7 3,1 2.6

!

2,5

27

Turk Turizmlnin Turkiye Ekonomislndekl Yeri

Yillar

ihracatC·)

TUrizm Gelirleri

Turizm Gelirlerinin ihracat Gelirle rine Oranl (O/~)

hhalaW)

Turizm Giderieri

138.290

2.742

o

Planlar 2006 Program •

2006

85.479

16.851

19,7

Turizm Giderlerinin ithalat Giderlerine OranI (%)

2,0

(*) : T.e. Ba§bakanhk Tiirkiye Istatistik Kurumu

Turizm gelirlerinin ihracat gelirierine ve turizm giderlerinin ithalat giderlerine oranma ait veriler be§ yIlbk planlar <;en;:evesinde ve yIllar itibariyle Tablo 7'de aynnhb olarak verilmi§tir. Tablo incelendiginde turizm gelirlerinin ihracat gelirlerine oram 1963 (%2,1) yIlmdan ba§layarak 1975 (%14,3) yilma kadar artma egiliminde yer almI§hr. 1976 yllmda bu oran %9,2 olarak ger<;ekle§mi§ ve bunu takip eden dort yIlda ise %10'larda seyretmi§tir.1981-1983 yIllan arasmda turizm gelirierinin ihracat gelirlerine oram daha da gerilemi§ ve %6-8 arasmda kalmI§hr. Daha sonraki YIllarda tekrar ytikseli§e ge<;en turizm gelirlerinin ihracat gelirlerine oram 1997 Ylbnda %30,8' e ve 2002 yIlmda ise en ytiksek oran olan %33,9'a kadar ula§ml§tIr. 2002 yllmdan itibaren tekrar dti§ti§ trendine giren turizmin ihracat gelirlerine oram 2006 yilmda %19,7 olarak ger<;ekle§mi§tir. Turizm giderlerinin ithalat giderlerine oram genelde %2-4 arasmda degi§mekle birlikte bazl ylliarda bu durum farkh olarak kar§lmlza <;Ikmaktadlr. 19691970 yillannda turizm gidederinin ithalat giderlerine oram %5 dtizeylerinde ger<;ekle§mi§ olmakla birlikte, 1979-1983 Ylllannda bu oran %2'nin altma inmi§tiro 2006 yllmda ise turizm giderlerinin ithalat giderlerine oram %2 olarak ger<;ekle§mi§tir. ' Turizm gelirlerinin gayri safi milli haslla i<;indeki paYI cari fiyatlarla Tablo 8' de aynntlh olarak verilmi§tir. Tablo incelendiginde turizm gelirlerinin GSMH i<;indeki paymm 1963 yllmdan ba§layarak 1973 yllma kadar %O,l'den %0,8'e <;!ktIgl anla§llmaktadlr. Bu ylh takip eden 10 yIl i<;erisinde bu pay %O,4'e kadar dti§mti§, ama tekrar %0,8'e <;lkmI§tJr. Turizm gelirlerinin GSMH i<;erisindeki paYI ilk defa 1984 yIlmda %l'i a§arak %l,7'ye ula§ml§hr. 1985'te ise oran %2,8'lere kadar <;lkmI§hr. Bu yIllan takip eden ylliarda sadece 1986 ve 1991 ylllannda %2'nin altmda kalan bu oran diger yIllarda %2-5 arasmda ger<;ekle§mi§tir. 2001 ve 2002 ylllannda diger ylliardan farkh olarak turizm gelirlerinin GSMH i<;erisindeki paYI %6'YI a§mI§tlr. 2006 yllmda ise bu oran %4,2 olarak ger<;ekle§mi§tir.

r Turk Turizm Tarihi: Yapisal ve Sektorel

28

Geli~im

Tablo 8. Turizm GelirIerinin Gayri Safi Milli HasIla I<;:indeki PaYI ( Cari AhcI Fiyat aria) ( 1963 - 2006 ) Gayrisafi Milli HaSlla Planlar

1984 Programl

1995 Programl

Turizm Gelirierinin GSl'vIH i,indeki PaY' (
Ydlar Milyon TL. 66.801,4 71.312.8 76.726.3 91A19.0 101.480.6 163.892.7 183.356.2 207.814.8 261.072.6 314.139.6 399.088.6 537.677.6 690.900.8 868.065.8 1.108.270.7

Milyon $ 7.422,.+ 7.923.6 8.525.1 10.157.7 11.275.6 12.499.3 13.877.0 9.951.3 12.969.9 17.200.7 22.130.7 30.507.0 37.598.0 41.283.5 49.177.1

Milyon$ 7.7 8.3 13.8 12.1 13.2 24.1 36.6 51.6 62.9 103.7 171.5 193.7 200.9 180.5 204.9

1978

1.645.968.5

53.690.7

230.4

0.4

1979 1980 1981 1982 1983

2.876.522,9 5.303.010.2 8.022.745.3 10.611.859.2 13.933.008.1

52.962.2 57.198,3 46.087.2 52.853,0 50.153.5

280.7 326.7 381,3 370.3 411.1

0.5 0,6 0.8 0.7 0,8

1984

22.167.739.9

48.986.5

840,0

1.7

1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994

35.350.318,.+ 51.184.759.3 75.019.388,1 129.175.103.7 230.369.937.1 397.177.547.4 634.392.841.0 1.103.604.909.0 1.997.322.597.4 3.887.902.917.0

52.597.6 75.173,0 85.979.0 90.460,0 107.544.0 150.758.0 150.168.0 158.122,0 178.715.0 132.302.0

1.482.0 1.215.0 1.721.1 2.355.3 2.556.5 3.225.0 2.654.0 3.639.0 3.959.0 4.321.0

2.8 1.6 2.0 2.6 2.4 2.1 1.8 2.3 2.2 3.3

1995

7.854.887.167,0

170.081.0

4.957.0

2.9

5.962.1 8.088.5 7.808.9

3,2 4.2 3.8 2.8 3.8 6.9 6.6 5.5 5.3 5.0

1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 . 1978 Programl

Gelir (x)

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

I

14.978.067.283.0 29.393.262.147.0 53.518.331.580.0 78.282.966.809.0 125.596.128.755.0 176.483.953.021.0 273.463.167.796.0 356.680.888.000.0 430.511.476.967.0 486.401.032.274.0

183.601.0 192.383.0 206.552,0 185.267,0 200.002.0 J.l5.693.0 180.892.0 239.235.0 300.578.0 360.876.0

7.636,0 10.066.5 11.900,9 13.203,1 15.8S7.7 18.153.5

0.1 0.1 0.2 0.1 0.1 0.2 0.3 0.5 0.5 0.6 0.8 0.6 0.5 0.4 0.4

I

29

Turk Turizminin Tiirkiye Ekonomisindeki Veri

Tabla 8'in devmm Gavrisafi Milli HaSlla Planlar 2006

Programl

Gelir (X)

Turizm Gelirlerinin GSMH ts:indeki PaYI

Yillar

2P06

MilyOl1 TL.

Milyon $

Milyon$

(%)

575.783.962.136.0

399.673.0

16.850,8

4,2

Kaynak: (X): (1965-1978) Maliye Bakanhgl (1984-1990) Yabanci Ziyaret~i <;lkl§ Anketi (1996-1998) Turizm Bakanhgl+ DiE (2001-2002) Turizm Bakanl1g!+ DiE (1979-1983) Merkez Bankasl (1991-1995) Merkez Bankasl (1999-2000) Merkez Bankasl (2003-2006) KTB+TUiK+Merkez BankaSl

Gelen yabanci saYIsI, turizm gelirIeri ve yabanCl ba~ma ortalama harcama ile yurtdI~ma <;:lkan vatanda~ saYIsI, turizm giderleri ve vatanda~ ba~ma ortalama harcama ve bunlann arasmdaki dengeye ait bilgiler yillar itibariyle Tablo 9' da verilmi~tir. Tablo incelendiginde turizm gelirIerinin 1976, 1982, 1986 ve 1991 Yillanndaki di.i~i.i~ler hari<;: 1963'den 1998 yilma kadar si.irekli bir artl~ i<;:erisinde oldugu gori.ilmektedir. 1963 Yllmda 7.659.000 dolar olan turizm gelirleri 1997'ye gelindiginde 8.088.549.000 dolara <;:Ikml~hr. 1997'yi takip eden u<;: yrlda dalgah bir seyir gosteren turizm gelirieri 2001 ila 2005 Yillan arasmda hIZh bir artJ~ gostermi~ ve 18.153.500.000 dolara Kadar <;:lkml~tlr. 2006 Yllmda ise bu rakam 1.302.700.000 $'11k bir du~u~ gostererek 16.850.800.000 dolar olarak ger<;:ekle~mi~tir . Turizm giderleri ise, 1963'den 1978 YI11na gelinceye Kadar artan bir trend gostermi~tir. 1978-1983 yillan arasmda ini~li <;:lkI~h bir seyir izleyen turizm giderIeri, 1983 yilmdan 1984'e ge<;:erken yakla~lk iki kat bir arh~ gostermi~tir. Turizm giderleri 1996 yllmda 1 milyal' dolan 2003 yIlmda ise, 2 milyar dolan a~­ ml~hr. 2006 yrlll1.da ise turizm giderIeri 2.742.300.000 dolar olarak ger<;:ekle~mi~­ tiro Turizm gelir gider dengesine bakIldlglll.da 1970 y1lma gelinceye kadar turizm gelir gidederinin (-) bakiye verdigi gorulmektedir. Daha sonraki yIllarda 1976-1977 ylll hari<;: turizm gelir giderIeri (+) bakiye vermi~tir.

Turk Turizm Tarihl: Yapisal ve Sektorel

30

1 er D engesl ve Ta bi 0 9 T unzm G e rI r - Gd

Planlar

:;

~

Gelir (1.000$)

Gelen YabanCI

SaYlsl

_t::§ v

;

"' ..0 )-I

0

rtt

_ '"

!Q"

'"

ev "'

a

.,.'"

..v..,.""'"' .-"'-

.: -= ~;:

gr; "'E::

'u

~

.-~:§

~

~ '" ,"~-=""' ~..:=

:0

==

:5:': 1978 ProgramJ

.

.,.

'":8 E::"'" " ..,.

~= ... '0 ~

Cl

1984 Program I

:3" §

.-"'""' .~ ;5

. -

"'~

~§

"'v..,. -""' "

-

~~

1995 Programl

.-lE""' ~ ..,.

.. -

:0::3 ~ ~

~

'"'0 E::"'"

.~ 3 3<-= ~

..

<J)

1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977

7.659 8.317 13.758 12.134 13.219 24.082 36.573 51.597 62.857 103.731 171.477 193.684 200.861 180.456 204.877

198.841 229.347 361.758 440.534 574.055 602.996 694.229 724.784 926.019 1.034.955 1.341.527 1.110.298 1.540.904 1.675.846 1.661.416

1978

230.398

1979 1980 1981 1982 1983

280.727 326.654 381.268 370.320 411.088

1984

0

tU

.'" .,."'5 ...=t3

Vatanda~

.:g

.!.

Oenge 11.000 $)

SaYlsl

> "'::t: "' '" 490,3 192,8 130,3 169,5 206,0 179,2 156,2 92,5 58,6 65,6 92,6 128,0 110,9 147,2 173,7

- 12.852 - 13.490 -10.552 -14.195 - 13.594 - 9.327 -5.658 3.859 20.665 44.411 78.464 41.887 45.907 - 27.437 -63.651

"'::t: 38,5 36,3 38,0 27,5 23,0 39,9 52,7 71,2 67,9 100,2 127,8 174,4 130,4 107,7 123,3

20.511 21.807 24.310 26.329 26.813 33.409 42.231 47.738 42.192 59.320 93.013 151.797 154.954 207.893 268.528

41.833 113.083 186.520 155.293 130.140 186.449 270.417 515.992 719.668 904.605 1.004.821 1.186.228 1.397.425 1.412.391 1.545.801

1.644.177

140,1

102.476

1.498.345

68,4

127.922

1.523.658 1.288.060 1.405.311 1.391.717 1.625.099

184,2 253,6 271,3 266,1 253,0

95.070 114.738 103.313 108.919 127.337

1.534.872 1.794.808 1.783.891 1.899.377 1.998.162

61,9 63,9 57,9 57,3 63,7

185.657 211.916 277.955 261.401 283.751

840.000

2.117.094

396,8

276.806

2.071.189

133,6

563.194

1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994

1.482.000 1.215.000 1.721.117 2.355.295 2.556.529 3.225.000 2.654.000 3.639.000 3.959.000 4.321.000

2.614.924 2.391.085 2.855.546 4.172.727 4.459.151 5.389.308 5.517.897 7.076.096 6.500.638 6.670.618

566,7 508,1 562,7 567,5 570,3 621,3 519,7 533,0 668,1 ' 674,0

323.600 313.570 447.739 357.966 565.000 520.000 592.000 776.000 934.000 866.000

1.806.163 1.622.237 1.921.681 2.114.780 2.464.318 2.917.118 2.770.758 2.997.318 3.311.313 3.446.618

179,2 193,3 233,0 169,3 229,3 178,3 213,7 258,9 282,1 251,3

1.158.400 901.430 1.273.378 1.997.329 1.991.529 2.705.000 2.062.000 2.863.000 3.025.000 3.455.000

1995

4.957.000

7.726.886

I 684,0

912.000

3.981.391

229,1

4.045.000

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

5.962.100 8.088.549 7.808.940 5.203.000 7.636.000 10.066.500 11.900.900 13.203.100 15.887.700 18.153.500

8.614.085 9.689.004 9.752.697 7.487.285 10.428.153 11.618.969 13.256.028 14.029.558 17.516.908 21.124.886

748,0 876,0 879,5 736,0 764,3 655,1 697,3 702,5 705,8 678,7

Tabla 9'un devamz

U)ot:§

~

I

31

Turk Turlzrninin Turklye Ekonomisindeki Yerl

o rta ama H arcama ~Ikan

Gider (1.000$)

Gel~im

Planlar

2006 Pr()g~aml

Gelen

~

,

~

Vatan;;:;

~~~

;;;'"

Gelir (l.000$)

Yabanci

SaYlsl

'" 0 '" ~ £g U

2006

16.850.800

19.819.833

651,3

g t:: E

<;:,kan

Gider (1.000$)

Vatanda~

2.742.300

8.274.793

SaYls,

da~ Ba~ma

Ort. HarcamatS) 331,4

Oenge (1.000 $)

14.108.500

Kaynak: (1965 -1978) Maliye Bakanhgl (1984 -1990) YabanCl Ziyaret<;i <;lk1i? Anketi (1996 -1998) Turizm Bakanhgl+ DiE (2001-2002) Turizm Bakanhgl+ DiE (1979 -1983) Merkez Bankasl (1991 -1995) Merkez BankaSl (1999 - 2000) Merkez BankaSl (2003-2006) KTB+TUiK+Merkez Bankasl

Sonu~

-I

ve

Oneriler

Turizm yatlnmlanm te§vik amaclyia

24.03.1950

tarih ve

5647

sayIh Turizm Mii-

esseselerini Te§vik Kanunun <;1kartrlmaslyla turizmin geli§mesini esas alan yatIrIm tiirleri geli§mi§tir. Siyasi geli§melerden <;ok <;abuk ve fazla etkilenen turizm sektorii

1960

27

Mayis

ihtilalinden fazlaslyla etkilenmi§ ve yeni geli§meye ba§laml§ olan turizm

sektorii biitilniiyle bir durgunluk i<;ine girmi§tir. Planh donemin ba§lamaslyla birlikte planh donem oncesine oranla istatistikler daha diizenli tutulmaya ba§lanml§tlr. Bazl donemlerde kesintiler olsa da ana hatlanyla tutulan istatistikler turizmin Tiirk Ekonomisi i<;indeki payl hakkmda yeterli bilgiye ula§rlmasm1 miimkiin kllmaktadlr. Planh donemde yapllan turizm yatlnmlan ve bu yatmmlann top lam sabit sermaye i<;indeki payl pIlar itibariyle ini§ <;1kl§ gosterse de turizmle ilgili yeni te§vik yasalannm <;1kanldlgl

1983

yllmdan ba§layarak siirekli bir artl§ goster-

mi§tir. 1.265.000 1.716.000 1.753.900 1.471.000 1.711.000 1.738.000 1.880.000 2.113.300 2.524.000 2.870.400

,

I

4.260.701 4.632.876 4.601.349 4.758.211 5.284.336 4.856.143 5.131.071 5.928.454 7.299.458 8.246.056

296,9 370,4 381,2 309,1 323,8 357,9 366,4 356,5 345,8 348,1

4.697.100 6.372.549 6.055.040 3.732.000 5.925.000 8.328.500 10.020.900 11.089.800 13.363.700 15.283.100

T.e. Turizm Bankasl ve Tiirkiye Kalkmma Bankasl tarafmdan verilen kredilerde en <;ok dikkati <;eken nokta tahsis edilen toplam rakam ile yapIlan odemeIer in

1969

yIh hari<; siirekli farkhhk gostermesidir.

Ylliann onemli bir kls-

mmda tahsis edilen rakamlar odenemezken bazl Yillarda da tahsis edilen rakamlar a§Ilml§trr. YapIlan planlamalar uyguianamadigi i<;in de inandmclhklanm kaybetmi§lerdir.

r 32

Turk Turizm Tarihi: Yap,sal ve Sektorel

Geli~im

Turizm yatmmlan i<;:in verilen krediler ve kredilerin top lam krediler i<;:indeki payma baklldlgmda, yillar itibariyle hem toplam kredilerin hem de turizm i<;:in verilen kredilerin surekli bir arb!? gosterdigi anla!?llmaktadlr. Be!? yllhk plan dl!?mda kaian 1995 yilmda ve onu takip eden Yedinci Be!? YIlhk Plan donemindeki toplarn. kredilerdeki artl!?lann diger Yillara klyasla oransal olarak daha fazla oldugu gorillmektedir. Ama turizm sektoru bu artl!?tan arzulanan paYI alamaml!?tlr. Turizm sektorunde te!?vik belgesi verilen projeler ile bu projelerin te!?vik edilen top lam projeler i<;:indeki paYI be!? yllhk planlar <;:er<;:evesinde y1l1ar itibariyle beIge saYIsmdan ziyade yatmm tutan dikkate almdlgmda; te!?vik edilen toplam projeler i<;:erisinde turizmin yatmm oram ini!?li <;:Iki!?h bir grafik c.;:izmi!?tir. Yillar itibariyle turizm sektorunun yatmm tutan i<;:erisindeki paylanna baklldIgmda %18,5 ila %01 arasmda <;ok geni!? bir bantta seyrettigi gorillmektedir. Bu istikrarsiz durum sektore olumsuz olarak yanslyabilmektedir. Yabanci Sermayeyi Te!?vik Kanunu'ndan yararlanan turizm firmalannm saYllan ve toplam yabanci sermaye ic.;:indeki paylan U<;uncu Be!? YIlhk Planda %7 civannda, 1978 ve 1979 yillannda da %8'lerde gen;ekle!?mi!?tir. Turizmin izin verilen yabanci sennayeden aldIgl en yilksek pay %14,3 ile 1997 yIh ve %12,2 ile 1991 YIh olmu!?tur. 1997 Yilmdan sonra turizmin izin verilen toplam yabanci sermaye i<;:erisindeki paYI onemli bir du!?u!? gostermeye ba!?laml!? ve turizmin yabanCl sermayeden aidigi en du!?uk pay 2004 YIhnda %O,I'e Kadar du!?mu!?ti.ir. Turizm gelirlerinin ihracat gelirIerine oram 1963 yllmda %2,1 olarak ger<;:ekle!?mi!?tir. 1964 yilmda ise en dU!?ilk oran %2,0 olarak ger<;:ekle!?mi!?tir. 2002 yl1mda ise en yuksek cran olan %33,9'a kadar Ula!?mI!?tlr. Turizmin ihracat gelirlerine oram 2006 yilmda %19,7 olarak gen;:ekIe!?mi!?tir. Turizm giderIerinin ithalat giderlerine oram ise gene Ide %2-4 arasmda degi!?mektedir. Ulkenin turizm gelirIerinin son Yillarda onemli orand a artIyor olmasma ragmen ihracat i<;:indeki paymm 2002 Ylhna cranIa du!?uk kalmasl, ihracat rakamlanmn da onemli artI!? gostermi!? olmasmdan kaynakianmaktadir. Turizm gelirlerinin gayri safi milli haslla i<;:indeki paYI 1980'li Yillara geiinceye kadar %l'in altmdadir. Turizm gelirlerinin GSMH i<;:erisindeki paYI ilk defa 1984 Yllmda %l'i a!?arak %l,Tye Ula!?mI!?tlr. 2001 ve 2002 Yillannda diger yillardan farkh olarak turizm geiirlerinin GSMH i<;:erisindeki paYI %6'YI a!?ml!?tIr. 2006 yrlmda ise bu cran %4,2 olarak ger<;:ekIe!?mi!?tir. Turizm gelirlerinin 1976, 1982, 1986 ve 1991 Yillanndaki du!?u!?ler hari<;: 1963'den 1998 yrlma kadar surekli bir arh!? i<;:erisinde olmu!?tur. 2006 yl1mda turizm gelirleri bir onceki ylla cranIa 1.302.700.000 dolarhk bir du~u~ gostererek 16.850.800.000 dolar olarak ger<;:ekle!?mi!?tir.

Turk Turizminin Turkiye Ekonomisindeki Veri

33

Turizm giderleri ise, 1963'den 1978 yIhna gelinceye kadar artan bir trend gostermi!?tir. 1978-1983 yIllan arasmda ini!?li <;:Ikl!?h bir seyir izleyen turizm giderIeri 1983 Yilmdan 1984 ge<;:erken yakIa!?lk iki kat! bir artI!? gostermi!?tir. Turizm giderleri 1996 ylhnda 1 milyar dolan 2003 ylhnda ise, 2 milyar dolan a!?ml!?t!r. 2006 Yllmda ise turizm giderleri 2.742.300.000 dolar olarak ger<;:ekle!?mi!?til'. Turizm gelir gider dengesine bakiIdlgmda 1970 yilma gelinceye kadar turizm gelir giderlerinin H bakiye verdigi gorulmektedir. Daha sonraki Yillarda 1976-1977 yIh hari<;: turizm gelir giderleri (+) bakiye vermi!?tir.

Kaynak~a

Akoglu, T. (1969). TIlriz11l Egiti11li ve Ogreti11li, Turizm ve Tamtma Bakanhgl YaYlIu. Devlet Planlama Te~kilatI. (1976-1988). fcrn Plam Uygulama Raporlan. Devlet Planlama Te:;;kilah. (1963-1988). iera Plam. Devlet Planlama Te:;;kilah. (1996). E1conomi1c ve SosyaI Gostergeler (1950-1995) Devlet Planlama Te:;;kilatI. (1983-1988). Te$vik Uygulmna Ba$1canlzg! Faaliyet Raporlan. Devlet Planlama Te:;;kilatI. (1983). 6224 Say/I! Kanul1a Gore Tiir1ciye'de Yabmlcl Sermaye. Devlet Planlama Te:;;kilatl. (1987). Yabm1Cl Sermaye Raporu (1983-1986), Nisan, Ankara. Devlet Planlama Te:;;kilatI. (1989). 1989 YIlt P1'Ogrn1111, Ankara. Devlet Planlama Te:;;kilah. (1981). 1981 Yllz P1'Ograml, Ankara. http://ekutup.dpt.gov.tr/program/2005/destek05.pdf gahin, A (1990). j1ctisadi KaI1cmmada1ci Ollemi BalClmmdal1 Tiir1ciye de Turizm Se1ctoriilldeki GeIi$melerill Degerlendirilmesi, Turkiye Ticaret SanayL Deniz Ticaret Odalan ve Ticaret Borsalan BirligL Ankara T.e. Merkez Bankasl, Ylll/1c Faaliyet Raporlan (1969-1988) T.e. Turizm Bankasl Ag. (1982). 21. Hesap Yz[l Faaliyet Rapom, Ankara. T.e. Turizm Bankasl Ag. (1988).1987 Faaliyet Raporu, Ankara. Turkiye Odalar Borsalar Birligi. (1977). i.1ctisadi Rupor (1977), Ankara. Ti.irkiye Odalar Borsalar Birligi. (1972). iIctisadi Rapor (1972), Ankara. Unli.ionen, K. (1990). "Turizmin iktisadi Kalkmmaya Etkileri ve Turkiye'nin Cumhuriyet Donemi Turizm Politikalan", Yayl7lIanmmm~ Dolctora Tezi, Marmara Universitesl, Sosyal Bilimler Enstitilsi.i, istanbul. Unli.ionen, K.; ATayfun ve A Ktll<;:lar. (2007). Twiz11l Elcollomisi, Nobel Yaym, Ankara. World Tourism Organization. (1989). Yearbook a/Tourism Statistics, Vol.l.

34

Turk Turizm Tarihi: Yap,sal ve Sektorei Gell~im

World Tourism Organization. (1999). Tourism Highligts. www.hazine.gov.tr www.tuik.gov.tr www.tcmb.gov.tr

U<;uncu B6IUm

www.world-tourism.org

TORKivE'DE DI~ TURizM TALEBiNiN VAPISI ve GELi~iMi

www.turizm.gov.tr www.tursab.org.tr Ya§a ve dig:(1980). Cumlmriyet Donemi Tilrkiye Ekonomisi 1923-1978, Akbank Ki.iltilr YayInl, Istanbul.

Yrd.

Do~.

Dr. Zehra EGE'

Ozet Tiirkiye'nin aktif dl$ tul'izm talebi ozellikle 1980'lerden sonra onemli bil' geli$me gostermeye ba$laml$ ve iilIce ekonomisine biiyiik kat/a saglayan gelir kaynaklarmdan biri durumuna gelmi$tir. Ayrzca, Tiirkiye'nin biitiin dilnyada pop iller bir iilke olmasl, gelen ki$i saYISl1l11l artl$ma paralel gelil'lerin de ari:111aSl1l1 saglaml$t!r, Planlz kallcmma 1110delinin benimsendigi 1963 y!lmdan guniimuze kadm' olan done111de turizm talebinin geli$mesinde, be$er yllllk hazlrlanan kalkmma planlarmda turizme ayn bir onem veriimesi, turizmin kalkmmanl11 itici sektorii olaralc dege1'lendiril71lesi ve bu amar;la pelc r;ok hedefin gerr;ekle$tirilmesi ir;in gosterilen r;abalarm ayrz bil' one71li vardll', 1963 yzlmda yakla$!Ic 200 bin Ici~iyi ag!l'layan Tiil'Iciye, giinilmiizde 30 milyon ld~inin ziyal'et ettigi bil' iillce konumuna Ula$ml~t!l'. Tiil'lciye'ye yonelilc talep yzllar itibal'iyle dalgalz, faleat deva71l1! bil' geli$me gostermelctedil'. Turizm talebini etlcileyen ekonomilc, sosyal, siyasal ve psilcolojife fakWl'lel' bulunmalctadll'. Tilrle turizmi degi$ik done71llel'de fal'klz olaylann etlcisi altmda lcaI1111$, ir;el'de ve d!~anda ya$anan olumsuzlulclal'dan oldukr;afazla diizeyde etlcile117ni$til'. Omegin, 1984'de (:emobil Kazasl, 1991'de Korfez Krizi, 1999'da terar orgiltilliderinin yakalanmasl ve 17 Agustos Golciik depl'e11li bunlal'dan sadece bil'kar;ldll'. Turizmle ilgilenen ve turizmden beklentileri yiiksek olan ulkeler, lcendilerine yoneWe talebi iyi analiz etmek durumundadlrlar. (:ilnlcii talebin iyi analiz edilmesi, pazara sunulacak iil'unun niteligini ve miktannz etkilemelctedir. Bu amar;la uluslararasl piyasada ortaya r;!lcabilecek degi$ikliklel'i izleyebilmelc ve tiilcetici belclentilerine uygun iiliinil pazara sunabilmelc, iillceye yonelilc talebin, buna pm'alel turizm gelirlerinin ve uluslararas! turiz11l piyasasmdml almacak paym artmaSl1ll saglayacalct!r

• Adnan Menderes Universitesi, Turizm I§letmeciligi ve Otelcilik Yilksekokulu, [email protected]

36

TUrk Turizm Tarihi: Yapisal ve Sektorel

Geli~im

TUrkiye'de

DI~

Turizm Talebinin Yapisl ve

Geli~jmi

37

Boliimiin AmaCI

1. Ttirkiye'de Dl§ Turizm Talebinin Geli§imi

Bu bollimiin amaCI, Tiirkiye'ye yonelik talebin tarihsel geli~imini incelemek ve talebin yaplsal a<;:ldan analizini yapmaktIr. Ttirkiye'ye yonelik talep, Cumhuriyet oncesi ve Cumhuriyet sonraSI donemler itibariyle incelenmi~tir. Cumhuriyet sonraSI donem, planh donem oncesi ve sonraSI ~eklinde iki klslmda ele alll1ml~­ tIr. Daha sonra tilkemize gelen yabancllann profilini belirlemeye yonelik analizlere yer verilmi~tir. Bu <;:ah~mada Tiirkiye'nin turizm talebi, sadece aktif dl~ turizm talebi a<;:lsll1dan degerlendirilmi~tir.

Talep, genel olarak belirli bir maIm veya hizmetin belirli bir piyasada, belirli bir anda, <;:e§itli fiyatlar karslsmda ahcIlann 0 mal ve hizmetlerden satm almaYl dti§tindtilderi miktarlardlr. Turizm talebi ise "insanlann turizm gereksinimlerini kar~Ilamak amaclyla yeterli ahm gticti ve bo§ zaman ile desteklenmi~ olan, turistik liri.in ve hizmetleri satm alma isteginde bulunan insanlann miktan" (Usta, 1992: 114) ~eklinde tammlanabilecegi gibi "turistin belli bir fiyat seviyesi ya da doviz kuru dahilinde elde etmek istedigi ve fiilen elde etmeyi kabul ettigi turistik hizmet ve mallann blittinli" olarak da talllmianabilir. Bu talllmdan da anla~Ilabilecegi gibi bir Ulke i<;:in turizm talebi, tilke i<;:i ve Ulke dl~l turizm talebi olmak tizere iki unsurdan olu~maktadll·. DIke i<;:i turizm talebi, Ulke vatanda~la­ nllln kendi lilkeleri i<;:inde kalmak ko~uluyla turizm ihtiya<;:lanlll tatmin etme istemine dayanan taleptir. Dike dl~l turizm talebi ise, tilke vatanda~lannm yabancl Ulkelerde turizm ihtiya<;:lanlll giderme istemidir (Olah ve Timur, 1985:195). Dtinyada 1974 ve 19S0 Yillan arasmda ge<;:ici bir durgunluk ya~anml~ olsa da uluslararasl turizm dlinyada en hlZh geli~en sektorlerden biridir. UluslararaSl turizm hareketlerinin geli~mesinde a~agldaki faktorlerin onemli etkilerinin oldugu soylenebilir (I<;:oz ve Kozak, 1998: 23-24); .. Turist gonderen tilkelerdeki ekonomik bliylime sonucunda milli gelirin ve harcanabilir gelir dlizeyinin artmasl, .. Bo~ zalnan artl~ma paralel olarak seyahate aynlan zamallln artmasl, It Dlkeler arasmdaki bazl btirokratik engellerin kaldmlmasl ve seyahat ozglir lUgtin lin artmasl, .. Hlzla sayllan artan havayolu firmalan ve bu firmaiar arasmdaki rekabet sonucunda uluslararasl seyahatlerin ucuzlamasl, .. Hlzla artan organize paket turlar ve bunlann <;:ok saYlda uluslararasl bolgeyi kapsamasl, .. Insanlann tatil ya~amlannm bir par<;:asl ya da beklentisi oiarak gorm.eye

Giri§

II. Dtinya Sava~r'ndan soma hlzla geli~en turizm, gtintimtizde parasal ve kitlevi bir olay haline gelmi~tir. Turizmin yarattIgI ekonomik ve politik etkiler, Ulke ekonomilerinde ve ozellikle uluslararasl ekonomik ve politik ili~kilerde onemli sonu<;:lar dogurmaktadlr. Bu durum yalmz geli~mi~ tilkelerde degil, geli~mekte olan tilkelerde de turizme verilen onemi arttlrmai
ba~lamalan,

.. Teknolojik geli~meler sonucunda seyahat ile iigili i~lemlerin kolayla~masl ve seyahat stiresinin klsalmasl, ula§tlrma ara<;:lanmn kalitesinin ve gtivenliginin artmasl, .. Demografik degi~imler (ya~am sliresinin uzamasl sonucunda emeklilik stiresinin artmasl, ailede e~lerin birlikte <;:ah~masl, <;:ocuksuz aile saYlslmn artmasl).

38

TOrk Turizm Tarihi: Yaplsal ve Sektorei Gel~im

1.1. Cumhuriyet Oneesi Donemde DI§ Turzim Talebi Osmanh imparatorIugu'nun toprakIan, ipek Yolu iizerinde yer almasl nedeniyIe hemen hemen her donemde gerek merak gerekse tieari nedenIerIe tiiccarIar ve gezginler tarafmdan ziyaret edilmi§tir. Osmanh topraklarmda ilk modern turizm hareketi, 1863 yilmda 28 $ubat-17 Temmuz tarihIeri arasmda istanbul At Meydam'nda diizenlenen Sergi-i Umumi-i Osmani adl ile diizenlenen uluslararaSl fuar kapsammda gen;ekle§tigi soylenebilir. Fuan, ba§ta A vusturya olmak iizere <;e§itli iilkelerden turist gruplan ziyaret etmi§tir. 0 donemde tutulan istatistikler, fuan yerli ve yabanCl toplam 80 bin ki§inin ziyaret ettigini gostermektedir (www.radikal.eom.tr. 16.02.2009). 1870'lerde istanbul'u Paris'e baglayan $ark DemiryoIu'nun (Orient Expres) a<;lh§l, turist saYlsmm daha sonraki donemlerde artI§mda etkili olmu§tur. Ancak, daha sonraki Ylllarda ya§anan sava§ ortaml, diger ekonomik faaIiyetler gibi turizmin de geli§mesini olumsuz etkilemi§tir (www.enginsalli.blogcu.eom, 16.02.2009 ). Osmanh imparatorlugu'nun ~ar.~alanmasmm ve 1. Diinya Sava§l'mn etkileri ile turizme ili§kin <;abalar biiyiik oI<;ude duraklaml§tIr. Ba§hca turist gonderen iilkelerle sava§a girilmi§ oImasi ve turistler i<;in seyahat giivenliginin azalmasmm yamslra yabanellara kar§l giivensizlik duygusunun yaygmla§masI, ula§lm yollanmn olmamasl, seyahat ko§ullannm elveri§siz oimasl gibi nedenler, turizm olaymm olduk<;a kiis:iik oI<;ekli kaImasma neden olmu§tur (Baruts:ugil, 1986: 69) . 1.2. Cumhuriyet Sonrasl Donemde DI§ Turizm Talebi Tiirkiye'de dl§ turizm talebinin Cumhuriyet sonrasmdaki geli§imi, planh donem oncesi ve sonraSI §eklinde iki klslmda ineelenmi§tir. 1963 yllmdan itibaren giiniimiize kadar oIan siire~te uygulamaya konulan Be§ YIlhk Plan donemlerinde Tiirkiye'ye yonelik talep, donemler itibanyle ele ahnml§tIr. 1.2.1. Planh Donem Oneesi DI§ Turizm Talebi Ti.irkiye'de turizmin geli§tirilmesine yonelik ~abalann Cumhuriyet donemi ile birlikte yeniden ba§latIldlgl goriilmektedir. Tiirkiye'de, 1923 ydmda Cumhuriyetin ilan edil~esiyIe birlikte her alanda oldugu gibi turizmde de bir dizi atlhm gers:ekle§tirilmi§tir. Bu konudaki ilk giri§im, 1923 YllInda Atatiirk'iin de onderIik ettigi Tiirkiye Seyyahin Cemiyeti'nin kurulmasldlr. Bu cemiyet daha sonra Tiirkiye Turing ve Otomobil Kurumu adlm alml§tIr. Kurum, devIetin resmi bir turizm orgiitiiniin bulunmadlgl uzun bir donem boyunca turizmi geIi§tireeek yaymlann yapIlmasl, tarihi eserlerin korunmasl, Tiirkiyenin yabanellara tamtIlmas! gibi ama~lara yoneIik hizmetler vermi§tir (Barut~gil, 1986: 69). 1930'lu

TOrkiye'de

DI~

Turizm Talebinin Yapisl ve

Geli~lmi

39

Yillara gelinirken Tiirkiye'ye gelen turist saYIS! 45-50 bin doIayma ~!kml§ ve turizm sektorii hiikiimetler diizeyinde de dikkate ahnmaya ba§lanml§tIr. 1930 ylhnda Dahiliye Vekaleti Emniyeti Umumiye Miidiiriyeti biinyesinde turizm isleriyle ilgili bir §ube kurulmu§, ayni yIl istanbul BeIediyesinde iktisat i§Ieri Miidiiriyeti'ne bagh bir Turizm $ubesi aplm!§tIr. Bu YllIn en onemIi oiaYI da uluslararasl Turizm Birligi (AIT) Kongresinin istanbul'da yapIlmas! olmu§tur (www.genemekan.com. 17.02.2009). Ulkemizde turizme iIgi 1950'li yiliann ba§mda yogunla§m!§hr. D!§ ticaret rejiminin getirdigi bazl sorunlar nedeniyle doviz gelirlerinin arttmimasl amaClyla geli§tirilmesi dii§iiniilen kaynaklar arasmda uIuslararasl turizm talebinin arttInimasl da yer alml§tIr. Aneak bunu ger~ekle§tirebilmek i<;in talebe uygun arz kapasitesinin olu§turulmasl gerektiginden, 6086 sayIl! Turizm Endiistrisini Te§vik Kanunu yiiriirliige konmu§, baz! kamu kuruIu§Ianna "oneii ve ornek" turizm yatmml ve i§letmeciligi gorevi verilmi§tir. Amaea uygun yatmm te§ebbiislerinin te§viki i~in atiian bir diger onemIi adlm ise Turizm BankasI'nm kurulmasldlr (Tahran, 1998:27). Bankanm kurulu§ ama~lanndan biri de iilkede i~ ve dl§ turizmin geli§tirilmesini saglamaktIr (Kozak vd., 1994: 113). Planh donem oneesinde (1950-1962) Tiirkiye'ye yoneIik dl§ turizm taIebinin geli§imi a§agldaki tabloda ineelebilir (Tablo 1.). Tablo 1. Planh Donem Oncesinde (1950-1962) Turizm Hareketleri VIllar Turizm Gelirleri (000 $) Gelen Turist SaYlsl 1950 28.625 1951 31.377 4.317 1952 38.837 2.287 1953 70.055 2.350 1954 71.331 1.771 1955 79.369 1.979 1956 99.414 2.495 1957 100.803 1.041 1958 114.744 1.535 1959 126.610 4.756 1960 94.077 5.460 1961 129.104 6.880 1962 172.867 7.316 Kaynak: Barut~ugil, 1. S. (1986). Turizm Elconomisi ve Turizmin Tiirlc Elconomisindelci Yeri, Beta Baslm Yaylm Dag. A.$., Yaym No: 84, istanbul,71.

Turk Turizm Tarihl: Yaplsal ve Sektorel

40

Geli~im

Planh donem oncesinde Turkiye'ye yonelik talep incelendiginde, dalgah fakat surekli bir artl§m oldugu gortilmektedir. 1950 ylhnda 28.625 olan turist saYIsI, 1957 yllmda 100.000'i a§ml§, 1962 yIlmda da 172.867'e yukselmi§tir. Turizm gelirleri inceiendiginde ise ini§li <;lkl§h bir trend in oldugu gortilmektedir. 1960 yllmda gelen turist saYIsmm bir onceki ylla gore du§uk olmasll1a ragmen, turizm gelirleri artI§ gostermi§tir. 1.2.2. Planh Donemlerde Dl§ Turizm Talebi Turkiye, 1963 yllmda planh karma ekonomi modelini benimsemi§ bir ulkedir. Buna gore be§er yllhk kalkmma planlan hazlrlanmakta ve ekonomik faaiiyetlere bu planlar araclhgl ile yon verilmeye <;ah§llmaktadlr. Turizm de ozellikle doviz kazandmCl ozelligi ile Turkiye ekonomisi a<;lsmdan olduk<;a onemli bir sektor niteligindedir. Bu onem.i fark edildik<;e turizm sektorune kalkmma planiannda ayn bir onem verilmi§tir.

a) Birinci

Be~

Ytlltlc Platt Donemi (1963-1967)

Bu donemde Turkiye'nin odemeler dengesi a<;lklannll1 kapatIlmasll1da turizmden daha fazla yararlanmak, zengin dogal ve tarihi kaynaklardan yararlanmak, gereldi yatmmlan yapl11ak gibi hedefler belirlenl11i§tir. Tabla 2. Birinci Be§ Ydhk Plan Doneminde Turizm Hareketleri (1963-1967) Vatanda§ YabanCI Gelen Turizm <;:lkan Turizm Ba§lna Ba§lUa Yabanci Gelid Vatanda§ Gided YIllar Ortalama Ortalama (1000 $) (1000 $) SaYIsi SaYlsl Harcama ($) Harcama ($) 490,3 20.511 198.841 7.659 38,5 41.833 1963 192,8 229.347 8.317 36,3 113.083 21.807 1964 130,3 38,0 186.520 24.310 1965 361.758 13.758 27,5 26.329 169,5 12.134 155.293 1966 440.534 23,0 206,0 1967 574.055 13.219 26.813 130.140 Kaynak: Turizm Bakanhgl, Turiz11l Istatistikleri Biilteni 1999, Yaym No:2000/1.

Birinci Be§ Yllhk Plan donemindeki turistik hareketler incelendiginde, gelen yabancIlann ve giden vatanda§lann saYlSll1m giderek arttlgl gortilmektedir. Plan doneminin ilk yIlll1da yakla§lk 200 bin ki§iyi aglrlayan Turkiye, yakla~lk 42 bin ki~iyi de yurt dl~ma gondermi~tir. Turizm geliri ini~li <;lkl~h bir gorunum sergilerken, turizm gideri surekli bir artl~ gostermi~tir. Ancak burada dikkati <;eken unsur, yurt dl~ll1a <;lkan vatanda~lann ortalama harcama miktan ile gelen yabancllann harcamalan arasmdaki onel111i farktrr. Gelen yabanCllar, ortalama

Turkiye'de DI'i Turizm Talebinin Yaplsl ve Geli'iimi

41

32 Dolar harcarken, <;lkan vatanda~lar ortalama 238 Dolar harcama yapml~lar­ dlr. Bu donemde odemeler dengesi a<;lgmm kapatIlmaslnda turizmden yararlanmak pek mumkun olmaml~tlr.

b) ildnci Be~ Ytlltlc Plan Do1temi (1968-1972) Bu plan doneminde, turizmin ekonomik, sosyal ve ktiltlirel i~levlerinden tam olarak yararlanmak, turizm gelirini, turist saYlsml ve ortalama tliketim harcamalanm arttlrmak

ama<;lanml~tlr.

T a bia 3 ikinci Be§ YIlhk Plan Doneminde Turizm Hareketleri (1968-1972)

!

Ydlar

I

Gelen Yabanci SaYIsl

Turizm Gelid (1000 $)

24.082 602.996 1968 36.573 694.229 1979 51.597 724.784 1970 62.857 926.019 1971 103.731 1.034.955 1972 Kaynak: Turizm Bakanhgl, Turzzm

Vatanda§ Yabanci Turizm <;:Ikan Ba§lUa Ba§lna Gideri Vatanda§ Ortalama Ortalama (1000 $) SaYIsi Harcama ($) Harcama ($) 179,2 33.409 186.449 39,9 156,2 42.231 270.417 52,7 92,5 47.738 515.992 71,2 58,6 42.192 719.668 67,9 65,6 59.320 904.605 100,2 .. Istatzstzlelen Bultem 1999, Yaym No:2000jl.

ikinci Be~ Yllhk Plan donemi inceiendiginde, gelen yabancl saYlsl ve turizm gelirlerinde onemii bir artl~ll1 oidugu gortilmektedir. ilk kez bu donemde gelen yabanci saYIsl bir milyonu a~ml§tlr. Aym §ekilde yabanci ba§ll1a ortalama harcama miktan da 100 Dolar olarak ger<;ekle§mi§tir. C;lkan vatanda§lann saYIsl ve turizm giderinde de artl§lar olmasma ragmen gelir-gider dengesi gelirler lehine geli§me gostenni§tir. c) ii~iillcii Be~

Ytlltlc Plan DOllemi (1973-1977)

U<;uncu Be§ Yllhk Plan doneminde temel hedefler, tilkemize gel en tUl'ist saYIsInm ve buna bagh olarak da dl§ turizm gelirlerinin artmlmaSI temel hedefler arasmda yer almaktadlr. Ancak belirlenen hedeflere u}a~mak pek mumkun olmamI§tlr. 1973-1977 yillanm kapsayan III. Be§ YIlhk Plan doneminde turizm gelirleri isteniien duzeye ula§amaml~t1r. 1973 ytlmda ba~layan ekonomik durgunluk ve petrol k1'iz1, Turkiye'ye yonelik talebin azalmasmda etkili olmu§tur. Buna kar§lhk dl§ turizm giderlerinde beklenenin uzerinde bir artI§ ya§anml§ttr. Plamn ba§iangl<; YIUannda du§uk olan vatanda§ ba§ma ortalama harcama miktan, plan doneminin sonuna dogru ciddi bir artl§ kaydetmi§tir.

r Turk Turizm Tarihi: Yaplsal ve Sektorel

42

Geli~lm

Tablo 4. U.,:iincii Be~ YIlhk Plan Doneminde Turizm Hareketleri (1973-1977)

YIllar

Gelen YabanCI SaYIsi

Turizm Geliri (1000 $)

YabanCI Ba§Ina Ortalama Harcama ($)

<;Ikan Vatanda§ SaYIsi

Turizm Gideri (1000 $)

Vatanda§ Ba§Ina Ortalama Harcama ($)

93.013 1973 1.341.527 J71.477 127,8 1.004.821 1974 1.110.298 193.684 174,4 1.186.228 151.797 200.861 130,4 1.397.425 154.954 1975 1.540.904 180.456 107,7 1.412.391 207.893 1976 1.675.846 204.877 123,3 1.545.801 268.528 1977 1.661.416 Kaynak: Turizm Bakanhgl, Turizm Istatistikleri Biilteni 1999, Yaym No:2000/1.

92,6 128,0 110,9 147,2 173,7

d) Dijrdiiltcii. Be§ Yllhk PIau Doltemi (1979-1983)

Dordiincii Be~ YIlhk Plan Doneminde dl~ turizm gelirlerini arthrmak temel hedefi yanmda kitle turizmine yonelik tesislerin olu~turulmasl geregi iizerinde durulmu~ ve bu ama.,:la 1982 yIlmda Turizmi Te~vik Kanunu yiiriirliige girmi~­ tiro Tablo 5 Dordiincii YIllar 1979 1980 1981 1982 1983 Kaynak:

Be~

Yllhk Plan Doneminde Turizm Hareketleri (1979-1983) Vatanda§ YabanCI Gelen <;Ikan Gelir Ba§lna Ba§lna Gider YabanCI Vatanda§ (1.000 $) (1.000$) Ortalama Ortalama SaYIsl SaYIsl Harcama ($) Harcama ($» 1.523.658 280.727 184,2 1.534.872 95.070 61,9 63,9 1.288.060 326.654 253,6 1.794.808 114.738 57,9 1.405.311 381.268 271,3 1.783.891 103.313 57,3 1.391.717 370.320 266,1 1.899.377 108.919 63,7 1.625.099 411.088 253,0 1.998.162 127.337 Tunzm Bakanhgl, TUl1zm Istatistilcleri Biilteni 1999, Yaym No:2000/1.

1980-1982 ylllannda diinya turizm hareketlerinde ya~anan durgunlugun yams Ira 12 Eyliil 1980 oncesinde hlzla hrmanan teror eylemlerinin neden oldugu ekonomik ve siyasi istikrarslzhklar turizmi olumsuz yonde etkilemi~tir (Barut.,:ugil,1986:80). Ancak bunlara ragmen soz konusu plan donemi, gelen yabanCl saYlsl ve turizm gelirlerinde onemli arh~lann ya~andlgl bir donem 01mu~tur. Donemin ba~langl": yIll olan 1979 ylhnda turizm geliri 280,7 milyar 00lar iken, 1983 yIlmda 411 milyar Dolar olarak ger.,:ekle~mi~tir. Aynca gelen yabanCllann ortalama harcama miktan 184 Dolardan 253 Dolara yiikselmi~tir. Yurt dl~ma giden iilke vatanda~larmm neden oldugu turizm giderinde de artl~-

TGrkiye'de DI~ Turizm Talebinin Yaplsl ve Geli~iml

43

lar olmasma ragmen, vatanda~lann ortalama harcamalan 60 Dolar diizeylerinde seyretmi~tir .

e) Be§inci Be§ Yllhk Plan DOllemi (1985-1989) Be~inci Plan doneminde gel en yabancl saYlslm, turizm gelirlerini ve konaklama kapasitesini arttlrma hedefleri yanmda, Tiirkiye'nin sahip oldugu turistik arz kaynaklarmdan miimkiin oldugunca yararlanarak turizmi .,:e~itlendirmeye .,:ah~mak, bunu yaparken de .,:evre korumaya ozen gostermek gibi hedefler belirlenrni~tir (Usta, 1992:185).

Tablo 6 Be~inci Be~ YIlhk Plan Donemi Turizm Hareketleri (1985-1989) Vatanda§ YabanCl <;lkan Gelen Ba§ma Gider Ba§ma Gelir Vatanda§ Yabancl Ydlar Ortalama (1.000$) Ortalama (1.000 $) SaYIsi SaYIsl Harcama ($» Harcama ($) 179,2 323.600 1.806.163 566,7 2.614.924 1.482.000 1985 193,3 313.570 1.622.237 508,1 2.391.085 1.215.000 1986 233,0 447.739 1.921.681 562,7 2.855.546 1.721.117 1987 169,3 357.966 2.114.780 567,5 4.172.727 2.355.295 1988 229,3 565.000 2.464.318 570,3 2.556.529 4.459.151 1989 .. Kaynak: Turizm Bakanhgl, TUl1zm Istatlsttklel1 Bultem1999, Yaym No:2000/1. Be~inci Be~ Yllhk Plan donemi Tiirk turizmi a":lsmdan olduk.,:a onemli bir donemdir. <;iinkii bu donemde gelen yabanCl saYlsl ve turizm gelirlerinde onemli artl~lar goriilmektedir. 1985 yllmda iilkemizi ziyaret eden ki~i saYlsl 2.6 milyon iken, 1989 ylhnda bu rakam 4.5 miIyon ki§iye <;lkml~hr. Buna kar~lhk 1985 yIlmda 1,8 milyon ki~i yurt dl~ma <;lkl~ yaparken, 1989 yllmda bu saYI 2,4 milyon olmu~tur. Plan doneminin ba~mda 1,4 milyar Dolar olan turizm geliri, 1989 Ylhnda 2,5 milyar Dolara yiikselmi~tir. Donemin ilk yllmda turizm gideri 323,6 mil yon Dolar iken, son ylhnda 565 milyon Dolar olarak ger.,:ekle~mi~tir. 1980-1990 yillan arasmda Tiirk turizmi genel olarak degerlendirildiginde, hlZh bir geli~me gozlenmektedir. Bu geli~me yurt dl~mdan gelen yabanci turist saYIsmda ve turizm gelirlerinde oldugu kadar yatak saYIsmda da kendini hissettirmektedir. 24 Ocak 1980 tarihinde yiiriirliige giren Ekonomik istikrar Tedbirleri, turizmde de olumlu geli~melerin ya~anmasmda etkili olmu~tur. 1980 sonrasmda Tiirk turizminde goriilen geli~meyi olumlu yonde etkileyen faktorler araslnda; co 1980 sonraSl saglanan huzur ortammm etkisi,

44

TUrk Turizm Tarihi: Yap,sai ve Sektorel

Geli~im

..

Turk ekonomi politikalarmda turizm sektCirunun onceliklisektor olarak eIe ahnmasl ve 2634 sayIlI Turizmi Te~vik Kanunu He saglanan te~vik­ lerin yatlnmCllan cezp etmesi, .. Turk Parasml Koruma Kanunu'ndaki degi~iklikler, dovizIe fiyat belirIeyebilme olanagl, enflasyondan korunabilen istikrarh Pazar olu~turma <;abalan, .. Turk parasml11 yabanCl paralar kar~Ismda deger kaybetmesi sonucu olu~an tiiketici rantlm biinyelerinde tutan yabanCl seyahat acenteIerinin kar marjlanmn artmasl nedeniyle Tiirkiye'ye yonelik seyahat talebinin artmasl, " Ekonomik nedenler yanmda bolgede en az bozulmaya ugraml~, henuz kirlenmemi~ doganm cezp edici etkisi ve Turkiye'nin yeni bir turizm merkezi olarak acentelerin programlanna ahmp pazarlanmasl sonucu farkh bir kultiire sahip Turkiye'nin AvrupalJ turistlerin dikkatini <;ekmesi, " Rakip iilkelerin turizm politikalannda yaptIklan strateji hatalan, o Turkiye'de turizm bilicinin geli~mesi, demokrasiye donii~ <;abalan, uiusiararasl entegrasyonlarda Turkiye'nin daha fazla yer almasI, c Devletin belli yorelerde alt-yapl hizmetlerini iistlenmesi, yoresel geli~im projeleri uygulamasl, turizme daha fazla kaynak aynlmasl gibi <;ah~ma­ lar sayIlabilir (Timur, 1990: 9).

j) Altmct Be§ Ytlltk Plan Diinemi (1990-1994) 1985 yllmdan itibaren diinya turizminde hlZh bir geii~me gozlenmektedir. Turk turizmi de bu geli~meye paralel bir seyir gostermi~tir. 1991 ylhnda ortaya <;lkan Korfez Krizi ve Dogu A vrupa iilkelerinde ya~anan siyasi geli~meler, 1994 yIll11da Fethiye ve Marmaris'te meydana gelen patlamalar nedeniyle Ti.irkiye'ye yonelik turizm taIebi ve turizm gelirlerinde artJ~ ya~ansa da bekIentilerin altll1da kalml~t1r. Bunun yanmda bu plan doneminde turizmi donemsel olmaktan <;Ikarmak, biitiin yIia yayllan bir sektor haline getirebiImek ve degi~en tiiketici beklentilerini kar~llayabilmek amaClyIa turistik iiriiniin ~e~itlenmesi gerekliligi uzerinde durulmu~, bu ama<;la yeni turistik iiriinler pazara sunulmaya <;ah~ll­ mI~ ve boylelikle iilkemize yonelik taIebin arttmImasl hedeflenmi~tir. Soz konusu plan doneminde hem geIen yabanci saYlsl ve gelirlerinde hem de <;Ikan vatanda~ saYlsl ve giderlerinde siirekli bir artl~ goriilmektedir. 1990 yIlll1da iilkemize geIen yabanci sayiSI 5,3 milyon ki~i iken, 1994 yllmda 6,6 milyon ki~iye, elde edilen gelirler 3,2 milyar Dolardan 4,3 milyar Dolara, ki~i ba~ma ortalama harcama miktan da 621 Dolardan 674 Dolara ylikselmi~tir. Ancak,

TUrkiye'de

D'~

Turizm Talebinin Yap's, ve

Geli~imi

45

1993 YIIl11da Antalya ve Ku~adasI'n<;la dogrudan turistleri hedef alan terorist saIdinIar sonucu aelen yabanCl saYIsmda ve gelirlerde azaIma oImu~tur. <;lkan vatanda~lann yar;ttIgi turizm giderleri incelendiginde, 1994 YIhna kadar siirekIi bir artI~ ya~anmasll1a ragmen, 1994 YIll11da bir dii~ii~ gozlenmektedir. Bunun nedenIeri arasl11da 1994 yIlll1da uyguIamaya konulan tasanuf onlemleri, yiiksek orand a devaliiasyon yapIlmasl gibi nedenler saYllabilir. Tablo 7 Yedinci

Be~

Yllhk Plan Donemi Turizm Hareketleri (1990-1994)

Ylliar

Gelir (1.000 $)

1990 1991 1992 1993 1994

5.389.308 5.517.897 7.076.096 6.500.638 6.670.618

3.225.000 2.654.000 3.639.000 3.959.000 4.321.000

I

Kaynak: Turizm BakanhgI, g)

'

YabanCl

Gelen Yabancl SaYIsi

Ba~lna

<;:lkan

!

I Gider

Vatanda§ Ba§lna Ortalama Harcama ($» 178,3 213,7 258.9 282,1 251,3

Vatanda~ (1.000S) Ortalama Sapsl Harcama ($) 621,3 2.917.118 520.000 519,7 2.770.758 592.000 533,0 2.997.318 776.000 668,1 3.311.313 934.000 674,0 3.446.618 866.000 .. Tunzm Istntlstzkle1'l Bultenz 1999, Yaym No.2000/I.

1

Yediltci Be§ Ytlltlc Plall Diinemi (1996-2000)

Turizmde uluslararasl rekabet, 1980 ve 1990'h YIIlarda artI~ gostermi~, ozellikle 1990'h Yll1ar, diinya turizminin istikrarh olarak bliyiimeye devam :t~~gi, anc~~ rekabet ortammm giderek yogunla~tIgl bir donem olmu~tur. Sektorun bu donemdeki hlZh buyiimesinde ve rekabetin giderek hlZ kazanmasmda, uluslarara~ SI alandaki kiireselle~menin ba~langici alan ve 1980 sonrasmda ya~anan mah Iiberalle~me aklmlan, Dogu Avrupa Ulkelerindeki siyasi rejimlerin hlzla liberal yapIlara donu~erek, seyahat 6zgiirli.igu 6niindeki klsltlaYlCl :ngell~rin :(alkm~SI gibi siyasi ve ekonomik temel tercihlerdeki degi~iklikler, behrleYlcl etkIye sahlp olmu~tur.

1996-2000 Yillanm kapsayan Yedinci Be~ Yllhk Plan donemi, iilkemize yonelik turizm talebinde (1999 yIlI hari<;) onemli ge1i~melerin ya~andlgl donem aImu~tur. Bu geli~me gelen yabanCl saYIsl ve turizm gelirlerinde oldugu kadar yurt dl~ma <;lkan Ulke vatanda~lannm saYIsl ve turizm giderlerinde de gozlenmektedir. Bunun yanmda gerek yabanCllarm gerekse vatanda~lann ortalama harcama duzeylerinde de arb~lar dikkati <;ekmektedir. Tiirkiye'ye yonelik talep ilk kez bu plan doneminde 10 milyon ki~iyi a~I11l~tlr.

46

Turk Turizm Tarihi: Yaplsal ve Sektorel

Tablo 8 Yedinci

Geli~lm

Turkiye'de

DI~

Turizm Talebinin YaplSl ve

47

Geli~iml

YIllIk Plan Oonemi Turizm Hareketleri (1996-2000) YabanCl Vatanda§ <;lkan Gelir Ba§lna Gider Ba§lna Vatandai? (1.000 $) Ortalama (1.000$) Ortalama Sapsl Harcama ($) Harcama ($»

Tablo 9 Sekizinci Be~ YIllik Plan Oonemi Turizm Hareketleri (2001-2005) Yabancl Vatandall Gelen <;lkan Gider Ba~ma Gelir YabanCl Baillna Vatanda~ Ylllar (1.000$) Ortalama (1000 $) Ortalama Sapsl SaYlsl Harcama ($» Harcama ($)

5.962.100

2001 2002 2003 2004 2005

Be~

Ylllar

Gelen Yabancl SaYlsl

1996 1997

8.614.085 9.689.004

1998

9.752.697

8.088.549 7.808.940

1999

7.487.285

2000

10.428.153

748,0 876,0

4.260.701

4.632.876 1.716.000

707,5

879,5

4.601.349 1.753.900

728,1

5.203.000

736,0

4.758.211 1.471.000

590,5

7.636.000

764,3

5.284.336 1.711.000

618,5

I

1.265.000

567,1

Kaynak: Tiirkiye istatistik Kurumu verilerinden yararlamlarak hazlrIanrm~hr.

13.450,1 15.214,5 16.302,0 20.262,6 24.124,5

748,0 782,0 810,0 784,0 752,0

10.066.500 11.900.900 13.203.100 15.887.700 18.153.500

4.856.143 5.131.071 5.928.454 7.299.458 8.246.056

683,7 699,9 618,9 656,5 695,9

1.738.000 1.880.000 2.113.300 2.524.000 2.870.400

Kaynak: Tiirkiye Istatistik Kurumu verilerinden yarariamlarak hazlrIanmt:;;tlr. i) Dolmzullctl Plan Donemi (2007-2013)

1998 ylIl11da <;:e~itli dl~ faktorler (geneI olarak dilnyada ekonomik durgunluk, bu durgunlugun onemli huist pazarlanmlzdan Rusya ve Uzakdogu'da krize donii§mesi, rakip i.ilkeIerde rurizm sektorilne yonelik all11an KOV ve havaaIam ilcretlerinde indirim gibi bazl ekonomik te§vik onIemIeri, bu illkelerde ger<;:ekle§tirilen ve dilnya kamuoyu ilzerinde bir <;:ekim unsuru olu~ruran EXPO Fuan, Diinya Futbol Kupasl gibi <;:e~itli uluslararasl etkiniikIer) nedeniyle illkemize yonelik. talepte belli bir daralma ya~anml~tlr. Buna ragmen Tilrkiye, 1998 ylIl11da A vrupa' da en fazla rurist <;:eken ilIkeler slraIamasl11da 15., elde edilen gelirler a<;:lsl11dan da 9. slrada yer almI~tIr. 1999 yIll11da ise Golcilk depremi, bolilcil orgilt liderinin yakaIanmasl, bu durumu rakip i.ilkelerin oIumsuz propaganda araCl olarak kullanmalan, gelen yabanci saYlsl ve turizm gelirlerinde bir azalmaya neden olmu~tur. Aynca, ABO'nin Kosova'ya mildahalesi Tilrkiye'ye yonelik talebi dil§ilrmil~tilr. (Ozkan, 2001: 34-38). h) Sekizillci Be§ Ytlltlc Plan DOllemi (2001-2005)

Sekizinci Be§ Ylllik Plan donemi, Tilrkiye'nin uiusiararasl turizm pazannda giderek daha popi.iler bir <;:ekim merkezi haline geldigi bir donem olmu~tur. Ancak, Tilrkiye'nin sahip oldugu dogaI, tarihsel ve ki.iltilrel turizm varhklan dikkate aIl11dlgl11da bu pazardan aIdlgl pay oIduk<;:a dil~iik kaImaktadir. Tabloda da gorilldilgii gibi, Sekizinci Be~ YIlhk Plan doneminde 2001 YI1111da gelen yabanCl saYIsi 13,4 mil yon ki§i iken, bu rakam 2005 yllmda 24 milyona, turizm geIirleri 10 milyar Dolardan 18 milyar DoIara yilkselmi~tir. <;:Ikan vatanda§ saYlsl ise 2001 yIll11da 4,8 milyon ki~i, 2005 YIltnda ise 8 milyon ki~iye ula§ml§tIr. Yurt dl~ma giden vatanda~ saYlsl 2001 ytll11da i.ilkede ya~anan ekon0111ik kriz nedeniyle bir onceki Ylia aranla kil<;:ilk bir azalma ya~asa da daha sonraki YIIlarda artr~ trendini siirdilrmil~tiir.

Soz konusu plan donemi 2007 ve 2013 yillanm kapsamaktadu ve donemin iki yIlt ya~anmI~ttr. Bu kIsImda her ne kadar plan donemine ahnmamI~ oIsa da 2006 yllma ait veriIer de degerlendirilmi~tir.

T a bi 0 10 Son 0 <;: Y1Id a r urk·lye,nin . T unzm H are k e tl en (2006-2008) Vatanda~ Yabancl Gelen <;lkan Gider Ba§ma Gelir Ba§ma Yabancl Vatandai? YlUar (1.000$) Ortalama (1000 $) Ortalama SaYlsl Sapsl Harcama ($» Harcama ($) <

, 2006 2007 2008

23.148.669 27.214.988 30.929.192

16.850.947 18.487.008 21.910.964

728 679 708

4.063.180 4.956.069 I 4.892.070

2.742.269 3.259.625 3.506.44S

675 658 717

Kaynak: Tiirkiye Istatistik Kurumu venlermden yararlamiarak hazlrIanml:;;hr. Tilrkiye'ye yoneiik talep, son il<;: yilm veriieri degerIendirildiginde, gelen yabancl saYIsi ve gelirlerde artI~l11 devam ettigi gorillmektedir. Tilrkiye 2006 ylhnda, terorist saidmlar, ku~ gribi, Danimarka' da ger<;:ekIe~en karikatiir krizi, israil-Lilbnan krizi, Irak'taki durumun dengesizligi, 2006 Oiinya KupasI'mn AImanya'da yapilmasl gibi nedenierle talepte bir daralma ya~amI§tIr. Ancak sonraki Yillarda bu daralma a§IlmI~ ve artt~lar devam etmi§tir. Yurt dI§ll1a giden vatanda~Iann hareketleri incelendiginde ise ciddi azalI§lann oldugu gorillmektedir. 2005 yIhnda giden vatanda§ saYIsl 8 milyon civannda iken, sonraki YIIlarda bu rakam yakla~lk 5 milyona kadar dil~mil§tilr.

TUrk Turizm Tarihi: YaplSal ve Sektorel

48

Geli~im

2. Tiirkiye'ye Y6nelik Talebin Yaplsal AnaIizi Dunyada Akdeniz' e kIYISI bulunan illkelerde turistik a<;:Idan r;:ekici olmayan yer pek yok gibidir. Bu nedenle, turistik hareketlel'in bilyilk <;:ogunlugu Akdeniz iilkelerine dogru gen;:ekle:;;mektedir. Tilrkiye'nin de bir Akdeniz illkesi olal'ak bu ilginin dI:;;mda kalmasl dil:;;ilnillemez. Tablo 11. Yillar itibariyle Gelen YabancIlann Milliyet Gruplanna Gore DagIlu111 (2003-2007) MilIiyet Gru~lan

Avrupa OECD DigerOECD Diger Avrupa Bagun. Dev.Top.

2003 7886362 401652 1820960 2084654

2004 9960273 495592 2229756 2737343

I

2005

2006

2007

11284856 748544 2699649 3411204

10 030 496 855505 2318472 3660920

11439822 1098933 2821016 4639360

88247 220744 113606 151726 180694 87329 34473 45790 61056 64259 951938 459960 510424 728951 704742 697164 1064547 1069621 1345995 833386 172 428 234390 225610 246098 203314 41570 54576 115472 146188 117300 212 I 309 920 395 144 O~yanu~a 19514 Milliyetsiz 13640 19016 21831 18117 13701419 23017081 17202996 20522621 19275948 Toplam Kaynak: Ttirklye Istatlstlk Kurumu venlennden yararlamlarak hazll·lanml~tlr.

DoguAsya Gi.ineydogu Asya Gi.in-:r. Asya Batl Asya Afrika Amerika

YIllar itibariyle Tilrkiye'ye gelen yabancIlar milliyet gruplanna gore degerlendirildiginde, en fazla turist gonderen illke gruplan sualamasmda OEeD illkeleri i<;:inde A vrupa illkelel'inin onemli bir yere sahip olduklan gorillmektedir. OEeD illkelerini Bagm1slz Devletler Toplulugu, OEeD'nin dI:;;mdald Avrupa illkeleri ve Bat! Asya illkeleri izlemektedir. Avrupa pkI:;;lI yabanCllann saYIsI 2003 yllInda 7,8 milyon ki:;;i iken, 2007 yIlmda bu l'akam 11,4 milyon ki:;;iye yilkselmi:;;tir. Bu nedenle Avrupah turistleri hedef alacak :;;ekilde yapIlacak tamtIIll ve pazarlama r;:ah:;;malan turizm sektorilniln gelecegi ar;:lsmdan on em ta:;;Imaktadlr. Bagm1sIz Devletler Toplulugu'ndan gelen yabancllann saYllarmm ise 2003 Yllmdan 2007 yIlma kadar olan donemde iki katmdan daha fazla orand a bir artI:;; gostermi:;;tir. Ulkemize en fazla turist gonderen illi<elel' sIralamasmda hemen hemen her yIl Almanlal' ilk sIraYI almaktadIr.

TUrkiye'de

DI~

Turizm Talebinin YaplS' ve

Geli~imi

49

Tablo 12. Yillar Itibariyle Till'kiye'ye En Fazla Turist Gonderen Ulkeler (2003-2007) MilliYet Almanya Rusya Federas. Ingiltere Bu!garistan Hollanda Iran Fransa Yunanistan Avusturva tsrail Bel<;ika ABD Gi.ircistan

2003 3288904 1300299 1089679 1040985 973935 453658 411558 385196 382990 307359

2004 3970364 1579451 1424321 1324106 1200547 469450 540606 473559 459046

2005 4117952 1878179 1763174 1622600 1251463 678622 679140 566194 484201

2006 3729334 1782568 1704041 1196979 1003954 636282 619366

2007 4192512 2353333 1940412 1347616 1081436 854488 739442

-

-

-

409308

455987

-

-

-

-

-

-

-

-

542658 662048 541488 619893 Ukr~na 476113 578189 4066856 5352238 7025109 7043165 8647712 I Dilter 13701419 17202996 20522621 19275948 23017081 I T
Tilrkiye'ye en fazla turist gondel'en 10 i.iIke incelendiginde, ilk sn'aYl Almanlann aldlgI g6ri.ilmektedir. Bumm nedenleri arasmda Almanya'da ya:;;ayan Ti.irk vatanda:;;lannm saYIsmm fazla olmasI, cografi yaklnhk gibi nedenler saYIlabilir. Almanlan, Rusya Federasyonu, ingiltere, Bulgaristan, Hollanda ve iran izlemektedir. 2003 yllmda Almanya'dan gelenlerin saYIsI 3,2 milyon ki:;;i iken, bu rakam 2004 yIlmda 3,9 milyon ki:;;iye, 2005 yIhnda 4 milyonu a:;;ml:;;tIr. 2006 yllmda ise Dilnya Futbol Kupasl nedeniyle gelenlerin sayIsmda azalma olsa da 2007 Ylhnda tekrar artI:;; gostermi:;;tir. Diger illkelerde de benzer bil' gorilnilm izlenmektedir. 2006 ve 2007 yIllannda Yunanistan, Avusturya'nm yerini Amedka Birle:;;ik DevletlerL Gilrcistan ve Ukrayna alIm:;;tIr. Tabloda dikkati r;:eken bir ba:;;ka gorilnilm ise Iran'111 g6nderdigi turist saYIsm111 silrekli bir artI:;; gosterdigidir. Ulkemize gelen yabancIlann geli:;; nedenleri yIllar itibariyle incelendiginde, geli:;;lerin genellikle gezi ve eglence amar;:h olduklan gori.ilmektedir. Tilrkiye him planl! d6nem silresince tatilci kitle turizmini geli:;;tirmeyi amar;:laml:;;tIr. Yabancl tur operatorlerinin pazarlama r;:alI:;;malan ulkenin kitle turizm pazanna girmesini hIzlandIrmI:;; ve turist profili tatiIci turistlere donil:;;mi.i:;;till' (Yarcan, 1996:164). Gezi ve eglence amar;:h gelenleri, yakmlan ziyaret, killtilr, all:;; veri:;;, Hcad ili:;;kilel'-fuar, toplantI, konferans vb. amar;:larla gelenler izlemektedir. 2003

50

Turk Turizm Tarihi: Yaplsal ve Sektorel

Geli~im

yIlmdan itibaren yurt dl~mda ikamet eden vatanda~lann yabanCl ziyaret<;i olarak kabul edilmeleri nedeniyle yakmlan ziyaret ama<;h giri~lerde artl~ olmasl dogai kar~danabilir. Tablo 13. Yillar itibariyle Tilrkiye'ye Gelen Yabancdann Geli~ Nedenleri (2003-2007) 2007 (%) 2005 (%) 2006 (%) 2004 (%) Geli§ Nedenleri I 2003 (%) 47,3 44,2 48,2 47,7 Gezi, eglence 49,7 5,0 5,2 7,3 Kiiltiir 6A 6A 1,3 0,9 1,2 1,2 1,1 Sportif ili9kiler 9,0 7,2 10,0 6,1 Yakmlan ziy. 6,1 0,7 1,5 0,8 0,8 0,7 Saghk 0,6 0,5 0,5 0,4 0,3 Dini 4,7 5,9 6,0 5,3 7,0 Ah9 veri9 2,8 2,3 1,9 1,9 2,1 Toplanb, konf. 2,5 5,3 4,2 4,7 5,3 Gorev 3,7 3,8 2,9 3,6 3,2 Tic. ili 9., fuar 0,2 1,9 1,6 0,9 1,8 Transit 0,6 0,5 0,4 0,7 0,5 Egitim 5,1 3,9 3,4 3,4 2,9 Diger Kaynak: Turkiye Istatistik Kurumu verilerinden yararlamlarak hazlrlanm19br. Ozellikle son yIllarda Tilrkiye'nin tamtlmmda sahip oldugu tarihsel degerlerin on plana pkanlmaya <;ah~llmaktadIr. Ancak yine de istenen sonu<;lara ula~damaml~ gibi gorilnmektedir. Kongre, konferans, ticari ili~kiler, fuar, saghk amaClyla i11keye gelenlerin saYlsmm arttmlmasl, Tilrkiye'nin turizmden elde edecegi gelirlerin artmasma onemli katkIlar saglayabilecektir (Bahar ve Kozak, 2005: 200). tnkemize gelen yabancIlar egitim durumlanna gore degerlendirildiginde, bilyilk bir <;ogunIugun lise ve dengi okuI iIe fakillte ve yilksekokuI egitimi aldlkIan gori1lmektedir. Bunlan, ortaokul ve dengi okul egitimi alanlar izlemektedir. Aynca lisansilstil egitim alanIarm oramnda ise ylldan yIia degi~iklikler ya~ansa da arh~ gorilImektedir (Tablo 14.). Tilrkiye'ye gelen yabanCllar gelir durumianna gore degerlendirildiginde, gelenlerin bilyilk <;ogunlugunun orta gelir grubunda yer aldlgl gori1lmektedir. Yilksek gelir grubunda yer alan turistleri illkeye <;ekebilecek stratejilerin geli~ti­ riImesi, turizmden elde ediIecek gelirlerin artmasml saglayacaktlr. Bunun yanmda Tilrkiye turizmi donemsel bir ozellik gostermektedir. Ulkeye geli~ler, Nisan-Ekim aylannda yogunla~maktadlr. Turistlerin geIi~ ama<;lan da genellikIe gezi ve eglence ama<;h olduguna gore bu durum, hem zamansal hem de me-

Tiirkiye'de

DI~

Turlzm Talebinin Yapisl ve

Geli~imi

51

kansal bir yogunla~maya neden olmaktadlr. Ozellikle Temmuz-Agustos doneminde klyl bolgelerimiz ciddi bir turist akmma ugramaktadIr. Tablo 14. YIllar itibariyle Tilrkiye'ye Gelen YabancIlann E~'f 11m 0 urumI an (2003-2007) 2004 (%) 2005 (%) 2006 (%) 2007 (%) 2003 (%) Egitim Durumu 1,1 1,5 Okuryazar 1,1 1,2 1,1 3,8 3,7 4,8 3,9 Ilkokul 4,0 10,1 Orta okul ve dengi okul 10,6 10,1 10,6 11,2 29,4 26,8 26,7 25,9 26,3 Lise ve dengi okui 26,8 32,8 32,1 32,4 30,8 Fak. ve yuksekokul 7,7 9,9 Lisansiistii 6,5 8,1 8;2 .. Kaynak: Turklye Istabsbk Kurumu venlerinden yararlamlarak hazlrlamTIl9br. Tilrkiye'ye yonelik turizm talebinin iyi analiz edilmesi, tilkenin rekabet gilcilnil olumlu ya da olumsuz etkiledigi dil~ilni1ien faktorlerin belirlenmesi ve buna uygun stratejiler geli~tirilmesi gerekmektedir. 3. Gelecekte Turist Profilinde BekIenen Degi~imler Gelecek yIllann egilimIeri ve tilketici profiline ili~kin olarak Otinya Turizm Orgiltil tarafmdan hazlrlanan "Tourism 2020 Vision" ara~tlrmasmdan elde edilen bulgulara gore (Oevlet Planlama Te~kilatl Milste~arhgl, 2006: 5-6) " Bireylerin egitim ve refah dilzeyindeki yilkselme artarak devam edecek ve deneyimli seyyah grubu bilyilyecektir, .. Van~ noktalan se<;imi ve rezervasyon silre<;Ierinde, elektronik teknoloji (CORom atlasl, internet, web siteleri vb.) artan bir onem kazanacakhr, .. Ortalama insan omrilniln artmasma para lei olarak emeklilik stiresi uzayacak ve tatile daha <;ok zaman ile daha fazla kaynak aynlacak, 65 ve ilstil ya~ grubundakilerin top lam turizm aktiviteleri i<;erisindeki yeri artacaktlr, .. Bekar ve <;ocuksuz <;iftler seyahate ve eglenceye daha fazla zaman ve kaynak aYIracaklardlr, " Ortalama <;ah~ma stireleri klsalarak, tatile aynlan stireler artacaktlr, .. Ttiketicinin bilgiIendirilmesi ve korunmasl evrensel sistemlere baglanacak, kahcI ve dengeli bir turizm geii§imi i<;in stirdtiri1len kampanyalann etkisi artacaktlr, " Uluslararasl turizm talebindeki bilyilme devam edecektir, .. TUl'ist hareketlerinde kutupla~ma olacak, turistlerin bazIlar rahathk ve konfor arm-ken baziian da macera arayacaktIr,

52

Turk Turizm Tarihi: Yap,sal ve Sektorei

Geli~im

.. ..

Van:;; noktalan birer moda unsuru gibi anla:;;Ilaeaktlr, Hedeflenen turistik ilri.in eglendiriei, <;:evreyi koruyan ve egitici unsurlann biri veya hepsine dayah oIarak geli:;;tirileeektir, .. Turistik ilrUn <;e:;;itlendirilmesi ve gil<;Iendirilmesi i<;:in imaj oIu:;;turma pek <;:ok van:;; noktasl i<;in onde gelen ko:;;uI olaeaktu, .. Asyah turistler turizm i:;;IetmeciIerinin gozdesi haIine geleeektir, o Turizm sektori.inde temiz tiearet ve si.irdilriilebilir turizm geli:;;imine yonelik ttiketiei kampanyaIan artaeaktlr, .. Yil i<;erisinde seyahat saYlsl ve uzun mesafeli seyahatier artl:;; gosterecektir, co Dogu Avrupa'da son yilIarda ortaya <;lkan ekonomik, siyasal ve sosyal geli:;;meler uluslararasl turizm hareketlerinde degi:;;ime ve <;e:;;itlilige yol a<;:aeaktll', .. Avrupa Birligi'ndeki olu:;;umlar ve Birlige katllan liIke saylsmdaki artl:;;, uIusIararasl turizm hareketlerine etki edeeektir, G Diger sektorlerde oldugu gibi turizmde de artan rekabet, teknolojik yenilik, hizl1let kaIitesi, tliketiei bilinei ve tatl1lini gibi kavramlan da beraberinde getirerek turizm sektorlinlin kendini yenilel1lesine neden olaeaktlr, .. <;evreye duyarh turizm etkinliklerinin geli:;;tirilmesi ve si.i.rdlirUlebilir turiZl11 kavrammll1 daha slk olarak glindeme geImesi soz konusu oIaeakhr. Dlinyadaki ve Ti.irkiye'deki turizm egilimleri dikkate aIll1arak Tlirkiye'nin kar:;;l kar:;;lya bulundugu fll'sat ve tehditler ile gli<;lli ve zaYlf yonler Dokuzuneu Kalkmma Plam haZlrhkIan slrasll1da a:;;agldald gibi belirlenmi:;;tir (Devlet Planlama Te:;;kilatl Mliste:;;arhgl, 2006:14-16): a)

Tiirkiye Turizminin Gii<;:lii Yanlan

"

iklim, dogal kaynaklar ile tarihi degerlerin varhgl ve henliz bi.iylik orand a bozulmaml:;; <;evre, Turizmin sosyal ve ekonomik onemini anIaml:;; bir toplum yap lSI, Anadolu'nun zengin tarihi ve kliltlirel mirasl, Gelenek ve g6renekler ile Tlirk insanll1ll1 konukseverligi, Turizm oIgusuna <;:abuk adapte oiabiIecek gen<;: ve dinarnik nlifus yaplsl, Ozgun sosyo-kliltlirel ozellikler ve Dogu ile Batll1m egzotik biIe:;;iminin sunuImasl, Ana pazarlardaki tamnml:;;hk, pazar payll1ll1 yliksekligi ve buralarda Tlirkiye spesiyaiisti seyahat organizatorleri ve u<;ak :;;irketlerinin varhgl,

.. .. .. .. .. "

Turkiye'de

" .. .. " ..

" " ..

D'~

Turizm Talebinin Yap's, ve

Geli~imi

53

Akdeniz <;anagll1daki rakip iilkelere gore daha yeni ve daha niteIikli tesislerin varhgl, Vat turizmini geli:;;tirmeye uygun klyIlar, byl yapllan ve rlizgann varllgl, Gen<; ve uzak pazarlar i<;in henliz ke:;;fediImerni:;; bir van:;; noktasl olmasl, i<; turizmdeki hareketlenme, Hall, deri, konfeksiyon ve mlieevher ba:;;ta olmak lizere ah:;;veri:;; olanaklan, yoresel potansiyele bagh olarak geii:;;en el sanatlan ve el sanah ilrlinlerinin varhgl, Turizmin <;e:;;itlenmesine olanak veren eografi yapl ve ula:;;lln oianakian Tilrkiye ekonomisinin gostergelerindeki iyile:;;me, Uluslararasl turizmde degi:;;en talep yaplsma saglanan uyum,

b) Tilrkiye Turizminin ZaYlf Yanlan .. .. " .. .. co

.. .. "

.. " .. CD

Medyanll1 yaymladlgl olumsuzluklann etkileme esnekliginin yliksekligi, Altyapl ve hizmet kalitesinin ve destek sektorlerdeki geli:;;menin, hlZll talep artt:;;ma paralel gereksinimlere yamt verememesi, Saghk, teknik altyapl ve enerji konulannda yetersizlik, Bliyilk ol<;ekli otellerin klrsal yakm <;evre ve ozgiln mimari ile uyumsuzluk i<;inde oImalan, BolgeseI 61<;ekte biltlinle:;;ik stratejik planlama yonetimine i:;;lerlik kazandlnIamamaSI ve planlamada yetki karma:;;asl, Ara:;;hrma yetersizligi nedeni ile stratejik kararlann ahnmasmdaki gil<;lilkler, Turizmde yeterinee ;;e:;;itlendirmeye ve cografi yaygmIa:;;ttrmaya gidilmemesi, Vat turizmi i<;in liman ve marina yetersizligi, Killtlir ve Turizm Bakanhgt'nm ve Belediyeledn verdigi turizm i:;;letmeled belgelerinin farkh standartlar i<;ermesi ve bu durumun kan:;;lkhga yol a<;masl, i<; tudzm iIe ilgili stratejik planIama eksikligi, DogaL tarihi ve kiiltlirel mirasm ozgiln niteliklerinin yer yer erozyona ugramasl sonucu talep yaratlel fakt6r olmaktan uzakla:;;masl, Tamtma ve pazarlamaya aynIan kaynaklann kullammlndaki e:;;giidiim yetersizIigi, Rekabet iistiinlilklerimizin ortaya konullnasmdaki gli<;llikler nedeni ile pazarlamanm dil:;;iik fiyatlara yapIlmasl, dil:;;iik fiyatIann bir <;:ekim unsuru haline geImesi.

TUrk Turizm Tarihi: Yapisal ve Sektorel

54

Geli~lm

c) Tiirkiye Turizmini Tehdit Eden FaktOrler .. .. .. .. ..

Ulusal ve uluslararasl medyadaki olumsuz yaymlar, Dlkemizin jeopolitik konumundan da kaynaklanan dIg tehditler, Uluslararasl seyahat organizatorlerinin piyasaya egemen ohnalan ve Tlirk turizm sektorlinlin verimIiIigini olumsuz yonde etkilemeleri, Avrupa BirIigi'nin, Birlil< i<;i turizm hareketlerini ozendirici poiitikalan, Kamu kurumlan arasmda gerekli koordinasyonun kurulamamasl.

d) Tiirkiye Turizmi i~in Fusatlar

. "

. "

. .. . "

. .. ..

Aday lilke stallisli kazanan Tlirkiye ile AB katlhm mlizakerelerinin baglaml~ olmasl, Avrasya bolgesinin artan onemi ve Tlirkiye'nin siyasal ve ekonomik yonden stratejik onem kazanmasl, Dlinyada Tlirkiye'nin rekabet gliclinlin yliksek oldugu doga, tarih ve kliltlir turizmine olan ilginin artmasl, Bah Akdeniz'deki kirlenme sonucu, Dogu Akdeniz bolgesinin <;ekiciliginin artmasl, Egitim dlizeyi yliksek ve deneyimli turistlerin saYlsmdaki artig, Bliyliyen dlinya ekonomisi ve saghkh geli~en turizm endlistrisi, Geligen ulaglm olanaklan ve bun a bagh uzun mesafeli seyahatlerin artmaSI, bilinen vang noktalanndan bilinmeyen veya az bilinen van~ noktal anna talep kaymasl, Tlirkiye turizm pazannda ihtisaslagmlg seyahat organizatorleri ve havayolu Ulagml ~irketlerinin saYllannm artmasl, Tlirkiye'de bilgi ve iletigim teknolojilerine ait alt yapmm hlzla geli§mesi ve yaygmla~masl, Ege ve Akdeniz'in yanmda Karadeniz'in de kurvaziyer turizmine katIlmasl, Geligme potansiyeli gosteren pazarlarda Tlirkiye'ye yonelik ilginin artmasl.

Sonu~ ve Oneriler

Dike ekonomilerinde ve toplumsal kalkll1mada onemli bir yeri olan turizm, giiniimiiz uygarhgll1m temel ozelligini olu~turmaktadtr. Ozellikle ikinci Diinya Sava§t'ndan soma teknolojide gorlilen hlZh geli§me, <;ahgma hayatma getirilen yeni dlizenlemelerle <;ahganlann bOg zamanlanmn artmasl ve gelirlerinin ylikselmesi gibi nedenlerle turizm, giinlimlizde parasal ve kitlevi bir niteIik kazan-

Tilrkiye'de

DI~

Turizm Taiebinin Yapisl ve

Geli~imi

55

ml§ttr. Turizmin bu niteligi, geligmig lilkelerde oldugu kadar geligmekte olan iilkelerde de turizme verilen onemin artmasma neden olmu~ ve turizm olduk<;a h1Zh bir geli§me gostermigtir. Geleneksel turist tipinin degigmesi ve kitle turizminden bireysel turizme ge<;igin ya~andlgl glinlimlizde insanlar, dogadan yararlanmanm on planda tutuldugu, sportif a<;ldan daha aktif olabilecekleri turizm llirlerini tercih etmektedirler. Talepte gorlilen azalmalan onleyebilmek, daha fazia insam seyahate yoneltebilmek, turist tipinde gorlilen degi§melere uyum saglayabilmek, seyahatleri turistlerin de bizzat katIlabilecekleri aktivitelerle zenginlegtirerek daha cazip hale getirebilmek amaCl ile turizmle ilgilenen blillin lilkeler, pot;msiyel kaynaklanm turizme kazand1rmaya <;ahgmaktadlr. Bu ama<;:la soz konusu lilkeler, mevcut <;:ekim gli<;:lerinin yam Slra yeni <;:ekim gli<;leri ya da <;:ekim gliclinli destekleyecek aktiviteler yaratabilmek i<;:in turistik lirlin arzmll1 <;:e§itlendirilmesi konusunda ciddi <;:ahgmalar yapmaktadtrlar. Tlirkiye dogal, klilllirel ve tarihsel kaynaklanna, yeterIi ve nitelikli yatak arzma ragmen yeterince yabancl turist talebi yaratamamaktadlr. Talebin arttmlabilmesi i<;:in;

..

Yurt i<;:inde siyasal ve sosyal istikrann slirekliliginin saglanmasl gerekir. Hedef pazarlar iyi belirlenmeli, bunlann pazar potansiyelleri ve geli§me egilimleri ile ilgili yaptlacak analizlerin sonu<;:lanna gore tamtmareklam-satIg politikalan geligtirilmelidir. o TamtIm programlannda "Uygarhklar Begigi Anadolu" olarak tam ttlmaya <;:ahgtlan Tlirkiye, bu degerler tamtImda yeterince belirgin kullamIamamaktadlr. Glinlimiizde pek <;:ok lilke tek bir uygarhgl one <;:lkararak tamttm yaparak bagan elde ederken, biz elimizdeki <;:ok saYldaki uygarhgl yeterince tamtamlYoruz. Anadolu'da Hitit, Urartu, Likya, Lidya, Frigya, Yunan, Roma, Bizans, Sel<;:uklu ve Osmanhlara ait pek <;:ok tarihi kent ve eser bulunmaktadlr. Yapllacak tamtlm programlannda bunlarll1 on plana <;:lkanlmasl, Tlirkiye'nin blillin dlinyada ve ozellikle Akdeniz havzasmdaki onemini daha da arttlracaktIr. .. Turizm sektorli ile ilgili llim yatmmlar, slirdlirlilebilir turizm <;:er<;evesinde dogal, tarihi, sosyal ve kliltiirel <;evreyi koruyucu ve geli§tirici bir yaklaglm i<;inde ele ahnmahdlr. Tlirkiye Turizm Strateji 2023 <;:ah~masmda belirlenen stratejik yaklaglmlar <;:er<;:evesinde yapllacak <;:ah§malann tamamlanmasl, geli§tirilmesi ongoriilen bolgelerdeki alt yapl ve konaklama ihtiya<;lanmn kargtlanmasl durumunda, o

56

Turk Turizm Tarihi: Yaplsal ve Sektorel

Geli~im

2023 yllmda 63 milyon turist, 86 milyar ABO Dolan turizm geliri ve turist ba§ma yakla§lk 1350 ABO Dolan harcamaya ula§masl ongortilmektedir.

D6rdUnd.i B61Um

TORKiYE'DE ic; TURizM TAlEBiNiN YAPISI ve GELi~iMi

Bahar, 0. ve M. Kozak. (2005). Kiireselle;;me Siireeinde Uluslararasl TlIrizm ve Rekabet Edebilirlik, Detay YaymcIllk, Ankara. Barut<;-ugiL ismet S. (1986). TlIrizm Ekonomisi ve Turizmin Tiirk Ekonomisindeki Yeri, Beta Baslm Yaylm Daglhm Ag., Yaym No: 84, istanbul.

00<;. Dr. Zeynep KU$LUV AN * Yrd. 00<;. Dr. Duygu EREN **

<;:lma~,. A ve ..O. Bahar. (2003). Turizm Sektoriiniin Tiirkiye Ekonomisi i<;-indeki Yeri ve

Onemi Uzerine Bir Degerlendirme, A1cdeniz i.i.B.F. Dergisi. Devlet Planlama Te~;l
Ozet

Bu bolilmde slraszyla Tiirlciye'de iq turizmin Cumhuriyet oncesi ve sonrasl donemlerde geli:;imi, geli:;tirilmesinin onemi, iq turizm talebinin allalizi, geli:;mesini ellgelleyen ve desteldeyen faktOrler incelendiktell sam'a kanu ile ilgili onerilere yer verilmektedir. Tilrkiye'de iq turizm hareketlerinin Cumhuriyet oncesi donemde ba:;ladlgl belirtilse de, iq turizmin Cumhuriyet sanrasmda, ozellikle planlz donemlerde geli:;meye ba:;ladlgl gol'iilmektedir. 1990'1/ yzllm'da ya:;anan krizden dalaYI dl:; turizm talebinin azalmasl ile Tilrleiye'de iq turizmin onemi anla:;llmaya ba:;ladlgl dilckati qelemelctedir. Ancalc, bu lcol1uda geli§mi:; iillcelerle klyaslalldlgmda Tiirkiye'de iq turizmin istenilen diizeyde almadlgl da bir gerqektir. Aynca, iq turizmin geli§me diizeyini tam alm'ale degerlendirebil1llele iqin gerelcli istatistikf bilgiler ve yapllan al'll:;tll7llalar yetersiz lcalmaletadll'. jq turizm faaliyetlerine lcatllmalc isteyell ciddi bir pazar potansiyeli aimasllla lear:;m, iq turizmin geli:;mesinin oniinde elcanomile ve lciiltiirel bazl ellgeller de bulunmaktadlr. Bu engeller lcaldmldlgmda Tiirkiye'de iq turizmin istenilell dilzeye ula:;acagllli soylemek miimkiilldiir.

Turizm Bakanhgl, Tllrizm istatistikleri Biilteni 1999, Yaym No:2000/1 Usta, O. (1992). Tllrizm, Altm Kitaplar Yaymevi, istanbul.

Hollimlin AmaCl

Yarcan, g. (1996). Tiirkiye'de Turizm ve Ulus/araraslla;;mll, Bogazi<;-i Universitesi Yay., istanbul.

Ulkeler a<;lsmdan i<; turizm en az dl§ turizm kadar onemlidir. Dl§ turizmin geli§imine zemin hazlrlamakla birlikte, iilkeler i<;in hem ekonomik hem de sosyokiiltiirel a<;ldan yararlar saglamaktadlr. Bu nedenle boliimiin temel amaCl, Tiirkiye'de i<; turizmin mevcut durumunu incelemek olarak belirlenmi§tir. Bununla birlikte boliimde, Tiirkiye'de is: turizmin Cumhuriyet oncesi ve Cumhuriyet

www.gencmekan.com/dunden-bugune-turkiye-de-turizm-ve-seyahat-acenteliginingelisimi-t39553.html?t=39553,(17.02.2009). www.enginsalli.blogcu.com/dunden-bugune-turkiye-de-turizm_10673681.html, (16.02.2009). www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=87908. (16.02.2009).

• Nev~ehir Universitesi, Ticaret ve Turizm Egitim Fakiiltesi, [email protected] .. Nev~ehjr Universitesi, Ticaret ve Turizm Egitim Fakiiltesi, derell@llevselll'r.edu.tr

58

Turk Turizm Tarihi: YaplSal ve Sektorel

Geli~lm

sonrasl donernlerde izledigi geli:;;rne, i~ turizrni geli:;;tirrnenin Tiirkiye a~Ismdan neden onernli oldugu, i~ turizrn talebinin yapIsI, i~ turizrnin geli:;;rnesini engelleyen fakt6rler ile i~ turizrnin geli:;;rnesini destekleyen faktorlerin incelenrnesi arna~lanrnaktadu. Aynca, son klslrnda verilen oneriler l:;;lgmda i~ turizrnin Tiirkiye'de istenilen geli:;;rneyi saglayabilrnesi i~in neler yapllrnasl gerektigi konusunda bilgi verilrnektedir. Giri:;; Turizrn, "insanlann siirekli konutlannm bulundugu yer dl:;;mda siirekli olarak yerle:;;rnernek, sadece para kazanrnak veya politik ya da askeri bir arna~ izlernernek iizere, serbest bir ortarn i~inde, i:;;, rnerak, din, saghk, spor, dinlenrne, egience, kiiltiir, deneyirn kazanrna, snobik arna~larla veya dost ve akraba ziyareti, kongre ve serninerlere kahlrnak gibi sebeplerle ki:;;isel veya toplu olarak yaphklan seyahatlerden, gittikleri yerlerde 24 saati a:;;an veya 0 yerin bir konaklama tesisinde en az bir gecelerne siire ile konaklarnalarmdan ortaya pkan i:;; ve ili:;;kileri kapsayan bir tiiketirn olaYl, sosyal bir olay, agir ve biitiinle:;;rni:;; bir hizrnet ve kiiltiir endiistrisidir" (Olah ve Tirnur, 1988: 35-36). Turizrn olaymm ger~ekle:;;tigi rnekansal smular dikkate ahndlgmda turizrni, i~ turizrn ve dI:;; turizrn olrnak iizere iki ternel grupta incelernek rniirnkiindiir. 'Bir iilkenin vatanda:;;lanmn turistik arna~la kendi iilkelerinde ge~ici olarak yer degi:;;tirrnelerind en dogan olaylar biitiiniine" i~ turizrn denrnektedir (bner, 1997: 10). Diinyada turizrn hareketlerinin biiyiik ~ogunlugu i~ turizrn kapsarnmda olrnasma kar:;;m, hem doviz kazandlncl etkisi olrnadlgI i~in devlet tarafmdan te:;;vik edilrnedigi, hem de ozellikle rekreatif arna~h turizrn hareketleri i~in sosyal ve ekonornik :;;artlar olu:;;rnadlgI i~in Tiirkiye' de i~ turizrnin fazla geli:;;rnedigi goriilrnektir. Ancak i~ turizrnin pasaport, vize gibi izin belgeleri, yabancl dil biIgisi ve doviz gerektirrnernesi, ulusal gelirin bolgeler arasmdaki dagIhrnmda onernli katkiian olrnasI, uluslararasl krizlerden etkilenrnedigi i~in dl:;; turizrne gore daha istikrarh olrnasl, kiiltiirel kayna:;;rnayI ve toplurnsal biitiinle:;;rneyi saglarnasl (Din~, 1989) gibi yararlanndan dolayI Tiirkiye'de geli:;;tirilrnesi hem sosyal hem de ekonornik apdan son derece onernlidir. Diinyada tatii ve turizrn olgusunun, i~ turizrn aglrhkh ba:;;ladlgI halde uluslararasl turizrn hareketleri Kadar hIZh bir biiyiirne siireci izleyernedigi dikkat ~ekrnektedir. Turizrn sektoriiniin ternel par~asI olrnakla birlikte, i~ turizrnin saylsal ve parasal boyutlan dl:;; turizrnde oldugu gibi net bir :;;ekilde ortaya konularnarnaktadIr. Bu konuda olduk~a az say Ida yapiian ara:;;tIrrnalar, biiyiik ol~iide tahrninlere dayanrnaktadu (Durgunay, 1998).

Turklye'de I~ Turizm Talebinin Yap's, ve Geli~imi

59

Tiirkiye'de turizrn konusundaki ara:;;hrrnaiar genellikie dI:;; turizrne yonelik olrnakta ve turizrn veya turist konusu ortaya ahidlgmda genellikle yabancl turistler dikkate ahnarak yorurnlar yapIlrnaktadlr. Oysa, i~ turizrn de, iilkelerin turizrn sektoriine olurnlu katkllar saglayan ve dl:;; turizrnin desteklenrnesinde bir yardlrncI gii~tiir. YIllardlr bu ger~egi gorerneyen Tiirkiye'deki turizrn i:;;letrneleri ise ne yazIl< ki yerli turistleri ~ogu zaman ikinci slmf rnii:;;teri olarak gorrnektedir. Ancak son yIllarda ya:;;anan ~e:;;itli geli:;;rneler sonucu Tiirkiye'deki bir~ok i:;;letrnenin yerli turistlere daha fazla kontenjan aYIrrnaya ba:;;ladlgl ve turizrn i:;;Ietrnelerinde yerli ve yabancl turist aynrnl yapIlrnadlgl dikkat ~ekrnek­ tedir (Tannverdi ve Oktay, 2002). Boliirnde oncelikle i~ turizrnin Curnhuriyet oncesi ve Curnhuriyet sonraSI geli:;;irni incelenrni:;; ve Tiirkiye a~Ismdan i~ turizrn hareketlerinin onerni ele ahnrnI:;;hr. Daha sonra i~ turizrn talebinin yaplsl degerlendiriirni:;;tir. Bu konunun ardmdan Tiirkiye' de i~ turizrnin geli:;;rnesini engelleyen ve i~ turizrnin geli:;;rnesini destekleyen faktorlere deginilrni:;;tir. Son olarak da Tiirkiye' de i~ turizrnin geli:;;ebilrnesi i~in yapllrnasI gerekenler konusunda i::inerilere yer verilrni:;;tir. 1. Tiirkiye' de i~ Turizmin Geli:;;imi 1.1. Curnhuriyet Oncesi Donemde Tiirkiye'de i~ Turizrn Hareketleri Ecanib Smaah, turizrn endiistrisinin OsrnanhcasldIr. "Ecanib" ecnebinin, diger bir deyi:;;le "yabanCl"nm ~ogulu; "smaat" ise bugiinkii "sanayi"yi kar:;;Ilarnaktadlr (www.obarsiv.com. 17.07.2007). Tiirkiye'deki ilk turizrn faaliyetlerinin 1890 yllmda yiiriirliige giren "Seyyahine Terciimanhk Edenler Hakkmda Tatbik Edilecek 190 Say til Nizarnnarne" ile ba:;;ladlgI konusunda gorii:;; birligi vardlr. (Kozak, vd., 1996). Osrnanh irnparatorlugu, seyyahlarm Osmanh topraklannda dola:;;Irnlm diizenlerne geregini duyrnaslyla, bu nizarnnarne yiiriirliige girrni:;; ve 19. yiizytlda Osmanh'da "ecanib SIl1aah" ya da turizrn endiistrisi geli§meye ba:;;lamI:;;tlr (www.obarsiv.com. 17.07.2007). Ashnda, 1846 yllmda Aya hini Kilisesi'nin Askeri Miizeye e;evrili:;;i ve yine istanbul'da 1863'te ae;Ilan fuar gibi faaliyetler gi::iz i::iniinde bulundurulursa, cumhuriyet i::incesi turizm hareketlerinin daha once ba:;;ladlgml si::iylemek rniirnkiindiir (Oter, 2001). 1863'te SuItanahrnet rneydanmda a~Ilan Sergi-i Umumi-i Osmani ie; turizmin ba:;;langIcI olarak goriilmektedir. Marmara'ya civar yi::irelerden sergiyi gi::irmeye gelenlere 0 giiniin gazeteleri geni:;; yer vermi§tir. Anadolu demiryolu, izmit ve yi::iresinden sergiye siirekli ziyaret~i ta:;;Il11I:;;tlr. (www.obarsiv.com. 17.07.2007). Sergi yurt ie;inden biiyiik ilgi gi::irmii:;;tiir. 0 giinierde gazetelerde

60

Turk Turizm Tarih;: Yap,sal ve Sektorel

Geli~im

"kalacak oda slkmtIsl t;:ekildigine" dair t;:lkan haberler bunun kamtI olarak gorillmektedir. Aynca, yine 0 donemde, gazetelerde Ahmet Vefik Pa~;a'nm te§vikiyIe Izmit iizerinden geleniere gemilerde yiizde elli oranmda indirim yaplIdlgl haberleri de yer aIml§tlr (www.radikal.com.tr. 20.07.2007). Buna kar§lhk, Osmanh pazanndan pay aimak isteyen Bahll ruccarlann fuara ilgisi beklenenden fazia olmu§tur. Fuarda, modern tanm makineleri, dokuma tezgahlan, madencilik aletleri ve benzeri iiriinierin yam sU'a, Osmanh sergisinde geleneksel toprak iiriinieri, el dokumasl hah ve nakl§h bezler, baklr e§yalar, tanm uriinleri gibi iiriinler sergilenmi§tir. Yogun ilgi nedeniyle sergi 28 $ubat'tan 17 Temmuz 1863 ak§amma kadar at;:lk kaIml§tlr. Bah basml ozel muhabirler gondererek ve oniarm haberlerine geni§ yer vererek fuan desteklemi§tiro Bunun sonucunda ise bazl turizm acentalan sergiyi gezmek isteyenler it;:in 6zel turiar duzenlemi§tir. Tutulan istatistiklere gore at;:lk oldugu sure zarfmda fuan toplam 80 bin ki§i ziyaret etmi§tir (www.radikal.com.tr. 20.07.2007). Cumhuriyet oncesi donemde insanlann illke it;:inde seyahat etmesini engelleyen bir durum soz konusu idi. DIke it;:inde seyahat etmek isteyen ki§ilerin Miirur Tezkeresi admda bir belgeye sahip oimasl gerekmekteydi. Miirur Tezkeresi, Osmanh Devleti'nde, ulke it;:inde seyahat etmek ve Istanbul' a gitmek it;:in yerel yonetimden alman izin ve get;:i§ belgesiydi. istanbul'a yapilan akraba ziyaretlerinde bile bu durumu kamtlayarak klsa bir siire it;:inde olsa miirur tezkeresi almmasl gerekmekteydi. Hatta, bazl iskelelere ugrayan gemiler, koprii ve ges:itlerden ges:erken ve hayvan siirilleri is:in alman miiruriye resmini belgelemek is:in de ilgili ki§ilere miirur tezkeresi verilirdi. Bir yll is:in get;:erli olan miirur tezkeresine ki§inin rum kimlik bilgileri, nereye ve nis:in gittigi yazlhrdi. Geli§igiizel yerle§imleri engellemek, vergi yiikiimliiliigiinden kaS:I§I, kas:ak i§t;:i ve i§siz akImm onlemeye yonelik olan bu uygulama 1908'de II. Me§rutiyet'in ilan edilmesinden soma ki§isel ozgiirliige aykm oldugu gereks:esiyle kaldmlmI§hr. (www.osmanli700.gen.tr. 05.09.2007). Cumhuriyet oncesi donemde is: turizm geii§imiyle ilgili bu rur uygulamalara rastlamrken, aSll geii§il11in Cumhuriyet somas I, ozellikle de planh doneme get;:i~ten soma oldugu gorillmektedir. Bu geli§im de a§agidaki ba§hkta degerlendirilmektedir. 1.2. Cumhuriyet Sonrasl Donemde Tiirkiye'de i~ Turizmin Geli§imi 1.2.1. Planslz Donem Cumhuriyet tarihi it;:erisinde Tiirkiye'deki turizl11 hareketleri incelendiginde, ie; turizmin dI§ turizm hareketlerinden daha once var oldugu gorillmektedir. Turiz111 <;e§itleri arasmda, ozellikle termal turizl11e hem en hemen her donemde

Tiirkiye'de

I~

Turizm Talebinin Yap's, ve

Geli~imi

61

rastlanmaktadir. Bu alanda dikkati s:eken en onemli ornek, Yalova kaphcalannm Atarurk'iin direktifleri dogrultusunda saghk turizmi amaClyla kullamlmaya ba§lanmasldlr. Yalova kaphcalan 1934 yIImda orijinal mimarisine sadik kahnarak restore edilmi§ ve hizmete aplmI§tIr (Kozak vd., 1996). Turkiye' de is: turizm hareketleri 1950'lerde klplrdanmaya ba§laml§, 1960'larda, ozellikle memur ve ozel sektor iicretlileri gibi, belli donemlerde tatil yapma hakkma res men sahip olan e;ah§anlann saYlsmm artmaslyla hIzlanmI§tlr (Durgunay, 1998). 1960'h Yillarla birlikte, deniz klyllanna yonelik turizmin de ba§ladlgl gorillmektedir. Onceleri; Marmaris, <;e§me, Alanya, A yvallk, Didim ve Erdek gibi yerle§im birimlerinde ya§anmaya ba§lanan turizm, daha soma Bodrum, Marmaris ve Ku~adasl gibi merkezleri de ie;erisine alarak geni§lemi§tir (Kozak vd., 1996). 1.2.2. Planh Donemler Tiirkiye'de 1963 ylhnda yapllan 1. Be§ Yllhk Kalkmma Plam ile birlikte ie; turizmin geli§tirilmesi yoniinde t;:ah§malara ba§landlgI, fakat bunlann planlardan pkanhp uygulama a§amasma getirilemedigi gorillmektedir (Durgunay, 1998). Plan1ann uygulamaya konulamamasl sonucunda, artan is: turizm talebinin ihtiyae;lanm kar§llayacak nitelikte yeterli bir arz kapasitesi yaratIlamaml§tIr (Ku§luvan, 2002). Aynca, bugiine kadar hazlrlanan kalklll.ma planlannda goze e;arpan en onemli eksiklik, ie; turizm olayma yeterince yer verilmemesidir. 20072013 yillanm kapsayan 9. Kalkmma Plam Turizm Ozel ihtisas Alt Komisyon Raporu'nda ie; turizm hareketleri ile ilgili bilinen birkae; konuya deginildigi (is: turizmin mevsimsel olmasl, Tiirk halkmm gelir diizeyinin yiikselmesi ile tatil kredisi uygulamasmm yaygmla§tmimasl ve ie; turizmin kallci ve siirekli bir talep unsuru haline getirilmesi) fakat somut oneriler sunull11adlgl gorillmektedir. 1970'li Yillarda uyguiamasl yapilan ve Turizm Bankasl A.$. tarafmdan finanse edilen tatil kredisi ile memur ve i§e;ilerin dinlenmesine olanak sag1anmasl, i§ verimliliginin arttmimasl ve dolaYIsIYla ie; turizmin geli§mesine yardimci olunmasl amas:lanml§tIr. Fakat daha sonra bazl aksaklIklar gorilldiigii it;:in klsa surede uygu1amadan kaldmlml§tIr (Turizm Bakanhgl, 1993). ie; turizmle ilgili 1970'li yIllarda dikkati .;:eken onemli olay1ardan bir tanesi de, 1950'li yillarda kurulan Turkiye Milli Gen<;lik Te§kilah'mn is: turizm1e ilgili olarak onemli bir organizasyon gers:ekle§tirmi§ olmaSIdIr. Tiirkiye Milli Gene;lik Te§kilatI 1977 Ylhnda Tiirkiye'nin her yerinde aym and a 66 otobiisle her biri 30- 40 l
62

TUrk Turizm Tarihl: Yapisal ve Sektorel

Geli~im

1980'li Yillara bakIldlgmda ise, ekonomik alanda yapIian baZI yaplsal degi;;iklikler, Tiirkiye' de turizm kavrammm yerle;;mesine ve toplumda bu konuda merak uyanmasma ned en olmu;;tur. Boylelikle, belirli tatil giinlerinde (dini ve ulusal bayramlar ile yIlba;;1 tatillerinde) iilke halkl giderek artan oranda i<; turizm hareketlerine katIimaya ba;;laml§ ve bu ah§kanhgml yIlhk izinlerinde de devam ettirmek istemi;;tir. Bu donemde yurtdl;;ma turistik ama<;h <;lkl§larda da onemli bir artI§ goriilmii§tiir (Kozak, 1994). 1980'Ii Yillarda dl§ aktif turizmin geli§mesi ile toplumda turizm bilinci geli§meye ba§laml§ ve iilke halkl giderek artan oranda turizm hareketlerine katIlmaya ba§laml§tIr. Yine 1980'li ve 1990'h Yillardaki <;ernobil kazasl, Libya'nm bombalanmasl, korfez sava§l ve Yugoslavya'daki sava§ yiiziinden dl§ aktif turizm talebi gerileyince, i<; turizm pazannm onemi daha iyi anla§Ilml§ ve i<; turizm pazannm geli§tirilmesine yonelik tamtrna faaliyetleri aguhk kazanmaya ba§laml§tIr. Aynca gerek ozel ve gerekse kamu sektoriiniin kamp alanlanm dinlenme tesisi olarak personelinin hizmetine sunmalan ve kar§lhgmda olduk<;a dii§iik miktarda iicret almalan, bu donemde sosyal turizmin geli;;mesine basamak olu§turmu§tur (Ku§luvan, 2002). Son Yillarda orta ve yiiksekogrenimdeki ogrencilerin <;e;;itli inceleme- ara;;tIrma gezileri diizenleyerek i<; turizm hareketlerine katIldlklan goriilmektedir. Bu da Tiirkiye'de gen<;lik turizmi denen diger bir turizm bi<;iminin yerle§mesine yardlmcl olmu§tur (Ku;;luvan, 2002). Soz konusu bu geziler ozellikle tarihi ve kiiltiirel <;ekiciligi olan merkezlere yonelik olmakta (<;anakkale, Kapadokya vb.) ve resmi tatil donemleri ile bahar mevsiminde hafta sonlarmda yogunla§maktadlr. Ge<;mi§i 1960'h Yillara dayansa bile, <;agda§ i<; turizm hareketleri 1991 YIlmda geli§meye ba§lamI§tIr. 1960-1990 yIllan arasmda ikinci konutlara yonelik olarak ya§anan i<; turizm, 1991'de bazi faktorlerin de etkisiyle onem kazanml§tIr (www.turizmgazetesi.com. 19.07.2007). Bu donemde, gerek seyahat iizerindeki bir dizi engelin ortadan kalkmasI, gerekse yurti<;i pazann farkma varan acenta, operator ve otellerin tiiketicilere yeni olanaklar tanimasmdan dolaYI, yurti<;i seyahat pazannda onemli geli§meler meydana gelmi§tir. Diger yandan, gen<; ve orta ku§aklar arasmda seyahat etmenin zorunlu bir gereksinim oldugu daha <;ok kabul gormeye ba§laml§tIr (Tiirsab, 1999c). Bu donemin turizm a<;lsmdan en belirgin geli§imi, 1990 yIlI oncesinde giindemde olmayan i<; turizmin, ciddi bir pazar olarak ortaya <;lkmasl ve turizm i§letmeleri tarafmdan kabul gormesidir. Soz konusu yIllarda, i<; turizm etkinliklerine katIlanlarm saYIsl milyonlar ile ifade edilmeye ba§laml§hr. Tiirkiye'de yillar itibari He i<; turizmin geli§imi Tablo l'de goriilebilir. 1950 yllmdan 1997 yllma kadar ge<;en 47 yllhk siirede Tiirkiye'de yurti<;i seyahate katIlan turist say lSI incelendiginde diizenli bir artI;;m sozkonusu oldu-

TUrkiye'de If Turizm Talebinln Yapisl ve

Geli~lmi

63

gu goriilmektedir. 1950 yllmda 350.000 olan turist saYIsmm 1997 yIimda 15.9 milyona kadar yiikseldigi dikkat <;ekmektedir. Yukandaki tabloda verilen rakamlara hem yurti<;inde seyahat eden hem de Tiirkiye' den yurt dl§ma turist olarak giden ki§i saYlsl dahildir. "1997 ylh itibariyle yurti<;i turizm pazannda 4.7 milyon ki§i yurtdl§ma turizm ama<;h seyahatlerde bulunmu§tur" (Ku§luvan, 2002 almtI Karabulut, 1998). Geriye kalan yakla;;lk 11 milyon Tiirk vatanda§l ise i<; turizm faaliyetine katIlml§hr. Boylece bu pazann % 70'i yurti<;i, % 30'u da yurtdl§l seyahatlerden olu§maktadlr (Ku§luvan 2002).

Ylllar

. I Yurh<;l .. Seyah atm . Gr· T a bi01. YIII ar i·b h anyle e l§lml Harcama (Milyar $) Harcama Milyar TL. Ki~i Milyon

0.35 0.024 0.3 1.5 2.7 3.1 3.6 4.8 9.7 14 747 15.9 Kaynak: Turizm Bakanhg1, 1999.

1950 1960 1970 1980 1993 1997

0.06 0.04 0.2 0.04 1.2 5

i<; turizm konusunda pek fazla veri olmamakla birlikte yapl olarak belli bir degi§im i<;inde oldugu goriilmektedir. Tatil anlaYI§l sosyo-ekonomik yapmm degi§mesine ve refah diizeyinin geli§mesine paralel olarak Bah toplumlannkine benzemeye ba§laml§tIr. Diger bir deyi§le, bun dan 6-7 yll oncesine kadar tatil deyince yazhk evler akla gelirken arhk oteller aIda gelmektedir (Keyder, 1999). Aynca gelir daglhmmm giderek bozuldugu Tiirkiye'de, tatil ah§kanhklanmn da bu <;arplkhk dogrultusunda geli§me gostermesine kar§m, alt gelir grubuna dahil olan yurtta§larm da tatil i<;in hareketlendikleri goriilmektedir (Tiirsab, 1999f: 50). 2. Tiirkiye'de i<; Turizmi-Geli§tirmenin Onemi Tiirkiye' de i<; turizmi geli§tirmek bir<;ok a<;ldan onemlidir. Belli ba§hlan ise a§agida slralanmaktadu; 1). Bir iilkenin ins anI an kendi iilkelerinin farkh yer ve bolgelerini ziyaret etmek suretiyle iilkeleri ile ilgili daha ger<;ek<;i bilgiler edinirler. Kendi iilkelerinin kaynaklanm, ge<;mi§lerini tanlyarak iilkeleri ile gurur duyarlar ve ulusal bilin<;leri artar, iilkeleri ile ozde§le§irler (Ku§luvan, 2002 almtI Jafari, 1987). k turizm sayesinde ya§adlgl topraklar iizerindeki zengin kiiltiir mirasml tamyan, e§siz dogal giizelliklerinden yararlanabilen vatanda§lann buna paralel olarak diinya gorii§iiniin de degi§ecegini soylemek miimkiindiir (www.aksam.com.tr.

64

Turk Turizm Tarihi: Yaplsal ve Sektorel

Geli~im

19.07.2007). Ozetle i<; turizm, turizme katIlan ki§ilerin kendi iilkelerinin dogai ve kiiltiirel degerlerini ogrenmelerine ve sevmelerine yardlmcl olan ve sosyal faydasl yiiksek olan bir turizm §eklidir (Ku§luvan, 2002). 2). Ulkenin farkh bolgelerindeki insanlar i<; turizm sayesinde birbirlerini tamrlar, kayna§lrlar ve boylece aralanndaki dostluk, birlik ve karde§lik duyguIan geli§ir (Ku§luvan; 2002 almtI Jafari, 1987). 1<; turizm kiiltiirel kayna§ma ve toplumsal biitiinle§me i<;in ortam yaratIr. 3). Yogun <;ah§ma ortammda ekonomik verimliligi dii§en ve devamll oturdugu ve <;ah§tIgl yerden farkh bir bolgeye giderek degi§iklik arayan insanlar, giinliik ya§antIsma belirli bir siire ara vererek fiziksel ve psikolojik yonlerden kendisini dinlenmi§ hissederler ve tekrar <;ah§ma ortamma dondiigiinde daha iiretken ve verimli olurlar (Ku§luvan, 2002 aimtI Jafari). 4). i<; turizmin geli§imi ile birlikte turizm ekonomisi ve sonu<;ta iilke ekonomisi bundan olumlu §ekilde etkilenebilir. Ornegin; bu yolla ulusal gelirin boigeler arasmda daha dengeli dagIllml saglanabilir, yoksulluk azalabilir ve i§siz insanlara yoneiik yeni i§ sahalannm ortaya <;lkmaslyla istihdamm daha da artmasl saglanabilir. Bununla birlikte, i<; turizm gelirleri yoluyla bolgelerarasl tiiketim ve iiretim hacimleri ve kahplan degi§ebilir, bu durum bolgelerarasl daha dengeli kalklnma politikalan uygulanmasma olanak saglayabilir (Bahar ve Kozak 2006). 5). i<; turizm sayesinde iilkenin az geli§mi§ bolgelerinin ekonomik olarak canlanmasl sozkonusu olabilir. i<; turizme katllanlann aym iilkenin ins anI an olmasl nedeniyle yerel iiriinleri kullanma egilimleri daha yiiksektir ve aynca yerel i§giicii kullanmak miimkiindiir. 1<; turizm sayesinde gelirin daha az geli§mi§ bolgelere ve gelir diizeyi dii§iik olan kesimlere yaYllmasl sozkonusu olabilir (Ku§luvan, 2002 almtI Jafari, 1987). 6). Uluslararasl turizm hareketleri, doviz kurlanndaki degi§melere, enflasyona ve uluslararasl sosyal ve politik olaylara kar§l <;ok duyarhdu. Buniara bagh olarak dalgalanma gosterebilir. 1<; turizm ise ekonomik, politik ve <;evresel faktorlerden daha az etkilenmektedir (Ku§luvan, 2002 ahntI Witt vd.). DolaYlslyia i<; turizm talebi daha istikrarhdlr. 7).1<; turizmin geli§mesiyle ve yogun tam tim <;abalanyla turizm ama<;h iilke dl§ma <;lkacak bir<;ok vatanda§ iilkede tatil yapmaYl se<;ebilir ve boylece iilkeden doviz <;lkl§l engellenmi§ olur (Ku§luvan, 2002 ahnh Jafari, 1987). 8). 1<; turizmin, turizm bilincinin geli§mesinde de olumlu etkisi vardlr. C;:iinkii, turizmin oneminin ve turist psikolojisinin ania§llmasl, bizzat turizm faaliyetlerine katIlmakla ogrenilen bir olgudur. Turizme bu yoniiyle bakIldlgmda, turistin geldigi bolgede olumlu olarak aigiianmasl, oniara kar~l olumsuz tutum geli§tirilmemesi ve onlann en az kendi iilkelerindeki kadar rahat ettiril-

TUrkiye'de

I~

Turizm Talebinin Yapisl ve

Geli~imi

65

mesi, i<; turizmin geli§tirilmesi ile ula§Ilabilecek hedefler arasmdadlr (Kozak vd., 2000). 9). i<; turizmi geli§tirmek iilke i<;indeki i§letmelerin uluslararasl alandaki benzer i§letmelerle rekabet edebilmesi a<;lsmdan da onemlidir. C;:iinkii i<; turizm yoluyla iilke i<;ine yonelik hizmet sun an turizm i§letmeieri, zamanla hizmet kalitesi, mii§teri memnuniyeti, hiZ ve esneklik gibi konularda kendilerini geli§tirme fIrsatI bulurlar. Ulke i<;inde birbiri ile rekabet eden turizm i§letmeleri iilke dl§mdaki rakipleri He daha kolay rekabet edebilirler. Aynca, turizm i§letmeleri i<; turizm yoluyla elde ettikleri geliri dl§ turizmi geli§tirmek i<;in harcayabilirler (Bahar ve Kozak 2006). Ozetle, i<; turizm dl§ turizmin yararlanacagl tesisleri. hizmetleri ve olumlu zihniyeti hazlriar. 10). 1<; turizmini geli§tirmi§ bir iilkenin zamanla dI§ turizmini geli§tirmesi daha kolay olur. Dl~ turizmin geli§tirilmesi i<;in bir Sl<;rama tahtasl olabilir. i<; turizmi geli§tirmek i<;in geli§tirilen altyapl, personel egitimi, elde biriken sermaye ve bilgi dl§ turizmin geli§tirilmesi i<;in bir zemin olu~turur (Ku§luvan, 2002 almtI Jafari, 1987). Tiirkiye diin adlarmdan bile bahsedilmeyen ancak yurti<;i seyahatle birlikte geli§me kaydeden ve tanman bir<;ok beldeye sahiptir. C;:e§me, Erdek, Ayvahk, Av§a, Kumburgaz, Bursa, Konya, Mersin ve Safranbolu gibi bir<;ok belde yurti<;i seyahatle once Tiirkiye'ye soma biitiin diinyaya a<;llml§tIr (Tiirsab, 1998/b). 1<; turizmin bir iilkede geli§tirilmesi yukanda slralanan nedenlerden dolaYl onemlidir. Ancak, saghkh bir turizm geli§imi ne sadece i<; turizmin ne de sadece dl§ turizmin desteklenmesiyle miimkiindiir. Biitiinsel anlamda verimli bir turizm geli§imi saglanabilmesi ve siirdiiriilebilmesi i<;in i<; ve dl§ turizmi birlikte ve dengeli geli§tirmek <;ok onemlidir. i<; turizmini geli§tirmi§ iilkelerin dl§ turizmde de ba§anh olduklan bilinen bir ger<;ektir (Oter, 2001). Ornegin; Yurt i<;i seyahat pazan en gii<;lii olan iilkelerin ba§mda Fransa gelmektedir. Franslzlann %90'1 kendi iilkelerinde tatil yaparken sadece %10'u ba§ka iilkelerde tatil yapmaYI tercih etmektedir. Verilere gore Fransa top lam turizm gelirlerinin %65'i i<; pazardan elde edilmektedir. Yine Fransa'dan sonra i<; turizm pazan geli§mi§ diger iilkeler ispanya ve Italya'du. Diinyada yurt dl~l seyahate <;lkma oram en yiiksek iilke olan Almanya'da bile i<; turizm, seyahat pazannm %47'sini olu§turmaktadu. Tiirkiye'de i<; turizmin seyahat pazanndaki paYI %35 dolaylannda ger<;ekle§mektedir. 1<; turizmi geli§mi~ iilkeler seyahat pazarmda daha az dl§a baglmh olmakta ve bu durum krizlerden daha az etkilenmelerini saglamaktadlr.

66

Turk Turlzm Tarihi: Yap,sal ve Sektorel

Gel~im

3. Tiirkiye'de i~ Turizm Talebinin Analizi 1980'lerdeki ekonomik geli~melerle birlikte Tiirkiye'de turizm kavranunda yaplsal degi§iklikler olmu§; bayramlarda, yIlba§l tatillerinde i.ilke halkl giderek artan bir oranda it; turizme katIlmaya ba§laml§tIr. Turkiye' de ya~anan turizm hareketleri Batl ulkelerinde ya§anmakta olan ".;:agda§ turizm" hareketlerine benzememektedir. <::agda§ turizm hareketIerinde turist, surekli ya§adlgl yerle§im merkezinden bir sure aynlarak bireysel veya paket tur satm alarak seyahat etmekte ve gittigi yerde genelIikle bir konaklama i§letmesinde ucretini odeyerek konaklamaktadlr. Turkiye' de durum bunun gibi geli§memi§tir. Tiirkiye'de ya~anmakta olan turizm hareketlerinin bir boliimii "yazhk" olarak adlandmlan konutlara yoneliktir. Sosyal turizm kapsaml it;erisinde degerlendirilebilecek bir diger Turkiye'ye ozgii hlrizm etkinligi de kamu kamplarmda gert;ekle~tirilmek­ tedir. Turkiye' de .;:e~itli kamu kurulu~lanna ait .;:ok saYlda kamp bulunmaktadll·. Turkiye'de i.;: turizm kapsammda daha ziyade akraba ve arkada§ ziyareti, i§ ama.;:h seyahatler, saghk amat;h seyahatler dini merkezlere yapIlan seyahatler ve ogrencilerin ve ogretmenlerin tarihi ve kulturel yerlere yaptIgl geziler aglrhktadlr (Ku§luvan, 2002). Tiirkiye'de i.;: turizmle ilgili yeterince ara~tIrmamn olmadlgl dikkat t;ekmektedir. Bu konuda en kapsamh ara§tIrmalann sadece 1983,1992 ve 1997 yIllannda Kultur ve Turizm Bakanhgl Ara§tIrma ve Degerlendirme Daire Ba~kanhgl tarafll1dan yaplldlgl gori.ilmektedir. Ara~tlrmalar, hanehalkI fertlerinin hem yurti.;:i hem de yurtdl§ma yonelik turizm hareketlerini it;ermektedir (Turizm Bakanhgl,1999). KiiltUr ve Turizm Bakanhgr'mn 1997 yllmda en son yapml§ oldugu Hanehalkl Turizm Ara§hrmasmm sonut;larma gore; .. Hanehalkl fertlerinin turizm harcamalan 5.4 milyar Dolar'dlr. Tiirkiye'de her yIl 15 milyondan fazla yurtta~, 40 milyondan fazla seyahat gen;ekle§tirmektedir (Tursab, 1999b). 1997' de i.ilkemiz vatanda~lannm % 39.64'ii en az bir geceleme yapmak kaydlyla ikamet ettikleri yerden ba§ka bir yere seyahat etmi§tir (Durgunay, 1998). " Turk vatanda§lannm gittikt;e artan seyahat talebini t;arpici bit;imde ortaya koyan bir diger gosterge de Turizm Bakanhgl'ndan belgeli konaklama istatistikleridir. k hIrizm pazan ile ilgili en son yapllan geni~ kapsamh ara§tIrma 1997 yllmda Turizm Bakanhgl tarafmdan Yi?pIldlgmdan, 2006 YIh itibariyle it; turizm hareketlerinin en giincel ve saglam verilere dayanarak takibini yapabilecegimiz bilgi kaynagi her yll yaymlanan Kiiltiir ve Turizm Bakanhgl'mn Turizm I§letme Belgeli Konaklama istatistikleridir.

Turkiye'de I~ Turizm Talebinin Yap's, ve Gel~imi

67

Tablo 2'de yIllar itibari ile Kultur ve Turizm BakanhgI'ndan belgeli turizm i§letmelerinde konaklayan ki§i ve geceleme saYIIan ile ortalama kah§ siireleri verilmi§tir. Tablodan da gori.ildiigu iizere yillar itibari ile konaklayan ki§i ve geceleme saYllan artml§tIr. Bu durum Tiirkiye'de i.;: hIrizmin ge~~igi n~kt~ k~­ nusunda bilgi vermektedir. Turkiye'de it; turizm onceki yIlIara gore geh§ml§tlr. Eger geli§mesinin oniindeki engeller a§Ilabilirse daha da geli~meye devam edecektir. Ancak, burada dikkat edilmesi gereken nokta, yerli turistin i§letmelerde ortalama kalI~ siiresidir. Tablo incelendiginde ortalama kah§ siirelerinin 2,5 giinii bile get;medigi gori.ilmektedir. Oysa, yabancl hIristlerde bu rakam 4 giiniin iizerine t;lkmaktadlr. Bu nedenle, i.;: turizm konusunda sadece i.;: turizme katdan ve turistik i§letmelerde konaklayan ki§i saYlSmll1 arttmlmasmll1 yam sua, ortalama kah§ siirelerinin arttInlmasl konusunda da diizenlemelere gidilmesi gerektigi soylenebilir. Tablo 2. YIllar itibariyle Turizm i~letme Belgeli i§letmelerde Konaklayan Ki§i ve Geceleme SaYIlan ile Ortalama KalIs Siireleri >

Yerli Turist SaV1s1 Geceleme SaYlsl Ortalama Kah~ Siiresi Yll1ar 3.584.287 6.878.368 1.92 1990 3.829.585 8.011.350 2.09 1991 4.100.495 9.170.541 2.24 1992 2.01 4.831.051 9.696.873 1993 9.557.680 2.04 5.691.518 1994 5.011.763 9.677.990 1.93 1995 1.97 5.845.208 11.490.413 1996 7.650.086 14.941.411 1.95 1997 7.684.226 15.513.645 2.02 1998 7.854.688 16.782.840 2.14 1999 16.475.699 8.855.902 1.86 2000 14.178.389 7.749.622 1.83 2001 7.916.706 15.202.445 1.92 2002 8.429.868 16.233.902 1.93 2003 9.724.913 18.356.597 1.89 2004 10.458.386 18.818.631 1.80 2005 1.86 11.570.101 21.502.638 2006 Kaynak: Kiiltiir ve Turizm Bakanhgl, (www.kulturtunzm.gov.tr. 19.09.2007)

-

.. Hanehaiki Turizm Ara§tumasl sonut;larma gore 1997'de Tiirk vatanda§lannll1 harcamalannm % 16.3'ii konaklama, %34.6'SI yeme-it;me, %22.4'ii uIa§lm ve geri kalam da ah§veri~, eglence ve diger harcamalar arasll1da dagIlml§tJr. Bugiin yurtit;i seyahat pazannda ger.;:ekle~en 5 milyar dolarhk harcamamn ana-

68

Turk Turizm Tarihl: Yaplsal ve Sektorel

Geli~im

lizi, aym zamanda turizmin hangi sektore, ne orand a bagll veya hangi sektOriln turizme bagll oldugunu gostermesi apsmdan onem ta§lmaktadlr. Aynca yurti~i turizmin ve yurti~i seyahat pazanmn geli§tirilmesi i~in kim in ne oranda para kazandlglm yada kazanabilecegini gormesi de onemlidir. Bu a~ldan ele almdlgmda; harcamalardan en ~ok yararlanan kesimin glda ve i~ecek sektoril oldugu gorillmektedir. Bu sektorleri ula§tIrma ve konaklama sektoril izlemektedir. .. Tilrkiye' de yurti~i veya yurtdl§l seyahate ~lkan her 5 ki§iden bid 15-24 ya§lan arasmda yer almaktadIr. Kisaca yerli pazarda seyahat eden kesimi gen~­ ler ve orta ya§ grubu olu§turmaktadlr. Orta ya§ ilzeri grupta seyahat etme egiliminin dil§ilk oldugu gorillmektedir. .. 1997 ylll itibariyle seyahat edenlerin sosyo-ekonomik durumlanna baklldlgmda, birinci sIrada ilcretliler, ikinci slrada ev kadmlan ve il~ilncil sIrada ogrencilerin yer aIdlgl gorillmektedir. Seyahate ~lkan ev kadmlan oranmm yilksek ~lkmasl, Tilrkiye'deki bir diger sosyal ger~ekligi de ortaya koymaktadlr. Bugiln Tilrkiye'de ~ah§abilir niifusun % 60'1, yalmzca erkeklerin gelirleri ile ge~imini saglamaktadlr. Kadmlar ise genelde evde ~ah§makta ve seyahate de aileleriyle birlikte ~lkmaktadlrlar. Seyahat edenier i~inde ev kadmIannm bu denli yiiksek bir oran ile ikinci slrada yer almasl; her ne kadar kadmlann ~ah§­ rna hayatmda yeri artsa dahi, yukanda sozil edilen sosyal ger~eklikten kaynaklanmaktadIr (Tiirsab, 1999c). .. Tiirkiye'de turizm amaClyla seyahat eden kesimi daha ~ok tatil bilinci yilksek ve gelir diizeyi toplumun en iist seviyesinde olan ki§ilerin olu§turdugu goriilmektedir. Fakat son zamanlarda i~ piyasaya yonelik promosyonlu satl§lann artmasl, acentalann i~ turizm konusunda silrekli ~ah§ma i~inde olmasl ve gerekli odeme kolayhklanm tiiketiciye sunmaSl nedeniyle orta kesimin de tatile ~lkmaya ba§ladlgl dikkat ~ekmektedir. " i~ turizmde, uzun yIllardlr seyahat olgusu geleneksel olarak dost ve akraba ziyareti §eldinde yaplhrken, son Yillarda gerek i§ diinyasmm dl§a a~Ilmasl, gerekse sosyal aianiardaki geIi§melerin de etkisiyle, seyahatlerde ama~la birlikte, mii§teri profilinde de onemli degi§ikliklerin oldugu gorillmektedir. "1997 yllmda Tiirkiye ve Tiirkiye dl§mda yapiian i§ seyahatleri 2 milyon dolayma yalda§lrken, yurti~i i§ seyahatleri bunun % 95'ini olu§turmaktadlr" (Tiirsab, 1999d). i§ seyahatine ~lkanlann mesleki durumlan da olduk~a onemli bir veridir. <;:iinkil, artIk diinyada i§ turizmi konusunda yapiian ~ah§malann hemen hemen tam ami i§ merkezli ve her gruptan insanm i§ seyahati yapmasmdan ~ok, hangi gruplann, hangi beklentilerle i§ seyahati ger~ekIe§tirdikleridir. Bu a~ldan; i§ seyahatlerine ~Ikan gruplann beklenti ve zevkIeri farkh oidugundan, Tilrk vatanda§lanmn da i§ seyahatlerinde aym yakla§lml gostermeleri ka~mIlmazdlr (Ku§Iuvan, 2002). Yapiian anketlerin ortaya koydugu sonu~lar; Tiirkiye' de en

Turkiye'de Is: Turizm Talebinin Yapisl ve

Gel~imi

69

o;ok i§ seyahatine ~lkanlarm slraslyla ilcretliler, esnaf ve zanaatkarlar ve i§verenler oldugunu ortaya koymaktadIr. Aynca "Tiirkiye'de 1997 ylhnda ger~ekle§tiri­ len i§ seyahatlerinden % 50'si, 5 ilde yogunla§ml§ olup bunlar arasmda; istanbul, Ankara, izmir ve Trabzon ilk slralan almaktadlr" (Tiirsab, 1999d). .. 1997 ylh verilerine gore; bireysel seyahat saYIsmm toplam seyahat saYlsl i~indeki paYI % 90, seyahat acentasl ile organize edilen seyahat saYIsmm paYI ise % 6 - 10' duro Ge~mi§ Yillarda seyahate katIbmda acentalan kullanma oramnm olduk~a dil§iik olmasmm nedenleri olarak; acentalann sundugu hizmetlerin ~e§itliliginin az olmasl ve insanlann iktisadi ger~ekler kar§lsmda seyahate pkmaIda zorlanmalan gosterilmekteydi (Tilrsab, 199ge). Giinilmiizde bilyiik oranda bireysel §ekilde ger~ekle§en i~ turizme yonelik seyahat ve tatil i~in yIlda 6.2 milyar dolarbk harcama yapllmaktadlr. Yurt i~i ve yurt dl§ma yonelik i§, gezi ve akraba ziyaretleri §eldinde ger~ekle§en seyahatlerin sadece % 10'u organize bi~imde yapllmaktadlr (www.tuyed.org.tr. 19.07.2007). Fakat organize turlann bireysel turlara gore daha ucuz ve giivenli oldugu ger~egi artIk herkes tarafmdan kabul edilmektedir. Ozellikle, Tiirkiye Seyahat Acentalan Birligi Yasasl'na eklenen Seyahat Giivence Paketi ile seyahat acentalan tarafmdan organize edilen turlar ile seyahate pkma orammn artacagl soylenebilir. Daha once de belirtildigi gibi, i~ turizmle ilgili en son ve en kapsamh ara§tIrma 1997 Yllmda Kiiltiir ve Turizm Bakanhgl tarafmdan yapiian Hane Halkl Turizm Ara§tIrmaSldlr. Buna ek olarak .:;e§itli turizm dernekleri, seyahat acentalan ve turizmle ilgili dergilerin yapml§ olduklan ara§tIrmalar da mevcuttur. Ancak bu ara§tIrmalann kapsaml Killtiir ve Turizm Bakanhgl tarafmdan yapiian "Hane Halkl Turizm Ara§tIrmalan" kadar kapsamh degildir. Ancak daha giincel oimasl dolaylslyla Tilrsab tarafmdan 2002 yllmda yapIlan ara§tIrmamn sonu~lanna da yer vermek gerekmektedir. Buna gore 28 Tilrsab iiyesi seyahat acentasl ilzerinde yapiian ara§tIrmadan elde edilen sonu.:;lar a§aglda verilmektedir (Yilcel, 2003): .. Seyahat acentasl ile tatile ~lkan her Tilrk vatanda§mdan 3'iiniin Akdeniz ve Ege bolgelerini tercih ettigi belirlenmi§tir. .. Seyahat acentalanmn mil§tedlerinin %56'sml kadmIar, %44'ilnil ise erkeider olu§turmaktadlr. .. Ara§tIrmaya katiian seyahat acentalan araclhgl ile seyahat eden yerli turistlerin seyahat ama.:;Ianm sIraslyla; dinlenme ve eglenme (%62.3), killtilr ve dini tema (%22.5), kl§ sporlan (%3.5), saghk (%3.2), kongre ve toplanhlara kahlma (%2.5), doga sporlan (%2.2), i§ ama~h seyahat (%2.1) ve diger (%1.7) ama~Iar olu§turmaktadlr.

70

Turk Turizm Tarihi: Yap,sal ve Sektorel

T a hI 03. S eva h at A centa annm p azar Pro fli i 0/0 Cinsiyet Kadm 56 Erkek 44 Seyahatin Amacl , 62.3 Dinlenme ve Ejl;lenme Kiiltiir ve Dini Tema 22.5 Klq Sporlan 3.5 I 3.2 Sag-Ilk Kongre ve ToplantIlara KatIlma 2.5 Doga Sporlan 2.2 i q Amat;h Seyahat 2.1 Diger 1.7 Konaklamlan i§letme Tiirii 5 YIldIZ ve iistii 72.9 3 ve 4 YIldIZh iqletme 19.2 Tercih Edilen Ula§lm Aracl Kendi Arat;lan ile 52 Otobiisle 34.5 Ut;akla 19.9 Seyahat Acentalanmn Kullandl~ Tutundunna AraCl Ulusal Gazete iIam 46.7 Broqiir 13.8 TV/Radyo ilam 8 Web Sitesi 5.2 Miiqteri Ziyareti 4.1 Broqiir Postalama 3.9 FuarIar 3.6 E-mail 2.6 Diger 12.1 ..

Gell~im

4. Tiirkiye'de ic; Turizmin Geli§mesini Engelleyen FaktOrler

I

Seyahat acentalan araclhgl ile seyahat edenlerin %72.9'u 5 yddlz ve iistii i~letmelerde, %19.2'si ise 3 ve 4 YlldlZh i~letmelerde konaklamaYl tercih Ara~tIrmaya

71

acentalanmn kullandlgl tutundurma arae;lanm sll'aslyla; ulusal gazete Ham (%46.7), bro~iir (%13.8), TV/radyo ilam (%8), web sitesi (%5.2), mii~teri ziyareti (%4.1), bro~iir postalama (%3.9), fuarlar (%3.6) e-mail (%2.6), diger (%12.1) arae;lar olu~turmaktadlr. k ve dl~ turizmi dengeleyen iilkelerde tatil satI~lan biiyiik orand a katalog iizerinden gere;ekle~irken, Tiirkiye'de yurt dl~l satI~lar aglrhkh olarak katalog iizerinden, ie; turizm satI~lan ise gaze tel ere verilen ilanlar yoluyla yapilmaktadir. Bu nedenle, ie; turizm pazarmda faaliyet gosteren acentalar, gazetelere milyonlarca dolarhk ilan vermektedir.

etmi~tir.

katdan seyahat acentasl mii~terilerinin %52'si kendi arae;lan, %34.5'i otobiis ve %19.9'u ue;ak ile seyahat etmi~tir. " Seyahat acentalarmda tatil ba~IangI<; tarihine son bir ay kala yaptInian rezervasyonlann oram %99.2, son bir hafta ie;inde rezervasyon yaptIranIann oram ise %41.3'tiir. Ara~tIrmadan elde edilen son bulgu ise seyahat acentalannm kullandlgl tutundurma arae;lan ile ilgilidir. ie; turizme yonelik faaliyet gosteren seyahat ..

Turkiye'de I" Turizm Talebinin Yap's, ve Gelliimi

ie; turizmin geli§imini gosteren bire;ok olumlu fakt6rden soz edilse de bugiin Tiirkiye'de ie; turizmin geli§mesini olumsuz yonde etkileyen baZl faktorleri incelemek, kapsamh ve siirekli bir ie; turizm politikasl olu~turmak ae;lsmdan faydah olacaktIr (Ozdemir, 1999: 164). Tiirkiye' de ie; turizmin geli§mesini olumsuz yonde etkileyen bire;ok sosyo-kiiltiireI, sosyo-ekonomik ve sosyo-psikolojik neden bulunmasma kar§m en belirgin olanlan a§aglda sll'alanmaktadll': Seyahat Kiiltiiriilliin Olmamast: Tiirk halkmm turizm hareketlerine katIlma ah~kanhglmn olmamasl, turizm kavramma yabanCl olmasl ve turistik amae;h tiiketimin biiyiik miktarlarda harcamaYI gerektirdigini dii~iinmesi onemli nedenlerden birkae;ldll'. Aynca toplam niifusun % 59'unun ~ehirlerde ve % 41'inin klrsal kesimlerde ya~lyor olmalan da gozoniine almmasl gereken bir etkendir. Klrsal kesimlerde ya§ayanlann kapah ve kendi iirettigini tiiketen bir ekonomik dii§iinceye sahip olmalan dl§a ae;dmalanm geciktirmektedir (Kozak, 1994). Seyahat kiiltiiriiniin geli§memi§ olmasmm ie; turizm pazanna nast! yansldlgma ili~kin e;arplcl bir ornek Master Card'm altI ayda bir yaptIgl ara~tIrmada "Elinize fazladan 20 bin dolar gee;se nerede degerlendirirsiniz?" sorusuna verilen.yamtlardlr. Bu ara~tIrmaya gore, "tatile e;lkanm" yamtl ancak 6. sll'ada verilmi~tir. Bu sonue;, Tiirk halkmm araba ya da ev alma isteginin tatilden e;ok once geldigini ve seyahat kiiltiiriiniin geli~medigini gostermektedir (Resort Dergisi, 2004) Ekonomik Sonmlar (Gelir Dii~iikliigii., Yiiksek Enjlasyo1t, Turistik iiriilliin Fiyatmt1t Yiiksekligi, Otomobil Sahipliginin Yaygm Olmamast): Tiirkiye'de seyahat acentalanndan paket tur satm alarak veya tatilini bireysel olarak organize ederek ie; turizm hareketlerine katllacak ciddi bir potansiyel oidugu belirtilmektedir. Ancak, bu potansiyelin harekete gee;irilmesinin oniinde ba~ta dengesiz gelir daglhml olmak iizere anemli ekonomik nedenlerin bulundugu da bir gere;ektir. Bu ekonomik nedenierden biri ki~i ba~ma dii~en milli gelirdir. 2006 ylh verileri dikkate ahndlgmda satm alma giicii paritesine gore ki~i ba~ma di..isen GSMH, ABD'de 43.326 dolar, Fransa'da 30.150 dolar, Almanya'da 31.517,

72

TUrk Turizm Tarihi: Yap,sal ve Sektorel

Geli~lm

italya'da 29.406, ispanya'da 27.542, ingiltere'de 23.519 iken Ttirkiye'de 8.385 dolardlr (www.tuik.gov.tr.17.10.2007).Ttirkiye ttim dtinya tilkeleri arasmda kigi bagma dti§en gelir slralamasmda ancak 92. sIrada yer aimaktadir (www.undp.org, 17.10.2007). Bu nedenle, e;ah§an kesim oncelikle temel ihtiyae;lanm kar§llamak zorunda kalmakta ve tasarruf yapamadlgl ie;in de turizm faaliyetlerine yeterli miktarda pay aYIramamaktadlr. Ie; turizmin geli§mesini olumsuz yonde etkileyen diger bir ekonomik neden ise tilkedeki enflasyon oranmm ytiksek oimasidir. Enflasyon oram, diger bazl turist gonderen ve kabul eden ve ie; turizmi geli§mi§ tilkelerle kar§lla§trnldlgmda, aralannda farkhhklann oldugu gortilmektedir. 2006 yIh itibariyle enflasyon oram (Ttiketici Fiyatlan Endeksi'ne gore) ABO ve ingiltere'de %3.2, Almanya' da % 2.5, Italy a' da % 2.1, Fransa ve ispanya' da % 1.6 iken, Ttirkiye' de bu oran % 9.6 dtizeyindedir (www.tuik.gov.tr. 17.10.2007). Sahip oiunan ytiksek enflasyon oram haIkm satm alma gtictinti daha da azaltmakta ve maliyetleri artrrmakla birlikte turistik mal ve hizmetlerin fiyatlanmn da artmasma neden olmaktadir. Turizm i§letmeleri, tilkeye yoneiik dl§ turizm talebinin canlanmasl ile birlikte turistik tirtin fiyatlanm tamamen dl§a dontik olarak belirlemekte ve kendilerini sadece yabanci turistlere hizmet sunan i§letmeler olarak tamtmaktadlrlar. Bunun sonucunda fiyatlann yiiksek oldugu dti§tincesi ile yerli halk turizm i§letmelerinden, ozellikle de konaklama i§letmelerinden uzakla§maktadir. Aynca turizm i§letmelerinin yerel turistlerin ozelligine uygun kontenjan ve fiyat ayarlamalan yapmamalan orta ve dti§tik gelir gruplannm tatil ihtiyae;lanm kar§rlayamamalanna neden olmaktadlr (Ku§luvan, 2002). Refah gostergesi olarak ele alman degigkenlerden biri de tilkedeki otomobil sahipligi oramdir. Otomobil sahibi ki§iler, tatillerini herhangi bir etki altmda kalmadan ve bir gruba bagh olmadan degerlendirmek isteyeceklerdir (Ku§luvan, 2002). TURSAB tarafmdan yaprlan ara§tIrma sonue;lannda da belirtildigi tizere, seyahat acentasl mii§terilerinin %52'si seyahatlerini kendi arae;lan ile gere;ekle§tirmektedir. Bu durum otomobil sahipliginin ie; turizm ae;lsmdan olduke;a onemli oldugunu ortaya koymaktadir. Ne yazIk ki, Tiirkiye'nin geli§mekte olan bir tilke oimasl ve yeterli altyaplya sahip oimamasl nedeniyle ki§ilerin otomobil sahibi olma isteklerine kar§lhk verilememektedir. 2005 yIh itibari ile Ttirkiye bin ki§i bagma dti§en 86 otomobil ile OECO tilkeleri arasmda sonuneu sn·ada yer aimaktadir. Bin ki§i ba§ma dti§en otomobiI saYlsl ABO'de 761, italya'da 768, Fransa'da 604, Almanya'da 603, ispanya'da 573 ve ingiltere'de 536'dlr (www.oecd.org., 17.10.2007). Bu durum, sosyo-ekonomik geli§me ac;rsmdan Tiirkiye'nin kat etmesi gereken yolu ortaya koymaktadir.

TUrkiye'de

I~

Turizm Talebinln Yap's, ve

Geli~lml

73

if Turizm Pazarma Paket Tur Sunan Seyahat Acentalarmm Azltgz: Ttirkiye'de ie; turizme yonelik tur dtizenleyen seyahat acentasl sayls~nm a.z 01maSI, tizerinde durulmasl gereken diger bir sorunu olugturmaktadlr. Ie; tunzme vonelik faa Ii yet gosteren seyahat acentasl saYlsl e;ok goriinmesine kargm, ger~ekte pazann %60-70'i eskiden bed 3-4 acentamn elindedir. 90'h yillann ort~­ smda piyasaya giren ETS, §U anda ie; turizm pazannda en biiyiik paya sahip acenta konumundadIr. 2000'Ii yillara gelinceye kadar biiyiik oranda Ouru ve hem Tur'un aglrhkh oldugu ie; turizm pazannda son yillarda Jolly Tu:, Touristica ve CNN Tur'da agu·hkh olarak ie; turizmde faaliyet gostermektedu (www.resortdergisi.com.09.07.2007).Ie; turizmde faali~et goste.ren seyahat acentasl saYlsmm azhglyla birlikte, bu acentalann sadece Istanbul, Izmir, Ankara gibi tie; biiyiik ilde toplanmasl da ie; turizmde sorun olu§tur~naktadlr. . Yerel seyahat acentalannm bu yondeki e;ah§malanna agrrhk verme.~e~~ ve gerekli organizasyon diizenlemelerine gitmeleri ile sorun da kl~men ~_~zu~: kavu§turuhnu§ olacaktIr. <;iinkii son d6nemlerde basmdan da lziendigi glbl, yerel seyahat acentalan belirli donemlerde degi§ik merkezlere turlar diizenleyerek ie; turizmin canlandlnlmasma katklda bulunmaktadlrlar (Ku§luvan, 2002)

Ydltlc izinlerin Farlclt Donemlel'de Olmasz: Farkh i§yerlerinde e;ah§an aile bireylerinin aym zaman diliminde yIlbk izinlerini kullanamamalan, egitim-ogretimdeki tatil d6neminin turizm sezonunun ba§lamasmdan sonraya gelmesi, tatillerini beraber gee;irmek isteyen ailelere engel olu§turmaktadIr. Oiger yandan, Tiirkiye'nin sahip oldugu iklim yapisl nedeniyIe turizm mevsimi olarak daha e;ok yaz aylan tercih edilmekte, diger donemlerde ie; turizm faaliyetleri; saghk, i§, akraba ve arkada§ ziyareti amae;lanm taglmaktadIr (Ku§luvan, 2002).

ilcinci Konutlarm Yaygmltgz: Son olarak, gtiniimtizde ozellikle klyl bolgelerde artIg gosteren ikin~i konutlar, ki§ilerin her yIi aym bolgelere gitmelerine yol ae;makta ve ekonomik anlamda turizm hareketlerine katIlmalanna engel olugturmaktadlr. <;iinkii sozkonusu bu konutIar, ki§inin 0 yorede turizm amae;h tiiketim yapmasml engelledigi gibi, konut sahiplerinin sadece gtinliik ya§antIlanm devam ettirdigi bir yer olma ozelligine sahip olmaktadlr (Ku§luvan, 2002 abntI Kozak, 1994).

74

Turk Turizm Tarihi: Yapl5al ve Sektorel Geli~lm

5. Tiirkiye' de i~ Turizmin GeIi§mesini Destekleyen Faktorler it;: turizm hareketlerinin geli§mesini olumsuz yonde etkileyen nedenlerin yamsua, ki§ileri turizm faaIiyetlerine yoneIten olumlu geli§meler de bulunmaktadlr. Bunlann belli ba§hlan a§aglda slralanmaktadlr: 1). Tiirk toplumunun t;:ogunlugunu t;:ah§an kesim ve bunlarm aileleri olu§turmaktadlr. Bu kesimin yIlhk iicretli izinlerinin ve hafta sonu izinlerinin olmaSl:. g:ne!Iikl,e ha~ta son~ ~at~ll~ri ile birle§en dini ve milli bayramlann varhgl, Turklye de It;: tunzm geh§lmml desteklemektedir (Ku§luvan, 2002). 2). Tiirkiye'de aktif dl§ turizmin geli§mesine paraiel olarak kitle ileti§im arat;:lannda da geIi§meIer olmakta ve insaniar basm-yaym organIanndan duyduklan ve gordiiklerini kendileri de gert;:eIde§tirmek istemektedir. Ozellikie renkli yaymiar yolu ile, ki§ide tatile t;:lkma istegi uyandlran ileti§im ara<;lan it;: turizmi te§vik etmede de onemli bir rol oynamaktadlr (Ku§luvan, 2002 ahnt! Usta, 1988). Son donemde Tiirkiye'de turizm olayma veri len onemin artmasl, basm ve yaym kuruIu§Iannda bu yonde fazia saYlda yaym <;lkartIlmasl ve hepsinden de onemlisi, seyahatin t;:ah§an insanlar it;:in zorunlu bir gereksinim oIdugu~un algIlanmasma bagh olarak, Tiirkiye'de yurtit;:i seyahat pazarmm biiyiik geh§.n: eler ~
Turkiye'de I~ Turizm Talebinln YaplS! ve Geli~imi

75

uyanduml§ ve bu potansiyel turist toplulugu da, sahip olunan tarihi, kiiltiirei ve dogaI t;:ekicilikleri gormek istemi§tir. Bununla birlikte yabanCl turistlerle birlikte olma ve onlan tamma istegi ki§ileri turizm merkezlerine <;ekmeye ba§laml§tJr (Ku§luvan, 2002 almtI Kozak, 1994). 5). Son yIllarda, dini ve ulusaI bayramlar ile yIlba§1 tatillerinde seyahat acentalarmm t;:e§itli konaklama i§letmeleri ile i§birligi yaparak yerel turistlerin satm alabilecegi diizeyde tur programlan hazulamalan ve kiit;:iik olt;:ekli konaklama i§letmelerinin (motel, pansiyon vb.) yerel turistlere cazip fiyatlarda oda satmalan, it;: turizm talebinin belirli d6nemierde turizm merkezlerine <;ekilmesiyle sonu<;lanml§tIr (Ku§Iuvan, 2002). 6). Biiyiik §ehirlerdeki sanayile§me, t;:evre kirliligi, giiriiltii ve trafik gibi sorun Ian da beraberinde getirmi§tir. Bu olumsuzluklardan psikolojik yonde etkilenen bolge insanlannm ya§adlklan bolgeden belli bir siire i<;in aynlma, degi§ikIik arama, kendisini psikolojik yonden tatmin etme ve t;:ah§ma ortamma tekrar hazlrlanma gibi istekierde bulunmalan sonut;:ta it;: turizm talebinde canlanmaya neden ohnu§tur (Ku§Iuvan, 2002). 7). Bazl biiyiik kamu ve ozel sektor i§IetmeIerinin kendi personelinin tatil gereksinimini kar§Ilamak amaclyla t;:e§itli dinlenme tesisleri ve oteicilik yatmmlanna giri§meleri (kamu kampIan) ya da belirli konaklama i§letmeleri ile yaptrklan anIa§maiar t;:ert;:evesinde a§amah olarak personelin bu oianaklardan yararlanmasl, sosyal turizmin, doiaYlslyia it;: turizmin geli§mesinde onemli bir etken olmu§tur (Ku§luvan, 2002). 8). Tiirkiye'de egitim-ogretim alanmdaki geli§melerie birlikte okulla§ma orammn ve egitim alml§ ki§ilerin saylsal olarak artmasl sonucunda, ki§ilerin t;:agda§ bir toplumun en onemli ozelliginin gezme, gorme, dinlenme, eglenme ve ara§tIrma oidugunun farkma varmalan ile kendileri de benzer ama<;lara sahip olmak istemi§Ierdir. Ki§ilerin egitim diizeyi yiikseidikt;:e turizme olan istek ve ihtiya<;larmm da artacagl bir ger<;ektir. Nitekim uluslararasl turizm faaliyetlerine katllan yabancl turistlerin egitim durumlarma baklldlgmda, <;ogunlugunun lise ve yiiksekokul mezunu oldugu rahathkla goriilebilir (Ku§Iuvan, 2002 aImtl Kozak, 1994). Tiirkiye'de gent;: ve egitimli niifusun fazia oimasl gelecekte it;: turizm geIi§imi i<;in bir potansiyel olu§turmaktadlr. 9). Klsa bir siire oncesine kadar Tiirkiye'nin yaImz belli ba§h birkat;: §ehrinde goriilebilen seyahat acentalarma §imdi Tiirkiye'nin biitiin §ehirierinde, hatta biitiin ilt;:eIerinde bile rastlanabilmektedir. Bu arada esas olarak yurtdl§mdan turist getiren t;:ok saylda seyahat acentasmm ve tur operatoriiniin §imdi yurtit;:i seyahat pazanna girmeye ve bu amat;:la biinyelerinde yurtit;:i seyahat ile iIgiIi birimler olu§turmaya ba§Iadlkian goriiImektedir (Tiirsab, 1998a).

------------

76

Turk Turizm Tarihi: Yap.sal ve Sektorel

Geli~im

10). Tiirkiye Seyahat Acentalan BirIigi Yasasl'na eklenen "Seyahat Giivence Paketi" ile it; turizmde ciddi biiyiime ya§anacagl tahmin edilmektedir. Yasaya eldenen bu paketle tiiketicilere sunulan acentaclhk hizmetlerinin hit; yapllmamaSl ve/veya yanm buakIlmasl gibi durumlarda tiiketici haklanmn tazmininin sagianmasl amat;lanmaktadlr. Yurt it;i ve yurt dl§l turlan kapsamma alan sigorta paketi ile (www.tursab.org.tr. 13.09.2007) Tiirk vatanda§lanmn tatilleri herhangi bir kaza yada aksakhga kar§l sigorta giivencesine ahmrken, tiiketicide olu§an giiven duygusunun seyahatleri arttIracagml soylemek miimkiindiir (Tiiziin, 2006). 11). Get;mi§te bazl bolgelerdeki yerel yoneticilerin yerli turiste kar§l olan olumsuz tavulannda da hlZh bir degi§me oldugu dikkat t;ekmektedir. Bir zamanlar "Yerli turist istemiyoruz" diyecek kadar it; turizme olumsuz yakla§an yerel yoneticilerin, artlk bu tutumlanm degi§tirerek il, ilt;e yada beldelerinin it; turizmden pay almasl it;in t;e§itli giri§imlerde bulunmaya ba§ladiidan goriilmektedi,r (Ku§luvan, 2002 almtl TURSAB, 1998a). Avrupa pazanndaki rezervasyon iptalleriyle doluluklarm % 30'lann a§aglsma inmesi, hatta birt;ok oteIin kaplsml kapatmasl; konaklama i§letmelerini uzun zamandlr gozardl ettigi it; pazara yonelttigi dikkat t;ekmektedir. it; pazar talebinin yiiksek sezonda olmaSl, odemelerin Tiirk LiraSl (TL) bazmda olmaSI, acentalann bir yll getirdikleri mii§teriyi gelecek yIl garanti edememesi ve it; pazara yonelik olarak t;ah§an acentalara yeterli bir giivenin olu§mamasl nedeniyle, it; pazara kontenjan vermemekte direnen konaklama i§letmelerinin, son geli§melerden sonra it; pazara % 40'a varan kontenjan ayumaya ba§ladlgl goriilmektedir (Ku§luvan, 2002 aImtI Tiirsab, 1999a). Bir donem i§letmesinde yerIi turiste yer vermedigini bir oviint; gibi anlatan, hatta bunu i§letmelerinin kaplsma yazacak kadar ileri gotiiren i§letmecilerin, §imdi seyahat acentalan ile i§birIigi yaparak, kapasitelerinin belli bir boliimiinii bilint;li ve planh bir §ekilde i<;: turizme ayumaya ba§lamasl, bu alanda ya§anan onemli bir geli§medir (Ku§luvan, 2002 aimtI TURSAB, 1998a). 12). Yurtit;i seyahat pazanm iyi degerlendirerek turizm sektori.indeki i§ hacmini bi.iyi.itmeyi hedefleyen acentacl ve otelciler, pazan biiyiitmeye yonelik tamtma t;ah§malan ile tiiketiciye bir dizi tatil set;enegi sunmaktadlr. Konaklama i§letmeleri ile acentaCllann ortak t;ah§masmm ilk goriintiisii tamtlmda ortaya pkmaktadu. Acentalann tamtIm t;ah§malanna free (iicretsiz) oda yada direkt para odemesi ile destek veren konaklama i§letmelerinin, it; turizme yonelik t;ah§an acentalara kontenjan ayumaya ba§ladlklan dikkat t;ekmektedir. Acentalara odenen komisyon oranlanm da arthran otelciler, tiiketiciye yonelik olarak da "4 gece kal 3 gece ode, tarn pansiyon kal yanm pansiyon ode" gibi odeme kolayhklannm yal1lsua, 0-12 ya§a iicretsiz konaklama, gent;lere ve balaYl t;iftlerine % 50 indirimli konaklama hizmeti verme gibi bir dizi alternatif de sunrnaktadlr. Yur-

Turkiye'de

I~

Turizm Talebinin Yap.s. ve

Geli~imi

77

tit;i seyahat pazanl1ln geli§tirilmesinin yamsua, insanlann organize turiarla seyahatini ozendirmek it;in t;ah§an acentaCllar, konaklama i§letmelerinin fiyatlan a§aglya ;;:ekmesi, odeme koiayhgl tal1lmaSI, komisyon oranlanl1l arttlrmasl ve kontenjan vermesi ile hareket serbestisine kavu§urken, taruhml arthrma, it; turizme yonelik paket turlar hazlrlama, toptanCl-perakendeci acenta aynmma giderek Tiirkiye genelinde servis verebilme ve ula§lma aglrhk verme yolunu izleyerek, yerli pazann hacmini arthrmak it;in t;ah§maktadlr. AcentacIlar aynca, ti.iketkiyi kredilendinne gibi odeme kolayhklan ile de it; turizm hareketini arttlrmayl hedeflemektedir(Ku§luvan, 2002 almtI Ti.irsab, 1999a). 13). TURSAB tarafmdan yapiian ara§tIrmalarda ortaya konuldugu gibi, acentalann tiiketicilere seyahatin maliyetini odeme konusunda getirdikleri olanaklar, insanlann daha rahat seyahate t;lkmasmda yardlmcl olmu§tur. Bugi.in her 100 ki§iden 30'u seyahate ayudlgl paraYl vadeli taksitlerle odeyebilmekte, diger yandan, % 22'si de doviz i.izerinden vade Ii ah§veri§te bulunabilmektedir (Tiirsab, 199ge) 14). Giiniimi.izde geleneksel tiiketici yaplsmm degi§meye ba§ladlgl goriHmektedir. Arhk ti.iketiciye, e-mail ve internet gibi olanaklar sunulmaktadlr. Bu olanaklar tiiketiciye, iiri.inlere dogrudan ula§ma ve evinin odasmdan rezervasyon yapma imkal1l saglamaktadlr. Bu geli§me it; turizm geli§imini destekleyid niteliktedir. Her ne §ekilde olursa olsun, bugi.in tiim bu faktorler yurtit;i seyahat pazannm geli§iminde onemli ko§e ta§lanm olu§turmu§tur (Ku§luvan, 2002). 15). Toplumda turizm bilincini geli§tirmek, it; turizmi desteklemek ve geli§tirmek ve halkm turizm hareketlerine kahlmasml saglamak amaClyla, her yll 15-22 Nisan tarihleri arasmda Turizm Haftasl kutlanmakta, i.iniversiteler, MiIli Egitim Bakanhgl, Diyanet I§leri Ba§kanhgl, sivil toplum orgi.itleri ve turizm sektorii ile i§birligi yapllarak tiim §ehirlerde t;e§itli etkinlikler diizenlenmektedir (www.kulturturizm.gov.tr. 24.07.2007). Aynca, Tiirkiye Turizm Stratejisi kapsammda Kiiltiir ve Turizm BakaniIgl bi.inyesinde it; turizmle ilgili bir birim kurulmasl belirtilmi§ ve bu birim fiilen kurularak faaliyete ge<;:mi§tir (www.turizmdeyenigun.com. 19.07.2007). Bu etkinlikler son yIllarda it; turizmi geli§tirici yonde atllan onemli adlmlardlr. 16). Kiiltiir ve Turizm Bakanhgl it; turizmin tal1lhml, it; turizm pazannm desteklenmesi ve izlenmesi ile ilgili bir eylem plam olu§turmu§tur. Bu planm uygulanmasmdaki sorumIu ve ilgili kurulu§lar ba§ta Kiiltiir ve Turizm Bakanhgl olmak iizere TURSAB, TUROFED gibi turizm dernekleri ve diger iIgili sivil toplum kurulu§landlr (http://sgb.kulturturizm.gov.tr,l1.09.2007).Aynca,it; turizmin geli§tirilmesi it;in bazl turizm dernekleri bir araya gelerek "Anadolu Turizm Giinleri" adml verdikleri bir kampanya ba§latml§lardlr. Bu ;,ampanya

78

TOrk Turizm Tarihl: Yaplsal ve Sektorel

Geli~im

Kiiltiir ve Turizm Bakanhgl ile biiyiik tur operatorlerinin de destegi He yiiriitiilmektedir. Kampanya kapsammda gezilen §ehirlerde standlar kurulmakta ve tamtim ~ah§malan yapIlmakta (www.turofed.org.tr. 09.08.2007) ve boylece i~ turizmi canlandlrmamn yollan aranmaktadlr. 17). Son Yillarda i~ turizmi geli§tirmeye yonelik faaliyetlerden biri de erken rezervasyon sistemidir. i~ turizmi canlandIrmaya yonelik olarak erken rezervasyon sisteminin uygulanmasl, lilke vatanda~lanna gerek tatil yapma ah§kanhgml yerle§tinne, gerekse tatillerini daha ucuza yapabilme olanagl saglamaSl a~lsmdan onemli bir unsur olarak goriilebiliL Erken rezervasyon sisteminin ozellikle i~ turizme yonelik olarak kullammmm arttInlmasl, daha uygun fiyata tatil yapma olanagl saglamasmm yam Slra Tiirk vatanda§l iizerinde tatil ah§kanhgl ve bilincinin olu§masma yardlm edecek ve bu durum i~ turizme katIlan ki§i saYlsmdaki artl§l da beraberinde getirecektir (U~kun vd., 2004). 18). Turizm sektoriinlin i~ turizme gosterdigi ilgi son donemde bu alana yapIlan yatmmlan da l"llZlanduml§hr. i~ turizm pazarmdaki potansiyeli harekete ge~irmek i~in bir yandan bankalarla anla§arak geli§tirilen sistemle yerli tiiketicilere kredi kartIyla taksitli odeme olanaklan saglamrken, bir yandan da teknolojiye yapIlan yatmmlarla Ankara, izmir ve istanbul dl§mdaki §ehirlerdeki mii§terilere de ula§maYl saglayan rezervasyon sistemleri kurularak dagltlm agl geni§letilmi§tir (Resort Dergisi, 2004). internet iizerinden rezervasyon sisteminin hlzla geli~ip yaYllmasl, Anadolu' daki i~ turizm pazanm harekete ge<;irmek apsmdan onemli bir avantajdlL Soz konusu bu faktorler yurt i~i seyahat pazannm geli~iIninde onemli ko~e ta~lanm olu~turmaktadlr. Bu nedenle, yukanda belirtilen faktorler dikkate almdlgmda Tlirkiye' de i~ turizm pazanmn daha da geli§ecegini ve istenilen diizeye gelecegini soylemek miimklindiir. Sonu~ ve Oneriler

Bu ~ah§mada; Tlirkiye' de i~ turizmin geli~imi, geli§tirmenin onemi ve bunu olumiu ve olumsuz yonde etkileyen faktorler apklanmaya ~ah~Ilml§hr. Sonu~ta, turizm faaliyetlerine katIlmak isteyen yerli turist potansiyelinin bulundugu, fakat bunun yam sua baZl sorunlannm da oldugu sonucuna Vanln11§tIr. Bu nedenle, i~ turizm pazannm harekete ge~irilmesi ve mevcut potansiyei turistlerin ger~ek talebe donli§tliriilmesi i~in ilgili ~evrelerin a~aglda belirtilen onerileri dikkate almalan bliylik onem ta~llnaktadlr: 1). Turizm i§letmeleri i~ pazara yonelik tamhm faaliyetlerini artIrmah ve fiyatlan i~ pazara gore ayarlamahdlL Turizm i~letmelerinin -ozellikle kli~iik ol~eldi i~letmelerin- yerel turistleri kendi i~letmelerine ~ekmek i~in \=ah§maiara

TOrkiye'de I~ Turlzm Talebinin Yap.s. ve Geli~imi

79

ba§lamalan, gerekli fiyat ayarlamalan ve tatil (yada tur program Ian) diizenlemelerini yaparak, diizenlenecek bir kampanya ile bunlan halka tamtmahdll·lar. Boylece ki§ileri seyahat etmekten ahkoyan caydmcl etki de ortadan kalduIlml§ olacaktlr. Konaklama i§lehnelerinin yatmm maliyetlerinin yiiksek oldugu dogrudur, fakat yiiksek maliyetleri gerektiren bir i§lehne yerine aym hizmeti sunacak olan degi~ik bir i§letme tipi geli~tirilebiliL Onemli olan, ki§inin i§letmedeki ihtiyacmm minimum maliyetle kar~Ilanmasldlr (Ku~luvan, 2002). 2). Seyahat acentalan i\= pazara yonelik ozel ilgi turlan dlizenlemelidiL $ehir merkezlerinde oldugu kadar, kIrsal bolgelerde ya§ayanlara da benzer turistik hizmetlerin sunulmasl yerinde olacaktu. i§lerin yogunlugu nedeniyle yaz donemlerinde turizm faaliyetlerine katIlamayan bu ki§ilerin yIlm diger donemlerinde termal turizm, av turizmi vb. ama~larla turizm faaliyetlerine katIlabilmeleri mlimklin olabilir (Ku~luvan, 2002). Bu ama~la i~ turizm pazanna paket tur sunan seyahat acentalan desteklenmelidir. 3). Kamu yada ozel sektor i~letmelerinde ~ah~anlara belirli donemierde a§amah olarak seyahat etme ah~kanhgmm kazandmlmasl i~in de ~ah~malann ba~latIlmaSl gerekmektedir. Bu i§letmelerin kendilerine ait i§letmeleri bulunmasma kar§lhk, bunlarm yetersiz olu~u ve istenilen kalite diizeyinde olmamalan, verimli §ekilde kullamlmalanm engellemekte ve daha fazla ~ah§amn bu i§letmelerden yararlanmasma flrsat vermemektedir. Bu nedenle bu i~letmelerin sadece 3-4 ayhk donemler i~in degil, bulunduklan yerin ozelligine gore 7-8 ayhk slireler ile a~lk bulundurulmasl saglanmahdu (Ku~luvan, 2002). 4). Turizm i~letmeleri gen~lik ve ogrenci pazanna yonelmelidir. Tlirk niifusunun % 20'lik klsmml ogrenci kesimi olu~turduguna gore gelecek donemlerde saghkh ve dinamik bir toplum yaplsma sahip olunmak isteniyorsa bunlar i~in de bazl alternatif ~ozlimleri geli§tirmek gerekmektedir. Bu kapsamda gen\=lik turizmine yonelik hosteller, kampingler ve gen~lik oberjleri yatmmlanna; aynca gen~lik turizmine yonelik faaliyet gosteren seyahat acentalarma ve acentalann gen~lik turizmine yonelik projelerine daha uygun ko§uIlarda kredi destegi verilmelidir (Ku§luvan, 2002). 5). Turizm Bankasl'nm 1970'lerde uygulamaya koydugu tatil kredisi yada taksitle tatil olanagl saglayan sistem, geni§ kapsamh ele almarak ve aksakhklar giderilerek yeniden uygulamaya ge~irilmelidir (Kozak, 1994). i~ turizmin geli§mesinin onlindeki engellerden biri halkm harcama gliciiniin dii§likliigli olduguna gore, taksitli veya kredili tatil imkanlan geli~tirilirse, bu engel bir ol~iide a~Ilabilecektir. Bu kapsamda, i\= turizmin geli~tirilmesinde en onemli ara\=lardan biri olan ve bankalar tarafmdan veri len tatil kredilerine acil olarak i§lerlik kazandmlmahdlr. Bu baglamda; - Ornegin, tatil kredilerinin faizleri dii~liriilmeli, faizlerin hesaplanmasmda azalan bakiye sistemi uygulanmahdlL -Tatil kredileri

80

Turk Turizm Tarihi: Yaplsal ve Sektorel

Geli~im

ilk a!?amada seyahat acentalan araClhglyla kullandmlmahdlr. Boylece tatil 1<;:in verilen kredilerin farkh !?ekillerde kullamlmasl engellenmi!? olur. - Tatil kredisi sistemi ve uygulamasl, mevsim dl!?l turizm hareketlerini te!?vik edici !?ekilde kitlelere ula!?tInlmahdlr. Yogun mevsim dl!?mda tatil kredisinden yararlanacak olanlara indirirnli tatil irnkanlan saglanrnahdlr. Boyiece yaz aylanndaki a§m yogunla!?rna azalacagl gibi daha btiytik bir kitle turizrne katllabilrne irnkamna kavu!?abilecektir (Ku!?luvan, 2002). Boylece, karnu ve ozel bank alarm ttiketicilere dti§tik faizli tatil kredileri saglarnalan ile tilkernizde i<;: turizrnin canlanmasma onemli bir katkl saglanml§ olacaktIr. 6). Bugtin yurti<;:i turizm pazannda charter seferleri geli§tirilebilirse, bir<;:ok seyahat beldesi onemli bir turist akmma ugrayabilir. Diger yandan A vrupa' daki tilkelerde oldugu gibi hlZh trenlerin de uzun vadede devreye girmesi benzeri bir etkiyi yaratabilecektir (Ku§luvan, 2002 almtI TURSAB, 1999g). 7). "Seyahat acentaian, hem daha ucuz tatil olanagl, hem de §ikayetlerin t;ok daha hlZh sonu<;:landmldlgl bir kesim olarak desteklenmeli ve organize edilrnelidir. Bu konuda yapIlacak <;:ah§malardan biri; Turizm Bakanhgl btinyesinde, yalmzca ara§tIrma ve geli§tirme yaprnak tizere bir i<;: turizm biriminin kurulmasl, ikincisi de; TURSAB gibi sektor kurumlanmn bir arada koordineli bi<;:imde bu ara§hrmalara destek vermesi ve yurti<;:i seyahat pazan politikaiannm olu§turulmasmda katklda bulunmaSldIr" (Ku§luvan, 2002 almtI TURSAB, 1999g: 56). 8). Ki§i ba§ma gelir dtizeyinin dti§tik oldugu Ttirkiye'de gelir daglhmmdaki bozuklugun artmasl, yoksulluk sorununun ortaya <;:lkmasl ve yaygmla§masmm toplumun geni§ kitleleri arasmda ekonomik, sosyal ve siyasal bir dizi olurnsuzlugu beraberinde getirmesi ka<;:mIlmazdIr. Uzun donemli onlem olarak Ttirkiye'de ekonomik politikalar kapsammda i<;: turizmin geli§tirilmesi i<;:in gelir daglhmmdaki bu adaletsizlik giderilmelidir. i<;: turizmi geli§tirmek i<;:in uzun donemli politikalar, gelir dagIllml politikalanyla birlikte dti§tintilmelidir (Ku§luvan, 2002). 9). Ti.irkiye'nin yurti<;:i seyahat pazanm geli§tirmesi i<;:in halkm gelir dtizeyi ve refahmm ytikselmesi gerekmektedir. Ancak yapllan ara§tIrmalar bu anlamda ekonomik slkmtisl olmayan kesimlerin de tatil konusunda yeterince bilin<;:li olmadlgInl gostermektedir. Bu baglamda vatanda§Iar a<;:lsmdan seyahat bilinci olu§turulmalIdlr. Seyahat bilinci ve tatil ktilttirtintin geli§tirilmesi i<;:in sektor ve devIet i§birligi i<;:inde <;:ah§maIar yaplp, tatil bilincinin ve organize turlar ile seyahat etme alI§kanhgmm yerie§mesi, seyahatlerin A vrupa' da oldugu gibi <;:ok onceden planlanmasl sagianmahdlr (Kaya, 1998). Bu ama<;:la sektor orglitleri seyahat bilincinin geli§mesi i<;:in programlar geli§tirebilir ve kitle ileti§im ara<;:lan ile kamuya iletebilir.

Turkiye'de I~ Turizm Talebinin Yapisl ve Geli~imi

81

10). Seyahat bilincinin olu!?turulmasl yanmda Ttirk ktilttirti deger analizlerine girilerek (davram§sal boyutlu hayat tarzl ara§tIrmalan) hayat tarzma (ktilttirel) uygun tirtinler sunulmahdlr yada organizasyoniar yaratIlmahdlr (Kaya, 1998). <;tinkii giintimi.izde ttiketiciler eskiden olduklarmdan <;:ok farkhdlrlar. Ktiltlirel komposizyonlannda, <;ah§ma tarzlannda ve aile hayatlanndaki onemli degi§iklikler olmu§tur. Bu degi§meler tliketicilerin satmalma karar ve davral1l§lanl1l sadece geleneksel sosyo-ekonomik istatistiklere gore tahmin yapmal1ln dl§ma itmektedir. DolaYlslyla i<; turizm i<;:in politika belirierken almacak kararIar, sosyo-ekonomik veriler yanmda psiko-grafik verilere dayandmlmah ve yurt i<;:i turizm pazanmn net profili <;lkanlmahdIr (Ku§luvan, 2002). Bu konuda kamu ve 6zel sektor i§birligi yaparak ara§tIrma <;:ah§malanm ba§latmahdlr. 11). Diger sektorlerde oldugu gibL turizmde de talebi etkileyen ekonomik ve sosyo- ktiltlirel faktorler bulunmaktadlr. Bu nedenle, Ttirk halkmm sosyoekonomik ve demografik ozeiikleri dikkate ahnarak uygun pazarlama stratejiieri olu§turulmah ve istikrarh bir fiyat politikasl izlenmelidir. 12). i<;: turizm hareketlerinin geli§tirilmesine katkIda bulunabilecek turizm i§letrnelerine uzun vadeli ve dti§tik faizli kredi temin edilerek te§vik yoluna gidilmelidir (Ku§luvan, 2002). 13). 1<;: turizmi geli§tinnek amaclyla dtizenlenen kampanyalar kapsammdaki programlann titizlikle hazIrlanmasma dikkat edilmelidir. Programlarda 5 YlldlZh, ytiksek standartlarda hizmet veren otellerde uygun fiyata her !?ey dahil tatil satmaya odaklamimamah ve yerli turiste otel sUllrlannm dl!?ll1a <;:lkmadan, hi<;: mlize ve oren yeri gezmeden, ah§veri§ yapmaktan ve yiyip, i<;:ip, eglenip gezmekten oteye gitmeyen bir tatil programl hazu'lamaktan ka<;:lmlmahdlr. Bu §ekilde hazlrlanacak programlarla yurt dl§l pazarda yapIlan yanh§m yurti<;:i pazarda da ya§anma olaslhgmm <;:ok ytiksek olabilecegini ve i<;: turizm kampanyalan ile istenilen ama<;:lara ula§Ilamayacagll11 s6ylemek mtimktindtir. (www.aksam.com.tr. 19.07.2007). Bu nedenle kampanyalann ger<;:ekten ba§anya ula!?maSI i<;:in, yerii ttiketiciye sunulacak programlar son derece 6zenle hazu'ianmahdlr. 14). Yerli turisti yurti<;:inde 6zellikle ktilttir turizminden yararlanmaya 6zendirmek konusunda ilgililere btiylik gorev dti§mektedir. 1<;: turizmde de sadece deniz- kum- gline§ odakh kampanyalara odaklanma yanh§mdan ka<;:marak, alternatif programlarla halka kliltlir turizmi bilinci a!?llayacak programlar hazIrlanmahdlr. Ancak bu §ekilde tarihi ve kiilttirel degerlerimizin tamtIml yaplhp, korunmasl saglanabilir (www.aksam.com.tr. 19.07.2007). 15). k turizm pazannm harekete ge<;:irilmesi bakm1ll1dan yurtdl§mda yaplIan son dakika satI§lan, i<; pazarda da yapllmahdlr. Aynca dli§i.ik sezon olarak

82

Turk Turizm Tarihl: Yaplsal ve Sektorel

Geli~lm

kabul edilen kl§ doneminde oteller, yurtdl§lndan gel en emekliler i<;in hazlrladIldan cazip fiyath programlarnu i<; pazara da sunmahdlr. Bu kesimin slcagl fazla tercih etmemesi ve zamam olmasl nedeniyle kl§ doneminde uygun fiyatlarla bu insanlara tatil yaptmlabilir ve boylece turizm mevsimi uzatIlabilir. TUYED'in 2004 Ylhnda yaymladlgl i<; turizm raporunda, havayolu ula§lmmm ucuzlamaslyla birlikte otellerin de cazip fiyatlar vermesi halinde, yurtdl§mda oldugu gibi Tiirkiye'de de kl§ mevsiminde dinlenmek amaClyla Antalya, Marmaris ve Bodrum gibi merkezlerde tatilini ge<;irecek ciddi bir potansiyel oldugu vurgulanmaktadlr (www.tuyed.org.tr. 19.07.2007). 16). k turizmin geli§tirilmesi i<;in son dakika satJ§lanna alternatif olarak erken rezervasyon yaptIrma bilinci geli§tirilmeli ve bu konudaki uygulamaiar te§vik edilmelidir. Geli§mi§ Ulkelerde insanlar tatillerini bir yll onceden pianiamaida ve rezervasyonlanm yaphrmaktadIr. Yurt i<;inde de bu bilincin geli§mesi i<;in <;aba gosterilmelidir. 17). k turizm talebinin analizinin yapIlabilmesi, gerek nitelik ve gerekse nicelik a<;lsmdan ihtiya<;iannm kar§rlanabilmesi i<;in bu konuda saghkh istatistiki verilerin toplanmasl gerekmektedir. Bu, ozellikle Tiirkiye'deki i<; turizm potansiyelinin saptanmasl a<;lsmdan onemlidir. Saghkh olarak yapllacak bir talep analizi, i<; turizm politikaslyla ilgili almacak kararlara, gelecek yillarm diizenlemelerine yon verici rol oynayacaktJr. Ancak sadece istatistik'i verilere bakIlarak yaprlacak bir degerlendirmenin durumu anlamaya yetmeyecegi bir ger<;ektir. Pek <;ok konu i<; turizm iizerinde etkilidir. <::iinkii uluslararasl seyahat endiistrisinde ya§anan her geli§me ka<;lmlmaz olarak Turkiye'ye yanslmaktadlr. Bu nedenle konuya geni§ bir a<;ldan bakrlmasl gerektigi ortadadlr. i<; turizm konusunda bugune kadar yaprlan <;ah§malara yenilerinin eklenmesi, hem turizmden kazan<; sagiayan Turk vatanda§lann saYIslm artlracak, hem de turizm sektorunun saghkh geli§mesini hlzlandlracak ve istikrara kavu§turacakhr (Ku§luvan, 2002). Sonu<; olarak, i<; turizmde ba§anmn anahtan, dl§ pazara gosterilen ozen ve onemin i<; pazara da surekli olarak gosterilmesidir. Bir ulkede i<; turizmin geli§mesi dl§ turizmin geli§mesine basamak olacaktlr. Bu nedenle, i<; turizmde ba§anh olamaml§ ve yeterli geli§imi gosterememi§ bir Ulkenin uzun donemde dl§ turizmde de ba§anh olamayacagl a<;lktIr. Aynca saghkh bir toplum olu§turmak isteniyorsa Tiirk halkmm psikoiojik yonden rahatlamasml saglayacak olan turizme daha <;ok onem verilmeli ve bunun i<;in de i<; turizmi geli§tirip, hemen hemen herkesin tatile <;lkabilecegi bir ortam olu§turulmahdlr.

Turkiye'de

I~

Turizm Talebinin Yapisl ve

Geli~imi

83

Bahar, O. ve M. Kozak (2006). Turizm Ekollomisi, Detay YaymClhk, Ankara. Din<;, H. (1989). Turizm Politikamlzda Kronik Bir YamlgI: is: Turizmin ihmali, Tiirldye'de Son On Yllda Turizm Yapllarz Uygulamaiarz SempozYll1llu. 6-7 Nisan 1989, istanbul, 115-122. Durgunay, D. (1998). Tiirkiye'de i<; Turizm, 2. Bilkent Turiz11l FOnll11 '97,61-62. http://sgb.kulturturizm.gov.tr, "Eylem Plam" (11.09.2007). http://www.resortdergisi.com. (09.07.2007).

"Pazardan C;:ekilenlerin Bo:;;lugu

Doldurulamadl",

Jafari, J. (1987). On Domestic Tourism, Journal o/Tmvel Research, 36-38. Karabulut, E. (1998). Diinyada ve Tiirkiye'de Seyahat EndiistrisI, (2. b), TURSAB Am;;tlrma Gelil?tirme Boliimii YmJml. Kaya, B. (1998). i<; Turizmin Geli:;;tirilmesi. 1. Turizm ;,Jumsl. 231-232. Keyder, S. (1999). 1998 Tiirkiye Turizmi. 3. Bilkent Turizm Forumu '98.21-23. Kozak, M. (1994). Ti.irkiye'de i<; Turizm Hareketleri ve Geli:;;tirilmesi i<;in c;:ozi.im Onerileri, Turizm Yllllgl 94. 211-218. Kozak, N.; M. Akoglan ve M. Kozak. (1996). Genel Turizm: jlkeler Kavmmlar, Anatolia YaYII1Clhk, Ankara. Kozak, N.; M. K. Akoglan ve M. Kozak. (2000). Genel Tllrizm, (4. b), Turhan Kitabevi, Ankara. Ku§luvan, Z. (2002). Tiirkiye'de is: Turizm Talebinin Analizi [elektronik versiyonj. SeJPhat ve Tllrizm Ara§tmnalan Dergisi, 2 (1-2), 1- 22. OlalI, H. ve A. Timur. (1988). Tllriz111 Ekol1omisi, Of is Ticaret Matbaaclhk $ti. izmir. Oner, C;:. (1997). Seyahat Ticareti, Literatiir YaymCIhk, Istanbul. Oter, Z. (2001). "i<; Turizmin Geli:;;tirilmesinde Te~vik Seyahatlerinin Onemi". Yaymlanmamz§ Yiikselc Lisans Tezi. Dokuz Eyliil Universitesi, Sosyal Bilimler Enstitiisii, Turlzm I§letmeciligi Anabilim Dah, izmir. Ozdemir, P. (1999). Tiirkiye'de 159-168.

1<; Turizm. DokliZ Eyliil Universitesi UB.F. Dergisi,

Resort Dergisi. (2004). U<;ak Biletleri UcuzladI, Odemeler Kolayla§tJ, 1<;in Yeni Bir Donem Ba:;;hyor. Resort Dergisi, (21), 6-10.

14 (2),

1<; Turizm Pazan

Tannverdi, H. ve K. Oktay. (2002). Turizmde Tiiketici Sorunlan ve Tiiketici Haklannm KorunmasI Uzerine Bir Ara§tIrma, Celal Bayar Universitesi U.B.F Dergisi, 9(2): 123134. Turizm BakanhgI, Yatmmlar Genel Mi.idiirliigu. (1994). - 1993. Yaym No: 1994/1. Ankara.

it; Turizm

Talep Pmfiii Ara§tzrmasz

TUrk Turlzm Tarihi: YaplSal ve Sektorel

84

Geli~im

Turkiye'de

I~

Turizm Taiebinin Yapisl ve

Geli~imi

85

Tunzm BakanlIgl, Yatmmlar Genel Miidiirliigii. (1999). Hanehalkl Turizm Ara§tmnasl 1997, Yaym No: 1999/2. Ankara.

www.tuik.gov.tr. "Tiirkiye Istatistik Kurumu Uluslararasl Ekonomik Gostergeler", (17.10.2007).

Turizm Bakanhgl. (1993). Sosyal TurizmArm;tmnasl, Yaym No: 1993/10. Ankara.

www.tllrizmdeyenigun.com. "Antalyada'ki Tllrizm Zirvesinin Yanslmalan", (19.07.2007).

TURSAB. (Haziran 1999/a). "Ie;: hlrizmde otel-acenta i:;;birligi geli:;;iyor", Tiirsab Dergisi, (185),8-10. TURSAB. (Haziran 1999/b). "$imdi sektoriin ikinci ayagml; ie;: turizmi geli:;;tirme zamaru", Tiirsab Dergisi, (185),34. TURSAB. (Haziran 1999/c). "Pazardaki talep artl~l, mii:;;teri ve i.iriin yelpazesini de geni:;;letiyor", Tiirsab Dergisi, (185),37-39. TURSAB. (Haziran 1999/d). "Ie;: turizm pazannda da mii:;;teri profili degi:;;iyor", Tiirsab Dergisi, (185), 42-44. TURSAB. (Haziran 1999/e). "Organize seyahatler, acentalann sundugu olanaklarla geli:;;iyor", Tiirsab Dergisi, (185), 45-49. TURSAB. (Haziran 1999/f). "Yurtie;:i seyahat pazanmn gelecegi umut veriyor", Tiirsab Dergisi. (185),50-51. TURSAB. (Haziran 1999/g). "Emniyet si.ibabl olan ie;: turizmde yeni politikalara ihtiyae;: var", Tiirsab Dagisi, (185),54-56. TURSAB. (Temmuz 1998/a). "Yurtie;:i seyahat pazan ie;:in 13 milyonluk bir kitle var", Tiirsab Dergisi, (174), 12-14. TURSAB. (Temmuz 1998/b). "Yurtie;:i seyahat pazanrun profili 1998", Tiirsab Dergisi, (174),15. Ti.iziin, H. (2006). "Ucuza Tatil Imkam Yakm", www.radikal.com.tr. (20/03/2006). Ue;:kun, C. G.; E. Belit ve O. Tiirkay. (2004). Ie;: Turizmi Canlandlrmaya Yonelik Bir pazarlama Onerisi: Erken Rezervasyon, Pazarlama Diinyasl, 18 (4), 48-55. Usta, O. (1988). Turizm - Turizm Olayma ve Tiirk Turiz111 Politikalarma Yaplsal Yakla§1111, Si.imbi.il Baslmevi, istanbul. Witt, S. F., G. D. Newbould, and A. J. Watkins. (1992). Forecasting Domestic Tourism Demand: Application to Las Vegas Arrivals Data. Journal o/Travel Research, 36-41. www.aksam.com.tr. "Ie;: Turizmde Aym HataYl YapmayaiIm", (19.07.2007). www.kulturturizm.gov.tr. "Konaklama Istatistikleri 2006", (19.09.2007). www.kulturturizm.gov.tr. "Turizm Haftas!", (24.07.2007). www.obarsiv.com. "Voyvoda Caddesl Toplantllan", (17.07.2007). www.oecd.org, "OECD Factbook 2007", (17.10.2007). www.osmanIi700.gen.tr. "Olay Miirur Tezkeresi", (05.09.2007). www.radikal.com.tr. "Osmanhda Turizme

Bakl~",

(20.07.2007).

www.turizmgazetesi.com... Birde·ie;: rurizm' diye bil' :;;ey vardl, degil mi?", (19.07.2007). www.tllrofed.org.tr. "6 Nisan 2007 Sofa Basin ToplantIsl Ozeti", (09.08.2007). www.tlll.sab.ol.g.tr. "TURSAB Seyahat Giivence Paketi Polie;:esi", (13.09.2007). www.tuyed.org.tr. "Ie;: Turizm Pazanrun Hacmi 6.2 Milyar Dolar", (19.07.2007). www.undp.org, "Birle:;;mi:;; Milletlel' Kalkmma Prograrru Insani Geli:;;me Raporu 2006", (17.10.2007). Yi.icel, C. (2003). Ie;: Turizm Pazan Biiyiik Bir <;Ih;a HaZlrlamyor, Tiirsab Dergisi, (234),2226.

Be~inci

Bolum

TORKivE'DE KONAKLAMA SEKTORONON GELi~iMi Yrd. Do~. Dr. ~enol c:;.AVU~· Yrd. Do~. Dr. Melek Ece ONCUER"

Ozet Tiirkiye'de konaklama sektOriiniin temeli Selptklulara kadar uzamr. Kervansaraydall ba~Iayarak giilliimiiz modem kOllaklama i~letmeciIigille kadm' uzanan dOllemi Cumhuriyet oncesi ve SOllrast olarak ikiye aymnak miimkiilldiir. Cumhuriyet oncesi donemde kOllaklama tesislerillill ar;tlmast ve saytlanmll artmasmda aZl11Itklann payl11l11 biiyiik oldugu goriilmektedir. Cumhuriyet sonrasz donemde genr; Tiirkiye Cumhuriyeti'nin her alanda yapmz~ oldugu attlzm r;abalan turizm sektoriillii ve dolaytstyla konaklama sektOriinii de etldsi altma almt~tzr. 1933 ytImda kurulan Otelciler ve Hanctlar Cemiyeti, 1955 yzlmda ar;tlan T.e. Turizm Bankasz bu atthm r;abalarma verilebilecek en iyi omeklerdendir. 1960'lara geIindiginde Tiirkiye pIanh bir biiyiime ve kaIkmma siirecine girmi~tir. Bu siil'er;te, be§er ytllzk kaIkmma pIanlan olu§turuInHl§ ve bu planlarda iilkenin ekonomik, sosyal ve kiiltiireI yonden kallcmmast kamunun yonIendirir ve diizenIeyici roW onciiliigiinde ozeI sektOl' katletszyIa gerr;ekIe§tiriImesi hedeflenmi§tir. iIki 1963'te ba§layan planlz donemin, bugiin dokuzuncusu yiiriitiilmektedir. Bugiine kadar uygulanan planlar konalclama sektOrii bakzml11dan ele almdtgmda en biiyiik atzlzmm Be~inci Be§ Yzlltk Kalkmma Plan Donemi'nde gerr;ekle§tigi goriilmektedir. DokuzullcU Kalkl1lma Plan Donemi'llin ya§andzgz 2009 ytlmdaki duruma baktldtgmda ise, ozellilcle ba§ta Marmara, Ege ve Akdeniz Bolgeleri'nde olmak iizere Tiirkiye'nin rakipleriyle r;ok rahat rekabet edebilecek bir giice sahip konaklama sektOriine sahip oldugu goriilmektedir. Boliimiin AmaCI Bu bolilm, Tilrkiye'de konaklama sektorilniln Cumhuriyet oncesi ve Cumhuriyet sonraSI donemler itibariyle nasII bir geli§me gosterdigini istatistiksel veriler-

• Adnan Menderes Universitesi, Turizm i~letmeciligi ve Oteldlik Yiiksekokulu, scal'[email protected] .• Adnan Menderes Universitesi, Turizm i~letmeciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu, [email protected]

88

Turk Turizm Tarihi: Yapisal ve Sektorel

Geli~im

Ie ortaya koymak amaclyla hazlrlanml§tJr. Boliimii okuyan ki§i, Tiirkiye Cumhuriyetinin kurulu~;u ile temelleri atIlan ve p1anh kalk1l1ma donemi ile birlikte ivme kazanan c;agda§ biiyiime ve geli§me hamlelerinin, her alanda oldugu gibi, turizm a1amnda da konaklama sektoriiniin geli§iminde ne derece 1'01 oynadlg1l11 izleyebi1ecektir. Giri§ Tiirkiye gerek tarihi ve kiiltiire1 varhk1an, gerekse cografi ozellik1eri ile turizm potansiyeli yiiksek bir iilkedil'. Anado1u olarak da bi1inen Tiirkiye cografyasl, ilk c;aglardan beri bin;:ok uygarhga ev sahipligi yapml§ ve Anadolu halkl sahip oldugu dogal ve kiiltiir zenginligini tarihin her doneminde diinyamn degi§ik bolgelerinden gelen ziyaretc;i1er i1e payla§mas1l11 bilmi§ ve onla1'1 biiyiik bir konukseverlikle aglrlaml§tJr. Konaklama sektorii, turizmin temelini olu§tu1'an unsur1a1'1n ba§1l1da gelmektedir. Turizm a1amnda faaliyet gosteren konaklama tesis1eri bir yandan sektorel geli§meye katkl saglarken, diger yandan yarattJgl etkilerle iilke ekonomisinin de birc;ok yonden geli§mesine yardlmCl olmaktadlr (Usta, 1988: 55). tnsan11k tarihinin ilk zamanla1'1ndan beri farkh amac;larla seyahat eden insanlar, seyahatleri sii1'esince konaklama ihtiyac;la1'1m kar§Ilamak ic;in \=ok farkh tesisler kullanml§lardlr. Konaklama tesisled "turistlerin gefici konaklama, yeme ve ipne, /Clsmen cglellcc ve diger bazl sosyal ihtiyaflanlll /car§llayan i§letmeler" olarak tamm1anmaktadlr (Olah ve Korzay, 1993: 16). Konaklama denince akla ilk olarak oteller gelmektedir. GelCl1cksel konalclama tesisleri ic;inde ilk slraYI alan oteller, sundukla1'1 hizmet ve sahip oldukla1'1 nitelikler baklmmdan be§, dort, iiC;, iki ve bir yIldlzh olarak slmflandll'llmaktadlr. Diger bir gruplama olan tamamlaYlcl kOl1aklama tesisleri ic;inde de; motel, tati1 koyii, pansiyon, kamping, apart ote!, devre mii1k gibi tesis1er yer a1maktadlr (Urger, 1992: 225-231). Bunun yam Slra, yere1 yonetim1er tarafmdan beigelendirilen konaklama tesis1eri ise nitelikli ve niteliksiz tesisler §eklinde gruplandll'llmaktadll'. <::ah§mada Tiirkiye'deki konaklama sektoriiniin geli§imi Cumhuriyet oneesi ve Cumhuriyet sonrasl geli§im olarak iki ay1'1 ba§hkta incelenmektedir. Cumhuriyetin ilamndan so111'aki donemde de planslz d01lem ve 1963 Yllmda ba§layan planlz donem ay1'1 ay1'1 ele almmaktadll'. Be§ yIlhk kalk1l1ma planla1'1nm yaplldlgl ve halen dokuzuncusunun yiiriitiilmekte oldugu ka1k1l1ma plam donemlerinde konaklama sektorii istatisFki veriler 1§lg1l1da degerlendirilmektedir.

Tiirkiye'de Konaklama Sektorunun Geli~imi

89

1. Curnhuriyet Oneesi Donernde Tiirkiye'de Konaklarna Sektorii Tiirkiye'de konak1ama i§letmeciligi Bah iilke1erinden yiizyIllarca once ba§laml§tIl'. BatJ'da ilk ornek1eri ingiitere'de goriilen han1ar konaklama hizmetlerini heniiz ilkei bir bic;imde yerine getirmeye c;alt§ll'ken, Anado1u'ya yerle§en Tiirk1er yokula1'1n her tiirlil konaklama ve yeme-ic;me gereksinim1erini kar§llayaeak kervansaray1ar kurmaya ba§laml§lardll'. Kervanlarla yoku1uk yapan ka1abahk insan toplulukla1'1nm her tiirlil gereksinimlerini kar§llamak amaclyla kurulan kervansaraylar, biiyilk ve donemine gore iistiin konfora sahip konaklama tesisleri olarak varhkla1'1m yiizYlllarca siirdiirmii§lerdir (Evliyaoglu, 1989: 135). $ehirleraras1l1da yer alan, ugrak ve kav§ak noktala1'1nda bu1unan kervansaraylar seyahat eden yolculann konak1amalan ic;in in§a edi1mi§ yapllardll'(Mavi§, 1992: 47). Avrupa dillerine karavan (caravan) olarak gec;en (Sezgin, 1995: 22), ash Farsc;a "K~rban" olan kervan, giiniimiiz ta§lma al'ac;lanmn sagladlgl olanakla1'dan yoksun bu1unuldugu bir devi1'de, at, katI1' ve develerle bi1' iilkeden digerine tica1'et e§yasl ta§lyan kafile1ere verilen bir isimdil'. Gerek boyle ticaret kafile1eri ve gerekse bunlara katJ1an veya kendi ba§1l1a seyahat eden yokuiar, her giinkii seyahatin ak§ammda hayvan1anm din1endil'mek, yem1eyip, sulamak ve ertesi giinkii yolculuga hazlrlanmak iizere, yakla§lk her 40 km.lik bil' mesafede geee1emek zorundaydllal'. Menzil ola1'ak ifade edilen bu mesafedeki mola noktalannda yapllan binalara ke1'vansaray denir (Faruk, 2008). Kervansaray1a1'a bazl kaynak1a1'da "ha1l" ve "ribat" da denmektedi1'(Deri, 2008/a). Han, ribat ve kervansaraylann konaklama ile ilgili yapIlanmalar olmasl nedeniy1e c;ogu zaman aym anlamda kullam1dlgl goriilmektedil'. Bununla birlikte, han, kervansaray1ar1l1 daha kiiC;i.ik ve sade olanla1'1na denil'. (www.mihr.com. 15.06.2006). Eski bi.iyilk kervansaraylara da han dendigi goriilmekte ise de genelIikle bu ifade kiiC;iik kervansaray1ar ic;in kullamhr (Faruk, 2008). Diger yandan, Anadolu Selc;uklulan doneminde devlet biiyiikleri ve hayn'severler tarafmdan Head yollar iizerinde in§a edilmi§ olan konaklama kurulu§lanna "Han", sultanlar taraf1l1dan yaptll'llan ve digerlerine gore daha biiyiik ve gorkemli olanla1'1na "Sultan Han" denildigi de bilinmektedir (www.kulturtu1.izm.gov.tl.. 15.06.2006). Tiirk konaklama i§letmeeiliginin kokenini olu§tu1'an han ve kervansaraylann ilk ornekleri ise ribatla1'dlr(Mavi§, 1992: 47). Ribat, islam devletlerinde asked amac;la Slmr boyla1'1nda bulunan giivenlik yapIlandlr. Sava§ aC;lsmdan stratejik noktala1'a in§a edilen bu tip yapIlarda yatacak yeder, yiyeeek ve silah depola1'1, mescid, hamam ve ahlr bulunmakta idi. ilk smIr karakolu ola1'ak in§a edilen yapIlar, sllllriar geni§ledikc;e konaklama noktasl haline donii§mu~tiil'. Selc;uklu

r 90

TUrk Turizm Tarihl: YaplSal ve Sektorel

Gell~im

kaynaklarmda Konya-Bey§ehir yolu iizerindeki Kurw;:e§me Han, Malatya-Sivas yolu iizerindeki Hekim Han, Antalya-Burdur yolu iizerindeki Kmkgoz Han "ribat" olarak ge<;mektedir(Deri, 2008/a). Bazl tarih<;i ve seyyahlann aktanmma gore, VII. Yiizylla kadar geriye giden ribat yapllanndan giiniimiize kadar gelen en eski ribat kahntlsl 795'te Abbasiler doneminde yaptmlml§tlr. XI. yiizyildan oneeki donemlerde, Maveraiinnehir bolgesinde bulunan Arap ribatlan, askeri ozelliklerini yitirerek, yolculara hizmet sunan kervansaraylara donii§mii§tiir. DolaYlsl ile kervansaraylar, islam diinyasmda kuru Ian ribatlann devamldlr. Nitekim, Gazneli'Ier ve Karahanh'lar ribat olarak tammladlklan kervansaraylar in§a etmi§lerdir. Sel<;ukIular'a ait kronik, kitabe ve vakfiye gibi kaynaklarda da kervansaray, han ve ribatlann e§ anlamda kullamldlgl goriilmektedir. Kervansaraylarm en eski ornegi oIarak kabul edilen Ribat-l Mahi 1019-1020 yIllannda yapIlml§tIr. Yine XI. Yiizyllda Gazneli'ler tarafmdan yaptmlml§ Sergbest Ribat-l da en eski orneklerden biridir (Mavi§, 1992: 47-48). Han; §ehir merkezinde ya da tiearet yollan iizerinde bulunan ve yolcu, tiieear ve misafirlerin konaklamalan i<;in in§a edilen yapIlardlr. Hanlar daha <;ok §ehir merkezlerinde bulunur ve genellikle tiieearlarm cinsi ve uzmanhk alanlanna gore aynlmaktadu. Ornegin; Pamuk Ham, ~ekerciler Ham, Sara<;Iar Ham gibi. Hanlann ozellikle Sivas, Konya, Kayseri merkezlerde yogunla§tlgl goriilmektedir (Deri, 2008/b). Askeri ama<;lar dl§mda, sadeee yolculann yeme, yatma ve dinlenme gereksinimlerini kar§Ilamak i<;in kervansaray, diger bir deyi§le ribat, in§a etme gelenegi, islam diinyasmda daha <;ok Tiirkistan'da geli§mi§tir. Sel<;uklular, bir<;ok gelenek ile birlikte bunu da Tiirkistan'dan getirerek Anadolu'da daha da yaygmla§hrml§lardlr. Bu yiizden Anadolu'daki ilk kervansaraylara ikinci Klh<;arslan (1115-1192) zamanmda rastlanmaktadlr. Bu ba§langl<;tan sonra ozellikle Konya-Kayseri yolu iizerinde pek <;ok kervansaray in§a edilmi§tir. Boyleee Orta Asya'da dogan kervansaray in§a gelenegi, iran'da geli§mi§, Anadolu Sel<;uklulan zamamnda nihai §eklini alarak zirveye ula§ml§tIr. Tiirkiye'deki han ve kervansaraylan bir katalog halinde veren bir esere gore, Tiirkiye smlrlan i<;inde 112 Sel<;uklu, 221 de Osmanh kervansaraYl bulunmaktadu (Faruk, 2008). Kervansaraylar hem mimari hem de yerine getirdikleri i§levler baklmmdan en parlak donemini Anadolu Sel<;uklulan doneminde ya§aml§br. Uzaktan goriinii§ii bir kaleyi andlran kervansaraylann giivenligi askeri muhafrzlar tarafmdan saglanmakta idi. Genellikle bir giinliik yiiriiyii§ mesafesi olarak hesaplanan 30-40 km.lik mesafelerde in§a edilmi§tir. Kervansaraylarda zengin fakir demeden tiim yoicu ve tiieearlann ihtiya<;lan kar§rlanml§, hi<;bir aymm gozetilmeden herkese e§it davramlml§tlr. Bu yapl tipinde yokulara iieretsiz barm-

TUrkiye'de Konaklama SektorUnUn

Geli~imi

91

rna, a§evi, meseid, hastane, kiitiiphane, hayvanlar i<;in bannak, yem, nalbant, olen fakir yoiculann defin masraflannm kar§Ilanmasl gibi pek <;ok konuda hizmet verilmi§tir. Herhangi bir zarar ya da <;almma durumunda zarar, devlet hazinesinden odenmekte, yani bir nevi sigorta sistemi i§letilmektedir. AnadoIu'daki kervansaraylardan, ozellikle planh kalkmma donemierinde de giindeme gelen yenileme <;ah§malarl ile, bazilan restorasyon ge<;irerek giiniimiiz turizm degerleri arasma tekrar kazandmlml§tlr. Sultan Ham, Karatayhan, Agzrkarahan ba§hea kervansaraylar arasll1da sayilmaktadir (Deri, 2009). Sel<;uklu donemine ait kervansaraylar genel olarak ii<; farkh tipte in§a edilmi§tir. Bunlardan ilki; yazhk denilen avlulu, digeri kr§lIk denilen kapah ve son olarak da iki tiiriin birle§mesinden olu§an karma tiplerdir (www.vgm.gov.tr. 15.06.2006). Diinya <;apmda da biiyiik iinii'bulunan kervansaraylann tamaml ticari nitelik ta§rmayan hayrr kurumu ozelligine sahip yaprlanmalardlr (Olah ve Korzay, 1993: 8). Osmanh donemi, Anadolu Sel<;uklu ve Beylikler doneminin devamldrr. Bu donemde de pek <;ok kervansaray in§a edilmi§, agrrlama ve misafirperverlik kiiltiirii aynen devam etmi§tir. Aneak, kervansarayiar, zamanla iilkenin ekonomik durumu ve vakfr yapanlann mali gii<;lerinin bozulmaslyla bakImslz ve ilkel kurulu§lar olarak terk edilmi§lerdir (Oner, 1997: 23). Bu nedenle, 19. yiizyIl ortalanna kadar biitiin doguda oldugu gibi Osmanh'da da bugiinkii anlamda konaklama tesisi ortaya <;lkmamr§tlr (<;ift<;i, 2007). Bu donemde, Osmanh imparatorlugu Bah'nll1 etkisine girmeye ba§lamaslyla birlikte, ozellikle istanbul'da ya§ayan yabanellar ve azmhklar tarafll1dan, yine kendiieri i<;in 19 yiizylhn ortalannda ilk oteller a<;llmaya ba§laml§hr (Ozdemir, 1992: 128». Boyleee, modern anlamda konaklama faaliyetleri, 19. yiizyll ortalannda hareketlilik kazanmaya ba§laml§br. II. Mahmut doneminde alman Kll'lallgu; (S'lvijt) isimli buharh gemi, deniz ta§lmaelhgl konusunda Batl ile ili§kilerin ba§lamaslll.da ilklerden biri oIarak goriilmektedir. 1839' da ilan edilen Tanzimat Fermam sonrasmda ise Osmanh-Batl ili§kileri yakmIa§ml§, gerek siyasi ve gerekse tieari nedenlerle diger iilkelerden gelen ki§i saYlsl bu donemde artI§ gostermi§tir. Tiim bunlann devamll1da Orient Express'in istanbul'a sefer diizenlemeye ba§lamasl, Cumhuriyet oneesi konaklama i§letmeeiliginin modern anlamda tohumlanmn ahldlgl doneme rastlamaktadlr(Kozak v.d., 2000: 107). 19. yiiZyll ortalannda istanbul'da, ozellikle yabanCllar ve azmhklan aglrlamak i<;in, azmhklann yogunlukla ya§adlgl Beyoglu'nda konaklama i§Ietmeleri arka arkasma faaliyete ge<;mi§tir. Bunlardan ilki 1841 yrlmda aplan, adr daha sonra Alp Otel olarak degi§tirilen, lIotel d'Angletterre'dir (<;ift<;i, 2007). Aneak, Tiirkiye'de in§a edilmi§ ilk biiyiik ve oneii otellerden en Liniiisii 1892 yrimda Wagon Lits (Yatakh Vagonlar ~irketi) tarafmdan i§ietilen Orient Express ile

92

Turk Turizm Tarihi: YaplSal ve SektOrel

Geli~im

istanbul'a gelen Avrupah turistleri aglrlarnak amaClyla Tepeba§l'nda yaptmlan Pera Paias Oteli'dir (Oner, 1997: 23). Gerek konurnu, gerek binanll1 yaplh§ll1daki lilks malzerne ve i<;: mekan zenginligi ve ferahhgl ile Istanbul' un en g6rkemli oteli olan Pera Palas, ozellikle sava§ yillannda ve sonrasll1da temiz hizmet veren bir otel olarak amlml§tIr (~ift<;:i, 2007). Yine aym bolgede 1892 yrlll1da Biiyiik LOlldra Oteli ile 1914 yllmda Tokatlzyan Oteii a<;:rlrnl§trr. Bu otelIer de Iilks ve konforlu oteUer oIarak donemin pek <;:ok ticaret ve siyaset adam 1m aglrlaml§tlr. YabanCI §irketlerin ozellikle de acenta ta§lrnaclhk alanmda <;:ah§anlann ba§lattlkIan konaklama yatmmlan, birka<;: istisna dl§mda Tilrkiye'nin ilk konaklama tesisleri sayrlrnaktadlr. Aslll1da bahsedildigi ilzere, pek c:;:ok yolcu ve ti.iccann kaIdlgl kervansaraylar konaklama hizmeti veriyor olmasll1a ragmen, bu oteller turistik anlamda faaIiyet gosteren ilk dddi tesisier olarak dikkat c:;:ekrnektedir. Bu tesisiere ek olarak; Petersburg, Lilxemburg, Paris Univers, Grande Bretange, Bizans, Orient. Elysee Fran<;:is, Grand Bakon, Pe§te ve Tobias oteIleri de donemin konaklama tesisleri arasmda saYllrnaktadH (www.tursab.org.tr. 05.12.2007). 1. Dilnya Sava§l'mn ardll1dan gelen Kurtulu§ Sava§l, turizm faaliyetlerini etkiledigi gibi konakiamaYI da olumsuz bir bie:;:imde etkilemi§tir. Cumhuriyetin ilk Yillanna kadar devam eden silree:;:te herhangi bir geli§me ya§anmaml§tIr. Cumhuriyetin Ham ile birlikte tilm sektorlerde oldugu gibi turizmde de kalkmma e:;:abalanna giri§ilmi§tir (Ertin, 1998: 201). 2. Konaklama Sektorilnde Cumhuriyet Sonrasl Geli§im 1923 Ylimda Cumhuriyet'in ilam ile ba§layan bu donemi, 1963 oncesi planslz donem ve 1963 sonraSI planh kalkmrna donemleri olarak iki ayn ba§lrk altmda incelemek rnurnkilndur. 2.1. Planslz Donem 19. yilzyrl ortalannda Osrnanh irnparatorlugu'nu etkisi altll1a alan batr kapitalizrninin ihtiyaCl olarak Beyoglu'nda ba§latrlan frenk oteldligi devri, Cumhuriyetle beraber kapanml§, ilstelik illke sava§ ekonornisinin yokluk havasll1a girrni§ ve tam <;:lkamaml§, obilr yandan da Ikind Dilnya Sava§l sonraSll1ll1 getirdigi. ozel sektor eliyle kalkmma modelinin yeni ilrilnleri de henilz ortaya e:;:lkmarnl§tIr (~ifte:;:i, 2007). Bununla birlikte, 1923 Ylhnda Cumhuriyet'in ilam ile temelleri atllan Ti.irkiye Curnhuriyeti her alandaoldugu gibi turizrn sektorilnde de yeni bir yapllanrnaya yonelrni§tir. Aym yll Atatilrk'iln direktifiyle Turing ve Otomobil Kuliibii kurulrnu§tur. Bu gibi olu!?urnlar, turizrni geli§tirmek ve Tlirkiye'yi yabancrlara tamtmak adll1a atrlan onernli adlrnlar arasll1da yer alrnl§trr (Barute:;:ugil, 1982: 198).

Turkiye'de Konaklama Sektorunun

Geli~imi

93

1931'e gelindiginde gene:;: Cumhuriyet'in yerli ticaret adamlanna da ev sahipligi edecek olan Park OteL istanbul'da faaiiyete ge<;:mi§tir (Denizer v.d., 1998: 11). Bu YIUarda saYllan yava§ yava§ artan konaklarna tesisleri, 1933 Ylhnda OtelcUer ve HanczIar Cemiyeti'nin kurulrnasll1da oncil oIl11u§lardlr. II. Dilnya Sava!?l'na kadar olan donernde istanbul'da faaliyete gee:;:en diger konaklama tesislerinin arasmda Novotlli Oteli ve K1"Ocker Oteli de bulunmaktadH (~ift<;:i, 2007). Bunlann yam Slra, Curnhuriyet'in ilk donernlerinde a<;:rlan Murat Oteli, BeIer Otel, Avrupa Oteli, Emperyal Oteli, Florya Oteli, Yeni!?ehir OtelL Bristol OtelL Hotel EnternasyoneI gibi oteIler, istanbul-BeyogIu'nun ve aym zarnanda Turkiye'nin yakll1 tarihirnizdeki ilnlil gee:;:mi§e sahip otelleridir (Ozdernir, 1992: 130). Tilrkiye'de ilk defa turizmdeki yatmrnlann te§vik edilrnesi arnaclyla 1950 yrlmda Turiz111 Miiesseselerini Te§vik Kaml1lu <;:lkarIlrnl§ ve bunun ie:;:in Tilrkiye Ernlak Bankasl'nda bir milyon TL.lik Turizm Kredisi Fonu olu§turulmu~tur. Bu hareketin ardmdan turizm yatmmlanm desteklernek ama<;:h ba§ka hukuki dilzenlernelere gidilerek, 1953 Ylhnda Turizm Endiistrisini Te§vik Kanunu, 1954 YIlmda da Yabancz Sennaye Yatmmlanm Te§vik Kammu e:;:lkanlrnl§tIr (Kozak v.d., 2000: 112). 1940-1950'li ylllar, Tilrkiye'nin, turizrnde ve atelcilikte, en sonilk, durgun ve zaYlf donemini yansltrnaktIr. Ancak, 1953 Ylhnda pkanlan Turizm Elldiistrisilli Te§vik Kaml1lu ve 1954 yrlmda <;:lkanlan Yabmzcz Senl1aye Yatmmla1"l1ll Te§vik Kaml1lu'nun ardll1dan Tilrkiye'de ilk defa olarak modern batll1m konforunu ve servis kalitesini getirecek olan Hilton otelinin a<;:llrnaslyla birlikte konaklarna sektori.inde yeni bir doneme giriirni§tir. Boylece, otelciligimizin yenie:;:agl 1955 ylhnda devreye giren Istanbul Hilton Oteli (Ozdemir, 1992: 130) ile 1956 yIlll1da ae:;:lian Divan Oteli ile ba§laml§tIr. Hilton Oteli, yeti§tirdigi persone! ve illkede ae:;:Ilan ilk zincir i§letrne olma ozelligi iIe Tilrkiye konaklama i§letrneciliginde onernli bir yere sahip olrnu§tur. Keza, Divan oteli de yilzde yiiz yerli serl11aye ile ae:;:IIan ilk modern tesislerden biri olarak Tilrkiye'de turizmin geli§mesine onernli katkIlar saglaml§, Tilrk turizrncilerinin okulu olmu§, ileriki Yillarda sektOriln lider markalanndan biri haline gelrni§tir. Yine aym yr!, ba§ta turizm yatmmlanna finansal destek saglama ve turizrn faaliyetlerini geli§tirme amaCI He kurulan TC. TU1"izm Bankasl A. $. Tilrkiye'de oncil ve ornek konakiama tesislerinin yapIlmasll1da ve i§leti1l11esinde onemli bir yer edinmi§tir. 1955 yllll1da faaliyete gee:;:en Turizm Bankasl, ilk tesisini 1956 yllll1da Kilyos'ta ae:;:ml§tIr. Turizm hizmetlerini TURBAN adl aItll1da yilrilten Banka; 1 otel, 1 motel, 3 tatil koyil, 1 kamping, 1 dag evi, 2 yat limam, bir seyahat acentasl gibi i§letmeleriyle 1950'li Yillarda Tilrkiye'nin en bilyilk atel ve tatil koyil zincirini olu§turmu§tur (Oner, 1997: 23).

Turk Turizm Tarihi: Yaplsal ve Sektorel

94

Gel~im

ilk donem kapsamll1dald siire<; incelendiginde, 1950'lere kadar iilkemizde turizmdeki geli~melerin par<;aCl ve kendi ba~ll1a geli~tigi, 1950 ve sonrasll1da ise turizm sektoriiniin yeni yeni geli~meye ba~ladlgl gori.i1mektedir. Bu donemde konaklama alt sektoriinde faaliyet gosteren tesis saYISll1ll1 <;ok az oldugu goriilmektedir (Tablo 1). 1961 yIlll1da 15.685 olarak tespit edilen yatak saYISll11l1 ise yalmzca 4.500'ii i~letme belgelidir (Olah, 1990: 164). Tablo 1. Planh Oonem Oncesi Tiirkiye'de Konaklama Tesisleri ve Bolgelere Gore OagIllmi (1961) Bolge Yatak SaYlsl Otel SaYlsl Oda SaYlsl Marmara 114 3.545 6.886 Ege 34 121 2.068 Antalya 7 193 408 <;ukurova - Hatay 22 1. 111 644 1<; Anadolu 76 4.947 3. 115 Dogu Karadeniz 265 5 178 Gene! toplam 258 8.889 15.685 Kaynak: DPT. (1963). Kalkznma Plam: Birinci Be~ Yll (1963-1967), http://ekutup.dpt.gov.tr/plan1.pdf, (10.01.2009),426. Bu donem siiresince iilke ekonomisinin geneline hakim olan, ozel sektoriin alanlara devletin yatmm yapmasl ilkesi geregi turizmdeki alt ve iist yap 1 yatmmlanna kaynak olu~turmak amaClyla kurulan Tiirkiye Turizm BankasI'mn onciili.igiinde Tiirkiye'nin <;e~it1i yorelerinde in~a edilen oteller, turizmin Anadolu'ya yayllmasll1da, turizm bilincinin 0lu~masll1da ve egitimli ins an giicii yeti~tirilmesinde onemli misyonlar iistlenmi~tir. Gelecek donemlerde oncii ornek tesisler yaratacak T. C. Turizm Bankasl A. $. ve Emek Otellerinin temelleri bu donem i<;inde atIlml~ ve istanbul Hilton Oteli de bu yIllar arasll1da faaliyete ge<;mi~tir (Kiiltiir ve Turizm Bakanhgl, 2006: 11). Tiirkiye'de 1960'dan itibaren ekonomik, sosyal ve kiiltiirel kalkll1mamn hlzlandmlmasl, uygulanan politikalar arasll1da uyum saglanmasI, toplumsal ve kiiltiirel donu~iimiin uyumlu yonlendirilmesi ve ekonomiye rasyonel kamu miidahalesini saglamak amaclyla Kalkll1ma Planlannll1 hazulanmasl ve uygulanmasl fikri benimsenmi~tir. 1961 Anayasasl ile iktisadi, sosyal ve kultiirel kalkll1mayl demokratik yollarla ger<;ekle~tirmek i<;in Kalkll1ma Planlannll1 hazlrlanmasl hiikme baglanml~tIr. Bu ama<;lar dogrultusunda 30 EyIi.il 1960 tarihinde Ba~bakanhga bagh OevIet PIanIama Te~kilatI kuruImu~ (OPT, 2009) ve boyIece Tiirkiye'de PIanh KaIkll1ma Oonemi'nin temelleri atIlml~tIr. ula~amadlgl

Turkiye'de Konaklama Sektoriinun

Geli~imi

95

2.2. Planh Donemler Oevlet Planlama Te~kilatll1ll1 kuruldugu tarihten bugi.ine kadar 9 adet Be~ YIlhk Kalkmma Planl uygulamaya konulmu~tur. Planlann iktisadi felsefeleri ve yakla~lmlan kapsammda; 1960 oncesi planlan devlet<;i, kIsmi; 1960-1980 planlan karma ekonomi, biitunci.il; 1980-2000 planIan liberal, stratejik olarak nitelendirilebilir. 1980 oncesinde sanayile~mede "ithalat ikamesi politikalan", 1980 sonraSl ise "a<;lk ekonomiye ge<;i~" yonlendirici oImu~tur (OPT, 2009). Turkiye turizminin kamusal orgutlenmesinin bir bakanhk <;ahsl altll1da toplanmasl amaClyIa 1963 yllmda "Turizm ve Tamtma Bakanhgl"mn kurulmasl planh donemin turizm adll1a en onemli geli~mesidir. Bakanhk, kanun koyucu tarafmdan planlama, belgelendirme, standardizasyon, ulusIararasl turizm i~bir­ ligi anla~malanna taraf olunmasl, turizm tesislerinin yonIendiriImesi ve belgeli konakIama ve yeme i<;me tesislerinin fiyatlanm beIirlemekIe yetkiIi kIhnml~tIr. 1963 YIImda yapIlan Birinci Be~ YIlhk KaIkmma PI am iIe birlikte, turizm sektoru be~ yIlhk kalkmma planIannda dikkate aImmaya, sektorle iIgili <;e~itli hedef ve tedbirlerin yururli.ige konulmaya ba~landlgl gori.ilmektedir. Bu donem i<;inde yer alan kalkmma planIanndaki tedbirlerin ana karakteristikIeri arasmda, iiIkenin liberal ekonomik tercihlerine paralel oIarak "ozel sektorun te~vik edilmesi", alt ve iist yapll1m ise kamu tarafll1dan geli~tirilmesi buIunmaktadlr. Soz konusu donemde Seyahat AcentaIan Kanunu'nun yi.iriirli.ige girmesi, turizm sektorune yonelik akademik kurumsalla~manm ba~lamasl, turizm istatistikIerinin derlenmesi ile guniimiiziin onemli turizm merkezIeri arasmda yer alan Guney Antalya Turizm GeIi~im BoIgesi'ndeki yerle~imlerin planlanmasl kaydedilen ba~hca onemIi geli~melerdir (Ki.iltiir ve Turizm Bakanhgl, 2006: 11).

a) Birinci Be$ Ytllt1c Kallcmma Plan Dottemi'ude K01talclama Se1ctorii Birinci Be~ YIlhk Kalkmma Plam'nda turizm, odemeler bilan<;osu a<;lgmll1 kapahImasmda onemli unsurlardan biri oIarak goriilmii~, turizmin geli~tirilmesinde ana ilke ve hedeflerden biri olarak da konakIama tesisi yatmmlannm artmlmasl benimsenmi~tir. Bu iIke ve hedef dogrultusunda, Marmara, Ege ve Akdeniz bolgelerinde (Tablo 2) turizm yatInmIanmn artmlmasl kararla~tmIml~tIr (OPT, 1963: 425-426). Aynca, turizmle ilgiIi projelerden onemlileri arasmda tatil koyleri ve kamplanmn kurulmasma ve turizmle ilgili baZl deneme projelerine onem verilmesi ongoriiImii~, alman tedbir kararIan arasmda Turizm Bankasl araClhgl ile turistik tesislere yeterli ve turizm sektoriinun gereklerine uygun krediler vermesi ve yeni yapIlacak turizme elveri~li otel ve motellere bir sure i<;in bina vergisinden muafiyet tamnmaSl karara bagianml~hr (OPT, 1963: 427-428).

96

Turk Turizm Tarihi: Yapisal ve Sektorel Geli'lim

Tabla 2. Birinci Be;; YLlhk Kalkmma Plan Oonemi Sonu Turistik Yatak Ihtiyaci ( 1967-Bin) Toplam Yatak ihtiyaci Yeni Yatak ihtiyaci 10,1 8,0 Marmara Ege 6,7 7,3 Antalya 3,8 1.7 Diger 3,7 1,8 20,2 Toplam 24,9 Kaynak: DPT. (1963). Kalk1l111la Plam: Birinci Be~ Yd (1963-1967), http://ekutup.dpt.gov.tr/plan1.pdf, (10.01.2009),426. Ilk be;; ytlhk plan i~indeki top lam yatmmlarm %l,4'ilniin (827 milyon TL) turizme aktanlmasl dii;;iiniilmii;;, turizme aynlan bu paym da %67' si konaklama tesislerine tahsis edilmi;;tir (Tablo 3). Bununla birlikte, ytlhk programlarda bu oran yiikseltilmi;; ve ortalama olarak ytlhk toplam yatmmlann yiizde 2,04'ii turizm sektoriine aynlml;;tlr. Bu yatmmlar planh donemin ilk ii~ ydmda ortalama olarak yiizde 81 oranmda ger~ekle;;mi;;tir (OPT, 1967: 593). ., Y a t Inn1 H e d e fl en. (1963-1967) (M', T a bia 3 X ona kl ama T eSlSl uyon TL) Toplam 1966 1967 1963 1964 1965 73,0 73,0 78,5 380,5 OtelIer 67,5 88,5 9,0 6,0 6,2 10,5 45,2 Moteller 13.5 0,8 2,0 7,6 1,0 Pansiyonlar 2.3 1.5 16,0 74,5 Tatil Koyleri ve 9,0 13,0 17,5 19,0 Kamplar Kaynak : DPT. (1963). Kalkl11ma Plall! :Birinci Be$ Yzl (1963-1967), http://ekutup.dpt.gov.tr/plan1.pdf, (10.01.2009), 427.

Birinci Planda tammlanan hedefler ilk ii~ ytlda genel olaral< ger~elde;;mi;; olmasma ragmen, uygulamadaki aksakhklar nedeni ile ongiiriilen tedbirler zamanmda ahnamalnl;;tlr. Aynca sektordeki arz kapasitesi, nitelik ve nicelik yonierinden gerekli geli;;meyi gosterememi;;tir. Turizm yatmmlanna ili;;kin turizm kredisi politikasl i~in gerekli orgiitlenme ise tam olarak kurulamaml;;, turizmi te;;vik edici mali ve hukuki diizenlemeier yeterli duruma getirilememi;;tir (OPT, 1967: 593-594).

Turkiye'de Konaklama SektorOnun Geli'limi

97

Tabla 4. Birinci Be;; YIlhk Kalkmma Plan Oonemi'nde Konaklama Tesisleri (1963-1967) Turizm Yahnm Belgeli Turizm i~letme Belgeli Tesisler Tesisler Yatak Oda Tesis Yatak Oda YIllar Tesis 4.900* 1963 1964 1965 23.807 291 16.151 165 1966 29.852 371 18.158 1967 196 Kaynak: www.tursab.org.tr/content/turkish/istatistikler/gostergelerrrESISYIL.asp, (20.12.2008). *Olah, H. (1990). Turizm PolitikaSl ve PlanlamasL, Yon Ajans, Istanbul, 164. Biitiin bunlann sonucunda, 1961 ytlmda 4.500, Birinci Be;; Ytlhk Kalkmma Plam'nm uygulanmaya ba;;ladlgl ilk sene, 1963'te, 4.900 (Olah, 1990: 164) olan i;;letme belgeli yatak saYlsl plan donemi sonunda, 1967'de, 18.158'e ula;;ml;;t1r. Boylece, Birinci Be;; YIlhk Kalkmma Plan Ooneminin sonunda plan hedefleri %72,9 oramnda ger~ekle;;mi;;tir. Bu arada, yatak saYIsmda Plan Ooneminin ba;;ma gore yakla;;lk 4,5 kat artl;; oldugu goriinse de, bu durum ashnda mevcut yatak kapasitesindeki fiili artl;;tan degil, konaklama tesisierini belgelendirme -;ah;;malan heniiz yeni ba;;lamasmdan dolaYl, val' olan tesislerin belgelendirilmesinden kaynaklamm;;tlr. Birinci Be;; YIlhk Kalkmma Plan Donemi i~inde, 1966 yllmda Taksim Otelcilik A.;;. ve Oedeman Otellerinin ilk zinciri Ankara Oedeman Oteli'nin faaliyete ge~mi;; (Oenizer v.d., 1998: 14) oimasl da bu donemde konaklama tesisleri baklmmdan ortaya ~lkan onemli geli;;meler arasmda yer ahm;;tlr.

b) ilcinci Be$ Ytlltlc Kallcmma Plait Donemi'nde KonaJclama SeJcto1'U ikinci Be;; YIlhk Kalkmma Plamnda konaklama sektorii ile ilgili turizm yatmmlannm turistik potansiyeli yiiksek bolgeler i~indeki belli yorelerde yogunla;;ttnlmasl, kitle turizmine uygun konaklama oianaklannm yaratIlmaSl, bu yatlnmlann kredi yoluyla, mali ve hukuki tedbirlerle destekienerek, fiziki plana gore yapIlmasl, turizm sektoriindeki yatmm politikasmda altyapl tesisieri ve buna yardlmCl olanaklar ve ornek tesislerin kamu sektoriince ele ahnmasl, diger turistik yatmmlann ise ozel sektCirce yapllmasl ilkeleri benimsenmi;;tir (OPT, 1967: 593). Bu plan doneminde hedeflenen konaklama tesisi ve yatak saYlsmm belirlenmesinde, bir onceki plan donemi hedefleri ve ger~ekle;;en kapasite yerine,

98

Turk Turizm Tarihl: Yapl5al ve Sektorel Geli~im

1964 yIlI sonu itibariyle yapiian hesaplara g6re tespit edilen konaklama kapasitesi baz ahnml§tIr. Yapiian hesaplar 1964 ylh sonunda, Tiirkiye'de belgelibeigesiz toplam 41.878 yatakh bir konaklama kapasitesinin ie; ve dl§ turizme hizmet ettigini ortaya koymu§tur. Bu hesaptan yola c;rkarak ikinci Be§ YIlhk Kalkmma Plan 06neminde yerIi ve yabanci turist ie;in gerekli yatak ihtiyacI, Tablo 5'te de izlenebilecegi gibi, 191.996 olarak belirIenmi§ ve plan sonunda toplam 150.118 yeni yatak yapIlmasl hedeflenmi§tir. Tablo 5. Konaklama Tesisleri Smlf ve Tiplerine G6re Yatak Projeksiyonu (1968-1972) Ydlar

1968 1969 1970 1971 1972

1964 Sonunda Mevcut Yatak 41 .878 41 .878 41 .878 41 .878 41.878

Otel

YIlhk Yatak ihtiyaci Motel Pansiyon Kamp Diger Toplam

18.340 7.794 10.693 11.412 11.642

8.530 4.265 5.121 6.398 3.626 1.813 2.181 2.719 4.974 2.487 2.988 3.730 5308 2.654 3.189 3.981 7582 3.791 6.513 5.387 Kaynak: DPT. (1967). llemcI Be$ Yllllle Kalkmma Plam (1968-1972),

Toplam Yatak Projeksiyonu 42.654 84.532 18.133 102.666 24.872 127.537 26.544 154.081 37.915 191.996 http://ekutup.dpLgov.tr/

plan2.pdf, (10.01.2009), 598-599' dan derlenmi~tir.

ikinci Be§ YIlhk Kalkmma Plan 06nemi'nde turizm sekt6riinde yapIlmasl 6ng6riiIen 2.6 milyar Lirahk bir yatmmm 2 milyarhk b6Iiimilniin konaklama tesislerine aynimasl 6ngoriilmii§, tesis yatmmlannm yiizde 87' sinin ise kitle turizmine uygun i§letmelere (3 ve 4 iincii smlf oteIler, motel, pansiyon, kamp ve tatil k6yil) aynimasl hedeflenmi§tir. Aynca, planda yeni kapasitenin turistik y6nden zengin b61ge ve yerlerde yogunla§tlnimasl da d6nem kararlan arasmda yer alml§t1r (OPT, 1967: 596). Belirlenen ilke ve hedefler dogrultusunda ikinci Be§ YIlhk Kalkmma Plan 06neminde kamu yatmmlan, baZl 6rnek tesisler dl§mda, genellikle alt yap I ve tamamlaYlcl yatmmlara y6nelmi§, 6zellikle Birinci Plan d6neminde Oevlet tarafmdan yapimma ba§lamlan biiyilk kapasiteli otel ve tatil k6yleri yatmmlan tamamlanml§ ve i§letmeye ac;rlml§tIr. Ikinci Plan d6neminde konaklama tesisleri yapimi daha e;ok 6zeI kesim tarafmdan ele almml§ ve bu giri§im te§vik tedbirleri ile desteklenmi§tir (OPT, 1972: 615). Bu d6nemde, i§letmeye ac;rlan tesisler arasmda 6nce Franslz tatil k6yil Clup Mediterrane tarafmdan i§Ietmeye ae;rlan Ku§adasl'nda bulunan Okilz Mehrnet Pa§a KervansaraYI, ardmdan faaliyete gee;en MartI TaW K6yil sayllabilir (Oenizer v.d., 1998: 14).

Turklye'de Konaklama Sektor!iniin

Geli~lml

99

Tablo 6. ikinci Be§ YIlhk Kalkmrna Plan 06nemi'nde Konaklarna Tesisleri (19681972) Turizm Yabnm Belgeli Turizm i~letme Belgeli Tesisler Tesisler Yillar Tesis Oda Yatak Tesis Oda Yatak 1968* 225 21.643 350 26.803 1969* 24.907 29.048 340 249 , 1970** 292 301 13.372 25.872 15243 28.354 1971** 337 17282 259 13.116 25.619 32.114 1972** 157 10.400 19.874 363 18578 34.628 Kaynak: * www.tursab.org.tr/contentiturklsh/IstatIstIkler/gostergeler/TESISYIL.asp, (20.12.2008). **www.kultur.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF2B81939FD5B60A FAFB892C7D158D51 C9, (20.02.2009).

Bu geii§rnelere ragmen, plan d6neminde turizm sektorilniin finansmanmda kredi ihtiyaci tam olarak kar§llanamaml§, konaklama tesisleri kapasitesindeki geli§rneler plan hedefIerinin olduke;a altmda kalml§hr (OPT, 1972: 614). 1967 YIhnda 196 adet olan i§Ietme belgeli tesis saYIsI, Plan 06nem~ sonu~da .?~3' e, vatak say lSI da 34.628' e ula§ml§t1r (Tablo 6). Fakat, yeniden m§asl ongorulen ~atak saYlsma gore plan hedefi %19,7 oramnda gere;ekle§mi§tir (Olah, 1990: 165). OteI ve motellerin biiyilk bir klsml ise Marmara B6lgesinde yogunla§ml§tlr(Tablo 7) (OPT, 1972: 616). Tablo 7. BelgeIi ve Toplam Tesislerin B6lgese agilmi (Ya ta(" y-uzd e 01amk) Bolgeler Belgeli Tesisler Toplam Tesisler Marmara 47,6 33,1 I Ege 24,0 9,8 I 8,5 Akdeniz 3,4 Ie; Anadoiu 13,8 19,1 Diger 6,2 29,5 Toplam 100,0 100,0 ..

Kaynak: DPT. (1972). Ufiincu Be~ Yllllk Kallclllma Plam (1973-1977), http://ekutup.dpt.gov.tr/plan3.pdf, (10.01.2009), 621.

c) Ufii1tcii Be~ Ytlltk Kallcmma Plam Donemi'nde Konalclama SektOrii

Ue;ilncil Be§ Yllbk Kalkmma Plam 06neminde, turizm sekt6rilniln geli§mesinde, geli§me potansiyeli olan b6lgelerde uluslararaSl kitle turizmine oIanak hazulayabilecek yatmmlara 6ncelik verilmesi ilkesi benimsenmi§tir. Bu e;ere;evede, konaklama tesisleri yatmmlarmm 6ncelik b6lgeierinde yogunla§tmlmasl ve

100

Turk Turizm Tarihi: Yaplsal ve Sektorel Geli~im

kurulacak tesislerin kapasite ve niteIikleri itibariyIe kitle turizminin gerekierine uygun .oI.masl ama<;lanml~; sektorde alt yap I tesislerinin kamu kesimi, ust yapl ~eslsIen~l~ geneIlikie ozel kesim tarafmdan yapdmasl, kamunun yatInm ve l~letmeclhk faaliyetlerinin oncu ve ornek tesislere yonlendirilmesi veya ozel sektOrun yetersizligi ol<;usunde yabancl yatmmlara i~tirak etmesi esas ahnml~tIr (OPT, 1972: 204,618). Planda aynca, turizmin hlzla geli~tigi alanlarda, arazi kuIlammmi ve tesis - alt yapl ili~kilerini duzenlemek, otel ve rekreasyon tesislerinin duzensiz ge1i~mesini onlemek amaClyla fiziksel pianiama <;ah~malanmn surdurulmes!, .mevcut ve yapIlmasl planlanan konaklama tesislerinin alt yapl ihtiyacmm fIzlksel planlara uygun olarak kar~Ilanmasl ongori.ilmu~tiir (OPT, 1972: 619). Tablo 8. U<;uncii Plan Doneminde Hedeflenen Konaklama Tesisleri Yatmmlan B"IIDul 0 ese agllml 1972'de Hedeflen Plan Sonu B61geler 0/0 Yatak 0/0 Yeni Yatak Hedeflen % SaYISI SaYIsi Yatak SaYIsi Marmara 34.500 47,6 10.890 20,0 45.390 35,8 17.390 ~e 24,0 13.615 25,0 31.005 24,4 Akdeniz 6.090 8,4 21.780 40,0 27.870 22,0 Diger 14.490 20,0 8.165 15,0 22.655 17,8 Toplam 72.470 100,0 54.450 100,0 126.920 100,0 .. .. ..

I

I

Kaynak. DPT, (1972). llpmcu Be§ Yllllk Kalkmma Plall! (1973-1977), http://ekut1.lp.dpt.gov.tr/plan3.pdf, (10.01.2009), 621.

U<;undi Plan donemi ba~mda beigeli-belgesiz yakla~Il< olarak 72.000 yatak olan konaklama tesisleri kapasitesinin donem sonunda 126.920 yataga :;lkarIias1 hedeflenmi~tir (Tablo 8). Gerek bu kapasitenin yaratIImasl, gerek alt yapl l<;m top lam yatmm ihtiyacl ise 4,5 milyar TL. olarak tahminlenmi~, bu yatmm tutannll1 da %66,6'hk klSmll1m konaklama tesisleri yatInmlanna aynlmasl ongori.ilmu~ti.ir. Bu yatmmlar i<;in gerekli kredi ihtiyaclmn kar~Ilanmasll1da Turizm Bankasl yanmda genel banka sisteminin olanakIanndan da yararlamlmasl, kredi uygulamasll1da yatImlann turistik onceligi olan bolge ve merkezlere yoneltilmesini saglamak i<;in ozendirici onlemlerin alll1maSI karara baglanml~tIr (OPT, 1972: 620-621).

:n:

Turkiye'de Konaklama Sektorilniin

Geli~imi

101

Tablo 9. U<;lincli Be~ YIlhk Kalkmma Plan Oonemi'nde Konaklama Tesisleri (1973-1977) Turizm i§letme Belgeli TesisTurizm Yahnm Belgeli ler Tesisler Ylllar Tesis Oda Yatak Tesis Oda Yatak 1973 388 20.517 38.528 12.564 24.605 180 1974 400 21.699 40.895 185 13.232 25.739 1975 421 23.860 44.957 202 12.846 25.956 1976 439 24.983 47.307 227 12.802 26.068 1977 14.359 50.379 446 26.496 261 28.230 Kaynak: www.kultur.gov.trITR/BelgeGoster.aspx? F6 E1 OF8892433CFF2B81939FD5B60AF AFB892C7D158D51 C9, (20.02.2009).

U<;uncli Be~ Yllhk Plan Donemi'nde de, ilk iki plan doneminde oldugu gibi, planlanan konaldama kapasitesine ula~Ilamaml~tIr. Bu donemde, konaldama kapasitesi Yllda ortalama %10,2 oranll1da artarak 50.379'a ula~ml~, ancak plan hedeflerinin ger<;ekle~me oram ise %21,9 civannda kahm~tIr. d) DOl'diincii Be§ Ytlldc Kallcmma Plam Donemi'llde KOllalclama SeJctOl'ii

Dorduncu Be~ Yllhk Kalkll1ma Plam farkh nedenlerden dolaYl 1978 yllmda uygulamaya ge<;irilememi~tir. Bu yi.izden 1978 yIlI i<;in bir ger;i~ pmgml1ll hazlrIanml~tlr. Bu programda, turizmle ilgili olarak alman kararlar arasmda i.ilkenin sahip oldugu dogal, tarihi ve ki.iltUrel degerlerin halka ula~tmlmasma yonelik uzun vadeli planlann hazlrlanmaSI ve "Turizm Sektoru Ana PoZitikasl" isimli <;ah~maya aglrhk verilmesi 6ng6riilmu~tur. A ynca klyl yasasl ile di.izenlemelerin yapiiarak, organize turizm boZgeZerinin saptanmasl bu ge<;i~ programmm hedefieri arasll1da yer alml~tIr (Kozak v.d., 2000: 117-118). Turkiye'de 1978 ylimda 473 adet turizm i~letme belgeli tesis bulunurken, bu tesislerde 27.233 oda ve 52.385 yatak oldugu tespit edilmi~tir (www.kultur.gov.tr. 20.02.2009). Bu plan doneminde mevcut beIge Ii tesislerin kapasitesinde 40.000 yatakhk bir artI~ saglanarak 1983'te 95.000 yataga llla~Ilmasl planlanml~tIr. Ongori.ilen bu kapasiteyi ger<;ekle~tirmek i<;in ise toplam olarak 18,3 milyar lirahk yatmm. yapllmasl, bunun 9,5 milyar liralrk klsmmm ozel kesim 8,8 milyar lirahk klsmlrun da kamu tarafmdan ger<;ekle~tirilmesi ongori.ilmu~tUr(OPT, 1979: 430). Bu d6nemde konaklama tesisleri yatmmlanmn turizmde oncelikli yorelerde yogunla~tInlmaSI ve kitle turizmi gereklerine uygun tesisler kurulmasl esas almml~tlr. A ynca, bu donemde fiziksel p lanlama <;ah~malan ile birlikte bu -;ah~malann istenilen yonde ve surede sonu<;lanmaslm da saglamak iizere, 1978 YIll Ge<;i~ Programl'nda yer alan "Organize TU1'izm Bolgeleri" nin geli~tirilmesine

102

Turk Turlzm Tarihi: YaplSal ve Sektorel Geli~im

kar.ar verilmi~, kamu kurulu~lanna ait kamplar ve dinlenme tesislerinin dl~ tU~lz~e ac:;:rlmasl ve bunlardan daha geni~ kitlelerin yararlandlnlmasl ongoriilmu~t~r. B~nlann yam Slra, ilke olarak dil~ilk kapasite ile c:;:ah~tmlan ya da hazlr ~ldugu hal de l~letmeye ac:;:rlamayan turistik tesislerin dl~ turizme aplmasl; tun~~ alanmda kamunun etkinliginin arhnlmasl, ozel kesim, yabancl sermaye ve I~uc:;:uk tasa~ruflann yatmmlara donil~ti.iriilmesinin ozendirilerek bu yolla ozelhI
Turkiye'de Konaklama Sektorunun

Geli~lml

103

Tablo 10. Oordilncil Be~ Yllhk Kalkmma Plan Oonemi'nde KonakIama Tesisleri Turizm i~letme Belgeli Tesisler Turizm Yal1nm Belgeli Tesisler VIllar Tesis Oda Yatak Tesis Oda Yatak 1979 494 28.013 53.956 265 12.803 25.727 1980 511 56.044 267 28.992 13.019 26.288 1981 529 58.242 278 30.291 15.159 30.050 1982 569 32.011 62.372 339 18.172 36.332 1983 611 65.934 33.694 376 21.410 43.425 Kaynak: www.kultur.gov.trrrRlBelgeGoster.aspx? F6EI0F8892433CFF2B81939FD5B60AF AFB892C7D158D51 C9, (20.02.2009).

e) Be§illci Be§ Ytlltl, Kalkmma Plam DOllemi'llde Konaldama Sektorii 1978 ylhnda oldugu gibi 1984 ylhnda da ger;i§ programl uygulanl11l~t1r. 1984 Ylh Gec;i~ Programl'nda, aglrhkh olarak turizmde onceIikIi yerlerin geli~tiriImesi ve Tilrkiye'ye seyahat dilzenleyen tur operatorIeri ve havayolu i~IetmeIerinin desteklenmesi konuIan ilzerinde durulmu~tur (TOBB, 1990: 117). Bu yllsonu itibariyIe, Tilrkiye'de 642 adet turizm i~letme belgeIi tesisIe, 34.666 oda ve 68.266 yatak bulundugu saptanml~tIr (www.kultur.gov.tr. 20.02.2009). Be~inci Be~ YlllIk Kalkmma Plam da, onceki planIarda oldugu gibi kitle turizl11in geIi~tirilmesi temeline dayandmlml~tIr. Bu tel11el ilzerine, devIetin alt yaplyl geli~tirmesine agn'hk vermesi, ilst yapmm geli~tirilmesi, yatak kapasiteIerinin artmll11aSI ve ozellikle i~letmecilikte egitim konulannm devletc;e destekIenmesi ve yabanCl sermayenin te~vik edilmesi, Turizm Bankasl'nm dogrudan yatmm yapmasl yerine fonlann kredi olarak kullandmimasl ongori.ilmil~tiir. Plan donemi sonunda belgeli konaklama tesisleri kapasitesinin ise in~a halindeki tesislerin yaratacagl ilave 38.000 yatak iIe 100.000 yataga uIa~l11asl pIanlan1111~hr (OPT, 1984: 120). Be~inci plan doneminde, 1982 ylhnda C;lkanIan Turizm Te~viJc KalUl1lU iIe getiriIen te~vik onlemlerinin etkisiyle, donem sonunda uIa~Iimasl hedeflen konaklama kapasitesi ilk kez a~IIml~tIr. Plan doneminin ba~mdan itibaren birbirini tamamlayan ve bir bilti.in oIarak uyguIamaya konulan te~vik tedbirleri aglrhkh oIarak konaklama tesisi, ozeilikIe de Turizl11 Bakanhgl belgeli yatak ilretil11ini hedef alml~hr. Yatmmlann ivme kazandlgl 1985-1989 donemi sektoreI yatmmlann hibe tilru te~viklerden en fazla yararlandlgl bir d6nem ohnu~tur. B6ylece, Plan Oonemi sonunda Tilrkiye'de turizm i~letme beIgeli 1.102 tesis, 70.603 oda ve 146.086 yatak kapasitesine ula~llml~hr (Tablo 11).

104

TUrk Tunzm Tanhi: Yapisal ve Sektorel

Geli~im

Tablo 11 Be§ind Be§ YIlhk Kalkmma Plan Donemi'nde Konaklama Tesisleri

Tiirkiye'de Konaklama Sektoriiniin Geliiimi

Tablo 12 Altmci Be§ YIlhk Kalkmma Plan Donemi'nde Konaklama Tesisleri Belediye Belgeli Turizm Yaunm Turizm i§lebne Tesisler Belgeli Tesisler Belgeli Tesisler Yatak Oda Tesis Yatak Oda Tesis Yatak Oda Ydlar Tesi325.515 156.702 1.921 173.227 1990 1.26U ' 83.953 1991 1.404 :7.260 200.678 1.987 158.372 331.711 290.987 1992 1.498 105.476 219.940 1.938 148.017 309.139 7.444 120.508 1993 1.581 113.995 235.238 I 1.788 132.395 276.037 354.925 1994 1.729 128.065 265.136 1.578 114.913 240.392 8.403 Kaynak: www.kultur.gov.tr!TR/BelgeGoster.aspx? F6 E1 OF8892433CFF2B81939FD5B60AF AFB892C7D158D51 C9, (20.02.2009).

Turizm i~lebne Turizm Yaunm Belediye Belgeli Belgeli Tesisler Belgeli Tesisler Tesisler YIllar Tesis Oda Yatak Tesis Oda Yatak Tesis Oda Yatak 1985 689 41.351 85.995 501 34.251 71.521 1986 731 44.342 92.129 638 48.615 101.383 1987 834 51.040 106.214 892 73.537 153.786 5.536 84.538 188.491 1988 957 58.914 122.306 1.268 105.736 218.445 1989 1.102 70.603 146.086 1.662 139.497 288.896 5.665 225.921 Kaynak: www.kultur.gov.(r!TR/BelgeGoster.aspx? F6 ElOF8892433CFF2B81939FD5B60AF AFB892C7D158D51 C9, (20.02.2009).

Bu Plan Donemi sonunda ula§llan 146.086 i§letme belgeli yatak i<;inde birind slraYI 41.430 adet yatakla bir onceki donemde ii<;iincii slrada olan Akdeniz BoIgesi aIml§tIr. Akdeniz Bolgesi'ni 40.654 yatakla Marmara, 38.387 yatakla da Ege Bolgesi izlemi§tir. Bu donemde de en son slrada 2.132 adet yatalda Giiney Dogu Anadolu Bolgesi yer alml§tIr (Tiirkiye Kalkmma Bankasl, 1990: 46). Olkemizde Turizm Bakanhgl'ndan belgeli konaklama tesislerinin yam Slra, yerel yonetimler tarafmdan belgelendirilen konaklama tesisleri de onemli bir yer tutmaktadlr. Ancak, saylca onemli bir biiyiiklilge ula§an beiediye belgeli konaklama kapasitesi iIe iIgili Be§ind Kalkmma Plan Donemine kadar saghkh bir istatistiki bilgi derIenmemi§tir. Bu konudaki ilk envanter Turizm Bakanhgi tarafmdan 1987 YIhnda <;lkanImI§, bunu 1989, 1992, 1994, 1997, 2003 ve 2006 yIllannda yaptlan envanter <;ah§malan izlemi§tir. Be§inci Plan Donemi'nde 1987 yIlmda hazirianan envatere gore Tiirkiye'de nitelildi-niteliksiz belediye belgeli top lam 5.536 tesis iIe 188.491 yatak; 1989 yilmda ise 5.665 tesis ile 225.921 yatak oidugu belirlenmi§tir.

ft

Altl1lCl Be~ Ytlltk Kalkmma Plalll Dihzemi'llde KOllaklama SektorU

Altmci Be§ YIlltk Kalklmna Plan Donemi'nde turizm alt ve iistyapIsmm nitelik ve niceliginin yiikseltilmesine onem verilmesi, mevcut tesislerde doluluk oranlanm artmCl, faaliyet mevsimini uzatIcl ve nitelik yiikseltici onlemlerin ahnmaSI, turistik tesis i§letmeciliginin geli§tirilmesi, kii<;iik kapasiteli tesisler ve aile i§letmedliginin te§vik edilmesi ilkeleri benimsenmi§tir (DPT, 1989: 282). Bu Plan donemi sonunda Tiirkiye'de Turizm BakanhgI'ndan belgeli konaklama tesisleri kapasitesinin 350 bin yatagl a§maSI ogoriilmii§tiir (DPT, 1989: 281). Ancak, plan donemi sonunda 265.136 bin yataga ula§tlnu§hr(Tablo 12). Boylece plan hedeflerinin ger<;ekle§me oram %76 civannda kalmI§tIr.

105

Bu donem sonunda belediye belgeli 8.403 konaklama tesisinde ise 354.925 yatak tespit edilmi§tir. Bakanhk i§letme belgeli yatak kapasitesi ile birlikte degerlendirildiginde, bu donemde Tiirkiye'de ilk kez 500 bin yatak smmmn iizerinde bir konaklama kapasitesine ula§lldIgl goriilmektedir. Ancak, AltmCl Plan Donemindeki bu olumlu geli§melere kar§m, Akdeniz <;anagmdaki iilkelerle klyaslandlgmda turizm alamndaki bir <;ok konuda oldugu gibi yatak kapasitesi konusunda da istenilen duzeye ula§liamaml§tlr (DPT, 1995: 162). Diger taraftan, bu donemde nicel buyuklilk bakmllndan onemli bir duzeye ula§Ilmasma ragmen, bu durumun niteliksel bir geli§meyi de yansittigi soylenemez. g)

Yedinci Be~ Ytlltk Kalkmma Plan DOllemi'nde Konaklama Sektorii

Yedinci Kalkmma Plam'mn zamamnda yiirurlilge konulamamasl nedeniyle 1978 ve 1984 yIllannda oldugu gibi, 1995 yIlmda da ger;i~ programz uygulanml§tIr. Bu programda turizmin mevsimlik ve cografi daglhmlm daha dengeli bir duruma getirmek ve degi§en tiiketici istekleri dogrultusunda farkh turizm <;e§itlerine yonelmek konulan iizerinde durulmu§tur (Kozak v.d., 2000; 122). 1995 yIlt itibariyle Tiirkiye'de Turizm BakanhgI'ndan i§letme belgeli tesis sayisl 1.793'e yatak kapasitesi 280.463'e yiikselmi§tir (www.kultur.gov.tr. 20.02.2009). Yedinci Be§ Ytlhk Kalklllma Plan doneminde, mevcut iist yapllardan daha etkin yararIamlmasl ve dogal sermayenin korunmaSI temel ilke olarak benimsenmi§, talep yaplsllldaki yeni egilimlere bagii olarak sektorde kii<;i.ik ol<;ekli i§letmelerin geli§mesine oncelik verilmesi ongorulmi.i§tiir. Bunlann yam SIra, Planda turizm iist yaplsllllll yeterli bir altyapl ile biitiinle§mesi i<;in gerekli duzenleme ve teknik onlemlere agll·hk verilmesi ve bu <;er<;evede Akdeniz-Ege Turizm Aityapisl ve KIyI Yonetimi (ATAK) projesinin hlzla uygulanmasl i<;in

Turk Turizm Tarlhi: Yap,sal ve Sektorel

106

Geli~im

~:rekli ~?zenlernelerin yapllrnaSl ve sektorde hizrnet kalitesinin yiikseltilrnesi l<;m sertIfIkasyon sisternine ge<;ilrnesi hedeflenrni§tir (OPT, 1995: 163). Yedinci Be§ Yllhk Kalkmrna Plan Oonerni'nde konaklarna sektorii i<;in son derece onern arz eden yasal diizenlerne konusu da giinderne gelrni§tir. Tiirkiye'de 1972 yilmda seyahat acentaclhgl i<;in yapIlrnl§ olan yasal diizenlernenin, turizrniI: en ~nernli unusurlannm ba§mda yer alan konaklarna sektorii a<;lsmdan geclkrneh de oisa ilk kez bu plan donerninde ele ahnrnl§ olrnasl sektor adlna sevindirici bir geli§rne olrnu§tur. Planda, uluslararasl pazarda rekabet £llciinii koruyacak ve tiyat ayarlarnalanm disipline edecek bir yapl olu§turrnak ~zere "Tiirkiye Turistik Otelciler ve i§letmecileri Birligi Yasasl" pkanlrnasl hedeflenrni§tir ( ?PT, 1995: 164). Ancak, bu hedef ne bu plan donerninde, ne de bir sonraki plan donernmde ger<;ekle§tirilernerni§tir. ~urizrn BakanhgI'ndan belgeli konaklarna tesisleri yatak kapasitesinin, in:;;a halmdeki ve proje a§arnasmdaki tesislerin tamamlanrnaslyla bu Plan donemi sonunda yalda§lk 800 bin olrnasl, belediyeden belgeli tesislerle birlikte toplarn yatak saYlsmm 1,3 rnilyon yataga ula:;;rnasl hedeflenmi:;;tir (OPT, 1995: 162). Tablo 13'te de goriildiigii iizere 2000 ylhnda ula§llan yatak kapasitesi 325.168 olarak ger<;ekle~rni~tir. Doiaylslyla bu plan donerninde de Bakanhk belgeli konaklarna kapasltesl baklmmdan hedefin ger<;ekle§rne oram %65 gibi oldukc;a dii§iik diizeyde kalml§trr.

. 1en. Tablo 13 Yedinci Be§ YIlhk Kalkmrna Plan Donemi' n d e K ona< IIama T eSls Turizm i§letme Turizm Yahrun Belediye Belgeli Belgeli Tesisler Belgeli Tesisler Tesisler Yillar Tesis Oda Yatak Tesis Oda Yatak Tesis Oda Yatak 1996 1997 1998 1999 2000

1.866 1.933 1.954 1.907 1.824

145.493 151.055 151.397 153.749 156.367

301.524 313.?98 314.215 319.313 325.168

1.309 1402 1.365 1.311 1.300

96.592 110.866 116.286 114.840 113.452

202.631 236.632 7.975 249.125 245.543 243.794 7.832

156.478 344.551

156. 135 344.736

Kaynak. www.kultur.gov.trITRlBelgeGoster.aspx? F6 E1 OF8892433CFF2B81939FD5B60AF AFB892C7D158D51 C9, (20.02.2009).

Bu donemde konaklarna yatmrnlanmn yava§ladlgl tespit edilmi§tir. Ancak bUlla kar§m yenilerne yatmmlannm ozendirilerek tesislerin hizmet standartlannm korunrnasl ve iyile§tirilrnesine oncelik verilrni§tir (OPT, 2000: 78). Bu <;er<;evede, Belediye belgeli tesis ve yatak saYIsmm bir onceki doneme
Tilrkiye'de Konaklama Sektorunun

Gel~imi

107

h) Sekizinci Beff Ytlltk Kalkt1tma Plan DOllemi'llde KOllaldama SektOru

Sekizinci Be§ YIlhk Kalkmrna Plan donerninde turizrnin iilkerniz i<;in dl:;; pazarlarda rekabet gUcii en yiiksek sektorlerden biri haline geldigi tespiti yapllarak, bu donernde oncelikle turizrn sektoriiniin direncini artinci onlernlerin almarak kriz donemlerinde ayakta kalabiIen, kendi kaynagml yaratabilen ve ozdenetirn yapabilen saghkh bir yaplya kavu§turulrnasl temel arna<;lardan biri olarak belirlenmi§tir. Bu <;er<;evede, planda; a) Turizrne yonelik arazi kullamrn planlanm yaprna, yaptlrrna, onarna siirecini yeniden tamrnlayan, yetkiIeri belirleyen ve etkin bir denetim sisterni getiren bir yasal diizenlerne yapIlrnasl, b) Turizm sektoriiniin uzun vadeli ve saghkh geli:;;rnesini sagiamak amaClna yenelik dinamik ve stratejik Turizrn Sektorii Ana Plam (TUSAP) uygularnasma gec;irilrnesi, c) Uluslararasl pazarda rekabet giiciine sahip bir yapl oiu§turmak amaclyla Turistik Otelciler ve Turizrn i:;;IetrneciIeri Birligi Kanunu c;ah:;;rnalannm tarnarnIanmasl, d) Yerel kaynaklann daha verimli kullal1lirnaSI, meslek iiyeleri arasmda i:;;birligi ve ozdenetirnin saglanrnasl arnaClyla Pansiyon i:;;letrneleri ve Tiirkiye Pansiyon i§letrnecileri Birligi Kanunu TasanSI <;ah:;;rnalanmn tarnarnIanrnasl, e) Mevcut kapasiteler kullal1llmcaya kadar turizrn te§viklerinde aglrlrgll1 oncelikle, pazarlarna alal1lna, hava ula:;;trrrnasll1a ve toplam kalite iyile§tirilrnesine verilrnesi, t) SektOrle ilgili tiim yatmrnlann dogai, tarihsel ve sosyal <;evreyi koruyucu've geli:;;tirici bir yakla:;;lmla eIe almrnasl, i:;;giiciiniin niteliginin iyiIe:;;tiriImesi ve turizm i§Ietrnelerinde uluslararasl standartlara uyuma oncelik verilrnesi gibi konaklama sektoriinii yakll1dan ilgilendiren hedefler ortaya konulrnu:;;tur (DPT, 2000: 167-169/228). Plan donerni sonunda ise Tiirkiye'de Turizm Bakanhgll1dan belgeli konaklama tesisleri ve belediye belgeli yatak kapasitesinin 751 bine, in:;;a halindeki ve proje a§arnasll1daki tesislerin tarnamlanmasll1m yam Slra kamu kamplan ve ikinci konutlardald turizrne a<;llan yataklarla birlikte, top lam yatak kapasitesinin 1,2 rnilyona ula:;;rnasl ongoriilrnii:;;tiir. Ancak, onceki kalkll1rna planlannda oldugu gibi bu plan donerninde de konaklama kapasitesi baklrnmdan plan hedeflerine ula:;;rlamaml:;;tIr. Tablo 14'ten de izlenebilecegi gibi, bu donemde 751.000 Bakanhk i§letrne belgeli yatak hedefi, denern sonunda 483.330 olarak hedefin oldukc;a altmda gerc;ekle:;;mi:;;tir. BeIediye belgeIi tesis saYlsl ise yine bir onceki donemde oidugu gibi azalrnaya devarn etmi§, ancak buna ragrnen yatak saylsl 400 bin seviyesine yiikselmi§tir.

Tiirk Turizm Tarihi: Yapisal ve Sektorel

108

Geli~im

Bu durum, Belediye belgeli tesislerin yenileme ve hizmet olanaklanm iyile;;tirmeye devam ettiklerini gostermektedir. Tablo 14 Sekizind Be;; YIlhk Kalkll1ma Plam Donemi'nde Konaklama Tesisleri Turizrn i§letrne Turizrn YatInrn Belediye BelgeIi Belgeli Tesisler Belgeli Tesisler Tesisler Yillar Tesis Oda Oda Yatak Yatak Tesis Oda Yatak Tesis 2001 1.980 175.499 364.779 1.240 107.262 230.248 7.661 152.422 335.818 2002 2.124 190.327 396.148 1.138 102.972 222.876 7 .772 178.660 408.005 2003 2.240 1202.339 420.697 1.130 111.894 242.603 7 .637 174.991 399.369 2004 2.357 217.664 454.290 1.151 118.883 259.424 2005 2.412 231.123 483.330 1.039 128.005 278.255 Kaynak: www.kultttr.gov.trfrRlBelgeGoster.aspx? F6 E1 OF8892433CFF2B81939FD5B60AFAFB892C7D158D51 C9, (20.02.2009).

I

Tiirkiye'de turizm sektorii; 1990-1991'de Korfez Krizi, ardmdan 1993-1994 yIllan arasmda turizm yorelerine yonelik teror saldmlan ve 1999' da ya;;anan depremler nedeniyie 90'h yIllan kriz ortammda ge<;irmi§tir. Bu nedenle konaklama tesisleri ugradIl
Tiirkiye'de Konaklama SektOriiniin Geli~imi

i)

109

Dokuz1l1lCll Kalkl1l11la Plait Doltemi'llde KOIlaklama SektOrii

2007-2013 donemini kapsayan Dokuzuncu Kalkll1ma Plam, degi§imin <;ok boyutlu ve hlZh bir §ekilde ya§andlgl, rekabetin yogunla§tlgl ve belirsizliklerin arttIgl bir doneme rastlaml§tIr. Kiireselle§menin her alanda etkili oldugu, bireyler, kurumlar ve uiuslar i<;in firsatlann ve risklerin arttIgl bu donemde, Plan Tiirkiye'nin ekonomik, sosyal ve kiiltiirel alanlarda biitiinciil bir yakla§lm\.a ger<;ekle§tirecegi donii§iimleri ortaya koyan temel politii<:a dokiimam niteligindediI'. Bu kapsamda Dokuzuncu Kalkll1ma Plam, "jstilcmr it;inde buyiiyell, gclirilli .lalla adil payla$alz, kiirescl olt;elcte relcabet giiculle sahip, bilgi toplu/1luna donu$en, AB'ye ayelik it;in uyum siirecilli tamalnla1111$ bir Tiirkiye" vizyonu ve "UZUll Vadcli Strateji (2001-2023)" <;en;:evesinde hazlrlan ve AB'ye iiyelik siirecine katkI saglayacak temel strateji doklimal1l olarak tasarlamTIl§trr. Bu nedenle Plan donemi AB mali takvimi dikkate almarak 2007-2013 Ylllanl1l kapsayacak :;;ekilde 7 yllhk olarak belirlenmi§, 2006 yIlI Plan kapsanu dl§lllda tutularak Dokuzuncu Kalklllma Plam 2007 ylhnda ba§latrlml§tIr (DPT, 2006: 1-2). Tiirkiye'de turizm sektoriiniin geli§me egilimi ve ozellikle konaldama kapasitesinin niceliksel ve niteliksel biiyiikliigii ile b61gesel yogunla§ma bak1I11lndan ula§trgl boyut, Dokuzuncu Kalkll1ma Plam'nm turizm sektoriine yakla§lmlm daha da onemli hale getirmektedir. Bu Plan Doneminde konaklama sektorii He ilgili yaprlan tespitlerin ba§ll1da, son Yillarda yatak kapasitesindeki hlZh artr§a ve kaydedilen onemli geli§melere ragmen, bu kapasiteden etkin yararlal1llabilmesi i<;in tal1ltlm ve pazarlama konusunda yaplsal bir reform gereksinimine, turizm egitiminde heniiz mesleki belgelendirme sistemine ge<;ilememi§ oimasl nedeniyle hizmet kalitesinde arzulanan noktaya gelinemedigine dikkat <;ekilmi§tir(DPT, 2006: 35). Bu donemde konaklama sektoriinii yakll1dan ilgilendiren temel ama<; ve hedefler araslllda ise; a) Turizm sektoriiniin, iilkedeki refah ve geli§mi§lik dengesizlilderini azaltICl dogrultuda yonlendirilmesi, turizmin potansiyeli olan ancak bugiine kadar yeterince ele allllmaml§ yorelerde geli§tirilmesi, b) Sektorle ilgili tiim yatmmlann dogal, tarihsel ve sosyal <;evreyi kolIayrcl, koruyucu ve geli§tirici bir yakla§lm i<;inde oimasma azami ozen gosterilmesL c) Sektorde yeni kapasite yaratmanm yam Slra mevcut iiriiniin niteliginin yiikseltilmesine aglrhk verilmesi, yeni aktorlerin, tam tIm, pazarIama, altyapl, turizm egitimi ve <;evre konulanndaki gorevleri ile kamunun turizm sektoriindeki roliiniin yeniden tammlanmasl, d) Tiirkiye'nin fiyat, hizmet kalitesi ve jeotermal kaynaklar a<;lsll1dan rekabet iistiinliigii goz online almarak, saghk hizmetleri turizminin desteklenmesi.

T 110

Turk Turizm Tarihl: Yap,sal ve Sektorel

Geli~im

e) Mevcut kapasiteleri, karhhk saglayacak fiyat ve doluluk oranlannda dolduracak talep yaratIhncaya kadar, turizm te§viklerinde pazarlama alanma, hava ula§hrmasma ve toplam kalite iyile§tirilmesine oncelik verilmesi, f) Turizm sektoriiniin uzun vadeli ve saghkh geli§mesini saglamak iizere Turizm Sektorii Ana Plam'mn hazlrlanmasl, turizm egitimi ve kalitesinde standardizasyonu, verimlilik ve i§ kalitesinin geli§mesini ve istihdam i«;in gerekli beceri diizeylerinin belirlenmesini saglayacak belgelendirme sisteminin getirilmesi yer almaktadu' (DPT,2006: 81-82). Dokuzuncu Kalkmma Plan donemi sonunda Tiirkiye'de belgeli top lam yatak saYIslmn 950 bine, in§a halindeki ve proje a§amasmdaki tesislerin tamamlanmasl ve ikinci konutlardaki turizme a«;llan yataklarla birlikte, toplam yatak saYIsmm ise 1,3 milyona ula§acagl tahmin edilmi§tir (DPT, 2006: 61). Plan donemine, plan kapsami dl§mda tutulan 2006 ylh sonu itibariyle belirlenen 2.475'i turizm i§Ietme belgeli, 7.033'ii belediye belgeli olmak iizere toplam 9.508 tesis ve bu tesislerde toplam 904.303 yatak kapasitesi ile girilmi§tir. 2007 yllmda ise turizm i§letme belgeli tesis saYIsl 2.514'e, yatak saYIsi da 532.262'ye yiikselmi§tir (Tablo 15). Tablo 15. Dokuzuncu Be§ YIlhk Kalkll1ma Plan Donemi Oncesi'nde ve Plan Doneminde Konaldama Tesisleri (2006-2007) Turizm i§letme Turizm YatInm Belediye Belgeli Belgeli Tesisler Belgeli Tesisler Tesisler Ylliar Tesis Oda Yatak Tesis Oda Yatak Tesis Oda Yatak 2006 2.475 241.702 508.632 869 123.326 274.687 7.033 173.632 395.671 2007 2.514 251.987 532.262 776 112.541 254.191 Kaynak: www.kultur.gov.trfTRlBelgeGoster.aspx? F6 E1 OF8892433CFF2B81939FD5B60AF AFB892C7D158D51 C9, (20.02.2009). 2006 ylll itibariyle belediye belgeli konaklama tesislerinin bolgelere gore daglhmmll1 verildigi Tablo 16 ve 2007 yill itibariyle turizm i§letme belgeli konaklama tesislerinin bolgelere gore daglhmll1ll1 verildigi Tablo 17' deki verilere baklldlgll1da, Tiirkiye'deki konaklama kapasitesinin Marmara, Ege ve Akdeniz bolgelerinde yogunla§tlgl gori.ilmektedir. Belediye belgeli tesisler baklmmdan Ege Bolgesi birinci slrada gelirken, turizm i§letme belgeli tesisler bakllnll1dan Akdeniz Boigesi a«;lk ara farkla ilk slrada yer almaktadlr. Akdeniz bolgesindeki yatak kapasitesinin biiyiik «;ogunlugunun ise Antalya ilinde oldugu bilinmektedir.

Turkiye'de Konaklama Sektorunun

Geli~imi

111

Tablo 16. Belediye Belgeli Konaklama Tesisi SapsI, Oda SaYIsi ve Yatak K apaslteSll1m. . 'B"I " I (2006) olgese I D aglimi Bolgeler Marmara B6lgesi Ege BOlgesi Akdeniz BOlgesi

Tesis Adet % 1.775 25,24 2.081 , 29,59 1.515 21,54

Oda o/~ Adet 42.539 24,50

Yatak Adet % 92.908 23,48

52.755 30,39 116.582 29,47 42.986 24,76 111.304 28,13 11.948 6,88 26.430 6,68

ic; Anadolll B6lgesi

506

Karadeniz B6lgesi Dogu Anadolu B61gesi

723 10,28 275 3,91

13.115 6.294

7,55 3,62

28.118

7,11

12.602

3,18

G.DOgll Anadolll B61gesi

158

2,25

3.995

2,30

7.727

7,19

1,95 1001 Toplam 7.033 100,0 173.632 100,0 395.671 00,0 Kaynak: www.kllltur.gov.trfTR/BelgeGoster.aspx? F6 E10F8892433CFF2B81939FD5B60AF AFB892C7D158D51 C9, (20.02.2009).

Tablo 17. istatistiki Bolge Birimleri Slmflamasll1a Gore Turizm Belgeli K ona kl ama T ' Iennln . . S aYlsl (31 12 2007) eSIs Turizm Yahnm Belgeli Turizm i§letme Belgeli Bolgeler Oda Oda Yatak Tesis Yatak Tesis Adet % Adet 0''0 Adet 0''0 Adet % Adet % Adet % Istanbul 353 14,04 28219 11,20 57.123 10,73 66 8,51 10.162 9,03 21.942 8,63 Batt Marmara 144 5,73 7.840 3,11 16.312 3,06 35 4,51 2.462 2,19 5.631 2,22 Ege 651 25,89 6.958 24,98 134.576 25,28 224 28,87 33.637 29,89 81.244 31,96 D. Marmara 113 4,49 7.198 2,86 14.717 2,76 42 5,41 2.950 2,62 6.307 2,48 Batt Anadolu 159 6,32 10.475 4,16 21.147 3,97 28 3,61 2.910 2,59 6.542 2,57 Akdeniz 732 29,12 115.820 45,96 248.313 46,65 238 30,67 49.089 43,62 107.987 42,48 Orta Anadolu 81 3,22 5.749 2,28 12.227 2,30 33 4,25 3.473 3,09 8.022 3,16 Batt Karadeniz 81 3,22 2.900 1,15 5.872 1,10 19 2,45 1.269 1,13 2.647 1,04 D. Karadeniz 66 2,63 3.087 .1,23 6.215 1,17 44 5,67 2.453 2,18 4.893 1,92 KD. Anadoiu 30 1,19 2.079 0,83 4.205 0,79 17 2,19 1.622 1,44 3.563 1,40 1,03 674 0,60 1.409 0,55 O.D. Anadolu 35 1,39 1.869 0,74 3.806 0,72 8 G.D. Anadolu 69 2,74 3.793 1,51 7.749 1,46 22 2,84 1.840 1,63 4.004 1,58 2.514 100,0 251.987 100,0 532.262 100,0 776 100,0 112.541 100,0 254.191 100,0 T()£lam Kaynak: www.kultur.gov.trrrR/BelgeGoster.aspx? F6E10F8892433CFF2B81939FD5B60AF AFB892C7D158D51 C9, (20.02.2009). Konaklama tesislerinin tiirlerine gore daglhml incelendiginde ise hem belediye belgeli tesislerde, hem de turizm i§letme belgeli tesislerde otel i§letmelerinin ilk slrada yer aIdlgl goriihnektedir. 2006 ylh verilerine gore belediye belgeIi top lam 7.033 tesis arasll1da oteller 4.534 tesis ile birind slrada iken, bunu 2.081

r 112

Tiirk Turizm Tarihi: Yap,sal ve Sektorel

Geli~im

tesis ile pansiyon tiirii konaklama i"letmesi izlemektedir. Belediye belgeJi yatak kapasitesinin bliylik ~ogunlugu da yine otellere aittir. Otellerin sahip oldugu yatak saYIsi toplam yatak saYIsmm %74,26'smi olu"turmaktadu' (Tablo 18). Tabla 18. Tesis Tiirlerine Gore Belediye Belgeli Konaklama Tesisi, ad ave Yata k S aYIsi (2006) Tiirn Tesis SaYlsl Oda Sapsl Yatak SaYlsl Ote1 293.808 132.624 4.534 Motel 6.297 15.045 308 Pansiyon 2.081 28.063 67.980 I Tati! Kovi.i 23 2.202 6.406 Kamping 2.425 6.839 54 Kapltca 33 2.021 5.593 173.632 395.671 Toplam 7.033 Kaynak: www.kultur.gov.trffRlBelgeGoster.aspx? F6 E10F8892433CFF2B81939F05B60AFAFB892C70158 051 C9, (20.02.2009). Tiirkiye'deki turizm i"letme belgeli tesislerin tiirlerine gore daglillmna (Tablo 19) bakIldIgmda ise 2007 yIh sonu itibariyle mevcut olan 2.514 konaklama tesisinden 2.033 tesisin otel oldugu ve otellerin turizm belgeli top lam yatak kapasitesinin %82,08'ine sahip oldugu anla"Ilmaktadir. Turizm i"letme belgeli otellerin sahip oldugu yatak saYIsi 436.907'dir. Tesis tiirii baklmmdan otelden soma ikinci slrada 160 tesisle ozel belgeli tesisler, 107 tesisle li~iincii slrada yine apart tipi oteller, dordiincli slrada 95 tesisle tatil koyl.eri gelmektedir. Tatil koyleri yatak kapasitesi bliylikli.igli bakImmdan ise otellerden soma ikinci slrada yer all11aktadlr. Tati! koyleri 61.277 yatakla turizl11 i"letme belgeli toplam yatak kapasitesinin %11,5'ini olu"turmaktadIr. Dokuzuncu Kalkmma Plan Donemi ba"J itibariyle Tiirkiye'de ula"Ilan konaldama kapasitesinin durumu bir blitiin olarak degerlendirilecek olursa, saYIsal bakIl11dan Tiirkiye'nin onemli bir biiyiikliige ula"tIgmi ancak, niteliksel baknndan arzulanan seviyede 01l11adlgml soylemek miimklindiir. Zira, i.ilkede toplal11 yatak kapasitesi 1 milyon smlflna yakla"mJ" oIl11asma ragmen, bu saYlnm yakla"Ik 400 bini turizl11 i"letme belges! tesis standartlanna. sahip olmayan ve yakla"Ik yansl niteliksiz belediye belgeli tesislerden olu"maktadIr. Bu tesislerin uiusiararasl turizl11 pazannda rekabet etme "ansI yoktur. Aynca, bu Plan Donemi'ne kadar Tiirkiye'de kitle turizl11ine oncelik veriimesi sonucunda, mevcut konaklama kapasitesi denize klYISl olan, ozellikle Akdeniz ve Ege Bolgesinde yogunla"mI" ve deniz-giine,,-kuma dayah yaz turizl11i gereksinimlerine gore tasarlanml"tJr. Bu tesislerin diger turizm tiirlerinin gereksinil11Jerini kar"lJayabilmesi l11lil11klin degildir.

Tiirkiye'de Konaklama Sektoriiniin

113

Geli~imi

Tabla 19. Tiirlerine ve Smifianna Gore Turizm Belgeli Konaklama Tesislerinin SaYIsi (31.12.2007)

Tiirii

Oteller

Moteller

Talil KoyJeri

Termal Oteller

51mb 5 YIldlZh 4 Ylldlzh 3 YlldlZh 2YIldlZ!t 1 YIldlZlt Toplam 1. Smlf 2.Smlf Motel Toplam 1. Sl1uf (5 YIIdlZh 2. Sll11f (4 YIIdlz!t Toplam 5 YIIdlZh 4 YlldlZh 3Ylldlzh 2 YIIdlZh Toplam

Panslyonlar Kampingler Oberjler Apart Oteller Ozel Belgeliler Golf Tesislen Egitim ve Uygulama Tesis!. Turizm Kompleksi ButikOtel B Tipi Tati! Sites! DagEvi <;:iftli Evt-Koy Evi Toplam

Turizm I~letme Belaeli Oda Yatak Tesis Say lSI SaYlsl SaYlsl 7,330 159,16 238 62,765 432 131.168 43,676 88,875 615 50,522 25,535 643 7,326 3,665 105 209.971 436.907 2.033 1 136 68 8 193 381 211 436 9 472 953 18 70 22,609 50,645

Turizm Yatmm BeIgeli Yatak Oda SaYlsl SaYlsl SaYlsl 40,897 141 91.923 75,170 188 34.648 23,020 171 10.982 2,785 5,572 72 705 1.385 24 90.017 197.070 596

i Tesis

-

-

-

-

..

-

4 4 23

93 93 6,996

188 188 15,551

25

4,554

10,632

11

2,972

6,268

95 3 1 7 1 12 67 9 1 107 160 2 2 2 3 1 1 1 2,514

27,163 748 150 350 21 1,269 1,048 517 246 4,756 4,959 199 180 916 171 25 51 44 251,987

61,277 1.692 303 758 42 2,795 2,080 1.499 481 11,988 10,662 485 408 1,987 361 112 152 115 532,262

34 6 1 3

9,968 1,587 400 216

21,819 4,348 1.593 458

-

-

-

10 24 4

2,203 496 873

6,399 1.000 2,511

-

-

-

35 13 4

3,155 547 373

10,227 1,142 930

-

-

-

5 36 8 1 2 776

2,175 1392 1.065 24 160 112,41

4,993 I 3437

4,150 120 205 254,191

Kaynak: www.kultur.gov.trffR/BelgeGoster.aspx? F6E10F8892433CFF2B81939F05B60AF AFB892C70158051 C9, (20.02.2009). DokuZUl1cU Kalkmma Plan D6nemi ba"mda "Tiil'kiye'de G1'lIP ve Zincil' Oteller"in durumuna bakIldlgmda ise, Tiirkiye'de konaklama sektori.ine yatmm yapan lilkelerin ba"mda ABD, Avrupa iilkeleri ve Rusya'l1Il1 geldigi goriilmek-

Tiirk Turizm Tarihl: Yap/sal ve Sektorel

114

Gell~im

tedir. 2008 yIlI verileri dogrultusunda turizm i§letme belgesine sahip tesislerin top lam yatak kapasitesinin %61'i grup ve zincir otellerden, %39'u ise herhangi bir grup ya da zincir i<;inde yer almayan otellerden olu§maktadlr. Tablo 20'de de gOriildilgil ilzere 2008 Ylhnda grup ve zincir saYlsl 152'ye ula§ml§trr. Yerli gruplar i<;inde 23 tesisle Dedeman Hotels birinci srrada yer ahrken, onu 17 tesisIe Joy Hotels izlemektedir. Yabancl gruplardan ise 8 tesisle Hilton birinci, TVI markasl olan Magic Life 5 tesisle ikinci slrada yer almaktadrr (www.turizmgazetesLcom, 12.12.2008). Tablo 20. 2007-2008 Yillannda Tilrkiye Konaklama Sektorilndeki Grup ve Zincirier YIllar

2007 2008 Kaynak :

Grup SaYlsl 127 133

Tesis SaYlsl 583 604

Yerli Oda Sapsi 18.353 124.226

Yatak SaYIsi 273.084 288.228

Grup SaYlsi 19 19

Yabanci Tesis SaYIsi 83 83

Oda SaYIsl 23.476 23.179

Yatak SaYIsi 48.800 48.935

www.turizmgazetesLcom/news/news.aspx?id=43926, "Grup Ve Zincir Oteller 2008", (12.12.2008).

Sonu~ ve Oneriler

19. yilzyilm ortasmda azmhklarm oncil oldugu modem konaklama i§letmeciligi bugiln 532.178 yatak kapasiteli bir sektordilr. Planh kalkmma donemlerinin ba§ladlgl 1963 yIlma kadar olan donemde turizmle ilgili temel unsurlarm tamamlanmasma <;ah:;>Ilml§, 0 donemki adlyla Turiz111 ve Tamtma Balcalllzg! kuru 1mu§ ve Turizm Banlcas! a<;llml§hr. Kalkmma planlanmn en temel amaCl, ekonomik geli§me ve kalkmmanm dilzenli ve sistemli bir bi<;imde saglanmasldlr. 9 kalkmma planl ve 3 ge<;i§ programmm hedefleri turizm sekt6ri.i a<;lsmdan ve dolaylslyla da konaklama sektoril a<;lsmdan <;ogunlukla hedeflerin epeyce gerisinde kalml§tlr. Odemeler dengesi a<;lglm kapamada onemli sektorlerden biri olan turizm, kalkmma planlannda yeterli destegi devletten alamaml§tIr. Devlet tarafmdan saglanan kolayhklardan bazllan; Turiz111i Te:;vilc Kanunu ve KDV oranlannm indirilmesidir. En bilyilk atIhmm ger<;ekle§tigi V. Be§ Yllhk Kalkll1ma Plam Donemi'nde tesis ve yatak saYllannm hlZh bir bi<;imde artmaSll1ll1 en onemli nedeni; 1982 yllmda yilrilrlilge giren Turiz111i Te:jvilc Kammu'dur. Bu kanun hlrizm sektorilnde ozellikle konaklama tesislel'ini bilyilk ol'anda desteklemi§tir. Yakm bil' tarihte, 2008 yilmda, ger<;ekle§en KDV indil'imi de konaklama sekt6ril aC;lsmdan gel'<;ekle§en diger bir olumlu uygulamadlr. Tilrkiye'deki konaklama tesisleri A vrupa' daki rakiplel'inden daha fazla vergi odemektedir.

Turkiye'de Konaklama Sektoriiniin

Geli~lml

115

%18'den %8'e indil'ilen ve 2008'de uygulanmaya ba:;;layan KDV indirimi, konaklama tesislel'i sahiplerini bil' nebze l'ahatlatnu§tlr. Ote! ve hizmet sektorilnde KDV ol'am Yunanistan'da %8, ispanya'da %7, Fl'ansa'da %5,5·tir (Antalya Ticaret ve Sanayi Odasl, 2006: 13). 2008 oncesi Tilrkiye'de bu oranm %18 oldugu dil§ilnillilrse, rekabet a<;lsmdan konaklama sektorilniln l'akipleri ile yan§ta zorlandlglm soylemek yanh§ olmayacaldlr. 2007 verileri ile turizm i§letme belgeli 2.514 tesis ve 532.262 yatakla konaklama sektoril dilnyada turizm alanll1da yan§an ilk 10 illke i<;inde yer almaktadlr. Ancak ilk 10 i<;inde yer almasl sektordeki baz sorunlara <;ozilm olmamaktadlr. Konaklama sektorilnde ya:;;anan sorunlar ve c;ozilm onerileri a§aglda slralanmaktadlr. " Planh kalkmma hedeflerine hi<;bir zaman tam olarak ula§Ilamaml§tIr. Sektori.in ihtiya<;lan belirlenmeli ve bu ihtiya<;lar tutarh ve istikrarh bir turizm politikasl ile desteklenmelidir. .. HD sistem, konaklama sektorilne darbe vul'mu§tur. Tesislerdeki doluluk oramnm artmasma ragmen, konal
Tiirk Turizm Tarihi: Yapisal ve Sektorel

116

Geli~im

bir taklm <;evre sorunlanm da beraberinde getirmi~tir. Bu konuda <;evre saghgmI korumaya yonelik tedbirler ahnmahdu. Onemli olan saylyl arttmnak degil, kaliteyi ylikseItmektir. .. Konaklama tesisleri ya~adildan nitelikli personel ve malzeme sorununu kar~t!lkh yardunla <;ozebilir. Turizm yogunlugunun farkh donemlerde ya~andlgI tesislerde personel ve bazl malzemelerin donil~timlil degi~imi yapIlabilir. Ornegin; Marmaris'teki bir otelin yaz sezonunda <;ah§tlrdlgl personelin, kl~ sezonunda Uludag'daki bir otelde <;ah~masl gibi. " Konaklama sektortinde hizmet kalitesinin dti~mesi ile bazl tesisler mti~terilerine sahip olduklan Ylldlz derecesi dilzeyinde hizmet sunmamaktadll·lar. Bu nedenle de Bakanhk YlldIZ ve hizmet standardl denetimlerini dilzenli bir bi<;imde yapmahdlr. Son yIllarda Tilrkiye'deki turizm bolgelerinde kar~Ila~rlan bir diger sorun da yabancIlann bu bolgelerde mtilk edinimidir. Killtilrleri kayna~­ tmnaSl gibi olumlu etkilerinin yam Slra turizm ve dolaYlslyla konaklama sektorilne olumsuz etkileri fazladlr. Daha onceleri tatillerini konaklama tesislerinde ge<;iren bu ki~ilerin aile ve akrabalan ile edindikleri mtilklerde kalmalannm yam slra kl~ doneminde de mi.ilklerini kiraya vermelerinden kaynaklanan yurtdl~ma bir doviz akI~l soz konusudur.

Q

Tiirkiye'de Konaklama Sektoriiniin

117

Geli~imi

OPT. (1963). Kallemma Plam : Bir/llci Be~ Yzl (1963-1967), http://ekutup.dpt.gov.tr/ plan1.pdf. (10.01.2009). OPT. (1967). jleillci Be~ Ylllzle Kallemma Plall! (1968-1972), http://ekutup.dpt.gov.tr/ pIan2.pdf, (10.01.2009). DPT. (1972). Ufiil1Cii Be~ Yl/Ille Kallemma Plall! (1973-977),http://ekutup.dpt.gov.tr/ plan3.pdf, (10.01.2009). OPT. (1979). Dordiil1cii Be:; Yllllle Kalkmma Plam (1979-1983), http://ekutup.dpt. gov.tr/plan4.pdf. (10.01.2009). OPT. (1984). Bel?il1ci Bel? Ylllllc Kallemma Plam (1985-1989), http://ekutllp.dpt.gov.tr/ plan/planS. pdf. (10.01.2009). OPT. (1989). Altll1Cl Be~ Yllllle Kallemma Plam (1990-1994),http://ekutup.dpt.gov.trl plan/plan6.pdf. (10.01.2009). OPT. (1995). VII. Be~ Yllhk KaIkmma Plam, http://ekutup.dpt.gov.trlplan/ vii/plan7.pdf. (10.01.2009). OPT. (2000). UZlllZ Vadeli Strateji Ve Sekizirzci Be~ Yllllk Kallemma Plam, 2001 - 2005, http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/viii/plan8str.pdf, (10.01.2009). OPT.

(2006). Dokuzzmcu KaIlcl1t11la plan/pIan9. pdf. (10.01.2009).

Plam

(2007-2013),

http://ekutllp.dpt.gov.tr/

OPT.(2009). http://www2.dpt.gov.tr/must/tarihce.asp. (02.01.2009). Ertin, G. (1998). "Tiirkiye'de Turizm-Unite 12", I<;:inde: Tiirleiye Cografyasl, (Ed.: N. SeIter), Anadolu Universitesi Yaymlan No:1069, A<;:lkogretim Fakilltesi Yaymlan No:S94, Eski~ehir.

Kaynak"a Antalya Ticaret ve Sanayi Odasl. (2006).2006 Yzlmda Antalya Tllriz11li, Antalya.

Evliyaoglu, Sait. (1989). Gellel Turiz11l Bilgileri, Ankara.

Barut<;:ugil, 1. (1982). Turiz11l j~letl1leciligi, Uludag Universitesi Baslmevi, Bursa.

Faruk, M. (10.10.2008). "Osmanh'da Sosyal Miiesseseler", www.eIlfal.deiotarilz33.ittm. (10.10.2008).

<::ift<;:i, H. (2007), "lstanbul'un Tllfizm Tarihi", http://www.istal1bllllife.orgl istmlbllllll1tllriz11l-tarihi.h tm, (05.12.2007).

Kozak, N.; M. A. Kozak ve M. Kozak. (2000). Genel Turizm-Dkeler-Kavra11lIar, Turhan Kitabevi, Ankara.

Oenizer, 0.; N. Akoglan, M. Ye~ilta~ ve M. Kozak. (1998). Otel jl?let11leciligi Kavm1lllar, Uygllla11lalar, Ankara: Turhan Kitapevi.

Kiiltiir ve Turizm Bakanhgl. (2006). Tiirleiye Tul"izm Stmtejisi, Ankara.

Oeri, M. (2008/a). "Anadolu'daki Ticari Yollar ve Kervansaraylar: Alayhan Ornegin ,www.aleade111iletarih.com/il1dex.php?option=comJolltellt&tasle=view&id=3478&Itendd =61, (10.10.2008). Oeri,

OerL

M. (2008/b). "Ki.ilti.ir ve Medeniyetimizin Yapl Ta~lan: Kervansaraylanmlz" ,www.aJcadelllilctarih.comlilldex.pizp?option=com_col1tent&taslc=view&ld=94<emid =61, (16.07.2008). M.

(2009).

"Anadolll'daki

Ticari

Yollar

\c

Kervansaray

Gi.izergahlan", (15.01,

www.populertarih.collzlanadoilldalci-ticari-yollar-ve-kervansaray-guzergahlaril,

2009).

Mavi~, F. (1992). Otel j~let11leciligi-jllce ve Kavmmlar, Birlil< Matbaasl, Eski~ehir. Menek~e, R. (2005). Her~ey Oahil Sistemin ve Sistemden Faydalananiar A<;:lsmdan Etkile-

rinin Otel Yoneticilerinin Goziinden Degerlendirilmesi (Marmaris Ornegi), Ekonomile ve Sosyal Am:;tl1'11Ia/ar Dergisi. 1. 97-124. Olah, H. (1990). Turizm Politileasl ve Pla/llamasl, Yon Ajans, istanbuL OIal!, H. ve A. Timur. (1988). Turizm Eleonomisi, Ofis Ticaret Matbaacll!k $ti., tzmir. Olah, H. ve M. Korzay. (1993). Otel j:;/et1lleciligi, Beta Baslm YayuTI Oaglttm A.$., Istanbul.

118

Oner,

Turk Turizm Tarihi: Yap,sal ve Sektorel

Geli~lm

<;:. (1997). Seyahat Ticareti, Literatiir Yaymlan:19, istanbuL

Ozdemir, M. (1992). Tllrizmin Tiirkiye'nin Sosyo-Elconomilc Yaplsllla Etkileri, KOK-SAV, Ankara. Sezgin, O. M. (1995). Genel Tllrizm : Turistilc Kavramlar, Elconomi, Pazarlama, Tllrizm lvIevzllatl, TUTiBAY Ltd.$tL, Ankara. TOBB. (1990). flctisadi Kallcmmadalci Onemi Bakrmmdall Tiirkiye'de Tllrizm Sektoriindeki Geli;;melerin Degerlendirilmesi, Sevin.;: MatbaaSl, Ankara.

AltlnCI Bolum

TORKiYE'DE SEYAHAT ACENTACIUGININ GELi~iMi

Tiirkiye Kalkmma Bankasl. (1990). Turizm EI Kitabl, Ankara.

Yrd. Do<;. Dr. Liitfi ATAY Hacl Mehmet YILDIRIM ~

Usta, O. (1988). Tllrizm: Tllriz11l Olayma ve Tii1'lc Turizm Politilcalanna Yaplsal Yaklaljlm, Siimbiil Baslmevi, istanbuL Urger, S. (1992). Genel Tllrizm Bilgisi, Akdeniz Universitesi Basnnevi, Antalya. www.kultur.gov.trffRlBelgeGoster.aspx? F6E10F8892433CFF2B81939FD5B60A FAFB892C7D158D51 C9, (20.02.2009). www.kulturturizm.gov.tr/portal/turizm_tr.asp?belgeno=44649, (15.06.2006). www.mihr.com/webs/osm/sistem/vakiflar.htm. (15.06.2006). www.turizmgazetesLcom/news/news.aspx?id=43926, "Gmp Ve Zincir atelIer 2008", (12.12.2008). www.tursab.org.tr/content/turkish/ista tistikler/gostergeier(fESISYIL.asp, (20.12.2008). www.tursab.org.tr/content/turkish/kurumsal/tarihce.asp. (05.12.2007). www.vgm.org.tr/eserler/yurtici_detay/yurtici_han.asp, (15.06.2006).

"Di.inden "Han

ve

Bugiine", Kervansaray",

Ozet Seyahat acentalan turizm el1diistrisinin gelifimesindelei onemli alctorlerden birisi olm'ale dilcJcat qelemelctedi1'. 1618 Sayllz Kanun'un yasalafimasmdan sonra seyahat acentalarmm yasal zemine leavufimalarma ragmen yeterince gelifitigi soylenemez. Dunya eleonomisindelei ve seyahat sekt~riindelei hzzlz gelifimelere paralel olarale, ozellikle 1980'li yzllardan itibaren Turleiye'ye gelen yabancl ziyarett;i sayzsmdalei a/'tzfi, seyahat acentalannm da Itlzla qogalmasma neden ol111ufitur. Seyahat acentacllzgmm gelifii111i, geli$imi etleileyen unsurlm' ve seyahat acentaclIlgmdaki yelli egili111lel' ele aIm an gereken konular olarak dilekati qelemektedir. Bu boli1mde, turist aglrlayan destinasyonlar ile turist gonderen pazarlar arasmda tUl'ist alelfiml saglaymz seyahat acentalannm Tiirkiye'de geli$im sureci ve sureci etleileyen unsurlm' irdelemnektedir.

BOliimiin Amacl Bu boIiimde, seyahat ve turizm endiistrisindeki kiireseI degi;;ime paraIeI oIarak geIi;;en, seyahat acentaclhgmm geneI durumu oncelikIe eI~ ahnml;;tJr. Bu bagIamda, Tiirkiye'de seyahat acentalannm ve acentaclhgmm geIi;;imi ana hatlany- \ Ia degerlendirilerek, seyahat acentaclhgmm yasaI boyutu, faaliyetleri ve faaliyetlerini etkileyen unsurlar irdeIenmektedir. BoyIece, okuyucunun Tiirkiye'de seyahat acentaClhgmm geli;;imi hakkmda temeI bilgileri aImasl ama<;Ianmaktadlr .

• <;:anakkale Onsekiz Mart Universitesi, Turizm i;>letmeciligi ve Otelcilik Yilksekokulu,

[email protected] .• <;:anakkale Onsekiz Mart Universitesi, Turizm i~letmeciligi ve Otelcilik Yilksekokulu,

[email protected]

120

Turk Tunzm Tanh,: Yapisal ve Sektorel

Geli~im

Giri§ Turizmin lokomotifi olarak bilinen seyahat acentaian, destinasyonlann geli§mesinde <;ok onemli faktorlerden birisi olarak dikkat <;ekmektedir. Turist lireten pazarlara bagllnlI olan destinasyoniann ziyaret<;iler tarafll1dan tercih edilmesinde seyahat acentaianmn tavsiyeleri ve yonlendirmeleri de etkili olmaktadlr. Bu a<;ldan bakildlgll1da seyahat acentaClhgmll1 turistik talebin yonlendirilmesinde on plana <;lktIgl gorUlmektedir. Organize seyahatlerin geli§mesi ile birlikte dam§manhk ve organizasyon hizmeti sunan seyahat acentaClhgll1ll1 dilnyadaki geli§imi de <;ok hlZh olmu§tur. Ozellikle, sanayi devrimi somaSI insanlann ekonomik durumundaki iyile§me, sosyal imkanlann artmasl ve ula§trrmada tekno~ lojinin kullamml gibi geli§melere paralel olarak seyahat eden ki§i saYlsl da silrekli bir artr§ gostermi§tir. 1980'li Yillarda ula§lm sektorilndeki hlZh geli§me sonucu, seyahatlerin kolayla§masI, maliyetlerin dil§mesi, kitlesel turizmin geli§mesi ve turizmde <;e§itliligin artmasl iie biletleme odakh faaliyet gosteren seyahat acentalan, faaliyet alanlanm geni§leterek ve uzmanla§arak, <;ok farkh hizmetler vermeye ba§laml§lardu. Havayolu ta§lmaClhgll1ll1 yaygll11a§masl ile biletleme i§lemlerinin uzmanlIk gerektinnesi de seyahat acentalanna olan gereksinimi artrrmI§tIr. Bu bolilmde, seyahat acentalanmn Tilrkiye'deki geli§im silreci bir sistematik i<;erisinde irdelenmektedir. Ancak, konuya ili§kin yazdI literatilr incelendiginde ozellikle iki konuda ciddi kavram hatasl olu§tugu gozlenmektedir. Seyahat i§letmesi kavramll1ll1 seyahat acentasl ile e§deger kul1amldlgl gozlenmekte ve acenta yerine bazl kaynaklarda acente kelimesinin kullamimasl ve acenta kelimesinin yanh§ oldugu konusunda IsrarCi olunmasldu. OzelIikle gen<; ara§trrmacilar i<;in konuya biraz deginmek gerektigi anla§rlmaktadlr. Seyahat acentalan yaptlklan raaliyetler geregi, ticari olarak aracI, yani acente sayIisalar da 1618 SayIlI Yasa ile yapllan dilzenlemede "acente" yerine "acenta" kavrammll1 kullamldlgl gortiiilr (Atay, 2000: 29). <;:ilnkil, acente sadece araClhk yaparken, seyahat acentasl sadece araClhk yapmamakta, aym zamanda kendi entelektilel sermayesini de kullanarak paket turlar hazlrlamaktadu·lar. Bu nedenle, seyahat acentasl tesadilfi veya yanh§hkla kullamlan bir kavram degildir. Seyahat acentasl yerine seyahat acentesi denilmesi de bu a<;ldan dogru bulunmamaktadlr. Turizm i§letmelerinin gruplandmlmasll1da ana i§letmelerden bidsi olan seyahat i§letmeleri sadece seyahat acentaIanndan olu§mamaktadlr. Seyahat i§letmesi denildiginde, bireylerin seyahat etmelerine yonelik hizmetleri sunan, hava yollan, yolcu ta§lmaClhgl yapan otobils firmalan gibi ula§trrma i§Ietmeleri; perakendeci ve toptancilardan oIu§an tur dilzenleyen seyahat i§Ietmeleri ile

Turkiye'de Seyahat Acentaclhglnm

Geli~imi

121

uIa§trrma ve konaklama hizmetlerini bir arada sunan yolcu gemisi i§letmeleri ba§ta olmak ilzere farkh llirde i§letmeler aIda gelmektedir. Seyahat acentalan, seyahat silrecinde <;ok slk kullamian ve diger seyahat i§Ietmelerinin tamam1l11l1 araCilIk hizmetini verebilen perakendeci bir seyahat i§letmesi tilril olarak on plana <;Ikmaktadlr. Bu a<;ldan bakIldlgll1da, seyahat i§letmelerinin sadece seyahat acentalan ile sll1Irlandmlmasl dogru degildir. 1. Seyahat Acentaclhgmm Geli§imi <;:e§itli nedenlerle insanogiunun, yay a olarak, binek hayvanlarla, iki tekerlekli arabalarla veya <;e§itli enerji kaynaklanyla <;ah§an makinalann icadmdan soma da makinah ta§ltlarla seyahat ettikleri bilinmektedir. Ozellikle dini nedenlerle yapllan toplu seyahatlerin ciddi seyahat organizasyonlan olduklan da iddia edilebilmektedir. Hatta ticaret kervanlan ile bir ilcret kar§lhgll1da haC! adaylanmn dini yilkilmllililklerini yerine getirl11ek i<;in dilnyanll1 <;e§itli yerlerinden hac mevsiminde Mekke'yi ziyaret etmek i<;in seyahat ettikleri bilinmektedir. Batr dilnyas1l11l1 kaynaklanna gore, seyahat endlistrisinde Thomas Cook, Cooperative Holiday Association ile ba§ladlgl kabul ediien kitle halinde seyahat, zal11anla hilkilmetlerin ve kurul11lann devreye girl11esiyle daha organize bir hal ahm§trr. 1840'h yillarda Cook'un sadece ta§lma i§ini organize etmek i<;in ba§lattIgl seyahat acentaClhgl faaliyeti (i<;oz, 2006: 3), seyahatin ve turizmin kurUl11sai anlamda ilk ciddi adll1ll olarak kabul edilmektedir. Bir biltiln i<;erisinde geli§en seyahat ve turizm i§letmeciligi Dilnya'ya paralel olarak Tilrkiye'de de, OSl11anh doneminde ba§laml§ ve yabanCl dile hakim aZ1l1hk l11ensuplannca yilri.iti.ilmli§llir. Cumhuriyetle birlikte turiZl11 faaliyetleri geli§l11eye ba§lal111§, 1950'li Yillarda da artI§ gostermi§ ve 1980'li yIllarda uygulanan liberal politikalarla birlikte hlzh bir geli§il11 gostermi§tir. Ozellikle 1980 askeri ihtilali somaSl kurulan sivil hilkllmetlerce turizmin te§vik edilmesL seyahat acentalannl11 hlzla artmaSl11a ve turizm endlistrisinin 111zla bilyilmesini saglaml§tlr. 1.1. Cumhuriyet Oncesi Gelif;iil11 OSl11anh devleti zamamnda Tlirkiye'ye getirilen buharh gemiler, turizmle ilgili ilk hareketler olarak gorillebilir. Buhar gilcilnlin ula§lm sektorilnde kullamll11asl ile seyahatlerde zaman tasarrufu sagianmasl ve kitleselligin artl11aSI, seyahatin geli§mesinde en onel11li etkenlerden bir tanesidir. II. Mahmut doneminde Kulangl<; (swift) adlr buharll gemiyle ba§layan deniz ta§lmaClhgl, 1829 yIl1l1da Tersane-i Al11ire tarafl11dan Kebir ve Sagir adl veri len buharh gemilerinin ahnmaslyla geli§meye ba§lal111§hr (www.tursab.org.tr. 25.12.2008). Aym yIllarda Aynahkavak Tersanesi'nde Eser-i Haylr gemisinin yapmllna ba§iandlgl ve tersanede

122

Turk Turizm Tarihi: YaplSal ve Sektorel Geli~lm

Mesir-i Bahri ve Tair-i Bahri admda Bandlrma ve Tekirdag seferlerine ba~;layan iki geminin daha yaplldlgl bilinmektedir. Denizyolu ula~nmmm geli§mesini saglayan bu gemiler, aym zamanda Tiirkiye Denizcilik i§letmeleri Genel Miidiirliigii'niin de ba§langlcl olmu§tur. Ula§lmm kolayla§masl He birlikte, A vrupa'ya seyahate giden Padi§ah Abdiilaziz'in, Fransa ve ingiltere gibi ziyaret etmi§ oldugu iilkelerde seyahati siiresince edindigi izlenimlerden ve Pariste gezdigi milletlerarasl fuarda makinele§menin boyutunu goriip bundan «;ok etkilendigi bilinmektedir (Ozgiirel, 2003). Abdiilaziz'in Avrupa gezisi sonrasmda, 1863 yIlmda Sultanahmet Meydanmda diizenlenen Sergi-i Umumi-i Osmani admda a«;Ilan ilk Osmanh uluslararaSI fuarma Avrupa devletlerinin ilgi gosterdigi ancak, kahhmm ufak «;aplarda oldugu goriilmii§tiir (Mls1rh, 2006: 15). Buna kar§lhk, Osmanh pazanndan pay almak isteyen Bahh i§ adamlanmn fuara, modern tanm makineleri, dokurna tezgahlan, madencilik aletleri ve benzeri iiriinlerle katIlmasl, ilginin beklenenden fazla olmasma neden olmu§tur. Osmanh sergisinde geleneksel toprak iiriinleri, el dokumasl hall ve nakl§h bezler, baku e§yalar, tanm iiriinleri gibi par«;alar sunulmu§tur. Bu ilk fuar yogun ilgi sebebiyle 28 :;>ubat'tan 17 Temmuz 1863 ak§amma kadar a«;lk kalml§hr. Bah basml da ozel muhabirler gondererek ve onlarm haberlerine geni§ yer vererek giri§imi desteklemi§tir. Bunun sonucu bazl turizm acentalan sergiyi gezmek isteyenler i«;in turIar diizenlemi§tir. Viyana'dan hareket edip istanbul'a gelen 170 ki§ilik bir turist grubunun ilk giin fuan goriip ikinci giin Bogaz'da ve Beyoglu'nda gezdikten sonra izmir'e hareket ettigi de bilinmektedir (Ozgiirel, 2003). Aym giinlerde gazeteler de okurlanna 450 ki§ilik bir kafilenin daha Viyana'dan hareket ettigini duyurmu§tur. Tutulan istatistiklere gore a«;lk oidugu siire zarfmda fuan gezen top lam ziyaret«;i saYlsl 80 bindir. Resmi kaYltlar kadmlarm gosterdigi ilgi dolaYlslyla, ba§langl«;ta fuar sadece haftanm iki giinii kadll1 ziyaret«;ilere aynlml§ken sonradan buna bir giin daha eklendigini gostermektedir (Ozgiirel, 2003). Fuar nedeniyle BahlI insanlann sadece farkh yerIeri gezip gormek amaclYla seyahat ettiklerine tamk olan istanbul zenginleri hemen bunu ornek alarak A vrupa turlanna «;lkmaya ba§laml§lardlr. Bu ydlarda seyahat acentasl olarak faaliyet gosteren bir §irket de yer almaktadlr. ingiltere oteli sahibi Mosyo Misiri'nin kurdugu acenta 75 Osmanh lirasll1a istanbul' dan temmuz ba§larll1da hareketle Napoli, Marsilya, Paris, Londra ve Viyana'yl kapsayan 42 giinliik Avrupa gezisi diizenlemi§tir (OzgiireI, 2003). Curnhuriyet oncesi donemin diger turizm hareketi de 1883 ile 1977 yIllan arasll1da Paris istanbul arasmda sefer yapan Orient Express (:;>ark Ekspresiytir. Vagon-Li :;>irketi'ne ait olan :;>ark Ekspresi, Orient-Express orjinal ismi ile 1883

123

Turkiye'de Seyahat Acentaclhgmm Geli~imi

Ylhnda Paris'ten ilk seferine ba§laml§hr. :;>ark Ekspresinin bu ilk seferine FranSlZ, Alman, Avusturyah ve Osmanh aSllh memur v~ diplomatlar da katIh:ll§tIr: :;>ark Ekspresinin seferIerinin ba§lamasll1dan sonra Ist~nbul'a gelenler §ehlrdekl «;e§itli otellerde kalml§tIr. 1895 yllmdan itibaren ise Istanbul'a gelen yolcular treni i§leten Vagon-Li :;>irketi'nin satm aldlgl Pera Palas'ta kalmay~ ba§laml~lar­ dlr. 4 yll siiren (1914-1918) L Diinya Sava§l slrasll1da :;>ark Ekspresl seferIen. y~­ pIlamaml§tlr. Orient Express 1962 yllmda son seferine. <;l~a~~<en, ~~ak ~~~1ayn:1l1 geli§imi ve seyahatlerde kullamml demiryollanmn blr ol«;ude gu~ YltnmeSll1e ned en olmu§tur. Wagons Li 1972 yIlll1da tesis ve vagonlanm DDY ye devrederek Tiirkiye'den aynhm§tIr. 1.2. Cumhuriyet Sonrasl Geli§im Cumhuriyet sonraSI donemde seyahat acentaClhgl faaliyetlerinin y:va§ da olsa belirIi bir geli§im siirecine girdigi bilinmektedir. Seyahat ac~nta~~h~l ula§urma i§lel:melerinin geli§imine paralel bir geli§im siireci gostermi§tIr: Tur~~lye Sey~hat Acentalan Birligi'nin tarih«;esine baklldlgll1da, Cumhuriyetin Il~ ~onemlen~de faaliyete ge«;en seyahat kurumlanndan ilkinin, 18 Ekim 1923 ta~lhll~de Bey~.glu Pera Palas otelinde faaliyete ge«;en Milli Tiirk Seyahat Acentahgl Zlya ve :;>urekasl (NATTA) oldugu goriilmektedir. NATTA hizmetleri arasll1da bilet sa~~~lan, otomobil kiralama, bro§iir basma, rehber saglama, i«; ve dl§ seyahatler duzenIerne gibi faaliyetler yer almaktaydl. NATTA Uluslararasl Seyahat Acent~l~n Federasyonu'na (FIA) iiye olan acenta 1940 yllll1da faaliyetler.ll1c son vern11§tIr. Yurtdl§lndan gel en ve yurtdl§ll1a gidenlerin pasaport i§lemlen, gelel:lere re~1ber saglama, otel ve pansiyon kiralama, vapur ve tren biletleri satma glbl faahyetlerde bulunan PASRAPID (Milli Tiirk Seyahat girketi) seyahat acentasl, 1927-37 yl11an arasll1da faaliyet gostermi§tir. Cumhuriyet Tiirkiye'sinin seyahatin geli§tirilmesi alanll1da attIgl olumlu ilk adllnlardan biri de 1923 Ylhnda Tiirk Seyyahin Cemiyeti olarak kurulan, bugiinkii adtyla Tiirkiye Turing ve Otomobil Kurumudur (Mlslrh, 20~~: 1~): Bu kurum, 1930 yllll1da kamu yaranna «;ah§an kurum olarak tanmml§, ~~n:~:uK ve trafik mevzuatI ile de, ozel yetkiler ve gorevier alnu§tIr. Ataturkun ve Cumhuriyet'in onde gelenlerinin giri§imleriyle kurulan Turin.g ve Oton~obil Kurumu, Tiirkiye'nin ilk tam tIm afi§leri, yol haritalan, ot~l. r~hbe~ler~. ~e bro§iirIeri gibi ilklere imza atarak Ti.irkiye acentaclligll1ll1 geh§llmne onculuk etmi§tir. 1971 yilmda Giimriik ve Maliye Bakanhkianyla .K.uru~~ a~:asmda imzalanan bir protokol ile, yurtdl§ll1a giri1?- pkl§larda ara«;lar 1«;1l1 gumruklerde bir teminat s~nedi olan triptikler Turing ve Otomobil Kurumu tarafmdan verilmeye ba§lanml§tu(www.turing.org.tr. 17.12.2008). Turk vatanda§lannm v

124

Turk Turizm Tarihi: Yaplsal ve Sektorel

Geli~im

yurtdl§mda ara<; kullanabilmeleri i<;in gerekli uiuslararasl ehliyet ve ara<; triptik belgeleri vermeye yetkili Turkiye'deki tek kurum olarak Turing ve Otomobil Kurumu faaliyetlerini devam ettirmektedir. Ikinci dunya sava§l sonrasmda sivil havaClhgm geii§mesiyle ozellikle 1950'li YIUann sonuna dogru seyahat edenlerin artmasryla birlikte, Turkiye seyahat acentaclitgl sektoru hlZh bir geli§me kaydetmeye ba§laml§tlr. Mevcut seyahat acentalan, 1955 yllmda Turkiye Seyahat Acentalan Cemiyeti'ni (TOSTAC) kurmu§ ve 6086 Say III Kanunu'nu 34. Maddesine gore kurulu§lanm tamal111ayan seyahat acentalannm saYlsl kIsa surede artl§ gostermi§tir. 15 Agustos 1955 Tarih 5705 Saylil Bakanlar Kurulu Karan ile uygulamaya konulan "Turizl11 Bi.iro ve seyahat Acentalan Hakkmda Talimatnal11e" <;lkanlml§tlr (www.tursab.org.tr. 15.10.2009). 28 Eylul 1972 Tarihinde yururli.ige giren, "1618 Saylh Seyahat Acentalan ve Seyahat Acentalan Birligi Kanunu" He ruSTAC bir l11eslek birligine donu§mu§ ve "Turkiye Seyahat Acentalan Birligi (ruRSAB)" ismini aInu§tlr. Seyahat acentaIanmn geli§imierini sektor i<;i ve sektor dl§l <;e§itli faktorlerin etkilendigi bilinmektedir (I<;oz, 2006: 16; Misrh, 2006: 18; Renshaw, 1992: 15). Seyahat acentacIlIgmdaki geli§meler, soz konusu faktorlerle birlikte irdelenebiIir. Bu a<;ldan Ula§1l11, konaklama, yasal ve politik uygulamalar ile bilgi teknoloji ili§kisi i<;erisinde Ti.irkiye'deki seyahat acentalanndaki degi§imlerin ele almmasl mumkundur. 2. UIa§lm Sektorundeki Geli§rnelerin Seyahat AcentacliIgma Etkisi Ge<;ici yer degi§tinneler sonucu olu§an turizl11 hareketlerinin olu§abihnesinde ula§tmna hizmetlerinin etkinligi <;ok onemlidir. Surekli artan konfor ve hlZ ile Ula§1l11 hizl11etleri bireylerin seyahate katIhmlannda belirieyici rol oynamaktadlr. Turkiye'de ihmal ediien demiryolu ve denizyolu ula§lmmm seyahate etkisi <;ok kISlth kalmaktadlr. Ozellikle karayolu ve havayolu uIa§lmmdaki degi§imler ve ge1i§meler etkisini seyahat acentalan uzerinde gostermektedir. Turkiye'ye ilk geli§ a§amasmda havayollannm <;ok belirleyici oldugu gorulmektedir. Hem <;ok cazip fiyatlar hem de hlZh uia§lm alternatifi olmasl havayollanl1l on plana <;1kannaktadlr. Ti.irldye'de sivil havaclhgm ilk adlmlan Turkiye Teyyare Cemiyetinin kurulmaslyla ahlml§tlr. Turk havayollan resmi web sitesinde geni§ bir §el<::ilde yer verildigi gibi, 1925 yIlmda kurulan Cemiyet, 1933 Yllmda Turk Hava Kurumu adml alml§tJr. 20 Mayls 1933'te, 5 koltuklu 2 King Bird, 4 koltuklu 2 Junkers F-13 ve 10 koltuldu lATH-9 iie Milli Savunma BakanlIgl'na bagii olarak "Hava Yollan DevIet I§letmesi" olarak kurulan yolcu ta§llnacliIg"l yapan Turk Hava yollan, 1 Mart 1956'da Turk Hava Yollan Anonim $irketi'ne donu§turul-

Turkiye'de Seyahat Acentaclhgmm

Geli~imi

125

mu§ti.ir(www.thy.com. 15.12.2008». 1980'li Yillardan itibaren yabanCl turist trafiginin artmaslyla birlikte, Turk Havayollanmn yam Slra diger sivil havayollannm da Turkiye'de havayolu ta§lmaclhgm geli§mesine katklda bulundugu gozlenmektedir. Smlf farkmm kaldmlmasl, koltuklann slkla§tlnlmaSI, yemek servisinin azaltIlmasl, ikincil havalimanlann1l1 kulla11l1maSl gibi <;e§itIi tasarruf yontemleri ile havayolu ula§lml maliyetlerinde saglanan tasarruflarla, du§uk maliyetli havayolu §irketlerinin devreye girdigi gozukmektedir ($engur, 2004: 39). Ozellikle du§i.ik maliyetli (low cost) ve charter u<;u§lanl1ln artmasl cazip fiyath havayolu trafigini artmlll§tJr. Sektordeki geli§melerin diger bir gostergesi de hava araCI ve koltuk kapasitesindeki artl§tIr. 2006 ylh sonu itibari ile hava araCl saYIsl 250'ye yukselirken, koltuk kapasitesi 40.017'ye, yoIcu saYlsl da 28.8 milyon Id§i i<; hatlar olmak uzere toplam 61.6 milyon ki§iye yukselmi§tir (www.turizmdebusabah, 19.01.2007). . Ien. T a bi 0 1 T"ur k"lye 'd e
YapIlan bir ara§tIrmada, havayolu ta§lmaClhgmda yeni bir donem ba§latan ve saYlian 187'yi bulan du§uk maliyetli havayolu §irketlerinin en fazla 16 §irketle Amerika'da oldugu, Turkiye'nin ise 11 §irket ile ftalya ve ingiltere ile birlikte 2. slrada yer aidlgl ortaya <;lkml§tIr (www.turizmdebusabah.com. 19.01.2007). Son ydlarda Turkiye'de Atlasjet Onur Air, Sunexpress, Anadolujet ve Pegasus gibi alternatif sivil u<;u§lann miktanndaki artl§ ve du§en ucretlere bakIldlgmda bu ara§tIrma sonu<;lann1l1 dogruiugu gorulebilir. Sivil havaClhgm geli§mesiyle birlikte hem i<; hem de dI§ turizme yonelik organize turlannda arttIgl gozlenmektedir. Ozellikle, Turk Havayollannm uzun Yillar istanbul merkezli u<;u§lar duzenlemesinin ardmdan, Sunexpress'in izmir, AnadoluJet'in Ankara ve Pegasus Air'm istanbul Anadolu yakasl merkezli u<;u§lar duzenlemesi, istanbul dl§1l1daki buyi.ik kentlerdeki insanlann havayollanm kullammll11 kolayIa§hrml§tIr. ETS'nin istanbul <;lkl§h turlannda Atlasjet'i kullanmasl, seyahat

126

Tiirk Turizm Tarihi: Yap,sal ve Sektorel

Geli~im

acentalanmn gelif,liminde havayollarmm etkisini gormek a<;lsmdan giizel bir ornektir. Aynca, f,lehirlerarasl yolcu taf,llmaclhgl yap an i§letmelerin ve her giizergah i<;in tarifelerinin <;oklugu seyahat acentalan i<;in onemli bir etkendir. Ziyaret<;ilerin destinasyonlara ulaf,lmalanndan sonra konaklama birimlerine ulaf,ltInlmalannda, kiiltiir turlarmm ger<;eklef,ltirilmesinde ve farkh transfer hizmetlerinin sunulmasmda karayolu taf,llmaclhgl da vazge<;ilmez aktOrlerden birisi olarak dikkati <;ekmektedir. Ulkemizde karayollannm ana ulaf,llm agml oluf,lturmasl ve kiiltiir turlannm otobiis ve benzeri toplu taf,llm ara<;lan ile organize edildigi dikkate almdlgmda, seyahat acentalannm karayollanna baglmhhgl daha iyi anlaf,lrIabilir. Otobanlann ve boliinmiif,l yollann yapllmasl, toplu ulaf,llmda kullamlan ara<;lann ilst diizey teknik ve rahathga sahip olmasl da seyahat acentalannm tur ve diger etkinliklerine olumlu katkl saglamaktadlr. 3. Konaklama Endiistrisindeki Geli§melerin Seyahat Acentaclhgma Etkisi Turizme katrlan bireylerin ulaf,llmmm yam Slfa konaklama gereksinimlerine yonelik geli§meler de seyahat acentaclhgmm geli§imini saglamlf,ltIr. Konaklama imkanlannl11 ve alternatiflerinin artmasl sonucu, seyahat acentalanna yeni ilrilnleri pazarlama imkam da dogmu§tur. Turistik iiriinlerin pazarianmasl11da araclhk eden seyahat acentalan i<;in otel if,lletmeleri (<;aklCl, 2002: 283) onemli bir tedarik<;i olarak one <;lkmaktadlf. YaprIan anlaf,lmalar sonucu belirlenen kotalar <;er<;evesinde otellerle if,lbiriigi yapan seyahat acentalan bir yandan otel iirilnlerini bir komisyon karf,llhgl pazarlarken, diger yandan da kendi turlan i<;erisinde otelleri bir iiriin bilef,leni olarak kullanabilmektedirler. Ozellikle, fakIr destinasyonlarda konaklama imkanlannl11 artmaslyla, seyahat acentalannl11 daha fazla destinasyonu i<;eren turistik iiriinleri pazarlamasl11m da onii a<;llmaktadlf. Konaklama if,lletmeleri seyahat acentalanmn iiriin portfoyiinde vazge<;ilmezlerden birisidir. Gerek farkh ozelliklerdeki konaklama tiirlerinin artmasl, gerekse oda kapasitesinin ve hizmet <;ef,litliligindeki artIf,l, seyahat acentalanna yen! pazarlara a<;rlma frrsatI da sunmaktadlr. Antalya ba§ta olmak iizere sahil f,leridinde artan konaklama imkanlan sonucunda, soz konusu destinasyonlara yonelik paket programlan i<; ve dl§ pazarda pazarlayan acenta saYIsmda da ciddi artI§lar oldugu gozienmektedir. Antalya hava limam giri§ ve <;lklf,l trafigi dikkate ahndlgmda, bolgedeki seyahat acentaClhgl hizmetlerinin olumlu yonde etkilendigi goriilebilir. Seyahat acentalan, turistlerin sadece konaklama tesislerine gelmelerini saglamamakta, otele yerief,len ziyaret<;ilerin giinii birlik veya gecelemeli <;evre gezilerinin h1Zmetlerini vermektedirler.

Tiirkiye'de Seyahat Acentacd'glnln

Geli~lml

127

4. Yasal Diizenlemeler ve Politik Kararlann Seyahat AcentaClhgma Etkisi Seyahat acentalannm kurulu§ ve faaliyetlerini denetlemeye yonelik <;lkanlan 1618 Saylh Seyahat Acentalan ve Seyahat Acentalan Birligi Kanun'u, gerek seyahat acentalan gerekse mesiek orgiitii olan seyahat acentalan i<;in temel yasal dayanagl olu§turmaktadlr. 1618 SaylIr Yasa ile 1972 yllmda seyahat AcentaClIrgl kavraml11m kurumsalla§masl i<;in ilk adllnlar atrImlf,lhr. Seyahat Acentalan Birligi (TURSAB) mesiek orgiitil ile <;atIsl altl11da seyahat acentalannm orgiitlenmesi ve gelif,lmesi planlanml§tlr. Seyahat acentalan kuruluf,l a§amasl11da faaliyet tiirilne ve alanlanna gore A Grubu, B Grubu ve C Grubu olmak iizere il<; Sll1lfta belgelendirilmif,ltir. A grubu seyahat acentalan, A Ge<;ici belgesi ile faaliyete ba§layarak iki yrl i<;erisinde 80 bin dolar getiri saglamak kOf,lulu ile A grubu seyahat if,lletme belgesini ahrken B ve C grubunun dogrudan Seyahat AcentaCIllgl i§letme belgesi almasl miimkiindii. Seyahat AcentaClhgl i§letme belgesi olmadan tur diizenlemen yasaklandlgl bu silre<;te, seyahat acentalanmn etkinle§tirilmesinin hedeflendigi goriilmektedir. Yabancl ziyaret<;ilere odakh biiyiiyen ve her ge<;en giin sayllan artan seyahat acentalannl11 gelif,limi Tablo 2' de goriilmektedir. Tablo 2. S eya h at A centa anmn Yll lara ore Yd Acenta SaYlsl 1995 2.320 1996 2.658 1997 3.481 1998 4.308 1999 4.328 2000 4.354 2001 4.376 2002 4.465 2003 4.495 2004 4.493 2005 4.878 2006 5.165 2007 5.390 2008 5.680 Kaynak: www.turizmgazetesi.com/news/news.aspx?id=40917. (25.02.2007). TURSAB araclhgl ile gU<;lenen ve etkinligini artrrmaya <;ahf,lan seyahat acentalan, Tiirkiye'den "HaCl" olmak i<;in dini seyahat\erini yapan hacl adaylanmn seyahat organizasyonlanndan da pay aimaya baf,llalTIlf,ltIr. Tiirkiye'de Hac

T 128

TUrk Turizrn Tarihl: Yap.sal ve Sektorel Geliiim

ve Umre organizasyonlanm dilzenleyen Bakanlar Kurulu Karan ile dilzenlenen "Seyahat Acentalannm Hac ve Umre Seferi Dilzenlemelerine Dair Esaslan Belirleyen Yonetmelik" \=en;:evesinde yurtdl§ma tur dilzenleme yetkisine sahip tek acenta olan A grubu seyahat acentalanna hac organizasyonlan yapma yetkisi de verilmi§tir. Tilrkiye hac kotasmm %40'ml organize etme hakkmm verilmesi ile seyahat acentalan Diyanet VakfI'nm yam slra ~ok gil~lii talebin oldugu ve kotanm kura ile belirlendigi bu pazardan ciddi paylar aimaya ba§laml§tIr. Bu geli§im Tilrkiye'deki seyahat acentalanmn outgoing deneyimlerinin artmasma katkI sagIadlgl gibi seyahat acentalan i~in onemli gelir kaynaklanndan birisi olmu§tur. TURSAB, kendisine verilen yasal yetkiye dayanarak, her iki yllda bir toplanan ve yonetimi belirleyen Genel Kurul'da alman karar ve belirlenen miktar dogrultusunda, seyahat acentalanmn kurulu§ a§amasmda TURSAB' ilye olmaSl ve kurulu§ta bir defaya mahsus odenen ilyelik giri§ bedeIini ve yIlhk ilyelik aidatIm odemesi zorunlu tutulmu§tur. TURSAB kendisine yasayla verilen yetkiyi, keyfi kullanarak, soz konusu ilcretleri olduk\=a yiiksek belirleyerek yeni giri§imcilerin acentaclhk faaliyetlerini zorla§tIrml§tIr. A§agldaki Tablo 3'te giri§ aidatlanmn YIIlara gore artI§1 goriilmektedir. TURSAB'll1 astronomik orand a artan giri§ ilcreti tespiti! bir giri§imcinin belirlenen miktan odememek istememesi ve sorunu Rekabet Kurumu Ba§kanhgi'na ta§lmasl ile son bulmu§tur. Rekabet Kurulu!nun 17 Arahk 2003 Tarihli ve 03-80/967-397 Karan ile! T0RSAB'm uygulamasmm 4054 Saylh Rekabetin Korunmasl Hakkll1da Kanun'un 4. Maddesine aykm oidugu gerek~esi ile uygulamamn iptal edildigi gorillmektedir. Soz konusu karar sonrasmda mevcut 1618 Sayill Yasa ve Seyahat Acentalan Yonetmeligi degi§tirilerek, bazi yeni di.izenIemeler yapIlmI§tIr. 5571 Saylh Yasayla yapilan yasal degi§iklikle (Resmi Gazete, Tarih: 13.01.2007, Sayl: 26402) TURSAB giri§ aidatI yirmibin Tilrk Lirasll1a ve her yil Ocak ayll1da Yeniden Degerleme Oramnda artInlmasma ve tilm acenta simflan i~in tek bir ilcret tarifesi uygulanmasma karar verilmi§tir. Aynca, A Ge~ici Seyahat acentasl i§letme belgesinin ve seksen bin dolarl!k doviz girdisi ko§ulunun kaldmlmasma, seyahat acentaianmn tuzel ki§ilikler tarafmdan kurulmasma ve devrinin yapllmamasma yeni duzenlemede yer verilmi§tir. Seyahat acentalan birer Hcari i§letme olmalan nedeniyle Turk Ticaret Hukuku ile ili§kilidir. Bu nedenle seyahat acentalan sadece bizzat seyahat acentalanna yonelik yasal duzenlemelerin otesinde diger yasal dilzenlemelerden de etkilenmektedir. Ornegin, 2001 Ylhnda ya§anan ekonomik krizin ardmdan 29.6.2001 tarihinde kabul edilen "Yurt DI§ll1a <::Ikl§lardan Har~ Ahnmasl Hakkll1daki" 4705 SaYII! (Resmi Gazete, Tarih: 12.07.2001, Say!: 24460) ve 4736 SayIll Kanun-

129

TUrkiye'de Seyahat Acentac.i1gmm Geliiimi

laria (Resmi Gazete, Tarih: 19.01.2002, SaYI: 24645) yurt dl§ma ~!kl§larda 50 ABD dolan kar§lhgl 70 TL ~lkl§ harci ahnmasl kararla§tlnlmI§tIr. Bireylerin seyahat maliyetlerini artiran bu karar seyahat acentalannm yurtdl§l turian a~I~I~dan olumsuz bir geli§me olarak degerlendirilmektedir. Aneak, 8 Mart 2007 tanhmde 5597 Saylh Kanun (Resmi Gazete, Tarih: 23.03.2007, Sayl: 26471) ile Yurt dl§1 \=lkl§ harel tekrar duzenlenmi§ ve 15 TL olarak belirlenmi§tir. \J Tablo 3 . TURSAB U, e r~' ' U ere tl ennm . . Ylara 11 '-"ore Degi§imi Igi G"m§

Yll

1981 1982 1985 1986 1988 1989 1991 1992 1994 1996 1997 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 .. Kaynak: TURSAB verileri

A Grubu i~in (Eski Turk Lirasll

10.000.-TL 20.000.-TL 50.000.-TL 80.000.-TL 4.150.000.-TL 10.150.000.-TL 20.150.000.-TL 50.000.000.-TL 150.000.000.-TL 500.000.000.-TL 500.000.000.-TL 3.000.000.000.-TL 8.500.000.000.-TL 12.000.000.000.-TL 35.000.000.000.-TL 50.000.000.000.-TL *85.000.000.000.-TL *120.000.000.000.-TL

*Uygulanamayan ancak uyguianmasl planlanml!? miktarlar.

Hizmetler sektori.inde uygulanan %18'lik Katma Deger Vergisi oranll1m konaklama hizmetlerinde %8' e indirilmesi ve seyahat acentalannm 9 $ubat 2008 tarihi itibari ile bu uygulamadan yararlanabilmeleri, akaryakIt fiyatlanndaki a§m vergi ile istikrarslz seyir, havaalam vergileri, vize uygulamalan ve benzeri yasal ve siyasi faktorlerin de Turkiye'de seyahat aeentalannm geJi§imini etkiledigi gorulmektedir.

130

TOrk Turizm Tarihi: Yap.sal ve Sektorel Gell~im TOrkiye'de Seyahat Acentac.h!ilnln

Geli~imi

131

5. Bilgi Teknolojileri ve internetin Seyahat Acentaclhgma Etkisi Seyahat acentalannm devamhhgl mii§terileri, ortaklan, tedarik<;ileri ve <;ah§anlanyla siireldi ileti§imi saglayacak, yeniIiklere uyum saglayabilen bir ileti§im sisteminin olu§turulabilmesine baghdlr. Bu nokta da bilgi teknoIojilerinin, seyahat acentalan a<;lsmdan kritik bir ba§an faktorii haline geldigi gozlenmektedir. Seyahat acentalan bir yandan i.ilke i<;i dinamikleri dikkate ahrken, diger yandan da Tiirkiye dl§mdaki kiiresel egilimleri goz ardl etmemeleri gerekir. Kiiresel itici gii<;ler i§letmelerin yaplianm degi§tirmekte ve i§Ietmeleri 10sltlayan smu"lan ortadan kaldumaktadlr (Yllmaz ve Yllmaz,2005: 2). Bilgi teknolojisinde ya§anan geli§meler, ozellikle rezervasyon sistemlerinde seyahat acentalanna hlz kazandlrmakta, sati§ aglanm geni§letmekte ve her tilr mii§teriye ula§mada kolayhk saglamaktadu. Biigi teknolojileri seyahat acentalannda yonetsel etkinligi ve verimliligi artmrken, i§letme yonetiminin yeni i§ <;evresine uyumunu saglamasma ve yeni fIrsatlardan yararlanmasma imkan vermektedir (Buhalis, 1998: 411). Teknolojinin seyahat i§letmelerine girmesiyle sunulan hizmetin niteligi degi§irken, seyahat acentaIannm kiiresel pazardald yerlerini alabilmek ve etkin bir satl§ teknigi geli§tirebilmek i<;in gerekii standartlan takip etmesi gerektigi beiirtilmektedir ($im§ek, 2005: 28). Seyahat acentalan elektronik oIarak ne kadar <;ok biIgiye eri§ebilirlerse, mii§terilerine 0 ole;iide zamamnda, giincel ve etkin hizmet sunabilmektedirler. Seyahat acentalannda bilgi teknolojileri uygulamaIan etkinligi, verimliligi ve pazara eri§im olanaklanm arttIrmaktadlr. Bilgi teknolojilerinin ve internetle birlikte elektronik ticaret uygulamalanmn ortaya <;1kl§I ve internetin yaygm bir bie;imde kullamml seyahat endiistrisinin yapIsmda, pazarlamasmda, rezervasyon ve satI§ i§lemlerinde onemli degi§imlere yol ae;maktadlr. Bilgisayarh rezervasyon sistemlerinin kullamlmasl ile i§lem zamam azalhlabildiginden rezervasyon maliyetleri de dii§mii§tilr (Yllmaz, 2005: 120). Seyahat iiriinlerinin talep edilmesi oncesinde potansiyel tilketicinin viiksek oranda bilgiye ihtiya<; duydugu bilinrnektedir (Gratzer vd., 2004: 452). T~klifin, bilginin ve konfirmasyonun teknoloji yoIuyIa pratik §ekilde sagIanmasmm tiiketiciyi daha <;ok memnun edecegi ku§kusuzdur. Dinamik ve karma§lk §ebeke yapIlardan olu§an turizm endiistrisinin (Baggio, 2006: 19) lokomotifi olan seyahat acentalan, bugiiniin ko§uUannda da geIecege doniik i§ planlanm biigi teknolojiled temelli yapmak zorundadular. internet sllndugu kolay, ucuz, hlZh ve giivenii ileti§im ve uygun ticaret ortaml ile seyahat endiistrisinde degi§imler yaratml§hr.

Seyahat acentalan bilgisayar klillanmaya havayolll firmalanna gore daha gee; ba§laml§lardlr. Havayollu §irketlerinin bilet sah§lannda %10'a varan komisyon vermeleri ve biIet satI§lmn uzmanhk gerektirmesi, u<;ak bileti satl§lanm seyahat acentalan i<;in vazgee;ilmez kIlml§tIr. Turizmden sorumlu bakanhktan alman seyahat acentaCliIgl belgesinin ve TORSAB iiyeliginin yam Slra, bilet satma yetkisi isteyen seyahat acentaIan yiiksek teminatlar yatIrarak, bilet satma yetkisini saglayan lATA belgesini de aImak zorunda kalml§lardu. Bu nedenle havayollan ba§ta olmak iizere tedarik<;ilerin kullandildan rezervasyon sistemlerine uyum saglamak, seyahat acentaIan i<;1n kae;mllmaz olmu§tur. Bilgi teknoiojilerinin seyahat acentalannca kullanIlmasl, birbirini izleyen u<; teknolojik geli§im a§amasl §eklinde ortaya <;Il<mI§tIr. ilk a§ama, 1970'lede bilgisayarh rezervasyon sistemlerinin (CRS) kullamImaya ba§lanmasl, ikinci a§ama 1980'lerde global dagltIm sistemlerinin (GDS) turizm endiistrisine giri§idir. U<;i.incii ve son a§ama ise, 1990'11 yIllarda turizm endustrisinde internet kullammmm yaygmla§maya ba§lamasldu (Buhalis, 2003,79). Bilgisayarh rezervasyon sistemleri(CRS) ve global dagltIm sistemlerinin (GDS) geli§tirilmesiyle ba§layan degi§imler, rekabet ko§uIlannm degi§mesi ile ortaya <;Ikan rekabet iistiinliigu gibi yeni konulan gundeme getirmi§tir. Bu geli§menin ardmdan havayollan, konaklama i§letmeleri, seyahat acentalan ve diger turizm i§letmeleri, bilgi teknolojilerine bagII olarak yeniden yapIlanmaya ba§laml§tIr. Havayollannm online hizmet vermeye ba§lamalanyla tilketicilerin dogrudan havayollan ile temasa gee;mesi, acentalann bilet satI§lanndan elde ettikleri kazanci azaltan bir etki yaratml§tIr ve acentalar i<;ln cazibesini oilimsuz yonde etkilemi§tir. Du§iik maliyetli havayollannm da rekabeti klzl§tIrmasl ve her havayolunun ken~i web sitesinde biletlerini satmasl acenta gelirlerini olumsuz yonde etkilemi§tir. Ingiliz EasyJet havayollan, 1998 yIh Nisan aymda Internet iizerinden bilet satI§l gere;ekle§tirmeye ba§layarak, online ue;ak bileti satJ§lm ilk ba§latan havayolu §irketi oImll§tur. $irketin bilet satI§mm yakla§lk yiizde 95'ini internet iizerinden gere;ekle§tirdigi bilinmektedir. Seyahat acentalanmn bu siire<;ten en az etkilenmesini ve gelirlerinin devamhhgml saglamak i<;in, havayolu biletlerine hizmet bedeli adl altmda sabit bir iicret eklemni§ ve bileti satan tarafa bu iicret havayoIu tarafmdan aktanlmasl kararla§tInImI§hr. Bll lIygulama ile seyahat acentalan havayollannm kendi web sitelerindeki online bilet satI§lanna kar§l korunmasl ama<;lanmI§tIr. internet iizerinden seyahat satI§lan biiyiik hlzla artmakta, yerel ve fiziki pazar kavraml tarihe kan§lrken tilm dunya tek bir pazar haline gelmektedir. ileti§im teknolojisi, seyahat acentalanna iirunleri tek merkezden diinyamn her yerinde satabilme imkam vermektedir. Her birey, i§inde veya evinde e§it ko§ullanm pazardaki iirunlere ula§maya ba§laml§tIr. Bll dogrultuda, <;e§itli yazIhm-

132

Turk Turizm Tarihi: Yap.sal ve Sektorel

Geli~im

larla, hizmet sunma ve satll1 alma silrecinde insan mildahalesi olmadan seyahat acentaclhgl ilrilnlerinin pazarlanmasl i~Ievini yerine getiren online seyahat acentaClhgl uygulamalanmn artan oranda yaygll1Ia~tIgl gorillmektedir. Tiirkiye'de Online seyahat acentaclligl hizmeti veren seyahat ~irketlerinin sitelerinin aglrhkh oIarak 2000 ba~lanndan itibaren faaliyetlerine ba~iadlkIan, pek <;:ogunun ilk a~amada bilgi araCI oIarak ba~Iarken, satI~ a~amaSll1a ge<;i§in aglrhkh olarak 2004'te ortaya <;:lktIgl gozlenmektedir. GoogIe Tiirkiye Turizm ve Seyahat Sektorii Sorumlusu, Tiirkiye'de 20 miIyon internet kullamClSmll1 var oldugunu ve yaptmIan ara~tIrmada, bu oranll1 %80'inin turizmIe ilgili bir ~ey aramak istediginde internetteki arama motorlanndan yararlandlklanm belirtmektedir (www.tursab.org.tr. 22.01.2009). Bu 20 miIyon internet kuIIamcIsmdan 16 milyonunun turizm ama<;:h internet kullandlklanm gostermektedir ki bu da ciddi bir Pazar biiyilklilgunil olu~­ turmaktadu. internet iizerinden hizmet veren i~letmeler, bilgiyi dagltma, mii§teri ili§kilerini geli~tirme, geni~ mil~teri tabam olu~turma ve satI§ somas I hizmetlerin geli§tirilmesi konulannda onemli yarariar saglaml§hr (Sarn~lk ve Akova, 2006: 130). $im§ek (2003) tarafll1dan yapIlan <;:ali~mada, internetten turistik ilriin ah~veri~i yapanlann %84'il havayolu bileti, % 78'i ise oteI rezervasyonu i<;:in internet kullandlglm ifade etmektedir. Buradan da anIa~dacagl gibi seyahat temel ilriinlerinin internet iizerinden daha <;:ok tercih ediImektedir. Avantajlanmn yam sua, seyahat acentaIanmn kullandlklan tedarik<;:ilerin iiriinlerine Ula!?lml kolayla~tIran biIgi teknoIojiIeri bir tehdit unsuru oIarak da degeriendirilebilir. Tiiketicilerin seyahat acentasl yerine, otelin kendi internet sitesinden i~lem yaparak ilrilnil satll1 almasl, acentalar i<;:in ba~ka bir tehdittir. Tiirkiye Otelciler Federasyonu (TUROFED) tarafll1dan yapdan ara~tumaya gore; direkt otelden rezervasyon yaphranlann oram yilzde 49, internetten rezervasyon yaptIrma oram yilzde 22' dir. Seyahat Acentesi - Tur Operatoril araClligl ile tatilini planlayanlarm oram ise yilzde 19'dur (www.turizmdebusabah.com. 31.01.2007). Bu durum seyahat acentalan i<;:in bir tehdit gibi goriinse de, otellerin profesyonel yakla~lm <;:er<;:evesinde kendi web sitelerinde, acenta kotalanna gore daha yiiksek fiyatlar vererek bu tehdidi ortadan kaldlrabiIdikleri bilinmektedir (www.turizmdebusabah.com. 06.08.2007). 6. Seyahat Giivenligi ve Sigorta Hizmetleri Seyahat giivenligi seyahat acentalan i<;:in ciddi bir so run olarak dikkati <;:ekmektedir. Yurtdl~mda sahlan turlarda tur kahhmCllannll1 ek iicretlerle veya paket tur i<;:erisinde seyahat silresince sigortalandlklan bilinmektedir. Seyahat sigortaSl veya seyahat sag-hk sigortasl adl altmda sag-Ian an giivence sistemleri ile tu-

Turkiye'de Seyahat Acentac.ilgmm Geli~imi

133

rizme katllanlann korunmaSI ama<;:lanmaktadlr. Tilrkiye'de seyahat gilvence sistemi ciddi bir sorun olarak uzun siire giindemi i~gal etmi~tir. Ozelikle seyahat acentalannm taahhiitIerini yerine getirmemeleri ve acenta iflaslan dddi bir sorun olmu§tur (www.turizmdebusabah.com. 06.10.2006). AcentaIara kar§l olan giiveni saglamak ve olumsuz imajl ortadan kaldlrmak i<;:in Tiirkiye' de <;:e~itli seyahat gilvence sistemleri geli~tirilmi~tir. Seyahat acentasl kurulu§ a~amasll1da, her acentanm zorunlu ilyesi oldugu TURSAB'm tilketicilerin ilyeleri hakkmdaki tepkiIeri sonucunda, kendini sorumIu hissederek :;:e§itli :;:ozilmler ilretmi§tir. Oncelikle iiyelerinden tur alan tilketicilerin korunmasl amaclyla, "Seyahat Gilvence Paketi" adl altmda istege bagh bir seyahat sigortasl sunmu~tur. TURSAB iiyesi seyahat acentalanndan tur paketi iIe birlikte satll1 aImabilen bu paketle, tur satll1 alanlann seyahatleri siiresince sigortalanmalan ama<;:lamUl!?tJr. Belirli bir silre uygulanan bu yontemin istege bag-h olmasl slkmtI yaratml~ ve arzu edilen sonu<;lara ula§damaIUl~­ hr. 5571 Saylh ve 28 Ocak 2006 Tarihli Kanunla yaplIan yasaI diizenlemede, istege bag-h "Seyahat Gilvence Paketi" uygulamasl yerine "Zorunlu Seyahat Sigortasl" uygulamasl yiirilrlilge girmi~tir. Zorunlu Seyahat Sigortasl ile Tilrkiye'de satIlan paket turlarla birlikte, en az satm alll1an tur bedeli kadar degerde tura katIlanlann, paket turu satan seyahat acentalan tarafmdan sigortalanmasl zorunlu hale getirilmi~tir. Boylece, hem tilketicilerin seyahat acentalanna kar§l korunmasl saglanml~ hem de seyahat acentalanna i1i~kin tiiketicide oIu!?abiIecek gilvensizlik sorunu a!?dmaya :;:ah~dml~tlr.

Sonu~ ve Oneriler

Osmanh'dan gilnilmilze kadar oIan siire<;: incelendiginde, seyahat acentaClhgmll1 silrekli geli~en bir yaplya sahip oldugu goriilmektedir. <;e§itli nedenlerle seyahat edenlerin saYlSmll1 artmaslyIa seyahat acentalanna olan gereksininim de artml~tIr ve seyahat acentaclhgJ bir geIi~im silrecine girmi!?tir. Osmanh doneminde aZll1hklar tarafmdan amatorce yapllmaya ba§layan seyahat acentaClhgl zaman i<;:erisinde yaygmla~ml§tlr. Yabanci ziyaret<;:iIere hizmet vermeye yonelik kurulan acentalannm, batlhlara ozenerek seyahat etmeye ba~la­ yan yiiksek gelirli Tiirk vatanda~lanmn talebiyle yerii pazara da hizmet venneye ba~Iadlkian gorillmektedir. Cumhuriyetle beraber, seyahate ili~kin :;:e!?itli orgiitlenmelerin olu§turulmaslyla, seyahat acentaclhgmm orgiltlenmesi ve kurumsalla!?maSI konusunda ciddi adlmlar ahlml!?tJr. <;lkanlan kanunlar ve yonetmelikierie Seyahat Acentalan Birligi yasaIla~arak faaliyete gec;:tni~ ve seyahat acentalanmn kurumsaIla~ma silreci tamamianml~tJr.

134

Turk Turizm Tarihi: Yap,sal ve Sektorel

Geli~im

Turizmin ozellikle 1980 sonraSl hiikiimetlerce te~vik edilmesiyle turizm s~ktor~n~n ;anl:ndl~l ve seyahat acentasl saYIsmm da hlzla arttIgl goriilmii1?ti.n·. Turklye de ozelhkle karayolu ve havayolu ba~ta olmak iizere ula~lmdaki degi;;imler ~e geli1?meler de seyahat acentaClhgmm biiyiimesinde etkili olmu;;t~r. Hem re~abet ko;;ullanmn artmasl ve maIiyetierin dil;;mesi sonucunda cazip fly~tlarm .~lu~l.nasl h:m de hlZII ula;;lm alternatiflerinin artmasl seyahate ve tunzme yonehK talebl de artml;;tir. Artan turistik talep, turizmde pazarla destinasyon arasmda araCI konumundaki seyahat acentalannm da etkinlii5-ini artIrml;;tu. I:> Bilgi teknolojilerinin hayatm her kademesini etkileven bir unsur haline gelmesi, seyahat ve turizm endiistrisinde de bilgi teknolojllerinin kullamlmaslm z~~'~nlu hale getirmi;;tir. Merkezi rezervasyon sitemleri ile ba~layan biIgi tekno10~ISI. kullamml, internetle birlikte seyahat acentalan i«;in vazge«;ilemez hale gelml;;tIr. Internet kullammmm her ge«;en giin artmasl, turizme katIlan insanlann internet iizerinden ah;;veri;; yapma egilimlerinde bir art!;;a neden olmu;;tur. '!'alepte . bu yondeki degi;;im, seyahat acentalanm pazarlama faaliyetlerinde mternet! daha etkin kullanmaya zorlamaktadlr. Tilrkiye'deki Seyahat acentalarma <;ok geni~ pazarlara klasik yontemlere gore daha dil;;ilk malivetle ula;;ma imkam sunan ve rekabet iistilnlilgil saglayan bilgi teknolojileri seiahat acentaclhgm.a yeni bir boyut kazandlrml;;tlr. Internet acentaclhgl, turist gonderen pazarlarda talebi yonlendiren yabanCl seyahat acentalarma kar;;l Tilrk seyahat ac:ntalannm baglmhhgml azaltmakta ve pazara ula~nml kolayla;;tlrmaktadu. Blr <;vok ara;;tumacI, gelecekte klasik acentaclhgm yerini online seyahat acentaClhgma blrakacagml ongormektedir.

Turkiye'de Seyahat Acentac"@OIn Geli~imi

135

Gratzer, M., H. Werthner, and W. Winiwarter. (2004). Electronic Business in Tourism, Int. /. Electronic Business, 2 (5), 450- 459. k6z O. (2006). Se1jahat ACe1!taczirgr ve Tur Opemtiirliigii Yiinetimi, Turan Kitabevi, Ankara. MIslrb, i. (2006). Seyalmt AcentacrIrgz ve Tur Opemtiirliigii, Detay Yaymclhk, Ankara. Ozgiirel, A. (2003). "Osmanh'da Turizme Bakl§", http://www.radikaLcom.tr/haber.php? haberno=87908, (07.09.2003). Renshaw, M. B. (1992). The Travel Agent, Business Education Pblishers Limited, Sunderland, England. Resmi Gazete, Tarih: 01.05. 2001, Sayl: 24289, "Seyahat Acentalamzm Hac Ve Umre Seferi Diizenlemelerine Dair Esaslan Belirle1jen Yiinetmelik". Resmi Gazete, Tarih: 05.10.2007, Sayl: 26664, "Se:tjahat Acentalan Yiinetmeli~F". Resmi Gazete, Tarih: 12.07.2001, Sayl: 24460, "Yurt DZ$ma <:;rla$lardmz Harf AImllmsz ve 4481 Sayrlr Kanwrda Degi$iklik Yaprimasz Hakklllda Kamm". Resmi Gazete, Tarih: 13.01.2007, SaYIs: 26402, "5571 Sayllr ve 28 Ocak 2006 Tarihii "Fikir Ve Sanat Eserleri KmlUnll, Seyalrat Aeentalan Ve Seyahat ACelltalan Birligi Kalllmu lIe Turiz11li Te;;vik Kanunu ve Bazz Kalllmlarda Degi$iklik Yapzlmasllla Dair Kalllm", Resmi Gazete, Tarih: 19.01.2002, Sayl: 24645, "Kamu Kurn11l ve Kurnlu$larmm ilrettikleri Mal ve Hizmet Tarifeleri lIe Bazr Kalllmlarda Degi;;ikIik Yaprl111asz Hakkmda Kamm". Resmi Gazete, Tarih: 23.03.2007, Sayl: 26471, "5597 Saylh ve 8 Mart 2007 Tarihli "Yurt Dl$ma <:;lkr;; Harez Hakkmda Kallll1l lIe <:;e;;itli Kammlarda Degi;;iklik Yapzl11lasl Hakkmda Kmlun". Resmi Gazete, Tarih: 28.09.1972, Sayl: 14320, 1618 Saylh "Seyahat Acentalan ve Seyahat Aeentalan Birligi Kal1un'u".

Sarw;ak, M. ve O. Akova. (2006). Seyahat Acentalarmda Internetin RoW ve Onemi Uzerine bir Ara§tIrma, Kocaeli ilniversitesi Sosyal BiIimler Ellstiitii Dergisi, 12(2006/2), 128148.

Kaynak<;a

Sivil Havaclhk Genel Miidiirliigii, http://shgm.gov.tr/doc3!genel.xls (15.01.2009).

Atay L., (20?0). Seyahat AcentaClhgl Faaliyetlerinin Hukuksal A~ldan inceierunesi, Dokuz Eyliil Universitesi Sosyal Bilimier Enstitiisii Dergisi, 2(4), 28-41.

$engiir Y. (2004). "Hava Yolu Ta:;amaclhgmda Dii§iik Maliyetli TaglYlcilar ve Tiirkiye'deki Uyglilamalann Ara§tInlmasl", YaYllllan11lamr;; Yiiksek Lisans Tezi, Anadolll

Baggio R. (2006). Complex Systems, Information Technologies and ourism: A Network Point of View, Infonnation Technologies and Tourism, 13 (8), 15- 29. Buhalis, D. (1998). Strategic Use of Information in the Tourism Industry, Tourism Management, 19(3),409-423. Buhalis, D. (2003). E-Tourism: Information Technologtj For Strategic Tourism Management, Pearson (Financial Times/Prentice Hall), London C;:akIcl C. (2002). "Otel i§letmeciligi", i~inde: Otel i$letmelerinde Pazarlama, (Ed.: N. Kozak) Detay YayllKlhk, Ankara.

Universitesi Sosyal Bilimler Enstitiisii. $im§ek, G. (2003). "Seyahat Acentalannda Rezervasyon Ama~h Web Sayfalannm Standardl ve Giivenligi," AB 04, KA Til, Trabzon. www.thy.com/tr-TR/corporate!about_us/history.aspx. (15.12.2008). www.turing.org.tr/tr/tarihcemiz.asp. (17.12.2008). www.tllrizmdebusabah.com!haber_detay.asp?haberNo=29732. "istmar Turizm son ka~ak ml, son kurban ml?" (6.10.2006).

136

Turk Turizm Tarihi: Yap,sal ve Sektorel

Geli~im

www.turizmdebusabah.com/haber_detay-haber-200_milyon_ avrupah,_ tatilini_ internetten_se"iyor-haberNo-34042.htm, "Otelier, web sitelerinde yiiksek fiyat veriyor!" (06.08.2 007). www.turizmdeblisabah.com/haber_detay-haber-tiirofed._ic turizmde_tiiketici _egilimlerini_ara:;;ttrdl-haberNo-31505.htm, "Tiirkiye'de internet, tur OperatOr/ailti ge~ti- video", (31.01.2007).

Yedinci BolUm

TORKiYE'DE TURisTiK AMA<;U ULA~TIRMA SEKTORONON GELi~iMi

www.tllrizmdeblisabah.com/haber_detay-haberNo-31308-f61_6_milyon_ki:;;i_lI"tll_havadaJekor_klrdlk.htm (19.01.2007). www.turizmdeblisabah.com/haber_detay-haberNo-31308-f61_6_milyon_ki!;i_1I"h.l_havadaJekor_kIrdlk.htm (19.01.2007)

Yrd. Do<;:. Dr. R. Pars $AHBAZ'

www.tllrizmgazetesi.com/news/news.aspx?id=40917 (25.02.2007).

-----------------------------------

www.tursab.org.tr. "Tarih"e" (25.12.2008). www.tllrsab.org.tr/content/tllrkish/istatistikler/gostergeler/AcentasaYl.asp, (22.01.2009).

Ozet

www.tursab.org.tr/content/tllrkish/kllrumsal/tarihce.asp. (15.10.2009).

Ula§ttrma, turizm endiistrisinin vazgq:ilemez bir pan;asldlr, TU1'lzm faaliyetinin gerc;ekle§ebilmesi iC;ill gerekli olan seyahat ancak ulw;tmlla hizmetlerinin varllgl ile miimkun olabilir, Ula§tll'llla hizmeti farkl! §ekillerde veri111lektedir ve seyahat edenlerin ula§tzrma modeli sec;imini etkileyen c;e§itli faktorler soz konusudur. Bu boliimde turistik amac;l! ula~tmlla sektoriilliiJl Tiirkiye'deki geli§imi ile ilgili bilgi verilmesi amac;laJlJllaktadlr, Tiirkiye'de ula§tlnna modellainill geli:;im siireci farkllilk gostermektedir, CUJJ1huriyet oncesi donemde tUm ula§tlrma modellerinde genel olm'ale bir geri kalJ111§lzlc soz konusudur. Cumhuriyetin ilanmdan sonra demiryolu ula§tmnasma buyii!C onem verilJ1l1§tir, 1950'li ylilaria ba§layan ve planiz kallcmma doneminde de devam eden siirec;te karayolu ula~tmJtasl siirelcli on planda olJ1LU§tur. Bugiin gelineJl Jloktada, iillee iC;i YOlCll ta§lmaclizgmda learayolUJlUJl biiyulc bir iistilnliigii soz lcoJ1usudur. Yurt dl§lJldan lcayJlalclaJlaJl turizJJl talebiJliJl ell c;olc lcullandlgl ula§tmna modeli ise havayolu ula§tlrmasldlr. Tiirlciye'de turizm selctoriiJliin daha da geliiimesi ve turizmden elde edilen faydalarl1l artmasl iC;ill tUm ula§llrma 11lodellerillde geli§me saglaJlJJ1aZz ve !combiJle tmjlmacllzle

Yarcan $. ve M. Pek6z. (1997). Seyahat i~/etllleleri, Bogazi"i Universitesi Yaymlan, istanbul. Yllmaz D. ve S. Yllmaz. (2005). Kiireselle:;;l11e ve Bilgi Teknolojilerinin Turizm Endiistrisine Etkileri, www.bilgiyonetimi.com. Y11l11az, B. (2005). "Bilgi Teknolojilerinin Turizl11 I:?letmeleri Faaliyetlerine Etkisi Uzerine Bir Ara:?tJrma'~, Yayln/an11lm1!l~ Dolctora Tezi, Dokllz Eyliil Universitesi, Sosyal Bilil11ler Enstitiisii, 1zmir.

gerc;ekle§tiri111lelidir.

BOliimiin AmaCI Turizm kavrammdan bahsedilebilmesi i<;:in seyahat olaymm ger<;:ekle§mesi gerekmektedir. Seyahatin ger<;:ekle§mesi ise ula§tlnna hizmetlerinin varhgl ve soz konusu hizmetlerin niteligi ile yakmdan ili§kilidir. Uygun fiyath, gilvenli, hlZh ve konforlu ula§tIrma hizmeti, turizm endilstrisinin bugilnkil boyutlanna ula§masmda onemli ral oynaml§tIr. . Gazi Universitesi, Ticaret ve Turizm Egitim Fakiiltesi, Turizm i~letmeciligi Egitimi B6himii, [email protected]

138

Turk Turizm Tarlhi: Yapisal ve SektOrel Geli~im

Bu bolilmde, temel olarak turistik amac;h ula§hrma sektorlinlin Tlirkiye'deki geli§im slireci ile ilgili bUgi verilmesi amac;lanmaktadlr. Bu amac; c;erc;evesinde, ula§hrma hizmetlerinin Osmanh imparatorlugu'nun son donemlerindeki durumu He Tlirkiye Cumhuriyeti'nin kurulmaslyla ba§Iayan ve glinlimlize kadar ula§an slirec;te ula§hrma modellerinin gosterdigi geli§meler hakkmda aynnhh bilgi verilmektedir. Giri§ Genel olarak; "Ula§hrma hizmeti, insanlann ya da e§yalann bir yerden diger bir yere ta§mmaSI olarak tal1lmlanabilir. Bu ta§mma slrasmda amac; hem bir yarar elde etmek hem de mallann ya da insanlann en uygun, glivenilir, rahat ve ekonomik bir §ekilde ta§mmasml saglamakhr" (Ahipa§aoglu ve Ankan, 2003: 39). Ulkelerarasl ekonomik, siyasi ve kliltlirel ili§kilerin geli§mesinde, turizm gibi, insanlann bir yerden bir yere seyahati netieesinde ortaya c;tkan onemli bir sektorlin dogmasmda ve bugunkli boyutlanna ula§masmda ula§hrma sektOrlinun etkisi bliyliktur. Ula§tmna sektorii ineelendiginde dort temel ula§hrma modeli ile kar§Ila§llmaktadlr (Holloway, 1998); ., Karayolu .. Demiryolu " Denizyolu .. Havayolu Ula§hrma modellerinin kullamml donemler itibariyle farkhhk gostermi§tir. Genel bir degerlendirme yaplldlgmda ise, ula§hrma modellerinin 19. ylizylla kadar yava§ bir geli§im sureci ya§adlklan soylenebilir. Buhar glielinlin kullamlmaya ba§lanmasI ile Avrupa ve Kuzey Amerika'da ula§lm, aglrhkh olarak demiryollan kullamlarak gerc;ekle§tirilmi§tir. Otomotiv sektoriindeki geli§me ile birlikte talep arhTIl§, bu geli§menin bir yansllnaSl olarak otomobil sahipliginde meydana gel en arh§ sonueunda ise 1<arayolu ile ula§lm da tercih edilir hale gelmi§tir. Buharh gemiler, onemli tieari rotalarda (daha c;ok gollerde ve nehirlerde) ula§tmna hizmeti verirken, havayolu ile ula§lm olanaklan ildnci Diinya Sava§mdan sonra onem kazanmaya ba§laml§hr (Cook vd., 2002). A§agldaki tabloda belirli donemler itibariyle ula§hrmanm "hIZ" boyutunda gerc;ekle§en geli§meler goriilmektedir.

.:rUrkiye'de Turlstik Ama~h

Ula~tJrma

Sektoriinun Geli1imi

139

.. Al em Tablo 1. Ula§tJrma Modelleri ve Olinya S evah at!. (0evn-i Zaman Yll Metot Diinva <;evresinde #Giin, * Saat 1872 Jules Verne - Hayal #80.00 1889 Yelkenli Tekne- Nellie Bly #72.00 I 1924 U. S. Army - Havayolu #35.00 I 1929 GrafZeplin #30.00 1947 #4.00 Pan American Havayollan 1981 Uzay Mekigi Columbia *0.06 Atlantik Gec;i§leri New York - Londra #12.00 1905 Yelkenli Gemi-Atlantik 1938 BuharlI Gemi - Queen Mary #4.00 *0.15 1981 Uc;ak - Concorde Kaynak: Cook, R. A.; J. J. Margua ve L. J. Yale. (2002). Toul'lsm:Tlte Busl1less of Travel, Prentice Hall, U.S.A., 98.

Turistik amac;h ula§lm sektOrlinlin Turkiye'deki geli§im slirecinden bahsederken oneelikle turizm ve ula§hrma arasmdaki ili§ki ortaya konulmaktadlr . Bununla beraber, turistik amac;h ula;;hrma sektorunlin Turkiye'de ld geli§imi hakkmda bilgi vermek temel amac;tIr. Bu amaea ula§maya c;ah§lhrken konu iki ana devirde ele almmaktadlr; "Cumhuriyet Oneesi" ve "Cumhuriyet Sonrasl" . Cumhuriyet Sonrasl devir ise kendi ic;inde iki donemde degerlendirilmeye c;ah§Ilmaktadll'; "Planl! Kalkmma Donemi Oncesi" ve "Planh Kalkmma Oonemi". Bu donemlerdeki geli§meler her bir ula§hrma modeli ic;in ayn ayn ineelenmektedir. Boliimlin sonunda genel bir degerlendirme yapilmakta ve ula§Ilan sonuc;lardan yola C;lkIlarak onerilerde bulunulmaktadlr. 1. Turizm ve Ula§tIrma Turizm ara§tIrmalan, turizm ve ula§tIrma arasmda geni§ boyutlu bir ili§ki 01dugunu gostermektedir. Ula§tIrma endlistrisi teknolojik geli§melere hlzla adapte olmakta ve bunun sonueunda da ula§tIrma arac;lannm hlZ, glivenlik ve konfor standartlannda iyile§meler gerc;ekle§mekte, seyahatin maliyeti du§mektedir. Bu hususlar turizm sektOrunun geli§imini olumlu yonde etkileme1
140

TUrk Turizm Tarihi: Yap,sal ve SektOrel

Gel~im

Bir i..ilkeye, bir boIgeye yonelik turizm talebini olumlu ya da olumsuz von~e ~t~iley~n .~e§itli faktorlerin varhgll1dan soz edilebilir. Holloway' e gore b~nlar I<;ensmd~ Ikl tanesi on plana <;lkmaktadIr; kar§Ila§tIrmah fiyatlar ve zaman (bir yerd~n.. blr yere seyahatin aIdlgl fiili ya da algIlanan zaman) (Holloway, 1998). Bu goru§ a<;lsll1dan yakla§Ildlgmda, iyi i§Ieyen, uygun fiyatla hizmet veren mode:-n bir :!la§tl~ma s.ektori..ini..in seyahat edenlere "zaman" konusunda avantaj saglayacagl ve ulkeYI daha <;ekici kIiacagl soylenebilir. Holloway'in yaptIgl ve yukanda bahsedilen slmfiandlrma dl§mda, Cook vd. turizm apsll1dan bi..iyilk onem ta§lyan ula§tIrma modellerini iki ana ba§lIk altmda toplaml§lardu' (Cook vd, 2002). .. Belirli bir zemin ilzerinde ger<;ekle§en ula§tIrma .. Havayolu ula§tIrmasl Belirli bir zemin tizerinde ger<;ekle§en ula§tmna ise "Kara Ula§tlrmasI" ve "Su Ula§tIrmasI" olarak iki bolilme aynlml§tJr. Konu daha aynntIh degerlendirildiginde ise, kara ula§tIrmasll1ll1 "karayolu" ve "demiryolu", su ula§tIrmasll1m ise, "denizyolu ula§tIrmasl" ve "kapah su havzalannda ula§tIrma" alt ba§hldanndan olu§tugu gorillmektedir. Bahsedilen ula§tIrma modelleri ve buna bagh olarak ula§tIrma ara<;lan turistler tarafll1dan belirlenirken, a§agldaki hususlar etkin olmaktadlr (Cooper vd., 1998); .. Uzakhk ve zaman, .. Statil ve konfor, .. Gilvenlik, " Ula§tJrma hizmetlerinin fiyatl, .. Cografi konum, " Sunulan hizmetlerin sll1lfIandlnlmasl .. Rekabetin dilzeyi. Yukanda belirtilen etkin faktorlerin onemi gorecelidir; ki§iden ki§iye farkhhk gosterebiIir. Ziyaret<;i tipleri ve buna bagh olarak tercihleri de farkhhk arz edebilir. Ula§tIrma modelinin se<;imini etkileyen hususlarda rakiplerine ilstilnlilk saglayan ula§tJrma modellerinin, turistik ama<;h seyahatlere <;lkanlar tarafll1dan daha <;ok tercih edileceklerini soylemek mtimktindilr. Etkin faktorlerden olan "cografi konum" ise belirii bir ula§tIrma modelinin kullamm1l11 zorunlu kIlarak rekabet §artlanm tamamen ortadan kaldIrabilir. . T~rizm ve ula§tIrma arasll1daki bagl ortaya koyan bir ba§ka unsur ise ziyaret<;Ilenn uIa§tJrma i<;in yaptIklan harcamalardIr. Soz konusu harcamalar §unlardIr (WTO, 2000); .. Turistin evi ile havaalam ya da diger ula§tJrma terminalleri arasll1daki seyahati nedeniyle, taksi, metro, otobils vb. i<.;:in yaptIgl harcamalar,

TUrkiye'de Turistik Ama~h

Ula~t'rma

SektorilnUn

Geli~imi

141

.. Silrekli ya§amlan yerdeki ula§tIrma terminalinden, seyahatin hedefi olan turizm merkezindeki ula§tIrma terminaline ger<;ekle§tirilen seyahatler nedeniyle yapilan harcamalar. .. Ula§tIrma terminalleri ve konaklama i§letmeleri arasll1daki transferler nedeniyIe yapilan harcamalar, .. Turistlerin silrekli ya§adlklan yer ile tatillerini ge<;irdikleri yer arasmda ki§isel ara<;lan ile yaphklan seyahatler nedeniyle yapIlan harcamalar, .. tJgin<; yerleri gezip-gorme ama<;h gi..inilbirlik seyahatler nedeniyle yaplIan harcamalar. Yukanda, turizm ve ula§tmna arasll1daki ili§ki, ula§tIrma modelleri, turistlerin ula§tIrma modeli se<;imini etkileyen faktorler ve ula§tIrma harcamalan gibi. turizm ama<;h ula§tIrmaya ili§kin temel konular a<;lklanmaya <;ah§llmaktadu·. Bundan somaki bolilmlerde ise, turistik ama<;h ula§tIrma sektori..iniln TlirIdye'deki geli§im slireci hakkmda bilgi verilmektedir. 2. Tilrkiye'de Turistik Ama<.;:h Ula§tIrma Sektol'ilniln Geli§imi Bu ba§hk aitll1da, her bir ula§tIrma modelinin geli§im silreci belirli donemler itibariyle ve ayn ayn incelenmektedir. 2.1. Karayolu Ula§tIrmasl Karayolu ula§trrmasll1m yaplsmdaki yeniliklere ingilizler onctililk etmi§tir, daha soma bu yenilikler Di..inyaya yayIlml§tlL tlk ~ok §eritli yo liar (otobanlar) Almanya'da 1930'lu yIllarda in§a edilmi§tir ve bu yollar hala, Almanya'nll1 ula§trrma sisteminde ~ok onemii bir role sahiptir (Cook vd., 2002). Yol yapml teknolojisi, Roma doneminden 19. yilzyllm sonuna kadar duragan kalml§trr ve bu durum asfalt yollann yaplmll1a kadar slirmi..i§tilr. Henry Ford'un T modeli, hareketliligin saglanmasmda ba§h ba§ll1a bir devrim niteligindedir. Motor ve ta§lt teknolojisindeki yenilikler, karayolu ta§lmaClhgll1ll1 geli§mesini olumlu yonde etkilemi§tir (Prideaux, 2001).Karayolu ula§trrmasll1m yaplsmdaki ilerleme devam etmektedir ve karayolu ula§tmnasl ti..im geli§mi§ i..ilkelerde ula§trrma sistemleri i<;erisinde merkezi bir rol oynamaktadu·. Karayolu ula§tJrmasl geneUikle otomobiller ve otobilsler ile ger<;ekle§tirilmektedir. Karayolu ula§tIrmasll1da otomobil, kapldan kaplya seyahat imidm saglayan mlikemmel bir ara<;tIr. Otobi..isler ise geneUikle organize seyahatlerde gruplann ula§tIrma terminallerinden konaklama i§letmelerine transfer edilmesinde ve glinlibirIik turlarda kullamlmaktadlr. Turizm hareketliligine katilaniar a<;lsmdan karayolu ta§lmaclhgm.1 <;ekici kilan ozeIlikler ise §unlardlr (Cooper vd. , 1998; Bonifece ve Cooper, 2005);

142

Tiirk Turizm Tarihl: Yap,sal ve Sektorel

Geli~im

" Gilzergahm ve mola noktalanmn seyahat edenler tarafmdan belirlenme olanagmm bulunmasl, CD Van~ zamanlannm kontrol edilmesinin kolayhgl, .. Bagaj ta~nmanm ve donammm temin edilme kolayhgl, co Araem konaklama (geeeleme) ic;:in de kuIIamlabilme olanagmm olmasl, .. Manzaramn seyredilme imkam, CD Otomobil ile seyahatin 6zeIIilde aileler tarafmdan pahah olmayan bir seyahat ~ekli olarak algllanmasl (Bunun nedeni, yakrt haricindeki maliyetlerin ve Ylpranma paYI maliyetlerinin seyahatin maliyetinin bir parc;:asl olarak g6rillmemesidir) , .. Eveil hayvanlann, bagajlann ve hobi aletlerinin ta~nnmasmm kolayhgl, " Ya~h ve engelli insanlann seyahatlerini kolayla~tlrmasl (hareket edebilmek ic;:in ihtiyac;: duyduklan yardmlel aletlerin ta~mmasmm kolayhgl). 2.1.1. Cumhuriyet Oncesi D6nemde Karayolu Ula!?tumasl Osmanh ImparatorIugu'ndan kalan karayolu mirasl, 13.855 km. bozuk sahhh dar ~ose ve 4.450 km. toprak yol olmak ilzere 18. 335 km. lik yol ile 94 adet k6prilden olu~uyordu (Atik, 2006). Osmanh imparatorlugu d6neminde karayolu ula~tJrmasl 6zelIikie Heari faaliyetler aC;:lsmdan 6nem arz etmekteydi. Karayolu ba~ka illkelerie yaprIan ticarette denizyolu ula~hrmasmdan som'a ikinci slrada gelmekteydi (Ki.ic;:ilkkalay ve Elibol, 2003). 2.1.2. CU1l1huriyet Sonrasl Done1l1de Karayolu Ula!?tIr1l1aSl a) Plaustz DOllem

Karayolu ula~t1rmaSl, 1950 Ylll11a kadar uygulanan ula~lin politikalannda demiryolunu besleyeeek, biltilnleyeeek bir sistem olarak g6rUlmil~ti.ir. Aneak, karayollannm demiryolJanm blitilnleyeeek, destekleyeeek bic;:imde geli~tirilmesi gereken bir d6nemde, Marshall yardlmlyla demiryollan adeta yok sayIiarak karayolu yaplm1l1a ba~lanml~tIr (Atik, 2006: 79). ikinci Di.inya Sava~l sonras1l1da Amerika Birle~ik Devletleri'nin Tilrkiye'ye yaptIgl ekonomik ve askeri yardnn programma, karayollan konusu da dahil edilerek modernle~me c;:ah~malanna ba~lamlml~tIr. Bunun sonueunda, Amerika BirIe~ik DevletIeri Federal Yollan Genel Mildilr Yardlmelsl H.G. Hitts ba~kanh­ gl11da bir uzmanlar heyeti Tilrkiye'ye gelerek c;:e~itli ineeleme ve ara~tIrmalar yapml~ ve bu c;:ah~malar sonucunda nelerin yaprlmasl gerektigi konusunda bir rapor hazlrlaml~trr. Bu rapor BaYl11dlrhk Bakanhgl (0 zamanki adlyla Nafia

Tiirkiye'de Turistik Ama~h

Ula~t'rma

Sektoriiniin

Geli~imi

143

Vekaleti) tarafl11dan c;:ok begenilmi~ ve hemen uygulamaya konulmu~tur (Ahipa~aoglu ve Ankan, 2003:81). Amerika BirIe~ik Devletleri taraf1l1dan ba~lahlan Marshall yardlmlyla ve A.B.D. KarayoIIan idaresi ba~kan yardlmelsl Hills'in destegi He kurulan KarayolIan Genel Mildilrlilgil 6rgiltlenmesi ile hlZh bic;:imde karayolIannl11 yapnmna ba~lanml§tIr (Gilrer vd., 2006:562). 1923-1950 d6neminde demiryoluna verilen 6nem 1950-1960 d6neminde karayoluna verilmi§tir. KarayoIIanmn altl11 c;:agl olan 1950 sonraSl d6nem ise; ilk ahhm d6nemi (1950-1963), planh atIhm d6nemi (1963-1980), ula§tmna ana plam d6nemi (1983-1986), ve otoyollar d6nemi (1986-2003) olarak degerlendirilebilir. 2003- 2007 d6nemi ise, d6rt §eritli yolIar d6nemi olarak adlandmlabilir (Atik, 2006). b) Piau It Do1tem

Karayolu ula§tIrmas1l1111 planh d6nemdeki geli§im silreci ineelendiginde 6ne C;:lkan hususlar §unlardlr; 1960 ylhna gelindiginde ta~lma hizmetlerindeki en bilyilk artI§ karayolu ula§hrmasl11da gerc;:ekle§mi§tir. 1950 yrll11da toplam ta~lmalarda karayolIannl11 paYI, yoIcu ve yilk ta§lmaclhg1l1da slraslyla % 46 ve % 17 iken bu oranlar 1960'da % 67 ve % 37'ye yilkselmi§tir. Bu plan d6neminde turizmin geli§mesine imkan vereeek karayollannm yaplml11a 6ncelik verilmesinden s6z edilmektedir. ikinci plan d6neminde karayollann1l1 yoIcu ula§tIrmasll1da en bilyilk paya sahip oldugu g6rillmektedir. Bu duruma paralel olarak karayollanna ili§kin yatmm tutan, toplam ula§tu1l1a yatmmlan ic;:erisinde en bilyilk paya sahiptir. Karayolu ula§tIrma hizmetleri ile turizm sektoril arasl11da henilz bir ili§ki kurulmaml~ ve konuya bu y6nilyle deginilmemi§tir (Tablo 2.). Dc;:ilncil plan d6neminde de karayolu, ula~trrma sistemi ic;:erisindeki aguhgml silrdilrmeye devam etmi§tir. Karayolu yaplm ve yenileme c;:ah§malan ic;:in aynlan biltc;:e ile diger ula§tIrma modeIIeri ic;:in aynlan biltc;:e buyuklilkleri kar§lla§tmldlgmda arada karayolu ula§tIrmasl lehine bilyilk bir farkhhk s6z konusudur(DPT, 24.02.2009/a). Dordilneil Be§ YIlhk Kalkmma Plam d6nemine gelindiginde karayolu ula~­ trrmasmm altm c;:agmm devam ettigi g6rilimektedir. Dike ic;:inde gerc;:ekle§tirilen seyahatlerde karayollan aC;:lk farkla en c;:ok tercih edilen ula§tIrma modeli olmu~­ tur Esas itibari ile altm c;:ag gilnilmilzde de devam etmektedir.

T Turk Turizm Tarihi: Yap,sal ve Sektorel Geli?im

144

Tablo 2. Ula~tmna

Modeli Karayolu Demiryolu Denizyolu

I~

. Ien. (M'I Hatlar $ehirlerarasl Yo cu T a§lma T a h mm !lyon Yo 1cu 1963

1967

19.369 36100 3.005 3639 213 178 Hav~olu 124 203 Toplam 22.711 40120 Kaynak: DPT. (1962). Bmncl

YIlhkArh~

(%)

53.65 4.9 -4.6 13.2 15.2

1968

1972

40.200 3.779 172 226 44.377

60.400 4.428 147 356 65.331

YIlhkArh~

(%)

66.55 4.1 -3.9 12.0 10.0

Be~ Yllhk Kalkmma Plan!, www.dpt.gov.tr/planl.pdf. (24.02.2009).

Be§inci kalkmma plam doneminde yurt i~i ula~nmda karayolu ula§tIrmaslmn, lilkenin yurt dl§l ile olan bagiantIsmda ise havayolu ula§tIrmasmm net bir lisWnlliglinlin oldugu gorlilmektedir. Yurt i~inde seyahat eden toplam 75 miiyon 269 bin yolcunun 71 milyon 393 bin'i karayolu ile, yurt dl§ma seyahat eden toplam 2 milyon yirmi hir bin yolcunun 1 milyon 963 bin'i ise havayolu ile seyahat etmi§tir (www.dpt.gov.trplan5.pdf). Esasen benzer oranlann tUm plan donemlerinde mevcut oldugunu soylemek milmklindilr. AltmCl he§ yllhk kalkmma plam doneminde, karayolu yurt i«;i yolcu ula§tIrmasmda % 95 pay ile aglrhgml silrdlirmektedir. Yurt dl§l baglantIianm saglayan ula§tIrma modellerinde ise havayoiu ula§tIrmasmm listUnlligilniln devam ettigi gorlilmektedir. Yurt dl§l baglantIlannda mesafeler «;ok daha uzun oldugu i«;in en hlZh ve dolaylslyla zaman baklmmdan en avantajh ula§tmna modeli olan havayolunun se«;ilmesi dogaldlr (www.dpt.gov.tr/plan6.pdf). Yedinci ve sekizinci be§ yllhk kalkmma planlanmn kapsadlgl donemlerde de karayolu ula§tmnasmm lilke i~i seyahatlerde, diger ula§tIrma modelleri iie kar§lla§tInidlgmda yatmmiar ve tercih edilme a«;lsmdan farkh bic;imde 6nde oldugu ifade edilebilir (www.dpt.gov.tr/plan7.pdf ve www.dpt.go:v.tr/plan8.pdf) Dokuzuncu kalkmma plam donemi i~in ise §u ifadeleri kullanmak milmkilndi.ir; kapldan kaplya ta§lmaclhk i~in en uygun ula§tIrma tilriiniin karayolu ta§lmaclhgl olmasl, yilk ve yolcu ta§lmalanmn aglrhkh olarak karayolu agma yiiklenmesine yol a«;ml§tIr. Bu durum ta§una Wrleri arasmda dengesiziige ve verimsiz bir ula§tIrma sisteminin olu§masma sebep olmu§tur. Bu donemde yurt i~i yoIcu ta§lmalanmn % 95, 2'si karayolu He ger~ekle§tirilmi§tir. Yurt dl§l yoIcu ula§tIrmasmda ise havayolu aglrhkh yapl korunmu§tur (www.dpt.gov.tr/plan9.pdf).

Turkiye'de Turistik Amas:h

Ula~t'rma

Sektorunun

Geli~imi

145

2.2. Demiryolu Ula§tlnnasl Demiryolu ile yolcu ta§lmaclhgl Avrupa orijinlidir. Avrupa'da de~niryolu ile yolcu ula§tIrma hizmeti dlizenli olarak ilk kez 17 Eyllil 1825'te Ingiltere'de Stockton ve Darlington arasmda verilmeye ba§lanml§tIr. Demiryolu ile yolcu ula§tIrma hizmeti Amerika Birle§ik Devletlerinde ise 1829 yilmda ger~ekle§mi§­ tir. Bu tarihte Gilney Carolina ve Kanal Demiryolu, Charleston Gilney Carolina ve Hamburg Georgia arasmda buharlI lokomotiflerle yoIcu ta§unaclhgma ba§laml§tIr. Kltayl kat eden seyahatlerin illd Birle§ik Devletlerde 1869, Kanada'da ise 1885 ylhnda ger~ekle§mi§tir (Cook vd., 2001). Biir ula§tJrma modelinin geli§mi§lik dilzeyi ve turistler ile diger seyahat edenler tarafmdan kullamlma oram tarih, devletin ilgisi ve destegi (Tilrkiye'de Yillardir demiryollannm ihmal edilmesi), finansman, topografya ve cografi ko§ullar gibi faktorlere baghdlr. Bu faktorler demiryolu ula§tIrmaSllll diger ula§tIrma modellerine gore «;ok daha fazla etkilemektedir (Cooper vd., 1998). Demiryollan ile diger ula§tIrma modelleri arasmdaki temel rekabet unsurlan ise, mesafe ve buna bagh olarak ortaya <;lkan zamandlr. Uzun mesafeli demiryolu seyahati Birle§ik Devletlerde George Pulman'm, Pulman ta§lylclyl geli§tirmesiyle bliylik geli§me kaydetmi§tir. Boylelikle gece yolculuklarulda dinlenme imkam saglanml§tlr. Hizmet standartlannda meydana gel en ilerlemeler. demiryolu ula§tIrmasma olan talebi artIrml§tIr. Ula§tIrma ara~lan lilke i~erisindeki ve lilkeler arasmdaki seyahatlerde <;ekici bir turizm lirlinli olabilirler. Demiryolu uia§tlrmasmda bunun orneklerini gormek milmklindilr; Orient Express (Londra-Paris-istanbuI), Mavi Tren (Gliney Afrika), Ghan Express (Avustralya), Trans Sibirya Express'i (Rusya), Tekerlekli Saray (Hindistan), The Royal Scotsman (iskoc;ya) ve Oriental Express (Singapur-Bangkok) gibi trenler aym zamanda <;ekici birer turizm ilriiniidilrler (Coper vd., 1998). Turistler ve diger seyahat edenler tarafmdan demiryolu He seyahatin tercih edilmesinin ba§hca nedenleri ise a§aglda belirtilmi§tir (Cooper vd.,1998); .. Gilvenlik, .. Seyahat slrasmda glizergahl rahat~a gorebihne, co Ki§isel konfor, .. Terminallerin §ehir merkezlerinde bulunmasl, .. Kalabahk olmayan glizergahlar, .. <;evreyle dost oimasI. Bir sonraki adlmda, Turistik ama~h demiryolu ula§tJrmasmm Tlirkiye'deki geli§imi belirli donemler itibariyle degerlendirilmeye ~ah§lImaktadJr.

T 146

Tiirk Turizm Tarihi: Yapisal ve Sektorel

Gell~im

2.2.1. Cumhuriyet Oncesi Donemde Demiryolu Ula§hrmasl Osmanh imparatorlugu'nun son donemlerinde ula§tIrma sekt6riiniln durumu inceiendiginde ortaya <;lkan manzara, imparatorlugun genel gorilnilmilnden farkh degildir. Hemen her alanda soz konusu olan geri kalml§hk ula§tIrma sektoril i<;in de ge<;erlidir. Osmanh Devieti'nde demiryolu in§as1l1a dair ilk teklifler, Avrupa'da modern manada demiryollann1l1 ortaya <;lkmaya ba§ladlgl 1830 tarihinden klsa bir silre soma, ingiliz §irketleri taraf1l1dan yapllmaya ba§lanml§hr. ilk demiryollanmn temeI ozelligi, A vrupa' da XVIII. Yilzyll1l1 son Ian iIe XIX. yilzyllm ba§lannda meydana gelen ekonomik ve siyasi geli§melerle yakmdan m§kili olmasldlr (Gillsoy, 1994). Cumhuriyet oncesi donemde in§a edilen Hicaz demiryolu hath ve Aydmlzmir demiryolu hath, in§a edildikleri d6nemin ko§uIIanna gore ilk modern gilzergahlar olarak ifade ediIebiiir. Soz konusu demiryolu hatlan yabanci illkelerin mali destegi ile ger<;ekle§tiriImi§ ve bu illkeler mali destekleri kar§lhgmda i§letme haklanm elde etmi§lerdir (www.tcdd.gov.tr). Osmanh imparatorlugu'nun son d6nemlerindeki ekonomik §artlar g6z 6nilnde bulunduruldugunda, imparatorlugun mali destek sagiayamamaS1l11 dogal kar§llamak gerektigi ifade edilebilir. izmir-Aydm hatt1l11l1 se<;ilmesi tesadilf degildir. izmir-Aydm yoresi. diger bolgelere oranla nilfus bal
Cumhuriyetin kurulu§undan soma demiryolu ta§lmaclhgma gereken onem verilmi§, ancak bu iigi uzun silrmemi§ ve bugiln gelinen noktada rahathkla gozlemlenebildigi gibi, modern demiryolu uIa§hrmasmm olduk<;a gerisinde kaI1l1ml§tIr. Cumhuriyet, Osmanh'dan ulusal s1l1ular i<;inde kalan 1.378 km. demiryolu agl teslim alml§tIr. 1928-1933 Yillan arasmda, 5 yllhk klsa d6nemde mevcut

Ttirkiye'de Turistik Amas:h

Ula~tlnna

Sektoriiniin

Geli~imi

147

demiryolu agl % 186 oran1l1da artmlarak, diger bir deyi§le 2.563 km. yeni demiryolu in§a edilerek, toplam 3.941 km. ye pkartIlml§tIr (Ahipa§aoglu ve Ankan, 2003:65). Tilrkiye'de demiryolu uia§tIrmasl 1923-1950 yIllan aras1l1da altm <;ag1l11 ya§aml§tlr. Bu donemdeld tUm olumsuz ko§ullara ragmen demiryolu yaplml ve i§letilmesi ulusal gil<;le ba§anlml§tIr ($ahbaz, 2004:201).Cumhuriyetin ilk 15 yilmda, olumsuz ko§uIIara kar§m, izlenen milli demiryolu politikasl sonucunda, Osmanh imparatorlugu d6neminden kalan demiryolu hat uzunlugu iki kat artmlml§t1r (Gilrer vd., 2006: 558). ikinci Dilnya Sava§!'na kadar bilyilk bir hlzla silrdilrillen demiryolu yaplml, sava§ nedeni ile 1940'tan soma yava§laml§tIr. 1923-1950 yIllan arasmda yapIlan 3.578 km.lik demiryolunun 3.208 km'si 1940 yIl1l1a kadar tamamianml§tIr. Bu d6nemin belirgin ozelligi, 1932 ve 1936 yIllannda hazlrlanan I. ve II. Be§ YIIhk Sanayile§me Planlannda, demir-<;elik, komilr ve makine gibi temel sanayilere 6ncelik verilmi§ olmasldlr. Bu tilr kitlesel yilklerin en ucuz bi<;imde ta§mabiimesi i<;in demiryolu yatmmlanna agu'hk verilmi§tir (Ahipa§aoglu ve Ankan, 2003: 65). b) Plalllt Donem

1950-1970 yilian arasmda yapilan ilave demiryolu hattll1ll1 uzunlugu sadece 280 km. dir. Bu da, yIlda ortaIama 14 km. yeni hat anlamll1a gelmektedir. Birinci be§ yIlhk kalkmma plan! demiryolu ula§tIrmasl a<;lsmdan incelendiginde, demiryollannm iktisadi olarak <;ah§abilecegi ortamll1 yaratIlmasl ve bu ta§ltlann ekonomiye yilk olmamasl i<;in yalmz iktisadi olan hatlarda i§letilmesinden bahsedildigi g6rillmektedir. ikinci ve il<;ilncil be§ yIlhk kalkmma plan! doneminde demiryollan, karayolu ula§tIrmasl kar§lsmda gerilemeye devam etmi§tir. S6z konusu geriiemenin nedenleri ola1'ak, sistemdeki aksakhklar ve etkin bir i§letme dilzeninin kuru lamaml§ olmasl ifade edilebilir. Demiryolu alt-yaplsl ve i§letmeciliginin geli§en teknolojinin ve y6netim tekniklerinin gerisinde kalmasl, mevcut demiryolu sisteminin ta§lma taleplerini yeterince kar§Ilayabilmesine imkan vermemektedir. Demiryolu ula§tIrmasl geli§mi§ illkelerle kar§Ila§tInldlgmda, alt-yapl yatmmlan ve buna bagh olarak kullamm oram baklmmdan olduk<;a geridedir. Esas itibari ile, demiryolu ula§tIrmaSl bir biltiln olarak planh d6nem i<;erisinde degerlendirildiginde olumlu ifadeler kullanmak olduk<;a zordur. Cumhuriyet tarihinin en 6nemli projelerinden birisi olan Ankara-istanbul hlZh tren

148

Turk Turizm Tarihi: Yapisal ve Sektorel

Geli~im

i§letmecigi giindeme gelene kadar demiryolu ula!?hrmaSI ihmal edilmi§ bir ula§tmna modeli olarak mevcudiyetini devam ettirmi§tir. Soz konusu hlZh tren ta§ImacIiIgi hizmetinin verilmeye ba§lanmasi ile beraber, bu ula§tIrma modelinin Ylllar siiren ihmal edilmi§ligi bir 6lt;:iide de olsa sona erecektir. 2.3. Denizyolu Ula!?tlrmasl Modern denizyolu ula§hrmasmdan once seyahat, riizgann yardlmlyla hareket eden gemilerle gert;:ekle§tiriliyordu. Bu gemiler riizgara baglmhydIlar, rilzgar olmadlgl zamanlarda ise yolcular ve miirettebat riizgann yeniden esmesini beklemekten ba§ka bir §ey yapalTIIyorlardl. Buhar gilci.iniin kuIlamlmaya ba!?lanmaslyla diizenli, tarifeli yolcu ta§lmaclhgl hizmeti belirli rotaiarda verilmeye ba§lanml§tIr. Buhar giiciiyle t;:ah§an gemilerdeki ilk teknolojik ilerlemeler Avrupa orijinlidir. 1838' de iki yoicu gemisi (Sirus ve Great Western) Atlantik'te, Irianda ve Bilyilk Britanya arasmda yoleu ta§lmaClilgl gert;:ekle§tirmi!?tir. Bugiiniln standartlanyla kar!?Ila§hnldiidannda oldukt;:a yava§ olan bu gemiler, yokulann giiven duydugu tarifeli hizmetlere onciiliik etmi!?lerdir (Cook vd, 2001). Transatlantik olarak adlandlnlan gemilerle yapIian yolcu ta!?lmaclhgl 1957 yIill1a kadar hlzii bir geli§me gostermi§tir. Jet motoruyla hareket eden ut;:aklann devreye girmesi bu gemilerin okyanus seferierini neredeyse sona erdirmi§tir. Kruvaziyer gemiler, seyahat edenlere ula!?tIrma hizmeti vermenin otesinde, seyahat edenler apslll.dan "turizm merkezi" olarak algIianabilmektedirler. Bu gemiler baZl kaynaklarda "c;ekici bir turizm iiriinii" olarak tammlanmaktadlr (Cooper vd., 1998). Kruvaziyer gemilerde, seyahat edenlerin tUm ihtiyat;:lan kar!?Iianmaktadlr. Yokular farkh yerieri gorme imidm bulurken aym zamanda iyi de vakit get;:irmektedirier. Bu gemilerle seyahat eden insanlarll1 onemli bir b61ilmii it;:in tatiI yapmanl11, iyi vakit get;:innenin oncelikli amat;: oldugunu, ula!?hrmanl11 daha soma geldigini soylemek milmkiindiir. Ut;:ak-Kruvaziyer gemi biltUnle!?mesinin oldugu seyahatlerin miktan hlzla artmaktadlr. Bu seyahatlerde, ut;:agl11 hlzl ile kruvaziyer geminin "romantizmi", "t;:ekiciligi" bir araya getirilmektedir. Bu bilyilk yolcu gemileri He gert;:ekle!?tirilen her §ey dahil seyahatler, bir turizm merkezinden digerine rahat, giivenli ve slk slk bavul toplaYlp at;:maya ihtiyat;: duymaksIZll1 seyahat etme imkam vermektedir (Cooper v.d.! 1998). 2.3.1. Cumhuriyet Oneesi Donemde Denizyolu Ula§tIrmasl OsmaniI Imparatorlugu ilk buharh gemiyi Ingiltere'den satl11 aimI!?tIr. Si.ir'at adl veriIen bu gemiden soma ikinci buharh gemi yine Ingiltere'den 1829 yIll11da

Turkiye'de Turistik Ama~h

Ula~tlrma

Sektoriinun

Geli~imi

149

satl11 ahnml§hr. Tanzimat doneminde Tersane-i Amire tarafmdan tiearet amaClyla istanbul'dan izmir, Trabzon ve diger bazl yeriere vapur seferleri dilzenienmi!?tir (Geneer, 1986). Kabotaj hakkim koruyamayan imparatorluk, buhar giicilnil deniz arat;:lanna uygulamada da gecikince, dilnya denizcilik tarihindeki onemli ve ilnlil yerini kaybetmi!?tir. Sonunda 1914 yllma gelindiginde, deniz ticaret filosu ortalama ta§lma kapasitesi 304 ton olan 326 part;:a motoriu gemi He bir klslm ki.it;:ilk yelkenli tekneden ibaretti. Deniz ta:;amaclhgmm % 90'1 yabanCl gemilerie yaplhyordu. Bununla beraber ikinci Me§rutiyet doneminde, birinci ve ikinci yenile!?me donemlerinde ticm'et filosunun gilt;:lendirilmesine yonelik bazl t;:ah!?malar da yapllml!?hr (Sevimay, 1991) . 2.3.2. Cumhuriyet Somasl Donemde Denizyolu Ula§brmasl a) Plaltslz Dihtem

Denizcilik gibi diger ula!?tlrma kesimlerini ve gene I olarak ekonomiyi t;:ok zor ko!?uIlar it;:inde, t;:ok zaYlf bit;:imde bulan Cumhuriyet bunlann hepsini birden iyile!?tirmek ve geli!?tirmek zorundaydl. Bu nedenle, ilk yIllarda ekonomik kesimlerin her birinde biiyilme ve geli!?me hlZh bit;:imde saglanamadl. Bununla beraber, planh kalkll1ma donemine gelindiginde denizyolu ula!?tIrmasll1da da belirli bir geli§me saglanml§tI (Sevimay, 1991). b) Planlt Donem

Turistik amat;:h denizyolu ula!?tIrmasl planh donemler itibari ile degerlendirilmeden once, planh donemin ba!?langlCl11daki durumu ortaya koymakta fayda vardlr. Ba§langlt;: periyoduna ili!?kin rakamlar a!?agldaki tabloda gori.ilmektedir. Planh kalkl11ma donemi incelendiginde, deniz yolu ula!?hrmaSI ve turizm sektoril arasl11daki ili!?kiye dair aynntIh analizlerin yaplldlgl11l, temel hedeflerin belirlendigini soylemek gUt;:tilr. Bu duruma ilave olarak, ifade edilen amat;:lara ula§mak it;:in nelerin yapilmasl gerektigi, i!?lerin sorumlulannm kimler oldugu, hedeflere ne kadar silrede ula!?Iiacagl, finansman ihtiyacl11m naSIl kar§Iianacagl gibi sorulara da net yamtlar verilmedigi soylenebilir.

Tiirk Turizm Tarihl: Yap.sal ve Sektorel

150

Geli~im

ilyon Yo 1cu x Km ) Tablo 3.Yolcu Ta~lma Tahminleri (Ml Toplam Havayolu Oemiryolu Oenizyolu Karayolu YIllar 17.397,3 169,9 470,0 4.166,5 12.590,9 1962 18.736,9 190,4 477,0 4.605,6 13.463,9 1963 25.212,2 300,0 510,0 6.912,8 17.489,4 1967 .. Kaynak: OPT. (1962). BtrmCl Beg ytlhk Kalkmma Plam, www.dpt.gov.tr/plan1.pdf. (24.02.2009). Biltiin bunlarla beraber, plan donemi biltiln olarak incelendiginde ~u hususlan vurgulamakta fayda vardlr; .. ilk hedeflerden birisi rekabet gilcilne sahip bir deniz ticaret filosunun kurulmasl olmu~tur, " Deniz yolu ula~tIrmasmda uzun donemli talep dil~il~leri ile kar~Ila~ll­ lnl~tlr,

.. Denizyolu ula~tlrma modelinde daha kaliteli hizmet verilmesini saglamak amaclyla yasal dilzenlemelerin yapilmasl, idari, hukuki ve mali onlemlerin almmasl hedeflenmi~tir, " Denizyolu ula~tlrmasl ve turizm arasmdakiilk baglantl be~inci be~ yIlhk kalkmma plam doneminde kurulmu~tur; turistik ama<;h yolcu ta~lmasl i<;in gerekli olan yolcu gemilerinin taleple uyumlu ~ekilde geli~tirilme­ sine onem verilecegi belirtilmi~tir, .. Tilrkiye klyIlanmn turizm sektoril yonilnden sosyal, ekonomik ve <;evresel ozelliklerini, mevcut liman kapasitelerini ve sektorel geli~meye uygun kIyl kesimlerinin potansiyellerini belirleyecek <;ah~malann ger<;ekle~tirilecegi ifade edilmi~tir, .. Dilnya deniz ticareti k01;;ullanna tam uyum saglayabilmek ie;:in deniz sigortalan, e;:evre, finansal kiralama, gemi acenteligi mevzuatl ve Deniz ihtisas Mahkemeleri'nin kurulmasl gibi konularda ulusal mevzuatta gerekli dilzenlemelerin yapIlmasl hedeflenmi~, limanlann ozelle~tirilmesi, liman i~letmeciliginin daha profesyonel yapIlmasmm onemi vurgulannu~tlr,

.. Deniz ticaret filosunda tarifeli hizmet verecek yeterli saylda gemi bulunmadlgl ifade edilmektedir. 6zelle~tirme hedeflerinden ve <;agda~ liman i~letmeciliginin oneminden bahsedilmektedir, .. Klsa mesafe denizyolu ta~lmalanm artIracak liman ve gemi yatmmlannm gerekliligi gilndeme getirilmi~tir. Tilrkiye'nin daha once bahsedilen Kruvaziyer turizminde hemen hemen hie;: varhgl yoktur. Ulkenin bu alandaki varhgl yabanCl gemi sahipleri-

Tiirklye'de Turistik Ama~h

Ula~t,"na

Sektoriiniin

Geli~lml

151

ne/i~letmecilerine

baghdlr (<;:olakoglu, 2002). Bu tespitin dogrulugu halen deyam etmektedir. Tilrkiye zengin dogal kaynaklanm, imldinlanm kullanamamakta, fIrsatlan degerlendirememektedir. Denizyolu ula~tIrmasmda da bu durum ge<;erlidir. Kom~umuz Yunanistan'm yilk ve yolcu ta~lmacIllgmda denizleri kullanma konusundaki ba~ansl, buna kar~lhk Tilrkiye'nin ba~anslzhgl ilzilntii vericidir. 2.4. Havayolu Ula§tIrmasl Havayolu ula§tlrmaSl hlZ, gilvenlik ve konfor standartlan iie ozellikle arta ve uzun mesafeli seyahatlerde en <;ok tercih edilen ula§tlrma modeli konumundadIr. Avrupa'da havayolu ile ilk tarifeli yolcu ta~lmaClhgl 25 Agustos 1919'da Londra ile Paris arasmda ger<;ekle~tirilmi~tir. Jet motorlu u<;aklarla seyahat ise ilk kez 2 Mayls 1952' de Londra ve Johannesburg (G. Afrika) arasmda milmkiln olmu~tur. Bugiln havayolu ula§lmlmn en <;ok kullamldlgl illkelerden birisi olan Amerika Birle~ik Devletlerinde ise, havayolu ile seyahat 17 Nisan 1926 tarihinde, Los Angeles ve Salt Lake City arasmda 6,5 saat silren u<;u~la ger<;ekle~tiril­ mi§tir. Havayolu ula§hrmasl ve bu <;ere;:evede turistik ama<;h ula~tIrmaya olan talep, Arap-israil sava§l, petrol ambargosu ve u<;ak ka<;lrma eylemlerinin slk slk yaplldlg1 ve bu nedenie ula§tlrma modelinin seyahat edenler tarafmdan gilvensiz bulundugu donemlerde ciddi dil~il§lerle kar~Ila~ml~hr. Dilnya'nm <;e~itIi bolgelerindeki sava§lar da bu ula~tlrma modeline olan talebi olumsuz yonde etkilemi~tir. Biltiin bu olumsuz geli~melere ragmen sektor geli~imini belirli 01e;:illerde devam ettirmi~tir. Havayolu ula~lmma olan talebi olumsuz yonde etkileyen son geli~melerden birisi ise 11 Eylill 2001 tarihinde ger<;ekle~en saldmlardlr. 11 Eylill saldmlanndan ve bu tarihten once Dilnya ekonomisinde meydana gelen olumsuz geli~melerden etkilenen havayolu ula§tIrma sektoril bilyilk bir krizle kar~l kar~lya kalml~tIr. Bu donemde, Sabena ve Swissair gibi bazr havayolu i~letmeleri iflas etmi~, pek <;ok havayolu i§letmesi de hilkilmetlerinden aldlkIan mali destekle varhklarml silrdilrebilmi§lerdir. Amerika Birle~ik Devletlerinde faaliyet gosteren havayolu i~letmeleri, Amerikan hilkilmetinin 15 milyar dolarhk destegine ragmen hacizlerle kar~Ila~ml~lar, personel saytlanm azaltml~­ lardrr. Havayolu firmaiannm ie;:erisine dil~tiikieri zor durum ue;:ak imalatpsl ~irketleri de slkmtiya sokmu~tur (Travel and Tourism Analyst, 2001). Klta Avrupa'smda havayolu ula§tIrmasl ve turizm talebi bu olaydan daha az etkilenmi§tir. Avrupa i<;erisindeki hava trafiginin ve turizm talebinin bu olaylardan daha az etkilenmesinin nedenleri ise ~u ~ekilde ifade edilebilir; teror

152

Turk Turizm Tarih;: Yapisal ve Sektorel

Geli~;m

olaylannm Avrupa'dan olduk~a uzak bir cografyada ger~eklegmesi, Avrupa'da ve havaalanlannda ger~eklegtirilen terorist eylemlerle daha once de kargIlagIlmlg olmasl ve 11 Eyliil oncesi gilvenlik onlemlerinin daha slkl olmaSl. Havayolu ulagtIrmasl ile ilgili gilvenlik endigeleri uluslararasl turizm hareketliliklerini de olumsuz yonde etkiIemigtir. 2008 yllmda baglayan, 2009 yIlmda bilyilyen ve tilm Dilnyayl etkiIeyen ekonomik krizinde havayolu ulaglmma ve turizm sektorilne olumsuz etkilerinin oldugunu ve olacagml soylemek milmkilndilr. Ifade edilmeye ~ah§Ilan olumsuzluklar tekrarlanmaz ise havayolu ile seyahat talebinin artacagl soylenebilir. 2010 yllmda 2,3 milyar ki§inin havayolu ile seyahat edecegi tahmin edilmektedir. Havayolu ile seyahat edenlerin saYIsmdaki bu onemli artI§m en onemli nedenlerinden biriside, bilet fiyatlannda meydana gelen dil§il§tilr. Agagldaki tabloda uluslararasl turizm hareketliliklerine katIlanlann kullandlklan ula§tIrma modellerini goriilmektedir. u~ak ka~lrma

Tablo 4. Uluslararasl Turizm Hareketliliklerinde Kullamlan UlagtIrma Modelleri (2008) Ula§bnna Modeli KullanIm Oram (%) Havayolu 47 Karayolu 42 Demiryolu 4 Denizyolu 7 Kaynak: www.world-tourism.org/factsandfigures,"Tourism Highlights 2008 Edition", (24.02.2009).

20.yilzyllm ikinci yansmda havayolu ulagtIrmasmda goriilen geli§meler, turizmin geligimine katklda bulunmu§tur. Gilvenli, konforlu, hlzh ve uygun fiyath havayolu ula§tIrmasl uluslararasl turizm hareketliliklerinin geli§imini olumlu yonde ve onemli ol~ilde etkilemi§tir. Diger taraftan daha fazia saYlda insamn turist olarak orta ve uzun mesafeli destinasyonlara seyahat etme imkamna sa hip olmasl, bir ba§ka ifade ile turizm talebinin uluslar a.asIlagmasl, havayolu ulagtlrma sektorilniln geli§imini desteklemi§tir. 2.4.1. Cumhuriyet Oncesi Donemde Havayolu Ula§tIrmasl

Dilnya havaclhgl yeni yeni geli§meye baglarken 1912-1913 yIllannda istanbul Ye§ilkoy'de Tilrk havaClhgmm ilk adlmlan atIlmaya ba§lanml§tlr (Albayrak, 1983). Bu donemdeki geii§me ~abalannm sonucu olarak askeri ama~h kullaml-

Turkiye'de Turistik Ama~h

Ula~tlrma

Sektoriinun

Geli~imi

153

mak ilzere u~ak ahml yapllml§tlr. Bu u~aklardan bazllan kahraman pilotlan ile birlikte istiklal Savagmda bilyilk baganlar elde etmiglerdir. 2.4.2. Cumhuriyet Soruasl Donemde Havayolu Ula§hrmasl a) Pla1tSIZ Donem

Avrupa'da askeri hava taglmaClhgma paralel olarak ticari hava ta§lmaclhgmda da onemli geligmeler olmugtur; Lufthansa, KLM, Air France, Imperial Airways ve Aero Expresso gibi bazllan bugilniln de onde gel en havayolu §irketleri olan ta§IYICllar faaliyete ge~migtir (Albayrak, 1983). Avrupa' dabu geligmeler olurken Tilrkiye'de ise havayolu ula§tIrma modeline ile ilgili gU geligmeler ya§anml§hr; Bu donemde, Amerika'dan Kin Bird tipi iki u~ak satm almml§tIr. Bu u~ak­ larla 3 $ubat 1933 tarihinde istanbul' dan Ankara'ya sefer dilzenlenmi§tir. Eskigehir'de mola veren u~aklar iki saat yirmi dakika sonra Ankara'ya ula§ml§tIr. Alman yaplml iki adet Junkers tipi w;akla beraber dort u~akhk bir filo soz konusudur. 20 MavIs 1933'te Milli Savunma Bakanhgl'na bagh olarak Hava Yollan Devlet igletInesi kurulmugtur. Bu, Tilrk Havayollanmn kurulu§u anlamma gelmektedir. U~ak saYIsl zamanla be§ oimugtur. ilk ticari havaalam Ankara'da a~Ilml§ ve Ankara-Eskigehir-istanbul arasmda tarifeli seferler baglaml§tIr, filonun koltuk saYlsl yirmi sekizdir (Albayrak, 1983). ilk uluslar araSI sefer ise Ankara-istanbul-Atina gilzergahmda ger~ekle§tiriimigtir. THY uzun yIllar hem yurt i~inde hem de yurt dlgmda ger~eldegtirilen havayolu ulagtlrma hizmetlerinin tek saglaYlclsl durumunda olmugtur. b) Planit Donem

Tilrk Havayollan Anonim Ortakhgl uzun yIllar bayrak ta§lYlclSl milli havayolu i§letmesi olarak illke i~inde tek ba§ma hizmet vermi§tir. 1980 sonraSl illkemizde ozel sektoriln de havayolu ulagtIrma hizmeti vermesine imkan saglayan bazl dilzenlemeler ger~ekle§tirilmigtir. Bu donemde faaliyete ge~en ozel sektor sivil havayolu igletmeleri ~egitli gil~lilklerle kar§lla§mlglar ve sonu~ olarak ~ogu faaliyetlerine son vermek durumunda kalmlglardIr. Tilrkiye'de havayolu ula§tlrmaSI uzun silre istikrarh bir yaplya kavugamamI§tIr. Havayolu ula§tlrma sektorilniln agln hassas yapIsl, illkemizin i~inde bulundugu bolgede meydana gel en olumsuz geligmeler ve Tilrkiye'nin kar§I karglya kaldlgl ekonomik slkmtIlar istikrarslzhgm temel nedenleri olarak ifade edilebilir.

T 154

TOrk Turlzm Tarihi: Yap.sal ve Sektorel

Geli~lm

2003 YIhnda hayata ge.;irilen te§vik tedbirlerinin ardmdan, havayolu ula§tmna hizmetlerine yonelik talepte ciddi bir artI§ olmu§, geli§en Tilrk sivil havaclhgmdan illke turizm sektoril de yarar saglamaya ba§laml§tIr. Planh donem incelendiginde, altmci be§ yIlhk kalkmma plamna kadar havayolu ula§tIrmaSI ile turizm sektoril arasmda bir ili§ki kurulmadigi gorillmektedir. ilk be§ kalkmma plam doneminde havayolu ula§tIrmasma ili§kin yapilan tespitler ise §unlardlr; CD Yakm dl§ illkelere verimli havayolu ula§lmml saglanamaml§ olmasl, CD THY'nin modern bir havayolu i§letmeciliginin gerektirdigi dilzene eri§ememi§ oimasi vurgulanml§ ve havayolu yolcu ula§tIrmasmda jet u.;aklannm devreye girmesi do1aYIsIyla onemli artI§lar beklendigi ifade edilmi§tir, .. Havayolu ula§tIrma modellerinde daha kaliteli hizmet verilmesini saglamak amacIyla yasal diizenlemelerin yapilacagI, idari, hukuki ve mali onlemlerip ahnacagi belirtilmi§tir, .. Tiirk Havayollan Anonim Ortakhgmm u.;ak filosunun biiyiitillmesi, yenilenmesi, havaalanlannm kapasitelerinin artmlmasl, yeni havaalanianmn yapImmm ger.;ekle§tirilmesi hedef olarak belirtilmi§tir. Bunlann yam SIra, giivenligin artmlmasl, rum havayo1u §irketlerine kaliteli hizmet verilmesi diger hedefler olarak vurgulanml§tIr. Turistik ama.;h havayolu ula§tIrmasma ili§kin ilk ifadelere altInCl be§ yllhk kalkmma planl doneminde rastlanmaktadlr; oze1 havayolu i§letmelerinin sorunianmn ivedilikie .;ozilmlenmesi, giivenii ve ekonomik bir i§Ietmecilik anlaYI§1 i.;erisinde, yurt dl§1 turizme dayah "tarifesiz (charter)" ve yurt i.;i turizme dayah "kii.;iik u.;ak (commuter)" ve "hava-taksi" i§letmeciligi alanlannda daha etkin rol oynamalan konusunda gerekli destegin sagianmasi. (www.dpt.gov.tr/plan6.pdf). Yedinci ve sekizinci be§ yIlhk pianiarda ve dokuzuncu kaIkmma plamnda da havayolu ula§tIrmasl ile turizm arasmda ki ili§kiye yeterli olmasa de deginildigi gorillmektedir. Yedinci be§ yIlhk ka1kmma planmda havayolu ula§tIrma sektoriindeki geli§melere kar§m, sivil havacIhk otoritesinin karar verme, yiiriitIne ve denetleme apsmdan etkinligini artIracak bir yaplya kavu§turulamadlgl vurgulanml§tIr. A ynca sayl, filo ve pazar payl a';lsmdan onemli geli§me i.;inde olan ozel havacIhk i§letme1erinin bilrun olarak istikrarh bir yaplya kavu§turulamaml§ olmalan nedeniyle, slk.;a rastlanan §irket kapanmalanndan dogan kaynak ve giiven kaybmm, sektoril olumsuz yonde etkiledigi ifade edilmi§tir. A1t- yaplsi yetersiz olan ancak, turizm ve ihracat potansiyeli yilksek bolgelerde havaalam yatmmlanna onem verilmesi bu plan doneminin turizm sektoril ile dogrudan ili§kili tek noktasidu.

155

TOrklye'de Turistik Ama~h Ula~tJrma SektorunOn Geli~lml

Sekizinci be§ yIlhk kalkmma plam doneminde, turizm a';lsmdan onemli merkezlerdeki ula§lm alt-yaplsmm, oncelikle de havaalanlannm geli§tirilmesi konusunun onemini korudugu vurgulanml§tIr. Bu plan doneminde havayolu ula§tIrmasmm, ozellikle yurt dl§mdan illkeye yonelik turizm talebinin artI§mdaki roli.i a';lsmdan degerlendirildigi gorillmektedir. Dokuzuncu plan doneminde ise, Turizm sektoril ile havayolu ula§tIrmaSI arasmdaki gil.;iil ili§kiye vurgu yapIlmI§, turizm talebindeki artI§m havayolu ula§tIrmasml da olumlu yonde etkiledigi ifade edilmi§tir. Tablo 5. Havayolu Ula§tIrma Modeli Ile Sevahat Eden Yolcu SaVISl Toplam Dl§ Hat ytl i~Hat 25.054.613 25.296.216 30.596.297 35.042.957 32.884.325 38.381.993 Kaynak: www.shgm.gov.tr. "Istatlstlk Raporlan", (24.02.2009). 2002 2003 2004 2005 2006 2007

8.500.839 9.128.124 14.438.292 20.502.516 28.799.878 31.970.874

33.555.452 34.424.340 45.034.589 55.545.473 61.684.203 70.352.867

Daha once de ifade edildigi gibi, bolgesel havayolu ta§ImacIhgma ili§kin te§vik tedbirleri Tilrkiye'de 2003 yilmda yilrilrli.ige girmi§tir. Ozei i§lem vergisi ve egitime katki payl kaldmlarak u.;ak bilet fiyatlan ucuzlatIlml§tIr. Bolgesel hava ta§ImacIhgmm ba§Iadigl 2003 yIlmdan 2006 yIlI sonuna kadar i.; hat yolcu saylsmda % 239, dl§ hat yolcu saYIsmda % 31, u.;ak trafiginde i.; hatlarda % 119, dl§ hatlarda ise % 31 artI§ olmu§tur. T ablo 6. Boigesel U.;u§ Yapan H avavo u i §I etme e ri

Turk Havayollan Onur Havayollan Atlas Jet Hava Yollan Pegasus Hava Yollan Sunexpress Hava Yollan Kaynak: www.shgm.gov.tr," Bolgesel HavaClhk", (26.02.2009). Tilrkiye'ye gel en turistlerin bilyilk .;ogunlugu seyahatlerinde havayolu ula§umm tercih etmektedirler. DIke a';Ismdan buyilk onem ta§lyan pazarlara olan uzakhgi goz onilnde bulunduruldugunda en hlZh ula§tIrma modeli olan havayolunun tercih edilmesi dogal kar§Ilanmahdir. Bu tercihte, havayolu ula§tIrmasmi seyahat edenler i.;in .;ekici kiian diger unsurlann da etkili oldugunu soylemek milmkundilr.

TUrk Turizm Tarihi: Yaplsal ve Sektorel

156

Geli~im

Tablo 7. Dlkemiz Hava Limanlannda ini~-Kalkl~ Yapan Tarifesiz (Charter) U c;a( II annln T a~l d 19l Yo I cu Say lSI ve Yillara Gore DagIllml Yolcu SaYIsI YIllar Giden ini!?-KalkI!? Yapan U~ak SaYIsI Gelel1 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

9.886 78.887 95.558 108.883 110.253 134.335 153.742 129.444 149.164

427.945 5.891.418 6.650.604 7.826.580 8.019.553 9.959.047 10.973.233 9.419.769 11.003.574 Kaynak: www.kultur.gov.tr. "Istatistikler", (20.02.2009).

420.431 5.692.884 6.685.309 7.948.506 8.073.111 10.025.259 11.419.368 9.665.507 11.092.821

Bu noktaya kadar turizm amac;h ula~tmna sektoriiniin Tiirkiye'de ki gelisiired ile ilgili temel bazl bilgiler okuyucu ile payla~llmaya c;ah~dmaktadlr. A~aglda ise, aktanlan bilgilerden yararlamlmak suretiyle ula:;alan sonuc; ve oneriler dile getirilmektedir. ~im

Sonu<;: ve Oneriler Modern turizm ula~hrmasl karma~Il( bir yaplya sahiptir ve rekabetc;i bir <;evrede faaliyetlerini siirdiirmektedir. S6z konusu rekabet, farkh ula~tIrma modelleri, farkh i~letmeler ve hatta farkh iilkeler aras1l1da ~u konularda ger<;ekle~mektedir; .. Giivenlik, .. Maliyet / Fiyat, .. HIZ / Zaman, .. Mesafe, .. Zaman1l1da hareket ve van~, .. Esneklik, .. Hizmet kalitesi, .. Konfor, II Te~vik edici unsurlar, .. Yer hizmetlerL .. Terminal imkanlan, .. Statii ve sayg1l1hk ve .. Seyahatten al1l1an zevk (Cooper vd., 1998). Tiim ula~hrma modelleri, turizm endiistrisinin geli~mesinde <;ok onemli role sahiptir. Ula~tIrma modelleri ve bu <;er<;evede kullamlan ula~tlrma ara<;lan,

TOrkiye'de Turistik Ama~h

Ula~tlrma

SektorunOn Gelilimi

157

mesafe ve buna bagh olarak ortaya pkan zaman konusunda seyahat edenlere avantaj saglamaya <;ah~maktadlr. Cografi ozellikler, hiikiimet politikalan ve maddi destekler <;ok saylda iilkede ve bolgede ula~tIrma modellerinin kullamm diizeyini belirleyen temel faktorlerdir. Konu Tiirkiye a<;lsmdan degerlendirildiginde ve ozellikle planh kalk1l1ma doneminde "turizm" ba~hgl alt1l1da ula~hrmaya ili~kin ifade edilenler incelendiginde ~u hususlar on plana <;lkmaktadlr; Tiirkiye' de ula~tIrma, turizm sektoriiniin geii~imini de olumlu yonde etkileyen bir sektor olarak goriilmii~tiir ve bu iki sektor aras111da kuvvetli bir ili~ld oldugu zaman zaman vurgulanmI~hr. Birind Be~ YIlhk Kalk1l1ma Plam doneminde, karayolu ula~tIrmas1l11l1 turizmin geli~imi a<;Is1l1dan onemine vurgu yapdml~tIr. Balkan iilkeleri, Yunanistan, itaJya ve israil gibi cografi olarak nispeten daha yak1l1 iilkelerle olan turizm hareketliliklerini geli~tirmek i<;in tiim ula~tmna modellerinin geli~tirilmesinin gerekliliginden ve "Hac yolu" adh turistik yolun tamamlanmasl konusundan bahsedilmektedir. ikinci Be~ Yllhk Kalk1l1ma Plan1l1da turizm sektoriine ili~kin hedefler i<;erisinde kitle turizmine uygun ula~lln imkanlann1l1 saglanmasl konusuna vurgu yapIlml~tIr. Bu plan doneminde ula~tIrma imkanlan ile turizmin geli~imi arasmdaki ili~kinin daha net goriildiigi.i ve buna ili~kin daha kesin degerlendirmelerin yapIldlgmI soylemek miimkiindiir (www.dpt.gov.trlplan2.pdf). D<;iincii plan donemine gelindiginde, Tiirkiye' de ula~tIrma sektCiri.iniin genel goriiniimiine ili~kin olarak; ~ehirlerarasl yo1cu ta~lmaclhg1l1da demiryolu ve denizyolunun aglrhklanm kaybetmeye devam ettigi ifade edilmi~tir. Dc;iincii plan doneminde turizm sektorii ile ilgili degerlendirmeler yaplhrken ve hedefler belirlenirken ula~tIrma sektorii ile ilgili vurgu yaptlan konular ~oyledir; uluslararasl turizm, havayolu ula~tIrmas1l1da kaydedilen geIi~melere paralel olarak ruzla geli~mi~tir, tarifesiz (charter) seferleri ozellikle Kuzey Avrupa ile Akdeniz iilkeleri aras1l1daki turist trafigini hlzlandlrml~hr. Bu plan doneminde havayolu ula~tIrmas1l11l1 tiim diinyada turizm hareketliliklerinin geli~imine gittik<;e artan bi<;imde katklda bulundugu, bu tespitten hareketle Tiirkiye'nin de havayolu ula~hrmas1l1a onem vermesi gerektigi ifade edilmi~tir. AIt1l1CI Be~ YIlhk Kalk1l1ma Plan1l1da ula~tIrma modellerine i1i~kin daha aynnhh degerlendirmelere rastlanmaktadlr. On plana <;lkan husus, yurt dl~l yo1cu uIa~tIrmas111da havayolunun onemini korUmaS1l1111 beklenmesidir. Turizm sektCiriine ili~kin boliimde ise, ula~tmna ile de bagiantih olarak, uluslararaSI tarifesiz havayolu ta~lmaClhg1l11l1 geli~tirilmesi ve yerli seyahat acentalann111 tur operatorliigiine te~vik edilmesinden soz edilmektedir.

158

TOrk Turizm Tarihi: Yapisal ve Sektorel

Geli~im

Yedinci planm turizm sektoriine ili§kin boliimiinde ula§tlrma He ilgili olarak belirtilen tek husus, kara, deniz ve hava ula§lmmdaki eksikliklerin siirdiigiidiir. Sekizinci be§ Yllhk kalkmma plamnda ve dokuzuncu kalkmma plamnda turizm ba§hgl altmda ula§tIrmaya ili§kin sadece §u ifadeler kullamlml§tlr; havayolu ula§lmma onem verHmesi, turizm aC;;lsmdan oncelikli bolgelerdeki havaalanlannm geli§tirilmesi ve turizm te§viklerinde havayolu ula§lmma oncelik veriImesi. Tiirkiye'de artan ula§lm talebine uygun olarak demiryolu ve denizyolu fiziki alt-yaplsl yeterince geli§tiriIememi§tir. Yolcu ta§lmalan ise iilke ic;;inde karayolu agIrhkh yaplsml korumaktadlr. HIZ ve konfor standartlarmda hlZh bir geli§me kaydedilemeyen demiryolu ula§tIrmaSI geli§mi§ iilkelerIe kar§Ila§tInldlgmda oldukc;;a geri kalml§ durumdadlr. Bu konudaki eksikligin giderilmesi ile ilgili olarak §imdiye kadar giindeme gelmi§ olan en ciddi proje Ankara-istanbul ve Ankara-Konya hlZh tren projeleridir. Turistik amac;;h ula§tIrma sektoriiniin geli§im siirecini Tiirkiye aC;;lsmdan degerIendirirken, Tiirkiye'ye yonelik turizm talebinin hangi ula§tlrma modelini ne orand a kullandlgma ili§kin bilgi vermekte fayda vardIr. Daha oncede ifade edildigi gibi, yurt dl§mdan iilkeye yonelik turizm talebinin en c;;ok kullandlgl ula§tIrma nlOdeli havayolu ula§tIrmaSldIr. Ula§tIrma hizmetlerinin gelecegi, turizm sektoriiniin gelecegini belirIeyecek asil ur,surIardan birisidir. Bununla beraber, ula§tIrma hizmetleri sadece turizm ic;;in biiyiik onem ta§lmamaktadlr, aym zamanda ekonomi ve esasen toplum ic;;in de onemlidir. Bu nedenlerden dolaYI politikacilann ve kanun yaplcilann ilgisini c;;ekmektedir (Seeking, 2003). Tarihi geli§imleri incelendiginde turizm ve ula§hrmanm beraber, hatta "el ele" geli§tiklerini soylemek miimkiindiir. Ula§tIrma hizmetlerindeki geli§me e§ zamanh olarak turizmi etkilemi§, diger yandan turizm talebindeki artl§ ula§tIrrna sektoriiniin geli§imini desteklemi§tir. Ornegin; turistik amac;;h seyahat edenIere hizmet vermek ic;;in "tarifesiz ta§IYlcIlar" kurulmu§tur (Boniface ve Cooper, 2005). Tiirkiye'de de ula§tIrma sektoriindeki geli§melerin turizm endiistrisini olumlu yonde etkiledigini, geli§en turizmin de ula§hrma hizmetlerinin daha nitelikli olmasma katklda bulundugunu soylemek miimkiindiir. Tiirkiye aC;;lsmdan ifade edilmesi gereken bir ba§ka husus da, ula§tIrma modelleri arasmdaki dengesiz geli§imin, geciken yatmmlann, iilkeye yonelik turizm talebindeki artI§ hlzlm, turistlerin iilkedeki kah§ siirelerini ve harcama miktarIanm olumsuz yonde etkilemi§ olmaSldIr.

Tiirklye'de Turlstik Ama~h

ura~,"na

Sektoriiniin

Gei~imi

159

Turizm amac;;h ula§tIrma sektoriiniin geli§mesine ve iilke turizmine daha fazla katkl saglamasma yardlmcl olacagl dii§iiniilen oneriler is~ §unlardIr; .. Tiim ula§tIrma modellerinde c;;agm gerektirdigi seviyeye ula§mak temel amac;; olmahdIr, It Farkh ula§tlrma modelleri arasmda baglantmm soz konusu ordugu kombine ta§lmaclhk gerc;;ekle§tirilmelidir, It Demiryolu ula§tIrmasma daha fazla yatmm yapIlmahdlr. Avrupa demiryolu agma dahil olunmahdIr, .. Denizyolu u!a§tIrmaSI iilke iC;;i seyahatlerde kullamlabilmelidir. Dc;; tarafI denizlerle c;;evrili olan iilkemizin durumu, bu bakImdan degerlendirildiginde iiziintii vericidir, .. Kruvaziyer turizminden daha fazla pay almamn yollan aranmahdlr, .. Yat turizmi imkanlan artmlmahdIr, .. Karayollannda seyahat giivenligi saglanmahdlr, .. Tiirk havayolu i§letmeleri giic;;lendiriImeli, yurt dl§mdan iilkeye yonelik turizm amac;;h seyahatlerde iilke havayolu i§letmelerinin aldlgl pay artInlmahdlr, .. Dike iC;;i seyahatlerde havayolunun kullammmi artlran te§vik uygulamaIan devam ettirilmelidir, .. Havaalam i§letmeciligi konllsunda daha da iyi ornelder ortaya konulmahdlr, .. Ula§tlrma sektorii yatmmlannda ozel kesimin pay! artmahdIr. Ula§tIrma sektorii Tiirkiye'de sadece turizm sektoriiniin geli§imini olumlll yonde etkilemekle kalmamaktadlr. Dlkenin biitiiniiniin ekonomik ve sosyal geli§imini etkileyebilecek giice sahiptir. Ula§hrma sosyalIe§meye ve mallann ve hizmetlerin ticaretine yapacagl katkI ile sadece turistlere degil iilke insamna da fayda saglayacaktlr.

Kaynakc;;a Ahipa§aoglu, S. ve i. Ankan. (2003). Seyahat if?letmeleri Yonetimi ve Ulaf?tmna Sistemleri, Detay YaymClhk, Ankara. Albayrak,

i. (1983). Dunde/! Bugune Turk Hava Yollan, Cern Ofset, istanbul.

Atik, T. (2006). "Tiirkiye'de Demiryolll Politikalan", ic;;inde: Uluslararasl Demiryolu Sempozyumu Bildiriler Kitabl, 2, TCDD Genel MiidiirIiigii, Ankara, (7284).

T 160

Turk Turizm Tarihi: Yapisai ve Sektorel

Geli~im

161

Turkiye'de Turistik Ama~h Ula~tlrma Sektoriinun Geli~imi

Boniface, B. ve e. Cooper. (2005). Worldwide Destinations Case Study Book The Geography of Travel and Tourism, Elsevier Butterworth-Heinemann, Italy.

Travel and Tourism Analyst (2001). Development of Air Transportation in Europe, Travel and Tourism Intelligence, United Kingdom.

Cook, R. A.; J. J. Margua ve L. Prentice Hall, U.S.A.

World Tourism Organization (2000). "InternatIonal Tourism: Means of Transport", Tourism Market Trends: Americas-2000. Published by WTO, Madrid, s. 22.

J. Yale. (2002). Tourism:The Business of Travel,

Cooper, e.; J. Fletcher; D. Gilbert; ve S. Wanhill. (1998). "Transportation: As An Elements of Tourism." ic;inde: Tourism Principles and Practice, (Ed. Rebecca Shepherd) Longman Publishing, New York, U.S.A., 270-288.

www.dpt.gov.tr/planl.pdf.

"Kallcll1ma

Plam

(Birinci

Be~

Yzl)

1963-1967",

Plam

1968-1972",

(24/02/2009). www.dpt.gov.tr/plan2.pdf.

"jlcinci

Be§

Yllllk

KaLTclIlma

(24/02/2009).

<::olakoglu, O. E. (2002). "Tiirkiye ic;in Kruvaziyer Turizminde Alternatif Bir Uriin Onerisi". ic;inde: Ulusal Tiirkiye Turizmi Sempozyumu Bildiriler Kitabl, Tiirkiye Turizmini Ara:;;hrma Enstitiisii, izmir, 287-305.

www.dpt.gov.tr/plan3.pdf.

Gencer, A. 1. (1986 ). Turk Denizcililc Tarihi Ara§tmnalan, Tiirkiye Denizciler Sendikasl, Egitim Dizisi:2, istanbul.

www.dpt.gov.tr/plan4.pdf. "Dorduncu Be~ Yllillc Kallcmma Plam 1979-1983",

Giirer, e.; H. Akbulut ve S. <::etin. (2006). "Cumhuriyet D6nemi Tiirldye Ula:;;tIrma Politikalanmn Demiryollan Apsmdan Degerlendiriimesi". ic;inde: Uluslararasz Demiryolu Sempozyumu Bildiriler Kitabz, T.e. Devlet Demiryollan Genel Miidiirliigii, Ankara, 556-563,

www.dpt.gov.trplan5.pdf...Be~inci

Giilsoy, U. (1994). Hicaz Demiryolu, Eren yaymclhk ve KitapC;lhk, istanbul. Holloway, J. e. (1998). Business of Tourism, Fifth Edition, Longman Publishing, New York. Kiic;iikkalay, A. M. ve E. Elibol (2003). Osmanh imparatorlugu'na Avrupa'dan Karayolu ile Yapilan ihracatm Degerlendirilmesi: 1795-1804, Sosyal Bilimlcr Dergisi,2,151-176. Prideaux, B. (2001). "Link Between Transportation and Tourism: Past, Present, Future". ic;inde: Tourism in the 21st Century, (Ed. Gianna Moscardo, Bill Faulkner and Eric Laws), Continuum, London, England, 91-110. Seeking, J. (2003). "Tourism and Hospitality in the 21st Century". tc;inde: Transport: The Tail That Wags The Dog", (Ed. A. Lockwood and S. Medlik), Elsevier Butterworth-Heinemann, Great Britain, 222-230. Sevimay, H. R. (1991). Osmanlzdml Giinumuze Denizcilik Sektorii Politikalar, Uygulamalar, Sonmlar ve (:oziimler, Ankara. $ahbaz, P. (2004). Tiirkiye Cumhuriyetinin 80 Yilmda Ula§hrma, Ticaret ve Turizm Egitlm Falciiltesi Dergisi, 1, 188-208.

"Ut;iincu Be§ Ylllzk Kallcl1lma Plam 1973-1977",

(24/02/2009). (25/02/2009). Be~

Ylllzlc

Kallclllma

Plam

1985-1989",

(25/02/2009). www.dpt.gov.tr/plan6.pdf. (26/02/2009).

"ALtll1Cl Be§ YZllllc Kallcmma Plam 1990-1994",

www.dpt.gov.tr/plan7.pdf. (26/02/2009).

"Yedinci Be~ Yllllk Kallczmna Plam 1996-2000",

www.dpt.gov.tr/plan8.pdf. "Selcizinci Be~ Yllllk Kalkmma Plam 2001-2005", (26/02/2009). www.dpt.gov.tr/plan9.pdf. "DokuzullcU Kallcznma Plam2007-2013", (31/07/2007). www.kultur.gov.tr. "Turizm istatistikieri", (20102/2009). www.shgm.gov.tr. "istatistik Raporlan", (24/02/2009). www.shgm.gov.tr. "B6lgesel HavaClhk", (26/02/2009). www.tcdd.gov.tr. "Devlet Demiryollan istatistilc Yllllgl 2002-2006", (01107/2006). www.world-tourism.org/factsandfigures,"Tourism

(24/02/2009).

Highlights

2008

Edition,

Sekizinci BolUm

TORKiYE'DE REHBERliGiN GEli~iMi Yrd. DoC;. Dr. Osman E. <;OLAKOGLU·

Ozet Twist rehberliginin iilkemizdeki tarihi geli§im siirecine ili§lcin bilgiler Osmanl1'mn son donemine kadar gitmektedir, Rehberligin iillce tamtlmmdalci oneminin 0 donemlerde fark edilmi§ olmasl dilclcat r;elcicidir. Devletin rehberlilc alanl1ldaki diizenleyici yakla§lnllan Cumhuriyet oncesi donemde ba§laml§, zaman zaman uygulamada bir talmn eksikliklere ragmen giil1iimiize kadar sure gelmi§tir. Cumhunyet oncesinde r;lkartzlan bir nizal11name ile belgelendinne ve r;alz§l11a esaslanna yonelik getirilen kurallann a7'dl1ldan, Cumhuriyetil1 ilk Ylllannda benzer ir;erikte bir karal11al11e r;lkanlml§ hI', YOlletmelik niteligindeki ilk duzel1lel11enin yaplldlgl 1971 y!l111a feadar ger;erliligini kOl'uyan bu lcaral11ameye dayanaraTc bazl 1curslar ile egitim boyutunda r;abalar harcanml§tzr, Ancak 1971 yllmdalci yonetl11elik egitim lconusunda net bir zorunlululc getirmi§, egitimin §elcli ve ir;erigini belirlel11i§tir, 1992 Ylll11da iiniversitede onlisans diizeyinde rehberlilc egitimi ba§laml§, daha sonra lisans p1'Ogramian ile geli§tirilmi§ til', Balcanllgm 2023 stratejilc plam yiilcsek lisans duzeyinde de rehberlik egitimine ger;ilmesini ongormelctedir, Guniimiize degin birr;olc lcez yapllml§ diizenlemelere ragmen, tw'ist rehberliginin halen egitim, r;all§ma esaslan ve orgUtlenme konusunda r;ozum beTcleyen onel11li SOrll11larl11l11 val' oldugu goriilmektedir,

Boliimiin AmaCl Turizm sekt6rilniln illkemizde gosterdigi hlZh geli§meye paralel olarak rehber ihtiyacmm da artmasl dogaldu. Bu ihtiyacm giderilmesi, meslegin 6zellikle illke tammmdaki rolilnil dogru bir bic;imde yerine getirebilmesi, rehberlerin niteligi ile dogrudan ilintilidir .

• Adnan Menderes Universitesi, Turizm i~letmeciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu, oco/[email protected]

164

Turk Turizm Tarihi: Yapl5al ve Sektorel

Gel~im

Bu ~ah§mada turist rehberligi ile ilgili diizenlemeler ve bu diizenlemelerde yapIlan degi§iklikler paralelinde, meslegin geli§irni incelenmektedir. Egitim ozellikle iizerinde durulan bir boyuttur. Mesleki orgiitlenme a~lsmdan ya§anan karma§lkhk onemli bir konu olarak belirmi§tir. Gelecegin karar vericilerine ge~mi§in dogrulan ve hatalanndan yararlanma konusunda kolayhk saglamasl temel kaygl olmu§tur. Giri§ insanlann ya§adlklan mekanlann dl§ma ~lkma eylemleri her ne kadar insanhk tarihi kadar eskilere uzanmakta ise de, turizm rehberligi grup seyahatlerinin ba§lamaslyla tarihsel siire~ i~erisinde yer almaya ba§laml§hr (Batman v.d., 2000:1) M.S. 130 yllmda Rornah ziyaret~iler (imparator Hadrian ve kansl Krali~e Sebena) Nil boyunca yukanya dogru tekneleriyle yol alarak MIslr'm hakkmda en ~ok soz soylenen Konu§an Heykelini gormeye gitmi§lerdir. Gerek bu gezi gerekse diger geziler daima, diinyanm yazIlI kaYltlara ge~mi§ ilk rehberleri olan, MIsrrh Rahiplerin e§liginde ger~ekle§rni§tir.(Ahipa§aoglu, 1997: 6) M.s. 600 ylllannda Anadolu' da olduk~a yogun bir trafigin ya§andlgl ve bu donemdeki seyahatlerin en onemli nedenlerinin askeri, ticari ve dini sebeplerle yapIldlgl bilinrnektedir. Tiim bu trafige yon veren ve Anadolu'yu kan§ kan§ bilen deneyimli rehberlerden yararlamldlgl, kaYltlarda ge~mektedir. Anadolu'da dogup biiyiiyen ve uygarhk tarihinde ilk eserleri veren tarihin babasl Herodot, cografyaCl Strabon ve lirik §air Homeros, blrakhklan eserlerinde donemleri hakkmda tarihsel bilgiler vermi§lerdir. Tarihsel bilgilerin yam Slra Anadolu yanmadaslm en aynnhh §ekilde anlatml§lar ve Anadolu'yu ba§tanba§a gezmi§lerdir. Halikarnas bahk~lsma gore bu ki§iler, ilk terciiman rehberlerdir ve bu yonleriyle kiiltiir turizminin onciileri sayllabilirler. Antik donemde; ticaretteid art1§a, yol aglannm geni§lemesine, giivenilirligin artrnasma bagh olarak Anadolu klyllan da turizmden ciddi paylar almaktaydl. Onemli bir turizm merkezi olan Truva'da turistler ilyada'dan boliimler okuyan egitimli, aynnhlan gozden ka~mnayan rehberler e§liginde gezebilmekteydi; ancak genel olarak rehberlik heniiz ki§inin ge~imini saglayabilecegi bir i§ degildi ve rehberlerin anlahmlan ger~eldere degil, soylencelere, kulaktan dolma bilgilere dayahydl(MEB, 2008: 12.04.2008). 17. yiizyIla gelindiginde seyahat etmek, hala statii kazanmak isteyenlerin, ayncahkh ve zengin olanlann kahlabildikleri bir ya§am bi~imidir. <;iinkii yolculugun olaganiistii masraflanm kar§llayabilmeyi ve uzun siire (kimi zaman birka~ yIl) ~all§madan ge~inebilmeyi gerektirir(Degirmencioglu, 2008: 05.03.2008).

Turklye'de Rehberligin

Geli~imi

165

ingiltere'de, Elizabeth'in tahta ~lkmasl ile 16.yy'da ba§layan ve 17.yy'da yaygmla§an Grand Tour'lar Klta Avrupa'smm onemli §ehirlerini i~eriyor ve bu yolcuiuga pkanlar ciddi anlamda rehberlik hizmetine ihtiya~ duyuyorlardl. Bu ihtiya~ ilk zamanlar tura ~lkan ingiliz soylu gen~lerin ogretmenleri tarafmdan kar§Ilanrnakta idL Roma'da 18. yy rehberlerinin tiimiiniin italyan oldugu bilinrnektedir. Kentin zenginliginin, donemin turizm hareketlerinden kaynaklandlgl gori.i§ii savunulmaktadlr. Chamonix'de 1820 yIlmda 40 adet rehber sulh hakimi kontroliinde faaliyet gostermekte ve ~ok iyi gelir elde etmekte idi(Tower, 1996: 136). Kii~lik ~aph geziler, ancak Sanayi Devrirninin burjuva smlirm yaratmasl ve ~ah§ma ko§ullannm iyile§tirilmesi iie daha geni§ boyutlu bo§ zamanlann olu§maSI sonucunda bir turizm hareketine donli§ebileceklerdir. Donli§limiin ger~ek­ le§mesi i~in Thomas Cook'un ilk organizasyonu yapmasma kadar beklemek gerekmi§tir. Thomas Cook diizenledigi turlan bizzat yoneterek aym zamanda ~agda§ rehberligin de onciiliiglinli yapml§tIr(Ahipa§aoglu, 1997: 5-6). Thomas Cook'un faaliyetleri modern anlamda tur yoneticiligi veya tur liderliginin de ba§langici saYllmaktadlr(Cross, 1978: 2). 1. Cumhuriyet Oncesi Donemde Tiirkiye'de Rehberlik I. Dlinya Sava§l'ndan sonra motorlu ara~lann, II. Dlinya Sava§l'ndan sonra sivil hava ta§lmaclhgmm geli§imi, uluslararasl turizm hareketlerinin artmasl ve paket turlara ilginin ylikselrnesi sonucu 1930'lardan soma yerel bazda rehberlik egitimine onem verilmeye ba§lanrnl§hr(Din~er ve Klzlhrmak, 1997: 128). Cumhuriyetin bir~ok kururnu gibi turist rehberligi de temellerini Osmanh'nm son donem uygulamalanndan almaktadlr. Bir~ok kurumda oldugu gibi rehberlikte de zaman i~erisinde kavramlar ve yalda§lmlar degi§mi§; daha ~ag­ da§ noktalara ula§Ilrnl§tIr. Buglinlere nerelerden ve nasii gelindiginin bilinmesi lilke ve meslek a~lsmdan kazammlann oneminin anla§Ilmasma katklda bulunacakhr(Ahipa§aoglu, 2001: 14). Osrnanh doneminde, ozellikle Orient Express ile ba§layan turizm hareketlerinin geli§mesine paralel olarak rehberlik hizmetleri de geli§meye ba§larnl§hr. istanbul'u ziyaret eden yabanciiara veriien rehberlik hizmeti en azmdan bir yabanci dilin ~ok iyi derecede bilinmesini gerektiren bir i§ alam olarak 0 donemlerde Osmanh Devleti'nin ba§ta Istanbul olmak iizere biiyi.ik kentlerde ya§ayan ~ogu LeVi]! ;tell * veya azmhk mensubu ki§iler tarafmdan yapiian bir i§ olrnu§tur. * Osmanh imparatorlugu doneminde genelde istanbul ve kmir gibi buyuk liman kentlerinde yogunla~an

azmhklar.

ve ticaretle

ugra~an,

Franslz ve Italyan gibi Batl Avrupa kokenli MuslUman olmayan

166

Turk Turizm Tarihl: Yapisal ve Sektorel Geli~im

Turkiye'de Rehberligin

Geli~imi

167

ilk ba~Iarda hem tercliman hem de rehber oIan bu ki~iler Osmanh DevIeti'nin sosyaI yaplsl nedeniyIe aZlllhk nlifusun i~inden ~lkml~hr. Osmanh DevIeti'nde 1800'li yIllann ikinei yansma Kadar istanbul' da ya~ayan aZlllhk nlifus, belirli mesIekIeri icra etmekteydi. Ermeni nlifus daha ~ok ticaret ve eI sanatlannda, RumIar ise ticaret ve ozeIlikle konaklama ve agulama i~letmelerinin sahipleri durumundaydl. Beyoglu ve eivannda pansiyonlar, Galata'da meyhaneler vardl. Bu i~letmelerin sahipleri ve ~ah~anlan ~ogunlukla Rumlardl. Museviler ise sarrafhk, hekimlik ve daha ~ok da araclhk hizmetleri ile ilgileniyorlardl. Komisyonculuk yetenekleri ve ba~ta Franslzca olmak lizere yabanci dillere olan yatklllhklan sayesinde rehberlik meslegini icra edenlerin biiylik bir klsmml Yahudiler olu~turuyordu. Yahudilerin yam Slra kokenleri Franslz, italyan ve Maltah olan ailelerin ~ocuklan da rehberlik meslegine ba~laml~lardl. Mlislliman Tlirk nlifusun yabanCl dil konusundaki yetersizligi, Osmanh doneminde rehberlik mesleginde daha ~ok aZlllhklarlll ral oynamalanna neden olmu~tu. Hi~bir egitimden ge~memi~, belli ba~h eserler okumaml~, bilgileri kulaktan dolma ve kendi gezilerine dayah bu ilk tercliman rehberler, tarihsel ger~eklerle aykm olarak mens up olduklan ve sempati duyduklan aZlllhklarm, Osmanh Devletince haklanmn korunmadlgl yonlindeki ki~isel gorli~lerini yabanci konuklarla payla~malan, iilkedeki aZlllhklann ezildikleri yonlinde bir kanmm gelen ziyaret~ilerde yarahlmasllla yol a~ml~tIr(MEB, 2008: 12.04.2008). Rehberlikle ilgili ilk belgelere, 29 Ekim 1890 tarihinde yaymlanan 190 saylh Nizamnamede rastianlr. Rehberleri belli kurallara baglayan bu nizamnamenin ylirlitlilmesi g6revi, i~i~leri Bakanhgl tarafmdan belediyelere verilmi~ti. Amaci terciiman rehberlik meslegini halihazuda ylirlitenleri veya meslege ba~Iayacak olanlan disiplin altmda tutmak olan nizamname ile meslegin icrasl slrasmda iyi niyet gozetmek, dlizgiin bir Tlirk~e ve yabanCl dil bilgiSi yeterliliginin smavla tespiti ongoriiliiyordu. Ne yaZlk ki; Osmanh Hiikiimeti bu nizamnameyi yiiriirliige koymasma ragmen uygulamasl ile pek ilgilenmedi(Degirmeneioglu, 2008: 05.03.2008). Alb maddeden olu~an bu nizamnamenin giinlimliz Tiirk~esine ~evrilmi~ hali ~oyledir: 1. Seyahat ve diger ama~larla Memaliki Devleti Aliye'ye gelenlere ~evir­ menlik yapmak isteyenler ile otel ve misafirhane gibi konakladlklan yerlerin mlidlirleri tarafllldan turistlere ~evirmenlik yapmak lizere gorevlendirilenler oncelikle bu nizamname i~erigine uygun beIge almak zorundadlrlar. 2. <;evirmenlik belgesi almak isteyenler ciinha *.. ve cinayetten hiiklim giymemi~, lrz ve namus sahibi ki~iler olduklanna dair mahalle veya mensup 01-

2.1. Planslz Donem

** kabahatten aglr, cinayetten hafif SU<;

Tlirkiye Cumhuriyeti Hliklimetinin kurulmasmdan iki yll soma, 8 Kasnn 1925 tarih ve 2730 saylh "Ecnebi Seyyahlara Terclimanhk ve Rehberlik Edecekler

duklan millet muhtarlanndan alacaklan birer ilmlihaberi oturduklan belediye vereceklerdir. 3. Sablka kaydl mad des in de belirtilen ilmlihaberler oturulan belediye tarafmdan incelenerek, ger~ege uygun olduklan onaylandlktan soma sahipleri tarafmdan ba~kentte (Dersaadet) Belediye Ba~kanhgma ibraz edilerek ilgilinin Tlirk~e ile birlikte bir ba~ka dili de anlayabildigi ve konu~abildigi ve aynca memleket meselelerine hakim oldugu yetkili kurullarca incelendikten ve onaylandlktan soma kendisine ~evirmenlik belgesi verilecektir. 4. Ta~ralarda bu ~ekilde ~evirmenlik yapmak isteyenler hakkmda i~bu nizamname uyannca incelem.e ve ara~hrma yapIlmasl zorunlu olup, beIge verme yetkisi ilgili belediyeye ait olacakhr. 5. Belgeli ~evirmenlerden, ~evirmenlik yaphklan ki~iyi rahatslz ve igfal ettikleri hakkmda ~ikayet edilen veyahut glivenlik veya belediye memurlanmn denetlemeleri lizerine ortaya ~lkanlanlarm belgeleri ellerinden allllacagi gibi tutuklanarak haklannda i~ledikleri su~un nevi ve derecesine gore ceza kanununa gore i~lem yapllacaktlr. 6. Bu nizamnamenin ylirlitiilmesi ile i~i~leri Bakanhgl gorevlidir (Ahipa~aoglu, 2001: 17-18). Cumhuriyeften once, Osmanh imparatorlugu'nun ~okuluslu yaplsllla uygun olarak gayrimiislimlerin tekelinde olan tercliman rehberlik meslegi pek haYlrla amlmazdl. Turizrnin ve rehberligin curnhuriyet donemindeki kuruculanndan olan Dr. Halim Alyot, Osmanh donemi'ndeki tercliman rehberler i~in, "umumi kliltlirleri ve tarih bilgileri olmadlgl gibi, ~ogunun mua~eret adabmdan haberinin olmadlgml" soylemektedir. Sava~ yillan ve miitareke istanbul'unda ise bu rehberler Tlirkiye aleyhine propagandaya ba~laymca, aydlll Tlirkler arasmda tepkiler dogdu. Alyot, zengin aile kadmlan, onern!i ki~iler, yiiksek memurlar ve kolej ogrencilerinden kurulu 40-50 ki~ilik bir grubun fahri olarak tercliman rehberlik yap maya ba~ladlklanndan soz eder(www.forumel.biz. 1.0.03.2008). ba~kanhgma

2.

Cumhuriyet Doneminde Tlirkiye'de Rehberlik

Cumhuriyetin ilamndan soma gozlenen geli~meleri 1923-1962 yIllanm kapsayan planslz d6nem ve izleyen Yillara y6nelik planh d6nemler bazmda incelemek gerekir.

168

Turk Turizm Tarihi: Yap,sal ve Sektorel

Geli~im

Hakkmda Kararnarne" ile slkl kurallar beiirlendi. Terciirnan-rehberlik rneslegine gireceklerin uyrnalan gerekli esaslan 11 rnaddede toplayan bu kararnarne rehberlik rnesleginde egitirnin onernini gtinderne getirrnesi ile dikkat ;;ekrnh;;tir. Kararnarnenin yaymlanrnl§ olrnasma kar§m, 0 yIllarda turistik faaliyetlerle ilgilenen resrni bir kurulu§ bulunrnadlgmdan, tercilrnan rehberlerin gerekli bilgiye sahip olup olrnadlklannm smav sonucunda belirlenrnesi kaglt ilzerinde kalrnl§tIr(Degirrnencioglu, 05.03.2008). Bu Kararnarneye gore; 1. Seyahat amaclyla ve ba§ka §ekilde Tilrkiye Curnhuriyetine gelen yabanciiara rehberlik ve <;:evirmenlik yaprnak isteyenler bu yonetrnelik hilkilrnlerine gore §ehrernanetinden veya belediyelerden beige alrnak zorundadlrlar. Ernanet ve Belediye belgelerine sahip olrnayanlar rehberlik ve <;:evirrnenlik yaparnazlar. 2. <::evirrnenlik belgesi alrnak isteyenler Ankara ve istanbul'da ~ehrerna­ netlerine ve diger yerlerde II Belediye Ba§kanhklarma dilek<;:e ile ba§vuracaklardlr. 3. Dilek<;:e verenlerin, cilnha ve cinayetle rnahkurn olrnarnl§ ve hi<;:bir §ekilde lekelenrnerni§ narnus erbabl ve dogru ki§iler olduklan polis ve belediyelerce incelendikten ve ge<;:rni§ ya§antIlan itibariyie de <;:evirrnenlik rneslegine kabullerine engel bir neden olrnadlgl ortaya <;:lktIktan soma, gerekli bilgiye sahip olup oirnadiidan bir smavla belirlenir. 4. Rehberlik ve tercilrnanhk etrnek isteyenlerin Tilrk<;:e'ye rnilkernrnelen egernen, okurna ve yazrnaya rnuktedir olrnamn yam Slra bir yabancl dili ve illkenin tarihini, tarihi amtlanm ve yerlerini iyi bilrneleri ve bunlan turistIer onilnde betirnlerneye ve a<;:lklarnaya kadir olrnaian gerekir. 5. Smavlar $ehrernanetlerince veya Belediye MecIisince se<;:i1mi§ bir smav heyeti tarafmdan yapIlu ve yeterliliklerini kamtlayanlara <;:evirmenlik belgesi verilir. 6. Belgeler ancak verilmi§ olduklan Emanet ve Belediyelerin slmrlan i<;:erisinde ge<;:erlidir. 7. Tilm rehber ve <;:evirmenlerin mercileri §ehremanetleri ve belediyelerdir ve bunlann bolilnmeleri ve dagltlrnlan ilgili dairelerce yaplhr. 8. Gemi acentalan bagh bulunduklan §irket vapurlan turistlere tahsis ediidigi takdirde turist gelecegini en az sekiz giln onceden §ehremanetlerine ve belediyelere bildireceklerdir. Gelecek turistler yilz ki§iden az olduklan takdirde acenteler anced en bildirmek zorunda olrnaylp, vapurun hini kontrolilnde ilgili mernurlara turist olduklarml beyan ile yilkilrnlildilrler. 9. Rehberlerin gilnlilk ilcretleri §ehrernaneti ve belediyeler tarafmdan belirlenir. Rehber ve <;:evirmenlerin bu §ekilde belirlenen ilcretlerinin rniktan yoIcu salonlarma aSllacaktIr.

Turkiye'de Rehberligin

Geli~imi

169

10.Yasal kurallara uymayan turizm acenta ve yilklenicileri ile §lp§andlrlar ve tercilrnanhk ettikleri kirnseleri rahatslz eden, Belediye'nin emir kural ve mevzuatma uymayan veya ulusal onura aykln hareket eden rehberler inceleme raporu veya tespit tutanagma dayamlarak Belediyelere ili§kin ceza yasasl uyannca tutuklama cezaSI ahrlar ve eylemlerinin derecesine gore <;:evirmenlik belgeleri ge<;:ici silreyle veya kesin olarak iptal edilerek <;:ah§malan yasaklamr(Ahipa§aoglu, 2001: 19-20). 1928 ylhnda dilnyada ya§anan ekonomik kriz, turizm faaliyetlerini Tilrkiye'de de durma noktasma getirdi. Tercilman rehberlerin bilyilk klsml meslegi terk etrne noktasma geldiler. Ancak ilgin<;:tir ld 0 slralarda beIgeli rehberler i§ bularnazken, 1928 yIll Arahk aymda, istanbul iktisat Mildilrlilgil tarafmdan bir rehberlik kursunun a<;:llacagl, basm araclhgl He karnuoyuna duyuruldu. Gazetelerde yer alan bu kurs ilammn onerni, ge<;:ici tercilmanlar ile meslege yeni ba§layanlan kapsamasl ve kursiyerlerin mutlaka smavdan ge<;:rne mecburiyetinin aynntIh olarak belirtilmesiydi. ilk kez bir smavdan ge<;:erek girme hakkl kazamIan kurstan mezun olan rehber saYlsl 50 idi(Degirmenciogiu, 2908: 05.03.2008). Ttirk<;:eyi iyi konu§an yabanCl uyruklu ki§ilerin de tercilmanhk rehberlik yapma hakkl 1932 yIlmda pkanlan 2007 saylh kanun He yasaklandl ve Tilrkiye Cumhuriyeti vatanda§l olma §artI ilk kez bu tarihte getirilmi§ oldu(Din<;:er ve KlZlhrmak, 1997: 147). 1935 yIlmda belediyelerde turizm §ubeleri kuruldu ve bir rehberlik kursu daha a<;:Ildl. Bu kez kurstan 53 ki§i mezun oldu. 1940'h yIllarda II. Dilnya Sava§mll1 etkisi He turizm adeta durdu ve rehberlerin btiyilk bir klsrnl meslegi blrakmak zorunda kaldllar(Deginnencioglu, 2008: 05.03.2008). 1950 ylhnda yapllan "ildnci Turizrn Dam§ma Kurulu" tercilman rehberlik ilstilnde onemle durdu. 0 yll, Baslm-YaYll1 ve Turizm Genel Mildilril Halim Alyot tarafll1dan kalerne alll1an ve "ikinci Turizrn Dam§ma Kurulu"na sunulan "Turist Tercilrnan Rehberligi" ba§hkh raporda, tercilman rehberligin turizm sektorilndeki yeri ve yadsll1amayacak onerni §u satularda ifade edildi: "Milletlerarasl turizrn aklmlanmn yonlendirilmesinde ve ulusal turizm hareketlerinin geli§mesinde, seyahat acentelerinin etkisi oldugu gibi, bu acentelerin onernleri ile orantIh olarak, bunlann emrinde veya serbest bi<;:imde <;:ah§an turist tercilrnan ve rehberlerinin de, turizmin geli§mesinde btiyilk rolled vardlr. Bir iilkeye gelen seyyah, elinde yazlh rehberler, prospektilsler, depliyanlar ve bro§ilrler bulunsa bile, 0 illkenin dilini, gelenek ve goreneklerini bilrnedigi takdirde, bir terctiman rehbere silrekli gereksinimi vardlr. Ozellikle grup halinde tarihi yerleri, amtlan ve onernli yerleri gorrneye, gezrneye giden, ziyaret ettikleri illke hakkmda <;:e§itli yonden bilgi edinmek isteyen seyyahlara, her tilrlil bilgiyi verecek ve onlan tatrnin edecek eleman tercilman rehberlerdir. Tercilman reh-

170

Tiirk Turizm Tanhl: Yapisal ve Sektorel

Gel~lm

ber, kendi iilkesinin canh propagandaclsl ve reklamClSldIr. <;;:ok zaman olumsuz propagandalarla noksan ve yanh~ bilgilerle doldurulmu~ bir seyyaha yurdunu sevdirecek, kotii yargllanm degi~tirecek ki~i, 0 seyyahla birkac;: saat arkada~hk yap an terciiman rehberdir. Terciiman rehber boyle bir ba~an elde ettigi takdirde, bu gibi seyyahlar ziyaret ettikleri memleketin aleyhine degil, lehinde oIumlu, siirekli ve etkili bir propagandaya isteyerek araCI olurlar. Terciiman rehberlerimizin bu onemi ve milli gorevde elde edecekleri ba~an binlerce lira harcanmaSl ile yapIlacak propagandadan daha kuvvetli ve daha etkilidir. Her dil bilen ve tahsili olan ki~i seyyah terciiman rehberi olamaz. Evvela bunlarm giivenilir, saglam karakterli, ince ruhlu, bilgili, sempatik olmasl ~arttlr. <;;:iinkii yabanci ile ileti~im saglayan bir terciiman rehber 0 iilkenin politik, toplumsaI, ekonomik biitiin alanlarda halkm, yoneticilerin adeta yetkili bir temsilcisidir. Halim Alyot'un raporundan 1950'de kamunun rehberlerin onemini kavramI~ oldugu ac;xkc;:a goriilmektedir. Veri len onem hemen etkisini gostermi~ ve 1951 yllmda TMTF (Tiirkiye Milli Talebe Federasyonu) yabanci dil bilen iiniversite ogrencilerini ac;:tlgl kurslarla rehberlik meslegine kazandlrmaya ba~Iaml~­ tlr(Ahipa~aoglu, 2001: 22-23). 1955 yllmda istanbul'da Hilton otelin ac;xh§l sirasmda gelen iinlii misafirlerin rehberligini yapacak ki§i bulmada ya§anan slkmtIlar, 0 donem Yaym ve Turizm Genel Miidiirliigu istanbul Temsilcisi ve Turizm $efi sifatmi ta~lyan Ferit Bey'i rehberlik kursu ac;:maya yoneltti. Ferit Beyin e~i fuci hammda kursiyerler arasmda yer aldl ve kursun ardmdan ilk Terciiman Rehberler Dernegi'ni kurdu(http://tr.wikipedia.org, 20.01.2009). Kursu ba~an ile tamamlayan inci Pirincioglu l(bir) numarah kokartm ve ilk bayan turist rehberi unvammn sahibi oldu. istanbul Belediyesi ile ortakla~a diizenlenen bu kurslar 1958 ve 1960 yIllannda da tekrarlanarak top lam 128 ki§iye c;:e~itli dillerde terciiman rehberlik yapma hakkl veriimi~tir(Dinc;:er ve Klzlhrmak, 1997: 147). Halikarnas BahkC;:Isl olarak iinlenen Cevat $akir Kabaagac;:h izmir' e yerle~­ tigi 1940 yllmdan itibaren gec;:imini turist rehberligi yaparak kazanml~, rehberlik kurslannda egitmen olarak gorev yapml~tIr. Franslzca, ingilizce, italyanca, ispanyolca ve YunancaYI c;:ok iyi bilen(Aksoy, 1978). Kabaagac;:h'nm turist rehberligi tarihi ic;:indeki yeri, fiilen yaptlgl rehberlik ve egitmenligin otesinde verdigi eserlerden kaynaklanmaktadIr. Universite egitiminde kazandlgl tarihc;:i nosyonunu edebiyatC;:1 kimligi ile harmanlayan Cevat $akir bir dava adaml olarak ya~aml~ ve davaslm savunan Anadolu tarihini konu alan eserleri He oliimsiizle~mi~tir.

"BahkC;:I'mn davasl, Bat! uygarhgmm be~igi gozii ile bakIlan Yunanistan'm gerc;:ekte uygarhk yan~mda Anadolu'nun takipc;:isi oldugunu ispat etmektir. Bu

Tiirkiye'de Rehberligin

Gell~imi

171

tarihsel tezi bir ya~am boyu savunmu~tur. (... ) BahkC;:l'nm davasl gen;,:ekte Kiic;:iik Asya'llln tarihsel daVaSldIr. Uygarhgl ic;:inden fI~kIrtan Kiic;:iik Asya Yunan ~o­ venizmine ba~kaldIrmaktadlr. Uygarhgm be~igi nic;:in Anadolu'dur? Tarihin babasl Heredot Bodrum'lu, Cografya'nm kurUCllsu Hekataios Milet'lidir. (...) Ege'nin en biiyiik ozalll Homeros, izmirli'dir. Felsefenin kuramclsl iinlii Heraklitos, Efesli'dir. Tek Tann fikrinin ilk savunuCllSU Ksenophanes iyonyah·dIr. ilk e~siz filozoflardan Tales, Anaksimandros ve Anaksimenes, Miletlidir."(Aksoy, 1978). Planslz donemin son ylh olan 1962' de, giiniimiizde izmir Rehberler Odasl adl ile faaliyet gosteren izmir Terciiman Rehberler Dernegi kurulmu~tur(iZRO, 2008). 2.2. Planh Donemler a) Birinci Plan Douemi (1963-1967) Kurulu~ kanunundan aldlgl yetki ile Turizm ve Tallltma Bakanhgl 1964-1968 yIllan arasmda kurslar diizenlemi§tir. Bu kurslar halen bir yonetmelik olmakslzm 2730 saylh kararnameye dayah olarak yiiriitiilmii§tiir.

b) ikinci Plan Donemi (1968-1972)

Turist Rehberligini konu alan ilk yonetmelik 2730 saylh Kararnamenin geli§mi§ ve detaylandmlml§ ~ekli niteligindeki Terciiman Rehber Kurslan ve Terciiman Rehber Yonetmeligi 1971 ylhnda c;xkanImI§. Bu yonetrnelige gore(Resmi Gazete, 03.09.1971); .. Kurslar iilkesel diizeyde 8 ayhk, bolgesel diizeyde 3 ayhk siireleri ic;:ermekte ve OTEM( Otelcilik ve Turizm Egitim Merkezi) biinyesinde organize edilmekteydi .. Kursa katIhm ic;:in gene I kiiltiir yazIh, yabanci dil yazIlI, yabancl dil sozIii ve genel miilakat smavlarmdan olu~an sec;:me smavlarmda ba~an 01mak gerekmekteydi .. Kurslarda devam zorunlulugunu yerine getiren ve bitirme smavlannda ba§anh olanlar bolgesel rehberlik ic;:in hafta sonlanlll ic;:eren, iilkesel rehberlik ic;:in 15 giinliik yurt ic;:i gezisine arahkslz kahlmak zorundaydl .. Kurslarda okutulacak 14 adet ders ve ic;:erikleri detayh olarak tammlanml~tI

.. Ders vereceklerin en az lise diizeyinde derse girme yeterliligi aranmaktaydl

172

Turk Turizm Tarihi: Yap.sal ve Sektorel Geli~im

.. Derslerin dI~ll1da konferanslar ile egitim programll1ll1 zenginle~tirilmesi i::ingi::iriilmii~tii

.. Uygulamalarda en az 3 yIlhk deneyimi olan rehber egitmen ~art ko~ul­ mu~tu

.. Rehberler~n gi::irev. aldigi her tur i~in elde ettigi di::iviz geliri ve diger bazl hususlan I~eren bir beyanname vermeleri zorunlu tutulmu~tu .. Her yII Mart aYll1da belgelerin vize ettirilmesi zorunlulugu getirilmi~ti " S.ey~h~t acentalanna gezilerinde rehber bulundurma mecburiyeti getinlml~tI

.. Belgesiz ve vizesiz rehberlerin ~ah~hnlmasl yasakianml~tI .. ~:h~erlere miize ve i::iren yerlerine iicretsiz giri~ olanagi tanll1mI~, giimruklu alanlar ula~lm ara~lanna serbest giri~ kartI ile kolayhk girmelerini saglayan diizenlemeler yapllmI~tI .. Bi::ilge bazll1da rehberlik hizmetlerine ili~kin fiyat tarifeleri olu~turulma­ SI ve uygulanmasll1a yi::inelik diizenleme yapIlml~tI .. Denetim ve kusurlu durumlarda verilecek cezalara ili~kin aynntIh diizenlemeler getirilmi~ti .. ;ieref kartI uygulamasl ba~latIIml~tI " Po-mati::ir .t~rciiman rehberlik kavrami ortaya ahlml~ ve ~er~evesi ~izilmi~­ tI. KendI II hudutIannda, iicretsiz olarak rehberlik hizmeti sunmak isteyenl~~, iini~ersitei::igrenci kurulu~lan ve Bakanhgll1 ortakla~a a~tIgl amator tercuman rehberlik kurslanna katIlabilir, 5 Id~iye kadar olan kii~i.ik gruplara hizmet verebilir, ancak seyahat acentalannda gi::irev yapamazlardi. c)

ii{:iillcii Plan Dihtemi (1973-1977)

Bu p~an .di::inemine ili~kin literatiirde turist rehberligi a~lsmdan degi~im, geli~im v.b. mt~hkte slfatlandmlabilecek bir bilgi bulunmamaktadlr. Rehberlerin yeti~ti­ r~~~esl,.. ~a.l.l~ma esaslan bir i::inceki di::inemin diizenlemelerine uygun olarak yii-

rutulmu~ttir.

d) DOl'diincii Plan Donemi (1979-1983) istanbul, ~·ehb.erlerin i::il'giitlenmesinde dernek kurarak yaptIgl i::inciiliigii Temmuz 1980 de Istanbul Rehberler Odasl kurulu~u ile siirdiirmii~tiir. Bu olu~llm zamanla ~ok tarh~Ihr bir hal alacak ve dernekle~me-odala~ma ~ah~masll1a neden olacakhl'. Pl~~ di::ineminin son Ylh olan 1983' de turist rehberleri yonetmeligi Pl'ofesyonel Tercuman-Turist Rehbel'ligi adl altll1da yenilenmi~tir.

Turkiye'de Rehberligin

Geli~imi

173

Ara donem niteligindeki 1984 YIhnda izmir Terciiman Rehberler Dernegi' nln ismi izmir Turist Rehberleri Esnaf Dernegi olarak degi~tirilmi~tir(iZRO, 2008). Bu isim tadilatI, orgiitlenme konllsunda izmil"in istanbul modelini destekledigine i~aret etmektedir. e) Be§i1tci Plait Donemi (1985-1989) Yonetmelik 1986 yIlll1da yeniden diizenlenmi~ ve 1983 tarihli yonetmelik yiiriirliikten kaldmlml~hr. Yakla~lk 20 yil yiiriirliikte kalan bu yonetmelik ~e~itli ihtiya~lar dogrultusunda 23 kez deg-i~iklik ve ilavelere maruz kalml~tIl'. Bll plan donemi i~erisinde 1987, 1988 ve 1989 yillannda ii~ degi~iklik yonetmeligi yaYll1lanml~tlr.

1987 yIlll1da Kurs Siirelerini ili~kin maddeye yapIlan bil' ilave ile kul'slann gerektiginde yonetmeligin ongordiigii siirelerinden daha klsa siirelerde tamamlanabilmesi yoniinde esneklik saglanml~hr. Boylelikle rehber a~lgll1ll1 hlZh bir bi~imde giderilmesi hedeflenmi~tir. 1988 yilmda ise kurslara giri~ siirecinde bazl degi~ikliklerin yam Slra, rehberlerin denetimine ili~kin TURSAB ve Profesyonel Rehberlik derneklerini de yetkilendiren diizenlemeler yapIlml~tIr. Aym yonetmelik degi~ikligi ile ancak Bakanhgll1 uyguladlgl kurallara llymak kaydl ve bitirme sll1avlannm Bakanhk~a yapllmasl ~artI ile Bakanhk dl~ll1da ki~i ve kllrulu~lara kurs a~ma yetkisi tanmmI~tIr(Resmi Gazete, 09.12.1988). Bakanhkta on yIl gorev yapmI~ ve yurt dI~1 te~kilatll1da mii~avil' veya ate~e olal'ak gorevde bulunmu~lal' ile iinivel'site mezunlanndan yabanci dil kariyeri yapml~ olanlara ve iinivel'sitelerin iIgili boliimlel'inde doktora del'eceli aka demik kariyer yapanlara, llygulama gezisine kattlma ve bitirme sll1avlannda ba~a­ nit olmak kaydi ile rehberiik belgesi verilmesine olanak saglayan bir diizenleme de yine 1988 yIlll1daki degi~iklik ile ger~ekle~tirilmi~tir(Resmi Gazete, 09.12.1988). 1989 yIlll1da, kurslara devam mecburiyetini mazerete bag-h olarak esneten ve mazeretleri kabul edilenlel'e bil' som'ald tatbikat gezisine katIlma olanagi saglayan diizenlemeler yapllml~ ve onceki donemlerden devamslzhk veya tatbikat gezisine kahlamam nedeni ile kursla ili~igi kesilenlere af niteliginde ge~ici maddeler getiriImi~tir(Resmi Gazete, 25.09.1989).

ft

Altmct Plan Dihtemi (1990-1994)

Bu plan di::inemi, ara yll olan 1995 ylh birliktei::inemli geli~meleri i~ermi~tir. Di::inemin ba~langlcl olan 1990 yIlll1da yonetmelikte kurs diizenleme yetkisini yalmzca bakanhga tamyan ve rehberlerin denetiminin kimler tarafll1dan yapllabilecegine belirten bazl degi~iklikler yapllml~hr(Resmi Gazete, 15.5.1990).

174

Turk Turizm Tanhi: YaplSal ve Sektorel

Gell~lm

izmir Turist Rehberleri Esnaf Dernegi 1991 yilmda izmir Turist Rehberleri Odasma (iZRO) donil§tilrillmil§tilr(iZRO, 2008). Boylece izmir ve istanbul'da mesleki orgiltlenme konusunda paraiellik saglanml§tIr. Bu donem de orgiltlenme konusunda ba§ka <;abalarmda varhgl gorillmektedir. Kapadokya bolgesinde <;ah§an rehberler Kapadokya Profesyonel Rehberler Dernegini (KARED) kurarak 1991 Ylhnda, Ankara'da yerle§ik rehberler ise Ankara Profesyonel Turist Rehberieri Dernegi <;atIsl altmda 1992 ylhnda gil<; birligi yonilnde orgiltlenmi§lerdir. Marmara Universitesi Sosyal Bilimler Meslek Yilksekokulu bilnyesinde ilk turist rehberligi onlisans programl yilksekogretim dilzeyinde 1992 Ylhnda aplml§hr(http://sbmyo.marmara.edu.tr. 12.03.2008). Ege Universitesi <::e§me Meslek Yilksekokulunda(http://turizm.ege.edu.tr, 12.03.2008) ve Yilzilncil Yll Universitesi Van Meslek Yilksekokulunda(www.yyu.edu.tr. 12.03.2008) 1994 yilmda iki onlisans programl daha egitime ba§Iaml§tlr. Ara donem saYllan 1995 ylhnda Kocaeli Universitesi Derbent Meslek Yilksekokulunda turist rehberligi bolilmil kurulmu§tur (http://derbentmyo.kou.edu.tr,l1.03.2008). Aym yll kursa ba§vuran adaylarm se<;iminde uygulanacak Genel Killtilr, Yabaci Oil ve Millakat smav komisyonlannm olu§umunu §ekillendiren yonetmelik degi§ikligi yapIlml§ ve tilm komisyon ilyelerinin yalmzca bakanhk ve bagh birimlerinden se<;ilmesi yonilnde kurallar konmu§tur. Tatbikat gezisinin rehberlik belgesine haiz bir rehber ogretmen e§Iiginde ger<;ekle§tirilmesi ko§ulu da getirilmi§tir. Ancak 1995 Ylhnda <;ok onemli bir ek madde ile ilniversitelerin turist rehberligi bolilmil mezunianna bakanhk<;a rehberlik belgesi verilmesinin onilnil a<;Ilml§hr(Resmi Gazete, 09.08.1995). Gilnilmilzde de ge<;erliligini koruyan bu uygulama He yabanci dil yeterliliklerini ve tatbikat gezisine katIldlklann belgeleyen mezuniar bakanhga milracaat ederek l
Ankara Universitesi Beypazan Meslek Yilksekokulunda (www.bemyo.ankara.edu.tr 10.03.2008) ve Sel<;uk Universitesi Silifl<e Ta§u<;u Meslek Yilksekokulunda(www.silifke.selcuk.edu.tr10.03.2008) turist rehberligi bolilmleri 1996 Ylhnda a<;llml§tIr. Aym yll Karadeniz Profesyonel Rehberler Derneginin (KARDER) kurulu§u ger<;ekle§mi§tir. izleyen yll 1997'de Ba§kent Universitesi Sosyal Bilimler Meslek Yilksekokulu(http://sbmyo.baskent.edu.tr, 13.03.2008), Mersin Universitesi Anamur Meslek Yilksekokulu (www.mersin.edu.tr. 12.03.2008) ve Zonguldak Karaelmas Universitesi Safranbolu Meslek Yilksekokuiunda (http://smyo.karaelmas.edu.tr,l1.03.2008) onlisans programlan niteli-

Turkiye'de Rehberiigin

Gel~iml

175

gin de il<; turist rehberligi bolilmil daha oIu§turulmu§tur. Aym yli Erciyes Universitesi Nev§ehir Turizm i§letmeeiligi ve Otelcilik Yilksekokulunda(www.ttef.nevsehir.edu.tr. 13.03.2008) ilk kez lisans dilzeyinde turist rehberligi egitimine ba§lanml§tIr. Silleyman Demirel Universitesi Yalva<; Meslek Yilksekokulunda (http://yalvacmyo.sdu.edu.tr, 10.03.2008) aplan turist rehberligi bolilmilniln yams Ira, lisans dilzeyinde ikinei turist rehberligi bolilmil Bahkesir Universitesi Turizm i§letmeciligi ve Otelcilik YilksekokuIu(http://btioyo.balikesir.edu.tr, 11.03.2008) bilnyesinde olu§turulmasl 1998 yIimda ger<;ekle§mi§tir. Turist Rehberleri Birligi'nin (TUREB) kurulu§u da 1998 yIlmda dort bolgeseI orgiltilniln kahhml ile ger<;ekle§mi§tir. Demel< ve oda §eklindeki bolgesel orgiltleri bilnyesinde toplayan bir ilst orgi.it olma ama<;h bu yapllanma hedefine tarn olarak ula§amaml§hr. Lisans dilzeyinde il<;ilncil turist rehberligi bolilmil Adnan Menderes Universitesi Turizm I§letmeciligi ve Otelcilik Yilksekokulunda 1999 ytlmda a<;llml§hr (www.akademik.adu.edu.tr. 10.03.2008). Aym ytl Sel<;uk Universitesi bi.inyesinde ikinei turist rehberligi onlisans programl Bey§ehir Meslek YilksekokuIunda a<;Ilml§tIr(www.beysehir.selcuk.edu.tr. 12.03.2008). Ba§kent Universitesi Ticari Bilimler Fakilltesi i<;erisinde 2000 ythnda aplan turist rehberligi bolilmil (http://tbf.baskent.edu.tr, 13.03.2008), aym ilniversitenin farkh birimlerinde farkh seviyelerde aym isimli bolilm bulunmasl <;eli§kisine neden olmu§tur. Gilnilmilzde bu uygulamamn halen devam ediyor olmasl dil§ilndilrilcildilr. Bu plan doneminde yonetmelik alh kez degi§iklik ve ilavelere konu olmu§tur. 1997 ytlmda kurslan ba§an ile bitirenlere beIge verilmesinden once bir ay Turizm Dam§ma Mildilrlilklerinde staj yapma zorunlulugu getirilmi§tir(Resmi Gazete, 15.05.1997). 1998 Ylhnda turist rehberligi meslek dersini verecek egitmenin se<;im kriterlerini belirlenmi§tir. Meslek kurulu§u tarafmdan onerilme, Rehberlik belgesi ve en az be§ ytl deneyime sahip olma ko§uIu getirilmi§tir(Resmi Gazete, 11.02.1998). Diger dersler i<;in ise konusuna uzman olmak ve lise dilzeyinde ders verebilme yeterliligine sahip olmak ko§ulu muhafaza edilmi§tir. Rehberlik hizmetlerinde taban ve tavan fiyat uygulamasma ili§kin dilzenleme de ilk kez 1998 ylhnda yonetmelige girmi§tir. TURSAB ve meslek kurulu§lannm yazlh goril§leri almarak Yllda iki kez fiyat belirleme gorevi bakanhga verilmi§tir. Taban ve tavan fiyatlann belirlenmesi ku§kusuz ya§anan onemli slkmhlann neticesinde yonetmelige yanslml§ bir husustur. Ancak bu slmrlara riayet etmemenin yaptmml yonetmelikte bulunmamaktadlr. Gilnilmilzde devam eden uygulama yalmzca referans niteliginde fonksiyon gormektedir.

Tiirk Turizm Tanhi: Yapisal ve Sektorel

176

Gel~im

Aym yIl disiplin kurulunun olu~umu ve i~leyi~i hakkll1da yeni diizenleme yapllarak, kurulun 6 bakanhgll1 degh;;ik birimlerinden ve biri de meslek orgiitii temsilcisi olmak iizere yedi ki~iden olw;;masl saglanml~tIr. Kurulda bakanhgll1 aglrhgl yetkilerini dagltmadaki isteksizligin gostergesi olarak degerlendirilebiIiI'. 1999 ylhnll1 Nisan ayll1da sec;:me sll1avll1da ba~an slralamasll1ll1 esas almmas I dair bir degi~iklik yapIlml~tIr(Resmi Gazete, 19.04.1999). Aym yIlm Arahk ayll1da ise rehberlerin denetiminin yalmzca Bakanhk ve Valiliklerce bagh birimlerden gorevlendirilecek ki~ilerce yapllabilecegi, meslek orgiitii temsilcilerinin bu gorevliler ile birlikte denetime katIlabilecegi yoniinde kurallar getirilmi~­ tir(Resmi Gazete, 22.12.1999). Bu kural da meslek orgiitiine giivensizligi ve geli~mesini engelleyici etkisini dii~iindiirmektedir. 2000 yIlI son iki ayll1da da iki degi~iklik yapllarak rehberlere her yIl vize yaptmna zorunlulugu(Resmi Gazete, 21.11.2000) ve vize yaptIrabilmek ic;:inde en az iki hizmet 1c;:i egitim seminerlerine katIlma mecburiyeti getirilmi~tir(Resmi Gazete, 14.12.2000). It)

Sekizillci Plan DOllemi (2001-2005)

Bu plan doneminin ilk iki yllll1da iiniversitelerde yeni bir lisans veya onlisans program I aC;:llmaml~hr. Adnan Menderes Universitesi biinyesindeki lisans programI 2001 yllll1da isim ve ic;:erik degi~tirerek Seyahat i~letmeciligi ve Turist Rehberligi BoIi.imii adml alml~tIr. Ku~adasl Rehberler Dernegi (KURED) ve <;anakkale Rehberler Dernegi (<;ARED) 2001 yIlmda kurulmu~tur. 2001 yIlmda yonetmelik degi~ikligi ile bolgesel rehberlik belgesi olanlann iilke c;:apll1da rehberlik belgesi alma ko~ullan belirlenmi~tir. Buna gore iilke c;:apll1daki tatbikat gezine katIlan ve iki yll aktif bolgesel rehberlik yapml~ olan ki~iier iilke c;:apll1da rehberlik belges! alabilme ~ansma sahip olmu~lardIr( Resmi Gazete, 14.02.2001). Kurulu~undan dart yIl soma, 2002 yIlll1da, iic;: bolgesel orgiit daha TUREB'e kahlarak, birligin biiyiimesine katki saglamI~tIr. 2003 yIlll1da yonetmeligin 36. maddesi degi~tirilerek tatbikat gezisi ve hizmet ic;:in egitim seminerlerinin giderlerinin kahhmciiar tarafll1dan kar~Ilana­ cagi ifadesi getirilmi~tir(Resmi Gazete, 15.03.2003). Antalya Rehberler Odasl (ARO) 2003 yIlmda kurulmu~ ve AKREDER 2004 yIlll1da kendisini fesih ederek iiyeleri ve mal varhgi ile ARO'ya katIlmI~tIr. istanbul Aydll1 Universitesi BiL Meslek Yiiksekokulu (www.anadolubil.edu.tr. 13.03.2008), Selc;:uk Universitesi Sosyal Bilimler Meslek Yiiksekokulu(www.sbmyo.selcuk.edu.tr. 12.03.2008) ve Kafkas Universitesi Kars Meslek

Tiirkiye'de Rehberligin

Geli~imi

177

Yiiksekokulunda(www.sbmyo.selcuk.edu.tr. 12.03.2008) turist rehberligi programlan 2003 yIlll1da aC;:llmI~hr. izleyen yll olan 2004'de Ya~ar Universitesi(www.yasar.edu.tr/myo.htm, 11.03.2008) ve Beykent Universitesi Meslek Yiiksekokullannda(www.beykent.edu.tr, 11.03.2008) da turist rehberligi egitimine ba~lanmI~hr.

Ege Universitesi <;e~me Meslek Yiiksekokulu 2005 ylill1da kanun degi~ikli­ gi ile Yiiksekokula donii~tiiriilmii~ ve turist rehberligi egitimi de lisans diizeyinde verilmeye ba~lanml~hr. Boylece Tiirkiye genelinde turist rehberligi lisans programlannm saYlsl be~e yiikselmi~tir. ilke Egitim ve Saghk Vakfma bagh Kapadokya Meslek Yiiksekokulunda (www.kapadokya.edu.tr. 12.03.2008) da turist rehberligi program I da 2005 yIlll1da ac;:IlmI~tIr. Plan doneminin ardmdan 2006 yllmda iki onlisans programi daha faaliyete gec;:mi~tir. Bu programlann bid Fatih Universitesi istanbul Meslek Yiiksekokulu(http://imyo.fatih.edu.tr, 12.03.2008), digeri Uludag Universitesi iznik Meslek YiiksekokulundadIr (hUp://iznikmyo.uludag.edu.tr, 13.03.2008). Halen 2005 yllmda yaymlanan "Profesyonel Turist Rehberligi Yonetmeligin kapsammda egitim, denetim, belgeiendirme ve c;:ah~ma esaslan diizenlenmi~ durumdadll·. Soz konusu yonetmelikle getirilen yenilikler ve onemli degi~ikliler a~aglda maddeler halinde slralanml~tJr(Resmi Gazete, 25.11.2005); .. Amac;: ile ilgili maddede iiniversiteler, meslek orgiitleri ve ilgili diger kurumlar ile i~birligine vurgu yapllmasl CO Profesyonel turist rehberinin detayh olarak tammll1a yer verilmesi e Bolgesel rehberlik uygulamasmll1 kaldmlmasl .. Kurs siiresinin 6 aydan 7 aya, top lam ders saatinin de 240'dan 560'a C;:lkartIlmasl e Kursa ba~vuru ~artlannda lise mezuniyetinin en az iki yIlhk yi.iksekokul mezuniyetine C;:lkanlmasl .. Kurslarda okutulan ders saYIsmll1 10' dan 12 C;:Ikanlmasl ile Sosyal davram~ ve ileti~im, Anadolu medeniyetleri tarihi derslerinin eklenmi~ 01maSI, .. Kurs siiresince derslerin dI~lI1da 5 konferans diizenlenmesi, .. Uygulama gezisinin 30 giinden 36 giine C;:IkanlmasI, .. Meslekte yirmi ylhm dolduranlara onur kart! verilmesi ve vize i~lemin­ den muaf tutulmalan, .. Rehberlik belgesine yeni dil ilave edilmesinde bakanhgll1 dil Sll1avma katIhmll1 yanll1da, KPDS'den C diizeyinde bir skorun yeterli sayilmasl, .. Rehberlikte uzmanhk ve uzmanltk egitimine ili~kin ifadelerin yer almaSl.

Turk Turizm Tarihl: Yapisal ve Sektorel

178 "

Geli~im

657 sayIlI Devlet Memurlan Kanununa tabi olarak <;ah~an ve rehberlik

kimlik kartI bulunan rehberlerin, memuriyet gorevleri devam ettigi siirece rehberlik yapamayacaklarmm a<;lk<;a vurgulanmasl 2008 yIlmda Yonetmeligin 32. maddesinde degi~ikli yapIlarak telafi seminerleri ile ilgili tarih slmrlamasl kaldmlml~ ve Bakanhga bu konuda esneklik tamnml§tIr. Aym degi§iklik ile telafi seminerlerine katilaniann vizelerinin yapllacagl konusu da vurgulanml~tIr(Resmi Gazete, 29.03.2008). TUREB 2006 yIlmda Profesyonel Turist Rehberleri Birligi Dernegi adlm benimsemi~tir. Dernegin biinyesindeki meslek orgiitleri a~aglda verilmi§tir(TUREB, 2009); " iRO (istanbul Rehberler Odasl) " ARED (Ankara Profesyonel Turist Rehberleri Dernegi) " KARED (Kapadokya Profesyonel Rehberler Dernegi) .. KURED (Ku~adasl Rehberler Dernegi) " KARDER Karadeniz Profesyonel Rehberler Dernegi) .. BORED (Bodrum Profesyonel Rehberler Dernegi) .. <;ARED (<;anakkale Rehberler Dernegi) TUREB zaman i<;erisinde geli§ip gii<;lenmesi umut edilen bir kurum olmasma ragmen, yerel bolgesel orgiitlerin bir klsml ile ya~anan fikir aynhklan sonucunda amacma uIa~amaml~ bir durumadu. Tiirkiye'de mevcut rehberlik orgiitIeri iZRO (izmir), ARO (Antalya), MARED (Marmara), <;ince Rehberler Dernegi, <;ukurova Rehberler Dernegi TUREB <;atIsl altmda goriinmemektedir. Tiirkiye'deki mevzuata gore meslek orgiitlenmelerinin oda niteliginde ger<;ekle~tirilmesi esastIr. Tiim bu derneklerin, odalann ve ulusal birligin hedefleri ashnda aymdlr ve biiyiik ol<;iide benze~mektedir. Ancak, bazl konularda ortak hareket etme kabiliyetleri heniiz tam geli~memi~tir. Bu tespit, ulusal bazdaki sorunlarla ilgili <;abalann yerel veya bolgesel bazda orgiitler tarafmdan sahiplenilmesi yoniindeki tutumlara dayanmaktadlr. Alt orgiitlerinin ulusal nitelikteki bir konuyu tek ba~ma iistlenmesi ve on plana <;lkma yoniindeki tutumlan birlikte hareket etme, ortak sorunlarla ortak miicadele etme felsefesine aykmdu. 00laYlslyla rehberlerin meslek orgiitlerinden beklentilerinin kar~Ilanmasl veya mesleki orgiitlenmenin ger<;ek amacma ula~abilmesi koordinasyonun tam olarak saglanmasma baghdlr. Mevcut orgiitlerin rehberlerine sundugu hizmetler arasmda, vize oncesi katIlmak zorunda olduklan seminerlerin kendi bolgelerindeki orgiitlerin onciiliigiinde diizenlenmesi, vize i§lemlerinin takip ediImesi de yer almaktadll·. Rehberleri fakh platformlarda temsil etmek, sorunlanm ilgili mercilere iletmek, ozellikle egitimin yapllanmasma ili~kin konularda ve kendilerinden talep edilen diger konularda gorii~ bildirmek faaliyetleri arasmda yer almaktadu(<;olakoglu vd., 2007: 185-186).

Turkiye'de Rehberligin

Geli~lml

179

Tiirkiye'de 2006 ylh itiban ile rehber saYlsl ve bunlann dillerine gore slralamasma ili~kin bilgiler Tablo l'de verilmi~tir. T a bi o. 1 0'11 I ere G ore Pro f esyonel Turist Rehberi Sayilan (Evliil 20 06) Dil Sua ! Dil Sua SaVl SaVl Ingilizce Macarca 21 1 4328 20 2 Aimanca 2280 21 Fars<;:a 17 22 Korece 15 3 Franslzca 1615 23 italyanca Romence 11 588 4 Danimarkaca 5 515 24 10 Japonca 25 Urduca 9 6 Rus<;:a 450 ispanyolca 26 Ermenice 8 405 7 Bulgarca Fince 7 8 241 27 7 Hollandaca 230 28 Hint<;:e 9 Arap<;:a 29 Makedonca 6 10 150 Yunanca 92 30 <;ek<;:e 5 11 12 <;ince 31 Siovak<;:a 4 60 iskandinavca Slrp<;:a 2 32 13 53 Arnavut<;:a 14 Portekizce 40 33 1 15 Isve<;:<;:e 34 Bo§nak<;:a 1 38 Gurcuce 16 Leh<;:e 29 35 1 izlandaca 17 Hlrvat<;:a 26 36 1 I Malayca 37 1 18 furanice 26 19 Norve<;:<;:e 25 38 Slovence 0 Toplam 11318 Kaynak: Ahlpa§aoglu, S. (20')6). Turzzmde Rehberlzk, Gazl Kitabevi, Ankara, 43. ~

Tablo 1 incelendigind,~ toplam 11318 rehberin <;ok biiyiik bir boliimiiniin ingiIizce, Almanca ve Franslzca dillerinde yogunla§hgl, Tiirkiye'nin bir<;ok dilde rehber apgl bulundugu goriilmektedir. i) DokuzullcU Platt DOltemi (2007-2013)

Plan doneminin ilk iki yIlmda yiiksek ogretim kurumlannda turist rehberligine yonelik yeni bir program a<;IlmamI~tIr. Bakanhgm Tiirkiye Turizm Stratejisi (2023) ve Tiirkiye Turizm Stratejisi Eylem PI am (2007-2013) hedeflerinde rehberIik egitimine yonelik a~agldaki onemli ifadeler yer almaktadlr(Kiiltiir ve Turizm BakanhgI, 2007: 17-18): Turist rehberligi egitimi veren kurum ve kurulu~lann denetlenmesi, Lisans diizeyine egitim programlannm bir par<;asl olan Tiirkiye Turu Uygulama Gezilerinin standart bir programa bagianmasl,

. .

T Turk Turizm Tarihi: Yap,sal ve SektOrel

180

Geli~im

Lisans egitimi veren iiniversitelerde yiiksek lisans egitimi yolu ile uzmanIal?ma programIannm uygulanmasl, .. Onlisans diizeyindeki programlann kapahimasl, .. Nadir dillerde rehber ihtiyacmm karl?ilanmaSI ic;in Bakanhgm MEB ve YOK arasmda il?birligi ve el?giidiimii saglamasl Yukanda siralanan hedefler gerc;eklel?tirildigi takdirde meslek egitimine standartlan yiikseltecek uygulamalar olacakhr. Soz konusu stratejik planda rehberlerin bir kurulul? altmda birlik kurmalannm temin edilmesinin (Kiiltiir ve Turizm Bakanhgl, 2007: 17) hedeflenmil? olmasl da dikkat c;ekmektedir. Bakanhgm iiniversiteler ve diger kurumlarla il?birligi yaparak rehberlikte uzmanhk konusunda egitim program Ian gelil?tirmeyi ongordiigii alanlar a§aglda verilmi§tir(Kiiltiir ve Turizm Bakanhgl, 2009): 1- <;::anakkale Gelibolu tarihi milli parkl rehberlikte uzmanla§ma 2- Sava§ alanlan ve tarihi mekanlar rehberlikte uzmanla§ma 3- Dagclhk, doga ve yiiriiyii§ turizmi rehberlikte uzmanla§ma 4- Sualh arkeoloji ve dah§ turizmi rehberlikte uzmanla§ma 5- Magara turizmi rehberlikte uzmanla§ma 6- Saghk ve spor turizmi rehberlikte uzmanla§ma 7- Kongre turizmi rehberlikte uzmanla§ma Bu plan doneminin ilk Ylhnda rehberlerin orgiitlenmesi konusunda yeni giri§imde bulunularak Mart 200T de TUREF (Profesyonel Turist Rehberleri Dernekleri Federasyonu) kurulmu§tur. Temel amacmm "Tiirkiye Cumhuriyeti anayasasl ve kanunlan dogrultusunda kendisine bagh derneklerin amac;lanl1l ger<;ekle§tirmeye yardlmcl dernekler arasmdaki koordinasyon ve i§ birliginin en iist diizeye C;lkanlmasl saglamak" (TUREB, 2009) §eklinde belirlenmi§ oimasma kar§m, iiye yap lSI incelendiginde halen bazl bolgesel olu§umlann orgiit ic;ine c;ekilemedigi goriihnektedir. TUREF iiyesi kurulu§lar TUREB ile ortU§mekte, farkh olarak TUREB'e ayn bir iiye kurulu§ olarak yer verilmektedir. co

Turkiye'de Rehberllgln

Gell~imi

181

minde 1925 yilmda Bakanlar Kurulu Kararnamesi de 1971 yilmda ilk yonetmelik yaymlanana kadar gec;erli olmu§tur. Gerek nizamname gerekse kararname belgelendirme ve c;ah§ma esaslanl1l diizenleme ic;eriklidir. Egitim konusundaki detayh ifadeler ancak 1971 tarihli yonetmelikte yer alml§tIr. Yonetmelik, giiniimiize degin birc;ok kez degi§tirilmi§ ve yenilenmi§tir. Ancak, rehberlik meslegin tiim ihtiyac;lanl1l kar§llayan eksiksiz bir yaplya heniiz ula§llamaml§tIr. Bir donem belediyelerin ac;tIgl kurslar, ardmdan talebe orgutlerinin kurslan ve Bakanhgm program Ian ile rehberlik egitimi sorunu <;ozi.ilmeye <;ah§liml§tIro Egitim konusunda Bakanhgl yetkili kIlan 1971 tarihli yonetmeligin ardl11dan konu bir si.ire c;oziime kavu§mu§tur. Ozel sektore de kurs ac;ma yetkisi tal1lyan duzenleme klsa bir sure sonra yiiriirlukten kaldmlml§tIr. Universitelerin konuya egilmeleri ile akademik nitelik kazanan tUl'ist rehberligi egitimi, bir yandan geli§mesini surdiiriirken diger yandan c;eli§kili uygulamalara da sahne olmaktadlr. Turist rehberlerinin mesleki orgutlenmeleri de dernekle§me, odala§ma, biriik ve federasyon karma§asl ic;indedir. Temelde benzer hedeflere sahip bu yapllanmalann aynntIlardaki farkh dii§unceler nedeni ile saghkh bir birliktelik olu§turamamalan, meslegin geli§imi engelleyen sorunlann c;ozumii aC;lsmdan dddi bir eksikliktir. Tarihi sure<;: incelendiginde turist rehberligi mesleginin orgiitlenme sorununun <;:ozumii, <;:ah§ma esaslannl11 yiirutiilebilmesi, egitim konusundaki karma§anl11 <;:ozi.ilebilmesi yonetmeliklerin giiciinu a§an konular olarak goriilmektedir. ilgili tUm kesimlerin katIhml ile i§letilecek bir siire<;:le meslek yasasl <;:lkanlmasl saglanmahdlr. Tiim rehberler yasada belirtilecek orgiite iiye olmah, egitim tamamen lisans ve yuksek lisans diizeyind~ universitelere blrakIlmah, bakanhgm yetkileri koordinasyon ve l
Sonu~ ve Oneriler

Di.inyada ve Tiirldye'de 20. yiizyllm ikinci yansmdan bu yana hlZh bir biiyiime gosteren turizm sektoriinde turist rehberlerine duyuian gereksinim de hlzia artmaktadlr. Rehberlik mesleginin i<;erdigi bir taklm hassasiyetler yall1lzca saYlsal geli§menin degil, niteliksel geli§menin de kaygl konusu olmasml gerektirmektedir. Cumhuriyet donemi oncesinde ba§layan bu kaygIlar, rehberlik meslegine ili§kin giri§imlerin tarihini 19. yiiZyl1 sonlanna kadar gotiirmektedir. Osmanh'nm son donemlerine dogru 1890'da C;lkanlan nizamname, Cumhuriyetin ilk kuruldugu yillara kadar yiiriirliikte kalml§tlr. Cumhuriyet done-

Kaynak~a

Ahipa~aoglu,

S. H. (1997). SeJjahat j§letmelerinde Tur Planlamasl-Yiinetimi ve Rehberligin IvIesleTc GlaraTc Serilmesinin neden/eri Uzel1ne Bir Uygulama, Varol Matbaasl, Ankara.

Ahipa~aogll1,

S. H. (2001). TUl1zmde RehberliTc, Detay YaymcIllk, Ankara.

Aksoy, Y. (16.10.1978). "Demokrat izmlr", Batman, G.; R. Ylldlrgan ve N. Adapazan.

Demirta~,

(2000). Turizm Rehberligi,

Degi~im

Yaymlan,

182

TUrk Turlzm Tarlh;: Yap,sal ve Sektorel

Geli~lm

TUrklye'de Rehberllgin

Geli~lmi

183

Cross, D.A.E. (1978). Some Educational Aspects of Tourist Guide Training in the British Isles and parts of Europe, The Britislz Travel Educational Trust.

Resmi Gazete, Tarih: 03.09.1971, "Tercil111an-Rehber Kurslarz ve Terciiman-Rehber Yonetmeiigi".

<;:olakoglu, 0. E.; F.Epik ve E. Efendi. (2007). Tur Yonetimi ve Twist Rehberligi, Detay YaY1l1clhk, Ankara.

Resmi Gazete, Tarih: 09.08.199S, Sayl:22369, "Profesyollel Twist Rehberligi Yonetmeliginill Bazl Maddelerinde Degi$iklik Yaptlmasll1a Dair Yonetme/ik",

Degirmencioglu, O. (2008). www.tureb.net/GenelBilgiler.asp?id=33. (OS.03.2008).

Resmi Gazete, Tarih: 09.12.1988, SaYl:20014, "Profesyollel TllriSt Rehberligi YOlletmeIigi'nin Bazl Maddelerinde Degi$ilclile Yapllmas1l1a Dair Y6netmelik."

http://194.27.41.8/karsmyo/genelbilg.htmt (erigim tarihi, 12.03.2008) http://btioyo.balikesir.edu.tr/index2.htmt (erigim tarihi: 11.03.2008) http://derbentmyo.koll.edu.tr/, (11.03.2008) http://imyo.fatih.edu.tr/turizm.htmt (erigim tarihi, 12.03.2008) http://iznikmyo.lliudag.edu.tr/oklll/tarih.htmt (erigim tarihi, 13.03.2008) http://sbmyo.baskent.edll.tr/OOl_a.htmt (erigim tarihi: 13.03.2008) http://sbmyo.marmara.edu.tr/anasayfa!sbmyo-anasayfa.htm, (12.03.2008). http://smyo.karaelmas.edll.tr/smyo/tarihce.htm, (erigim tarihi: 11.03.2008) http://tbf.baskent.edll.tr/,erigim tarihi, 13.03.2008) http://tr. wikipedia.org/wiki/%C4%BOnci_Pirin%C3%A7%C3%A7io%C4%9FIu, (20.01.2009). http://turizm.ege.edll.tr/,( 12.03.2008). http://yalvacmyo.sd u.ed u. tr/index_ymyo. php ?dosya=program&tur=2&prkod=13, (erigim tarihi: 10.03.2008) istabllllll, E D.ve 1. Klzlhrmak. (1997). Turist Rehberliginin Geligimi ve Tiirkiye'deki Konumll, Tilrkiye'de Twizmin Geli;mlesinde Twist Rehberlerinin Rolil, Haftasonu Semineri IV; Erciyes Universitesi, Nevgehir Turizm Igletmeciligi ve Oteldlik Yiiksekoklllu, OS-07 Arahk 1997, Nevgehir. iZRO,www.izro.rg/index.php?option=com_content&task=view&id=16&Itemid=31, (11.03.2008). Ki.ilti.ir ve Turizm Bakanhgl. (2009). www.turizm.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx? F6E10F8892433CFF20F60137B44E34FSDDDF1821FOS23986, (10.02.2009).

Resmi Gazete, Tarih: 14.02.2001, SaYl:24318, "Profesyonel TUJ'ist Rehberligi Yonetmeliginin Bazz Maddelerinde Degi§ilelile Yaptl111f1SlI1a Dair YonetmeIik", Resmi Gazete, Tarih: 14.12.2000, SaYl:24260, "Profesyonel Twist Relzberligi Yonetmeliginin BaZl MaddcIelinde Degi$ikIile YapzI11laslIla Dair YonetmeIi1c", Resmi Gazete, Tarih: lS.03.2003, SaYl:2S049, "Profesyonel TlI1'ist Rehberligi Yonetmeliginin Bazl MaddeIerinde Degiiiilelile Yaprll1lasma Dair YonetmeIik", Resmi Gazete, Tarih: IS.0S.1997, SaYl:22990, "Profesyonel TW'isl Rehberligi Yonetl1leligillin Bazz Maddelerinde Degi$ilelile YapzImasma Dair Yonetmelile", Resmi Gazete, Tarih: 19.04.1999, Sayl:23671, "Profesyonel TW'ist Rehberligi Yonetmeliginill Bazl Maddelerinde Degi$ikiile YapzImasllla Dair yonetmelile". Resmi Gazete, Tarih: 21.11.2000, Sayl:24237, "Profesyonel TllriSt Rehberligi Yonetmeliginin Bazl MaddeIerinde Degi$ilelile YapzImasl1la Dair Yonet11lelile, Resmi Gazete, Tarih: 22.12.1999, Sayl:23914, "Profesyollel TZ171St Rehberligi YOlletmeiiginin Bazz MaddeIelinde Degiiiilelile Yapl1l1lasma Dair YOlletmeIik". Resmi Gazete, Tarih: 2S.09.1989, SaYl:20293, "Profesyollel Turist Rehberligi Yonetmeliginin Bazl Maddelelinde Degi$ileIi1c Yapzlmasl1la Dair yonetmelik". Resmi Gazete, Tarih: 2S.11.200S, SaYl:26004, "Profesyonel Twist Rehberligi yonetmeligi". Resmi Gazete, Tarih:11.02.1998, Sap: 232SS, "Profesyonel Turist Rehberligi YOlletmeliginin Bazl Maddelelinde Degi$ikii1c Yapzlmasl1la Dair YOlletmelik". Tower, J. (1996). All Hist01ical Geography of Recreation and TOll1isl1l in the Western World 1540-1940, John Wiley and Sons Ltd., England. TUREB, www.tureb.net. (03.02.2009).

Kiiltiir ve Turizm Bakanhgl. (2007). Tiirkiye Turizm Stratejisi (2023) ve Tiirleiye Turizl11 Stratejisi Eylem Plam (2007-2013), Yay1l1 No:308S, Ankara.

TUREB, www.tureb.net/hlreb.asp?id=13S.erigim tarihi: 20.01.2009).

MEB,

www.anadolubiLedu.tr/beta/main.html. (erigim tarihi, 13.03.2008).

"Turizm ve Rehberlik", http://www.megep.meb.gov.tr/moduison 11112/konaklama/konaklama.htm, (12.04.2008).

Resmi Gazete, Tarih: 15.S.1990, SaYl:20S19, "Profesyonel TW7St RcJzberligi Yonetmeliginill Bazz Maddelerillde Degi$iklile YapzI11lasl1la Dair YOllet111elik", Resmi Gazete, Tarih: 29.03.2008, Sayzs: 26831, "Profesyollel TW'ist Rehberligi Yonetmeliginde Degifjilelik Yapzlmasl1la Dair YOllet11lelik",

www.akademik.adu.edu.tr/yo/turizm/topics.asp?path=3638. (eri~im tarihi: 10.03.2008).

www.bemyo.ankara.edu.tr/?bil=bil_icerik&icerik_id=38&kaUd=80, 10.03.2008). www.beykent.edu.tr/asgmgg.aspx?s=mb&p=1l.(erigimtarihi.11.03.2008) www.beysehir.selcuk.edu.tr/. (erigim tarihi: 12.03.2008).

tarihi:

184

TOrk Turizm Tarihl: Yapisal ve Sektorel Gell~im

www.£orumel.biz/seyahat-acentalari-ve-tarihit80037.html?s=553a5495895847159caf59f9b3dcbI5f&p=473701, (10.03.2008). www.kapadokya.edu.tr/TR/OkulumuzHakkinda.asp?sf=default. 12.03.2008). •

(eri§im

tarihi,

www.mersin.edu.tr/fakulte.php?id=12&tip=4&meu=c6a2alf3415d49a4b2235589a0283373, (eri§im tarihi: 12.03.2008).

Dokuzuncu Bolum

www.sbmyo.selcuk.edu.tr/. (eri§im tarihi. 12.03.2008).

TURKiYE'DE YiYECEK-i~ECEK SEKTORUNUN

www.silifke.selcuk.edu.tr/#. (eri§im tarihi: 10.03.2008).

GELi~iMi

www.ttef.nevsehir.edu.tr/index.php?option=com_content&task=view&id=23&Itemid=43, (eri§im tarihi: 13.03.2008).

00<;:. Dr. Mehmet SARII$IK* .. . ... ** Ogr. Gor. Aysu HATIPOGLU

www.yasar.edu.trimyo.htm.(eri§imtarihi.l1.03.2008). www.yyu.edu.tr/birimler.aspx?fakulte=21&birimtr=Van%20Meslek%20Yiiksekokulu,(12. 03.2008).

Ozet Yiizylliar boyu Jarlch nedenlerle ortaya qlkan ev dl§mda yemelc yeme olgusu, ozellikle XVII. yiizyzlda1l sonra daha biiyiilc bir ivme Icazanaralc giiniimiizdelci geni§ szmrlara sahip selctoriin ait yaplslm olu§turmu§tw', Farlclz iiriin ve hizmet ile satl§ ve pazarlama politifealarzna sahip i§letmeler farkll cografijalarda ve yogun relcabet ortaml1lda bir yalldan ayalcta Icalabilme, diger taraftan da biiyiime ~abaSI i~erisine ginni§lerdir. Bolgesel, ulusal ve uluslararasl ortamda Jarkh ya da benzer iiriin ve hizmet sunan i§let711eler, kiiresel degi§imlerin yam Slra bulunduklan ortamm mevcut ko§ullan altmda i~ ve dl§ feVl'edell kaynaklanan sonmlara kar§l da 711iicadele vermek zorundadl1"lar. Yiyecelc-i~ccek sektOriiniin ortaya ~1l(maSI ve giiniimiizdeki geni§ boyutlara ula§maSI fezsa siirdde gen;elcle§mi§ bir durum degildir. Han ve lcervansaraylarm ortaya qzlcmasz ile modem alllamda te11lelleri atzian sefetOr iqin ozellilcle XVII. yiizyzl onemli bir dOlliim nolctasz olmu§tur, Fransa'da forba gibi basit bir iiriinle ba§layan alelm, yim aym iilleede restoran lcavrammlll dog11lasl1la ve geli§mesine zemin hazlrlaml§tzr. Bll alum, yine bu iilkede, yiilcsek standartlara llla§arak Franslz MutJagl ile Franslz Servis TelO1igi birqolc iillcede kabul goren bir anlaYI§a sahip olmu§tllr. Endiistrillln sadece FranSa'l1l1l etkisinde kalmadlgl aqlktzr. Ortaya qllean Jarlch muifalc lciiltiirleri ve servis yontemleri, smldan iillce dl§ma Icadar ta§acak potansiyele ula§ml§ ve etnilc i§letmelerin yalllllda lliuslararasl nitelilclere sahip i§letmelerin de dogmasl1la ya da birbirlerinden etldle1l11lesine yol a~ml§tzr, Tiirkiye'delei yiyecele-iqecele seletOriiniin temeli ozellilele maddi amaq ta§lmayan a§evi ve lcervansaray gibi lcurulu§lara dayallmaktadl1', KNelii bir gepni§e sahip Turk

. Kocaeli Universitesl, Derbent Turizm i~letmeciligi ve Otelcilik YO, [email protected] .• Aksaray Universitesi. Aksaray Meslek Yliksek Okulu, [email protected]

186

TOrk Turlzm Tarihl: Yap/sal ve Sektorel Gell~lm

Muifagmm bu geli§medeki paymm da unutulmamasl gerekir. Ozellikle lcahve ve kahve evlerinin ortaya r;lkmasz ve tUm dunyaya yayzlmasz, bu cografija uzerinden gerr;ekle§mi§tir. Cumhuriyetin ilam ve planlz doneme ger;i§ surecinde eglence, yeme-ir;me ve benzer i§letmelere kolaylzk saglanmasl da bu alandaki geli§meleri hzzlandz1111l§tzr. Kuresel degi§im ve geli§melerden etkilenen sektor, tUm dunyada oldugu gibi szmrlan geni§ urun ve hizmet r;e§itliligine ula§mz§tzr. Boliimiin Amaci Bu boliimiin temel amaCI farkh donemler a«;lsmdan Tiirkiye'deki yiyecek ve i«;ecek sektoriiniin geli§imini ortaya koymaktIr. Aynca diinya genelinde bu alanda meydana gelen ilk olu§umlar He bunun Tiirkiye'ye yanslmalan ile yiyecek-i«;ecek alanmda iilkedeki ilkleri de belirleyerek Hgili kesimlerin yararlanabilecegi bir bilgi sunmakhr. Mevcut yazmm olduk«;a smuh olmasl goz oniine almdlgmda derlenen bilgilerin bu alandaki a«;lgm giderilmesine onemli katkllar saglayabilecegi dii§iiniiImektedir. Giri§ Yeme-i«;me olgusu, insanoglunun var olmaslyla birlikte ortaya «;lkan ve her donemde en temel gereksinimlerin ba§ll1da gelen bir unsur olarak a«;lklanmaktadu. Uzun donemler i«;erisinde bilin«;li ya da rastlanh sonucu bulunan pek «;ok iiriin, zaman i«;erisinde insanlar tarafmdan kabul gormii§ ve iiretim, ev ortamlnm dl§ma pkacak kadar geni§ boyutlara ula§ml§hr. Tarih boyunca ortaya «;lkan «;ah§ma ko§ullan, biiyiik go«;ler, sava§lar ve diger onemli geli§meler sahip olunamayan ya da ev ortamll1da iiretilemeyen yiyecek ve i«;eceklerin hazlr olarak saglanmasl zorunluluguna ortak zemin hazlrIaml§lardlr. Ekonomik geli§meler ve kiiresel degi§imler yeni araYI§lan hlziandmrken, seyahat olgusunun yaygmla§masl da farkh kiiltiirIerin farkh iilkelere transferini saglaml§hr. Son Yillarda moda, zevk ve ah§kanhklar gibi olgular da dl§anda yeme-i«;meyi yaygmla§hran ana nedenler arasmda yerini alml§hr. ilk donemlerde klasik pazar anlaYl§1 ile evde hazirlanarak pazarlarda sahIan yiyecek-i«;ecek iiriinlerinin varhgl soz konusu iken, zaman i«;erisinde bun larm birer i§letmelere donii§mesi, bu alanda yapllacak yahnmlan da ozendirmi§tiro Kimi zaman basit bir iiriin sah§l, bazen de miizik ve eglenceyi kapsayan karma bir yaplda ortaya «;lkan i§letrneler, farkh anlaYl§, «;e§it ve politikaiarla mii§terilerine hizmet vermeye ba§laml§lardlr. insanlar binlerce Ylldlr siiregelen ve farkh ama«;lara yonelik olan seyahatleri boyunca temel gereksinimlerini kar§Ilamak zorunda kalml§lardlr. XIII. Yiizyrlda Batrda hanlann, Doguda ise kervansaraylann ortaya «;lkmasl otelciligin

TOrkiye'de Y"l}'ecek.l~ecek Sektorunun Geli~lmi

187

yamnda yiyecek-i«;ecek sektoriiniin de dogu§ noktasl olarak bilinmektedir (Ko«;ak, 2006: 1). Agirlama endiistrisi gibi, yiyecek-i«;ecek servisi de olduk«;a koklii bir ge«;mi§e sahip i§ koludur. Birtaklm servis yontemlerinin manastir ve hanlardan ortaya pkhgl belirtilmektedir. <;orba ve ekmek sunumu gibi basit hizmetlerle yola «;lkan sektor hlzla geli§erek tiim diinyada nitelik ve niceiik olarak artml§hr. Fransa'daki ba§langl«; 1820'li Ylllarda Amerika'ya ge«;mi§ ve «;ok saylda i§letrne kurulmu§tur. Bu i§letmelerde Franslz servis yonteminin izierini gormek miimkiindiir (Goeldner ve Ritchie, 2006: 167-168). ilerleyen siire«; yeni iiriinlerin ke§fine ve yeni sunum tekniklerinin geli§mesine onciiliik etmi§tir. Sayllan hlzla artan yiyecek-i«;ecek i§letmeleri birbirinden farkh ama«;la gelen «;ok saylda konuguna yine «;ok «;e§itli iiriinler sunma yan§l i«;erisine girmi§lerdir. Sunulan iiriin ve hizmet «;e§itliligi de siirekli artmaktadlr. ilgili yazmda yiyecek-i«;ecek sektoriiniin geli§iminden ziyade daha «;ok iiriinlerin tarihine ili§kin yapIlan ara§hrmalar dikkat «;ekmektedir. Bu ara§tIrmalann «;ogunlukla Diinya genelinde ortaya «;lkan onemli geli§meler ve bunlara ait doniim noktalanm dikkate alarak farkh donemlere gore sektoriin geli§imi ve ortaya pkan buIu§lar iizerinde yogunla§hgl goriilmektedir. Oysa, sektOriin gel i§iminde farkh mutfak kiiltiirlerinin de paylm goz ardl etmemek gerekir. Bu husus dikkate aImdlgmda boliimiin konuya ili§kin onemli bir a«;lgll1 kapatIlmasll1da dddi rol oynayacagl dii§iiniilebilir. Bu «;ah§mada yiyecek-i«;ecek sektoriiniin kiiresel geli§imi ile Tiirkiye'deki durum ele ahnml§tlr. Tiirkiye'deki geli§im siireci Cumhuriyet oncesi ve Cumhuriyet sonraSl donemler itiban ile hazlrlanml§tIr. Bu yazll1ll1 temel amaCl farkh donemler a«;lsmdan Tiirkiye'deki yiyecek ve i«;ecek sektoriiniin geli§imini ortaya koymakhr. Aynca diinya genelinde bu alanda meydana gelen ilk olu§umlar ile bunun Tiirkiye'ye yanslmalan ile yiyecek-i«;ecek alanmda iilkedeki ilkleri de belirleyerek ilgili kesimlerin yararlanabilecegi verileri bir arada sunmakhr. Mevcut yazll11l1 olduk«;a sll1lrh olmasl goz oniine alll1dlgll1da derlenen bilgilerin bu alandaki apga onemii katkiiar saglayabilecegi dii§iiniilmektedir. 1. Diinya Mutfaklannm Geli§imi ve Yiyecek-i«;ecek Sektoriiniin Dogu§u Yiyecek-i«;ecek sektoriiniin, ortaya «;lkan mutfak kiiltiirlerinden onemli ol«;iide etkilendigi bilinmektedir. Farkh toplumlann ah§kanhklan ve ya§am tarzlanm yansltan mutfaklar, cografi farkhhklara uygun iiriin i«;ermeleriyle birlikte farkh servis karakterlerinin de ortaya pkmasll1a zemin hazlrIaml§hr. Uretimi ger«;ekle§en yemeklerin bolgenin kiiltiirel degerleriyle birle§mesi sonucunda birbirinden farkh servis yontemleri kullamlmaya ba§laml§ ve bu, 0 iilke Sll1lrIannll1

188

Turk Tunzm Tanhi: Yapisal ve Sektorel

Geli~im

dl§mda da kabul gormil§tilr. Driln ve hizmetin yaygmla§masl gilnilmilz yiyecek-ic;:ecek sektOrilniln de ba§langlclm olu§turmu§tur. Yiyecek-ic;:ecek sektorilniln oldukc;:a koklil bir gec;:mi§e sahip oldugu savunulmaktadlr. YapIlan ara§tIrmalarda M.O. 1O.000'li Yillarda Danimarka'da ve Orkney Adalannda ya§ayan kabilelerin bilyilk mutfaklarda yemek hazlrlayarak, topluca yemek yediklerine ili§kin bulgular tespit edilmi§tir. Yine M.O. 5000'li yillarda isvic;:re Golled dvannda toplu yemekler yenildigi konusunda kaYltlar mevcuttur. Eski Mlslr tapll1ak ve mezarlannda yer alan figilrlerde de 0 donemde, insanlann toplu yemek hazIrlamaYl ve sunmaYl bildikleri kamtlanml§tlr. M.O. <;in kaYltlannda gezginlerin yollardaki hanlarda konaklaYlp yemek yedikleri belirtilmektedir. incH'de dahi toplu yemek ilretimi ile ilgili birc;:ok satIriann yer aldlgl bilinmektedir. Ornegin Pers Krah Xerxes'in 180 giln silren bir §olen verdigini, Kral Si.ileyman'm bayram nedeniyle 22 bin bilyilk ba§ hayvan kestirdigi incil'de yer almaktadlr. Tarihi belgeler Asur Krah Sardanapalus'un, iyi ve gilzel yemek sanatmll1 destekleyicisi olarak muhte§em §olenler hazlrladlgll11 ortaya koymaktadlr. Antik Yunan'da ise yemek olgusu uygarhgm gostergelerinden biri olarak insanoglunun kar§lSll1a C;:lkmaktadlr. <;ilnkil, iyi yemek ve iyi ya§am felsefesini savunan bir ki§i olan Epicurus as len bir Yunanhdlr. RomaIIlar imparatorluklanm kurduklannda fethettikled topraklann yemek killtilrilnil Roma'ya ta§lYlp zen gin bir mutfak killtilril yaratml§lardlr. Imparator Julius Caesar'm askeri bir zaferin ardmdan dilzenledigi kutlamalann bir kac;: giln silrdilgil ve 200 bin insamn katIldlgl toplu yemeklerin verildigi bilinmektedir (www.mustafatasar.gen.tr. 03.02.2008). Yapllan birc;:ok ara§tJnnada farkh killtilrlere ait c;:ok saYlda mutfak kiiltilrilne ve yemek c;:e§idine rastlamak milmkilndilr. BazIlan temel niteliginde olmakla birlikte birbirlerinden onel11li etkile§imlerinin oldugu da apktIr. Mutfak killtiirilniln dogu§ noktasl olarak ilgili yazmda Mezopotamya Mutfagl gosterilmektedir. Diger l11utfaklann bu killtilrden etkilenerek gilnill11ilze kadar geldigi belirtilmektedir. $ekil l'de mutfak killtilrilniln soy agacl verill11ektedir. $ekilden de anla§llabilecegi gibi, Mezopotamya Mutfagl ile ba§layan silrec;: zaman ic;:erisinde iki kola aynlarak yoluna devam etmi§tir. Uzakdogu mutfagmm <;in ve Japon MutfagI olarak geli§l11eye ba§lamasl, diger tarafta Anadolu, Mlslr ve Rol11a l11utfaklanmn geli§imine para lei ilerlemi§tir. Degi§en ve geli§en ko§ullarla birlikte mutfak killtilril de etkilenmi§ ve degi§iklige ya da yeniliklere boyun egmi§tir. Bu degi§iklilder ilretilen yemeklerin servis yontemlerine de yanSllTIl§ ve mutfak killtilril anlaYl§lyla birlikte dilnya geneline yaytlmasma zemin hazlrlaml§hr. Bugiln Franslz Mutfagl ve servis yontemi dilnyanm pek c;:ok yerinde tanll1makta ve farkh i§letmelerde kullamll11aya deval11 edill11ektedir.

Turkiye'de Yiyecek-I~ecek Sektoriinun

189

Geli~imi

$ekill. Dilnya Mutfa annln oy

aCI

Mezopotamya Mutfagl

,....

/ \ <;in Mutfagl

Anadolu Mutfag!

II

II

Japon Mutfagl

MIslr Mutfagr II

Grek Mutfagl ingiliz Mutfagl

II

If

Roma Mutfagl

Kuzey Avrupa Mutfagr 11

II

Franslz Mutfagl

~

Kuzey Amerika Mut£agl Kaynak: Mussman, K.D., Pahal!, C. ve Akyiirek, F. (1989). Kanaklama Tesislerinde Mutfak Hizmetleri, Eskili'ehir, 5.

Yiyecek ic;:ecek sektorilniln temelini olu§turan ve donilm noktasl saYllabilecek geli§l11eler donemler ic;:erisinde ele ahndlgmda ilk olarak kafe ve restoran kavramlan ile kar§lla§IlmaktadIr. Restoran, geni§ bir yiyecek servis alamm kapsayan bir kavram olarak kullamlml§hr. Franslz' ca kokenli bu terim, enerji depolavici (restorer of energy) olarak aC;:lklanml§hr. Restoran oncelikle 1700'lil Yillan~ ortasll1da halka c;:orba ve ekl11ek sunan i§letmeler ic;:in kullamlml§tIr (Powers ve Powers, 2006: 64-67). Uzun seyahatlere C;:lkan insanlar yol giizergahlan boyunca kurulmu§ aile i§letmelerinde konaklar ve yeme-ic;:me gereksinimlerini giderirlerdi. Gelir dilzeyi yilksek seyyahlar ise yolculuklan boyunca bu han lard a konakladlklan zaman, yemeklerini kendi hizmetkarlanna hazlrlatlrlardl. Aynca kilise ve manashrlarda da yolcular ic;:in yel11ek servisi de soz konusuydu. Bununla birlikte halka

190

TOrk Turizm Tarihl: Yaplsal ve Sektorel

Geli~lm

dogrudan a~lk yada onlann gelir ve kiiltiir yapiiarma uygun tesisler bulmak neredeyse olanakslZdl. ilk restoran ya da ilk yiyeeek-i~eeek tesisi ile ilgili farkh kaynaklarda degi§ik bilgiler sunulmaktadIr. Aneak, bugiinkii restoramn dogu§ noktasl olan ilk tesisle ilgili gene I yakla§lm aymdlr. ilgili yazmda tarihte ilk bilinen restoranm <::in'in onemli ekonomi ve ticaret merkezlerinden birisinde 11. yiizyllda kurulmu§ oldugu belirtilmektedir. Bu tesis modern restoranlanri ilk ornegi olarak kabul edilmektedir. Uzun yIllar burada <::in'in diger eyaletlerinden gelenlere yiyeeek-i~eeek hizmeti sunulmu§tur (Gernet, 1962: 133). Bununla birlikte 1600'lii yIllara kadar ~ok onemli geli§melerin olmadlgl aneak modern restoran tammmdan uzak tesislerin a~Ildlgl goriiImektedir. Halka a~Il< ve restora'1 adlyla bilinen yemek salonlan, Fransa orijinlidir. ilk restoranm 1765 Ylhnda ~orba iizerine kurulu ve Paris'te a~Ilan bir tesis oldugu bilinmektedir. Monsieur Boulanger tarafmdan a~llan bu tesisin digerlerinden en onemli farkI alkollii i~eeek veya ~ay, kahve gibi iiriinlerin servisinin yapIlmamas I sadeee yiyeeek servisine odaklanmaSIdIr (Bellis, 2007; O'Connelt 1999: 471-480). XV. Louis donemi Fransa'smda saghga iyi geldigi ve siiper besleyici oldugu iddia edilen ~orbalann sunuldugu diikkanlar yaygmla§ml§ ve bunlara restore eden (tazelik, din~lik veren) anlamma gelen restaurers adl verilmi§tir. Boulanger kendi diikkamm da restorante olarak adlandIrml§tlr. Boulanger klsa siirede .;e§itlerini ~oga1tmI§, moniiIerini zenginle§tirmi§ ve biiyiik bir ba§an kazanml§tlr. Bu ba§an, hlzla yeni yerlerin aplmasma zemin hazIrlaml§tlr. BoyIeee 1804 ylhnda Paris'teki restoran saYISmll1 500'ii a§tlgl belirtilmektedir (www.yemekiemek.eom.11.12.2007). Bununla birlikte modern anlamda en onemli tesisin yine Fransa'da Beauvilliers kentinde 1782 yIlmda a.;Ildl~ bilinmektedir (Larousse Gastronomique, 2001:978). 18. yiizylla dogru mutfaklara Giiniimiiz fmnlanm temsil eden kuzineler girmi§tiro Bu teknik donamm sayesinde, ornegin, orta.;ag a~lk oeaklannda yapIlmasl olanakslz olan yemeklerin hazlrlanabilmesi kolayla§mI§tlr. Biitiin bu geli§melere ragmen a§plar bu donemde lSlYl kontrol altll1da tutabileeekleri temiz enerji kaynagmdan ve biiyiik teneerelerin kaldmlmasml, hareket ettirilmesini saglayan donanlmlara sahip degillerdi. Bu arada servetlerini yitiren bir~ok asil aile de evlerini restorana <;evirip eski hizmetkar ve a§<;llanyla birlikte yemek satmaya ba§lamI§lardIr. Bunlann bazIlan halen Paris'te i§letilen ~ok iinlii restoranlann oneiiIeri olmu§tur. Ilk liiks restoran La Grande Taveme de Londres adlyla 1782'de Paris'te aplmI§tIr. Restoramn sahibi Antoine Beauvilliers, Mutfale Sanatl (L'Art du Cuisinier-1814) adh kitablyla Franslz mutfagmll1 standartlanm belirleyen oneiiIerden birisi olmu§tur (www.yemekiemek.eom.11.12.2007).

TOrkiye'de Yiyecek-Is:ecek SektorilnOn

Geli~lmi

191

Aym donemde Fransa'da §ampanya ve §arap iiretiminde de giiniimiiz uygulamalanna yakll1 bir anlaYI§ olu§maya ba§laml§ ve pek <;ok koyde bunlara ili§kin bageIllk ve iiretim yaygll1Ia§ml§tlr. i§in ticari boyutu dikkat ~ekici rakamlara ula§tIgll1da giri§imci saYIsi artmaya ba§lamI§ ve birbirinin benzeri ~ok saYIda tesis a~Ilml§tlr. Bir taraftan restoran saYlsl artarken, diger taraftan iiriin ~e§it­ liligi de geli§mi§ ve boyleee ~ok <;e§itli iiriinlerin iiretimi ve sunumu ger<;ekle§mi§tir. Bu durum konuya ili§kin kitap ve dergi sayIlannll1 da artmaSll1a olanak saglaml§tIr. Paris, Avrupa'da restoran kavramll1ll1 ortaya <;lkmasll1da en onemli tiearet ve kiiltiir merkezi olarak dikkati ~ekmi§tir. ilk zamanlarda tabldot moniiIerin hakim oldugu restoran i§letmelerinde, daha soma se<;im §ansl tamyan ve zevk i~in gelen konuklara yonelik yeni diizenlemelerin de yaplldlgl goriiImektedir (Kiefer, 2002: 58). 1815 Ylhnda hlZh servisin soz konusu oldugu bar i§letmesi Paris'te kurulmu§tur (Larousse Gastronomique, 2001:116). Osmanh ve Orta Asya'dan geli§meye ba§layan kafe kiiIturiiniin de 1671 Yillannda Paris' e ula§hgl goriiImektedir (Kiefer, 2002: 60). 1696 yIlll1da ilk modern anlamda kafe Fransa'da a<;llml§ (Payne-Palacio ve Thesis, 2001: 5-6) ve biiyiik bir' hlzla tiim Avrupa'ya yaYllml§tIr. ilk ba§larda bu kafelerde yalmzca kahve, kakao ve §arap gibi hafif alkollii i<;kiler sunulurken, bir siire sonra kafeler asillerin sohbet ederek hafif i<;kilerini yudumladlklan yerler haline gelmi§ ve bugiinkii restoranlann temelini olu§turmu§tur (www.yemekicmek.eom.11.12.2007). 18. yiizyllda sadeee Londra'da sayllan 3000' e yakla§an kafe ortaya pkml§tJr (Denizer, 2005: 5). Amerika'da ise ilk kafeteryanll1 1891' de Kansas'ta apldlgl tarih<;iler tarafmdan belirtilmektedir (Bellis, 2007). Aym donemlerde bistro adlyla yeni i§letmeler a<;llmaya ba§laml§tlr. Bistro 19. yiizyllda Franslzcaya, 20. yiiZyl1ll1 ba§lannda da ingilizceye ge<;mi§ bir kavram olup yemek ve i<;kinin bir arada sunulabildigi i§letmeler olarak a<;Iklanmaktadlr (Davidson, 1999: 77-78). 1920'lerden itibaren otomobil endiistrisinin geli§mesiyle birlikte arabaya servis yontemiyle hizmet veren i§letmelerin saYlsl da artml§tlr (Denizer, 2005:7). 1930'lu yillann ortasll1da Amerikan Havayollan'nda u<;aklarda yiyecek-i<;ecek hizmetleri sunulmaya ba§laml§tlr (McCool, 1995: 17-22). Aym §ekilde arabaya servis 1936'da Kaliforniya'da ve ilk onemli hlZh yiyeeek olan MeDonalds'm ise 1954 te apldlgl bilinmektedir (Bellis, 2007). 1960 ve 1970'li yIllarda hlZh servis i§letmeleri restoran kavrammm yerini almaya ba§laml§tlr (Powers ve Powers, 2006:1). Sanayi Devrimi, Fransa ve diger A vrupa iiIkelerinde rafine mutfak anlaYI§lmn geli§iminin son yIllanna rastlaml§hr. 18. yiizyl1ll1 sonunda ba§layan bu donem toplumsal hayatll1 her alanda yeniden yapilanmasll11 da beraberinde getirmi§tir. Bir yandan biiyiik sanayi tesisleri in§a edilirken, bir yandan da tica-

192

Turk Turizm Tarihi: Yapisal ve Sektorel

Geli~im

ret diinya genelinde onem kazanmaya ba§laml§tIr (www.yemekicmek.com. 11.12.2007). Birinci Oilnya Sava§mdan soma piyasayl catering modasl sarmaya ba§laml§tIr. 1935-1937 yIllan arasmda, ingiltere'nin <;e§itli yorelerinde yiiz kadar Milk Bar (Slit Ban) a<;Ilml§tIr. Siit Barlan i§e siitlii iiriinler ve dondurma servisiyle ba§laml§lar; klsa bir siire soma da her tilrlii yemek satan birimler haline ogelmi§lerdir (www.yemekicmek.com.I1.12.2007). i§yerlerinde yemek hizmetlerine ba§lanmasl kitlelerin "evin dl§mda yemek yeme" deneyimi kazanmalanna yol a<;ml§tIr. ate yandan topiumsal ya§amdaki degi§iklikler sonucu 1950-1960 pIlan arasmda zenginler ile fakirler arasmdaki u<;urum azalmaya ba§laml§, haftahk <;ah§ma saatlerinin azaltIlmaslyla birlikte insanlar dinlenmeye, eglenmeye ve tatile daha fazla zaman aYlrabilir hale gelmi§lerdir. Yine ldtle turizmi yolu ile ucuzlayan yurtdl§l turlanna <;ah§an kesimin katIhmmm saglanmasl, bu kitleierin hayat goril§lerinin zenginle§mesini saglaml§tIr (www.yemekicmek.com.II.12.2007). 2. Yiyecek-i~ecek Sektoriiniin Geli§imi 2.1. Cumhuriyet Oncesi Donemde Yiyecek-i<;ecek SektOrii Anadolu'nun, Avrupa, Asya ve Afrika kItalanmn kav§ak noktasl olmasl yemek kiiltiiriine de yanslml§ ve farkh kiiltiirlerin karma bir modelinin ortaya pkmasma zemin hazlrlaml§t!r. Orta Asya'mn et ve mayalanml§ silt ilriinleri, Mezopotamya'nm tahlIlan, Akdeniz B61gesi'nin sebze ve meyveleri. Gilney Asya'nm baharatI birle§erek zengin bir yemek kiiltilrilniln dogmasml saglaml§tIr. Tilrkler'in Anadolu'ya yerle§mesi neticesinde et aglrhkh Tiirk mutfagl ile yoresel Anadolu mutfaklan belli bir siire soma i<; i<;e ge<;erek kayna§ml§tlr. Tilrkler Orta Asya'daki ya§amlannda genellikle at, koyun, deve eti, kaymak, siit, peynir. yogurt, i<;ine bakliyat ekledikleri ayrandan OIU§aIl yoresel gldalarla klslth meniilere sahiptiler. Bal dI§mda taUl yemezler. i<;ki olarak da kIsrak si.itilniln mavaianmasI ile elde edilen kl1TI1Z, az da olsa §arap ve dan dan yapIlan boza i<;erlel~di. Genellikle pastIrma ve kavurma yenir, eti yahni ve <;evirme olarak degerlendirirlerdi. Beylerin itiban verilen ziyafetlerle de ol<;iiliirdil. Ziyafetler daha <;ok zafer, dogum, diigiin, olilm ve yabanCI el<;ilerin ziyaretleri i<;in verilirdL 14. yiizyllda Anadolu'da Tiirkler'in yemek kiiltilrilnde daha <;ok orf ve adetlerinin hakim oldugu gozlenmektedir (www.mustafatasar.gen.tr. 03.02.2008). BatIda hanlann yaygmla§maya ba§ladlgl donemde Tiirklerde kervansaray anlaYI§1 soz konusu idL Bununla birlikte Tilrkiye'deki ilk onemli yiyecek-i<;ecek i§letmeleri haylr i§lerini iistlenen imarethane ve a§evlE;ridir. A§evleri ozellikle Bekta§i ve Mevlevi dergahlannda onemli bir yer tutarken, Osmanh Saray te§ki-

Turkiye'de Yiyecek-I~ecek Sektorunun Geli~imi

193

lat! ve Yeni<;eri Ocaklannda da yeme-i<;me hizmetlerinin dilzenlenmesine bilyilk onem verilirdL Mevlana'nm onemli eseri Mesnevi'de de saghkh mutfak ve yiyeceklerle ilgili bir klsml bilgilerin varhgl dikkat <;ekmektedir (Ko<;ak, 2006: 1). Sel<;uklu Sultanlanndan II. Klh<;arslan ve 1. Alaaddin Keykubat donemlerinde kervansaray yaplml artml§, i<; ve dl§ ticaret bir arada geli§mi§tir. Kervansaraylarda yerli-yabanci aylrt edilmeksizin herkese ii<; giin boyunca yiyecek ve i<;ecek verilmi§tir (Kozak vd., 2006: 29). Fakat, Evliya <;elebi'nin Seyahatnamesi'nde de bahsedildigi gibi, Kervansaraylann valof ama<;h kurulmasl ve vakfI kuranm mali durumunun gil<;lil olmamasmdan dolayl zaman i<;inde bakllllslzhga siirilklenirken, BatIdaki emsalleri daha modern olanaklara kavu§ma §anSI bulmu§tur (Olalr ve Korzay,1993: 8). ilk restoran 13. yilzyrlda Konya'da a<;lldlgl belirtilmektedir. III. Murat zamanmda saray mutfaklannda 1117 ki§inin <;ah§tIgl vurgulanmaktadIr. Topkapl SaraYI mutfagmda her giln 5000 ki§iyi doyuracak yemek, dagltIlacak zamanlarda ise 15.000 ki§iyi doyuracak kadar yemek <;lkarttldlgl bilinmektedir (www.mustafatasar.gen.tr. 03.02.2008). BatIhla§ma hareketi <;er<;evesinde, Osmanh imparatorlugu' nun farkh dinlere e§itlik ongoren Hatt-l Hiimayun'un <;lkanlmasl (18.02.1856) aym zamanda tarihi yanmadamn kar§lsmda modern bir sosyal ticaret ve killtiir merkezinin olu§turulmasl i<;in gerekli <;agda§ §ehircilik siyasetini de belirlemi§tir. ilerleyen silre<; i<;inde A vrupa'mn onemli ba§kentleri ornek ahmp istanbul'da A vrupa tarzl <;ok kath "apartmanlar" in§a edilmi§tir. 0 doneme gore bir hayli gorkemli magazalar ile §ehrin ilk modern restoran, kahve, pastane, otel ve birahaneleri Tepeba§l Caddesi civarmda a<;Ilml§tIr. Pera'daki ilk otel olan "Hotel d'Angleterre" Mlsirh Missiri tarafIndan 1841'de kurulmu§tur. Somaki yirminci yiizyIl boywlca bu otel §ehrin tek lilks oteli olarak kalml§tIr. istanbul'un ilk modern lokantasl "George", 1860'ta a<;Ilml§tIr. Bu lokanta, 1925'te Tepeba§l'ndaki "O'Andria" ge<;idine ta§lnml§tIr. istanbul'un ilk birahane sahiplerinden olan Oimitrios Papageorgiu, Pera'daki Venedik sokagll1da bulunan ve Arahk 1899'da Karpenisili Karayanopulos karde§lerce "Brasserie de Londres" ismiyle yenilenmi§tir. <;i<;ek Pasajl'nll1 giri§inde, 1919'da bir Yunanh tarafmdan Ritch restoram a<;Ilml§tIr. Burasl, 1920'de, italyan iiriinlednin satIldlgl bir bakkala donii§mii§tilr. Oilkkamn bir ko§esinde bar olarak hizmet veren bir tezgah, italyan Mauranti tarafll1dan i§letilmi§tir. Kisa bir zaman sonra, Mauranti dilkkamn tamamml satm alarak adml "Oegustation" olarak degi§tirip onu lilks bir halyan lokantasl haline getirmi§tir (http://fotografkiraathanesLblogspot.com, 03.02.2008). Tanzimat'la ba§latIlan BatIhla§ma hareketleriyle, se<;kinlerin ya§am ah§kanhklanyla birlikte eglence anlaYI§lan ve mekanlan da degi§mi§tir. Saraym onciililgii ile MiislUman kadm ve erkeklerin davetlere birlikte katllmalan ve

194

Turk Turizm Tarihi: YaplSal ve Sektorel

Geli~im

dans etmeleri, saray tiyatrosunun kurulmasl, Bah kokenli opera-operetle tam:;almasl, killtilrel degi~imin, eglence anlayl~ma ve mekanlanna ilk yanslmalandlr. Bu egilimin sadece se<;kinlerce benimsenmedigi veya toplumun diger klsn11 tarafmdan butiinuyle ret edilmedigi soylenebilir. Eglencenin kamusalla~masm­ da ise tiyatro, pastane, balo salonlan gibi Batmm eglence kahp ve kavramlanyla olu~an Pera se<;kinlerin, $ehzadeba~l'ndaki Direklerarasl ise suadan insanlann tercih ettigi eglence merkezi olmu~tur (Gultekin ve Onsekiz, 2005: 138). Larousse Gastronomi Ansiklopedisine gore ilk kafeterya 1550 yilmda istanbul'da kurulmu~tur. Bu bir kahve evidir. Bu geli~me 17 yiizyIlda biitiln Avrupa'ya yayIlml~hr (Payne-Palacio ve Thesis, 2001:5-6). Tarihte bilinen ilk modern Tiirk restoram ise Konya'da "Konyah" adlyla a<;llml~ ve Osmanh yemekleri sunmu~tur. 1879 yilmda a<;llan ve halen hizmet veren bu tarihi lokantaYl 1888 tarihinde istanbul'da a<;llan "Abdullah Efendi Lokantasl" izlemi~tir. Bu tarihlerde Miisliiman halk, alkollu i<;ecek servis edilen yerlerde yemek yemeyi tercih etmediginden, soz konusu lokanta 2 yll sonra "Viktorya Restoran" ismini alml~­ hr (Gursoy, 2007). Viktorya'da mu~terilere i<;ki ikram edilebilmesi i<;in ise Abdulhamid II'den «irade-i seniye» almak gerektiginden 1890 yilmda Abdullah Efendi Lokantasl adml alml~hr. 1920'de Abdullah Efendi Lokantasl'mn yeri degi~erek Istiklal Caddesi'ne ta~mml~hr (www.ansipedi.com.11.12.2007). 1911 yilmda Mehmet Seracettin Efendi, Dogu Turkistan'dan istanbul'a go<;erek I920'ye kadar Devlet Matbaasl'nda <;ah~hktan sonra Sultanahmet'te kendine bir diikkan bularak kofte yaplp satmaya ba~laml~tlr. Osmanh saray mutfagmm en iyi orneklerinden biri oiarak bilinen Yanyah Fehmi Lokantasl, Yunanistan'm Yanya kentinden Istanbul' a go<; eden Fehmi Efendi tarafmdan kurulmu~ ve merakh oldugu Tiirk mutfagma, I919'da saraydan emekli olan Bolu'lu Huseyin Efendi'yi ba~ al?<;l yaparak il? hayatma bal?lamll?tlr (www.lezzet.com.tr. 03.02.2008). Turk Kahvesi gelenegi aral?tmidlgmda ise dunya kafelerine yon veren gelil?melerin Turkiye'den ba~ladlgl gorulmektedir. Tiirkiye'de, 16. yuzyIlm ortaianna kadar kahvenin adl dahi bilinmemekie birlikte kahvenin kullanlmma ilil?kin u<; tarih soz konusudur; 1551, 1552 ve 1561. ilk kahvehanelerin 1552 veya 1554 yilmda Tahtakale'de Halepli Hakem ile Suriyeli $ems'in a<;hklan belirtilmektedir. iIgili yazmda kente ilk kahvenin 1551 yilmda getirilmesine ragmen Tophane gumriigunden i<;eri sokulmadlgl vurgulanmaktadlr. istanbul'da a<;Ilan ilk kahvehaneler, okur-yazarlann, donemin kibar ve munevver insanlannm devam ettigi birer kiiltiir merkezi olarak faaliyet gostermil?tir (Gonciioglu, 2008).

Turkiye'de Yiyecek-I~ecek Sel:torlinun Geli~imi

195

2.2. Cumhuriyet Sonrasl Donemde Yiyecek-i<;ecek Seldorii 2.2.1. Planll Donem Oncesi Yiyecek-i<;ecek SektOlii Cumhuriyet'in ilamndan sonra her alanda oldugu gibi ekonomi ve sosyal aianda da onemli geli~meler soz konusu olmul?tur. Ekonominin canlanmasl, ticaret ve tanm alamndaki gelil?meler ile sosyal yal?antmm degil?meye bal?lamasl ailelerin dll?anda yemek yeme davraml?lanna da yanslmll? ve bu alanda urun ve hizmet sunan i~letmelere olan talebin artmasma zemin hazlrlamll?tIr. Talebin artmasl yeni yatmmCliann dikkatini <;ekmil? ve daha once yabancllann agIrhkta oldugu bu alanda yeni il?letmelerin aplmasma hiZ kazandlrmIl?tIr. Ortaya pkan ilk orneklerin aile il?letmeleri oldugu gorulmektedir. Ozellilde 1923 yllmda 1135 delege ile toplanan Turkiye iktisat Kongresi'nde aiman kararlar ($ahin,1995: 34) ekonomiye yon vermeye bal?lamll? ve bunun yiyecek-i<;ecek sektoriinde de bil" taklm yanslmalan goriilmu~tiir. Cumhuriyet'in modernlel?meyi esas alan niteligine gore zorunlu olan kiiltUl" degil?iminin, iilke genelinde benimsenmesi ve kentsel uyguiamalara aktanlmasmda, eglence mekanlanmn etkin bir ara<; oldugu goriilmektedir. Boylece Cumhuriyet'in ideolojisine uygun mekanlar yaratllarak kahCl hale getirilmesine ve radikal reformlarla giindelik yal?amm modernlel?tirilmesine onem verildigi (Gultekin ve Onsekiz, 2005: 138) dikkat <;ekiddir. Hem sosyal hem de ekonomik gelil?meler bal?kalanyla aym ortamlan paylal?ma olgusunu da yaygmIal?tIrmll?tIr. Talebin dUl?uk oldugu ve belli mekanlal"da smull kalan yiyecek-i<;ecek i~letmele­ rinin tum iilkede hlzla a<;IImaya ba~Iadlklan goriilmektedir. Cumhuriyet'in ozellilde kadm haklan konusunda da onemli yenilikler getirmesi kahve kiiltiirunun bu kesim tarafmdan ilgi gormesine zemin haZlrlamll?tlr. Aynca tilm aIanlarda yeni ve farkh ahl?kanhk ve modalann ortaya <;Ikmasl da bu doneme rastlamaktadir. Eglence mekanlannda <;el?itlilik ve saylca artll? yeni lokantalann, barlann ve eglence yerlerinin a<;IImasma onderlik etmil?tir. Ankara'nm bal?kent oimasl istanbul'daki kiiltiir zenginliginin bu kente de yonelmesine hlZ kazandumll?tlr. Ornegin, Ankara Ulus'ta 1925'de Fresko'nun Ban iie 1926'da Elhamra Ban ilk a<;llan il?letmeler arasmda gosterilmektedir. Bu meldnlar, se<;kinlerin kullammlna uygun olmadlgl i<;;in, bir emirle istanbul'dan getirilen Baba Karpi<;' e, once Ta§han'm avlusunda, daha sonra Belediye Dukkanlan Sitesinde, Karpi<; Lokantasl a<;tmlml~tIr. Politik kadrolann ve burokratlann, bu yeni mekanlan kullanarak, balolara ve genel diigiinlere katIlarak halka ornek olmalan beklendigi i<;in bu tlir mekanlann, devlet destegi ile olul?turuldugu bilinmektedir (Gliltekin ve Onsekiz, 2005: 139).

T 196

TUrk Turizm Tarihi: Yap.sal ve Sekttirel Geli~im

Cumhuriyet'in ilanmdan sonra ba§layan kalkll1ma doneminde yeni i§ sahalannm ortaya <;lkmasl ve istihdam olanaklannll1 artmasl <;al!§an niifusu da olumlu yonde etkilemi§tir. Yabanellara tanll1an tieari haklarm iilke esnafll1a da uygulanmasmm ardmdan ozellikle kii<;iik aile i§letmeleri ile ba§layan restoran aklml, babdaki geli§melere paralel yeni eglenee yerleri ve liiks nitelikli tesislerin a<;Ilmaslyla devam etmi§tir. Driin <;e§itliligi ve ailelere yonelik tesislerin saylsmda da bu donemde dikkat :;:ekici rakamlara ula§Ilml§tIr. Bununla birlikte genel olarak aplan tesislerin Avrupa'daki emsalleriyle nitelik ve nicelik a<;lsmdan rekabet edeeek durumda oldugunu soylemek olduk<;a gii<;tiir. $ekil 2. Restoran Endiistrisinin Geli§imi RESTORAN ENOOSTRisiNiN GELi~iMi

1915-1960 Yerel ve miilkiyet sahip igletmeler(Aile igletmeleri) • Nadiren ailelerin dl§anda yemek yemeye gitmeleri .• Smlrh ortakhkIar o

• BUyiik ortakhklar ve baglrnslz restoran i~letme­ lerJl1in saYlsal artl~l • Aile i~letmelerinin giis:1enmesi o Ogle ve ak~am yemekleri I~in dl~anda yemek yemenin yayg1l1la~maSI • Kalite odakh anlaYI~1J1 geli~mesi

• Zaman odakh anlaYI~JI1 yayg1l1la~masl

o

o

ZinClr i~letmeler ve imtiyazh i~letmelerinin geli~mesi

ortakhk

Ogle ve ak~am yemegi mU~terilerinin • i....JI... aynlmasl -,..o Kaliteli servis ve i~ yemeklennJl1 dogu~u • Giil'lii rekabet o

TUm alanlarda sert rekabet ko~ullan

t 1990'dan Giiniimiize

Kaynak: Brown, B. (2008). President Profit Strategies & Solutions Ine., Strategies & Solutions, Inc. (11.02.2008).

Tiirkiye'de yiyeeek ve i<;eeek sektorlindeki geli§melerin bir baklma kiiresel hareketlere paralel bir <;izgi izledigi soylenebilir. Diinyadaki yeni egilimler, moda ve ah§kanlIklar ile ekonomik ve politik krizler tiim diinya ekonomisine yon verdigi gibi yiyeeek-i<;eeek sektoriinli de yakll1dan etkilemi§tir. ikinci Diinya Sava§I'ndan sonra ortaya <;lkan catering (dl§anya yiyeeek saglama hizmeti)

TUrkiye'de Y-lYecek-l~ecek SekttirUniin Geli~imi

197

hizmeti diger iilkelerde oldugu gibi, iilkemizde de yaygmla§maya ba§laml§br. Yine aym donemlere rastlayan taverna anlayl§1 gecikmeli de olsa Tiirkiye'ye de ula§ml§ ve gelir durumu yiiksek kesime hitap eden <;ok saYlda i§letmenin a<;11masma zemin hazlr1aml§br. $ekil 2' de tiim dlinyada bu sektoriin geli§mesine ili§kin donemler sunulmu§tur. $ekil 2' de de goriilebileeegi gibi, ozellikle restoran i§letmelerinin 1900'lii y11lardan bugiine kadar olan geli§imini ii<; donem i<;erisinde ele almak mlim-, kiindiir. 1960 Yl1ma kadar olan siire<;teozellikle iki biiylik diinya sava§l ve sonueunda da ekonomik krizlerin ya§andlg1 donem soz konusudur. Bu slire<;te aile i§letmeleri dikkat <;ekerken, yerli ve yabanCl ortaklIklann olduk<;a smlrh oldugu goriilmektedir. 1960 yllmdan 1990 yllma uzanan siire<; Tiirkiye a<;lsmdan da onemlidir. Smlrll kesimin smlr11 saylda ve nitelikteki tesislerden yararIan mas 111m ardl11dan <;lkanlan yeni te§vik yasalanyla birlikte degi§im siireci de hlZ kazanml§tlr. 2.2.2. Planh Donem Somasl Yiyecek-i~ecek SektOrii Turizmin kalkl11ma planlan i<;erisinde yer almasl bir bal
198

Turk Turizm Tarihi: Yaprsal ve Sektorel Gell~im

b) Kentle§me olgusunun hlz kazanmasl beraberinde klrsal alandan §ehirlere ~lan goC;~ hlzlandlrml§, ba§ta etnik restoranlar olmak ilzere c;ok saYlda l§letmenm ortaya C;lkmasma zemin hazlrlaml§hr. c) Sosyalle§~e kav~a~ma uygun olarak ozellikle ailelerin talep ettigi yemek ve eglenceYI blr arada sunan i§letme saYIsmda onemli arh§lar 01mu§tur. d) Sanayile§me ve okul saYIsmm artmaslyla birIikte, dl§anya yiyecek sao-layan i§Ietmeler onem kazanml§hr. 0 e) <::~I~§ma hayatma bayanlann da katIlmaslyla birlikte, A vrupa' da oIdugu glbl dl§anda yemek yeme olgusu yeni bir ivme kazanml§hr. f) Yaba~cI se~maye ya da ortakhk anlaYl§lyla kuru Ian i§Ietmeler kar§lsmd~ r~Kabeh amac;layan i§letmeler niteliklerini yilkseltme c;abasl ic;erisine glrml§Ier ve yilksek kalitede i§letmelerin kurulmasma oncilliik etmi§lerdir. g) tiriln ve hizmette kalite anlaYl§l, rekabete de yanslml§ ve i§Ietmeler en iyiyi sunabilme yan§1 ic;erisine girmi§lerdir. h) Alkollil ve alkolsilz i§ yeri saYlsl onemli oIc;ilde artml§hr. i) Z amamn d egerli hale gelmesi ozelIikle hlZh yemek sunan i§letmelere iIgiyi arthrml§hr. j)

Saglanan te§vikler ozellikle Bakanhk beige Ii tesislerin artmasma yol ac;ml§tlr.

k) Yeni ilrilnlerin ke§fi, moda, zevk ve ah§kanhklar i§letme sahiplerini her zaman yeniIikC;i olmaya sevk etmi§tir. I) S~bah, ogl: ve ak§am yemegi mil§terileri aynlml§hr. Bu aynm ilriln ve hlzmet kahtesi sec;iciligi ilzerinde de rol oynaml§hr. m) ~onaklama i§Ietmeleli de gelirierini arhrmak amaclyla yiyecek-ic;ecek lIe ilgili ilriln c;e§itlerini arhrmaya yonelmi§lerdir. n) Yiye.~ek-i.c;ecek i§letmelerinin artmasl, bu i§letmelere girdi veren diger sektorlen de canlandlrml§ ve yeni i§ ve istihdam alanlarmm ortaya c;rkmasml kolayla§hrml§tlr. 0) I§l:tme saYI~mm fazlahgl sert rekabet ko§ullanm da beraberinde getirml§ ve bazl l§letmeler ortakhk ya da birle§me yo luna gitmi§Ierdir. Planh donem boyunca saglanan olanaklar sayesinde yakalanan hlZh bilyilme ve geli§me ozellikle kalite standartlanmn yakaianmasl konusundaki SlkmtIian da beraberinde getirmi§ olsa da, bu slkmtllann a§Ilmasmda turizmle ilgili ac;Il~n egi~im kurumlan onemli roller oynaml§hr. Gelen turist saYlsmda ya§anan onemh arh§lar saylsal bilyilmeyi hlzlandlrml§tlr. Dilnyadaki rekabet olgusu turizm pastasmdan daha fazla pay alabilme yan§ma donil§mil§tUr. SaYIsal arh§ yerine kalite seviyesinin yilkseltilmeye c;ah§Ildlgl gilnilmilzde yiyecek-

Tiirkiye'de Yiyecek-I~ecek Sektoriiniin Geli~imi

199

ic;ecek sektoril de kendisine c;eki dilzen vererek kalite odakh anlaYl§1 rekabetin en onemli unsuru olarak gormektedir. Sonu~ ve Oneriler

Yiyecek-i<;ecek sektoril, en onemli gereksinimlerden birisi olan yeme-ic;me olgusuyla ba§laml§ ve her ge<;en ytl bilyilyerek ve c;e§itlenerek gilnill11iize kadar ula§ml§ onel11li bir ticaret alamdlr. Yiyecek-i<;ecek gereksinimlerinin varhgl ve silrekliligi sektoriin de her d6nel11de farkh ko§ullar altmda yoluna deval11 etl11esini saglal111§tIr. Kilreselle§menin yaygmIa§hgl bu yilzYllda farkh anlayl§a sahip i§Ietl11e saYlsmdaki artl§, ekonol11i a<;lsmdan simriarm kalkl11asl ve yeni ilriinlerin ke§fi beraberinde sert rekabet ko§ullanm da getirl11i§tir. i§Ietmeler ic;in yilksek geIir saglal11ak kadar ayakta kalabill11e ugra§l da 6nemli hale gelmi§tir. $arap ve kahve evIeri gibi onemli ilriln ve i§letmelerin ana vatam kabul edilen illkemizde, sahip olunan bu varhklara kar§l yeterli iIginin gosterilmel11esi ve onlemlerin almmasmda ge<; kalmmasl, avantaj saglanabilecek konul11un 01'tadan kalkmasma yol a<;ml§tIr. ilk a<;llan tesislerin ozelIikle sosyal fayda al11ac;h olmasl ve devamhhgmm saglanamamasl, Avrupa'daki geli§melere ve degi§imlere ayak uydurmaYI geciktirmi§tir. Ticari i§letmelerdeki rekabet ko§ullan ve ayakta kalabill11e sava§mm varhgma ragmen, ilIkel11izde daha <;ok ev ortal11mda yel11egin tercih edilmesi, zevkten daha <;ok ihtiya<;lara yonelik yiyecek-i<;ecek ilretil11i ve sunUl11U ve sadece yolcular ve gelir dilzeyi dil§ilk kesil11e yonelik aC;llan bu i§letl11eler modern anlaYl§la tam§l11aYI bir bakIma geciktirl11i§tir. Bununla birlikte turizm olgusunun yaygmla§masl ve kentle§l11e oranmdaki artI§, yiyecek-i<;ecek sektoriiniln de dikkat <;ekid rakal111ara ula§masma zemin hazlrlaml§hr. <::ah§ma hayatI, ah§kanhklann deval11 ettirill11esi, sosyalle§l11e ile birlikte devlet tarafmdan saglanan destekler bu alana olan arz ve talebin artl11aSllU saglaml§hr. Gelecek donemde sektoriin kilresel rekabete ayak uydurabilmesi ve ulusiararaSl konum saglayarak koruyabilmesi i<;in kal11u ve ozel sektor tarafmdan yapllmasl gereken <;ah§malan §U ba§hklar altmda toplamak milmkilndiir: .. Devlet bu alandaki destek <;abaianna deval11 etl11eli al11a bununla birlikte denetim mekanizmasml da daha gil<;lli hale getirl11elidir. .. Hakslz rekabeti engellel11ek i<;in gerekli onlel11ler alml11ahdlr. " Ozellikle Tilrk mutfak killtilriine ait ilrilnler i<;in patent alma giri§il11 ve c;abalanna hlz verilmelidir. .. Her §ey dahil sistel11inin baglmslz yiyecek-i<;ecek i§letmeleri ilzerindeki olumsuz etkilerini giderecek yeni onlel11ler alml11ahdlr.

200

TUrk Turizm Tarihi: Yap,sal ve Sektorel

Geli~im

Fiyatta rekabetin hlZ kazandlgl gunumuzde, saghkslz ko~ullara sahip i~let­ mel ere yonelik gerekli yaptmmlar uygulanmahdlf. .. Uluslararasl fuar ve sergilerde Turk mutfagml tamtJCl faaliyetlere daha fazla onem verilmelidir. .. Akademik alandaki <;ah~malar desteklenmelidir. .. i~letmeler' modayl takip etmek yerine moda yaratan konuma gelecek planlamalar yapmahdlL ..SaYlsal <;ogunluk yerine nitelikli i~letme anlaYl§l geli§tirilmelidir. ..

Turkiye'de Ylyecek-Is:ecek SektorUnun Geli~imi

201

Mussman, D.T.; C. Pahah ve F. Akytirek. (1989). Konaklallla Tesislerinde Mutfak Hizmetleri, Eski§ehir. O'Connell, J. (1999). World's first restaurant: The Rise of the Restaurant, i<;inae: Food: a Culinary History, (Ed.: Jean-Louis Flandrin & Massimo Montanari), Columbia University Pres, New York, 471-480. Olah, H. ve M. Korzay. (1993). Otel j~letmeciligi, Beta Baslm Yaylm Daglt1ll1 A$, istanbul. Payne-Palacio, J. ve M. Theis. (2001). West and Wood's Introduction to Foo~s~rvice, editors [Prentice-Hall:Upper Saddle River NJ] 9th edItion, 2001, http://www.foodtimeline.org/restallrants.htmIUautomats, (02.03.2008) Powers, T. ve C.W, Powers, (2006). Management in the Hospitalihj Indust1y, John Wiley and

Kaynak.;a

Sons Inc., USA.

Bellis, M. (2007). Restaurants, http://inventors.about.com/od/ inventionsalphabet/a/ restaurants.htm, (03.02.2008). Brown,B. (2008). President Profit Strategies & Solutions http://www.restaurantprofits.com/restauranthistory.htm. (11.02.2008).

Inc.,

Davidson, A. (1999). Companion to Food, Oxford University Pres, Oxford. Denizer, D. (2005). Konaklama j~letmelerinde Yiyecelc ve j~ecelc Yonetimi, Detay yaYll1.clhk, Ankara. Gernet, J. (1962). Daily Life in China on the Eve of the Mongol Invasion, 1250-1276, (Translated by H. M. Wright), Stanford University Press, Stanford. Goeldner, c.R. ve J. RB.Ritchie. (2006). Tourism, Principles, Practices, Philosophies, John Wiley&Sons Inc., USA. G6nci.iogI1l, S.F. (2008). www.ntvmsnbc.com/news/283946.asp. (03.02.2008). Gi.iltekin, N. ve D. Onsekiz. (2005). Ankara kentinde Eglence Mekanlanrun Olu§umu ve Yer Se<;imi, Gazi Universitesi Miihendislilc Mimarillc Falciiltesi Dergisi, 20(1),137-144. Giirsoy, D. (2007). "Ti.irk MutfagI- Turkish Cuisine In Historical Perspective", http://kllltur.sabah.com.tr/kit98-40110-20070820-401.html, (11.12.2007). http://fotografkiraathanesLblogspot.com/1980/01/elence-diyari-pera.html, "Eglence Diyan Pera", (03.02.2008). Kiefer, N.M. (2002). Economics and the Origin of the Restaurant, Cornell Hotel and Restaurant Administration Quarterly, August, Ko<;ak, N. (2006). Yiyeceld~ecelc Hizmetleri Yonetimi, Detay YaYll1.ohk, Ankara. Kozak, N.; M. K. Akoglan ve M. Kozak. (2006). Genel Turizm, Detay YaYll1.clhk, Ankara. Larousse Gastronomique. (2001). completely revised and updated edition, Clarkson Potter, New York. McCool, A.c. (1995). Illflight Catering Management, John Wiley & Sons, New York.

$ahin, H. (1995). Tiirkiye Elcollomisi, Ezgi Kitapevi Yaymlan, Bursa. www.ansipedLcom!?s=d&i=435, (11.12.2007). www.lezzet.com.tr/ayin_mekani/01407/. "Tarihi Sultanahmet K6ftecisi", (03.02.2008). www.mustafatasar.gen.tr!gaziantep/antep_yemek/evrim.htm. "Yemek ve yemegin evdmi", (03.02.2008). www.yemekicmek.com/restorantarihirestoran. php, (11.12.2007).

Onuncu BolGm

TORKiYE'DE TURizM ORGOTlENMESi Yrd. DoC;. Dr. ismet KAYA'

Ozet Bu bolUmde orgUt kavrmm irdelenerek tunzm sektoriiltde orgiitlenmenin nastl olu~tu­ gu, orgiitlenn sektordeki yeri ve onemi anlattlmalctadtr. Ozellilcle 1980'li ytllardan som'a onem lcazanmaya ba~layan ve hzzlt bir geli~me gosteren orgiitlerin turizmde ortaya r;zkz~ nedenleri, naszl yapzlandt/elm'z ve faaliyetleri iizerinde durulmaktadzr. Tiirkiye'de turizm selctOriinde ortaya r;tlcan yerel, bOlgesel ve ulusal orgiitlerin yanl1tda uluslamrasz arganizasyonlm' da ele almarale lctyaslama yapllmasma imkan tallln11l1~tzr. Kanular ele a111l1rleen once orgUt lcavramt iizerinde durulmu~, daha som'a selctorde ortaya r;tlcan orgiitler Cumhuriyet Bncesi ve sonmst alm'ale anlatzlml~tzr. Boliimiin Amacl

Boliimiin temel amaCl sektordeki hlZh geli§meler kar§lsmda ortaya C;lkan sorunlann c;oziimiinde aktif olarak yer alan orgii tlerin onemini ve klsa bir gec;mi§i olan Tiirk turizm tarihinde nasI! bir rol iistlendiklerini ortaya koymaktIr. Diger onemli amac;lar arasmda turizm orgiitlerinin olu§umu iizerinde bilgi vermek, ulusal ve uluslararasl orgiitleri klyaslamak, orgiitlenmenin yaplsal sorunlarma deginmek ve benzeri konular yer almaktadIr. Orgiitlerin tarihsel geli§im siireci incelenirken, bunlarm ortaya pkl§ nedenleri de irdelenmektedir. En onemli amac;lardan birisi de saghkh bir §ekilde orgiitlenmi§ turizm sektorii ile orgiitlenmesi zaYlf sektor kar§Ila§hnlmasmm yapIiarak "iyi bir orgiitlenmenin" onemini ortaya koymaktIr. Giri§ Toplumlann gerekli orgiitsel yapllar olmadan ba§ta sosyal, kiiltiirel ve ekonomik olmak iizere hic;bir alanda yeterince ilerleme saglamasl miimkiin degildir. . BakIkesir Universitesi, Burhaniye Meslek Yiiksekokulu, [email protected]

204

Turk Turizm Tarihi: Yaplsal ve Sektorel

Geli~im

Nitekim turizm sektori:mde geli§mi§ iilkelere bakIldlgmda, sektoriin alt dilimlerinde birbirleriyle uyum h;inde olan ~ok saylda iyi orgiitlenme modellerinin mevcut oldugu goze ~arpmaktadlr. Bu sadece turizm sektOrli i~in degil, diger sektorler i~in de ge~erli bir durumdur. Geli§mi§ i.ilkelerin orglitlenme konusunda Tlirkiye' den ~ok daha ileride olduklan ve bu konuda ~e§itli dernek, birlil<, vabf gibi orglitlerin temellerini onceden athklan gori.ilmektedir. Buna ornek olarak, 1907 yilmda kuru Ian Britanya Konaklama Birligi (BHA) (www.bha.org.uk, 20.12.2007) ve 1949 yllmda kurulan Ingiltere ate I ve Catering Enstitlisli (daha soma 1971 yllmda kuru Ian Uiusiararasl Otel ve Catering Yonetimi Birligi -HCIMA-'nin olu§umuna katIlml§tIr) (www.hcima.org.uk, 20.12.2007) gosterilebilir. Tlirkiye'de ise turizm alanmdaki orglitler olduk~a yeni saYlhr. Ki.ilrur ve Turizm Bakanhgl, Tlirkiye Turing ve Otomobil Kurumu ve TURSAB hari~, Tlirkiye'deki orglitlerin bliylik ~ogunlugu son 20-30 yIlhk donemde ortaya pkml§tIr. Bu durum, Tiirk turizm sektorlindeki kantitatif ve kalitatif geli§melerin 1980'li yIllardan soma sl~rama yapmasl ile paralellik arz etmektedir. Sektordeki hlZh geli§me ile beraber ortaya ~Ikan bir~ok sorunun ~o­ zlimlinde orglitlere biiyuk ol~iide gereksinim duyulmu§tur. Bu aym zamanda sektorel orglitlenme ihtiyacmm sektorlin geli§me seviyesine gore ortaya ~Ikhgl­ m gostermektedir. Nitekim, turizm sektorlindeki orglitlenmeler de bu duruma uygun bir §ekilde dogmu§ ve geli§mi§, sektorlin geii§mesi ile onceden ongorlilemeyen bir ~ok sorun ve problemin gerek ozel gerekse kamu sektorlindeki orgi.itlenmeler vasitaslyia tespit edilmesi ama~lanml§tu. 1980'li yIllara kadar turizm sektorlinde yeterince geli§me saglanamamasmm en onemli nedenlerinden biri sektOre gel'ekli ivmeyi kazanduacak orglitlerin eksikligidir. 1980 oncesi donemlel'de, i.ilke turizmi adma yapIian faaliyetler genellilde bireysel ~abalardan olu§uyol'du. Dike turizminin tamtIlmasl ve pazal'lanmaSl kolektif ve organize olmaktan ziyade bireysel ~abalal'a dayandlgi i~in, gel en turistlerin ~ogu da Tlirkiye'yi egzotik ve ke§fedilmemi§ bir i.ilke oIarak tanllnl~?,or, ziyal'etlerinin temel amacml bu mel'ak duygusu oIu§tul'uyol'du. Orglit ya da bir ba§ka ifadeyle organizasyon kavrami ile ilgili ~ok saylda tamm yapIlml§tu·. Bunlann baziian §oyledir: Ol'ganizasyon ya da ol'glit, herhangi bil' i§letme ya da kurumda sistemin ama~lanna uIa§masl i~in ~e§itli gorevleri yapmak uzere gerekli boH.imlerin olu§turulmasldlr. Olu§turulan boH.im ya da depal'tmanlar aym zamanda birbirleriyIe uyumlu ~ah§mahdu(El'en,1993: 110). Bir ba§ka tamma gore de orgut "bir grup insamn bil'birine bagm1h bir bi~imde bir amaca hizmet etmeleridir. Ba§ka bir ifade ile orgi.itlel' bil' bina ya da fizikseI yapIlar degil, birIikte bil' amaca ula§maya ~ah§an varhklal'dlr"(Ozkalp ve Kll'eL 2003: 5).

Tiirkiye'de Turizm 6rgutlenmesi

205

Bir ba§ka gorli§e gore ol'glit ~ok saylda liyeden meydana gelen sosyal bir sistem i~inde amaca yonelik yonetim faaIiyetlerini ve bu faaliyetleri ger~ekle§ti­ ren kurumun kendisini ifade etmektedir. Bu yakla§lmll1 i~inde hem fonksiyonel hem de kurumsal orglit kavrami mevcuttur.(Asunakutlu ve Co§kun, 2000: 21). Ol'glitler aym zamanda sosyal varhklar, amaca yonelik olanlar, bilin~li bir §ekilde yapIla§an ve faal sistemlerle koordineli oIanlar ve dl§ ~evreyle baglantIh olanlar §eklinde de tammlanabilir (Daft, 2000: 12). Bir ol'glitlin meydana gelmesi i~in bil'den fazla bil'eyin olmasl gerekmektedir. Bu bireyler aym zamanda ortak ama~lal' dogrultusunda faaliyet gostermek durumundadirlar. Turizm sektoriinde yer alan ol'glitler de yukanda yaplIan tammlamalara uygun oJarak, ili§kili olduklan faaliyet alanlannda belirli ama~lara hizmet etmek i~in ortaya ~Ikml§lardu. Orgi.itlerin ama<;lan bazen birbirIerinden farkh olsa da, rum bu ama<;Iar dogrudan ya da dolayh olarak turizm sektorliniin daha ivi kalkmmasll1a hizmet etmektedir. Takip eden kon;Ial' "Turk Turizm Tarihi i<;inde Turizm Sektorlinde Orglitlenme" ana ba§hgl alhnda iki temel alt ba§hk altmda ele ahnml§hr. Bu ba§hklar turizm sektorlinde yer alan orglitlerin tarihsel slire<; i<;inde geli§imine gore §ekillendirilmi§tir. ilk olarak Cumhuriyet oncesi Tlirk turizmindeki orglitienme faaliyetlerinden bahsedilmekte, daha sonra Cumhuriyet donemindeki geli§meler planh donemler oncesi ve sonraSI olarak ild ayn kategoride incelenmektedir. Sonu<; ve oneriler klSmll1da konuya dair tespitlerin bir degerlendirilmesi yapIlmakta ve <;e§itli oneriler sunulmaktadlr. 1. Turizm Sektoriinde Orglitlenme Vatanda§lann gonlillii olarak devlete ve kamu gorevlerine yardm1Cl olmak i<;in ulusal dlizeyde kurduklan gonlillii organizasyonlar, vaklflar, dernekler, haylrsever kurulu§lar kuhipler vb. ile uluslararasl dlizeyde kar amaCl glitmeyen kurulu§lar ii<;uncli sektor (sosyal sektor) olarak da adlandmlabilmektedir. Bu kurulu§lann dogmasmm tel11el nedenlerinden birisi devletin, halkm tlim sosyal ihtiya<;lanm yeterince etkin bir §ekilde kar§llayamamasldu (Gokbunar ve Erda!, 1997: 1). Sivil toplum kurulu§lan olarak da kullamlan bu kavram Avrupa'da "Non- Govermental Organizations-NGOs", ABD'de de ise "Public Voluntary Organizations-PVOs" olarak kulIamlmaktadlr. illd devlet dl§l orgiitler, ikincisi ise gonlillu kamu kurulu§lan anlamll1a gelmektedir(Tosun, 2007: 4). Orglitieme kavramll1a turizm a<;lsmdan yakla§Ildlgmda, turizm kurulu§Ian arasmda ili§ki saglayan, araclhk fonksiyonu niteligini ta§lyan, kurum ve kuruIu§Iarm faaliyetlerini koordine eden ve onlann listiinde yetkiye sahip olan olu§umlar turizm orgiitleri olarak ifade edilmektedir(Olah ve Korzay, 1993: 13).

206

Turk Turizm Tarihl: Yap,sal ve Sektorel

Geli~im

Ozel Sektor Orgiitleri

;

I

I

1

J I UluslararaSl I

Ulusal

Dikey

1 Bolgesel

Ulusal

II

207

., Bolgesel Organizasyonlar: Avrupa Oteller, RestorantIar, Kafeler Birligi(HOTREC), Pasifik Asya Turizm Birligi(PATA), Karadeniz Turist Rehberleri Birligi (KARDER) . ., Yatay Organizasyonlar: Otel Elektronik DagItIm AgI Birligi(HEDNA). Turizm orgiitleri cografi olarak (uluslammsl, kiiresel bolgeler, ulusal, bolgesel ve yerel), kamu, ozel ya da karma, faaliyet alanlanna gore (organizatorler, planlamaczlar, am§tmnacllar, egitimciler, tedariTCI;iler, pazarlamaczlar, da1H§11lanlar, yaYl1lCllar, tiiketici orgiitleri, profesyonel birlilcler gibi), alt sektorler aC;Ismdan (ula§lm, acenta, lconalclama, rekreasyoll ve animasyon) ve kar ya da kar amac;h olmayan kurulu~lar olarak ta sImflandmlabilir(McIntosh, v.d., 1995: 71).

~ekil1. Turizm Orgiitleri

Kamu Turizm Orgiitleri

Turklye'de Turizm OrgutJenmesl

UluslararaSl

t Turizm orgiitlerinin olugumu genellikle $ekil l'de gosterildigi gibidir. Turizm orgiitleri kamu ve sivil toplum (veya ozel sektOr) orgiitleri olarak ikiye aynlmaktadIr. Kamu kurumlan da kendi aralannda uluslararasl ve ulusal diizeyde ikiye aynlmaktadIr. Ornegin, T.C Kiiltiir ve Turizm BakanhgI ulusal diizeyde bir orgiit, Diinya Turizm Orgiitii ise uluslararasI diizeyde faaliyet gosteren bir orgiit niteligini ta~;amaktadIr. Turizmdeki ozel sektor orgiitleri ise yine ulusai ve ulusiararasI diizeyde hem yatay hem de dikey olarak faaliyette bulunmaktadlL A ym ig kolunda faaliyet gosteren olu~umlar yatay, farkh i~ alanlarmda faaliyet gosterip aym c;atI altmda orgiitlenen kurulu~lar ise dikey orgiitlenmeleri ifade etmektedir. Ornegin, UluslararasI Otelciler ve Restoranlar Birligi (lH&RA) dikey, Profesyonel Turist Rehberleri Birligi (TUREB) ise yatay bir sivil toplum orgiitiidiir. Ozel sektor orgiitleri dort kategoride incelenebilir(www.ih-ra.com. 24.08.2007): e UluslararasI ticari birlikler: UluslararasI Seyahat Acentalan Birlikleri Dernegi(UFTAA), Uluslararasl Hava Ta~ImacIhgI Birligi(IATA). .. $emsiye Organizasyonlar: Diinya Seyahat ve Turizm Konseyi(WTTC).

1.1. Cumhuriyet Oncesi Donemde Turizm Orgiitlenmesi Tiirk toplumunda orgiitlenme, ozellikle Selc;uklu ve Osmanh donemlerinde, goniilliiliik anlayI~ma dayah olarak bir hayli etkin olan vakIf miiesseseleri ~ek­ linde yiiriitiilmii~tiir. Bu orgiitlenme anlayIgl ticaret yollannda kervansaraylann desteklenmesi nedeniyle ekonomik ve sosyal anlamda onemli i~levler iistlenmigtir. Daha soma esnaflann mesleki dayam~ma olarak ortaya pkardIgI birlikler olan loncalar ise hem sivil toplum orgiitii hem de yerel kamu hizmeti goren kurumlar olarak hizmet vermi~tir. Bugiinkii anlamda turizm faaliyetleri 0 donemlerde olmadlgI i<;in bu konuda bir orgiitlenme de soz konusu OimamlgtIr. Cumhuriyet oncesi yakm donemde de turizm sektoriinde orgiitlemneden pek fazla soz edilemez. Ilgili donemin ~artlanndan dolaYI insaniann seyahate C;Ikma oranlannm c;ok dii~iik olmasI ve dolaYIsl ile turizm sektOriiniin 0 donem itiban ile iiIke ekonomisinde yer almamaSI bunun baghca nedenierindendir. Bununla birlikte, 1846 yllmda istanbul'daki A ya irini Kilisesinin Askeri Miizeye donii~tiiriilmesi, 1853 yllmda yine istanbul'da Sergi-i Umumi Osmani adI ile uiusal bir fuann ac;IlmasI iilkemizdeki turizm faaIiyetlerinin ba~langIcl olarak kabul edilmektedir(Barutc;ugil, 1984: 197). Fuar ve miizenin ac;Ilmasmda dikkati c;eken husus bu te~ebbiislerin belirli bir organizasyonu gerektirmesidir. DolaYIsl ile bu girigimler ilk orgiitsel turizm faaliyetleri olarak da dii~iiniilebilir. Daha sonra Birinci Diinya Sava!jI'mn da C;IkmasI ile ortaya C;Ikan giivensizlik ve kaos ortaml Cumhuriyetin kuruluguna dek turizm hareketlerinin geligmesini <;ok biiyiik olc;iide engellemi~tir.

208

Tiirk Turizm Tarihi: Yaplsal ve Sektorel

Geli~im

1.2. Cumhuriyet Sonrasl Donemde Turizm 6rgutlenmesi 1.2.1. Planslz Donemdeki Geli§meler Bu donemde ortaya "Ikan ilk kayda deger geli§me Ataturk'un de destegi ile 1923 yllmda kuru Ian ve ilk Turk turizm orgutu slfahm ta§lyan "Turk Seyyahin Cemiyeti"'dir. Bu dernegin kurulwi ama"lanndan en onemlisi 0 yIllarda yabanCI rehber ve terciimanlann Turkiye aleyhine yaphklan olumsuz propaganda ve tamtlmlan onlemek i"in yerli rehber ve terciiman yeti§tirmek idi. 1930 Yllmda Turkiye Turing ve Otomobil Kurumu adml alan dernek, ba§ta illkeyi yabanCllara tamtmak, ara§tlrma ve yaymlar yapmak ve tarihi eserleri korumak gibi "ok faydah gorevleri ba§anyla yerine getirmi§tir (Anda", 2004: 5). 0 donemde Tilrl
Tiirkiye'de Turizm 6rgiitlenmesi

209

Ienme siirecinin ilk adimian ahlml:;;hr. Buna ragmen, bu tarihe kadar turizm faaliyetlerinin devamh basm-yaym-ne§riyat-propaganda gibi faaliyetlerle birlikte dolayh olarak amldlgl, muglak bir orgiitlenme siirecinin ya:;;andlgl, dogrudan turizm faaliyetlerine yonelik bir orgiitlenme modelinin heniiz olu:;;madlgl goriilmektedir. 1.2.2. Planh Donemlerde Turizm 6rgiitlenmesi Planh donemlerin ba§langlCl ile birlikte turizmde kamu diizeyinde en bilyiik orgiitlenme 1963 ylhnda T.C Turizm ve Tamtma BakanhgI'nm kurulmasl ile ba:;;laml:;;tIr. Bakanhk 1983 Ylhnda Killtilr Bakanhgl ile birle:;;erek T.C Killtilr ve Turizm Bakanhgl adml aIml§, 1989 Ylhnda ise T.C Turizm Bakanhgl oIarak isim degi:;;tirmi:;;tir. 16.04.2003 tarih ve 4848 sayIiI "Killtilr ve Turizm Bakanhgl Te§kilat ve GorevIeri Hakkmda Kanun" ile tekrar "Killtilr ve Turizm Bakanhgl"na donii§tiiriiImil:;;tilr. Kanunun 2. maddesine gore Killtiir ve Turizm BakanhgI'l11n gorevIeri :;;unIardlf: . . .. MilIi, manevi, tarihi, killti.irel ve turistik degerleri ara§tlrmak, geh§hrmek, korumak, ya:;;atmak, degerlendirmek, yaymak, tal11tmak, benimsetmek ve bu suretle milli biltiinlilgiin gil"lenmesine ve ekonomik geli:;;meye katklda bulunmak, o Kiiltiir ve turizm komelan ile ilgili leamu leurum ve leuruhl:;lanlll YOll1wdirmele, bu lcurulu:;larla i:;birliginde buhmmak, yerel YOlletimler, sivil toplum kurulu:;lan ve oze/ seletor ile ileti:;imi geli:;timzelc ve i:;birligi yap111ak, .. Tarihi ve kiiltiireI varhklan korumak, .. Turizmi, milli ekonominin verimli bir sektorii haIine getirmek i"in yurdun turizme elveri§li biitiin imIdl.nlanl11 degerlendirmek. geli§tirmek ve pazarlamak, " Kiiltilr ve turizm aIanIannda her tiirlil yatmm, ileti:;;im ve geli§im potansiyelini yonlendirmek, .. Killtiir ve turizm yatmmlan ile i1giIi ta:;;mmazlan temin etmek, gerektiginde kamuIa§hrmak, bunIann etiit. proje ve in:;;aahm yapmak, yaphrmak, GO Tiirkiye'nin turistik varhklanm her aIanda tamhCl faaIiyetier iIe her tilrlil imkan ve ara"lardan faydalanarak killtiir ve turizmle ilgili tal11tma hizmetlerini yiiriltmek, .. KanunIarla veri len diger gorevleri yapmak. Yukanda amIan gorevlerden egik olarak belirtilen cilmleden de anla:;;Ilacagl gibi sivil to plum kurulu:;;lan iIe i§birliginden bahsedilmekte, bir kamu 01'gil til olarak diger orgiltlerle iIeti:;;imin gerekiiligi vurguIanmaktIr. Bu husus

210

Tilrk Turizm Tarihl: Yaplsal ve Sektorel

Geli~im

turizm orgutleri a<;:lsmdan son derece onemlidir. Bunun yamnda, diger kamu kurum ve kurulw?lan ile olan i~birligine de deginilmektedir. Yine aym kanunun 3.maddesine gore Bakanhk te~kilatl merkez, ta~ra ve yurt dl~l te~kilah ile bagh kurulu~lardan meydana gelmektedir. Merkez te~kilah ana hizmet birimleri, dam~ma ve denetim birimleri ile yardlmcl hizmet birimlerinden olu~maktadlr(mad.4). Ana hizmet birimleri ~unlardlr: . " Guzel Sanatlar Genel Mudurlugu, " Kultur Varhklan ve Muzeler Genel MudurlUgu, " KuWphaneler ve YaYlmlar Genel MudurlUgu, " TeIif Haklan ve Sinema Genel MudurlUgu, .. Yatmm ve i~letmeler Genel MudurlUgu, " Ara~tIrma ve Egitim Genel Mudurlugu, .. Tamtma Genel MudurlUgu, .. Milli KuWphane Ba~kanhgl, .. DI~ ili~kiIer ve Avrupa Birligi Koordinasyon Dairesi Ba~kanhgl, Kultur ve Turizm Bakanhgl dikey bir yapIlanma modeli ile kurulan ve burokratik bir yakla~lmm h§kim oldugu bir kurulu~tur. Bu tur orgutlerde geli~en i<;: ve dl~ ~artlara gore ayak uyduracak degi~imleri ger<;:ekle~tirmek zorla~makta ve zaman i<;:erisinde ka<;:lmlmaz olarak orgiitsel hantalla~ma meydana gelmektedir. Aynca, bu Wr orgutIerde <;:evreye uyum ve degi~imle ilgili farkh yakla~lmlar soz konusu olmaktadu. Bu yakla~lmlardan biri olan "popUlasyon ekolojisi" yakla~lml; orgutleri bir grup olarak ele almakta ve bu grup ile <;:evre arasmdaki ili~kileri irdelemektedir. Bu yakla~lmm ele aJdlgl kavramlar arasmda yer alan "kahhk-eylemsizlik" veya "yaplsal katIhk" terimi canh bir organizmamn degi~im ve hareket yetenegini kaybetmesini ifade etrnektedir. Bunun nedenleri ~unlardIr(Ko<;:el, 2003: 263-265): .. Sabit Yatmmlar, .. Uzmanla~ml~ personel saYIsI, .. Organizasyon yaplsl i<;:inde olu~an gu<;: dengeleri, o Dl~ <;:evreden gelen veri ve bilgi yetersizligi ve " Prosedur ve i~ yapma usulleri ile ~ekillenen orgiit kulturu. Bu yakla~m1m ozunu <;:evreye uyum hedefi olu~turmaktadlr. Bir<;:ok yonetim stratejilerinin ortaya <;:lkl~ nedeni de budur. DolaYlsl ile <;:evreye uyum saglayan ayakta kahrken bunu ba~aramayan orgutler ya pasifize olarak etkinligini kaybedecek, ya da yok olacaktIr. KatIhk yada <;evrenin ihtiya<;:larma cevap verememe durumunda bunu giderecek <;:e~itli stratejiIere ihtiya<;: duyulacakhr (Sarvan v.d., 2003: 102). Ozel sektorde Turkiye'deki en buyuk turizm orgutlerinden birisi Turkiye Otelciler Federasyonu olarak bilinen TUROFED'dir. 2005 yllmda Ulkenin <;:e~itli

Tilrkiye'de Turizm Orgiltlenmesl

211

bolgelerinde farkh is imler altmda faaliyet gosteren otelciler dernekleri tek bir c;atI aItmda birle~mi~tir. Otelciler bu olu~umdan once TUROB ve TUROB isimleri altmda iki farkh dernegin c;atIsl altmda faaliyetlerini surduruyorlardI. Yakla~lk 1900 tesis ve 350 bin civannda yatak kapasitesi ile Ulkenin en buyuk ~emsiye orguW durumunda olan TUROFED'in c;atIsl altmda birle~en dernekler ~unlar­ dlr: .. Merkezi istanbul'da bulunan Turistik i~letmeciler, Otelciler ve Yatmmcllar .. Birligi (TUROB), .. Merkezi Marmaris'te bulunan Guney Ege Turistik Otelciler .. Dernegi (GETOB), .. Antalya merkezli Akdeniz Turistik Otelciler ve i~letmeciler .. Birligi (AKTOB), .. Bodrum Turistik Otelciler Dernegi (BODER), .. Merkezi Ankara'da olan Anadolu Turistik i~letmeciler Dernegi (ATtD), .. Alanya Turistik Otelciler ve i§letmeciler Dernegi (ALTiD), .. Fethiye Otelciler Birlq~i (FETOB), It Bursa merkezli Guney Marmara Turistik Otelciler Birligi (GUMTOB), .. izmir merkezli Ege Turistik i~letmeier Dernegi (ETiK), CD Ku~adasl Otelciler Dernegi (KODER), It Nev~ehir merkezli Kapadokya Turistik i~letmeciler Dernegi (KAPTiD), .. Adana merkezli <::ukurova Turistik Otelciler Birligi (<::UKTOB). Dernegin ba~hca amac;lan arasmda; sektoru gelecege daha iyi hazlrlamak, etkin ve donammh orgutsel yapIlanmak, guC; birligi olu~turmak, yanh~ poIitikalard an dogacak zararlan telafi edebilmek, orgutsel dagmlkhgl ortadan kaldumak, ulke tamtImma katkIda bulunmak ve uyelerine daha iyi hizmette bulunmak gibi onemIi hedefler yer almaktadlr(www.turofed.org.tr. 20.07.2007). Bu ama<;:lar arasmda orgiltsel dagmlkhgm giderilmesi ve daha etkin ve donammh bir orgiltsel yapl arzusundan bahsedilmesi Turkiye genelinde orgiltlenmelerde ya~anan slkmtIlan dile getirmesi a<;:lsmdan onemlidir. Turkiye'deki bu olu~umu uluslararasl duzeyde temsil eden kurulu~ Uluslararasl Otelciler ve Restoranlar Birligi (Internationai Hotel and Restaurant Association-IH&RA),dlr. 1901 Ylhnda kurulan bu orgiltiln temel amac;lan arasmda; otel ve restoranlan uluslararasl dilzeyde temsil etmek, zincir otel ve restoranlar ile diger otel ve restoran birlikleri arasmda ileti~im saglamak, bu alanlarda standartlann saglanmasl, sektordeki diger i~letmelerle koordinasyonun gen;ekle~mesi, <;:e~itli ara~tlrmalarda bulunmak ve yaymlar yapmak, bir <;:ok illkede bu konulardaki yasal duzenlemeler ve kIsltlamalann takip edilmesi,

212

Turk Turizm Tarihi: Yapisal ve Sektorel

Geli~im

:;e~itli geli~melerden iiyelerini haberdar etmek ve onlan te~vik etmek vb. hedefler yer almaktadlr(www.ih-ra.com. 24.08.2007). AcentaClhk faaliyetleri ile ilgili orgiitlenmede ise, Tiirkiye Seyahat Acentalan Birligi (TURSAB) 1972 yIlll1da yiiriirliige giren 1618 saylh "Seyahat Acentalan ve Seyahat Acentalan Birligi Kanunu"'na gore kurulmu~ :;ok onemli bir meslek birligidir. Birligin temel gorevleri arasll1da meslek disiplininin saglanmasl, seyahat acentalannm kar~Ila~tIklan sorunlann :;oziimii, seyahat acentaclhgll1ll1 geli~tirilmesi gibi konular ba~ta gelmektedir. TURSAB'll1 temel ama:;lan ise ~oyledir: .. Turizm sektOriiniin geli~imine katklda bulunmak, .. Sektorde ya~anan problemleri tammlamak ve :;oziim onerilerini ara~tIrmak, co Kamuoyunu bilgilendirmek, .. Tiirkiye'nin tamtImlll.da onemli rol oynamak. Turizm sektoriinde kurulmu~ en eski ve en kapsamh orgiitlerden biris! olan TURSAB i:; ve dl~ turizmin geli~mesi i:;in son derece faydah :;ah~malarda bulunmu~ bir kurulu~tur. TURSAB aym zamanda Diinya Turizm OrgiitU (WTO), Uluslararasl Seyahat Acentalan Birlikleri Federasyonu (UFTAA), Avrupa Birligi I:;indeki Seyahat Acentalan ve Tur Operatorleri Birlikleri Grubu (ECTAA) ve Uluslararasl Tur Operatorleri Birligi (IFTO) gibi uluslararasl kurulu~lara da iiyedir (www.tursab.org, 20.07.2007). Aynca, TURSAB ve seyahat acentalanm temsil etmek amaclyla 1991 yIlmda Turizm ve Seyahat Acentalan VakfI (TURSA V) kurulmu~tur. Temel olarak egitim, burs ve tam tun alanlannda etkinlikleri olan vakfll1 en onemli amaCl dayam~ma, egitim, ara~tIrma, teknik destek ve benzeri giri~imlerle Tiirkiye'de seyahat acentaclhgll1m geli~mesini, biiyiimesini saglamak ve uluslararasl diizeyde rekabet edebilecek hale gelmesini saglamaktIr. VakIf aym zamanda TURSAB'1l1 :;ah~malanna da tam destek vermektedir. Vakfm :;e~itli iktisadi i~tirakleri de bulunmaktadIr (www.tursav.org, 20.07.2007). Seyahat acentacIllgl alanll1da kurulmu~ bir:;ok uluslararasl orgiit vardlr. Bunlardan birisi olan Uluslararasl Seyahat Acentalan Birlikleri Federasyonu (United Federation of Travel Agents' Associations-UFTAA) 1966 yIlll1da kuru 1mu~ olup, 80 civannda ulusal birligi biinyesinde banndmnaktadlr. Federasyon WTO, lATA, IH&RA, ICC (Uluslararasl Ticaret Odasl), IRU (Uluslararasl Karayolu Ta~mlaClhgl Bidigi), IUR (Uluslararasl Demiryollan Birligi), WTOBC (Diinya Turizm Orgiitii i~ Konseyi) gibi hem turizm sektoriinde hern de diger alanlarda uluslararasl organizasyonlarla i~birligi yaparak turizm ve seyahat

Turklye'de Turlzm OrgutienmeSi

213

alamnda :;e~itli faaliyetlerde bulunmaktadlr. Orgiitiin temel ama:;lan arasll1da yer almaktadlr(www.uftaa.org, 10.10.2007): .. Seyahat acentalan birliklerini biinyesinde toplamak, .. Acenteleri :;ok :;e~itli platformlarda temsil edebilmek, .. Seyahat etmeyi ozendirmek ve iiyelerine :;e~itli hizmetler sunmak, .. Teknolojik geli~meleri ara~tIrmak ve iiyelerini bilgilendirmek, co Seyahat acentalan i:;in bilgi ah~ veri~lerinin yapllabilecegi kongreler organize etmek. Seyahat acentalanmn, BSP (The Bank Settlement Plan) olarak adlandmlan ve tiim yabancl havayolu ~irketlerinin biletlerini tek elden satI~ yapabilmelerine olanak saglayan sistemden yararlanmalan i:;in Uluslararasl Hava Ta~lmaclhgl Birligi'ne (International Air Transport Association-lATA) iiye olmalan gerekmektedir. Bu birlik 1945 yllll1da kurulmu~ olup, biinyesinde 110 tarifeli havayolu ~irketi ve 86 degi~ik iiye devleti banndlrmaktadlr. Ulkemizdeki acentalann da BSP sisteminden yararlanmalan i:;in hem TURSAB'a hem de IATA'ya iiye olmalan gerekmektedir(HaclOglu, 2006: 65-66). Seyahat alanll1da uluslararasl bir ba~ka turizm orgiitii de 1990 yIlll1da kurulan Diinya Seyahat ve Turizm Konseyidir (World Travel & Tourism CouncilWTTC). Orgiitiin bugiine kadar yapml~ oldugu toplantIlarda; seyahat endiistrisinin ekonomik katkIlannm ara~tmlmasl, pazann :;evreyle uyumlu bir ~ekilde geni~lemesi ve biiyiimenin oniindeki engellerin a~llmasl gibi ii:; onemli hedef ortaya kOllffiu~tur. Orgiit 1990'h YIllarda geni~leyerek; Vancouver ~ehrinde Diinya Seyahat ve Turizm Insan Kaynaklan Merkezini ve ABD'de de Diinya Seyahat ve Turizm Vergi Politikalan Merkezi'ni kurmu~tur. WTTC aynca diinya :;apll1da Green Globe olarak ta bilinen, seyahat ve turizm kurulu~lanna :;evresel iyile~tirme ve katkl konulannda rehberlik eden, mali tasarruflar saglayan "Ye~il Kiire" adh bir :;evre bilinci programl ba~latml~tIr. Turizm Uydu Hesap Sistemi (Tourism Satellite Account-TSA), WTTC ve iiyelerine turizmin ulusal hesaplar i:;indeki yerini belirleyecek olan bilgi akI~lm saglayarak, konseyin ve iiyelerin turizm ile ilgili ekonomik ara~tIrmalar yapmaSll1l kolayla~tIrmaktadlr. Konsey, aym zamanda, Oford Ekonomik Tahminleme kurulu~u ile ortak olarak 174 iilke hakkll1da derinlemesine :;ah~malar yaparak Yllhk tahmin ve ongoriilerde bulunmaktadlr. Kurulu~un diinya turizm ve seyahat cndiistrisi ile ilgili periyodik yaYll1lan olup, sektore ait bir:;ok ara~tmna ve inceleme raporu yaYIl1lanml~tlr(www. wttc.org, 21.08.2007). Seyahat acentaCliIgl konusunda uluslararasl bir ba~ka kurulu~, uluslararasl bolgesel nitelik ta~lyan ve 1952 Yllmda faaliyete ge:;en, Asya Pasifik Acentalan BirIigi(Pasific Asia Travel Association-PATA),dir. Birligin amaCl seyahat sekto~unlar

214

Turk Turizm Tarihi: Yaplsal ve Sektorel

Geli~lm

rilndeki teknik, finansal, egitim, ilretim, dagitIm, dam~manhk gibi alaniarda ilyelerine yardimci olmak ve onian temsil etmektir(www.pata.org, 20.10.2007). Uiusiararasl Tur Operatorleri Federasyonu ise (International Federation of Tour Operators-IFTO) 1970 yllmda kurulmu~ olup temel amaCI; ilyeler arasmda bilgi ve faaliyetleri payla;;mak, sektor, kamu yonetimleri ve tilketiciler aC;Ismdan ozel konulara odaldanmakhr(www.ifto.org, 22.08.2007). Avrupa Birligi ic;inde yer alan bir seyahat birligi olu§umu 1961 yIlmd~ kurulan Ulusal Seyahat Acenteleri ve Tur Operatorleri Grubu (Group of NatIOnal Travel Agents and Tour Operators Association Within the European Union ECTAA),dlr. Birligin temel amac;lan AB Komisyonu, Parlamentosu, KonseYl ve diger kuruiu;;lannda turizmle ilgili politik geIi;;meleri, giri;;imleri ve onerHeri takip etmek ve ilyelerini bilgilendirmek, ilye illkelerdeki birlikler ve ortaklarla ortak oneriler olu;;turmak, dal11§manhk yapmak ve ilyelerinin sesini duyurmaktIr (www.ectaa.org, 24.08.2007). Turizm sektorlinde orgiltlenme aC;lsmdan yogun olan mesleklerden bidsi de tl.trist rehberligidir. Rehberler c;e;;itli bolgelerde mesleki olarak orglitlenmi;;, once dort meslek grubunun bir ~raya gelmesi ile 1998 yllmda Turist Rehberleri Birligi (TUREB) olarak kurulmu;;, daha sonra 2002 yllmda top lam yedi meslek orgiltilniln kattlmu ile olu;;umunu yenilemi§tir. 2006 tarihinden itibaren Profesyonel Turist Rehberleri Birligi Dernegi olarak ismini yenileyen TUREB' e ilye dernekIer; slraslyla IRO (istanbul), ARED (Ankara), KARED (Kapadokya), KURED (Ku;;adasI), KARDER (Karadeniz), BORED (Bodrum) ve <:;:ARED (<:;:anakkale) Turist Rehberleri Birlikleri'dir. Ulkede faaliyet gosteren 9000 civanndaki profesyonel rehberden yakla;;lk be;;-altI bini TUREB bunyesi ic;inde t~m.s!~ edilmektedir. TUREB A vrupa Rehberler Birligi (FEB) ve Dilnya Rehberler Blrhgi (WFTGA)'ne liyedir. 21 ~ubat gilnil "Dlinya Rehberler Gilnil" olarak kutlanmaktadIr(www.tureb.net. 20.08.2008). Mart 200Tde tilm bu dernekleri ic;ine alan Profesyonel Turist Rehberleri Dernekleri Federasyonu kuruhnu§tur. Federasyonun ba§hca amac;lan ;;oyle ozetlenebilir: .. Mesleki dayal11§ma ve birligi sagiamak, mesleki sorunlan c;ozmek, bu konuda gerekli yasal dilzenlemelerin yapllmasl yonilnde c;aba gostermek, .. Meslegin gelh;mesi ic;in turizm sektorundeki diger kamu kurum, kurulu;; ve sivil toplum orgiltleriyIe i§birligi ic;inde olmak, ., Hem turist rehberligi meslegi hem de hlrizm sektoril aC;lsmdan onemli olan dogal c;evre ve kaynaklann korunmasl yonunde c;aba gostermek (www.tureb.net. 20.08.2008). Rehberlik mesleginin uluslararasl dlizeyde temsil edilmesi amaClyla orgiltlen en Dlinya Turist Rehberleri Birligi (The World Federation of Tourist Guide

Turkiye'de Turlzm Orgutienmesi

215

Associations-WFTGA) 1985 yilmda kurulmu§tur. 88,000 civanndaki rehberi temsil eden c;e§itIi ulusal ve bolgesel birlikler bu kurulu§a uyedir. Birligin temel amac;lan turist rehberlerinin birer bolgesel elc;i gibi kabul edilmesini saglamak, te;;vik etmek, bilgi ah;;veri;;ini sagiamak, meslekle ilgili etik ilkeler olu;;turmak ve geli;;tirmektir(www.wftga.org, 22.08.2007). Rehberleri Avrupa duzeyinde temsil eden, Avrupa Turist Rehberleri Federasyonu (European Federation of Tourist Guide Associations-FEG) 1986 yllmda Paris'te kurulmu§tur. Uyeler arasmdaki ili;;kileri gilc;lendirmek, Avrupa ic;indeki diger turist rehberleri birlikleriyle bir grup olarak hareket etmek, liyelerini hem ulusal hem de Avrupa dilzeyinde temsil etmek, rehberlerin hizmet kaliteslm artHmak kurulu;;un ba§hca amac;lan arasmda yer almaktadlr(www.feg.touristguides.org, 20.07.2007). Turizm alanmda Tilrkiye'de kurulan onemli orgutlerden birisi de 1998 YIlInda faaliyete gec;en, turizm sektorilnde yatmm yap an ki§i ve kurulu;;lan temsil etmek amaclyla kurulan Tilrkiye Turizm YatmmCllan Dernegi(TYO)'dir. 185 ilye saYlsl olan Dernek, turizm sektOrilniin c;e;;itli yahnm alanlannda top lam 20 milyar dolarhk bir portfoye sahiptir. Konaklama sektorilnde yer alan 200 bin civannda uluslararasl yatak kapasitesi, 20 bin uc;ak koltugu ve 8 bin civannda yat baglama kapasitesi, TYD bilnyesinde yer almaktadlr(www.ttyd.org.tr. 28.08.2007). Sektorde aynca c;e§itli sivil bolgesel tamtma birlikleri de vardlr. Bunlardan; BETUYAB (Belek), KETAV (Kemer), KUTAV (Ku;;adasl), BOTAV (Bodrum) ve ATAV (Antalya) Bolgesel tamtma ve vaklf birlilderi, TYD'nin onderligi ve destegi ile kurulan sivil toplum kurulu;;landlr (www.ttyd.org.tr. 28.08.2007). Turizmin yararlandlgl c;evresel kaynaklann korunmasl aC;Ismdan onemli i;;levleri olan orgutlerden birisi de WWF-Tlirkiye (Dogal HayatI Koruma VakfI) adh sivil toplum kurulu;;udur. Bu vaklf 1996 yllmda Dogal HayatI Koruma Dernegi oncliliigilnde kurulmu;;, 2001 ythnda diinyanm en onemii doga koruma kurulu§lanndan WWF'nin Turkiye ;;ubesi olarak WWF-Tilrkiye unvamm aIml;;ttr. Vakfm genel ilkeleri ;;unlardlr: .. Tilrkiye'nin biyolojik c;e;;itliligini ve dogal kaynaklann siirdiirillebilirligini saglamak, .. <:;:evre sorunlanyla ilgili oIarak tilm kamu kurum ve kurulu;;lar, yerel sivil toplum orglitleri, ilniversiteler ve WWF iie yakm i;;birligi ic;inde olmak, .. Ozellikle orman, su kaynaklan, deniz ve kIyl alanlan ba;;ta oimak uzere, Tiirkiye'nin oncelikierine gore doga koruma projeleri olu;;turmak,

216

Turk Turizm Tarihi: Yapisal ve Sektorel

Geli~im

.. <:;ah;;malarda; Entegre Nehir Havzasl Yonetimi ve Ekolojik Bolge Bazmda Koruma yakla;;lmlanm temel almak, .. Tiim projelere, farkh e;:lkarlan olan ve sosyo-ekonomik kaygiian bulunan taraflann kahhmml saglamak, .. Ozel sektoriin ve kamuoyunun c;:eVl'esel sorunlara olan hassasiyetini arhrmak, .. <:;ah;;malarda yiiksek standartlar belirlemek(www.wwf.org.tr. 26.08.2007). <:;evre konusunda etkin faaliyetlerde bulunan vaklflardan birisi de Tiirkiye <:;evre Egitim Vakfl (TUR<:;EV)'dir. Vaklf 1993 yllmda Turizm Bakanhgl onderliginde, ozellikle Mavi Bayrak uygulamasmm iilkede de ba;;latllabilmesi amaclYla, kurulmu;;tur. TUR<:;EV 1996 yllmda Avrupa <:;evre Egitim Vakfma (FEEE) iiye olmu;;tur(www.turcev.org.tr. 26.08.2007). FEEE daha sonra ismini UluslararaSI <:;evre Egitim Vakft (FEE) olarak degi;;tirmi;;tir. 1981 ylhnda kurulan Avrupa <:;evre Egitim Vakft (FEE E), iinvamm 2001'de Uluslararasl <:;evre Egitim Vakft (Foundation for Environmental Education, FEE) olarak degi;;tirmi;;tir. 1985 ylhnda Fransa'da uygulanmaya ba;;lanan Mavi Bayrak projesi, 1987 ylhndan itibaren FEE'nin koordinasyonu ve iiye iilkelerin i;;birligi ile gere;:ekle;;tirilmeye ba;;lanml;;tIr. 1990'h yillann ortasmdan itibaren Birle;;mi;; Milletler <:;evre Programl (UNEP), Diinya Turizm Orgiitii (UNWTO) ve FEE'nin koordineli bir ;;ekilde e;:ah;;malan sonucu, Mavi Bayrak orneginde oldugu gibi, KlYI Bolgeleri Yonetimi Rehberi hazlrlanml;;tlr. FEE'nin onemli diger projeleri arasmda; <:;evrenin Gene;: Sozciileri, Okullarda Orman ve EkoOkullar yer almaktadlr{www.fee-international.org, 10.10.2007). istanbul Kiiltiir ve Sanat VakfI (iKSV) 1973 yllmda kurulmu;; olup, teme! gorevi istanbul'da sanat festivalleri diizenlemektir. Vakfm birinci hedefi, Tiirkiye'nin kiiltiir ve sanat alanlanndaki degerlerini ie;:eride ve dl;;anda en giizel ;;ekilde degerlendirmek ve bu alandaki uluslararasl see;:kin orneklerin Tiirkiye'de de tanmmasml saglamaktIr (www.iksv.org.l1.09.2007). Tiirkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakft iilkemizde kurulmu;; en onemli sivil toplum orgiltlerinden birisidir. Vaklf 1991 Ylhnda kurulmu;; olup, onemli amae;:lan arasmda; Tiirkiye'de tarih bilincini geli;;tirmek, yaymak ve tarihi mirasm korunmasma yardlmCl olmak yer almaktadu (www.tarihvakfI.org.tr. 29.08.2007). Turizm sektorilniin onemli kaynaklan arasmda yer alan tarihi doku ve mirasm bu vaklf tarafmdan koruyucu bir ;;ekilde ele ahnmasl, turizm ie;:in onemli bir destek mekanizmasl olu;;turmakta ve orgtitlerin sektor ie;:in onemini ortaya koymaktadlr.

Turkiye'de Turizm Orgutlenmesi

217

Sektorde yoneticiler ie;:in kuru Ian ve Profesyonel Otel Yoneticileri Dernegi (POYD) olarak biiinen bir orgiltlenme de vardlr. 1992 yIimda Antalya'da kuruIan bu dernek, sektoriln ve sektorde gorev yapan yoneticilerin sorunlanna e;:oziimler bulmak ve dayam;;mayl saglamak amaClm ta;;lmaktadu{www.poyd.org, 15.10.2007). 1996 Ylhnda kurulan Turizm Gazeteci ve Yazarlan Dernegi (TUYED) turizm sektoriinde gorsel ve yazlh medya e;:ah;;anlannm kurdugu bir dernektir. Dernegin temel amaCl turizm sektoril ile ilgili e;:e;;itli yazl, makale He ara;;tlrmalann yaymlanmasl, sektorde yer alan kesimlerin bilgilendirilmesi ve deneyimlenn kar;;lhkh aktanlmasldlr. Dernegin diger amae;:lan ;;oyledir (www.tuyed.org.tr. 26.08.2007): .. Seyahat endilstrisinin geli;;tirilmesine kCl.tklda bulunmak, .. Tilketici ile giri;;imci arasmda kopril rolil oynamak, .. Kamu yonetimi ile yakm iIi;;kiler kurmak, co Sektorde saghkh bilgi ihtiyacma cevap vermek, CD Turizm yazarhgmm uzmanhk alam olarak benimsenmesini saglamak, .. Kesimler araSI ili;;kilerde platform olmak. Turizm sektorilnde ta;;lmaClhk ve ula;;lm alamnda ya;;anan slkmtIiann a;;llmasl amaclyla kuru Ian tek orgilt, Turizm Ta;;llnacIian Dernegi'dir. Dernek 1995 yIimda faaliyete ge<;:mi;; olup, turizm sektorilnde ta;;m1aclhk yap an her ti.irli.i otobils, minibils ve otomobil kiralama faaliyetleri ile ugra;;an ;;irketler ve tiizel ki;;iler dernege iiye olabilir{www.ttder.org.tr. 10.09.2007). Turizm sektorilndeki uluslararasl en bilyilk orgilt, Birle;;mi;; Milletler Diinya Turizm Orgiitti {United Nations world Tourism OrganizationUNWTO)'tilr. Orgilt ilk olarak 1924 Ylhnda Uluslararasl Resmi Turizm Organizasyonlan Birligi (International Union of Official Tourism OrganizationsIUOTPO) olarak kurulmu;;, 1947 ytlmda ismini Uluslararasl Seyahat Orgiltleri Birligi (International Union of Official Travel Organizations-IUOTO) olarak degi;;tinni;;tir. Orgilt 27 Eyltil 1970 yIlmda Dilnya Turizm Orgiltil{Worid Tourism Organization-WTO) olarak amlmaya ba;;laml;;tIr. 1980 yllmdan itibaren 27 Eylill gilnii "Dilnya Turizm Gilnil" olarak kutlanmaya ba;;lanml;;tIr. 1976 yIimda Birle;;mi;; Milletler Kalkmma Departmam'mn (United Nations Development Departmanet-UNDP) bir ina kolu olarak <;:ah;;maya ba;;layan WTO, 2003 yIlmda tamamen Birle;;mi;; Milletler <;:atlsl alhnda faaliyetlerine devam etmeye ba;;lanu;; ve ismini de UNWTO olarak degi;;tirmi;;tir. Birle;;mi;; MilletIer Dilnya Turizm Orgiltil dilnyamn <;:e;;itli illkelerinde turizm sektoril ile ilgili dogrudan ve dolayh olarak bugilne kadar saYlslz yararh «;:ah;;malar yap1111;;, projeler geli;;tirmi;; ve bir<;:ok istatistiksei veri saglaml;;tlr.

218

Turk Turizm Tarihl: Yaplsal ve Sektorel

Geli~im

Sonw; ve Oneriler Tiirkiye turizm sektoriinde orgiitlenme yolunda son 10 yllda onemli mesafeler kat etmi:;; bulunmaktadu. 1963 Ylhnda Turizm Bakanhgmm kurulmasl ve 1972'de TURSAB'm olu:;;turulmasl, sektordeki orgiitlenme konusunda kilometre ta:;;lanm olu:;;turmu:;;tur. Sektoriin ozellikle gii<;lii geli:;;meler gosterdigi 1990'h yIllardan giiniimiize kadar ge<;en siirede hlZh bir orgiitlenme siired ya:;;anml:;;, ancak orgiitlerde dagmIl< bir yapl gozlemlenmi:;;tir. Sektoriin farkh alt dilimlerinde birbirinden baglmslz orgiitler ortaya <;lkml:;;, bir karga:;;a siireci ya:;;anml~, TUROFEB orneginde oldugu gibi, aym alt sektorde yer alan farkh kurulu~lar daha sonra aym :;;emsiye altmda yer alabilmi:;;lerdir. Aym sektor ve meslekte yer alan farkh orgiitler birbirleriyle rekabete de giri:;;mi:;;ler, bir dagmlkhk ve birlik arayl:;;l siireci ya:;;anml:;;tlr. Bu siire<; halen devam etmektedir. Ozel sektorde yer alan orgiitleri tek bir :;;emsiye altma toplayacak, bu orgiitler arasmda koordinasyon gorevi gorecek gii<;lii bir orgiit heniiz olu:;;turulabilmi:;; degildir. Bunun olu:;;abilmesi i<;in sektordeki tiim taraflan ilgilendiren orgiitlerin once yerel bolgesel ve ulusal bazda orgiitlenmeleri, daha sonra da tiim bu orgiitleri aym <;ah altmda toparlayacak bir iist orgiitlenmeye gidilmesi gerekmektedir. 1991 yllmda Turizm Ozel Sektor Konseyi (TOSEK)adl altmda, tiim orgiitleri tek bir <;ah altmda toparlamaYI hedefleyen olu:;;uma gidilmi:;;, fakat bu olu:;;umu temsil edecek iist diizeyde yetkililerin ve sorumlulann belirlenmesinde ya:;;anan <;lkar <;ah:;;malan yiiziinden bu giri:;;im ger<;ekle:;;ememi:;;tir. Benzer :;;ekilde, 1997 Ylhnda da TUSEK denen orgiitsel gm:;;lm de ba:;;anslzhkla sonw;lanml:;;hr(www.tuyed.org.tr. 26.08.2007). Sorunun temelinde; ozel sektor orgiitlerinin kendi aralannda ya:;;aml:;; olduklan gereksiz rekabet ve "en yetkili/sorumlu kim olacak" kavgasl yatmaktadu. Halbuki, tiim ozei sektor olu:;;umlannm e:;; deger iiye olarak katIlacaklan bir <;atlda, yetkili birim ve ki:;;ilerin e:;;it iiyelerin oyianyla se<;ilebilecegi bir yap 1 hedeflenmesi bir <;ok <;Ikar <;atl:;;masml engelleyebilecek ve gii<;lii bir :;;emsiye orgiitiin tern eli ahlabilecektir. Sektorde aguhgl olan ii<; biiyiik orgiitten; TUROFEB, TURSAB ve TYD boyle bir <;ahyl olu:;;turup, donii:;;iimlii e:;; ba:;;kanhk sistemi ile bu kurulu:;;u yonetebilir ve boylece tiim diger ozel sektor orgiitlerinin bu :;;emsiye <;atl altmda yer almalan saglanabilir. Kamu sektoriinde Kiiltiir ve Turizm Bakanhgl :;;emsiye orgiit gorevini belirli ol<;iilerde yaparak, ozel sektCirdeki orgiitsel dagmlkhgl klsmen gidermeye <;ah:;;maktadir. Ancak kamu yonetimlerinde gozlemlenen, ozellikie biirokratik ve rekabetten yoksun yapiianma nedeniyle, yeterince etkin olamamaktadlr. Bakanhgm yalm organizasyon da denilen yeni bir yapllanmaya gitmesi gerekmektedir. Yahn organizasyon ile kastedilen; gereksiz a:;;amalann ortadan kaldlnlmasl ve dolaYlsl ile bu i:;;leri yapan ihtiya<; fazlasl elemanlardan tasarruf edil-

Turkiye'de Turizm 6rgiitlenmesi

219

mesidir(Tikid vd., 2006:22). Daha az saYlda yonetici ve yonetim hiyerar:;;isi, daha az biirokrasi, daha fazla yetki devri ve daha hlzh karar vermeyi i<;eren bu tarz bir yonetim, Bakanhgm etkinligini onemli ol<;iide artIracaktlr. Kiiltiir ve Turizm Bakanhgmm il ve il<;elerdeki orgiitsel yaplsml gozden ge<;irmesi gerekmektedir. II ve il<;elerdeki Turizm Miidiirliiklerinin yetkisi artmlmah, ozel sektorle i:;;birligi i<;inde birer giri:;;imd ve <;oziim mekanizmasl gibi hareket kabiliyetine sahip, esnek bir orgiitlenme modeli giidiilmelidir.

Kaynak<;a Andac;, F. (2004). Turizm Hulculcu, Detay Yaymevi, Ankara. Asunakutlu, T. ve B. Co:;;kun. (2000). Stratejik Y6netimde Orgii.ti.in Rolii.ne ili:;;kin Bir Degeriendirme, Dolcuz Eyliil Universitesi Sosyal Biiimier Enstitiisii Dergisi, 2(4), izmir. Bartttc;ugil, S.

t.

(1984). Turizm j~letmeciligi, Beta Baslm Yaylm DagltIm. A.$., istanbul.

Daft L., R.. (2000). Organization Theory and Design, South-Western College Publishing Cincinnati, USA. Eren, E. (1993). Yonetim ve Organizasyort, Beta Basim Yaylm DagltIm. A.$., istanbuL G6kbunar, R. ve A. Erda!. (1997). Kamu Sekt6rii.niin Yeniden Yapiiandmimasmda Uc;ii.ncii. Sekt6rii.n Rolii., Dolcuz Eyliil Universitesi jjBF Dergisi, 1(2), izmir. HaclOglu, N. (2006). Seyahat Acentaczlzgz ve Tur Operatorliigii, Nobel Yaym-DagltIm, Ankara. Koc;el, T. (2003). j~letnze Yoneticiligi, Beta Baslm Yayml, istanbuL McIntosh W. R.; R. C. Goeldner ve J.R.B. Ritchie. (1995). Tourism - Principles, Ptactices, Philosophies, New York, USA. Olal!, H. ve M. Korzay. (1993). Otel i~letmeciligi, Beta Baslm YaYlm, istanbul. Ozkaip, E. ve <;:. KIre!. (2003). Orgiitse! Davrmll$, Anadolu Universitesi, Eski:;;ehir. Sarvan, F.; D. E. ArlCl, J. Ozen; B. Ozdemir ve T. E. iC;igen. (2003). "On Stratejik Yonetim Okulu: Bic;imle~me Okulunun Bii.tii.nle:;;tirici <;:erc;evesi", Alcdeniz U.B.F Dergisi(6), 73-122. Tikid, M.; A. Aksoy ve N. Derin. (2006). Toplam Kalite Y6netiminin Radikal Unsurlarmdan Birisi 01arak Yalm Y6netim, Elektronilc Sosyal Bilimler Dergisi, 5(15). Tosun, K.E. (2007). Avrupa Birligine Uyelik Si.irecinde Tii.rkiye'de Yerel Yonetimler ve Sivil Toplum Kllrulll~lan, PARADOKS, Ekortomi, Sosyoloji ve Politilca Dergisi(edergi),3(2). www.bha.org.uk, (20.12.2007). www.ectaa.org, (24.08.2007).

220

Turk Turizm Tarihi: Yap,sal ve Sektorei

Geli~im

www.fee-intemational.org, (10.10.2007). www.feg.touristguides.org, (20.07.2007). www.hcima.org.uk, (20.12.2007). www.ifto.org, (22.08.2007).

Onbirinci BolOm

www.ih-ra.com. (24.08.2007). www.iksv.org, (11.09.2007).

TORKiYE'DE TURizM EGiTiMiNiN YAPISI ve

www.pata.org, (20.10.2007).

GELi~iMi

www.poyd.org, (15.10.2007). www.tarihvakfi.org.tr. (29.08.2007).

Yrd. 00<;. Dr. Osman N. OZOOGAN· Yrd. 00<;. Dr. ;;enol C;AVU;;"

www.ttder.org.tr. (10.09.2007). www.ttyd.org.tr. (28.08.2007). www.turcev.org.tr. (26.08.2007). www.tureb.net.(20.08.2008). www.turofed.org.tr. (20.07.2007). www.tursab.org, (20.07.2007). www.tursav.org, (20.07.2007). www.tuyed.org.tr. (26.08.2007). www.uftaa.org, (10.10.2007). www.wftga.org, (22.08.2007). www.wttc.org, (21.08.2007). www.wwf.org.tr. (26.08.2007).

Ozet UUcelerin kaderinde ral oynayall unsurlarm ba~l1Ida lcu~kusuz egitim yer almaktadl1'. C;iinkii. egitim dogrudan insana yapllan bir yatmm; Insan ise gelecege yon verendir. Tarihin her doneminde, ~agl1l akl~lIll degi~tinni:; ve yuksek ya~mn diizeyine ula~nu:; toplu11llar, bu konuma digerlerinden daha iyi egitilmi~ insan gucu ile sahip olmu:;lardlr. Turkiye, Cumhuriyetill kumlu:;u ile birlikte. Atatiirk'un onderliginde, her alanda aldugu gibi egitim alanl1lda da ~agl11 gerekleril1e uygUIl bir egitim sistemi beni11lsel1li:;til', Bugiil1, arzu edilen blr noktada al11lama11llZa ragmen. ula~zlan geli~n1e ve kalkl1lma diizeyinin temelinde ~agda~ egiti11l sistemimizin buyiik payl bulunmaktadlr. Turkiye'nin CU11lhuriyet doneminde geli~me ve kalkl1lmada oncelik verdigi kanuIm'dan birisi de turizm olnm~tur, Turizm, doviz saglaYlcl ozelliginden dolaYl, ozellikle planlz kalkl1lma doneminden itibaren Turkiye'nin kalklllma ~abalarma destek saglaYlcl bir unsur olm'ak ele allllml:;tu·. Bu anlayl~ dogrultusunda Tiirkiye'de 2000'li Yillara kadar ozellikle fiziksel alt ve ust yapl elemanlan bakmlllldan ~ok onemli geli~meler saglmlllu~tlr. Ancak, turizm alanmda ortaya ~lkan ve l'ekabet giicii olduk~a yiiksek alan fiziki ve teknik kapasitellin tek ba:;lIla bir anlaml yaktur, BUlla milam kazandlrabilecek yegane unsur turizm lconusunda egitilmi:; insan giicii ve bilil1~li bir toplumdur, Siirekli ve hlZl1 bir;imde degi~en turistik tiiketicilerill gere/Csimmlerinin onceden tahmillienerek ona uygun bir iiriin sunumu ve hizmet anlayl~ml1l geli~tirilmesi ancak turizm kanusunda yeterli bir egitim alnll:; insan gilcii ve bilin~li bir toplum yapisl ile miimkiindiir, Bu boliim, 2023 Tiirkiye Vizyol1una uygun alm'ak belirlenen turizm hedefleril1e ula:;zlabilmesi ir;in, gundemden hi~ dii:;meyen ancak bir tiirlii lstellen diizeye ula~a11la-

• Adnan Menderes Universitesi. Tunzm t~letmeciligi ve OteJcilik Ytiksekokulu, [email protected] •• Adnan Menderes Universitesl, Turizm i~letmeciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu, [email protected]

222

TUrk Turizm Tarihi: Yapl5al ve Sektorel

Geli~im

ml~, turizm egitiminin onemini bit lcez daha vutgulamalctadlt. Bolilmde, once tutizm egitiminin yaplsl illcelenmelcte, ardllldan Cumhuriyet oncesinden ba~layaralc Tilrlciye'de turizm egitimi lcollusulldalci geli~melet ele allllmaktadlt.

Boliimiin AmaCI Bu boliim, Tiirkiye'de turizm egitiminin yaplsml ve geli§imini ortaya koymak amaclyla hazlrlanml§tIr. Boliimde, once turizm egitiminin mevcut yaplsl incelenmei
Egitim, genel anlamda, bireyin davram§lanm istenilen yonde geli§tirme siirecidir (HaclOglu, 1992: 91). Ba§ka bir ifadeyle egitim, bireyin toplum hayatma hazlrlanmasl amaClyla onun gerekli bilgi, beceri ve tutum kazanmasma ve ki§iligini geli§tirmesine yardllTI etme siirecidir (Taymaz, 1992: 447). Egitimin amaCl, toplumu meydana getiren bireylere, birlikte ve uyumlu ya§amalan ic;:in gerekli olan ortak davram§lar kazandlrmaktIr (HaclOglu, 1992: 91). Egitim dinamik bir siirec;: olup, bireyin ve toplumun degi§en c;:evre ko§ulIanna kar§l uyum saglayabilmesi ic;:in onceden belirlenen hedeflere gore ortak davram§lar geli§tirmesi ve yonlendirilmesinde onemli bir i§leve sahip planh bir faaliyettir. Egitimin, bireysel ve toplumsal ya§aml diizenleyici, geli§tirici ve dl§ c;:evreye uyum ic;:in gerekli davram§lar kazandIrlCl ve yonlendirici rolii, onun bir sistem yalda§lml ile ele almmasml gerektirmektedir. Bu aC;:ldan egitim, bireylerin tek tek kendi ba§lanna edinemeyecekleri bir disiplindir ve bu disiplin c;:agda§ toplumlarda orgiitlii kurumlar ve kurulu§lann ortak c;:abalanyla ba§anlabilir. Egitim, kalkmmanm da temel arac;:lanndan biridir. Egitim, toplumun yaratICl giici.inii ve veri mini artIran, kalkmma c;:abasmm gerc;:ekle§mesi ic;:in gerekli nitelik ve nicelikte bireylerin yeti§mesini saglaYlcl ve toplumda bireylere yeteneklerine gore yeti§me olanagl veren en etkili bir arac;:tIr. Egitim aym zamanda, birey olarak yiiksek bir hayat diizeyine ula§mamn onemli bir yolu, diger yandan toplum olarak geli§me ve ilerlemenin, c;:agda§ iilkeler ic;:inde yer almamn araCl ve 0 toplumda demokratik bir siyasal ve toplumsal ya§aml gerc;:ekle§tirmenin temel bir yoludur (Boyacl, 1994 : 12).

Tiirkiye'de Turizm Egitiminln Yap.s. ve

Gell~imi

223

Toplum olarak geli§menin ve kalkmmanm temelinde ogrenme, egitme ve bilinc;:lenme yatar. Tarihin her doneminde yiiksek ya§am diizeyine ula§ml§ c;:agda§ toplumlar bu konuma digerlerinden daha iyi ve daha yaygm bir egitim ile ula§ml§lardlr. Egitim-ogretim c;:abalan ister orgiin sistemlerle, ister usta-C;:lrak ili§kileri dogrultusunda ya da ister akademik yontemlerle her ne tiirde olursa olsun, her zaman ic;:in onemle iizerinde durulmasl gereken bir olgudur. Bu 01guyu c;:agda§ diizeye yiikseltebilmek ic;:in gereksinimler dogrultusunda yapIlacak planlamalarla birlikte en son bilgilerle, slk slk kendini yenileyici programlar ve yeni teknolojilerin egitici arac;:-gerec;: donammlanmn devreye sokulmasl zorunlulugu vardlr. Egitim-ogretim duragan bir olgu degildir. AB'nin yaptIgl ara§hrmalardan birinde birc;:ok meslekte bilginin alh yll gibi kIsa bir siirede iki katma ula§makta oldugu ortaya C;:lkml§tIr. Bu aC;:ldan, bilimsel ve teknolojik geli§melerin giderek artan ivmesine ko§ut olarak giiniimiizde artIk mesleki biigilerin iizerine omiir boyu bilgiler eklemek gerekmektedir. <::agda§ insan siirekli ogrenmeye aC;:lk dii§iincede ve beceride, ogrendigine yeni boyutlar ve yeni yorumlar getirmeye c;:ah§an aktif ve iiretken insandlr (Giindilzalp, 1992: 61) . Ulkelerin ekonomik ve toplumsal yonden geli§mesinde ve kalkmmasmda roW bulunan onemliarac;:lardan biri de turizmdir. Turizm, sanayile§me siireeini tamamlayamaml§, teknoloji iiretme kapasitesi ve hammadde kaynaklan smlrh Tiirkiye gibi geli§mekte olan iilkeler aC;:lsmdan kalkmmamn itiei bir gilcil ve ihtiyac;: duyulan doviz girdisini saglamanm en etkili ve l
224

Turk Turizm Tarihi: YaplSal ve Sektorel Geli;iim

TUrkiye'de Turizm Egitiminin YaplSl ve Geli1iml

ikinci etapta meslekle ilgili teknik bilginin ve onlann uzantIsi olan uzmanhk egitiminin elde edilmesidir (BoyacI, 1994: 12). Bu temel anlaYI§ dogrultusunda hazIrlanan bu bolUm, Tiirkiye'deki turizm egitimini biri turizm egitiminin yap lSI, digeri turizm egitiminin tarihsel siire~ i~indeki geli§imi §eklinde iki a~ldan incelemektedir. Boylece, bolUm okuyucusundan, Tiirkiye'de turizm egitiminin genel yapisl ve geli§imi hakkmda ana hatlan ile yeterii bir fikir edinmesi beklenmektedir. " 1. Turizm Egitimini Gerektiren Nedenler ve Turizm Egitiminin Amaci Turizm sektoriinde planlama ~ah§malanndan ba§lamak iizere turistik mal ve hizmetlerin mii§teriye sunulmasma kadar ge~en uzun siire~te en yetkili olandan tiim toplum kesimlerine kadar her kademede turizm egitimini gerektiren ~ok saYlda neden vardlr. Bunlan a§agldaki gibi ozetlemek miimkiindiir (Olah, 1984: 244-250; Olah, 1990: 285-286, Usta. 1994: 189): .. Turizmin ekonomik, sosyal, kiiltiirel, saghk ve kamu maliyesi bakImmdan iilkeye sagladlgl yararlar konusunda, toplumun dikkatini dddi olarak ~ekmek ve toplumda bir turizm bilinci, turist <;ekmeye ve ona hizmet etmeye haZlr bir ortam yaratmak i<;in ;;:ok geni§ kapsamh bir turizm egitimi zorunludur. .. Turizmin ekonomik ve sosyal geli§me ile ilintili, diizenli ve saghkh bir §ekilde geli§mesini saglamak turizmin planh bir §eklide yiiriitii.lmesi ile miimkiindiir. Plan lama ise, son derece ciddi bir egitimi ve deneyimi gerektirir. .. Turizmin iilke kalkmmasma ve ekonomik geli§meye olan katkismi artlrmak yatmmlann verimli bir §ekilde kullamlmasma ve i§giiciiniin verimli <;ah§masma baghdlr. Verimlilik ise diger faktorlerin dl§mda biiyiik ol<;iide egitime baghdlr. .. Turizmin insanClI ozelligini geli§tirmek turizm egitimine baghdlr. Turizm, insanlara, onlarm zengin ve fakirligini, odeme gii<;lerini dikkate almadan hizmet etme ahlakma sahip olmayl gerektirir. Turizm ile ili§kili i§lerde <;ah§anlara ve tiim toplum bireylerine turistten elde edecegi parasal kazancl dii§iinmeksizin onu iyi kar§llama ve iyi hizmet ahlakl verilmezse, turizmde ba§anya ula§mak miimkiin degildir. insanlara ekonomik gii<;lerine bakmadan iyi hizmet etmek ahlakl ise egitimi gerektirir. .. Turizmin pedagojik bir degere sahip olmasl turizm egitimine ihtiya<; gosterir. Turizm her §eyden once kolay bir ogrenme araCldlr. <::iinkii, herkesin kabul ettig! gibi, bir sanat eserinin oniinde, bir i§letmede yapIIan del's, slmfta yapilan bir dersten daha etkili ve daha kolay bir bilgi

..

..

..

..

..

..

225

verme yontemidir. Diger yandan, hlZh ekonomik ve teknik geli§me, hayatl okullann oniine ge<;irmi§tir. Okullar uyguladlklan egitim programi an ile ekonomik ve teknolojik hayatm gereksinimlerini kar§Ilamakta <;ok kez zorlanmakta ve hayatm gerisinde kalmaktadlr. Bu nedenie, turizm egitimi. okulu hayata; hayatt okula yakla§tIrmaktadIr. Boylece, kitle kiiltiil'ii ile okul kiiltiirii al'asmdaki bo§luk turizm egitimi sayesinde doldurulabilmektedil'. Egitilmi§ bir insanm sanatsal ve kiiltiirel eserlere bakl§ a<;ISI ve degerlendirmesi turizm egitimi gormemi§ bir insandan <;ok farkhdlr. Turizm egitimi, insanlara, turizmin bizzat yarabcl faktorleri olan dogal, tarihsel ve kii.ltiirel eserlerin korunmasl geregini ogretir. Turizmin yaratlCl kaynaklanm korumak, boylece, turistik faaliyetlerin <;evre kirliligine, dogaYI tahribe, kiiltiirel kirleruneye ve kiiltiir tahribine yol a<;mamasl i<;ln her diizeyde ve her kesimde bir turizm egitiminin yapilmasl gerekmektedir. Turizm endiistrisi, tiim endiistriler i<;inde ko§ulsuz bir i§birligini gerektiren bir endiistridir. Turizm egitimi boyle bir i§birligi i<;in gerekli olan bilgi ve tecriibeyi kazandmr . Turizmin geli§mesi, turizm sektoriinde politikalann ba§an §anSI biiyiik ol<;iide toplumun sosyal baknndan <;agda§ turizmin gereksinimlerini kar§Ilamaya hazlrhkh olmasma baghdlr. Turist kabul etmeye hazlr bir ortamm olu§turulmasl ise egitimi gerektirir. Sosyal ve yonetsel zorunluluklar. sadece biiyiik ve lUks turistik tesislerde degil, kii<;iik ve basit tesislerde bile teknik bilgilerin yam Slra, yonetim formasyonu alml§ insana olan ihtiyaCl artmnaktadlr. Bu da, dddi ve yiiksek diizeyde turizm egitimi ve ogretimini gerektirmektedir. Turizm sektoriiniin bir hizmet sektorii olmasl ve bu nedenle insan giiciiniin temel iiretim faktorii ozelligi ta§lmasl ve i§goren iicretlerinin turizm i§letmeciliginde agIrhgl olan bir mali yet elemam olu§tunnasl, bu sektorde daha kalifiye ve uzmanla§ml§ bir i§giiciiniin istihdamlm. bu da turizm egitimini gerektirmektedir. Turizm ile ilgili faaliyetlerde bulunanlara, turizm endiistrisinde kar§lla§tIklan olaylan degerlendirmek, sorunlara objektif <;oziim getirmek, sonu<;lan kontrol etmek yetenegini kazandlrabihnek i<;in turizm egitimi vazge<;ilmez temel bir ko§uldur. Turizm sektoriinde gii<;lii ve dinamik bir pazarlama anlaYI§ml benimsemek uluslararasl ili§kilerde Tiirkiye lehine bir lobi, bir kamuoyu olu§turmak, ~agda§ tamtma, halkla ili§kiler ve pazarlamanm ortaya ~l­ kardlgl karma§lk sorunlara ~oziim getirmek turizm egitimine baghdlr.

226

Turk Turizm Tarihl: Yaprsal ve Sektorel Gell~im

Yukanda slralanan gerek<;elerden de anla~Ilacagl uzere, turizm egitimi, turizmden beklenen i~levlerin yerine getirilebilmesi i<;in hayati derecede onem arz etmektedir. Bu nedenle, turizm egitimi, hem genel egitimin ama<;, ilke ve hedefleri ile uyumlu olmak, hem de turizm olaYll1m kendine ozgU ozellikleri nedeni ile turizm sektoruniin ihtiya<;larma uygun ama<;lar dogrultusunda yapIlmak zorundadlr.

Tiirkiye'de Turlzm Egitiminln Yap's, ve

Geli~jmi

$ekill. Turk Milli Egitim Sistemi

Turizm egitimi ve ogretiminin amaCl ins an giiciine dayah hlrizm sektoriinde verimliligi arttrmak; turiste dogrudan dogruya hizmet veren personele mesieki formasyon vermek; personelin yetki, yetenek ve sorum lulu klan araSll1da denge kurmaYl saglamaktIr (ilkin ve Din<;er, 1991: 82). Teknik ve mesleki turizm egitirni ve ogretimine yonelik olan bu amacm yam sua, turizm egitimi ve ogretiminin amaCl daha genel anlamda ~u ~ekilde ifade edilebilir (Sezgin, 1995: 139): Turizm egitimi ve ogretimin amaCl; " Turizm sektorune yeti~mi~ nitelikIi eIeman temin etmek, .. Egitim yoluyla teorik ve pratik arasll1da baglantl kurrnak, " Turizm endiistrisinin geli~rnesine katklda bulunmak, " Doga ve insan sevgisini geIi~tirmek suretiyle bireyler arasmda dostluk ve karde~ligi peki~tirmek, " Turistik i~letmelerde <;ah~anlarll1 bilgi ve becerilerini geli~tirmek, " Turizmin ekonomik kalkll1madaki yerini ve onemini anlatmak, " Vatanda~lann turizme ilgisini <;ekmek, co Turizm bilinci yaratmak ve turizm sektoriinde <;ah~anlara mesleki bir formasyon kazandIrmaktIr. 2. Tiirkiye'de Turizm Egitiminin Yapisl Tiirkiye'de milli egitim sisteminin genel yapl ve i~leyi~ini diizenleyen temel kurallar, 1982 Anayasa'sl, 3 Mart 1924 tarih ve 430 saylh Tevhid-i Tedrisat Kanunu ve 1 Kaslm 1928 tarih ve 1553 saylh Tiirk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkmda Kanun esaslanna gore belirlenmi~tir. Turk miIli egitim sisteminin genel <;er<;evesini <;:izen Anayasa ve sozii edilen kanunlann yam Slra, Tilrkiye'de egitim sistemi 5 Ocak 1961 tarih ve 222 sayIlI ilkogretim ve Egitim Kanunu, 14 Haziran 1973 tarih ve 1739 saYlh Milli Egitim Temel Kanunu, 5 Haziran 1986 tarih ve 3308 saylh C;:Irakhk ve Meslek Egitimi Kanunu, 4 Kaslm 1981 tarih ve 2547 saYIi! Yiiksek Ogretim Kanunu ile dilzenlenmi~tir. Egitim sisteminin yapl ve i~leyi~ini duzenleyen kurallann olu~turulmasmda aynca, Birle~mi~ Milletler Ins an Haklan Evrensel Bildirisi ve C;:ocuk Haldan Bildirisi gibi evrensel metinIer, milli egitim ~;ura!an ve kalkll1ma planlan da rol oynamaktadIr.

Kaynak: Milli Egitim Bakanhgl. (2008). Mi1li Egitim istatistiklen: Orgun Egitim 20072008, http://sgb.meb.gov.tr/istatistik/index.htm, (01.04.2009), XX.

227

228

Turk Turizm Tarihi: Yap,sal ve Sektorel Gelilim

Tiirk milli egitim sistemi 1739 saYlh Milli Egitim Temel Kanunu'na gore, orgiin ve yaygm egitim olmak iizere iki ana boliimden olu~maktadlr ($ekil 1). Orgiin egitim; amaca gore hazIrlanml~ programlarla okul ~atIsl altmda, belirli bir YCU? grubundaki ve aym seviyedeki bireyler i~in yapiian diizenli egitiinler oIarak tammlanmakta ve okul oncesi egitim, ilkogretim, ortaogretim ve yiiksekogretim a~amalanm kapsamaktadlr. Yaygm egitim ise, i;jrgiin egitim yamnda veya dl~mda di.izenlenen egitim £aaliyetlerinin tiimiinii kapsamaktadlr (http://mevzuat.meb.gov.tr, 25.02.2009). Yaygm egitim; orgiin egitim oIanaklanndan hi~ yararlanmaml~, gittikleri okullardan erken aynlan ya da orgiin egitim kurumlannda okumakta olanlara ve meslek dallannda daha yeterli duruma gelmek isteyen l
$ekil2. Tiirkiye'de Turizm Egitiminin Yaplsl

I

TURizM EGiTiMi

ORGUN EGiTiM

YAYGIN

(Sertifikah Egitim)

TEMEL TURiZM EGiTiMi

~

iUciigretiru Diizeyinde; Hayat Bilgisi. Sosyal Bilgiler. Milli Cografya gibi derslerm i~erislnde veriJen tUfizm egitimi.

....

EGiTiM

Ie Ev Pansiyonculugu Ie Kat HizmeUeri Prof. Tulist Rehberligi • Yiy. 19ecek Hizmetleri KlIIslan

.~Jt;,;)

.t:: ::l

'1:.:1 Z EQ I"' I"'~

~ '::l o-l

'::E

~ ~

I'Q

6

MESLEKI ve TEKNIK TURlZM EGiTiMi Ortaogretim Dilzel'inde; Anadolu Otelcilik ve Turizm Meslek.

Hizmet i9i Turizm Kurslan

Liselen

Anadolu Ticaret Meslek Liselen Anadolu ~tylhk Meslek Liseled Anadolu Ku: Meslek Liseled

On Lisans DUzeyinde Meslek Yilksekokllilan (Turizm ve Otelcilik Programlan)

Tiirkiye'de orgiin turizm egitimi, Milli Egitim Bakanhgl (MEB) ve Yiiksek OgreLisans DUzeyinde Tllrizm l~letrneciligi ve Otelcilik YUksekokullan ve FakUlteler

2.1.1. Milli Egitim Bakanhgl Tarafmdan Yiiriitiilen Orgiin Turizm Egitimi Milli Egitim Bakanhgl biinyesi i~inde turizm egitim faaliyetleri bid ilkogretim diizeyinde, digeri ortaogretim diizeyinde olmak iizere iki kademede yiiriitiilmektedir. ilkogretim diizeyinde verilen turizm egitiminin amaCl, ilkogrenim ~agmdaki ogrencilere temel turizm bilgisi verilerek turizm bilinci kazandlrmaya yoneliktir. Ortaogrenim diizeyinde verilen turizm egitimi ise ogrencilere turizm bilinci kazandlrmanm yam Slra turizm meslegine yonlendirmeye yoneliktir. Bu ~er~evede Milli Egitim Bakanhgl biinyesinde verilen turizm egitimini temel turizm egitimi ve mesleki turizm egitimi oIarak iki ~ekilde incelemek miimkiindiir.

1

(Diplomah Egitim)

2.1 Orgiin Turizm Egitimi

tim Kurumu (YOK) biinyesindeki egitim kurumlan tarafmdan yiiriitiilmektedir.

229

Turkiye'de Turizm Egitiminin Yap's, ve Geli~imi

Lisansiistii Diizeyde Sosya I Bilimler Enstitiileri (Yiiksek Lisans/Doktora)

Turizm Egitim Merkezleri (1UREM) Kurslan Tunzm ve Otelcilik Kurslan • <;l.fakhk Egitim Kurslan ~ Halk Egitim Kurslan

A<;'ik Ogretim FakUltesi Turizm On lisans Progrann • AB LdV Programlan i~KUR Egitimleri Ozel Egitiro Kurumlan Kurslan ~ Meslek Kurulu~an ve Universite Valaflan Tarafmdan Verilen Turizm Egi timlert

Kaynak: HaclOglu, N., M. Ka§h, S. $ahin ve N. Tetik. (2008). Tiil'kiye'de TUl'izm Egitimi, Detay YaymClllk, Ankara, s. 26'dan yararlamlarak hazlrlanml§tlr.

230

TOrk Turizm Tarihl: Yaplsal ve Sektorel

Gel~im

a) Temel Turizm Egitimi Temel turizm egitimi, milli egitim :;istemi i<;inde ogrenim goren ilk ve ortaogrenim <;agmdaki ogrencileri turizm konusunda bilgilendirmek, turizm bilinci olu§turmak, turizm olay ve ili§kilerinin oneminin kavranmasml saglamak amacma doniiktiir. Bu ama<; kapsammda, Milli Egitim Bakanhgl'na bagh ilkogretim okullannda Hayat Bilgisi, Sosyal Bilgiler ve Milli Cografya gibi derslerin i<;erisinde turizm bilincinin yerle§tirilmesi ve geli§tirilmesi amacIyla <;e§itli turizm konularma yer verilmektedir. Bunun dI§mda ortaogretimde 10. ve 11. slmflarda turizm 1 ve 2 olmak iizere se<;meli dersler §eklinde turizm derslerine yer verilmektedir (Sevgi, 1992: 24). ' b) Mesleki ve Teknik Turizm Egitimi Bu egitim meslek formasyonu veren bir turizm egitimidir. AmacI, turizm sektoriiniin degi§ik faaliyet dallan i<;in bilgili, becerili, yetenekli, verimli ve bilin<;li elemanlar yeti§ti1'mektedir. Mesleki ve teknik turizm egitimi; ama<;lan ve a1'a<;lan baklmmdan birbirinden farkh egitim kademele1'inden olu§maktadu. Milli egitim Bakanhgl tarafmdan orta ogretim seviyesinde yiiriitiilen mesleki turizm egitimi, genellikle turizm sektoriiniin orta kademe kadrolanm ve i§i ger<;ekle§tirecek personeli ve nezaret<;ileri yeti§tirmeyi ama<;lamaktadu (Timur, 1990: 32). Mesleki ve teknik turizm egitimi Milli Egitim BakanhgI biinyesinde Anadolu Ticaret Meslek Liseleri, Anadolu Otelcilik ve Turizm Meslek Liseleri, Anadolu A§<;lhk Meslek Liseleri ve Anadolu KIZ Meslek Liselerinde a<;11an programlarla yiiriitiilmektedir. Bunun dI§mda, ortaogretim diizeyinde mesleki turizm egitimi veren Ozel Otelcilik Turizm Liseleri de bulunmaktadu (HaclOglu v.d., 2008: 25; Sevgi, 1992: 25).

.. Auadolll Otelcilik ve Tllrizm Meslek Liseleri Otelcilik ve turizm sektoriiniin gereksinim duydugu yabanci dil bilen nitelikli eieman yeti§tiren, ogrencileri hem meslege hem de yiiksekogretime hazulayan, ilk yll hazlrhk olmak iizere top lam dort yIlhk bir egitimi kapsayan meslek liseleridir (Sezgin, 1995: 141). Anadoiu Otelcilik ve Turizm Meslek Liselerinde egitim programlan boliimlere aynlarak uygulamaktadlr ve mutfak, servis ve catering ve ziyafet organizasyonlan boliimlerini i<;ine alan yiyecek-ir;ecek hizmetleri alam, on biiro, kat hizmetleri, otei i§letmeciligi ve host ve hosteslik b6liimlerini i<;ine alan konalclama hizmetleri alam, seyahat acentaClhgi ve tur operatorliigii b6liimlerinl i<;ine alan seyahat i$letmeciligi alalll ve animatorliik boliimiinii l<;eren eglence hizmetleri alam ile toplam 4 alan ve 10 dalda egitim verilmektedir (Kiilah<;I, 1992: 108, HaclOglu v.d., 2008: 29-30).

.

Turkiye'de Turizm Egltlminin Yapisl ve Geli~imi

231

.. Auadolu Ticaret Meslek Liseleri ,Anadolu Ticaret Meslek Liseleri biinyesinde yer alan turizm boliimleri kapsammda, turizm sektoriinde ihtiya<; duyulan nitelikli ve yabancl dil bilen <;ah§anlarm yeti§tirilmesi ama<;lanmaktadlr. Bu boliimlerde bir yll hazlrhk sImh olrnak iizere d6rt vIlhk bir siire<;te bir klsml vabanCl dille olmak iizere Genel Turizm, Turizrn i§l~tIl1eciligi, Turi;rn Cograf;asI, Konaklama Tesisl~ri ve Muhasebe dersleri gibi rnesleki dersler ile birlikte genel kiiltiir dersleri verilmektedir (Sevgi, 1992: 24).

.. Alladolll A~flllk Meslelc Liseleri Bu lise1er, ogrencileri hem rneslege hem de yiiksek 6gretime hazirlayan bir yIh hazIrhk olmak iizere dort yI1 siireIi, Tiirk ve Diinya mutfaklan konusunda egitim veren meslek liseleridir.

" Auadolll Ktz Meslek Liseleri Anadolu KIZ Meslek Liseleri, bilgi teknoloji1eri alam, <;ocuk geli§imi ve egitimi alanI, el sanatlan teknolojisi alam, giyim iiretim teknolojileri alam, sanat tasanrn alam ve hasta ve ya§h hizmetleri gibi alanlara sahip olmakla birlikte turizm sektoriine nitelikli i§giicij saglamak amaclyla rnutfak, pastaCIhk, servis, bar ve host ve hosteslik b6liimlerini i<;eren yiyecelc ifecek hizmetleri alam ve kOl1aiclama ve seyahat hizmetleri ala11l ile bir yIl hazlrhk olrnak iizere dort yIlhk egitim veren meslek liseleridir. 2.1.2 Yiiksekogretim Kurumlannda Yiiriitiilen Orgiin Turizm Egitimi

Tiirkiye'de yiiksekogretim diizeyinde turizm egitirni, 2547 sayIlI Yiiksekogretim Kanunu kapsammda, iiniversiteler tarafmdan on lisans, lisans ve lisansiistii olmak iizere ii<; diizeyde ger<;ekle:;;tirilmektedir. Yiiksekogretim diizeyinde yiiriitiilen turizm egitirninin amaCI; <;agda§ turizrnin sosyal, ekonomik ve teknik ozellikteki karma§lk sorunlanm <;ozebilecek, teorik ve pratik bilgilerle donahiml§, yiiksek diizeyde bilgi, beceri ve idare yetenegi olan, degi§ik faktorlerin etkinligini degerlendirerek soyutlama, sentez, kara verme giiciine sahip elernanlann yeti§tirilmesidir (Timur, 1990: 33).

.. Oft Lisalts Diizeyinde TllriZtn Egitimi 2547 Saylh Yiiksekogretim Kanunu'na gore on lisans ogretirni, ortaogretirne dayah, en az dort yan yllhk bir programl kapsayan ara insangiicii yeti§tirmeyi amat;;layan veya 1isans ogretiminin ilk kademesini te§kil eden bil' yliksek6gl'e-

timdir.

232

Turk Turizm Tarihi: Yaplsal ve Sektorel

Geli~im

On lisans diizeyinde turizm egitimi iiIkemizde bulunan deviet ve vaklf iiniversitelerine ait meslek yiiksekokullannda ve sosyal bilimler mesiek yiiksekokullan biinyesinde yer alan otel i§letmeciligi ve oteicilik ve turizm b61iimleri ic;:erisinde bulunan turizm rehberligi. turizm ve otel i§letmeciligi. turizm ve seyahat i§letmeciligi, tur operat6rliigii, a§c;:thk, yiyecek ic;:ecek hizmetleri ve animat6rliik gibi turizm endiistrisi ile ilgili birc;:ok farkh alanda egitim vermektedirler. Belirtilen bu b6liimlere, turizm endiistrisinin i§giicii gereksinimleri dikkate ahnarak yillar itibariyle yeni b6liimler eklenmektedir.

..

Lisans Diizeyinde Turizm Egitimi

2547 Saylh Yiiksek6gretim Kanunu'na g6re Iisans 6gretimi, orta 6gretime dayah, en az sekiz yanyilhk bir programl kapsayan bir yiiksek6gretimdir. Lisans diizeyinde turizm egitimi devlet ve vaklf iiniversitelerine ait i§letme fakiilteleri, iktisadi idari bilimler fakiilteleri ve ticaret ve turizm egitim fakiilteIeri ic;:erisinde yer alan turizm b61iimlerinde ve turizm yiiksekokullan biinyesinde verilmektedir. Bunun dl§ll1da bazl iiniversitelerde ise, uygulamah bilimler yiiksekokullannda da turizm b6liimleri mevcuttur. Ticaret ve turizm egitim fakiiltelerine ait turizm i§letmeciligi egitimi b61iimlerinde, turizm egitiminde gereksinim duyulan turizm 6gretmenierinin yeti§tiriimesi amac;:lanmakta ve konaklama i§letmeciligi 6gretmenligi ile seyahat i§letmeciligi ve turizm rehberligi 6gretmenligi b6liimlerine aynlmaktadlr. Diger yandan iktisadi ve idari bilimIer ile i§letme faki.ilteleri kapsamll1da ise turizm i§letmeciligi b6liimieri mevcuttur. Ulkemizde en yaygll1 olan turizm egitimi ise, turizm i§letmeciligi ve otelcilik yiiksekokullan kapsamll1da verilmektedir. Turizm i§letmeciligi ve otelcilik yiiksekokullannda b61iimler konakla!na i§letmeciligi, seyahat i§letmeciligi ve turizm rehberligi, yiyecek ic;:ecek i§letmeciligi, seyahat i§letmeciligi, turist rehberligi ve turizm animasyon gibi b6liimlere aynlmaktadll"(Aymankuy ve Aymankuy, 2002: 35; HaclOglu v.d., 2008: 51).

..

Lisans Ustii Diizeyde Tllrizm Egitimi

Lisans iistii turizm egitimi lisans egitimi iizerine dayah yiiksek lisans programIan ile yiiksek lisans egitimine dayah doktora egitim programlanndan olu§makta ve iiniversitelerin sosyal bilimler enstiti.ilerinin i§letme veya turizm i§letmeciligi anabilim dallan tarafll1dan yiiriitlilmektedir. Yiiksek lisans egitimi tezsiz ve tezli yiiksek lisans olmak iizere iki §ekilde yapllmaktadll". Tezsiz yiiksek Ii sans egitimini tamamlama siiresi en fazla alh yanyIldlr. Tezli yiiksek lisans egitimini tamamlama siiresi ise dart yanYlldu. Tezli ve tezsiz yiiksek lisans egitimindeki amac;:; turizm alanll1da ogrencinin

Turkiye'de Turizm Egitiminin Yaplsl ve Geli~iml

233

bilimsel ara§tIrma yaparak bilgilere eri§me, bilgiyi degerlendirme ve yorumlama yetenegi kazanmaS1l11 saglamak, mesleki konuda derin bilgi kazandlrmak ve mevcut bilginin uygulamada nasIl kullallliacag1l11 g6stermek olarak nitelendirilmektedir. Doktora derecesi ise, yiiksek lisans derecesine sahip ki§ilerin alabildigi bir derecedir. Doktora egitiminin tamamlama siiresi sekiz yanYlldlr. Turizm alalllnda birc;:ok iiniversitede doktora egitimi verilmekte ve bu egitimle ki§iye turizmle ilgili baglmslz ara§tIrma yapma, bilimsel olaylara geni§ ve derin bir bakl§ aC;:lsl ile irdeleyerek yorum yapma ve yeni sentezlere ula§mak ic;:in gerekli adllnlan belirleme yetenegi kazandlrmak amac;:lanmaktadu(www.yok.gov.tr. 26.03.2009). 2.2. Yaygm Turizm Egitimi Yaygll1 turizm egitimi, tUrlzm bilincinin ve ekonomisinin halk tabakalanna ogretilmesi, turizm sektoriinde mesleki egitim gormemi§ ki§ilerin mesleki tecriibelerini artIrmaYl amac;:lamaktadlr. Tiirkiye'de yaygll1 mesleki turizm egitimi Kiiltiir ve Turizm Bakanhgl, Milli Egitim Bakanhgl, Anadolu Universitesi (AC;:lk Ogretim Fakiiltesi ), A vrupa Birligi Egitim ve G~nc;:lik Pr<:.gramlan Dairesi Ba§kanhgl, <::ah§ma ve Sosyal Giivenlik Bakanhgl (I$KUR), Ozel Kurulu§lar, Meslek Kurulu§lan ve Universite Vaklflan, Sosyal Kurulu§lar, Belediyeler, Sendikalar, Halk Egitim Merkezleri, Ozel Egitim Kurumlanmn verdigi kurslar ve i§letmelerin hizmet ic;:i egitimleri §eklinde yapllmaktadlr(Unliionen ve Baylu, 2005: 15; HaclOglu v.d., 2008: 58).

.. Kiiltiir ve Tllrizm Ba/ca1tltgz Tamfmdall Yiiriitiilen Yaygm Turiz11l Egiti11li Kiiltiir ve Turizm Bakanhgl tarafll1dan diizenienen turizm egitimi faaliyetleri Ara§hrma ve Egitim Genel Miidiirliigii tarafll1dan organize edilmekte ve belirli tarihler ic;:erisinde ac;:Ilan ev pansiyonculugu, sosyal davram§lar egitimL kat hizmetleri egitimi ve yiyecek i<;ecek egitimleri verilmektedir (Kiiltiir ve Turizm Bakanhgl, Ara§hrma ve Egitim Genel Miidiirliigii, 21.03.2009). Bu egitimler dl§ll1da profesyonel turizm rehberligi kurslan ve seminerleri ile Birlik ve Odalarla yapIlan i§birlikleri c;:erc;:evesinde turizm sektoriinde c;:ah§anlann bilinc;:lendirilmesine y6nelik egitimler verilmektedir (HaclOglu v.d., 2008: 60).

.. Milli Egitim Balcanlzgz Tarafmdan Yiiriitiilell Yaygl1l Tllrizm Egitimi Milli Egitim Bakanhgl tarafmdan verilen yaygm turizm egitimi Bakanhk biinyesindeki Ticaret ve Turizm Egitimi Genel Miidiirliigii ve <;::lrakl1k ve Yaygm Egitim Genel Miidiirliigii'nce diizenlenmektedir. Bakanhk biinyesinde Ticaret ve Turizm Egitimi Genel Miidiirliigii'ne bagh olarak egitim faaliyetlerini siirdii-

234

Turk Turlzm Tarihl: Yap.sal ve Sektorel

Geli~im

ren Turizm Egitim Merkezleri (TUREM) tarafmdan turizm i~letmelerine personel yeti~tirme temel egitim kurslan verilmektedir. Bu kurslar kapsammda on bure, yiyecek ic;:ecek servisl, yiyecek i.i.retimi ve kat hizmetleri alanlannda egitimier verilmektedir. <::Irakhk egitimlerinde ise, konaklama hizmetleri kapsammda kat hizmetleri, on buro egitimleri verilirken, yiyecek ic;:ecek hizmetleri kapsammda a~phk, pastaClhk. tathClhk, ~ekerleme ve servis hizmetleri egitimleri gibi egitimler verilmektedir. Yine <:;:lrakhk ve Yaygm Egitim Genel Mudurlli.gli.'ne bagh olarak. Halk Egitim Merkezleri tarafll1dan turizm alanmda halk egitimleri verilmektedir (HaclOglu v.d., 2008: 71).

" Anadolll Uuiversitesi Aftle Ogre tim Fakiiltesi Tarafmdan Yiiriitiilel1 Yaygl1l Tllriz11t Egitimi Ulkemizde uzaktan egitim kapsamll1da faaliyet gosteren Apk Ogretim Fakultesi bunyesinde turizm egitimi turizm ve otel i~letmeciligi on lisans program I iIe gerc;:ekle~tirilmektedir. Bu program c;:e~itli nedenlerden dolaYl orgun universite egitimi alamayan ki~ilerin uzaktan turizm egitimi almasma imkan saglamaktadu·. Ogretim suresi iki Yllhk olan bu bolli.mun amaCI turizm endustrisine ara eieman yeti~tirmektir (www.aof.anadolu.edu.tr. 15.02.2009).

.. Avrupa Birligi Egitim ve Gellflilc Programlarz Dairesi dall Yii1-iiWlen Yaygm T1l1-izm Egitimi

Ba~kallltgt

Tarafm-

Avrupa BirIigi Egitim ve Genc;:lik Program Ian Dairesi Ba~kanhgI'nll1 yaygll1 turizm egitimi, Leonardo da Vinci (LdV) programlan iIe gerc;:ekle~tirilmektedir. Bu program AB ve AB aday ulkelerinde mesleki egitimin politikalanm desteklemek ve geli~tirmeyi amac;:lamaktadir. LdV projeleri He AB uye ve aday i.i.lkeleri arasll1da i~birlikleri gerc;:ekle~tirilmekte ve mesleki egitimin kalitesinin arhnlmas I hedeflenmektedir ve AB egitim fonlan ile desteklenmektedir(HaclOglu v.d., 2008: 86).

..

C;alt~ma

ve Sosyal Giivenlik Bakallltgt Tarafmdall Yiiriitiilell Yaygm Turizm

Egitimi <::ah~ma

ve Sosyal Guvenlik Bakanhgl'nca verilen yaygll1 turizm egitimleri,

i~KUR, i~gucii Uyum Dairesi Ba~kanhgl tarafll1dan Aktif i~gucu Programlan

kapsamll1da gerc;:ekle~tirilmektedir. <::e~itli kurum ve kurulu~larla i~birligine giderek meslek edindirme, meslek geli~tirme ve meslek degi~tirme kurslan di.izenlemekte, istihdammda guc;:luk c;:ekilen gruplann istihdamml koiayla~tmci mesleki egitim ve mesleki rehabilitasyon hizmetleri saglamakta ve i~sizligin yogun oldugu yerler ve donemlerde i~gucu egitim seminerleri gibi birc;:ok istih-

Turklye'de Turizm Egitiminin Yap's. ve

Geli~imi

235

daml arhnCI ve destekleyici faaliyetlerde buiunmaktadlr. Turizm egitimi kapsammda ise, yine ilgili kurumlarca i~birligi yaparak a~phk, kat hizmetleri, servis, mutfak gibi birc;:ok alanda kurslar duzenlemektedir(HaclOglu v.d., 2008: 94).

..

Ozel Kttrttltt~lar Tarafmdall Yiiriitiilen Yaygm Turizm Egitimi

Yukanda belirtilen yaygm egitim faaliyetlerine konu olan kurum ve kurulu~lar dl~mda egitim sektori.i.nde faaliyet gosteren ozel kurulu~larca da turizm egitim-

leri verilmektedir. Bu kapsamda, turizm alanma ozgu dil kurslanndan, rehberIik, seyahat acentaClhg!, tur operatorlli.gu, biletleme, host ve hosteslik, a~c;:Ihk, yiyecek ic;:ecek i~letmeciligi, pasta ve ekmekc;:ilik ve yat personeli egitimine kadar birc;:ok egitim faaliyeti belirli bir iicret kar~lhg1l1da bu tip i~letmelerce verilmektedir(HaclOglu v.d., 2008: 96).

.. Meslek Kurtlltl~larz ve Ulliversite Vaktflart Tarafmdall Yiiriitiilen Yaygm Turiztn Egitimi Turkiye'de turizm endustrisi ic;:erisinde yer alan TURSAB, TUROB, TUROFED, THY, TUGEV, MEKSA gibi kurumlann turizm endiistrisinde gereksinim duyuIan nitelikli i~gucu yeti~tirmek amaClyla farkh alanlarda degi~ik kurslar apImaktadlr. Aym ~el
Tiirkiye'de Turizm Egitiminin GeIi§imi

Turkiye'de turizm egitimi konusundaki geli~meler, turizmin geli~me sureci ile paralellik gostermektedir. Turkiye' de c;:agda~ anlamda turizm hareketlerinin Cumhuriyet doneminde planh kalkmma si.ireci ile ba~Jadlgl bilinmektedir. Bununla birIikte, planh kalk1l1ma donemine kadar gec;:en surec;:te <;ok onemli 01mamakla birlikte turizm alan1l1da kimi baZI adlmlar atIlml~tlr. Bu adlmlar aras1l1da turizm egitimi konusunu da ilgilendiren yonler bulunmaktadlr. Bu baklmdan, Turkiye'de turizm egitimi konusundaki geli~meleri Cumhuriyet oncesi ve Cumhuriyet donemi olmak uzere iki ana ba~hkta, Cumhuriyet doneminde turizm egitimi konusundaki geli~meleri ise planh donem oncesi ve planh d6nemler baklm1l1dan incelemek mumkundur.

236

Turk Turizm Tarihi: Yaplsal ve SektOrel Geli~im

3.1. Cumhuriyet Oncesi Donemde Turizm Egitimi

Cumhuriyet oncesi donemde, Osmanh imparatorIugu'nda ilk turistik hareketler 19. YilzyIlll1 sonlanna dogru Orient Expres'in Paris-Istanbul tren seferIeri ile har,eketle~1n:~~e ba§laI:nI§trr. Bu hareketlilik, Osmanh Devletini 1890 yIlll1da tunzmle Ilgih Ilk kez bir yasal dilzenleme yapmaya zorIamI§trr. istanbul'a gelen yabanciiara rehberlik yapanlan veya rehberlik yapmak isteyenleri bir disiplin altll1a almaYI ama<;layan ve turizme yonelik ilk resmi etkinlik olarak bilinen bu dilzenleme, 1890 yllmda "Seyyahine Terciimanlzk Edenier Hakkznda Tatbik Edilecek 190 saylil Nizamname" ile yilrilrlilge konulmu§tur (Ki.iltilr ve Turizm BakanhgI, 10.02.2009). Bu Nizamname aym zamanda Cumhuriyet oncesi donemde turizm egitimi kon~sunda ba§latIlmI§ ilk ciddi bir giri§im niteligindedir. Rehberlik meslegini b:lh ~~urallara baglayan, meslegin icrasl sIrasll1da iyi niyet g6zetmek, dilzgiln

bir Turk<;e ve yabanCl dil bilgisi yeterliliginin sll1avia tespiti ongorillen bu nizamnamenin yilriltillmesi gorevi, i<;i§leri Bakanhgi tarafll1dan belediyelere ve~il~i§tir. Ancak, Osmanh Hilkilmeti'nin bu nizamnamenin uyguiamasl ile pek Ilgilenmemesi (Degirmenciogiu, 2003: 20) nedeniyle, bu konuda istenen sonu<;lar ahnamamI§hr. 3.2. Cumhuriyet Donemi'nde Turizm Egitimi

Tilrkiye'de <;agda§ egitim sisteminin temeli Cumhuriyet doneminde atIlmI§trr. Cumhuriyetin kurulu§unu izleyen ilk Yillarda, Atatilrk'iln onderliginde ba§layan <;agda§la§ma..hareketinin ilk uygulamalanndan bid egitim-ogretim aJanll1da ger<;ekle§mi§tir. Once, 3 Mart 1924 tarih ve 430 saYlh Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile .e~itim-ogretim birligi saglanmI§, 1 Kaslm 1928 tarih ve 1553 saydi Tilrk Harfl:n~~I: K~bul ve Tatbiki Hakkll1da Kanun ile egitim dili Tilrk<;e olmu§tur. Egitr~-ogretlm alamnda ger<;ekle§tirilen bu yenilikler, gen<; Turkiye Cumhuriyetimn her alanda oldugu gibi, egitim-ogretim alamnda da klsa zaman i<;inde bilyilk ilerIemeler kaydetmesine zemin olu§turmu§, Cumhuriyet tarihi boyunca ~ygul~nan eg~tim sisteminin her a§amasll1da yapllan egitim-ogretim faaliyetlerll1e yon verml§tir. 3.2.1. Planh Donem Oncesinde Turizm Egitimi

Cumhuriyetin kurulu§u iie birIikte turizm alanll1da ba§iahlan ilk uyguJama, Atatilrk'iln giri§imiyJe, Tilrkiye'ye gelen yabancl ziyaret<;iJeri gezdiren turizm rehberlerinin <;ogunlukla gayrimilsJimlerden olu§masl ve bu durumun bazl olumsuz sonu<;Jara yol a<;maSl nedeniyle Tilrk Seyyahin Cemiyeti'nin kuruJmasl olmu§tur «Kultilr ve Turizm Bakanhgl, 10.02.2009). Daha soma Tilrkiye Turing

Turkiye'de Turizm Egltiminin Yapisl ve

Geli~imi

237

ve OtomobiJ Kli.ibil ad1l11 alan bu kurum, 1930 Yllmda kamu yaranna <;:ah§an bir kurum olarak tanmml§trr. Kurum, Tilrkiye'de turizm alamnda bir bo§lugu doldurarak uzun yIllar turizm, killtilr ve teknik alanlannda, bir devlet orgam gibi gorev yapml§tIr. Kurumun <;ah§malan arasmda turizm egitimi He de yakmdan ilgili bir<;ok faaIiyet yer alml§tIr. Bu <;ah§malar ile Tilrkiye'nin ilk tamtIm afi§leri, ilk turistik rehberleri, ilk karayolu haritasl basIlml§, ilk dil kursJan aplml§, ilk tercilman rehber smavlan yaptlml§, ilk turizm incelemeleri yazIlmI§ ve yaymlanml§, turizm kongre ve konferanslan duzenlenmi§, devlet mekanizmasmm, mevzuatm ve metotiann, turizm ihtiya<;lan ile yeni ba§tan dil§ilnillmesi yolu a<;Ilmaya <;ah§lhm§trr (Tilrkiye Turing ve Otomobil Kurumu, 15.03.2009). Cumhuriyetin ilk yIllannda turizm egitimi konusundaki ikinci adnTI, Turkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasmdan iki yll soma, yine rehberlik meslegi ile ilgili yapiian bir duzenleme ile atIlml§trr. 8 Kaslm 1925 tarih ve 2730 saYIh "Ecnebi Seyyahlara Terciimanillc ve Rehberlilc Edecelcler Halckl1lda Karamame" ile terci.iman rehberligi sIkl kurallara baglanml§tIr. Tercilman-rehberlik meslegine gireceklerin uymalan gereken esaslan belirleyen bu kararname rehberlik mesleginde egitimin onemini gilndeme getiren ilk resmi dilzenleme olmu§tur. Ancak bu kararname, 0 yillarda turistik faaliyetlerle ilgilenen resmi bir kurulu§ bulunmadlgmdan, tercilman rehberIerin gerekli bilgiye sahip olup oJmadlklanmn smav sonucunda belirlenmesi konusunda istenen sonu<;lan saglayamaml§tIr (Degirmencioglu, 2003: 20). Bu konudaki fjnemli bir ba§ka geli§me ise 1928 ydmda ya§anml§tIr. 1928 yIlI Arahk aYll1da, Istanbul iktisat Mildilrlilgil tarafmdan kamuoyuna bir rehberlik kursu a<;Ilacagl ilan edilmi§tir. Gazetelerde yer alan bu kurs ilamnda ge<;ici terciimanlar He meslege yeni ba§layan kursiyerlerin mutlaka smavdan ge<;irileceginin aynntIh olarak belirtilmi§ olmasl, turizm konusunda egitimin onemini uygulamaya yansltan ilk giri§imlerden biri olmasl a<;lsmdan onem ta§lmaktadlr. Ilk kez bir smavdan ge<;erek girme hakkl kazamlan bu kursu, 1935 yIimda belediyelerde kurulan turizm §ubeleri tarafmdan a<;lian bir rehberlik kursu daha izlemi§tir (Degirmencioglu, 2003: 20). Planh kalkmma donemi oncesinde, somaki Yillarda turizm egitimini de orgiln ogretim faaliyetleri kapsamma alaca:k ilk ciddi adlmlarm yine Cumhul'iyetin ilk Yillannda atiidigi gorillmektedir. 1927 ylhnda, 0 yIla kadar illerin ve belediyelerin sorumlulugunda bulunan meslek okulu a<;ma ve yilriltme yetkisi 1502 saylh Kanunla Milli Egitim Bakanhgl'na verilmi§tir. MiIli,Egitim Bakanhgl da, bu okullara ogretmen yeti§tirmek amaclyla ilki 1934 ylhnda KIZ, ikincisi 1937 yilmda Erkek Meslek Ogretmen Okulu a<;ml§hr. Somadan adl Erkek ve Klz Teknik Ogretmen Okulu haline donil§tilrillen bu okullara 1955-1956 ogretim

T

238

Turk Turizm Tarihi: Yapisal ve SektOrel

Gefl~im

yilmda Ticaret ve Turizm Ogretmen Okulu da eklenmi1;;tir ($ahinkesen, 1983 : 418). Tilrkiye'de turizm egitimi faaliyetleri 1950'li yillarda biraz daha artmaya ba§laml§hr. Bu yillara kadar turizmle ilgilenen bazl kurumlar ile ozel ya da kamu yaranna <;ah§an kurulu§lar tarafmdan, genellikle tercilman rehberlik kurslan §eklinde yiiriltillen ve toplumu turizm konusunda bilgilendirmeyi de ama<;layan yaygm egitim kapsammdald hlrizm egitim faaliyetleri yava§ yava§ orgiln egitim kapsamma da ahnmaya ba§laml§tlr. Bu kapsamda, yukanda sozi.i edilen ogretmen okulundan il<; y1l once, 1953 yrlmda Milli Egitim Bakanhgl ile Killtilr ve Turizm Bakanhgmm i§birligi ile Ankara ve izmir Ticaret Liselerinde garsonluk, a§phk ve komilik kurslanmn apldlgl gorillmektedir (Olah v.d., 1983: 215). Yine Istanbul'da 1955 ylimda ve izmir'de de 1960 yllmda turist rehberligi kurslan a<;llml§tlr (Unlilonen ve Boylu, 2005: 14) .. Planh donem oncesinde turizm egitim ile ilgili en onemli geli§melerden biri de 18-23 rv1art 1957 tarihinde Milli Egitim Bakanhgl tarafmdan ger<;ekle§tirilen AltmCl Milli Egitim $urasl olmu§tur. Mesleki ve Teknik Egitimle, Halk Egitimi ana ba§hgl ile toplanan bu §urada, halk egitimi konusunda tavsiye niteliginde alman kararlar arasmda ilk kez halk egitiminin ama<;lan arasmda i<; ve dl§ turizm bilgisi verilmesi de yer alml§tlr. Bu karar, tavsiye niteliginde de olsa, turizm egitiminin ilk kez milli egitimin gilndeminde yer alan bir karar olarak dikkate degerdir (Din<;, 2008). Ulkemizde orgiln ogretim kapsammda mesleki turizm egitimi ilk kez 19611962 ogre tim )'IImda Ankara'da ba§latllml§tlr. "Otel Te§kilatl ve Egitimi" adl ile bir yil silreli olarak ger<;ekle§tirilen turizm egitimi faaliyeti, planh donemin hazlr11k a§amasmda ger<;ekle§en en onemli geli§melerden biri olmu§tur (www.turizmdebusabah.com. 10.03.2009). 3.2.2. Planh Donemde Turizm Egitimi Ulkemizin 1963 yllmda Planh kalkmma donemine girmesi ile birlikte turizme veri len onem daha da artmaya ba§laml§tlr. Be§ yl111k kalkmma planlannda turizm egitimine de yer verilmi§, gerek orgiln gerekse yaygm egitim kapsammda turizm egitimi ile ilgilenen kurum ve kurulu§ saYlsmda ve bunlann yilriltti.igi.i egitim faaliyetlerinde ozellikie 1980'lerden soma hlZh bir artl§ gori.ilmil§ti.ir. YIllar itibariyle onemli ol<;ilde farkhla§an ve orgiln ya da yaygm egitim kapsammda <;e§itli egitim kademelerinde yiirilti.ilen bu faaliyetleri plan donemlerinin her biri apsmdan ayn ayn incelemek milmki.indilr. Ancak, konu bi.itiinlilgi.inden uzakla§ma kayglSl11dan ve her tilr ve dilzeydeki turizm egitimi kendi yaplsl

Turldye'de Turizm Egitimlnln Yapisl ve

Geli~imi

239

i<;inde aynca incelenmeye deger derinlik ve geni§likte oldugundan, burada yalmzca orgiln egitim kapsammdaki mesleki turizm egitim faaliyetlerinin geli§im trendine yer verilmesi uygun bulunmu§tur.

..

Drta Ogrenim Diizeyillde Mesleki T1l1'izm Egitimilldeki Gelifj1llelel'

Tilrkiye'de Planh Kalkmma Doneminin ba§ladlgl 1963 yIll11dan soma orta ogrenim dilzeyinde orgiln turizm egitimi konusundaki ilk uygulamalardan biri, konunun Milli Egitim Bakanhgl bilnyesinde yeni bir yapllanma i<;inde ele almmasl olmu§tur. Planh doneme kadar Ticaret Ogretimi Genel Mildilrlilgil'nce yonetilen turizm egitimi, turizm egitiminin de gorev kapsaml11a girmesi iIe birlikte bu birimin adl "Ticaret ve Turizm Ogretimi GeneI Miidiirliigii" olarak degi§tirilmi§tir (www.turizmdebusabah.com. 10.03.2009). Planh donem, Tablo l'den de izlenebilecegi gibi, orta ogrenim dilzeyinde mesleki turizm egitimi yapmak i.izere 1961-1962 ogretim yIll11da Ankara Be§evler'de a<;Ilan bir oteIcilik okulu (www.ttogm.meb.gov.tr. 15.03.2009) ile girilmi§tir. Otel Te§kilatI ve Egitimi adl ile a<;llan bu okulun ad I, 1963-1964 egitim-ogretim yIll11da, il<; yll silreli yeni bir okul tilriini.in geli§tirilmesi ile "OtelciWe Okulu" olarak degi§tirilmi§tir. (www.turizmdebusabah.com. 10.03.2009). Aym ti.irden ikinci bir okul 1967-1968 ogretim Yllmda istanbul-Be§ikta§'ta a<;llml§tlr(www.ttogm.meb.gov.tr. 15.03.2009). 10 yil silre ile "OteIcilik Okulu" adl altl11da egitim veren bu okullar 1973-1974 ogre tim yllmdan itibaren, mezunlanna i.iniversiteye giri§ hakkl verilmesi ile birlikte "Otelcilik ve Tunzm Mesiek Lisesi" adl111 alml§lardlr. (www.turizmdebusabah.com. 10.03.2009). Bu okullara, 1975-1980 yilian arasl11da, 1975-1976 ogretim ylll11da Ku§adaSl, 1979-1980 ogretim yIll11da Bolu, Bursa, Mersin, Mugla, Tekirdag, ve Per§embe'de a<;llan yeni okullar eklenmi§tir (www.ttogm.meb.gov.tr. 15.03.2009). Boylece; planh doneme 1 okui, 89 ogrenci ve 12 ogretmen kadrosu ile ba§lanan ortaogrenim seviyesinde turizm egitiminde, 1980 yIll11a gelindiginde 9 okul, 1.009 ogrenci ve 62 ogretmen saYlsma ula§llml§tu. 1980'li yillarl11 ba§larmda sektor temsilcileri ile Milli Egitim Bakanhgl temsiIcilerinin ortakla§a si.irdilrdilkieri <;ah§malar sonucunda, "otelcilik ve turizm egitiminill yabancl dil ile destelclellmesi z01"Ulllulugu" vurgulanarak, otelcilik ve turizm meslek liselerinin onilne hazlrlIk slmf1 konulmasl ve admm "Anadolu Otelcilik ve Turizm Meslek Lisesi" olarak degi§tirilmesi kararla§tmlml§trr. Bu karar 1984-1985 ogretim Yllmda uygulamaya konularak, Otelcilik ve Turizm Meslek Liseleri yabanci dil aguhkh, ogretim silresi 4 yll olan "Anadolu Otelcilik ve Turizm Mesiek Lisesi" haiine doni.i§meye ve bunlara yenileri eklenmeye ba~­ laml§tIr( ince, 2002: 177).

Turk Turizm Tarihi: Yap,sal ve Sektorel

240

Geli~im

Tablo 1. Yillar itibariyle Anadolu Otelcilik ve Turizm Meslek Liseleri YIllar 1961-1962 1967-1968 1976-1977 1978-1979 1979-1980 1980-1981 1983-1984 1984-1985 1988-1989 1989-1990 1990-1991 1991-1992 1992-1993 1993-1994 1994-1995 1995-1996 1996-1997 1997-1998 1998-1999 1999-2000 2000-2001 2001-2002 2002-2003 2003-2004 2004-2005 2005-2006 2006-2007 2007-2008

OkulSaYlsl 1 2 3 3 9 8 9 11 13 19 20 23 26 26 31 38 47 53 56 60 62 66 72 78 80 86 88 95

Ggrenci SaYlsl 89 186 637 549 1.009 1.311 1.844 2.010 3.235 4.484 5.008 5.437 6.258 6.459 7.072 9.466 11.290 13.452 14.746 13.371 12.671 13.153 15.299 18.217 19.324 22.974 23.376 24.311

Ggretmen SaYlsl 12 12 50 51 62 120 193 203 317 358 310 385 266 631 691 812 869 1.037 1.194 1.261 1.263 1.217 1.367 1.355 1.512 1.716 1.607 2.087

Kaynak: Hacloglu, N., M. Ka§h, S. ~ahin ve N. Tetik. (2008). Tiirkiye'de Turizm Egitimi, Detay Yaymclhk, Ankara, 31.

Onceki Yillarda Otelcilik ve Turizm Meslek Lisesi olarak egitim veren bu okulIar; 1975-1976 ogretim yIlmda "resepsiyon, servis ve mutfak" boliimleri olmak i.izere iie;; 1987-1988 ogretim yIimda "resepsiyon, servis, mutfak ve kat hizmetleri" boli.imleri olmak iizere dort; 1993-1994 ogretim yllmdan itibaren ise "resepsiyon, servis. mutfak, kat hizmetleri ve seyahat acentaCliIgI" boliimleri olmak i.izere be§ boliim programma aynlmI§tIr(Ince. 2002: 178).

Turkiye'de Turizm Egitlmlnln Yap's, ve

Geli~lmi

241

1985-1990 yIIIan arasmda yeni a<;llan okullaria birlikte Tiirkiye'de ortaogretim diizeyinde turizm egitimi veren okul saYIsl 1989-1990 ogretim yilmda 19'a e;lkarken, ogretmen saYIsl 358' e, ogrenci sapsi ise 4,484' e yiikselmi§tir. Bu donemde turizm yatmmian ie;in verilen te§vikler arz yoniinde artI§I tetiklerken, artan turizm liseleri ile nitelikli personel gereksiniminin kar§Ilanmasi nispeten saglanmaya e;ah§IlmI§hr. Planh donemde 1990'h Yillarda, turizm sektoriindeki geli§melere paralel olarak, orta ogre tim kapsammdaki turizm egitim e;abalan da hiZ kazanmI§tlr. 1990-1995 Yillan arasmda Anadolu Otelcilik ve Turizm Meslek Lisesi saYIsi 20'den 31'e, 1999-2000 ogretim YIhnda ise 1990 Yilma gore iie; kat artl§la 60'a yiikselmi§tir. Bu donel11de ogrenci ve ogretl11en saYIsi da yakla§Ik aym oranda artarak, siraslyia 13.371 ve 1.194' e yiikseIl11i§tir. 2000-2008 yIIIan arasmda da bu alandaki geli§meler deval11 etmi§tir. 20072008 ogretim ylh itibal'iyle, okul saYIsi 95'e yiikselmi§ ve ogrenci saYlsi 24.311, ogretmen saYIsi ise 1.087'ye ula§mJ§tIl'. Bu okullann iIlere gore dagllmu inceIendiginde ise, bugiin Tiil'kiye'deki 81 ilin 67'sinde ortaogrenim diizeyinde otelcilik ve turizm egitimi veren en az bil' okul oldugu dikkat e;ekmektedil' (http://ttogm.l11eb.gov.tl'15.03.2009). Anadolu Otelcilik ve Turizm Meslek Liselerinde uygulanan progl'al11lal' ile ogl'encilel'e, alam ve meslegi ile ilgili temel bilgi ve becel'ileri kazandirmanm yam SIra, yenilige ve degi§ime uyum saglayabilen, <;evresindeki insanlarla saghkh ileti§im kurabilen, hedeflerini belirleyip bunlara ula§l11ak ie;in giri§imlerde bulunabilen, yaratIcI, geli§ime ve ele§tiriye ae;Ik ve mesleki yeterliklere sahip bireyler yeti§tirilmesi hedeflenmi§tir (http://ttogm.meb.gov.tr15.03.2009). Bu okullarda 2004-2005 ogretim yill itibariyle yeniden yapilanma kapsammda geni§ tabanh meslek egitimine olanak saglayacak §ekilde, 9. simftan ba§layarak kadel11eli olarak mevcut boliimler kaldmlnl1§ ve yeni alan ve dal programI an uygulal11aya konulmu§tur. Bu kapsal11da yiyecek ie;ecek hizl11etleri alam, konaklama hizmetleri alam, seyahat i§letmeciligi alam ve eglence hizmetleri alam olmak iizere 4 farkh alan belirlenmi§tir. Yiyecek ie;ecek hizmetleri alam kapsal11mda l11utfak, servis ve catering ve ziyafet organizasyonu olmak iizere iie; dal program I mevcuttur. Konaklama hizmetleri alam kapsammda on biiro, kat hizl11etleri, otel i§letmeciligi ve host ve hosteslik olmak iizere dort dal programi mevcuttur. Seyahat i§letmeciligi alanmda seyahat acentaclhgl ve tur operatCirliigii yer ahrken, eglence hizmetleri alanmda ise animatorliik dah mevcuttur (HaclOglu v.d., 2008: 29, http://ttogm.l11eb.gov.tr15.03.2009). Ortaogretim diizeyinde egitim veren diger bir okul tiirii ise Anadoiu A§<;Ihk Meslek Liseleridir. Tiirk ve diinya mutfaklannda istihdam edilecek yabancl dil bilir, nitelikli a§e;llan yeti§tirmek iizere yeni bir okul tiirii olarak geli§tirilen

T 242

TUrk Turizm Tanhi: Yap,sal ve Sektorel

Geli~im

bu okulIard~n ilki 1985-1986 ogre tim yIlll1da Bolu'nun Mengen il~esinde kurulmu~tur (Ince, 2002: 177-178). Daha sonra izmir-<;e~me, Mugla ve <;orum ~ehir mel'kezlerinde hizmete gil'en Anadolu A~~lhk Meslek Liselel'i 2001-2002 ogretim yllll1dan itibal'en okul tiirii yerine program tiirii anlayl~l gel'egi AnadoIu Otelcilik ve Turizm Meslek Usesi i~inde yer alan bir boliim programl haline donii~tiiri.ilmii~tiir(HaclOglu v.d., 2008: 39).

.. On Lisalls Duzeyi1lde T1l1"izm Egitimimleki Geli§11leler Tiirkiye'de on lisans diizeyinde mesleki turizm egitim faaliyetleri 1970'li yillarda Milli Egitim Bakanhgl tarafll1dan ara kademe insan giidi yeti~tirmek amaclYla olu~turulan YA YKUR (Yaygll1 Yiiksekogretim Kurumu) biinyesinde a~llan meslek yiiksekokullan araclhgl iie ba~latIlml~tlr. 1981 iiniversite reformundan onceki yIllarda, Tiirk yiiksekogretim faaliyetleri iiniversiteler; Milli Egitim Bakanhgl'na bagh akademiler; bir klsml diger bakanhldara, ~ogu Milli Egitim Bakanhgl'na bagh iki ydhk meslek yiiksekokulIan ile konservatuvarIar; Milli Egitim Bakanhgl'na bagh ii~ yIlhk egitim enstitiileri ve mektupla ogretim yapan YA YKUR kurumlan tarafll1dan yiiriitiilmii~tiir. Yiiksekogretimin tiim diizeyleri i~in etkili ve koordineli bir merkezi pIa.nlamanm olmamasl, ozeIlikle de altml~h ve yetmi~li yillarda yiiksekogretim kuru mlanmn saYIsl, ~e~idi ve ogrenci sayllan ile ba~ka bir~ok hususta gozlenen hlZh arh~ nedeniyle yukanda belirtilen yiiksekogretim sistemi bir siire sonra ba~an­ slzhk ve yozla~ma i~aretleri vermeye ba~laml~tIr. Bunlara ek olarak 1960-80 arasmda ortaya ~Ikan siyasi, sosyal ve ekonomik sorunlar, yiiksekogretimdeki kotiiye gidi~i daha da artIrml~tIr. Bu nedenle yetmi~li ydlann sonunda koklii bir reform ka~mIlmaz hale gelmi~ ve yiiksekogretim, 1981' de ~lkanlan 2547 sayIll Yiiksekogretim Kanunu ile akademik, kurumsal ve idari yonden yeniden yapIlanma siirecine girmi~tir. Bu kanunla i.ilkemizdeki tiim yiiksekogretim kurumIan Yiiksekogretim Kurulu (YOK) ~atIsl altmda toplanml~, akademiler iiniversiteiere, egitim enstiti.ileri egitim fakiiltelerine donii~tiiri.ilmii~ ve konservatuvarlar ile meslek yiiksekokullan iiniversitelere baglanml~tIr. Bu arada, YA YKUR'un i~levleri de Anadolu Universitesi'ne devredilmi~tir (www.yok.gov.tr. 20.03.2009). 1975 yIlmda lise ve dengi okul mezunlanm iki yIlhk on lisans egitimiyle toplumun gereksinim duydugu alanlarda ara insan giicii yeti~tirmek amaClyla kuru Ian YA YKUR, faaliyetlerine son verildigi 1979 yilma kadar, birc;ok alanda oldugu gibi, turizm ve oteIcilik alanll1da da yaygm ve orgiin egitim faaliyetlerinde bulunmu~tur. Bu kurum turizmle ilgili yiiriittiigi.i egitim ogretim programlannda, Ticaret ve Turizm Yiiksek Ogretmen Okulu programml esas almI~,

Tiirkiye'de Turizm Egitlmlnin Yap's, ve

Geli~iml

243

faaliyetleri durdurulduktan sonra ise ogrenciler yiiksek ogretim kurumlanna (Duman, 1992: 288-289; http://perims.net, 20.03.2009). Universite kapsammda on lisans diizeyinde ilk yiiksekogretim okulu ise 1970'Ii yIllarm ortalannda a~Ilml~hr. Tiirkiye'de turizm alanmda Ege Universitesi iktisadi ve Ticari Bilimler Fakiiltesi Turizm i~letmeciligi Boliimi.i dI~ll1da bir yiiksek ogretim kurumunun olmadlgl bir donemde, 1974-1975 ogre tim yIlll1da, turizm alanll1da iki yIlhk onlisans egitimi veren ilk yiiksekogretim kurumu olarak "Aydm Onlisans Yiiksekokulu" adl altmda ogretime aplmI~tIr (Dogan, 1992: 133). Bu okulu 1976 yllmda Bogazi~i Universitesi On Lisans Yiiksekokulu biinyesinde 1976 yllmda kurulan Turizm ve Otel Yoneticiligi programl iziemi~­ tiro Bu okul, 1982 yIlmda Meslek Yiiksek Okulu, siire~ ic;inde de Uygulamah Bilimler Yiiksekokul'una donii~en okul altmda lisans egitimi veren Turizm i~­ letmeciligi boli.imii haline gelmi~tir (www.tourism.boun.edu.tr. 20.03.2009). Yine 1970'li yiliann ortalannda Ege Universitesi biinyesinde kuru Ian on lisans programl klsa siire sonra lisans diizeyine ~lkanhm~tIr. Bunlann dI~mda, 19741975 ogretim yllmda Hacettepe Universitesi Teknoloji ve Meslek Yi.iksekokulu'nda da on lisans diizeyinde turizm boliimii a~Ilml~tIr (Unliionen ve Boylu, 2005: 16). Tiirkiye'de on lisans diizeyinde yiiriiti.ilen turizm egitim faaiiyetleri 1980'li yIllardan itibaren artmaya ba~laml~hr. Tablo 2' den gori.ilebilecegi gibi, 1985 YIhnda 10 meslek yiiksekokulunda yiiriitiilen on lisans turizm egitimleri, 1990 yIlll1da 28'e, 1995 ylhnda 64'e, 2000 yIlmda ise 76'ya yiikselmi~tir. Aym bic;imde ogrenim goren ogrenci saYIlan da kontenjanlardaki artl~a pm'alel olarak Yillar i~inde siirekli yiikselmi~tir. On lisans programlan 2002-2003 ogretim yllma kadar, turizm oteIcilik, turizm i~letmeciligi, otel yoneticiligi, turizm i~letmeciligi ve oteIcilik, turizm rehberligi, turizm yonetimi, mutfak yonetimi, yiyecek i~ecek i~ietmeciligi, seyahat i~letmeciligi, tur operator1iigii ve seyahat ve tur i~letmeciligi gibi isimler altmda yi.iriitiilmii~tiir. 2002-2003 ogretim yllm.da ise, MEB-YOK Meslek Yiiksek OkulIan Program Geli~tirme Projesi kapsammda yapIlan bir ~ah~ma ile on lisans diizeyindeki turizm programlan; turizm ve ote! i~letmeciligi, turizm ve seyahat i~letmeciligi olmak iizere iki ana programa aynlmI~ ve YOK 2002-2003 ogretim yllmdan itibaren turizm program I uygulayan meslek yi.iksek okullanna bu program a uymalan ~arh getirmi~tir (HaclOglu v.d., 2008: 42-43). aktanlml~tIr

Turk Turlzm Tarihl: Yaplsal ve Sektorel

244

Geli~im

Tablo 2. Ogretim Yilian itibariyle Onlisans Diizeyinde Turizm Egitimi Veren Yiiksekogretim Kurumu, Kontenjan/YenikaYlt, Toplam Orenci ve Mezun SaYlsl YIllar

Meslek Y.O.*

Kontenjanl Yeni KaYlt**

1981-1982 1982-1983 1983-1984 1984-1985 1985-1986 1986-1987 1987-1988 1988-1989 1989-1990 1990-1991 1991-1992 1992-1993 1993-1994 1994-1995 1995-1996 1996-1997 1997-1998 1998-1999 1999-2000 2000-2001 2001-2002 2002-2003 2003-2004 2004-2005 2005-2006 2006-2007 2007-2008

9 9 9

-

-

751 955 963 867 1.098 1.346 1.245 1.808 1.899 2.368

1.034 1.345 1.679 1.751 2.050 2.559 3.168 3.961 4.319 6.412 8.694 9.854 11.657 12.543 13.251 14.419 15.457 16.909 19.068 19.842 19.128 21.679 26.287 36.269 35.580

I

10 10 12

15 19 21 28 29 33

J

-

-

64

-

-

67 76 77 -

88 -

99 102 115

6.597 7.604 6.910 6.252 9.008 10.107 13.056 12.432

Toplam Ogrenci Mezun SaylSl** SaYlsl**

I

-

126 241 257 354 412 516 503 619 822 970 1.106 1.254 1.776 2.551 2.691 2.870 3.190 3.782 3.715 4.512 5.101 4.680 4.016 6.811 7.832

-

Kaynak: *, ** 1981-1995 yilian arasmdakt veriler; HaclOglu, N., M. Kagh, S. :;>ahtn ve N. Tetik. (2008). Tiirkiye'de Turizm Egitimi, Detay YaYIl1C1hk, Ankara s.98-99' dan, ***, **** 1982-2002 pllan arasmdald veriler; Unlilonen, K. ve Y. Boylu. (2005). Tiirkiye'de Yiiksekogretim Diizeyinde Turizm Egitimindekl Geli~melenn Degeriendirilmesi, Eleklroltik Sosyal Bilimler Dergtsi, 3(12), s.lS'den, Diger Yillann verileri; OSYM, Yiiksekogretim jsfalistiklen iSlmli yaymlardan derlenmtgtir.

2001-2002 ogretim Ylhnda iilkemizde 42 iiniversite, 77 meslek yi.iksekokuiu biinyesinde ikinci ogretim de dahii olmak iizere 151 turizm prop'aml mevcuttur. 2002-2003 Yllmdaki diizenleme ile bu saYI 121 turizm programma geriiemi~, 2006 yIlmda ise tekrar yiikselerek 139'a <;:Il<ml~trr (HaclOglu v.d., 2008: 42-43).

Turkiye'de Turizm Egitiminin Yapisl ve

245

Geli~imi

2007-2008 ogre tim yIlmda ise iilkemizde 71 iiniversitede, 115 meslek yiiksekokulunun 150 turizm programl uygulamaya konulmu~tur. Bu programlann yeni kaYlt ogrenci kontenjam 12.432, toplam kaYlth ogrenci saYlsl is~ 35.580'dir.

• Lisalls Diizeyillde Tw·iz111. Egitim Egitimilldelci

Geli~1flelel'

Ulkemizde lisans diizeyinde ilk turizm okulu, orta dereceli ticaret ve turizm meslek liseleri ogretmeni yeti~tirmek amaclyla 1965-1966 ogretim yllm.da Ankara Ticaret Yiiksek Ogretmen Okuiu'na ilave edilen turizm baliimiiyle kurulan Ankara Ticaret ve Turizm Yiiksek Ogretmen Okulu'dur. Ogretim siiresi 3 yI! olan bu okul, 1967-1968 ogreti yllmdan itibaren dart yIlhk statiiye ge<;:mi~, YOKiin kurulu~undan soma ise Gazi Universitesi Mesleki Egitim Fakiiltesi biinyesine almml~hr. 1992 yIimda ise adl Ticaret ve Turizm Egitim Fakiiltesi olarak degi~tirilmi~tir. Bu okuldan soma, 1969 yIlmda Ege Universitesi iktisadi ve Ticari ilimler Akademisi biinyesinde Turizm ve Otel i~letl11eciligi Baliimii ve 1975 yIlmda Endiistriyel SanatIar Yiiksek Ogretmen Okulu biinyesinde Ticaret ve Turizm Balilmil a<;:Illm~, ancak somaki yillarda bu boliimlerin faaiiyetleri 41 sayill kanun hilkmiinde kararname ile faaliyetleri sona erdirilmi~tir (Unlilanen ve Boylu, 2005: 20). 1970'li Yillarda lisans dilzeyinde turizm agretimi yapl11ak amaClyla iki yilksekokul daha kurulmu~tur. Bunlardan biri bugiin Bahkesir Universitesi Turizm i~letmeciligi ve Otelcilik Yilksekokulu olarak, digeri Adnan Menderes Universitesi Turizm i~letmeciligi ve Otelcilik Yliksekokulu olarak egitimogretim faaliyetlerini silrdi.iren yilksekokullardlr. Bahkesir Universitesi Turizm i~letmeciligi ve Otelcilil< Yiiksekokulu 1975 yilmda Bursa Iktisadi ve Idari Bilimler Akadel11isine bagh olarak Bahkesir t~­ Ietmecilik ve Turizm Yiiksekokulu adlyla kurulmu~tur. 1982 Yllma kadar i~iet­ l11ecilik ve Turizm baliimlerinde agretimin yapIldlgl bu yilksekokul, 2547 Sayill kanun ile ad ve stati.i degi~tirerek Uludag Universitesi Balikesir Turizm i~letme­ ciligi ve Otelcilik Yilksekokuiu adml alnll~tlr. Daha soma Yiiksekokul 1992 YIlmda kuru Ian Bahkesir Universitesi'ne baglanml~ ve halen Turizm i~letmeciligi ve Otelcilik Yi.iksekokulu olarak egitim-agretim faaliyetlerini silrdiirmektedir (http://btioyo.balikesir .edu.tr, 21.03.2009). Adnan Menderes Universitesi Turizm i~letmeciligi ve Otelcilik Yilksekokulu ise 1974-1975 agretim yllmda "Aydll1 Onlisans Yliksekokulu" olarak kuruIan okulun, 1977 yIlll1da Ege Universitesi iktisadi ve Ticari Bilimler Fakilltesinin i~letme ve Iktisat Fakilltelerine aynlmasmdan soma dart yIla ~lkart,lhp, adll1l11 da Aydll1 Turizm t~letmeciligi ve Otelcilik Yi.iksekokulu olarak degi~tirilerek Ege Universitesi t~letme Fakilltesi'ne baglanmaslyla kurulmu~tur. Bu yiikseko-

246

Turk Turizm Tarihi: YaplSal ve Sektorel

Geli~im

kui da, once 1982 ylil11da kuru Ian Dokuz Eyliil Universitesi Iktisadi ve Idari Bilimler Fakiiltesine baglanml~, adl Aydl11 Turizm i~letm.eciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu olarak degi~tirilmi~, (Dogan, 1992: 133-134) sonra 1992 Ylhnda kurulan Adnan Menderes Universitesi'ne bagIanrl1I~trr. Tiirkiye'de 1980'li yillar boyunca Iisans diizeyinde turizm egitimi veren yiiksekokul saYISl11a dort yiiksekokul daha eklenmi~tir. Bunlardan birincisi 1980 yrll11da Adana Iktisadi ve Ticari ilimler Akademisi biinyesinde kurulup 1982 Ylll11da <;ukurova Universitesi iktisadi ve idari Bilil111er Fakiiltesi kapsaml11a alll1an Mersin Turizm i~letl11eciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu, ikincisi 1982 Yllll1da kuru1l11asma karar verilen ancak yeterli ogre tim kadrosu olmamasl nedeniyIe 1986-1987 ogre tim ylhnda egitim-ogretim faaiiyetlerine ba~layan Akdeniz Universitesi Turizm i~letl11eciligi ve Otelciiik Yiiksekokulu'dur. Diger iki yiiksekokuldan biri 1984 yIlmda Erciyes Universitesi iktisadi ve idari Bilimler Fakliltesi'ne bagh Nev~ehir Turizm i~letmeciligi ve Otelcilik Yi.iksek OkuIu, digeri de 1988-1989 egitim-ogretime aplan Bilkent Universitesine bagh Uygulamah Teknoloji ve i~letmecilik Yliksekokulu blinyesinde bulunan Turizm ve Otel i~letmeciligi BoIiimli'dlir (www.turizm.hacettepe.edu.tr. 21.03.2009). Nev~ehir Turizl11 i~letmeciligi ve Otelcilik Yliksekokulu, 2000 ylimda dogrudan Erciyes Universitesi Rektorliigii'ne bagh bir Yiiksekokul statiisline kavu~l11u~, 2007 YIlmda Nev~ehir Universitesi'nin kurulmasl ile Erciyes Oniversitesi Nev~ehir Turizm i~letmeciligi ve Otelcilik Yiiksek Okulu, Ticaret ve Turizm Egitim Fakliitesine donli~tliriilmii~ti.ir (http://ttef.nevsehir.edu.tr, 21.03.2009). 1980'lerde 6'SI turizm i~leh11eciligi ve otelcilik yliksekokulu, l'i ticm'et ve turizm egitim fakiiltesi olmak i.izere top lam 7 yliksek ogre tim kurumu tarafll1dan yi.iriltlilen turizm egitim ve ogretim programlannda 1985-1986 ogretim Yllrnda 2.602 ogrenci ogrenim gorilrken, bu saYI 1990-1991 ogretim yIlmda 4 bine yakla~ml~tlr. Bu d6nemde ogrenim goren ogrencilerden ise 1984-1985 ogretim yllmda 258 ogrenci mezun olurken, 1989-1990 ogre tim Ylhnda 403 ogrenci mezun olmLl~tur.

Turkiye'de Turizm Egitiminin Yap's, ve

Geli~imi

247

Tablo 3. Ogretim Yillan itibariyle Lisans Diizeyinde Turizm Egitimi Veren .. Yiiksekogretim Kurumu, Kontenjan/YenikaYlt, Toplam Orend ve M ezun S aYlsl YIllar FakiiltelY.O. * Kontenjan/ Toplam Ogrenci Mezun SaYlSl**** Yeni KaYlt** SaYIsl*** 1981-1982 4 1982-1983 4 269 205 1983-1984 613 1.879 4 1984-1985 705 2.465 5 258 2.602 632 1985-1986 5 317 1986-1987 2.829 6 644 446 1987-1988 641 2.950 515 6 1988-1989 7 756 3.127 403 1989-1990 7 792 3.562 460 1990-1991 7 902 3.970 556 1991-1992 853 8 4.260 625 1992-1993 883 8 5.116 731 1993-1994 1.547 5.843 793 11 1994-1995 1.640 6.439 957 11 1995-1996 1.054 11 989 6.544 1996-1997 13 982 6.991 1.102 1997-1998 13 972 7.267 1.193 1998-1999 14 1.290 7.102 1.457 1999-2000 15 1.340 6.801 1.196 2000-2001 19 1.505 6.774 1.091 22 1.636 6.851 2001-2002 1.138 2002-2003 22 1.718 7.298 1.029 25 2.057 8.247 2003-2004 1.155 2004-2005 26 2.360 9.356 1.214 2005-2006 32 2.760 10.889 1.524 2006-2007 35 2.638 11.861 1.471 2007-2008 35 2.845 13.085 Kaynak:", ** 1981-1992 yilian arasmdakl venier Hacloglu, N., M. Ka~h, S. $ahm ve N. Tehk. (2008). Tiirkiye'de Tllrizm Egilimi, Detay Yaymahk, Ankara s.98-99'dan Gazi U. M.E.F. Turizm i~letmeciligi saYlsl da ilave edilerek ahnml~hr. *''', **** 1982-2002 verileri Unlilonen, K. ve Y. Boylu. (2005). Turkiye'de Ytiksekogretim Dlizeyinde Turizm Egitimindeki Geli~melerin Degerlendirilmesi, Elelclrollik Sosyal Bilimler Dergisi, 3(12), 22'den ahnml:;;tlr. Diger Ylllann verileri; 6SYM, Yiiksekiigrelim jstalislilcleri isimli yaY1l11ardan derlenmj~tir.

248

Turk Turizm Tarihi: Yap,sal ve Sektorel

Geli~im

Tiirkiye'de 1992 Ylhndan itibaren yeni iiniversitelerin a~llmasl, turizm lisans programlannm sayllannda artJ~a neden olmu~tur. Bunun nedeni olarak ise lisans diizeyinde turizm okullannm kurulmasmm diger fakiilte ve yiiksekokullanmn kurulmasmdan daha kolay olmasl ve iilkemizin turizm potansiyelinin yiiksekligi gosteriIebilir (Unliionen ve Boylu, 2005: 20). 1990-2000 YIUan arasmda Abant izzet Baysal Universitesi, Anadolu Universitesi, Bogazi~i Universitesi, <;anakkale Onsekiz Mart UniversitesL Dokuz Eyli.il Universitesi, Gazi Osman Pa~a Universitesi ve vabf iiniversitesi olarak kuru Ian Ba~kent Universitesi, Hali~ Universitesi, Kadir Has Universitesi, Atrhm Universitesi ve Yeditepe Universitesi biinyesinde a~llan Ii sans programlan 50nucunda 2000 yIlI itibariyle 4'ii vaklf olmak iizere toplam 18 iiniversitenin 19 fakiilte ve yiiksekokulunda turizm egitimi verildigi goriilmektedir. 2005-.2006 ogretim yllmda ise lisans diizeyinde turizm egitimi veri len iiniversite saYlsl 29'a, fakiilte ve yiiksekokul saYlsl 32'ye, uygulanan program saYIsl ise 41'e <;:Ikml~tll·. Bu programlarIa birlikte dogal oIarak lisans diizeyinde turizm egitimi alan ogrenci saYIsl ve mezun sayllan da yIllar itibariyleonemli ol<;:iide artJ~ gostermi~tir. Tablo 3'ten gori.ilebilecegi gibi, 1990-1991 ogretim yllmda 900 civannda olan yeni kaydolan ogrenci saYIsl, 2007-2008 ogretim yllmda 3 bine yakla~­ ml~, son yIllarda mezun olan ogrenci saYlsl da yll bazmda 1.000 iizerinde ger~ekle~mi~tir . 2008-2009 ogretim Yill itibariyle de 34 liniversitenin 37 fakiilte ve yliksekokulunda turizm ve otel i~letmeciligi, turizm ve rehberlik, turizm ve seyahat i~letmeciligi, yiyecek-i<;:ecek i~letmeciligi, konaklama i~letmeciligi, turizm i~Iet­ meciligi, turizm ve otelcilik isimleri altmda toplam 47 turizm boliimiinde turizm egitimi verildigi gori.ilmektedir.

..

Lisa1ts Ustil Diizeyde Tul'izm Egitimilldeki Geli§meler

Turizm egitiminde lisansiistii diizeyde egitimi ilk olarak 1964 ph programmda yer alan turistik potansiyeli yi.iksek olan Ege Bolgesi'nde turizm konusunda ara~tIrma yapmak ve ozel te~ebbiise veya devlete bagh i~letmelerle kamu hizmeti goren miiesseselerde <;:ah~anlann bilgilerini ylikseltmek amaclyla izmir iktisadi ve Ticari ilimler Akademisi'nde bir Turizm Enstiti.isii'niin kurulmasl ile ba~laml~trr. Ancak 1. Plan doneminde herhangi bir etkili ve faydah ~ah~mada bulunmaml~hr. Daha sonraki yIllarda Ege Universitesi t~letme FakiiItesi Turizm t~letmeciligi Boli.imii'nde 1982-1983 ogretim yilma kadar turizm i~letl1leciligi dalmda yliksek Iisans ve doktora programlan si.irdiiri.ilmii~tiir. Ege Universitesi Turizm Boliimi.i'niin kapatIimasl ile bu programlarda son bulmu~tur. 2547 saYlh kanundan once Hacettepe Dniversitesi Mezuniyet Sonrasl Egitim Faki.iltesi'nde

Turkiye'de Turizm Egitimlnin Yap's, ve

Geli~imi

249

de turizm ve otel i~letmeciligi dahnda lisansiistii egitimler verilmi~tir. Diger yandan, 1969 yIlmda istanbul Universitesi iktisat Fakiiltesi'ne bagh olarak iktisadi Cografya ve Turizm Enstitiisii kurulmu~ ve 1972 yIlmdan itibaren de doktora dersleri dahil lisansiistii diizeyde turizm egitimi verilmi~ ve yeni dlizenlemelerden sonra turizm iie ilgili Iisansiistii programlar, istanbul Universitesi Sosyal Bilimler Enstitiisii blinyesine ahnml~tIr (Unliionen ve Boylu, 2005: 23). Giiniimiizde turizm alanmda yiiksek lisans egitimi veren 11 iiniversite ve doktora egitimi veren 5 i.iniversite mevcuttur. Turizl1l alanmda lisansiistii egitim alan ogrenci saYllanna baklldlgmda ise 1982-1983 ogretim yIlmda yiiksek lisans programmda 41 ogrenci mevcutken, 2002-2003 ogretim ylhnda bu saYI 276 yiiksek Iisans ve 67 doktora ogrencisi ile toplam 343 ogrenciye, 2006-2007 ogretim ylhnda ise bu rakamm 356 yiiksek lisans ve 83 doktora olmak iizere 439 ogrenciye yiikseldigi goriilmektedir (HaclOglu vd., 2008: 53). Sonu~ ve Oneriler Kiireselle~en diinyada iilkelerin kaderini belirleyen en onemli unsurlardan biri

ekonomik gii<;:tiir. Ekonomik yond en gii<;:iii olmamn temel dayanagl ise egitimli insan gliciidiir. Tarih, yiiksek refah ve uygariIk diizeyine ula~an toplumlann, bunu egitime verdikleri onem ve egitimli insanglicli sayesinde ba~ardlklanm gosteren saYIsiz 6rnekle doludur. Egitim, yalmzca bugiinii degil, ama daha ~ok gelecegi ~ekillendiren bir olgudur. Tiirkiye, Cumhuriyetin kurulu~u ile birlikte egitime onem vermeye ba~la­ ml~tJr. Tiirkiye CUl11huriyeti'nin kurucusu, ~aglar Ustii vizyon sahibi, olaganiistii Iiderlik vaslflanna sahip Atatiirk, Tiirkiye'ye ~agda~ uygarhk seviyesinin i.istlinde bir vizyon ~izerken, bu vizyonun temeline <;:agda~ bir egitim sistemi koymu~tur. Bu sayede, Tiirkiye'de Cumhuriyet donel1linden itibaren, bugUn arzu edilen noktamn gerisinde kaiInl11asma ragmen, <;:ok onemli geli~meler saglanmI~tIr.

Tiirkiye, pek c;ok alanda oldugu gibL turiZl11 alanmda da hedefleri olan bir iilkedir. Tiirkiye'de ~agda~ anlamda turizm faaliyetleri planh kalkmma doneminde ba§laml§tlr. Turizmin, iilke ekonomisi ve kalkmmaya sagladlgl katkllar nedeniyle kalkml11a planlannda onemli faaliyet alanlanndan biri olarak kabul edilmesL turizm egitil11inin onemi de kendiliginden ortaya ~lkanm§tIr. Boylece, Tiirkiye'de turizm egitimi de planh kalkml1la doneminin ba~mdan itibaren milli egitim sistemi i~inde ele ahnl1laya, kalkmma planlannda turizm egitimi konulannda da yer verilmeye ba§lanml~tlr. Tiirkiye'de turizm egitiminin yapIsI, milli egitim sistemine gore ~ekillen­ mi~ ve egitim faaliyetieri turizm sektoriindeki geli~melere paralel bir geli~me

250

Turk Turizm Tarihl: Yap.sal ve Sektorel

Gel~im

gostermi~tir. Planh kalkmma doneminin ba~mdan beri turizm egitimi faaliyetleri, Milli Egitim Bakanhgl ve Yi.iksek Ogretim Kurumu'nun yam slra <;:e~itli bakanhklar ve bazl kamu kurumlan, sivil toplum kurulu~lan, ozel veya kamu niteliginde olan turizm orgtitleri ve i~letmeler gibi <;:ok <;:e~itli birimler tarafmdan ytirtittilmti~ttir. Orgtin ve yaygm egitim kapsammda farkh egitim seviyelerinde ytirtittilen bu faaliyetJer, planh kalkmma doneminin ilk Yillanndan 1990'h yIllara kadar orta ogretim seviyesinde yogunla~lrken, 1990'larda ytiksek ogretimin aguhgl artmaya ba~laml~hr. Son yillarda on lisans ve lisans seviyesinde turizm egitimi veren yi.iksek ogre tim kurumu saYlsmdaki arh~, turizm egitimi yaplslm tersine <;:evirmi~tir. Bugtin ytiksekogretim kapsammda turizm egitimi veren okul saYlsl ve bunlann ogrenci kapasitesi, orta ogretim seviyesinde turizm egitimi veren okul ve ogrenci kapasitesinin olduk<;:a tizerindedir. Okulla~ma seviyesi baklmmdan kar~1 kar~lya oldugumuz bu tablo turizm egitimine verilen onemin bir gostergesi olarak kabul edilse bile, bu geli~menin sektorel ihtiya<;:lan dikkate alan ciddi bir planlama tirtinti oldugu soylenemez. Zira, turizm egitimi, kuramsal egitimin uygulama ile desteklenmesini gerektiren mesleki bir egitimdir. Sektorel ihtiya<;:lar ve istihdam olanakian, daha <;:ok mesleki ve teknik biIgi ve beceriye sahip aglrhkh olarak alt kademe seviyesinde i~gticti yeti~tirilmesini gerektirmektedir. Mevcut egitim pramidi ile turizm sektortini.in i~gtici.i gereksinimi birbirine tel'S yondedir. Diger yandan, son Yillarda ozellikle on Ii sans di.izeyinde a<;:Ilan egitim kurumlannm, egitici kadrosu, fiziki ve teknik altyapl olanaklan, kurulu~ yeri se<;:imi, sektorel ili~kiler vb. bir<;:ok konuda ne derece yeterli olduklan tarh~mahdlr ve bu durum turizm egitiminde kalite sorununun stirekli ana glindem maddeleri arasmda yer almasma neden olmakta ve bu konudaki arayl~lar stirmektedir. Ttirkiye'de, turizm egitiminin yaplsml ve geli~mesini dogrudan etkileyen unsurlardan bir digeri de turizm sektorlindeki aktorlerin turizm egitimine yonelik tutumlandlr. Btittin eksik ve yetersizliklerine ragmen, turizm egitim kurumlannm olanaklan ol<;:tislinde egitip sektore kazandlrdlgl egitimli i~glicline sektortin ne derece sahip <;:lktIgl ve egitim kurumlan ile ne derece i~birligine a<;:lk olduklan da tartl~malIdlr. Ttirkiye'de orgtin egitim kapsammda ozeIlikle ytiksek ogretim dlizeyinde turizm egitimi alml~ i~glictinden sektorde <;:ah~anlann oranmm olduk<;:a dli~lik oldugu bilinmektedir. Ulkemizin kit kaynaklannm beklenen sonu<;:Iar dogrultusunda kullamlamadlgl anlamma gelen bu durumun ortaya <;:lkmasmda, birinci derede turizm sektorlinde soz sahibi olan uygulaYIClIann yam Slra, turizm mevzuatmdaki bo~luklann da roW vardlr. Tlirkiye'de, hemen hemen bi.itlin meslek dallannda <;:ah~anlardan standartlan belirlenmi~ bir egitim formasyonuna sahip olmasl ko~ulu aranll'ken, birka<;: istisna dl~mda turizm sektori.inde <;:ah~anlarda herhangi bir turizm egitimi formasyonu aran-

Turklye'de Turizm Egitiminin Yap's. ve

Geli~iml

251

mamaktadlL Bu durumda, sektor de egitimli i~gliclinden yararlanmak yerine, maliyeti daha dti~lik i~gliclinli tercih etmekte ve turizm egitim kurumlan ile i~birligi konusunda fazla istekli olmamaktadlr. Sonu<;: olarak, Ttirkiye'de turizm egitimi alanmda kaydedilen blitlin olumiu geli~melere ragmen, milli egitim sistemimizde oldugu gibi, turizm egitimi konusundaki arayl~lann uzunca bir slire daha glindemde tutulmasl ka<;:I111Imazdlr. KIt kaynaklan verimli kullanmak, egitimli i§gi.iclinden etkin yararlanmak, daha rekabet<;:i ve slirdtirlilebilil' bir turizm sektorli i<;:in, turizm egitimi konusunu, ttim ilgili taraflann kahhml ve konunun blitlin boyutlan ile birlikte vizyoner bil' bakI~ a<;:ls1yla degerlendirmek gerekmektedir.

Kaynak<;:a Aymankuy, Y. ve $. Aymankuy. (2002). Onlisans ve Lisans Diizeymdeki Turizm Egitimi Veren Yiiksek Ogretim Kurumlanmn B11111ndl1klan Yerierin Analizi ve Tl1rizm Egitimi kin Oneri Bir Model, Tllriz11l Egitimi, KOllferans-WorksllOp, 29-41, Turizm Bakanhgl, Turizm Egitimi Genel Mi.idiirliigii, Ankara. Boyacl, C. (1994). 2000'li Yillarda Tl1rizm Egitimi ve Avrupa ile Entegrasyon, 12-15, V. Ulusal Turizm KOl1gresi Bildiriler Kitabz, Kw;adasl. Degirmenciogll1, O. (2003). Rehberlik mesleginin diini.i, bugiinii ve meslek yasasl, Rehber Diinyasl, Kaslm 2003, SaYI: 34, TUREB, www.tureb.net/kasim03bulten.pdf. (10.03.2009). Din<;, S. (2008). "Cumhuriyet D6nemi Egitim Tarihinde VI. Milli Egitim $ltrast ve Uyglllamalan (18-23 Mart 1957)", http://tll1·koloji.czl.edu.trlATATURK /arasti1-malarlsait_dillc_VI._l1Iilliegiti11l_S11rasipdf, (15.03.2009).

Dogan, H. (1992). Turizm ii'letmeciligi ve Ote!cilik Yiiksekokllllanl1ln Sorunlan : Aydm Ornegi, Tllriz11l Egitimi-Kolljermzsl Workshop, Turizm Bakanitgt, 133-1387, Turizl11. Egitimi Genel Miidiirli.igi.i, Ankara. Duman, A. (1992). Yetii'kin Egitimi A<;lsmdan Ti.irkiye'deki Uzaktan Egitim Uygulamalanna Bir Bakti', 285-293, Allkara Ulliversitesi Egiti11l Bilimleri Fakiiltesi Dergisi, 25(1), http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/ 40/503/ 6053.pdf, (20.03.2009). Giindi.izalp, N. (1992). Kalkmmada Tl1rizm ve Egitimi, 61-62, Tllrizll! Egitimi-Kol1fermls Workslzop, Turizm Bakanhgt, Turizm Egitimi Genel Miidi.irli.igi.i, Ankara. HaclOgIll, N. (1992). Yi.iksek6gretimde Mesleki Turizm Egitimi Gelii'tirme Perspektifleri, 91-100, Turizm Egitimi-Konjeransz Workshop, Turizm Bakanhgt, Turizm Egitimi Genel Miidiirli.igi.i, Ankara. HaclOgll1, N., M. Kai'h, S. $ahin ve N. Tetik. (2008). Tiirkiye'de TlIriz11l Egiti11li, Detay YaYll1Clhk, Ankara.

252

Turk Turizm Tarih!: Yaplsal ve Sektorel Geliiim

http://btioyo.balikesir.edu.tr, (21.03.2009). http://mevzuat.meb.gov.tr/htmI/88.htmt (25.02.2009).

Turkiye'de Turizm Egitiminin Yapisl ve Geliiimi

253

Timur, A (1990). Ti.irkiye'de Uygulanan Turizm Eg-itimi Politikalan ve Sonu<;:lan, 31-37, 1. Ulusal Turizm KOllgresi, 16-18 KaSlm 1990, Ku§adasl.

http://perims.net/egitim-bilgi!uzaktan-egitim/ilk-uzaktan-egitim-uygulamalarL (20.03.2009).

Tiirkiye Turing ve Otomobil Kurumu. (2009). www.turing.org.trltrltarihcemiz.asp.

http://ttogm.meb.gov.tr/news.php?go=fllllnews&newsid=39, (15.03.2009).

Usta, O. (1994). Turizm 1-2, Altm Kitaplar, As MatbaaClhk ve Tic. A$., istanbul.

ilkin, A, M. Z. Din<;:er. (1991). Turiz11L, Tiirk EkolLOmisindeki Yeri ve Qnemi, Ekonomik ve Sosyal Sorllnlar <;ozi.im Onerileri Dizisi:2, TOBB Yaym No:217, A YOB: 106, Ankara.

Unliionen, K. ve Y. Boylu. (2005). Tiirkiye'de Yiiksek6g-retim Di.izeyinde TurizI11 Eg-itiI11indeki Geli§melerin Degerlendirilmesi, Elektrollik Sosyal Bilimler Dergisi, 3(12},

Ince, M.T. (2002). Ti.irkiye'de Turizm EgitimL II. Turizm ;Jurasl Bildirileri, Cilt II, 175-180, Turizm Bakanhgl, Ankara.

www.aof.anadolu.edu.tr/Brosurler/AOFGenelBrosur20082009.pdf. (15.02.2009).

Ki.i1ah<;:l, M. (1992). Turizm SektOriinde i§gUci.ini.in Mesleki Egitimi, 105-113, Turizm Egitimi-Konferansl Workshop, 105-111, Turizm BakanlIgl, Turizm Egitimi Genel Miidiirliigii, Ankara.

www.turizmdebusabah.com/menulinkedfiles/Dosya_Anadolu_Otelcilik_TuriZI11_Meslek _Liseleri.htm, "Alladolu Otelcilik ve Turizm Meslek Liseleri", (10.03.2009).

Ki.iltiir ve Turizm Bakanlig-I, "Seyahat Ki.iIti.iri.i ve Turizm", www.kultllr.gov.trlTRIBelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF8560B426143BUIBA9CE8 B3B664352723, (10.02.2009). Ki.iltiir ve Turizm Bakanhgl, Ara§tIrma ve Egitim Genel Miidi.irli.igi.i, izttp:llaregem.kultllrtllrizln.gov.tr, (21.03.2009). Milligi Eg-itim Bakanhgl. (2008). Milli Eg-itim 1statistikleri: Orgiin Egitim 2007-2008, http://sgb.meb.gov.tr!istatistik/index.htm, (01.04.2009). Olah, H. (1983). Ti.irkiye'de Turizm Egitiminin Yapisl ve Soruniarl, Tllrizm Egiti1l1i Kongresi, TUGEV - Turizm Bankasl A;>., istanbul. Olah, H. (1984). Tllrizm Dersleri, istiklal Matbaasl, izmir. Olah, H. (1990). Turiz111 Politikasl ve Planlamasl, I§letme Fakliltesi Yaym No:228, i§letme iktisadl Enstiti.isi.i Yaym No:122, Istanbul. Olah, H., S. S. Nazilli, E. N. KlrclOg-lu ve M. Si.imer. (1983). Dl§ Tamtzm ve Tllriz11l, Tiirkiye T§ Bankasl KliItiir Yaymlan No: 253, Ankara. OSYM, Ogrenci Se<;:me ve Yerle;;tirme Merkezi, Yiiksek Qgretim istatistikleri, Ankara. Sevgi. A (1992). Turizm Eg-itimL 19-45, Tllrizm Egitimi-Kollfermlsl Workshop, Turizm Bakanhg-l, Turizm Egitimi Genel Miidi.irli.igii, Ankara Sezgin, O. Mesut. (1995). Genel Turiz11L, TUTiBAY Ltd. $ti., Ankara. $ahinkesen, A (1983), Mesleki ve Teknik Yi.iksek Og-retmen Okullanndaki Geli§meler", 417-425, Ankara Unlversitesi Egitim Fakiiltesi Dergisi, 16(1), http://dergiler.ankara.edu.tr!dergiler/40/509/6270.pdf (15.03.2009). Taymaz, H. (1992). Egiticilerin EgitimL 447-455. Tllrizm Egitimi-Konferans, Tunzm Bakanhg-l. TurizI11 Egitimi Genel Mi.idi.irliig-i.i, Ankara.

(15.03.2009).

11-32.

www.tourism.boun.edu.tr. (20.03.2009).

www.yok.gov.trlcontent/view/343/219/lang.trJR/. (20.03.2009). www.yok.gov.tr/mevzuat/yonet/yonet11.html. (26.03.2009). YaplCl, M. (2003). "Yaygm Eg-itim", Universite ve Toplum Dergisi, 3(1), http://www.universite-top!um.org/text.php3?id=122, (20.03.2009). www.turizm.hacettepe.edu.tr. (21.03.2009). http://ttef.nevsehir.edu.tr, (21.03.2009).

Onikinci B61Lim

TORKiYE'DE UYGULANAN TURizM POLiTiKALARI Yrd. Do<;. Dr. Diiriye BOZOK' Ar9' COr. Seda ~AHiN-

Ozet Cunzhuriyet oncesi donemde Tiirlciye'de uygulanan turiz111 politilcalan degerlendirildiginde, Tiirkiye'1lin 0 ytllardaki gellel elconomile lc01lU11lUndan dolay! turizm sektorii ile ilgili geli$111elerin SOH daece S!11lrl! lealdlgl, ancale yine de onemli say!labilecele geli$111elerin ya$alldlgl ve politikalarm uygulandlgl goriilmeletedir. "Seyyahl11a Terciimallille Edenla HalelelI1da 190 Sayzll Nizanmame"llin yilrilrliige girmesi ve "Turle Seyyahin Cemiyeti"nin kurulmasl Cumhuriyet oncesi donemde ya$anan en ollemli geli$111eler olm'ak kar$l1mza flkmaktadlr. Planll dOIle111 DllcesiHde turizm selctOril ile ilgili geli$111e SOil derece sl11lrll olmakla birlilete, turizmin devletill gillldeminde yer aldlgl goriilmektedir. "Milli Tarle Seyahat Acenteciligi Ziya ve ~arelcaSI "11m faaliyete gepnesi, "Ecllebi Seyyahlara Terciil1lanlllc ve Rehberlile Edenlel' Halekl11da Talimat11ame"nin yaYl11la111naS1, tUl'izmin Turk kamu YOlletimi ifinde yer almaslyla "Turizm Barasu "null kurulmasl, "Turizm Dmll$ma Kurulla1'l"11l1l her yll diizellii olm'ale yapzlmaya ba$la1l1nasl, "Turizm BallkaS1" ile "Turizm ve Tanztma Bakallllgl "11111 kurulmasz pianlz dOllel1l DIICesillde ya$allall geli~1tzeler olarak lear$zmzza t;zkmalctadzr. Plallil donemde yiil'iitiilen turizm politikalan, be$ yl1l11e kallcmma plmzlannda belirtilen iilkenin genel ekonomilc pragramlan iferisinde yer almaletadlr. Be~ Yil/lie kallel1lma planlanllda tUl'iZ111, dZ$ odemeler dellgesindelci afllcla1'l lcapatlcl bir araf olm'ale gorilliirleen, turiZ111in bu fonlcsiyo1llmun daha da gelli$letilmesi yOllii1U;le politiicalar yariltiilmii$tiir. Planlz dOllemde ya$allal! en onemli geli$meler ise; "Ele01lOmik istikrar Tedbirleri" ile "2634 Sayllz Turizm Te$vik Kanunu "nun yiiriirliige girmesi ve "Tiirkiye Seyahat Acentalan Birligi"l1ill kurulmasldlr .

• Bahkesir Universitesi, Turizm I§letmeciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu, dllri"e_bozo/[email protected] .. Bahkesir Universitesi, Turizm i§letmeciligi ve Otelcilik Yiiksekokulu, [email protected]

256

Turk Turizm Tarihi: Yapisal ve Sektorel

Geli~im

B6lumun AmaCI

Boltimiin amaCl; Tilrkiye'de uygulanan turizm politikalan ile bu poiitikalan hayata ge<;irmek i<;in uygulanan planlann deg-erlendirmesi ve belirlenen hedeflere ne derecede ula~>Ildlgmm ortaya konulmasldlr. Aynca, turizm alamnda lisans ve lisansilstii diizeyde turizm egitimi alan ogrenciler ve ara;;tIrmacrlara; sektOrdeki yatInmcI ve turizm i;;letmelerine; turizm sektoriinde merkezi ve yerel karar organlanna; turizm egitim kurumlannda <;ah;;an akademisyenlere yeni bir bakl;; a<;lsl kazandlral'ak sektoriin mevcut durumu ve gelecekte almmaSl gereken onlemler ile izlenmesi gereken politikalar hakkmda bilgilendirilmesini sag-Iamak boliimiin diger amaClm olu;;turmaktadlr. Bu dogrultuda, Tiirk turizm politikalannda belirlenen hedeflere paraiel olarak turizm sektoriinde ya;;anan geli;;meler degerlendirilmi;;tir. Ge<;mi;;ten giiniimiize Tilrkiye'de izlenen turizm politika ve planlanmn incelendigi bu boltim Cumhuriyet Oncesi Donem ve Cumhuriyet sonraSI donem olmak i.izere iki ana boltim ile planslz donem ve planh donem olmak i.izere iki alt boliimden olu;;maktadIr. Planh donem ise; 1963 yllmda uygulanmaya ba;;layan birinci be;; yIlhk kalkmma plam doneminden ba;;layarak, ge<;i;; donemlerini de kapsayacak ;;ekilde, dokuzuncu kalkmma plam donemine kadar ele ahnml;;, ardmdan Tiirkiye Turizm Stratejisi (2023) ve Eylem Plam (2007-2013) kapsammda izlenen politikalar incelenmi;;tir. Son olal'ak, mevcut durum ortaya konarak sonu<; ve oneriler geli;;tirilmi;;tir. Giri§

Turizm hareketlerinin diinyada geli;;imi incelendiginde, turizmin diinya ekonomisinde her ge<;en yll gittik<;e biiyiiyerek on em kazanan bir sektor oldugu goriilmektedir. 1950 yIimda ger<;ekle;;en uluslararasl turist van;;l 25 milyon iken bu rakam 2007 yllmda 903 milyona, 2008 yIlmda ise 924 milyona ula;;ml§tlr (UNWTO, 2008: 1; www.tourismroi.com. 13.03.2009). Uluslararasl turizm pazan giderek biiyiirken turist <;eken iilkeler arasmdaki rekabet de giderek artmaktadlr. 1980-2005 yilianm kapsayan son 25 yillIk donemde turist saYlsl %310 artarken aym donemde turizmden saglanan gelirde de biiyiik artl;;lar ger<;ekle;;mi;;tir (Killtilr ve Turizm Bakanhgl, 2006: 2). 1950 ylhnda 2,1 milyar dolar olan tul'izm geliri 2007 Yllmda 856 milyar do lara ula;;ml;;tIr (UNWTO, 2008: 2). Ulusal ve ull1s1ararasl diizeyde kazandlgl dey bOYl1tlarla turizmin; yatmmIan ve i;; hacmini geli;;tiren, gelir yaratan, doviz saglayan, yeni istihdam alanlan a<;an, sosyal ve kiiltiirel hayatl etkileyen, siyasal baklmdan da onemli toplumsal ve insanClI fonksiyonlann ger<;ekle;;tirilmesini kolayla;;tlran bir nitelik kazanmas I, illkelerin dikkatinin bu ekonomik olay ilzerinde yogunla;;masma neden olmu;;tur. OzeIlikle geli;;mekte olan iilkelerin kar;;Ila;;tIklan ekonomik sorunla-

Turkiye'de Uygulanan Turizm Politikalan

257

nn ve darbogazlann a;;Ilmasmda, turizmin yarattlgl dinamik ekonomik etkiier, soz konusu iilkelerin turizme daha <;ok onem vermelerine neden olmu;;tur. Bu nedenle bir iilkenin, uiuslararasl turizm piyasasmda tel'cih edilen bil' destinasyon iilkesi olabilmesi, bu geli;;melerin yakmdan izlenmesine ve uygun turizm politikalanmn geli;;tirilmesine bagii olmaktadlr. .. Turizm politikasl; bil' iilkede turizm sektoriinii geli;;tirmek, yonetm~~ .~e denetlemek amaclyla devlet ve kamu yonetimini temsil eden yasama ve yur~t­ me giicilne sahip bulunan kurulu;;lal' tal'afmdan <;e;;itli ara<;lal' kullaml~~'~~ ~.el~~­ lenen yakla;;lmlal' ve hal'eketler, alman onlemlel' veya bunlann butunudul' (Arslan, 2007: 743). Turizmde dengeli bil' geli;;imin saglanabilmesi ve ba;;anh olunabilmesi i<;in uygun turizm politikalanmn belil'lenmesi ve bu politikalara uygun planlann yapIlmasl gerekir. Deneyimler tul'izmde planlama yap~Ilman:a­ smm diger bir deyi;;le, planslz geli;;menin olumsuz sonu<;Iara yol a<;tlglm gostermektedir. Bu olumsuz sonu<;lardan ka<;mma istegi turizmde planlamaYI gerektiren temel nedenlerden biridir (koz v.d., 2002). Tiirkiye turizm endiistrisinin geli;;imi, planh donem oncesi (1923-1963) ve 1963'ten gilniimiize planh donem olmak iizere iki a;;amada degerlendirilebilir. Planh donem oncesinde turizm sektoril ile ilgili geli;;me son derece slmriI 01maIda birlikte, turizmin devletin giindeminde yer aldlgl goriilmektedir. Turizm sekt6riindeki aS11 geIi;;me planh donemde ger<;ekle;;mi;; ve her iki donemde de devletin politik tercihleri He yakmdan ili;;kili ohnu;;tul' (DPT, 2006/b: 6). Bununla birlikte planh donemde turizmde uygulanan politikalar ve izlenen planlar temelde be;; yllhk kalkmma planlar! ile smlrh kalm19tIr. 1963 yllmda 198 bin turist van;;l ve 7 milyon dolar turizm geliri elde edilirken son 40 yllda biiyilk bir atIhm ger<;ekle;;tiren Tiirkiye turizmi iilke ekonomisine en fazla katklda bulanan sektorlerden biri olmu;;tur (www.tursab.org.tr. 11.10.2007).2007 yllmda illkemize gelen turist say lSI 23,3 milyon ki;;iye, turizm gelirleri de 18,4 milyar do lara ula;;ml;;tlr (www.kultur.go v .tri13.03.2009; UNWTO, 2008: 5). Uygulamaya konulan be;; yIlhk kalkmma planlan genel olarak degerlendirildiginde, Tiirkiye Turizm Politikasmlll ama<;lanl1l ;;u 4 temel <;er<;evede ozetlemek miimkiindilr; .. Potansiyel turizm kaynaklanm en verimli bi<;imde kullanmak, co Turist ve yerel halk i<;i11 en iyi toplul11sal ortaml olll~turmak, bireylerin mutlulugu i<;in evrensel degerlere uyum sagianmasllla katklda bulunmak, .. Dogal ve kiiltiirel degerlerin korunmasl ve geli;;tirihnesinde dengenin kurulmasml saglamak " Turizm gelirlerinin odemeler dengesindeki paymll1 artmaSll11 saglamak.

258

TOrk Turizm Tarihi: Yaplsal ve Sektorel

Gell~im

Be§ yIlhk kalkmma planlan c;:erc;:evesinde belirlenen Tiirk Turizm Politikasmll1 amac;:lan daha derinlemesine incelendiginde a§aglda belirtilen hedefler ortaya C;:lkmaktadlr (Bozok, 1995: 146-147): .. Turizm iiriinlerinin nicelik, nitelik ve fiyatlan itibariyle mevcut ve gelecekteki talebe uygun oiarak ve iilkenin arz olanaklan dikkate alll1arak geli§tirilmesi, .. Sektoriin yaplsal ve fonksiyonel olarak, ulusal ekonomiye sagladlgl katma deger en iist diizeye C;:lkaniacak §ekilde organize edilmesi, .. Tiirkiye'nin uluslararasl turizm pazan ic;:inde payll1ll1 arthnimasl .. Turistler ic;:in en elveri§li tatil ortamll1m yaratllmaSl, .. <::ah§an ya da emekli, tatil gereksinimi duyan her kesimden halkm tatil ihtiyacmll1 kar§Ilanmasl, .. Ulusal ve yerel kimligin korunmasl ve zenginle§tirilerek ya§atIlmasl, .. Turizmin sagladlgl faydal1ln halka yaygmla§tmlmasl, .. Dogal ve kiiltiirel kaynaklann bugiinkii ve gelecekteki nesillerin ihtiyac;:lan dikkate almarak "siirdiiriilebilir turizm geli§imi" ilkesi c;:erc;:evesinde kullal1llmasl, .. Dogal ve kiiltiirel kaynaklann kulIal11ma aplmasl kararlannda ve kullal1lmlan arasll1da dogal ve kiiltiirel peyzaj ile uyum sagianmasl, .. Turizm hareketlerinin yogunia§tlgl yore ve alanlarda yerel yonetimlerin ve halkm turizm He ilgili kararlara katJhmlanl1ln saglanmasl, .. OzeIlikle orta yiikseklikteki daghk ve ormanhk yorelerde turizmin, tanm ve orman sektorleri ile birlikte ele ahnmasl, .. Fiziki planlann amac;:ianna yonelik olarak tavizsiz uygulanmasll1m sagianmasl, .. Diinya talep yaplsll1daki yeni egilimlere bagh olarak sektOrde kiic;:iik 01c;:ekli i§letmelere yatmm ortaml saglanmasl, .. i§letmecilikte personel nitelikleri ve hizmet kalitesi yiikseltilmesinin saglanmasl, hizmet sektoriinde sertifikasyona gec;:ilmesi, 1963'ten itibaren geli§meyi yonlendiren Be§ Ydhk Kalk1l1ma Planlan'nda, hedefler, oncelikier, arac;:lar ve kamu-ozel sektor dengesindeki degi§ime paralel olarak turizm etkinlikierinde aglrhk, devletin oncii roliinden, ozel sektor, sivil to plum orgiitleri ve bunlann kombinasyonianl1l ic;:eren yapiiara donli§mii§tlir. 1. Cumhuriyet Oncesi Donemde Uygulanan Turizm Politikalarl Cumhuriyet oncesi donemin ba§langlC! Tiirklerin Orta Asya'dan goc;:iine dek uzanmaktadlr. Tlirkler millet olarak c;:e§itli sebeplerden doIay!, siirekli hareket halinde bir toplum olmu§tur. Anadolu'yu vatan yapmak ic;:in ba§layan seferler

Tiirklye'de Uygulanan Turlzm Polltikalan

259

nedeniyle, c;:e§itli yollann, han ve kervansaraylann yapIl.:nas~ i~lam~yet'in ~
260

Turk Turizm Tarihi: YaplSal ve Sektorel

Geli~im

ve kurulu§lar, planh doneme kadar Turkiye'nin turizm politikasll11 kendi olanak ve amac;:lan c;:erc;:evesinde yuriltmeye c;:ah§ml§lardlr.

Turkiye'de Uygulanan Turizm Politikalan

261

gmda Turk turizm politikalan klsaca "geli§en dunya turizm harcamaianndan daha fazla pay alabilmek" §ekiinde bir cumleyle ozetlenebilir ($enol ve Ka§h, 2007: 39).

2. Cumhuriyet Sonrasl Donemde Uygulanan Turizm Politikalan Tlirkiye'de turizm endustrisinin geli§imi, planh donem oncesi (1923-1963) ve planh donem (1963'ten gunumuze) oimak uzere iki done me aynlabilir. Planh donem oncesinde turizm sektori.i ile ilgili geli§meler, Turkiye'nin 0 yIllardaki genel ekonomik durumundan dolaYI son derece smlrh kalml§ ancak onemli sayIlabilecek bazl adllnlar da ahlml§tIr. Planh donem oncesinde turizmi bir hizmet sektorunun alt kolu olarak gorup degerlendirmek soz konusu degildir. Ula§tIrma, konaklama ve diger turizm i§letmelerinin c;:ok yetersiz ve hizmet kalitelerinin de du§uk oimasl nedeniyle gilnumuz turizmi aC;:lsll1dan degerlendirme yapmak guc;:tur. Planh donem oncesinde turizm, i.ilke ekonomisi ic;:inde kendi halinde geli§en c;:ok kuc;:uk bir kesittir (Arslan, 2007: 743). Cumhuriyetin ilanmdan planh doneme kadar gec;:en surecin genel bir degerlendirmesi yapllacak olursa, 1950'li YlIlara kadar turizm alal1lnda onemli geli§melerin ya§anl11adlgl belirtilebilir. Bu durul11un temel nedeni olarak 19231950 ylIlannm sava§ ic;:erisinde bir ya§amll1 surduri.ildugu bir doneme denk gell11esi ile turizm hareketlerinin hem dunya genelinde sonuk gec;:mesi hem de Turkiye Cumhuriyeti'nin ic;:te ve dl§ta c;:ozmesi gereken ekonomik, siyasal ve toplumsal sorunlann bulunmasl gosterilebilir. Bununla birlikte 1950-1960 doneminde, 0 donemin iktidanl1ln ekonomik anlaYl§ll1ln etkisiyle bu alanda bazl oncu c;:ah§malar yapIlml§trr. 1950-1960 doneminde artan yabancl ziyaretc;:ilere hizmet verebilecek konaklama tesislerinin i.ilkede kurulmasl istegi turizm alanll1da ozellikle konaklama tesisleri yatmmlannll1 te§vik edilmesi ve Turk turizm sektorunun artan bir ivmeyle geli§mesi sonucunu dogurmu§tur. 1960 sonraSI turizm sektoru ic;:in en onemli geli§me, bir hizmet sektoru olarak kabul edilip "kalkmma planlan"na ahnmasldlr. Turkiye'de Planh donel11e kadar, turizm alal1lnda aC;:Ik sec;:ik bir politika saptanmaml§tIr. 1961 AnayasasI planh kalkmmaYI da beraberinde getirmi§tir (Turizm Bakanhgl, 1996: 36). Planh donemde yurutulen turizm politikalan, be§ yllhk kalkll1ma planlannda belirtilen Ulkenin genel ekonomik program fan ic;:erisinde onemli bir yer tutl11aktadu·. Turizm be§ yIlhk kalkmma planlannda ozellikle dl§ odemeler dengesindeki aC;:lklan kapatrci bir guc;: olarak gorulmu§ ve turizmin bu fonksiyonunun daha da geni§letilmesi yonunde politika ve planlar yuriltUlmeye c;:ah§riml§tIr (Demirkol ve Oktay, 2004: 94). Be§er ydhk kalkmma planlanna bakIldl-

2.1. Planslz Donem Turk turizminde planslz donem 1923-1962 yIllanl1l ic;:ermektedir. Turkiye'de turizm ile ilgili hareketin 1923'te kurulan Seyyahin Cemiyeti ile ba§ladlgl kabul edilmektedir (Tunc;: ve Sac;:, 1998: 97). 1929 yllmda "Turkiye Turing ve Otomobil Kuli.ibu" adll1l alan Turk Seyyahin Cemiyeti turizm alanmda faaliyet gosteren ilk orgut olma ozelligi ta§Il11aktadu·. Turing ve Otomobil Kurumu, uzun yIllar turizm konusunda devlet orgal1l gibi c;:ah§ml§tIr. Kurumun c;:ah§malan sonucunda, Turkiye'nin ilk turizm tamhmlan ba§laml§, ilk afi§leri ve ilk karayolu haritalan astmlmI§, ilk tercuman rehberlik smavlan yapllml§, ilk turizm ile ilgili incelemeler gen;:ekle§tirilmi§tir. Kurum, istanbul ve Bursa'ya ilk turlann duzenlenmesine onculuk ederek buradaki tarihi ve kultGrel mirasm tamnmaSl yolunda c;:ah§malarda bulunl11u§tur (Kozak v.d., 2000: 108). 1923 yIlI ile birlikte Turkiye. yeni bir topluma donu§urhi.in ilk adlmlanm atarken tepeden trrnaga her kurumuyla yeniden yapIlanmaya ba§laml§hr. Cumhuriyet, turizm alamnda da bir dizi atIhmm ba§langici olmu§tur. 1920'li yIllarda turizm alamnda faaliyet gosteren yabanCI firmalann Turkiye'ye geli§leriyle paralel bir geii§me kaydeden yerel acenta ve firmalar ilk olarak bilet sah§Ian ve pasaport i:;;lemleri gibi faaliyetlerle turizme adlm atml§lardlr. 0 donemde turizm ve acentaCIlIk faaliyetlerinde adl gecen kurumlardan ilki, 18 Ekim 1923 tarihinde Beyoglu Pera Palas otelinde faaliyete gec;:en Milli Turk Seyahat Acenteciligi Ziya ve $urekasl (NATTA)' dlr (Kozak v.d., 2000: 108). Turkiye Cumhuriyeti'nde ilk ele alman ve kurallara baglanan c;:ah§ma alanlanndan biri tercuman rehberlik meslegi olmu§tur. 8 Kaslm 1925 tarihinde 2730 saylll "Ecnebi Seyyahlara Terci.imanhk ve Rehberlik Edenler Hakkmda Talimatname" yaYll1lanml§tIr (Ahipa§aoglu, 2001: 19; Tetik, 2006: 158).; Turk turizm politikasl tarihine baklldlgmda, bu donemde c;:evirmen ya da rehberlerin onemli bir boli.imunun sosyal yapmm bir geregi olarak azmhklara mensup ki§iler olmaIan ve azmhklann haklannm korunmadlgl yonunde devletin aleyhinde propaganda yapmalarmm engellenmesini saglamasmm yam slra rehberlik mesleginin duzenlenmesini saglamasI aC;:lsmdan bu talimatnamenin yaymlanmasl son derece onemli bir geli§medir. Turizmin Turk kamu yonetimi ic;:inde yerini almasl. ilk oiarak 1934 yJhnda 2450 sayIlI "iktisat Vekaleti Te§kilat ve Vazifeleri Hakkmda Kanunla kurulan "iktisat Bakanhgl" ic;:inde "Turk Ofisi" dairesine bagh "Turizm Burosu"nun

262

Turk Turizm Tarihi: Yap,sal ve Sektorel

Geli~im

kurulmasI ile ba~lamI~tIr. Bu biiro 1938 yIlma kadar propaganda, ne~riyat, turizm i~leri gibi faaIiyetleri yiiriitmii~tiir. 1938 yilmda Tiirk Ofisi i<;inde yer alan "Ne~riyat ve Propaganda" servisine bagh "Turizm Masasl" §eklinde bir §ube a<;llmI§tIr. Bu §ube 1939 ydmda kurulan Ticaret Vekaletinin i<;inde "Turizm ;lube Miidiirliigii" §ekline donii~mii§tiir (Anda<;, 2000: 8). Tiirkiye turizmi bu ydlarda iilke genelinde yayllmaya ba~lamI§ ve bazl turistik bolgeler ortaya <;Ikml~hr. Bu bolgeler iist diizey yonetim birimleriyle turizm hakkmda raporlar yaymlamaya ba§lamI~tIr. Bunlardan biri de izmir Valiliginin 1937 yilmda hazuladlgl Ege Bolgesi Turizm Plamdu. Bu planda izmir ve genel olarak Ege Bolgesinin turistik kapasitesi degerlendirilmi~ ve bu bolgenin <;ok yakm zamanda bir turizm merkezi olmasI i<;in gereken <;ah~malara abfta bulunulmu~tur (TURSAB, 17-18). 1939 yllmda Turizm Miidiirliigii, Ticaret Bakanhgma bagh Turizm Dairesine donii§tiiriilmii~tiir. Diger yandan turizmin devlet bakanhklan i<;indeki yerinin tam olarcik belirlenemedigi bu donemde, turizmin iilke ekonomisine katkIsmm daha iyi degerlendirilmesi ve geli§melerin biitiin devlet birimleri tarafmdan izlenebilmesi i<;in Bakanhkiar araSI Komisyon kurulmu~hlr. 1940 ba§langIcmda Turizm Dairesinin, Matbuat Umum Miidiirliigiine 1943 ylhnda da Basm ve Yaym Genel Miidiirliigii'ne baglanmasl Tiirkiye turizminin Turizm Bakanhgr'na ula§masmdaki onemli adimlardan biri olmu§tur (TURSAB, 19). Turizm sektoriinde plandan once yapilan <;ah§malar 1949 yllmda ba~laml§­ tIro 1949' da toplanan Birinci Turizm Dam§ma Kurulu tarafmdan milli hlrizm politikasma temel olacak bir rap or hazulamTII§, ana esaslan ile birlikte devletin ve ozel te§ebbiisiin iizerine alacagl gorevler tespit edilmi~tir (Olah ve Timur. 1988: 345). Tiirkiye'de ilk defa diizenlenen Turizm Dam~ma Kurulu ve bu kuru Ida alman kararlar Tiirkiye turizminde ozel sektoriin aglrhgml koymaya ba§ladIgI donemi ba§latmI§tIr. DIke turizmindeki geli§melerin ve potansiyellerinin degerlendirildigi Turizm Dam§ma Kurullan 1949 yIlmda hayata ba§larken, her yIl diizenli olarak yapIlmaya <;ah§Ilan bu kuru lIar sektorde uzun YIllar bir forum niteligi ta§lmI§tIr (TURSAB, 17-18). Sava§ ekonomisinden diinyanm biraz daha kurtuldugu donem olan 1950'li yillar Tiirkiye a<;Ismdan da yeni olu§umlara sahne olmu§tur. Tiirkiye turizmi bu yIllara yeni yasaiar ve kurumlarla girmi§tir. Tiirkiye turizminin geli§mesine paralel olarak, te§vik sistemlerinin olu§turulmasl, turizme yeni kredi olanaklanmn tamnmaSI gibi bir dizi faaliyeUerin <;er<;evesi <;izilmi§tir. 1950' den soma ozellikle uzun vadede turizmi dolayh olarak olumlu §ekilde etkileyen faaliyetler dort grupta incelenebilir (Tun<; ve Sa<;, 1998: 98):

Turklye'de Uygulanan Turizm politikalan

263

1. 1953 yIlmda 606-86 saylh Turizm Endiistrisini Te~vik Kanunu yiiriirliige girmi§tir. Bu kanun ile giri§imcilerin yatmm yapmaian teFik edilmi§, turizm yatmmlarma 10 yll siire ile vergi muafiyeti saglanml§tIr. A ym kanunda Iller Bankasma Turizm Endiistrisini Te§vik Fonu adl altmda bir kredi kaynagl tahsis edilmi§, boylece turistik faaliyetler krediden faydalanabilmi§tir. Bir yll soma yiiriirliige giren 6224 saylh YabanCl Sermaye Yatmmlanm Te~vik Kanunu ile yabanCl sermayenin de turizm alamna giri§leri kolayla§ml§tlr. 2. 1954 yIlmda Tiirkiye Turizm Bankasl kurulmu§, turizm sektCiriiniin finansman gereksiniminin tamamlanmasI saglamTII§tIr. Banka 1960 yIlmda sermayesini yasa ile T.e. Turizm BankasI A.$.ye devretmi§tir. 3. 1957'de Basm Yaym ve Turizm Genel Miidiirliigii, Basm Yaym ve Turizm Vekaleti adlyla Bakanhk olmu~tur. 1963 yllmda Bakanhk, Turizm ve Ta-

mtma BakanhgI adlm ahTII§tIr. 4. Bu arada ozel sektor yatmmlanm te§v.ik ederek konaldama i§letmeleri faaiiyete ge<;irilmi§tir. Bunun yam SIra, 1'01, liman, hava meydal1l gibi altyapl yatlflmlannda hlZh artl§ saglanml§tlr. Ula§tIrma ve haberIe§me sistemlerinin iyile§tirilmesinde biiyiik geli§meler kaydedilmi§tir. . Goriildiigii gibi, plan oncesi donem de <;ok onemli geIi§meler kaydedllmemif? olmasma ragmen, turizm orgiitlenmesinin deviet biinyesinde yerini aldlgl donem oimu§tur. .~.2.

Planh Donemler

'Tiirkiye'de 1960 ylhm izIeyen doneme "Planh Donem" adl verilmektedir. Bu donem, 1950-1960 doneminin planslz kaIkmma anlayl~ma bir tepId olarak geli§tirilmi§ ve uygulamaya konnm§tur. 1961 Anayasasmdan sonra kurulan Deviet Planlama Te§kilatI, turizmi de bir plan <;er<;evesi i<;erisinde iktisadi ve sosyal ilkelere baglamaya <;ah§ml§tIr (Anda<;, 2000: 11). Tiirkiye'de pianh sistemin yiiriitiilmesine ili§kin planlama siirecinin plan hazlrlama ve uygulamaYl izleme a§amasmda yer alan etkinliklerin yerine getirilmesi dogrudan, uygulamamn yoniendirilmesi ise dolayh olarak Deviet Planlama Te§kilatJ'nm gorevidir. Kalkmma pianlanmn hazlrlanmasl ve si.ireci; ozel ihtisas komisyonlanmn kurulmasl ve bilgi toplama ile ba§iayip plan stratejisinin saptanmasl, plan taslagmm hazlrlanmasl ve plan taslaguun Tiirkiye Biiyiik Millet Meclisi'ne sunulmasl ve kabul edilmesi, a§amalanndan oiu§maktadir (Comert, 2001: 100). 1963 yllmdan giiniimiize kadar Tiirkiye'de planh karma ekonomi politikaSl izlenmektedir. Bir ba§ka ifadeyle ekonomi politikasl bir kalkmma poiitikasl ozelligi ta§lmaktadIf. Politikamn bi.itiin aynntIlan ise, be§ yllhk kalkmma plan-

264

Turk Turizm Tarihi: Yaplsal ve SektOrel

Gell~im

lannda ve bu planlann uygulanmaSml gosteren yilhk programlarda yer almaktadlr (Olall, 1982: 56). 1963 yllmda birincisi yiiriirllige giren Be;; Yilhk Kalkmma Planlan, Tiirkiye ekonomisinin karma bir orgiitlenme e;:ere;:evesi ie;:inde geli;;mesini ongormektedir. Amlan ve plal1ln temel felsefesini olu;;turan ilke, planm kamu sekt6rii ie;:in emredici, ozel sektor i<;in ise ozendirici ve yonlendirici oImasl ozelligine baglidlL Bu ilkenin turizm sektoriinde uygulamaya yanslmasl, diger sektorlerde oldugu gibi alt yapl yatmmlannm kamu, iist yapl yatmmlannm ozel kesim eli ile gere;:ekle;;tirilmesi bie;:iminde olmaktadlr. Ku;;kusuz turizm sektoriinde, kamu kesiminin gorev ve yiiki.imliiliikleri yalmzca alt yap I yatmmlanl1ln gen;:ekle;;tirilmesi ile slmrh kalmamakta; iist yapl yatmmlannm ger<;ekle;;tirilmesinde oncii ve ornek nitelikte tesisler yapllmasl, ozel kesim giri;;imci\erinin yatmm kararlafmm olu;;masma ve yatlnmlann gere;:ekle;;mesine katklda bulunmak amaCI He gerekli servis in saglanmasl, ozel kesim lehine ozendirici onlemler almmasl gibi konular da "kamll sektOrii"niin sorumluluk alamna girmektedir (<;itlioglu, 1978: 44). Tiirkiye'de uygllianan planlar "kalkmma tipli plan" olarak nitelendirilmekte ve siire baklmmdan i..i<; ayn plan llygulanmaktadlr. Bunlardan illd "perspektif planlardlr". Uzun donemli plan olarak da adlandmlan bll planlar, ruziI bir ekonomik kalkmmanm saglanabilmesi ie;:in, bir biiilln olarak ekonomide veya <;e;;itli sektorlerde kar;;Ila;;Ilacak sorunlann e;:oziimi..inii gosteren genel nitelikte makro hedefleri i<;ermektedir. Tiirkiye'de 1963-1977 yIilanm kapsayan (ancak ortaya e;:lkan degi;;meler ve yeni etkenler nedeniyle 1973 Ylhnda yenilenen) bir perspektif plan llygulanml;;hr. Bunu izleyen donemde ise (1973-1995) donemini ie;:eren 22 yIlIIk bir ba;;ka perspektif plan llyglliamaya konulmu;;tur. Bu ikinci perspektif plan ile italya'mn 1973 yllmda elde ettigi geli;;me diizeyine Tiirkiye'de 1995 yllmda llla;;llmasl hedeflenmi;;tir (Kozak v.d., 2000: 116). lldnci olarak, "be;; yIliIk kalkmma planlan" goriilmektedir. Orta vadeli planlar olarak nitelenen bu planlarda; idari ve siyasal gerekler yamnda; baraj, liman, demiryolu, karayolll yap1m1 ve yiiklemesi, elektrik santralleri, slliama projeleri ve aglr sanayi yatInmlanmn tamamlamp i;;letmeye a<;Ilmasma imkan verecek bir siire see;:ilmi;;tir. Tlirkiye ilk olarak 1963-1967 doneminde be;; yIllik kalkmma planlanm uygulamaya ba;;laml;;hr (Ozta;;, 2002: 10). U<;iincii olarak, Tiirkiye'de "1
Turklye'de Uygulanan Turizm Politikalan

265

de onciiliik i;;levini ustlendigi bu donemde yasal ve finansal arae;:lann bazilan ise (YagcI, 2003: 203): .. 1965 tarihli "Turizm Tesisler Yonetmeligi" • "Oncelikli Turizm Bolgeleri" i<;:ln Bakanlar Kurulu Karan ile kredilendirme yolunun aplmasl . .. 1972 yllmda ev pansiyonculugunu geli;;tirmek iizere ba;;latrlan kredl program! .. .. Turizm tal1ltiml ie;:in gerekli arae;: ve malzemelerin yurt dl;;mdan gehnlmesini kolayla;;ttran 1973 tarihli yasal diizenlemeler ohnu;;tur. .. Bir ae;:lk miize oldllgu tiim diinyada kabul goren Anadolu'nun tanhl ve kultiirel zenginligi, stratejik konumu, iklimi, dogal <;:evresi ve nihayet gene;: niifusunun ferdi ve topillmsal olarak gonlil comertligine ragmen, 1980'li Y1ll~n~1 ba;;ma kadar turizm endiistrisi hak ettigi diizeyde onemsenmeull;;hr (Koletavitoglll, 1998: 46). Bununla birlikte, Cumhuriyet somaSl planh don~mde turistik geli;;me ie;:erisinde en onemli ve iizerinde durulmasl gereken donem 1980 somaSl dOnemdir. Bu geli;;mede ozellikle 1980'li ytllann ba;;mda "dl;;a apk geli;;me" ;;eklindeki kalkll1ma modelinin uygulamaya konulm~Sl~11l1 etkisi 01mu;;tur. Bu model in en onemli ko;;ullanndan biri ulusal ekonommll1 uluslararaSl pazarda payml arttlracak yeni ve rekabet edebilir mal ve hizmetl~rin pi~a.~a:.a arz edilebiimesiydi. Bu donemde Tiirkiye'nin dl;; pazarlara sundugu yem urun ise turizl11 olmu;;tur. Boylece uygulanan el
266

Turk Turizm Tarlhi: Yap,sal ve Sektorel

Geli~im

rizm Bakanhgl "devlet arazilerinin tahsisi ile ilgili i§lemleri basitle§tirmek, yeni turizm tiirlerinin geli§mesini saglamak ve tiiketici haklanmn korunmasmda etkili bir kurum olmak" gibi i§levler ustlenmi§tir (Yagcl, 2003: 203). Turizm Te§vik Kanunu iIe turizm yahnm ve i§letmelerine saglanan ba§hca te§vikler §unlardll' (Gurbuz, 1992: 140): .. Turizm alanlanndaki ve turizm merkezlerindeki kamu arazilerinin turizm yatmmlanna tahsisi " Turizm alanlannm ve turizm merkezlerinin altyapl ihtiyacmm ilgili kamu kurulu§lan tarafmdan oncelikle tamamlanmasl zorunlulugu ., Belirlenen miktarda dovizi sagiayaniann ihracatp sayIlmasl .. Turizm bolgeleri ve turizm merkezlerindeki elektrik, havagazl ve su bedellerinin en di.i§uk tarife uzerinden alll1maSI " Telefon ve teleks taleplerinden oncelik " Yabancl personel ve sanatkar <;ah§hrabilme co "Turizm Geli§tirme Fonu" kurulmasl ve bu fonun bir klsmlyla turizm i§ietmelerinin kredilendirilmesi Turizm Te§vik Kanunu ile turizm yatmm ve i§letmelerine saglanan ba§hca te§vikler incelendiginde te§viklerin bazllanndan yararlamlmasl, yatmmll1 turizm bolgelerinde, alanlannda yada merkezlerinde yapIlmasl §artma baglanml§til". Bu dogrultuda Turizm Te§vik Kanunda tammlanan turizm bolgeleri, alanlan veya merkezleri turizm yatmmlanmn bir ba§ka deyi§le turistik faaliyetlerin yogunla§tmlmak istendigi bolgeler olarak kar§lmlza pkmaktadlr. 1983 ylh devletin ust yapl yatmmlanndan <;ekildigi ve ozelle§tirme faaliyetlerine hlz verilmeye ba§landlgl bir donemdir. Serbest piyasa ilkelerinin yeti§tirilmeye <;alJ§I1dlg1 bir ekonomik iklimde, turistik tesislerde fiyat belirleme gorevi devletin denetiminden pkml§ ve yeni te§vik ara<;lan yururlUge girmi§tir. Devletin, buyuk te§vikleriyle beslenen sektor, parasal te§viklerin 1992 ylhnda kesilmesi nedeniyle, 0 tarihten bu yana sadece vergi aglrhkh te§viklerle yoluna devam etmektedir. Bu don em de, devletin oncUluk gorevini terk edip ozel sektor aglrhkh bir ekonomik yapll1m hakim olmaya ba§ladlg1 gorUlmektedir (Yagcl, . 2003: 204). Bu d6nemde turizm sekt6rtintin yeni akt6rleri Ttirkiye Seyahat Acentalan Birligi crORSAB), Turistik Otelciier Federasyonu (TUROFEO), Ttirkiye Otelciler Birligi (TUROB), Turizmi Geli§tirme ve Egitim VakfI (TUGEV), Turizm Yatmmcllan Oernegi (TYO) gibi sekt6r organizasyonlandlr (OPT, 2001: 8).

Be§ yIlhk kalkmma planlannll1 en onemli hedeflerinden biri Ulkeye gelen turist saYIslmn ve turizm gelirlerinin arttmlmasldll'. Bunun i<;in kalkmma planlannda dI§ tam tim faaliyetJerinin gerekli oldugu onemle vurgulanml§tIr (Ekinci ve Oogru, 1992: 118). Turkiye'de ilk defa 1988 yrlll1da Turizm Bakanhgl tarafmdan

., Turklye'de Uygulanan Turizm Politikalan

267

turizm pazarlama politikasl hedef ve ilkeleri yazdI bir doktim.an hali~de. ~aym­ lanml§tIr. Boylece dtinyada mevcut turizm pazanndan azami ,paYI a~ablhr durumda bulunmak ve yurti<;i turizm pazanm buyutebilmek i<;m bemmsenecek hedefler; bu hedeflere varmak i<;in kullamlabilecek ilkeler ve nihayet ara<;lann bullinu olarak turizm pazarlama politikasl tamml belirlenmi§tir. Bu t~mma gore, turizm pazarlama politikasmm hedefleri; mevcut. :urizm lirunlennden azami gelirin stirekli olarak saglanmasl, henuz kullamlablhr durumda olmay~n potansiyel tirunlerin kullamCl ve/veya yatmmcilara pazarlanm~sl olaral~ ~ehr­ lenmi§tir. Aym zamanda bu donemde Turkiye'nin tur~zm pazarla~a.. pohtl~
a. Bil'illci Be~ ¥llllk Kalkmma Plait DOllemi (1963-1967) 1963-1967 ylIlanm kapsayan birinci be§ yIlhk kalkmma plam ~onemin.de, yabanci Ulkelerde yukselen gelir seviyelerine paralel olarak geh§en tunzmden yararlamlmasl gerekliligi vurgulanml§ ve Ti.irkiY~'~in ~dem~ler bilan<;osu a<;lgmm kapatIimasmda tilkenin zengin dogal ve tanhl degerlenmn tunzmd~ d:gerlendiriImesi ve bunun i<;in de gerekli yatmmlann yapl.lmasl hedeflenml§t:r. Fakat tilke kavnaklannm sll1lrh olmasl nedeniyle tunstlk yatmmlann tunst <;ekme potansi~eli yul<sek olan ve i
268

Turk Turlzm Tarihi: Yap,sal ve Sektorel

Geli~lm

yogunla§hnlmasl kabul edilmi§tir. Bununia beraber, <;e§itIi talep ve pazar ara§tIrmalannm yaplhp, turizmi geli§tirmek i<;in diger iilkelerle ikili turizm anla§maSl yapllmasl, tamtma faaliyetlerine agIrhk verilmesi ilke olarak kabul edilmi§tir. Planlanan tedbirlerin hayata ge<;irilmesi varsaYlmlyla da plan donemi sonunda ulkeye gelen turistlerin ortalama kah§ surelerinin 4 gunden 6 gune <;lkanlmasl ve ki§i ba§ma du§en harcama miktanmn ise 60 dolardan 100 dolara arttmlmasl ongori.ilmu§tur (OPT, 1963: 425; Anda<;, 2000: 14; Olah ve Timur, 1988: 345). Belirlenen hedef ve ilkelere ula§abilmek i<;in de; Turkiye'nin turizme yonelik faaliyetlerini yurutmek i.izere, turizm te§kilatt kurularak gerekli yetkilerle donatIlmasl, mevcut yasa ve yonetmeliklerde sektori.in geli§mesine engel hukumlerin yeniden duzenlenmesi, olu§turulacak "Turizm GeIi§tirme Kurulu" nun aym zamanda <;evrenin turizm geli§mesini planlayarak, proje yapllmasml te§vik etmesi ve yapllan i§leri kontrol etmesi yonunde tedbirler almml§tIr (OPT, 1963: 428). Turizm personeli egitimine oncelik verilmesi ve i<; turizmin geli§tirilmesi konulan ilke olarak planda yer almJ§ olsa da, yatak kapasitesi ihtiyacmm en ust seviyede kar§Ilanmasl amaCl daha baskm olmu§tur. OolaYlslyla birinci plan doneminde turistik potansiyelin yogun oldugu bolgelerde olabildigince <;ok saylda konaklama imkamnm saglanmasl yonunde bir politikanm izlendigi soylenebilir. Bu nedenle birinci plan doneminde turizm ama<;h fiziksel plan goru§i.i yatmm felsefesinin ilkeleri dl§mda kalml§tIr. Nitekim, plan suresince gerek resmi, gerekse oze! kurulu§lar <;e§itli turizm yatmmlan ger<;ekle§tirmeye <;alI§ml§larsa da bunlarda bullinliik, prensip, yatmm modeli, fiziki planlama, tamtrna, orgutlenme ve te§vikler gibi ana ilkeler tam olarak saptanamadlgmdan mevcut potansiyele uygun bir geli§me ortaml elde edilememi§ ve i§, politik yatmm sahasma donu§lliri.ilmu§tur ($enol ve Ka§h, 2007: 40). Aynca, plan doneminde turizmin arz ve talep yonunden piyasa ara§tIrmalan yapIlmasl, milli parklann kurulmasl, tatil koyleri ve kamplarm tesisi, diger iilkelerle turizm anla§malan yapllmasl kabul edilmi§, ancak plandaki tedbirlerin <;ogunun ger<;ekle§mesine ragmen, beklenen turist gelirinde hedefe ula§Ilamaml§tIr (Olah ve Timur, 1988: 346). Birinci Be§ YIlhk Kalkmma Plam doneminde i.ilkemize 1.488.000 yabanci gelecegi ongori.ilmu§ken uygulama donemi sonucu plan hedefi % 112,6 a§Ilarak 1.804.435 yabancl gelmi§tir. Bu donemde top lam 139 milyon dolar gelir on gorulmu§ken ger<;ekle§en turizm geliri 55,1 l1lilyon dolar olmu§tur. Yabancl turist ba§ma ortalama 84,2 dolar harcama ongorlisli ise ortalama 30,5 dolarda kalml§hr. (Goksan, 1978: 221). Ancak yine de 1. Be§ YIlhk Kalkmma Plamnda turizm sektorlinun ele ahnmasl ve yatmm konusunda saglanan te§viklerle ozendiril-

Tiirkiye'de Uygulanan Turizm Politikalan

269

mesinin 1970'lerde Tlirkiye'ye gelen turist saYlsmdaki artI§larda etkili oldugu belirtilebilir. b) ikillci Be~ ¥tlltTc Kalkl1l1/la Plan Donemi (1968-1972)

Bu plan doneminde hedefler bi1' onceki donel11in hedefleriyle o1'ti.i§l11ektedir. Net bi1' §ekilde ortaya konulan planh donel1l sonu hedefleri; yabancl turist saYIsml ve ortalal1la ki§i ba§llla harcal11a l11iktanru arhnnan1l1 yam sU'a i<; turizmi geli§tirmektir. Bu hedefe ula§Ilabilmek i<;in de, iilkenin uluslararasl tamtmunm Bakanhk araClhglyla yapIlmasl, kamu sektorunun altyapl ve ornek tesis kurmada oncli olmas1l1111 saglanmasl ile turizm egitimini yayglllla§tmimasl ongorlilmu§ti.ir. ikinci kalkl11ma plam doneminde, turizmin diger s:ktorlerle aym pa1'alellikte geli§ebilecegi varsaYlml ilke ola1'ak benimsenmi§ti1'. Ilk defa bu donemde tul'izm bil' blitun olarak ele ahnml§ ve ama<;larla sorunlar glincellik kazanml§hr. ikinci Be§ YIlhk Kalkl11ma Plarunda izlenmesi ongorlilen tul'izm politikaslllda (OPT, 1968: 593; Olah ve Timur, 1988: 346; Oemirkol ve Oktay, 2004: 99, 100); plan suresince turizmin ekonomik, sosyal ve kliltlirel fonksiyonlanndan tam olal'ak yararlarulmasl, dl§ turizm gelirlerinin, yabanci tul'ist saYIs1l1m ve ortalama harcamalannm arttInlmasl, kitle turizmine uygun tUl'izm yatlnmlan11m turistik potansiyeli yliksek yerlerde yogunla§tmlmasl, turistik tamtmaya ve kredi politikasma yeni bir yon verilmesi ile birlikte sektor te§kilatlanmas1l11l1 veniden dlizenlenmesi onceIildi hedefler olarak belirlenmi§tir. Aynca sektordefiyat politikasm1l1 uluslararasl rekabet §artlanna gore dlizenlenmesi ile i<; turizmin geli§tirilmesine yonelik ilkeler pianda yer alml§hr. {kinei Be§ Yllhk Kalkmma Plam ile birlikte turizm konusuna daha ger<;ek<;i bir yakIa§lm saglandlgl, yatmmlann nicelik ve niteliklel'ine ili§kin onemli ol<;litleI' saptandlgl gori.ilmektedir. Amlan donemde, turizm yatmmlann1l1 planslz ve atIl kapasite yaratacak bi<;imde daglhm1l11 onle111ek uzere, turistik potansiyeli yliksek olan yorelerde yogunla§t1nlmasl ilke olarak beni111senil'ken, yatm111lann kitle turizminin ama<; ve gereklerine uygunlugu ilkesine de planda yel' verilmi§tiro Ote yandan ka111u sektorunun tum alt yapt gereklerinin yam SU'a, oncuornek nitelikte listyapl ger<;elde§tirebilmesi yonlinde de orgutienmesi, listyapl yatmmlarm111 ozel sektorce ustlenilmesi ve bu ama<;la kredi, mall ve hukukl: kaynakh onlemlerle destekienmesi gibi ilkeler de getirilmi§tir. Bir ba§ka yalda§1111Ia, ikinci planda sektore, gi.inun geli§im ve gereklerine uygun bir tul'izm anlaYl§l (kitle turizmi) getirilmesinden ba§ka, alt ve list yapl dengesinin kurulmaS1l1l saglamaya yonelik bir uygulama, ozetle, "turiz111 ama<;h fiziksel plan" gorli§i.inlin de getirildigi gorlilmektedir (<;itlioglu, 1978: 45).

ld

270

Turk Turizm Tarihi: Yaplsal ve Sektorel

Geli~im

Birinci ve ikinci kalkmma planIanm, temeI ilkeleri a~lsmdan kar~illa~tIrdl­ glmlzda, ikinci planda birinciden farkh oIarak kitle turizmi ve buna paraIei olarak yapliacak fiziki planlamanm temel ahndlgl goriilmektedir. Plamn son YlIIannda kitle turizmi ama~lanna uygun tesislerin kurulmasl i~in te~vik tedbirleri getirilmi§tir. Ancak turizm sektorlinlin finansmanmda kredi ihtiyaCl tam olarak kar§Ilanamaml§tIr. Aynca, turizm hizmetleri h;:in yeti§tiriIen personel nicelik ve nitelik baklmmdan yetersiz kaldlgl gibi, yeti§tirilen elemanIann tamammm da ihtisas alanlannda ~ah§tInImalan saglanamaml§hr (Oemirkol ve Oktay, 2004: 100). {kinci plan doneminde topiam 4.828.000 yabanci geli§i ongoriilmli§se de gerc;ekle§en rakam hedefin altmdadlr ve 3.982.983' dir. Yine aym donemde toplam 422 milyon dolarlIl< turizm geliri ongorlilmli§ken gerc;ekIe§en 278,9 mil yon dolar olmu§tur. (Goksan, 1978: 221). Bu donemde dikkat c;eken bir nokta, gec;mi§ YIIIarda Tiirkiye'ye gelen yabanciiann %30'unu oIu§turan glinlibirlikC;i ziyaretc;i1erin paym1l1 giderek azahyor olmasIdll· (Tlirkiye Smai Kalkmma Bankasl A.$, 1972: 52). c) ikiillcii Be~ ytlZtk Kallemma Platt Dottemi (1973-1977)

Uc;i.inci.i Plan doneminde genel strateji, geni§ oI~lide ikinci donemin c;izgilerini ta§lmakta, kitle turizminin ozendirilmesi ve yeni turizm yatmmlannm oncelikli yorelerde yogunla§tmimasmll1 slirdliri.ilmesi ilkesini ic;ermektedir. Turizmin I-uzh geli§me gosterdigi yorelerde arazi kullamml ve tesis-altyapl ili§kilerinin birbiri ile baglantllI ve senkronize bir bil;:imde geIi§tiriImesi, otel ve rekreasyon tesislerinin di.izensiz geli§mesini onlemek amaCl ile fiziksei pianiama c;ah§malannm slirdi.irlilmesi ve yatmmlann amlan planlara uygunlugunun sagianmasl da Uc;lincli Planda yer alan iIkeler arasmda gori.ilmektedir (<;itlioglu, 1978: 46). 1973-1977 yIllanm kapsayan Uc;lincli Be§ YIlhk Kalk1l1ma Plam doneminde turizmde belirlenen ilkelerin gerc;ekle§mesi i~in ahnmasl ongorlilen tedbirler §oyle ozetlenebilir (OPT, 1973: 619, 620; Olal! ve Timur, 1988: 346; Oemirkol ve Oktay, 2004: 100); plan donemi sliresince turistik yatmmlardan tamtma ve pazaria maya, sektor organizasyonundan kamu denetimi faaliyetlerine degin tlim uygulamalann kitle turizmi esaslanna uygunlugunun saglanmasl, turizm yatInm ve i§letmeciliginde ozel sektoriin aktif rol almasmm saglanmasl, turizm alt ve list yapl yatmmlannll1 fiziksel planlara uygun olarak yapllmasl i~in imar ve Iskan Bakanhgl ile Turizm ve Tamtma Bakanhgl arasmda i§birliginin saglanmaSl ongorlilmli§ti.ir. Aynca plan dahilinde koruma-kullanma dengesinin gozetilerei< ilgili mevzuat1l1 olu§turulmasl, turistik donelere sahip ve fiziksel planlan yapliml~ yerlerde turizmin geli§tirilmesi ve turizm sektorlinlin kredi ihtiyaCi

Tilrkiye'de Uygulanan Turizm Politikalan

271

i~in genel banka sisteminden de faydalamlmasl yoniinde tedbirler ahnml§hr. Bu planda ozellikle tesislerde egitimli personel c;ah§tlnlmaSI ve yll boyu istihdamlanm saglayacak onlemlerin ahnmasl lizerinde durulmu§, sosyal turizmin geli§mesine onem verilmesi planlanmI§tlr. Bu donemde turist sa~~sl ve gelirgider tahminlerinde uzun donemdeki faktorler dikkate ahnml§tIr. U~iincli Plan doneminde Tlirkiye'ye gelecek turist saYlsmda ve yurt dI§ma gidecek vatanda§ saylsmda yIida ortalama % 13, bun a kar§lhk turizm gelirlerinde % 20, giderIerinde ise % 13 oranmda artI§ olmasl tahmin edilmi§tir (OPT, 1973: 618). Aynca, Uc;i.incli Plan donemi ba§mda yakla§lk olarak 72.000 yatak olan konaklama tesisleri kapasitesinin donem sonunda 146.000 yataga C;Ikanlmasl bir ba§ka deyi§le 54.000 turistik yeni yatagm devreye girmesi hedeflenmi~tir (Comert, 2001: 106). 1973 Ylhnda ba§layan ekonomik durgunluk ve petrol bunalm1I, dlinyada oldugu gibi Tlirkiye'de de turizm hareketlerini smlriaml§, bunun sonucu olarak lic;i.incli plan doneminde turizm gelirieri .istenen dlizeye uia§amaml§tIr. Tlirkiye'ye gel en yabanCllann saylsmda % 14,3'li.ik bir artI§la dlinya ortaiamasl lizerinde geli§me saglanmasma kar§m, 2,3 milyon turist olan plan hedefine ula§Ilamanu§ ve ziyaret~i saYIsl 1,7 mil yon turistte kalml§tIr (Oemirkol ve Oktay, 2004: 101). Yine de 1973-1977 YIUan arasmda uygulanan bu plan doneminde turizm bilincinin c;e§itli aksakhklara ragmen bliylik olc;lide yerIe§mi§ oldugunu ve turizm yatmmlanna aynlan paylann arttIgml soylemek mlimkiindlir. Aynca bu donemde 1973 ylhndan sonra "Yeni Belediyecilik AnlayI~I" na gore yerel yonetimler ic;in "Uretici-Kaynak YaratlcI-Tliketiciyi Koruyucu Beiediye" kavramlan iie yerel yonetimlerin yaplsmda bir degi§iklik ile birlikte imaj geli§tirme ~ah§­ malan dikkat c;eken bir geli§me oimu§tur (Bozok, 1996: 154).

d) 1978

Ger;;i~

Programt

Oordlincli Be§ YIlhk Kalkmma Plal1ll1ln c;e§itli nedenlerle 1978 Yllma yeti§tirilememesi lizerine hazlrIanan Gec;i§ Programmda ongoriilen turizmle ilgili tedbirler; Tlirkiye'nin dogal ve tarihi, ki.iltlirel zenginIiklerini degeriendirerek halka saghkh dinlelID1e olanaklan saglamak amaClyla planlama c;ah§malanna oncelik verilmesi, turizm sektorlinlin geli§mesine ili§kin uzun donemli hedeflerin organizasyonuna ve bunun mekanla ili§kisini belirIeyen "Turizm Sektorli Ana Politikasl" c;ah§malanna hlz verilmesi, KIyl yasasmm C;lkartIlmasl iC;in c;ah§malann yapIlmasl, organize turizm bolgelerinin saptanmasl, tamtma, pazarlama ve enformasyon hizmetlerinde e§giidiimlin (koordinasyon) saglanmasI, Tlirkiye'ye yonelik bir tal1lhm kampanyasl ba§latilmasl olarak belirienmi§tir (Kozak v.d., 2000: 117, 118). Turizmi geIi§tiren hemen her i.ilkede turizm yonlinden ~ekim glici.ine sahip bolge ve yorelerin tespit edilmesi; yatmm, pazarlama, sosyal ve c;evreseI politikalar-

272

Turk Turizm Tarihi: Yaplsal ve Sektorel

Geli~im

da etkinligin saglanabilmesi yonunden gerekliliktir. Dolaylslyla belli kriterlere gore turizmin geli~tirilebilecegi oncelikli bolge ve yoreleri belirlemek ve turistik faaiiyetleri buralarda yogunla~tJrmak bolgesel tulizm planlamasll1ll1 onemli gorevleri araSll1dadlr. Turkiye'de de turizm olgusu, idari bolgeler ie;ersinde ve oncelikli turizm bolgelerinin tespiti ~ekiinde ele alll1ml~trr. Kredilendirme yonunden ise bolgelerin birinci, ikinci, uc;lincli derecede ve diger oncelikli bOlgeler olarak saptanmasl lilkenin tlim bolge ve yoreieriyleturizme ae;Ildlg1l11 gostennektedir. Bu yakla~lm, ozellikle lilkenin her bolgesinde turistik e;ekiciliklerin gortiiebilmesi yonunden uygundur. Fakat diger taraftan bu yakla~ml geli~mi~ ulkelerde uygulama imkam bulabilir (Klaric, 1992: 306). Turkiye'de boyle bir uygulama, ulke kaynaklarll1m rasyonel kullanllamamasl SOlununu glindeme getirmektedir. Sadece konaklama tesislerinin yaplml ~eklinde bir geli~menin, turizm sektoru ie;in arzu edilen bir geli~me olamayacagl ae;lktrr. A ynca soz konusu bolgede e;e~itli sorwllar olu~acaktJr. Dolaylslyla turizmi geli~tirmeye yonelik turistik bolge ve yore planlanmn, 0 bolge ve yorede turizmin geli~imi ba~la­ dl~nda bolgenin ekonomik, c;evresel, sosyai ve ki.iltlirel hedef ve politikalanyla uyum saglayacak nitelikte butlinsel bir geli~im rehberi olmasll1a onem verilmeiidir. Nitekim hem 1978 yIlI Gee;i~ Programll1da hem de Dorduncli Be~ YlIhk Kalkmma Plan doneminde konaklama tesisleri yatmmlann fiziksel planlama e;ah~malan ile birlikte "Organize Turizm Bolgeleri"nin geli~tililmesini saglayacak ~ekilde yaplimasl hedefi dikkate;ekmektedir (Bozok, 1996: 150, 151). e) DOl'diillcii Be§ Ytlltl, Kalkw11la Plam DOllemi (1979-1983)

Dorduncii plan doneminde, Turk turizminin hlziI bir ~ekilde geli~tirilmesi, turizmin ekonomik fonksiyonundan, doviz saglaYlcl i~levinden en doyurucu bir bie;imde yararlamlmasl temel hedef kabul edilmi~tir (Olah ve Timur, 1988: 347). Dorduncii Plan donemi sonunda i.ilkeye gelen yabanci saYlsl 1.394.200 ki~iye, turizm gelirlerinin ise 2.418 milyon dolara ula~masl hedefienmi~tir. Aym donemde iilke dl~ma c;rkan vatanda~ saYlsmm 893.500 ki~ide, turizm giderleri toplammll1 da 1.027 milyon dolarda tutulmasl ongoriilmii~tur. Bu plan doneminde belgeli tesisierin kapasitesinde 40.000 yataklrk bir artJ~ saglanarak 1983' de 95.000 yataga ula~llmasl planlanml~tJr. Ongorlilen bu kapasiteyi gere;ekle~tinnek ie;in toplam olarak 18,3 miIyar lirahk yatmmm yapIlmasl; bunun 9,5 milyar lirahk klsmmm ozel kesim, 8,8 milyar lirahk klsmmm da kamu tarafll1dan gere;ekle~tirilmesi ongoriilmu~tlir (Ekinci ve Dogru, 1992: 117). 1979-1983 Yillanm kapsayan Dorduncu Be~ Yllhk Kalkll1ma Plam doneminde turizm politikasl ie;in belirlenen ilkeler ve tedbirleri ~oyle ozetlemek mumkiindur (DPT, 1979: 432,433; Comert, 2001: 106; Demirkol ve Oktay, 2004); planda yatmm politikalan ae;lsll1dan; kitle turizminin gereklerini kar~llayacak

Tilrkiye'de Uygulanan Turizm Politikalan

273

~ekilde sektoriin duzenlenmesi ve bu saglamncaya kadar bireysel turizm iie ldtle turizminin birlikte degerlendirilmesi esas almml~tlr. Bu dogrultuda ozel kesil11, yabancl sermaye ve kue;iik tasarrufiann sektor yahnl11lanna donii~tli­ riilmesini ozendirici uygulamalarla ozellikle talebin dengeli daglhl111 goz oniine alll1arak konaklama kapasitesinin arttmlmasl hedeflenmi~tir. Bunun yam Slra deniz, gol ve nehir klyllanmn kamu yaranna kullamlmas1l11 saglamak ve ikinci konut yaplmlm onlemek amaClyla yasal duzenlemelere ili~kin e;ah~l11alann sonue;landmlmasl ele alll1ml~tlr. Aynca l11evsim ie;i ue;ak filosunun artmll11aSI ile tarifesiz (charter) seferlerin duzenlenmesi tasarlanml~tJr. ic; turizmin geJi§tirilmesi ac;tsll1dan ise; kal11u kamplan, dinlenl11e tesisieri ve turistik yorelerdeki egitim tesislerindeki yatak kapasiteierinin tek l11erkezden yonetil11i ve bu tesisIerden daha geni~ kitlelerin yararlanmasll1ll1 saglanl11aSI hedeflenmi~tir. Egitim politikasl ae;lsll1dan; genel ve mesleki egitim ilkeleri e;ere;evesinde turizm egitimi politikasll1l11 yeniden gozden gee;irilmesi ve lilke gereksinimini kar~tlayacak bie;imde yonlendirill11esinin yamnda ilgili kuruIu~lar arasll1daki e~giidUmun Turizm ve Tamtl11a Bakanhgll1ca saglanl11aSI tedbiri ahnml~tlr. Pazariama ae;lslll.dan; tek bir l11erkez tarafll1dan yonetilen ve denetlenen yatak kapasitesinin etkin bir bi<;:il11de pazarlanabill11esini saglamak al11aclyla TC. Turizm Bankasl A$, TUrk Hava Yollan ve Devlet Hava Meydanlan ve Lil11aniar Genel Mudi.irlukleri arasll1da i~birliginin saglalUl1asl ilkesi plana dahil edill1li~­ tir. Tum bu ilkelerin yarn Slra; her turiste ve gunubirlike;iye, Ti.irkiye'de kalacagl giin ba~lI1a, onceden belirlenecek miktarlarda doviz bozdurma zorunluIugunun getirilmesi, tarifesiz (charter) sefer fiyatlannll1 saptanmasmda Turizm ve Tamtl11a Bakanhgll1l11 gorii~unun aiInl11aSl, burokratik i~Iel111er azalttlarak turistlere kolayhk saglanmasl ve saptanan politikalara ili~kin veri toplama ilkelerine uygun olarak, turiZI11 istatistikierinin geli~tirill11esi ve gerekli e~giidi.imiin sagIanl11aSI planIanml~tlr. Dordi.incii plan donel11i sonunda yabancl turist saY1Sll1l11 2.117.094 ki~iye, i.ilke dl~lI1a <;:lkan vatanda~ saY1Sll11l1 ise 2.071.189 ki~iye ula~maslyla planlanamn e;ok iizerinde bir artl~ kaydediImi~tir. Bu donem sonunda turizm gelirleri 840,0 milyon dolar, turizm giderleri 276,8 milyon dolar, net doviz geliri ise 563,2 milyon dolar olarak beklenenin altll1da gere;ekle~mi~tir. Bu donel11de canlandmImaSl planlanan ie; turizl11 hareketlerinde istenilen duzeye ula~Ilal11aml~tlr (Ekinci ve Dogru, 1992: 118).

274

Turk Turizm Tarihl: YaplSal ve SektOrel

Gell~lm

ft 1984 Gefi~ P1'Ograml 1980 soruasmda hazlrlanan ilk plan ozelligini ta§1l11aktadrr. Bu nedenle 1984 yIh programmda "24 Ocak Kararlan" ile getirilmek istenen uygulamalarm izlerine rastlanmaktadlr. Programm tedbirler klsmmda da belirtildigi iizere, turizmin oncelikli yore ve yerle§im merkezlerinde geli§tirilmesine ozen gosterilmesi, turizm alam, turizm merkezleri ile tur gi.izergahlamun iizerinde belirIenecek noktalardaki yerle§im merkezlerinin oncelikle geli§tirilmesi, Tiirkiye'ye seyahat diizenleyen tur operatorleri ve havayolu §irketlerinin desteklenmesi ama<;lanml§hr (Kozak v.d., 2000: 122; Demirkol ve Oktay, 2004: 103). g) Be~illci Be~ Ytlltlc Kalkmma Plam DOllemi (1985-1989)

Plan hedefi; "Tiirkiye'nin turizm potansiyeli, <;evre dengesi ve <;evreyi koruma ilkeleri dogrultusunda degerlendirilecek, <;ah§anlann dinlenme ihtiya<;lanlll kar§Ilal11ak amaClyla turizmin sosyal boyutu ele almacaktlr" §eklinde belirlenmi§tir. Plan donel11ine ait en dikkat <;ekici nokta ilk defa <;evrenin korunmasmdan bahsedilmi§ olmaSldlr. Bu plan doneminden soma hedefler daha <;ok "YIIhk" olarak tespit edilmi§tir. 1989'dan itibaren gerek turist saYISI, gerek elde edilen doviz olsun hedeflerin iizerine pkIlml§hr. Hedeflerin a§Ihnasmda kLl§kusuz devletin saglaml§ oldugu te§viklerin biiyiik mlii bulunmaktadlr (Senol ve Ka§h, 2007: 43, 44). Be§inci plan sonunda turizm gelirlerinin 540 milyon dolar olarak ger<;ekle§mesi beklenmi§tir. Plan hedefine gore, turizm gelirlerinde % 14,2, turizm harcamalannda % 18,8 oramnda arh§ olacagl tahmin edilmi§tir. Yabanci turist saYIsInm % 10,8 artarak 3 milyon ki§iye, buna istinaden yerli turistlerin 2,5 milyon ki§iye ula§masl beklenmi§tir. YapIlacak 38.000 yatakla, planlanan donem sonunda turizmdeki yatak kapasitesinin 100.000'e <;Ikanimasl planlanml§tIr (Ekinci ve Dogru, 1992: 117). 1985-1989 yIllanlll kapsayan Be§inci Be§ YIlhk Kalkmma Plam doneminde turizm politikalan yoniinde belirlenen ilke ve hedefler ozetle §oyledir (DPT, 1985: 120; Comert, 2001: 107-108; Demirkol ve Oktay, 2004: 103-104; Bozok, 1996: 152-155); planda oncelikli olarak turistik iiriin <;e§itlendirmesini saglamak i<;in tatil turizmi dl§mda diger turistik degerlerin turizme kazandmlmasl hedefIenmi§tir. Bu dogruItuda, <;evre kalitesine onem veren bir anlaYI§la turizm geli§tirme stratejilerinin koruma stratejileri ile entegrasyonunun saglanmasl ve iIgili tiim kurum ve kurulu§larla gereken i§birliginin ger<;ekle§tirilmesi ama<;lanml§til'. Tiirk turizminin geli§tirilmesi i<;in kamu yonetimi turizm sektOriinde yatInmlar konusunda daha aktif roller iistlenmi§tir. Ancak bu durum Be§inci Be§ Yllhk Kalkmma Plan donemine kadar devam etmi§ ve bu pI and a "Turizm Ban-

Turkiye'de Uygulanan Turizm Politikalan

275

kasI'nm dogrudan yatmm yapmasl yerine, fonlann kredi olarak kullandmlmaSI tercih edilecektir" ilkesi benimsenmi§tir. Diger taraftan turizm sektoriindeki geli§me, ozellikle ula§tIrma aItyaplsl iizerinde yogun baskiiar getirmi§tir. Ti.irkiye'nin havayolu, karayoiu ve demiryoiu ula§lm sistemlerinin yeterli diizeyde olmamasl, geli§tirilmeye <;ah§Ilan yat turizminin ihtiya<;lanm mevcut tesislerin kar§Ilayamamasl neticesinde 1983-1993 yIllanlll kapsayan "Ula§tlrma Ana Plam" hazirlamp ula§tIrma sektorii alamnda hedef ve ilkeler belirlenmi§tir. Bu baglamda planda da, Antalya ve izmir havaalanlanmn uluslararasl yoIcll ta§lma faaliyetlerinin arttmlmasl, kurvaziyer turizmin geli§tirilmesi ve yat<;lhgm yaygmla§hnlmasl i<;in gerekli desteklerin temin edilmesi ilkelerine yer verilmi§til'. Aynca kitle turizmine oncelik verilmesinin yanmda bireysel tllrizmin de ihmal edilmemesi, OECD ve OPEC iilkelerinin haricinde yeni hedef pazarlar olarak Balkan ve U<;uncii Dunya Ulkeierine yonelik turistik ili§kilerin geli§tirilmesi hedefIenml§tir. Tiim bunlann yam Slra turizm hareketleri lie ilgili istatistik verilerinin yetersizligine dikkat c;ekilerek, aynntIh ve gunce! veri toplamada modern teknik imkanlardan yararlamlmasl turizm politikasmm tedbirleri olarak belirlenmi§tir. Mesleki turizm ogretim ve egitimi i<;in ise Turizm Egitim Merkezleri'nin modernize edilerek, <;agda§ otel i§letmeciliginin ihtiyac; duydugll personeli yeti§tirecek diizeye getirilmesi amaclyla otel - oklll sistemine ge<;ilmesi ve yabanCl dil aglrhkb egitim yapIlmasl planlanmI§tIr. 1989 ylhnda yabanci turist saYIsi 4.459.151 ki§i olarak hedefini a§arken, yerii turist saYlsl 2.464.318 ki:;;iye ula§arak planlanan hedef ger<;ekle§tirilmi§tir. Be§inci plan donemi sonundaki tllrizm gelirleri 2.556.5 milyon dolar, turizm giderleri 565 milyon dolardlr (Ekinci ve Dogru, 1992: 119). h) Altmct Be~ Ytlltlc Kalkwma Plam Donemi (1990-1994)

1987 yIlmdan 1990 pima kadar olan ii<; yIlhk siirede verilen yahnm te§vik belgelerinde goriilen artl§, turizm yatmmlannm oncelikli yatmm konulan i<;ine almmasma ve vergi bagl§lanndan onemli ol<;ude yararlandmlmasma baglanabilir. 1988-1990 Yillan arasmda sektor, yatInm indiriminden %100, kaynak kullanllTIl destekleme priminden %50 oranmda yararlandmhm§ ve yerli makine ve donanm1 ahmmda %25 te§vik primi odenmi§tir. Bu parasal te§vik ara<;lan iistyapl yatmmlarmm artl§1l11 saglaml§hr. Ancak 1990 yill sonunda te§vik primi uygulamasl, 1991 yllmda da kaynak kllllammi destekleme primi uygulamadan kaldmlml§tlr. Bunun yerine 1992 yllmda <;ok dii§uk faizli ve iki yIh odemesiz be§ yIl vadeli fon kaynakh kredi lIygulamasl getirilmi§tir. Ancak bu krediden <;anakkale il slmrlan ile Mersin il SllllrIan arasmda kalan ve denizden 3 km derinlikteki klyl §eridinde oncelikli turizm konulan dI§mda kalan turizm yatmmlarmm yararlanamayacagi belirtilmi§tir. Aynca 1995 yIlI

276

Tiirk Turizm Tarihi: Yapisal ve Sektorel

Geli~im

yatmmlara Oevlet Oestegi Karan'nda Istanbul, Ankara, tzmir, Bursa, Adana, izmit'in geli§mi§ yore kabul ediimesi ve bu yorelere yapllacak yatmrnlara te§vik beIgesinin verilmesi karan yer alml§trr. (Bozok, 1996: 156). Bu uyguiamaiarla ilgili tedbirIer, Alt1l1cI Be§ YIlhk Kalkll1ma Plamnda ozellikle yll boyu turizm faaliyetinin gen;ekle§tirilebilmesi ve mevcut tesislerin doluluk oranmm arttmlmasl h;in farkh turizm tilrlerine yatmm yapmaYI cazip kIlan te§vik politikalannll1 geli§tirilmesi, turizm altyapl ve listyapI kalitesinin artmlmasl, dogal ve ki.iltilrel miras durumundaki degerlerin korunmasl amaclyla turizmde geli§menin <;evre ile kliltlir peyzaj ilkeleri esas alarak saglamlmasl §eklinde yer alml§tIr. Diger konularla ilgili ilkeler ise; kli<;lik kapasiteli tesisler ile aile i§letmeciliginin ve yerli seyahat acentalan ile tur operatorli.iglinlin te§vik edilmesinin yam Slra Charter ta§ImaClhgmm geli§tirilmesi, sektore yonelik egitim politikasmda planiamaya gidilmesi ve i<; turizme onem verilmesi §eklinde belirlenmi§tir (OPT, 1990: 281282). 1989 yilmda 2.910 milyon dolar olacagI tahmin edilen turizm gelirinin plan doneminde yilda ortalama % 13,6 oramnda artarak 1994 yllmda 5.514 mityon do lara, 1989 yilmda 440 milyon dolar olacagl tahmin ediien turizm giderinin ise ylida ortalama % 18,4'li.ik bir artI§la 1994 yllmda 1.028 milyon dolara ula§n1aSl hedeflenmi§tir. Boylece AltlllCI Plan donemi sonunda net doviz gelirinin 4.488 mil yon dolara ula§masl beklenmi§tir. Tlirkiye'ye gelecek turist ve ziyaret<;i saYlsmm ise Plan doneminde yIlda ortalama % 8,2 artarak 5,0 milyon ld§iden 7,4 milyon ki§iye ula§acagl tahmin edilmi§tir. Be§inci Plan donemi sonunda 145.000 yatak olacagI tahmin edilen belgeli konaklama tesisleri kapasitesinin, in§a halindeki ve proje a§amasmdaki tesislerin tamamlanmaslyla AltlllCl Plan donemi sonunda 350.000 yatagI a§masl hedeflenmi§tir (Ekinci ve Oogru, 1992: 117). Sektorde 1989 yllll1da 146.000 olan Turizm BakanhgI'ndan belgeli yatak saYIsI, Altmci Plan donemi sonunda 314.000'e ula§ml§tlr. 1989 yilmda Tlirkiye'ye gelen 4,5 milyon turist 2,6 milyar dolar doviz blraklrken, 1994 yIllllda lilkemizi 6,7 mil yon turist ziyaret etmi§ ve turizm geliri 4,3 mityar dolar olarak ger<;ekle§mi§tir. Ulkesel tam tIm i<;in soz konusu plan doneminde yIlhk genel bi.it<;enin %0,2'si oranmda bir tarutUTI harcamaSI gerektigi ongoriisiine gore, Tlirkiye'nin tamtlma aylrdIgl blit<;e bu oranm altmda kalmI§tIr. Turizm Bakanhgl'mn tam tim harcamasl 1990 ytlmda 10.440 milyon dolardan 1994 yilmda 36.015 milyon dolara <;lkml§tIr. 1993 yIlmda Oi.inya Turizm Orglitii'nlin yaptIgl ara§tIrmaya gore devletin turizm tamtU11lna aylrdlgI kaynaklann bliylikliigii a<;lsmdan Tiirkiye, dokllzllncu slrada yer alml§tIr. Ancak yine de aynlan tahsisat i.ilkeye talep yaratma-turist <;ekme a<;lsmdan yeterli olmaml§tIr. Yine Altmci Plan doneminde Akdeniz <;anagmdaki iilkelerle klyaslandIgmda yatak kapasitesi, teknik altyapl (kanalizasyon, su, yo!, <;op top lama ve imha, antma), turizm

Tiirkiye'de Uygulanan Turizm Politikalan

277

egitimi, ula§tIrma (hava, deniz ve kara ta§lmaClhgl), tur operatorlligu, seyahat acentaClligl gibi onemli konularda yetersizlikler giderilememi§tir. Altyapmm finansmanma mahalli idarelerin ve kullamcllarm etkin olarak katIlimlmn saglanamamaSl ve kamll finansman imkanlanmn klSlth olmasI nedenleriyle Akdeniz-Ege Turizm AltyapIsl ve Klyl Yonetimi (ATAK) Projesi programlanan §ekilde ylirlitillememi§tir. Aynca turizmin <;e§itlendirilememesinden kaynaklanan sorunlar da a§Ilamaml§tlr. Oiger taraftan 1994 yIlma gelindiginde; ba§ta Atatlirk ve Antalya havalimanlan olmak lizere turizm a<;lsmdan onemli havalimanlannm geli§tirilmesi, hizmet standartlanm ylikseltici geni§letme, modernizasyon ve yenileme yatmmlannm yapIlmasl, kruvaziyer tllrizme llygun gemilerin saglanmasl, ana yat limanlan ve yat <;ekek yerlerinin yaplimasI, karayolu yatmmlannda ve demiryolu i§letmeciliginde yeniden yapIlanma konulan onemini korumu§tur (OPT, 1995, 162; Anda<;, 2002: 15; Bozok, 1996: 155). i) 1995 Ge{:i§ Programt

Yedinci Plamn zamanmda yiirlirli.ige sokul~mamasl nedeniyle hazlrlanan 1995 Prograrrunda, turizmin gelecegini gliverrce altma alabilmek 1<;in mekansal dagIllm, nitelik ve tilr itibariyle peyzajm, killtilr varlIklanmn, sosyal yapllllll ta§lyabilecegi ve onlarla blitlinle§ecek slirdliri.ilebilir bir geli§im i<;inde olmasma ozen gosterilmesi ama<;lanmI§tIr. Planda bu amaca yonelik olarak turizmin mevsimlik ve cografi daglhmml iyile§tirmek ve dl§ pazarda degi§en tliketici tercihleri de dikkate aimarak yeni potansiyel alanlar yaratmak amaCI ile golf, dag, kl§, yayla, termal, saghk, yat, kongre ve eglence turizmi ile ilgili planlama faaliyetlerine devam edilmesi ongoriilmli§tfu (Kozak v.d., 2000: 122; Oemirkol ve Oktay, 2004: 106).

j) Yediuci Be§ Ytlltlc Kallcmma Plalll DOllemi (1996-2000) Yedinci plan doneminde turizm politikasmm hedefi; list yap.tlardan daha etkin yararlamlmasl, dogal sermayenin korunmasI esas olacak §ekilde kli<;lik i§letmelerin geli§mesine oncelik verilmesi, turizmin <;e§itlendirilmesi ve dagIllml etkinliklerinin devam ettirilmesidir. Yedinci kalkmma plam <;er<;evesinde; turizmin yogunla§tIgl bolgelerden tllrizm ile ilgili kararlara yerel yonetimlerin ve halkm, tarlltma ve pazarlama etkinliklerinin geli§tirilmesinde finansmana kamllnun yam SIra oze! sektoriin, teknik altyapmlll finansmanma ise kullamcllann katIlImmm saglanmasl hedeflenmi§tir. Aynca sektorde hizmet kalitesinin yi.ikseltilmesi i<;in sertifikasyon sistemine ge<;i§ ongori.ilmli§tlir (Turizm Bakanhgl, 1996: 37). Bu plan donemi sliresince turizm gelirlerinin 2000 yIimda 10,3-13,8 milyar dolara ula§masl, boylece Yedinci Plan donemi sonllnda net turizm gelirinin 8,5-

278

TOrk Turlzm Tarihi: Yap.sal ve Sektorel

Geli~im

11,9 milyar dolar seviyesine ula§masl ongoriisiinde bulunulmu§tur. Tiirkiye'ye gelecek turist ve ziyaret<;:i saYlSl11l11 Yedinci Plan doneminde 13-17 milyon ki§iye, yurtdl§l11a C;:lkacak vatanda§ saYlslmn ise 4,5-4,8 milyon ki§iye ula§masl planlanml§hr. Turizm Bakanhgl'ndan belgeli konaklama tesisleri yatak kapasitesinin, in§a halindeki ve proje a§amasl11daki tesislerin tamamlanmaslyla Yedinci Plan donemi sonunda yakla§lk 800 bin olmasl, belediyeden belgeli tesisierle birlikte top lam yatak saYlslmn 1,3 milyon yataga uIa§masl hedefIenmi§tir. 1996-2000 yllianm kapsayan Yedinci Be§ Ylihk Kalkl11ma Plamnda turizm sektoriiniin temel amac;:lan; rekabet giicii yiiksek ve verimli bir tuTizm ekonomisinin geli§tiriImesi, yerel halkl11 ve turistlerin turizmden bekIentilerinin kar§lIanmasl, dogaI ve kiiltiirel degerlerin zenginle§tirilerek siirekliliginin saglanmaSl olarak ifade ediImi§tir. Bu donemde turizme yoneIik ongoriilen tedbirlerden biri de, turizm list yaplSl11l11 yeterli bir aItyapl iIe biitiinIe§mesi ic;:in gerekli diizenIeme ve teknik onlemlere aglrhk verilmesi, Akdeniz-Ege Turizm .A:ltyaplsl ve KlYl Yonetimi (ATAK) projesinin hlzla uygulanmasl ic;:in gerekli dlizenlemelerin yapllmasl olmu§tur (OPT, 1995: 162, 163; Oemirkol ve Oktay, 2004; Andac;:, 2000: 16). Aynca 1993 ylil11da turizm sektoriiniin uzun donemde saghkh bir geli§me hedefleri ve stratejilerinin belirlenecegi ve uygulama arac;:lannm tammIanacagl "Turizm Sektorii Ana Plam (TUSAP)" hazlrlanmasl c;:ah§masl ba§latllml§ ve plan donemine bu c;:ah§mamn uygulanmasl da ahnml§tlr. TUSAP'a gore c;:e§itli iiniversitelerden ogretim iiyelerinin kabhml ile olu§turulan bir proje grubunun Yatmmlar Genel Miidiirliigiine bagh olarak c;:ah§masl kararla§tmlml§tlr. Bu olu§umda proje c;:ah§malannda talep ve onerileri degerlendirmek iizere de biri bakanhk daire ba§kanlan ve miidiirlerinden olu§an digeri ise iiniversiteler, kamu kurulu§lan ve ozel sektor temsilcilerinden oIu§an iki dam§ma kurulu olu§turulmu§tur. Boylece sektOrdeki geli§melere gore hedef, strateji ve politikalann gozden gec;:iriIerek yeni durumlara gore poIitikalarm uyarlanmasl hedeflenmi§tir (Bozok, 1996: 203). Yine "Turizm Bakanhgl Te§kilat Kanunu", "Tiirkiye Turistik Otelciler ve i§letmecileri Birligi Yasasl", "Deniz Turizm Birligi YasaSl", "Pansiyon i§letmecileri ve Tiirkiye Pansiyon i§Ietmeciligi Birligi Yasasl", "Rehberler Birligi Yasasl" gibi hukuki ve kurumsal dlizenlemelerin yapliarak bu yeni yasalann C;:lkarhlmasl ve "Tiirkiye Seyahat Acentalan ve Acentalar BirJigi Yasasl;'nl11 da giiniin ko§ullanna uygun hale getirilmesi yedinci plan doneminde ongoriilmii§tiir (Andac;:, 2000: 17; Comert, 2001: 110). 1995-1998 ylllanm kapsayan donemde Tiirk turizminin uluslararasl turizm geliri ic;:indeki paYl % l,4'ten % 1,6'ya; yabanci turist saYlsl 7,7 milyon ki§iden, 9,7 milyon Id§iye yiikselmi§tir. 1995-1998 doneminde iilkemizde turist saylslI~m % 26,2, turizm gelirlerinin ise % 45 arthgl goriilmektedir. Turist saYlsl ve doviz

TOrkiye'de Uygulanan Turizm Politikalan

279

gelirlerindeki bu artl§la Tiirkiye, diinyada en c;:ok turist kabul e~en. iil~e slralamasmda 12., gelirlerde ise 8. Sll"aya yiikselmi§tir. 1998 ylll11da Turklye ye gelen turist saYlsl 9,7 milyon ki§i, turizm geliri ise 7,2 milyar dolar olarak gerc;:ekle§mi§tir. 1999 yllmda ya§anan deprem felaketi ve konjonktiirel nedenlerle 7,.5 milyon turist gelmi§ ve turizm gelirleri bir onceki yIla gore % ~~,8 oramnda. blr azalma He 5,2 milyar dolar olarak gerc;:ekle§mi§tir. 1999 sonu Itlbar~yla Tunzrr~ Bakanhgl'ndan belgeli yatak kapasitesi 312.000'dir. Belediye belgeh otellerde~~ 354.000 yatakhk kapasitenin yam Sll"a ikincil konutlar ve yatmm a§am~sm~al~l 254.000 yatakla birlikte Tiirk turizm sektoriiniin top lam yatak kapasltesl bll" milyonun iizerine C;:lkml§tll" (OPT, 2000: 166). Ie) Seleizi1tci Be? ytlltle Kallcmma Plam DOllemi (2001-2005)

Bu planda, turizm hareketlerinin yogunla§hgl boIgelerde halkl11 ve yerel yonetimlerin turizmle ilgili kararlara katIlmasmm saglanmasl amac;:lanml§tll". Aynca degi§en tiiketici tercihlerini dikkate alarak yeni alanlann geli§tirilerek turizm mevsiminin ylhn tamamma yaylimasma yonelik tedbirierin almmasl hedeflenmi§tir (Arslan, 2007: 750). Sekizinci Be§ Yllhk Kalkmma Plam'nda Oiinya turizminden almacak paym %2,2'ye, Tiirkiye'ye gel en turist saylsmm 18 milyon ki§iye ula§masl hedeflenmi§tir. Aynca, plan donemi sonunda toplam turizm gelirinin 16 miiyar dolara, Oiinya turizm gelirlerinden ahnacak paym % 2,2'ye yi.ikselec~gi tah~in .e~ilmi§­ tir (OPT, 2001: 16, 17). Sektoriin arz kapasitesi itibariyle, Tunzm BaKanllgl11dan belgeli konaldama tesisleri ve belediye belgeli yatak kapasitesinin Sek~zin~i PI~n donemi sonunda .751.000 olmasl, in§a halindeki ve proje a§amasmdakl teslslenn tamamlanmasmm yam Sll"a kamu kamplan ve ikinci konutlardaki turizme aC;:lIan yataklarla birlikte, toplam yatal< kapasitesinin 1,2 milyona ula§masl ongoriilmii§tiir .. . 2001-2005 yl11anm kapsayan Sekizinci Be§ YIlhk Kalkl11ma Plam donemmde oncelikle turizmin dl§ pazarlarda rekabet giicii en yiiksek sektorlerden birisi olmasl nedeniyle, turizm sektoriiniin direncini artmCl onlemler almarak; kriz donemlerinde ayakta kalabilen, kendi kaynagml yaratabilen ve ozdenetim yapabilen saghkh bir yaprya kavu§turulmasl planlanml§tlr. Bir onceki pla~1 d~n~~ minde belirlenen ATAK projesi, Turizm Sektorii Ana Plam (TUSAP) lle rlglh uygulamalara hlZ verilmesi, kiic;:iik ve orta biiyiikliikteki i§letmel.e:in de~tek­ lenmesi, c;:evreye duyarh anlaYl§la turizm geli§iminin siirdiiriilmesl lIe yem turistik iiriin olu§turma faaliyetlerine devam edilmesi ve yerel yonetimlerin, halkm turizm kararlanna katIlmasl ilkeleri Sekizinci Plan doneminde de ele almml§tIr. Aynca turizme y6nelik arazi kullamm planlanm yapma, yaptll"ma, on a-

1 280

Turk Turizm Tarihi: Yapisal ve SektOrel

Gel~im

rna siirecini yeniden tammlayan, yetkileri belirleyen ve etkin bir denetim sistemi getiren bir yasal diizenleme yapIlmasl ile ekolojik yond en a§m duyarh Milli Park alanlannda siirdiiriilebilir turizm geii§imi i-;:in gerekli diizenlemelerin yapIlmasl planlanml§tlr. Te§vikler ve pazarlama faaliyetleri ile ilgili olarak, onceligin pazariama alanma, hava ula§hrmasma ve top lam kalite iyile§tirilmesine verilmesi planlanml§trr. Bununla birlikte turizm a-;:Ismdan yeterince degerlendirilememi§ bolgel ere turizm talebinin yaYllmaslm saglaYlcl tedbirlerin ahnmasl, AB'nin tek pazar uygulamasmm beraberinde getirecegi muhtemel talep azalmasl ve diger konjonktiirel dalgalanmalara kar§1 sektoriin giiciinii artIrmak iizere, dl§ pazarlarda optimum talep daglhmmm yaratIlmasl hedeflenmi§tir. Turizm egitimi politikalan yoniinden ise, verimlilik ve i§ kalitesinin geli§mesini ve istihdam i-;:in gerekli beceri diizeylerinin belirlenmesini saglayacak belgelendirme sisteminin getirilmesi hedeflenmi§tir (OPT, 2000: 162, 163; Oemirkol ve Oktay. 2004; Comert, 2001: 110). "Turizm Bakanhgi Te§kilat ve Gorevlerine Ili§kin Kanun Tasansl", "Turistik Otelciler ve Turizm I§letmecileri Birligi Kanunu", "Deniz Turizmi Birligi Kanun Tasansl", "Tiirkiye Turist Rehberieri Birligi ve Turist Rehber Odalan Kanunu Tasansl", "Pansiyon i§letmeleri ve Tiirkiye Pansiyon I§letmecileri Birligi Kanunu Tasansl" -;:ah§malanmn tamamlanmasmm yam SIra "Yat Turizmi Yanetmeligi"nin yeniden diizenlenmesi ve "Tiirkiye Seyahat Acentalan ve Seyahat Acentalan Birligi YasasI"nm giiniin ko§ullanna uygun hale getirilmesi sekizinci plan doneminde ongoriilmii§tiir (OPT, 2000: 168, 169). 2000 yrImda iilkeye gelmesi beklenen turist say lSI 9 milyon iken, tahminler % 3,1 a§llmI§ ve 10,4 milyon furist gelmi§tir. Turizm gelirieri tahmini 7,2 milyar dolar iken, ger-;:ekle§en 7,6 milyar doiaria hedefler a§Ilml§tIr. 2005 yilmda 13,6 milyon turist hedeflenirken bu yllIn sonu itibariyle geIen turist saYIsi 21.124.586 ile biiyiik bir ivme yakalanmI§ ve hedeflerin -;:ok iistiine -;:IkIlml§tIr ($enol ve Ka§h, 2007: 48). 2000 ylhnda 7,6 milyar dblara ula§an turizm geliri 2005 ylhnda 18,2 miIyar dolara yiikselmi§tir. Turist saYlsl ve turizm gelirierindeki bu artl§la Tiirkiye, diinyada en -;:ok turist kabul eden iilke slraIamasmda 12., gelirlerde ise 8. sirada yer aIml§hr. 2000 ylhnda 352.000 olan KiiItiir ve Turizm BakanhgI'ndan belgeli yatak kapasitesi. 2005 ylhnda 450.000, 350.000 olan belediye beIgeIi yatak saYIsi ise 400.000' e yiikseImi§tir (OPT, 2006, a: 35). l)

Dokuzultclt KalTcmma Plam Donemi (2007-2013)

2007-2013 YIllan arasmi kapsayan bu plan, Tiirkiye'nin "Turizm Eylem Plalll"1ll olu§turmaktadlr. Ookuzuncu Kalkmma Plam uluslararasl rekabetin ve degi-

Turkiye'de Uygulanan Turizm Politikalan

281

§imin yogunla§tJgl bir doneme rastlamaktadir. Plan bu yoniiyle de, iilkenin her alanda ger-;:ekle§tirecegi donii§iimleri ortaya koyan temel bir dokiimandlr. Bu plan, "istikrar. i-;:erisinde biiyiiyen, gelirini daha adil payla§an, kiiresel ol-;:iide rekabet giiciine sahip, bilgi toplumuna donii§en, AB'ye iiyelik i-;:in uyum siirecini tamamIaml§ bir "Tiirkiye Vizyonu" ve Uzun Vadeli Strateji (2001-2023) -;:er-;:evesinde hazlrlanml§hr ($enol ve Ka§h, 2007: 49). 5339 saYli! yasa ile 2005 ylh sonunda tamamlanan Ookuzuncu Be§ YIlhk Kalkmma Plam, AB mali talevimini (2007-2013) i-;:erisine alabilsin diye 7 yIlhk bir zaman arahgi i-;:in belirlenmi§ ve bu nedenle 2006 ylh plan dI§ll1da tutulmu§tur. Tiirkiye turizm sektariiniin geli§me egilimi ve ozellikle konaklama arzmll1 saYlsal, niteliksel ve bolgesel yogunla§ma baklmlanndan ula§tIgi boyut itibariyIe, Ookuzuncu Kalkll1ma Plam'nda yer alan politika, ilke ve hedefler turizm sektorii a-;:Isll1dan biiyiik onem arz etmektedir (OPT, 2006/b: '7). Turizm gelirlerinin Ookuzuncu Kalkmma Plan donemi sonunda 36,4 milyar.dolara, ziyaret-;:i saYISll1m 38 milyona, yurtdI§ll1a -;:Ikacak vatanda§ saYISmll1 ise 15 milyona ula§acagi tahmin edilmektedir. Ookuzuncu Kalkll1ma Plam donemi sonunda belgeli top lam yatak saYISll1ll1 950.000 olmasl, in§a haiindeki ve proje a§amasmdaki tesislerin tamamlanmasl ve ikinci konutlardaki turizme a-;:Ilan yataklarla birlikte, toplam yatak saYISll1ll1 1.3 milyona ula§masl beklenmektedir (OPT, 2006/a: 61). Turizm sektoriiniin balgeler arasll1daki gelir ve geli§mi§lik dengesizliklerinin azaitIlmasl yoniinde katkida bulunmasI; turizmde sektarel geli§menin anceIiIde yiiksek diizeyde nitelik hedefine yonelmesi, nicelik ugruna nitelikten adiin verilmemesi; Tiirk turizminin ulusiararasl turizm pazanndan azami paYI alabilmesi amaCI ile yeterli talebin yaratIlmasll1ll1 sagianmasl Ookuzuncu Kalkll1rna Plam'll1da belirIenen ana politikalar olarak kar§Imlza -;:lkmaktadir (OPT, 2006/b: 8). 2007-2013 Yillanm kapsayan Dokuzuncu Kalkmma Plam doneminde turizmde ele aimmasl ongoriilen politikalar ve ilkeler §oyledir (OPT, 2006/a: 8182); turizm potansiyeli olan ancak bugiine kadar yeterince ele almmaml§ yarelerde turizm geli§tiriIerek ekonomik ve sosyal kalkmmanm saglanmasl ilkesi belirlenmi§tir. Bu baglamda sektorde yeni kapasite yaratmamn yam Slra mevcut iiriiniin niteliginin yiikseItilmesine aglrhk verjlmesi; yeni aktorierin, tamhm, pazarIama, aityapl, turizm egitimi ve -;:evre konulannda garevleri ile kamunun turizm sektoriindeki roli.iniin yeniden tammlanmasl tasarIanml§hr. Bir anceki planlarda oldugu gibi turistik iiriin -;:e§itlendinne ile ilgili yanlendirme faaliyetlerine devam edilmesi ve ozellikle iilkenin diger iilkelere nazaran sahip oldugu zenginligi dikkate ahnarak saghk turizminin desteklenmesi. tiim turistik yatmmlarda -;:evreye uyumlu yaptla§maya anem verilmesi, yerel

282

TUrk Turizm Tarihi: Yaplsal ve Sektorel

Gell~lm

yonetimlerin, halkm turizm kararlanna ve kamu eliyle yapIlacak fiziki altyaplmn finansmamna kahhmmm saglanmasl, turizm sektoriiniin uzun vadeli ve saghkh geli1?mesini saglamak iizere Turizm Sektorii Ana Plam ve turizm egitiminde belgelendirme sisteminin geli1?tirilmesi, turizm te1?viklerinde pazarlama alanma, hava ula~tlfmasma ve top lam kalite iyile~tirilmesine oncelik verilmesi bu planda da ele alman ilkeler olmu~tur. Son 40 yIlhk siirer;: ir;:erisinde Tiirk turizminde zaman zaman istikrarsiz donemler olsa da Tiirk turizminin genel seyri izlendiginde, r;:ok onemli geli~meler ya~andigi ve her ger;:en yll diinya turizmindeki paymm arttlgi goriilmektedir. Ozellilde son 20 yildlf ya~anan istikrarh biiyiimeyi kaybetmek istemeyen Tiirkiye, sektorle ilgili r;:ok daha duyarh politikalar iiretmekte ve Kalkmma Planlarmda turizmle ile ilgili politikalara onemli vurgular yapmaktadir.

m) Tiirkiye Turizm Stratejisi (2023) Tiirkiye Turizm Stratejisi, turizm sektoriinde, kamu ve ozel sektoriin yoneti~im ilkesi r;:err;:evesinde i~birligini giindeme ta~lyan ve stratejik planlama r;:ah~mala­ nnm yonetim ve uygulamasma yonelik ar;:lhmlar sagiamasmi hedefleyen bir r;:ah~madir. KahhmCl plan lama anlayl1?1 ile hazirlanan Tiirkiye Turizm Stratejisi ve Eylem Plam ile iiretim, yonetim ve uygulama siirer;:lerinde sektoriin oniine bir yoi haritasl konularak yonlendirilmesi temel amar;: olarak kabul edilmi~tir. Tiirkiye Turizm Stratejisi-2023 r;:ah~masmm temelinde yer alan bu yakla1?lm, r;:ah~manm noktasal degil bolgesel, emredici degil yonlendirici, statik degil dinamik bir r;:err;:evede geli1?tirilmesini olanakh kilmaktadir (Kiiltiir ve Turizm Bakanhgl, 2007/a: 1). Tiirkiye Turizm Stratejisi-2023 r;:ah~masl 9. Kalkmma Plam (2007-2013) hedefIeri ile uyum ir;:indedir. Kalkmma Planmda "turizm sektoriiniin uzun vadeli ve saghkh geli~mesini saglamak iizere Turizm Sektorii Ana Piani hazlflanacakhro ifadesi yer aimaktadir. Dokuzuncu kalkmma planmda yer alan bu hedef Tiirkiye Turizm Stratejisi 2023 ile gerr;:ekle~tirilmi~ oimaktadir. Saghk ve termal turizm, ki~ sporlan dag ve doga turizmi, yayla turizmi, kirsal ve eko turizm, kongre ve fuar turizmi, kurvaziyer ve yat turizmi, golf turizmi gibi turizm tiirleri ar;:lsmdan Tiirkiye e~siz imkanlara sahip olmasma ragmen bu potansiyel istenen diizeyde kullaruiamamaktadir. Tiirkiye Turizm Stratejisi 2023 ve Eylem Plam 2013, iilkenin dogal, kiiltiirel, tarihi ve cografi degerlerini korumakullanma dengesi ir;:inde kulIanmaYI ve turizm alternatifIerini geli~tirerek turizmden aiacagi paYI arthrmayl hedef aimaktadir. Tiirkiye Turizm Stratejisi-2023'iin ongordiigii hedeflerle iilkenin her yamna dagilml~ durumda bulunan saghk, termal, yayla, ki~ ve dag sporlan, kiilti.irel ar;:ldan onemli yer ve yerle~melerin tek tek ele almmasmdan r;:ok buniann birbir-

I

TUrkiye'de Uygulanan Turizm Politikalan

283

leriyle entegrasyonu sayesinde daha cazip ve daha giir;:lii alternatif van~ noktaIan ve giizergahiar olu~turulacakhr (Kiiltiir ve Turizm Bakanhgl, 2007/b: 1). Bunun yam Sira ilk defa Tiirkiye Turizm Stratejisi-2023 Belges! ile yat turizminin Karadeniz kIyIlannda igne Ada'dan Hopa'ya kadar geli~tirilmesi ongoriilmektedir (Kiiltiir ve Turizm Bakanhgl, 2007/c: 1). Tiirkiye Turizm Stratejisi-2023 Belgesi'nde belirlenen stratejik yakla~lmlar r;:err;:evesinde yapIlacak r;:ah1?malar tamamlanmasl, geli~tirilmesi ongoriilen bolgelerdeki altyapl ve konaklama ihtiyar;:lannm kar~llanmasl durumunda, 2023 yIlmda, 63 milyon turist, 86 milyar dolar dl~ turizm geliri ve turist ba1?ma yakla~Ik 1350 dolar harcamaya ula~Ilmasl ongoriilmektedir (Kiiltiir ve Turizm Bakanhgl, 2007/a: 3). It)

Tiirkiye Tm·izm Stratejisi Eylem Plam (2007-2013)

Tiirkiye Turizm Stratejisi Eylem Plam - 2013, turizm sektoriine uzun vadeli bir vizyon kazandlfmak iizere hazirlanan Tiirkiye Turizm Stratejisi-2023'iin onemli bir bile~enidir. Bu beIge ile birlikte Tiirk turizminde kisa, orta ve uzun vadede oncelikli olarak ele almacak soruniar ve bu sorunlan r;:ozmekle sorumlu kuruIU1?lar belirlenmektedir. Tiirkiye Turizm Stratejisi iilke turizmine ve kamu yonetimine yeni bir bakl~ getirmektedir. Bu bakl~, turizmin tiim ylla yayIlmasl ve r;:e1?itlenmesini amar;:layan eylem piam ile somutla~maktadlf. Eylem plam kuvvetten fiile / hedeflerden eylemlere dogru Tiirkiye turizmine r;:izilen ulusal bir turizm geli~me piamdlr. Eylem PI am 2013 Tiirkiye turizminin r;:e1?itlenmesi, tiim yIla yayllmasi ve oncelikli turizm tiirlerinin geli~tirilmesine yonelik tedbirlerin ne zaman ve hangi kurulu~lann destegi ile aimmasmi ir;:ermektedir. Eylem Plam-2013 kapsammda sorumlu kurulu~lar, diger kurulu~lann rolleri ve siirece ili~kin aynnhlar yer aimaktadir. Bu sayede, yatmmci kamu kurum ve kurulu~lan, ozel sektor ve iiniversiteierin plan kapsammdaki rolleri ~effaf bir 1?ekilde ortaya konmaktadlr (Kiiltiir ve Turizm Bakanhgl, 2007/c: 1). Tiirkiye Turizm Stratejisi Eylem Plamnda vizyon, ilkeler, amar;:lar ve hedeflere bagh olarak geli1?tirilen fiziki kararlar yer almaktadlr. Bu kararlar sonucunda turizmin bolgesel van~ noktalan, turizm geli~im koridorlan ve geli~me aksIan ~eklinde geli~tirilmesi ongoriilmektedir. Turizmin iilke cografyasm.da geli1?mesinin temel k01?ulIanndan biri hir;: ~iiphesiz Ula1?lm altyaplsmm niteliginin iyile1?tirilerek r;:e~itlendirilmesidir. Bu kapsamda, geli~mesi ongoriilen van1? noktalannm havaalam, boliinmii~ yol, demiryolu ve deniz yolu baglanhlan ile giir;:lendirilmesi hedeflenmi~tir. Gelecek donemde geli~tirilecek van~ noktalannm sadece kitle turizmi ve klyl turizmi r;:err;:evesinde degil termai, kl~, yay la, kiiltiir, kongre, eko turizm, inanr;: ve gastronomi gibi turizm r;:e~itleri ile desteklenmesi

1 284

Turk Turizm Tarihl: Yaplsal ve Sektorel

Gell~im

eylem planmm temel hedefidir (Kultur ve Turizm Bakanhgl, 2006: 180). Eylem Plammn ongordugu geli§melerle Turkiye turizm sektortinun 2013 yllmda 1,5 milyon yatak kapasitesine, 40 milyonun uzerinde turiste, yakla§lk 50 milyar dolar dl§ turizm geliri ve 1000 $ turist ba§ma harcamaya eri§mesi hedeflenmektedir (Kiiltur ve Turizm Bakanhgl, 2007/c: 2). Sonu~ ve Oneriler

1890 ve sonrasmda Osmanh Devletinin pan;:alanma surecmm hlzlanmasl ve yeni Turkiye Cumhuriyeti Devletinin kurulmasl a§amasmda, turizmin geli§imi olduke;a yava§laml§hr. Bu nedenle Planh doneme kadar, Tiirkiye'de turizm sektori.i alanmda, kesinlikle saptanml§ bir turizm politikasl ortaya konuiamaml§hr. Bazl kurumlar ve kurulu§lar, bu doneme kadar Turkiye'nin turizm politikasml kendi olanak ve amae;lan e;ere;evesinde yurutmeye e;ah§ml§iardH. 1963 Yllmdan beri uygulanan kalkmma planlannm hazlrlanmasmda olduke;a onemli e;ah§malar yurullilmesine kar§lhk, ol'taya konan planlarda belirlenen hedeflere ula§llmada aym derecede onemli c;ah§malal' yapllmadlgl gozlenmektedir. Bununla birlikte, ozeIlikle 1980'li yIilardan soma belirlenen turizm politikalan ile ula§Iian hedefler arasmda anlamh bil' uyumun oldugu gorulmektedir. Ttirkiye'de gerek turizmle ilgHi politikamn smll'h olu§u gerekse bu smldl politikarun bile hedefine ula§maml§ olmasmm nedeni olarak bu konudaki ba§anSlzhktan ziyade bil' kal'arslzhgm ya§anml§ olmasl gosterilebilil'. Gee;mi§ten gunumuze turizm alamnda yapIlan duzenlemeler degerlendil'ildiginde, TUl'kiye bil' yandan dUnyada geli§en turizm sektorune ayak uydurmak digel' yandan ise sanayile§me yolunda atIlan adlmlann gerisine dii§memek amaclyla kaynak tahsisi konusunda karal'slz kalman bil' donem gee;irmi§tir. Ulke kalkmmasmda e;ok onemli paya sahip olan turizm sektorUnun dengeli bir §ekilde geli§mesi ie;in devlet tarafmdan bUillncUl bir yakla§lmla ele alman ae;lk, net, sUrdUrUlebilir bir turizm politikasl geli§tirilmeli ve bu politikanm uygulanabilmesi ie;in de gere;eke;i bil' plan olu§turulmahdH. Uzun vadede az kar getiren veya hie; kar getirmeyen ama bu sektorUn hayat damarlanm olu§turan her tUrlu yatmmm devlet eliyle gere;ekle§tirilmesine son verilmeli, tul'izm sektorUndeki tUm payda§lann finansmana destek vermeleri saglanmahdlr. Buna paralel olarak da klsa vadede bUyUk karlar saglayacak buyUk yatmmlar ie;in ozel sektorun te§vik edilmesi gerekmektedir (Comert, 2001: 111). TUrkiye'de turizm sektorunde gortilen geli§im egiliminin sUrdUrebilmesi ie;in kar§Ila§tInnah rekabet USillnlUgUne uygun turizm e;e§itlerini one e;lkaran ve hizmet kalitesini arttlrmayl amae;layan politikalara ihtiyae; vardH. Benimsenecek politikalann etkin ve verimli bir §ekilde uygulanabilmesi ie;in ise turizm planla-

Turkiye'de Uygulanan Turizm Polltikalan

285

nna ihtiyae; vardlr. Bu dogrultuda hazlrlanacak planlar ve benimsenecek politikalar ic;in goz onunde bulundurulmasl gereken oneriler a§aglda slralanml§tIr: . .. Yatak kapasitesini arttIrma e;ah§malan yerine mevcut olan yatak kapasitesinin doluluk oranlanmn arttmlmasl e;ah§malanna aglrhk verilmelidir. e Ba§ta dogal, tarihi ve kiiltUrel kaynaklar olmak Uzere Ulkemizin sahip oldugu tUm turistik e;ekicilikler sUrduriilebilir turizm anlaYI§1 e;ere;evesinde korunmahdlr. Bu dogrultuda koruma-kullanma politikasmm geli§tirilmesi ve uygulanmasl bir ihtiyae;tan ote zorunluluktur. .. Dengeli turizm geli§imi anlaYl§l e;ere;evesinde orta ve uzun vadeli turizm politikasl geIi§tirilmeli ve bu dogrultuda gerekli planlar hazlrlanarak uygulamaya konuImahdH. to Yabanci sermaye yatmmlan turizm sektorUne daha e;ok yonlendirilmeli ve bu amae;la yatmmclIar te§vik edilmeli, bUrokratik engeHer kaldmlmahdlr. .. i§letmelerde verimliligin arttmlmasma yonelik politikaIardan biri de insan kaynakIanmn egitimi ve istihdaml politikasldH. DolaYlslyla turizm i§letmeIerinde nitelikli personel istihdaml yasal diizenlemeler ile zorunIu hale getirilmeIidir. " Hedef kitlelere kolayca ula§abilecek, ilgi e;ekebilecek ve illketicilere net bir bilgi verilmesini saglayacak dogru bir tamtimm yapIiabilmesi en az diger politikaIar kadar onemlidir. TUl'kiye, hedefleri ve stratejileri kesin oIarak bilinmeyen ve sUl'ekIiligi oImayan tamtIm faaliyetlerinin slkmtIsml e;ekmi§tir. Ulkenin turistik ul'Un e;e§itlerine uygun imajlarla, bOlgesel ve noktasaI tanlbm agll'lIkh faaliyetlere geni§ katIhmh bil' olu§umun gere;ekIe§tirilebiImesi yonUnde projeIel' geli§tirilmelidir. Pazarlama faaliyetleri belirlenen hedef kitlelel'in istek, ihtiyae; ve beklentilerine uygun bir §ekilde gere;ekle§tirilmelidil'. .. Uluslararasl dUzeyde yUl'titiilen turizm i§birligi faaliyetlerine daha yogun ve etkin bil' §ekilde devam etmek onemlidil'. Boylece yeni pazarlan iilkeye e;ekebiImek, yeni turistik Ul'Unlerin satI§lm gel'e;ekle§tirmek, ol'tak pazarlama politikalan sayesinde kolayIa§acakhr. UIuslaral'asl tul'izm pazarlamasmda l'ekabete;i stl'ateji ile i§bil'ligine dayah strateji birbirini tamamlaYlcl stratejiler olal'ak onem kazanmaktadlr. EO TUrk turizminde sektor ie;i ortak politikalann olu§turulmasl, dayam§ma ve i§bil'iiginin giie;lendirilmesi ie;in iyi bir ol'giitlenme modeli geli§til'ilmelidil'. .. ie; turizmin geli§tirilmesi ie;in tatil donemlerinin yIi ie;ine yayIlmasml saglayacal< bir politil
1 286

Turk Turizm Tarih!: Yap,sal ve Sektorel Geli~!m

., Alt yapl yatmmlan ve turizm sektoriinfm can daman durumunda olan tiim iist yapl yatmmlan o;e§itlendirilmeli ve alternatif turizm o;e§itlerine gore yeniden yatmm planlan hazlrlanmahdlr. .. Yatmmm karhhgml artttrmak ve yatmmcmm ba§ka bir bolgeye kaO;l§lm onlemek io;in o;ah§malar yiiriitiilmeli, kredi tahsisi, arazi tahsisi, vergi indirimi gibi alternatiflerle yatmmcmm turistik bolgeye geli§i te§vik edilmelidir. .. Tarihi ve kiiltiirel yapIlann bir an once restorasyonu yapIlmah, finansal kaynak yetersizligi nedeniyle restorasyonu yapilamayan turistik merkezlerin en azmdan harabe goriintiisiinden kurtulmasl io;in diizenli olarak baklm ve temizligi yapIlmahdlr. Kiiltiir ve Turizm Bakanhgl ve yerel idareler i§birligi He altyapl-ustyapl eksiklikleri giderilmeli, kamu ve yerel idarelerin tamtIm o;abalan birle§tirilmelidir. .. Kiiltiir ve Turizm Bakanhgl ile yerel yonetimlerin i§birligi io;erisinde o;ah§masl saglanmah ve geo;mi§ten giiniimiize kadar ula§an onemli turistik o;ekicililderin restorasyon, o;evre diizenlemesi, l§lklandlrma vb. ao;Ilardan ele almarak iyile§tirilmesi saglanmahdlr. Bu dogrultuda turistik o;ekiciliklerin tamtIml yapllmah ve ziyareto;i saYlsmm dolaylslyla doviz girdisinin arttmlmasl desteklenmelidir. " SaYlslz medeniyete ve kutsal dine sahne olan Anadolu'nun kiiltiirel, dogal ve tarihi zenginligini konu alan tamtlm filmi, belgesel ve sinema filmi o;ekilerek tiim diinya iilkelerinde ozellikle Tiirkiye'nin hedef pazan durumu olan iilkelerde gosterime girmesi saglanmahdlf. .. Turizmle ilgili biro;ok kamu ve ozel sektor kurum ve kurulu~larm, iiniversitelerin o;ah~malanmn koordine edilmesini saglayacak bir yaplda orgiitlenmeye ihtiyao; bulunmaktadlr. VII. Be~ YIlhk Kalkmma Plam io;inde Turizm Sektorii Ana PI am (TUSAP) o;ero;evesinde olu~turulan dam~ma kuruIlannm i~lerligini artlrmak bu noktada onemli oIacakttr. Boylece sektordeki geli~melere gore e~giidiimlii yeni hedef, strateji ve politikalar olu§turulmahdlr. Turizm sektoriiniin diger sektorlerin sahip oldugu gibi bir talep altyaplsl bulunmaktadtr. Fakat kendiliginden olu§an bu talebin istikrarh bir §ekilde geli§im gostermesi, arttmlacak talebin tiim ylla ve farkh mekanlara yayllmasim ve b6ylece de turizm faaliyetlerinin gero;ekle§tigi bolgenin sosyal ve ekonomik aO;ldan geli§mesini saglaylcl politikalann belirlenmesi zorunludur. Diger taraftan bu politikalann diinya turizmindeki geli§melere paralel fakat uygulandlgl b61genin ko§ullanna da uygunluk gosterecek dinamik politikalar olmasl onemlidir.

II

Turkiye'de Uygulanan Turizm politlkalan

287

Kaynak~a

Ahipa1?aogIu, H. S. (2001). Turizmde ReJzberlik, Detay YaymClhk, Ankara. Anda<;, F. (2000). Turizm Huicuicu, Se<;kin Yaymevi, Ankara . ArsIan, Y. (2007). B~ YIIhk Kalkmma Planlan Donemierinde Yapdan Uy~uI~maIar.I1?I~ gmda Tiirkiye'de Seyahat i1?IetmeIerinin Diinii Bugiinii. 1. U/usal Turklye TlInzml Kongresi, (07-08 EyIUl2007), Sakarya. Yapisal Analizi ve k D . (1 995). "Tiirkiye'ye Yonelik Uiuslararasl Turizm Talebinin Bozo, .. . SIB. Geli1?me Stratejileri", YaYlmlanmaml§ Doktora Tezi, Bahkesir Universitesl, ,osya 1limIer EnstitUsii, Turizm i1?Ietmeciligi ve OteIciIik Anabilim Dah, BahkeSIr. Comert, T. (2001). Makro Diizeyde Turizm Pianiamasl Gerektiren Nedenler ve Tiirkiye Uygulamalan, Anadolu Turizm Seminerleri I-II (Nisan 2001), Zile. <;:itIiogIu, E. (1978). Tiirkiye Turizm PoliUkas, ve Somnlan, AyyddlZ Matbaasl, Ankara. Demirkol, !;>. ve K. Oktay. (2004). Turizm Politikalanna Altemati! Yakla§,mlar, Sakarya Kitabevi, Sakarya. DPT. (1963). Birinci Be§ Y,Il,k Kalkmma Plam, Ankara. DPT. (1968). ikinci Be§ Y,Il,k Kalkmma Plam, Ankara. DPT. (1973). I1fiincii Be§ Y,Il,k Kalkmma Plam, Ankara. DPT. (1979). Dorduncii Be§ YzlI,k Kalkmma Plam, Ankara. DPT. (1985). Be§inci Belj Y,Il,lc Kallcmma Plam, Ankara. DPT. (1990). AItmc, Belj Y,llzk Kalkmma Plam, Ankara. DPT. (1995). Yedinci Be§ Y,Il,lc Kallcmma Plalll, Ankara. DPT. (2000). Sekizinci Be§ Y,Il,lc Kallcmma Plam, Ankara. DPT. (2001). Sekizinci Be§ Y,Il,lc Kallcmma Plam Turizm Ozel jl1tisas Komisyonu Rapom, Ankara. DPT. (2006/a). Dokuzuncu Kalkl11ma Plam, Ankara. DPT. (20061b). Do1cuzU71CU Kallcmma Plam (2007-2013) Turiz11l Ozel ihtisas Komisyo71u Raporu, Ankara. Ekinci, Y. ve A. Dogru. (1992). Planh Donemierde Tiirk Turizmine Bah; (1963-1990), 1992 Turizm Y1Il'gl, Tiirkiye Kalkmma Bankasl, Ankara.

Goksan, E. (1978). Turizmoloji, Ugur Ofset, izmir. Giirbiiz, A. K. (1992). "Konaklama Sektoriiniin i1?letme Ol<;egi Yontinden Ozellikleri v~ Turizm Politikasl A<;lsmdan Degerlendirilmesi", Yay,mlmwwm'lj Doktom TeZl, Uludag Universitesi, Sosyal Bilimier Enstitiisii, iktisat Anabilim Dah, Bursa. i<;oz, 0.; T. Var ve i. ilhan. (2002). Turizm Planlamasl, Turhan Kitabevi, Ankara.

1 288

TOrk Turizm Tarihi: Yapisal ve Sektorel

Geli~im

I

Klaric, Z. (1992). Establishing Tourist Regions, Tourism Management, ButterworthHeinemann Ltd., Wiltshire. September, 305-312. Kozak, N.; M. A Kozak ve M. Kozak. (2000). Gene! Turizm, Turhan Kitabevi, Ankara. Koletavitoglu, T. (1998). Turizmin Di.inii-Bugiinu-Yanm, Garillj, Agustos, 46-54.

OnUc;:UncU BolUm

Kiiltur ve Turizm Bakanhgl. (2006). Tilrkiye Turizm Stratejisi, Ankara.

TURKivE'DE TURizM MEVZUATI

Ki.iltiir ve Turizm Bakanhgl. (2007/a). Tiirkiye Turizm Stratejisi (2023), Ankara. Kiiltiir ve Turizm Bakanhgl. (2007/b). Tiirkiye Turizm Stratejisi (2023) Eylem Plam (2007 2013), Ankara.

Avukat Dr. Biilent TOKU<::OGLU'

Kiiltiir ve Turizm Bakanl!gl. (2007/c). Tiirlciye Turizm Stratejisi Eylem Plam (2007 - 2013), Ankara. Olal!, H. (1982). TlIrizm Politikasl ve Planlamasl, Ege Universitesi Matbaasl, izmir. Olal!, H. ve A Timur. (1988). Turizm Ekonomisi, Ofset Ticaret Matbaaahk $ti., izmir. Oztal?, K. (2002). TllriZI1l Ekollomisi Gene! Tllrizm Bilgileri, Nobel Yaym Daglhm, Ankara. $eno!, F. ve M. Ka:;;l!. (2007). Planl! Donemlerde Turk Turizm Politikasl ve Si.irecin Analiz1. I. Ulusal Tiirkiye Turizmi KOllgresi, (07-08 EyliiI2007), Sakarya. Tetik, N. (2006). "Ti.irkiye'de Profesyonel Turist Rehberligi ve Mu:;;terilerin Turist Rehberlerinden Beklentilerinin Analizi (Ku:;;adasl Ornegi)", YffiJllnlamnaml$ Yiiksek Usails Tezi, Bahkesir Universitesi, Sosyal Bilimler Enstitiisii, Turizm i:;;letmeciligi ve Otelcilik Anabilim Dah, Bahkesir. Tunc;, A ve F. Sao;. (1998). Genel Turizm, Detay Yaymahk, Ankara. Turizm Bakanhgl. (1996). Turizm BakanilgI1963-1996, Ozyurt Matbaaclhk, Ankara. Ti.irkiye Smai Kalkmma Bankasl A$. (1972). Turizm Ara$ttrmasl RapOTU, Yaym No:3, istanbul Tursab. 25. Yllmda Tiirsab, Dilnyada ve Tiirkiye'de Tun'zm ve Seyahat Acenteiiginill Geli$im Tmihi, Turpres Yaymlan. UNWTO. (2008). Tourism Highlights. Usta, O. (2002). Gene! Twizm, Anadolu MatbaacIl!k, izmir. www.kultur.gov.trITR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF2B81939FD5B60AFAFFDE1 3C621852F44, (13.03.2009). www.kultur.gov.trITRlBelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF3948C44161D1F3EAC33EC C96EA79FF5C (13.03.2009). www. tourismroLcom/Content_Attachments/27670/File_633513750035785076. pdf, (13.03.2009). www.tursab.org.tr/content/turkish/istatistikler/gostergeler/63TSTG.asp, "Ylllar itibanyla Turist SaYlsl ve Turizm Geliri", (11.10.2007). Yaga,

O. (2003). Turizm Ekonomisi,

Detay Yaymclhk, Ankara.

Ozet

C;agdatj ve uygar bir toplum olmanm yolu; adalet duygusunu i9selletjtirip, hayata uygulamaletan gerer. Huleule, toplumun genel 91learlanm ya da bireylerin ve toplumun ortak iyiligini saglamalc amaclyla lcollulal1, leamu giiciiyle destelelenell leurat hale ve yasalann biitiiniidiir. Daha yaygm bir tammlyla huleuk, adalete YOllelmitj toplumsal yatjama diizellidir. Adaletill gergeleletjmesi toplumsal hayatm her alam11l ilgilendirir. Anayasa, ljasalar, leallull hiikmullde lcara11lmneler, tiizulc, YOlletmelileler, gel1elgeler ve uluslar ~rasl sozletjmeler turizm hukukunun kapsamml olutjturur. Turizm mevzuatl, ulusal ve tlluslar araSI ilitjleilerin diizenlenmesi amaclyla olutjturulmutjtur. Tiirleiye' de Turizm , Hukuleu yeni gelitjen, Turizm YasaSl gibi telc bir temel yasasl olmayan, daha 90k yonetmeliklere, genelgelere dayal!, diger hukuk dallanyla ilitjleili ve uygulamada mahkemelerce verilell leararlann iiriiniidiir. Turizm ilitjlcilerillin 9aglmlzda geldigi noleta, iilleemiz i9 in turizm alamna ozgii leurumsal yaptlar araSl ilitjleilerill yeniden diizelllemnesini gereleli hllyor. Kiireselletjel1 bir diinyada ulusal huleuleta leartjtla~llan sorunlann 90ziimii, roziim YOl1temleri evrellsel huleulea uygUI1 olmalldlr. Bunun i9in de diger huleule dallanndan baglmslz, evrel1sel huleulca uygun bir Turizm Hukulcu 9al1tjmasma aeil ihtiya9 vardlr. Mevcut turizm mevzuatlyla ilgili bilgilerin derlendigi boliimiimiiziin so nu 9 lctsml, huleulei elesilelerin Ilastl giderilmesi gerektigi onerilerini de igenneletedir.

Boliimiin AmaCI Tiirkiye'de Turizm Mevzuatl boliimiiniin amaCl; turizm sektoriiniin hukuken nasil diizenlendigi, geli§imi, dinamik bir yapi ve i§leyi§e kavu§up kavu§madlgl, planh ve piansiz donemlerde turizm ic;:in hangi hukuki tedbirlerin ahndigmi gormemizi saglamaktlr. A ynca, turizm hizmeti ile bu hizmetin geregi kiiltiir, koruma ve geli§im b6lgeleri ve turizm merkezlerinin tespitinde mevzuatla he. Kemal Ankan Caddesi No.4 Gursoy Apt. K. 2 D. 9 KU9adasl/Aydm, [email protected]

1 290

TUrk Turizm Tarihi: Yap,sal ve Sektorel Geli~lm

deflenen, turizm yatmm ve i§letmelerinin te§viklerine ili§kin, diizenlenmeler ve denetlenmelerinde hukuki mevzuatJ analiz etmektir.

Tilrkiye'de Turlzm Mevzuab

291

I.Tiirkiye' de Turizm Mevzuab 1.1. Cumhuriyet Oncesi Donem

Giri§ Tiirk Turizm Tarihi c;ah§masl ic;inde "Tiirkiye'de Turizm MevzuatI" turizm sektoriine ilgi duyan herkes tarafmdan bilinmesi gereken temel diizenlemeleri ic;ermektedir. Turizm sektoriinde c;ah§acak oJ.anlann, yatmmctlarm, kurum ve kurulu§lann, turizm faaliyetini siirdiiriirken turizm hukukuna ili§kin mevzuatJ yanlI§slz ve oziimseyerek bilmeleri, kendilerine, yaphklan i§e olan giiveni daha giiC;lii kIlar. Bu nedenle Turizm Hukukunun kaynaklan olan; Anayasa, yasalar, yasalann genel gerekc;eleri, ulusalar araSl sozle§meler, kanun hiikmiinde kararnameler, tiiziik ve yonetmelikler, orf ve adet (Akmtiirk, 1986 :69), yargl kararlan (ic;tihat) ile; bilimsel gorii§leri genel olarak aktaran bu boliim c;ah§ma ic;inde genel bilgi vermeyi hedeflemektedir. Ulkemizde turizmi desteklemek amaClyla C;lkanlan Turizmi Te§vik Kanunu'nun 7. maddesinde "turizm bOlge ve merkezlerinde imar planlarmm yapzlmasz veya yaptmlmasmm zorunlu oldugu" belirtilmekte ve bu plan Ian yapma ve yap-

tIrma yetkisinin Turizm Bakanhgl'nda oldugu hiikme baglanmaktadlr. Turizm alan, bolge ve merkezlerinde, Turizmi Te§vik Kanunu ozel hukUm, imar Kanunu ise genel hiikiim niteligindedir. Hukukumuzda ozel hiikiim genel hiikme gore uygulanma onceligine sahiptir. Bu durumda Turizmi Te§vik Kanunu'nun uygulama onceliginin bulunmasl genel hukuk ilkelerine de uygunluk arz etmektedir. Turizmin hlzla geli§mesi, sektorde yer alan unsurlann birbirleriyle olan ili§kisi, yasa koyucuyu, yonetenleri bazl kurumsal mekanizmalara ba§vurmaya yonlendirmi§tir. Ulusal oldugu kadar, bolgesel ve yerel kaynaklann da en iyi bic;imde planlanmasl ihtiyaci kar§lsmda turizm mevzuah yeterli degildir. Bu dii§iincelerle hazulanan boliimde aglrhkh olarak, yiiriirliikteki turizm mevzuah esas ahnml§hr. Temel amac;, turizm mevzuatmm kavramsal ve uygulamaya yonelik hukuksal c;erc;evesini c;izmek oldugundan, turizm mevzuahyla ilgili yarglsal denetim iizerinde durulmaml§, ancak miimkiin oldugu kadar bilimsel gOrU§lere yer verilmi§tir. <;ah§ma "Cumhuriyet Oncesi Donem ve Cumhuriyet Somasl Donem" 01mak iizere iki temel alt boliime, Cumhuriyet Somasl Donem· ise "Planslz 00nem ve Planh Donemler" alt boliimlerinden olu§maktadlr.

OemiryoIlanmn Avrupa'yl a:;np istanbul' a uzanmaSI ic;in 1883 Ylhna kadar beklenmesi gerekmi§tir. Ancak, organize ilk turist gruplan Orient Express'den yirmi yIl once istanbul'da 1863 ytlmda aC;llan Sergi-i Umumi-i Osmani dolaYlslyla gerc;ekle§mi§tir. Ulkemizde turizm ile ilgili ilk hareket 1890 ytlmda yiiriirliige giren 'Seyyahine Terciimanizk Edenler Hakkmda Tatbik Edilecek 190 Sayzlz Nizamna-

me" ile ba§laml§hr (Kalkan, 1995: 4). Cumhuriyet'ten once, Osmanh imparatorlugu'nun c;okuluslu yaplsma uygun olarak terciiman rehberlik meslegi gayrimiislimlerin tekelinde kalml§hr. Tiirk turizminde gerc;ek adlmIar ise Tiirkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasl ile ba§Iaml§tIr. 1.2. Cumhuriyet Sonrasl Donem Tiirkiye'de turizm endiistrisinin geIi§imi, planh donem oncesi (1923-1963) ve 1963'ten giiniimiize planh don em oImak iizere iki kategoride degerlendirilebiIir. Planh donem oncesinde turizm sektorii ile ilgiIi geli§me son derece smlrh 01makia birlikte, turizmin devletin giindeminde yer aIdlgl goriilmektedir. 1.2.1. Planslz Donem Planh donemden onceki turizm mevzuatImlz; 1949 yllmda yapiian Birinci Turizm Oam§ma Kurulu toplantIsl ile ba§layan turizm politikasl sonucunda hazlrlanml§tIr. Turizm sektoriiniin kendine ozgii temeI bir kanunu oimamasma ragmen turizm mevzuah aC;lsmdan <;ok onemIi kanunIar; Bor<;lar Kanunu, Ticaret Kanunu, Medeni Kanun Cumhuriyet'ten hemen sonra yuriirliige girmi§tir. 08.05.1926 tarihinde yuriirliige giren Borflar Kamt1lu hun 544.maddesi, Medeni Kanunu'nun aynimaz bir parc;asl oldugunu belirtmi§tir. Aym §ekilde 29.06.1956 tarihinde kabul edilen TiMe Ticm'et Kmtll1ltl hun 1. maddesi de aym nitelendirmeye yer vermi§tir. Her iki Kanun kendilerini 04.04.1926 yaYllll tarihli (miilga-yiirurlukten kalkan) Turk Medeni Kanunu' na baglaml§ ilgi hiikiimler

Turk Medeni Ka1tll1tu hun 5. maddesiyle de onaylanml§tIr. Aym hiikiim 22 KaSlm 2001 tarihinde kabul edilen yeni 4721 saYlh Turk Medeni Kanunu' nda da aynen korunmu§tur. Gerek Ticaret Kanunu'nun 1., gerekse Medeni Kanunu'nun 1. maddeleri uyarmca orf ve adet hukuku turizm hukukunun ikinci derece kaynaIdan arasmdakabul edilir. Mevzuatta yazdI /tiikiim bulu1l111adlgllloictada, yarglda

292

Turk Turizm Tarih;: Yaposal ve Sektorel Geliiim

sorunun t;OZUmu it;ill all ve adet hukuku uygulanabilir. Bir davram§ bi\=iminin orf ve adet hukuku oIarak kabulii i\=in "uzun siiredir uygulamyor olmasl, aym bit;imde davralllimasl gerektigi yonullde gellel bir inant;, kabul olmast ve hukuk duzellinin de yerle$ik daVl'alll$ bit;i111ine gore hiikum verilecegini kabul etmesi" gerekir. Turizm sektOriinde uluslararasl orf ve adet dl§ turizm apsmdan onem ta§lmaktadlL Bu donemde turizmle ilgili \=lkanlan kanun, yonetmelik ve tiiziikler §oyledir: 16.06.1932 yilmda yaYlmlanan 2007 saylh Tilrkiye tleki Till'k Vatallda§lartIta Tahsis Edilell Sallat ve Hizmetlel' Hakktnda Kamm. Amlall Kaml1tu 'nun l. maddesinde turizm ile ilgili olarak §oyle bir hiikiim vardu: " Tiil'kiye Cumhuriyeti dahilinde a$aglda gosterilen sanat ve hizmetler munhastmil Tiirk vatallda$lan tarafindall yaplhr, Bu sanat ve hiz111etleri1l Turk vatanda$l olmayanlar tarafindan yapllmasl yasaktlr. A) Ayak satlctllgl; t;alglczllk; fotograft;lllk; berberlile; miirettiplile; si111sarllle; elbise, kasket ve kUlldura imalciligi; borsalarda mubayaaclhk; Oevlet inhisarzna tabi maddelerin satlczllgl; "seyyahlara terciimattltle ve rehberlile '; in§aat, demir ve ah$ap sallayi i$t;ilikleri, U111U111i Ilakliye vesaiti ile su ve tel1vir ve teshin ve 111uhabere i$lerinde dai111i ve muvakkat i$t;ilik; karada tahmil ve tahliye i§leri; §oforliiTe ve muavillligi: alelumum ameleliTe; her tiirlii muesseselerZe ticarethalle, apartmall; han, otel ve $irketlerde bekt;ilik, kaplclhle, odaba§tltle; otel, han, ham am, leahvehalle, gazino, dallsig ve barlarda kadm ve aleek hizmetfilile (garsoll ve servant); bal" oymtculugu ve §al"ktCtltgt. n Yukanda da goriildiigii gibi Cumhuriyet'in ilk yIlIannda Cumhuriyeti ve Tiirk vatanda§ml korumaya yonelik olarak bu yasa \=lkanIml§tIr. 22 Mayls 1953 tarihli 6068 saylh 'Turizm Elldilstrisini Te§vik Kalllt1tu yaYlmlanml§tIr. Yerli ve yabanCi yatmmCllar i\=in vergi indirimleri ve bazl te§vik unsurlanm i\=eren 6068 saylh 'Turizm Endiistrisini Te§vik Kanunu" 22 Mayls 1953'te yiil'iil'liige girmi§tir. Turizmi Te§vik Kanunu (md. 38) iie 6068 saylh yasa kaldmlml§tIr. 1955 yllmda "Tii1"lciye Turizm Bankast Ka1tll1tu" ,>lkanlml§tlr. Turizm Bakanhgl bu donemin en onemli ol'ganizasyonel kul'uIu§udul'. Diger bil' yonetim araCI ise yatmmlal'a kredi destegi iIe birlikte proje ve teknik destek sag-Iamak iizel'e 1955'te kuru Ian Tul'izm Bankasl'dlr. 1956 yllmda Milli Korunma Kanunu'nunda degi§iklik yapilarak (Degi§ik: 6731 - 06,06.1956); 6086 saylh Turizm Endiistrisini Te§vik Kanunu mucibince turizm 11liiessesesi belgesi almt§ olanlar hakkmda;

293

Turkiye'de Turizm Mevzuato

I _ Hiikii11let, dlihilde liizum gordugu 11laddelerill maliyet ullsurZanm, bu maliyete zammedilecek lizami klir hadlerini veya lizami satz$ fiyatlanlll ve bu maddelerill cillslerilli, nevilerini ve vasiflanm tesbit ve tayin edebilecegi gibi komusyon, nakliye ve llakliye komusyonu, tellliliye, simsariye gibi ueretler ile bir hizmet veya sanat veya emek lear$lllgmda almacale sail' ucretleri ve bilUmum fiyat ve iicret tarifelerini tliyin edebilir ve muayyen leanunlara gore tutulmasl icabeden defterlerden ba~lca liizumlu gorecegi defterleri tutmaya tiiccar, esnaf ve sail' allikailian mecbur lczlabilir. Hilkil11let yuleardaki ftlerada yazzll fiyat, klir haddi, maliyet unsunl, bir hizmet veya sanat veya emele kar$lltgl, almacak ucretler veya fiyat ve iieret tarifelerillin tesbitini belediyeye, ticaret ve sanayi odalarl1la veya valilere yaptlmbilir" hiikmiine yer veri 1U

mi§tir. 1956 Ylhnda ,>lkanlan Onnan Kaltulttl hun 3. maddesiy1e; "Bulundulela1'l mevlci, vaziyet, haiz oldulcla1'l hususiyet noletasl1ldan 11lemleketin ve halkm menfaat, slhhat, sellimetine yarayacak veya tarihl, bedil veya turistile klymeti balnmmdan 11luhafazasl gereleen, gerek Oevletin ve gerek e$hasl11 hususi miilkiyetinde velfa !tilkiim ve tasarrufu altmda bulullan yederin annan rejimille aimmasllla Ziraat veya Maarif Velcliletleri veya Turizm Umum Mudurliiguniin telelifi iizerine iera Velcilleri Heyetince learat verilebilir" hiikmii getirilmi§tir. 1960 yilmda 7470 "TC. Turiz1lt Bankasl Ka1ltl1tu "yeniden diizen1enmi§tir. 1961 ylhnda kabul edilen Tiil'kiye Cumhuriyeti Anayasasl' nm "Kamu1a§tIrma" ba§hkh 38.maddesinde turizm amaClyla kamula§tIrmadan soz edilmi§tir. Buna gore; "(:iftt;illin topralelandmlmasl, ormanlarm Oevletle§tiri111lesi, yeni orman yeti$tirilmesi ve isklin projelerinin gert;ekle~tirilmesi amat;la1'lyla kamula$tmlan ta$mmaz mal ve lczyllarm kOn11l11lasl ve turizm amaclyla kamula§tznlan topralc bedellerillin odeme $elcli leanunla gosterilir. Kanunun taksitle odemeyi ollgordiigu hallerde t;iftt;inin topralelalldmlmasl, ormanlann Oevletle$tirilmesi, yeni orman yeti$tirilmesi ve islelin projelerinin gert;ekle~ti­ rilmesi it;in konulacak sure yinni yIlt; klyzlarm leorunmasl ve turiz11l amaclyla yapzlacak leamula§h17nalarda ise bu siire on yIlt a$amaz. Bu takdirde, talesitlel' e!?it olm'ak odenir ve kanunla gosterilen fazz !taddine baglamr" hiikmiine yer verilmi§tir. n

17 Eyliil 1955 tarihinde "Turiz1ll i§birligi Nizamllamesi ,>lkan1ml§tIr. 1954 yllmda 4/2269 saylh karal'name ile "Turizm Miiesseselerinill ve Btmlam Ait Olup Hizmetlerillde Kullamlacak Ula§tl1"l11a Tesis ve Vasttalarmm Haiz

Olacak Vaslflarma Dail" Yiinetmelile "yaylmlanml§tIr.

294

Turk Turizm Tarihl: Yap.sal ve SektOrel

Geli~lm

1.2.2. Planh Donemler Ulkemizde planh donemle birlikte turizmde onemIi geli~meler kaydedilmi~, turizm sektoriinde yerel, bolgesel ve ulusal boyutlarda politika hedefIerinin gen;:ekle~tirilebilmesi i<;:in gerekli yapmm olu~turulmasmda ve uygulanmasmda etkin bir <;:aba gosterilmi~tir. Turizm sektoriindeki aSll geli~me planh donemde ger<;:ekle~mi~ ve her iki donemde de devletin politik tercihleri ile yakmdan ili~kili olmu~tur. Planh donem, 1963-1983 yIllan arasmda, devletin turizm geli~imini saglamak iizere ~art­ Ian olu~turdugu ve oneii oldugu "birinei don em" ve 1983'ten giiniimiize siiregelen "liberalizasyon donemi" olarak iki alt donemde tammlanabilir. 1963-1983 doneminde turizm politikasmm temel hedefi, turizm yolu ile odemeler dengesine katklda bulunmak; doviz geiirlerini arthrmak; yeni i~ alanIan yaratmak ve Tiirk vatanda~lanna tatil olanaklan saglamaktlr. Soz konusu hedefleri ger<;:ekle~tirebilmek i<;:in organizasyonlar, yasal ve finansal diizenlemeler ve ozel projeler olmak iizere bir<;:ok ara<;: kullamlml~tIr. 1963'ten itibaren geli~meyi yonlendiren Be~ YIihk Kalkmma Planlan'nda, hedefler OPT, 1982), oneelikler, ara<;:lar ve kamu-ozel sektor dengesindeki degi~ime paralel olarak turizm etkinIiklerinde aglrhk, devletin oncii roliinden, ozel sektor, sivil toplum orgiitleri ve bunlann kombinasyonlanm i<;:eren yapilara donii~mii~tiir

a) Bi1·illci Be~ YzlltJc KalJcmma Plam DOllemi (1963-1967) Turizm sektoriinde devletin oneii roW ile yasal ve finansal ara<;:lar a~agldaki gibi ozetlenebilir: 1965 yIimda belgelendirme sistemi getiren "Turizm Tesisleri NiteliJcleri Yonetmeligi" <;:lkarhlmI~; "OnceliJcli Turizm Bolgeleri" i<;:in Bakanlar Kurulu Karan ile kredilendirme yoiunun a<;:Iimasl saglanml~hr.

b) ikinci Be~ Ytlltk Kalkmma Plam Done11li (1968-1972) 02.07.1969 tarihli Tttrizm Muesseselerinin Delteti11lillde Belediye Yetkileri Haklctnda Yo"etmelik yaylmlanml~tIr. YonetmeIigin kapsaml ~oyledir : " 1580 saylll Belediye Kanununda belediye yetleilerinden, muesseselerin a91111lasma ve i§Zetme izni verilmesine, i§ten men edilmesine, temizlile ve servislerinin denetimine, tmiflerinin tasdileine, bu yerlerde i§veren ve i§r;iZerin vasiflarmm tayinine, i§veren ve i§r;ilerin r;alz§malanna izin verilmesille veya bunlann r;alz§madall men edilmesine ait yetleiler 6086 sayzlz Turizm Endustrisini Te§vile Kanunu geregince t1lriZ111 111uessesesi beZgesi al111l§ bulul1an miiesseseler ir;in b1l Yonetmelige gore kullanzlzr".

Turklye'de Turizm Mevzuab

295

14.09.1972 tarihinde Seyahat Acetttalan ve Seyahat Acetttalan Birligi Kaml1tu kabul edilmi~tir. "Seyahat acentalan lefir amaczyla tU/'istlere ula§tzrma, leonalelama, gezi, spor ve eglence imlefinlan saglayan, onlm'a turizmle ilgili bilgiler veren, bu leonuya ili§lein tUm hiz111etleri goren ve turizm ekonomisine ve genellikle odemeler dengesine leatTczda bulunan ticar1 kurulu§lar" olarak tammlanml~tIr. 1972 yllmda Ev Pansiyonculugunu Geli~tirmek Uzere Ba~lattlall Kredi Progra11uyla, bir ailenin devamh oturmakta oldugu ve kendisine ait evin bir veya birka<;: odasml normal bir ev diizeni i<;:erisinde pansiyon haline donii~tiir.­ mesi ve turistlere iicret kar~lhgl kiraya vermesi desteklenmi~tir.

c) Ufiincii Be~ YtlltTc KalTcmma Plam DOltemi (1973-1977) 14.09,1972 ve 1618 sayill Seyahat Acentalan ve Seyahat Aeentalan Birligi Kanunu' na dayanarak 15.06.1973 tarihinde Seyahat ACelttalan Bi1-ligi Y01let11leligi <;:lkanlml~tIr. Yonetmelikle; "Seyahat acentalan, seyahat acentalzgl mesleginin yurt eleonomisi ve turizmine uygun surette geli§mesini saglayzcz tedbirleri almak, meslekf ahZiilc ve tesanudu lcorumak, 1618 saylll Seyahat Acentalan ve Seyahat Acentalan Birligi Kanununda ve bu Yonetmelikte belirtilen gorevleri yapmak ve yetkileri Teullmlmale uzere leamu kuru111u niteliginde tUzel ki§iligi haiz "Tiirleiye Seyahat Acentalan Birligi" (TURSAB) kurulur ve etkin bir yonetim araCI olarak devreye girer (TURSAB, 2003) . 1618 sayIlI Kanun geregince 27.09.1975 tarihinde Seyahat Acetttalan YOnetmeligi <;:Ikanlml~tIr. Bu Yonetmeligin amaCl; "seyahat acentalannlU lcurulu§unda uygulanacale esaslar ile seyahat acentallgz meslegini ve hizmetlerini Kanunun belirledigi esasZar dogrultusunda duzenlemele" tir (m.1). 15.06.1973 tarihinde Av Tllrizmi Yonetmeligi <;:Ikanlml~hr. Bu Yonetmeligin amaCl; "yurdumuza turist getirell, av turlarz ve av pm'tileri duzellleyen, bUlllarm dl§mda yaball hayatl ve omitolojile ozel turlar ve programlar tertip eden seyahat acentalarmm faaliyetlerini diizenlemek, av organizatOderi ve kllavuzlarz yeti~tinnek ir;in organizatOrlUle ve lellavuzlule leurs Ian ar;mak suretiyle Yurdumuz turizm ekol1omisine lcatlelda bulunmale"tIr (m.1).

d) Dorduttcii Be~ YtlltTc Kalkmma Plam Donemi (1978-1983) 25.11.1981 giin ve 4-901 saylh Oevlet Ba~kanhgl OnaYI ile birle~tirilen Kiiltiir Bakanhgl ile Turizm ve Tamtma Bakanhgl " Kiiltiir ve Turizm Bakanhgl" ismini ahTIl~hr. Oaha soma 14.12.1983 tarih ve 187 saylh Kanun Hiikmiinde Kararname ile Bakanhgm kurulmasl, Organizasyonu ve Gorevlerine iIi~kin esaslar diizenlenmi~tir .

296

Tiirk Turizm Tarihl: Yapisai ve Sektorei

Geli~lm

Daha liberal bir donemi ba~latan en onemli yasal ve finansal ara<;, 1982 Ylhnda yiiriirliige giren 2634 sayIlI "Tllrizmi Te~vik Ka1llt1lu" duro Amlan kanun He yatmmlar, oncelikli turizm geli~me alanlanna yonlendirilerek kIt kaynaklann daha etkin kullamml saglanml~, temel planlama ve koordinasyon i~levini yiiklenen Turizm BakaniIgl, devlet arazilerinin tahsisi He ilgili i~lemleri basitle~­ tiren, yeni turizm tiirlerinin geli~mesini saglayan ve tiiketici haklanm koruyan bir kurulu~ olarak etkinIigini siirdiirmii~ti.ir. Kamu arazHerinin tahsisi, vergi muafiyetleri, dii~iik faizli. uzun donemli te~vik kredileri, Devlet Planlama Te~kilatI'ndan te~vik belgesi, Turizm Bakanhgl'ndan yatmm belgesi almmasl ko~uluna baglanml~tIr. 1982 yllmda sektordeki darbagazl <;ozmek ve gerekli yasal diizenlemeleri yapmak i<;in e;:lkanian 2634 saYlh "Tmizmi Te~vik Kanunu" na bagh kamu arazilerinin, turizm yatmmlan ie;:in yatmmcIlara tahsisi, turizmi geli~tinne fan undan yararlanma, dii~ilk faizli ve uzun donemli turizm kredileri, yabanci persanel ve sanatkar e;:ah~tIrabilme, giimriik muafiyetL yatmm indirimL te~vik kredileri, vergi indirimi, finansman fonu, te~vik primleri sektore saglanan te~viklerin ba~hcalandlr.

Devletin temel kurum \ ..~ kurulu~lanm diizenleyen Anayasa' nm turizm mevzuatI a<;lsmdan onemli alan yiiriirliikteki maddelen ve konuian ~unlardlr: 16. madde "YabanczIann Temel Hak ve Ozgiirlilklerinin Ozel Satiitiisii", 23.madde " Seyahat Hale ve Ozgiirliigii", 43. madde "Kzyz ve Sahil $eritlerinin Kamu Yararma Kulla11lI111aSZ", 56. madde "C;evre Hak1cl", 63. madde "Kiiltiir ve Tabiat VarIzlelanmn Korwzmas/", 172. madde "Tiileeticilerill KonU/masz". Bu maddelerin dagrudan turizm mevzuatmda uygulama yeri vardlr. 1982 Allayasasl Kamula~tIrma ba~hkh 46. maddesinde "turiz111 a111aczyla lcamula§tl17lla" yapiiacagi hiikmiine yer vermi~ bu i~lemin nasIl yapllacagml da ~oyle belirtmi~tir:" Devlet ve lcamu tiizel lei§ileri; lca111u yararmm gerelctirdigi lzallerde, gen;elc kar§zlzklanlll pe§i1z odemek §artzyla, ozel miilleiyette bultman ta§ZI1nWZ mallann tamammz veya bir kzsmzlll, kmzullla gosterilen esas ve uSllllere gore, kamula§tmnaya ve bunlar iizerinde idari irtifaklar leunnaya yetkilidir Kamula§tmna bedeli ile lcesin hiik111e baglanan artll"lm bedeli nakden ve pe§in olarale odenir. Ancak, tanm reJonmmun uygulanmasz, biiyiilc enelji ve sulama projeleri ile iskan projelerinin ge/'{;ekle:;tirilmesi, yeni ormanlarm yeti§tirilmesi, kzyzlann leol"ll1lmasz ve turizm a111aczyla lca111uIa§tznlan topralelann bedellerillin odemue §eldi lcmzunla gosterilir" . Nitekim 04.11.1983 tarihli Kamllla~tmna Ka1llt1lu He turizm amaClyla yapIlacak kamula~hrma ~artlan ve odeme ~ekilleri belirlenmi~tir. Kanunun 3. maddesinde ~u dilzenlemeye yer verilmi~tir: " ida reIer, kalllmlarla yapmak yiikii111liiliigiinde bulunduklan ka111u hizmetlerinin veya te§ebbiislerillin yiiriitiilmesi ir;in

1

Tiirkiye'de Turizm Mevzuatl

297

gerekli olan ta§l1111taZ mallan, kaynaklan ve irtifak haklanlll; bedellerini nakden ve pe§in olarak veya a§agzda belirtilell hallerde e§it taksitlerle odemek suretiyle kamula§tmna yapabilirler. Bakalllar Kurulunca kabul oilman, biiyiik enelji ve sulama projeleri ile isldin projelerinin gerr;ekle§tirilmesi, yeni ormanlarl11 yeti§tirilmesi, lezyzlarlU' konml11asz ve tul'izm amaczyia yapzlacak kamula§tzrmalarda, bir gerr;elc veya ozel hukulc tiizel ki§isine odenecek kamula§tzrma bedelinin a yzl Genel Biitr;e Kammull' da gosterilen miktan, naleden ve pe§in alm'ale odenir, Bu miktar, kamula§tmna bedelinill altzda bzrinden az olamaz. Bu miletarm iistiinde olan kamula§tzrma bedelleri, pe§in odeme miktarmdan az olmamak ve en Jazla be§ yzl ir;inde Jaiziyle birlikte odenmek iizere e§it talcsitlere baglamr. Taksitlere, pe§in odeme giiniillii takip edw giinden itibaren, Devlet borr;lan ir;in ongoriilen en yiiksek Jaiz haddi uygulamr" . Bakanlar Kurulu Karan ile 18.02.1982 tarihinde TU1'izm i~leri Yiikse1c Koordillasyo1t Kurulu' 1tU11 Kurlllmasl ve (:alt~ma Esaslan belir1enmi~tir. 21 Temmuz 1983 kabul tarihli "Kiiltiir ve Tabiat Varltklaruu Koruma Kammu" <;lkanlml~tIr. Bu Kanunun amaCl; "kOrU1l711aSZ gerekli ta§l1lzr ve ta§mmaz kiiltiir ve tabiat varlticlan iie ilgili tanzmlan belidemek, yapzlacalc i§lem ve Jaaliyetleri diizenlemek, bu konuda gerekli ilke ve uygulama kararlanm alacak te§kilatm kW'ulu§ ve gorevlerini tespit etmek"tir. Bu Kanun; "lcoru111nasz gerelcli ta§z11lr ve ta:;l1lmaz kiiltiir ve tabiat varlzkIan ile ilgili hususlan ve bunlarla ilgili gerr;eic ve tiizel ki§ilerin gorev ve 'sorumlululdanm" kapsar. 08.01.1983 tarihli Talih Oyll1tlan YOlletmeligi e;:lkanlml.~tIr. "Bu yonetl11eligin amacz, Belgeli Turizm i§letmeleri biinyesinde kurulacak Talih Oyunlan malwllerininlcurulu§ ve iflleyi§ine ili§lcin usiil ve §m·tlan diizwlemele" olarak belirlenmi~tir. 10.01.1983 tarihinde Turizmi Geli~ti1ine F01lll1tU11 Denetlellmesille Ait Yo1letmelilc'le "turizm alanlarz ve turizm merlcezlerinde yer alacak yatzrzmlarm lcredi ile desteklemnesi ve dl§ pazarlama imlcalllanmn geli§tirilmesi amaczyla lcullalll111z ve bu odemelerle, yasal gelirlerill Jona intikal if)lemlerinin denetle1l11lesine ilifjkill esaslar" belirlenmi~tir.

27.01.1983 tarihli Turizm Alanlarmda ve Turizm Merkezlerinde imar Plalllanum Hazlt'lallmaSI ve 01taylamnasma ili~kill Yonetmelik <;lkanlml~tlr. "Mevki ve szmrlan Baleanlar Kurulu Karan ile tespit ve ilml edilelz Turizm Almzlan ve Turizm Merlcezlerinde imar planlarmm hazzrlmzmasl ve onayla1l1nasmda uyulacalc usul ve esaslara ait hiikiimlelP e yer veri1mi~tir. 28.02.1983 tarihii Bakanlar Kmulu Karan ile Turizm i~letmecileri1li1l i1t"acatf! SaYllmalan Hak1cmda Karamame e;:lkanhm~tIr. Belgeli Turizm Yatmm ve i~letmelerin (B ve C grubu Seyahat Acentalan harie;:) ihracate;:l sayIlarak, 933 saylh Kanun uyannca di.izenlenen "Yatmmiann, ihracatI ve Doviz Kazandmcl Hizmetlerin Te~vik ve YonlendiriImesine Ait Kararname" ile, ihracatplara tam-

298

Turk Turizm Tarlhi: Yap,sal ve Sektorel

Geli~im

nan yatmm ve i§letme donemine ait tum te§vik tedbirlerinden yararlandmlmaIan saglanml§tIr. 01.03.1983 tarihli Belgeli Tllriz11t i§letmele1"inde Yaballct Pe1·s01tel ve Sanatkarlarm C;alt§tmlmast Hakkmda Yonetmeli1c'le amac;lanan "2007 saylh Tilrldye'deki Turk Vatanda§larma Tahsis Edilen Sanat ve Hizmetler Hakkmda Kanun hukumlerinden istisna edilerek c;ah§tmlabilcek nitelikli Yabancl Uzman Personel ve Sanatkarlann nitelikleri He sayIlanmn ve bunlann c;ah§malanna izin verilmesindeki usullerin tespiti" dir. 23.03.1983 tarihli Tllrizm i§letmelerinin Ba1callltkla, Birbirle1"iyle ve Mu§terileriyle ili§kileri Ha1clmtda YOltetmeli1c. Bu yonetmelikle "turizm i§letmesi belgesi sahiplerinin birbideriyle, mii§terileriyle ve Baleanlzlela lear§zlzlelz ili§leileri ile hale ve yiileiimlUlUlelerini uluslar m·asz lcurallm· dotI·ultusunda diizenleyerele, bu ili§lcilerden dogacak anla§mazlzlclarz asgariye indirmele" hedeflenmi§tir. 19.04.1983 tarihinde yaylmlanan Turizm Yattrttn i§letme ve Kurulu§larmm Denetimi Hak1cmda YOlletmeli1c "insan ve gevre saglzgz ile can ve mal giivenligi de dahil olmale iizere belgeli turizm yatzrzm ve i§letmelerinin, belgeye esas olan vasiflarmm, tarifelerinin, temizlilc, intizam, servis, idare ve i§letme tarzlan ile diga hususlann ve Tiirlciye Seyahat Acentalan Birliginin denetlenmesine, denetleme elemalllarl7lm nitelilelerine, atanmalarma ve yetlcilerine ait hiilciimleri"ni kapsar. 13.05.1983 tarihinde yaylmlanan Yabattct Uyrulclu Ki§ileri1l, Tm·izm BOlge, Ala1l ve Merkezlel"inde Ta§t1tmaz Mal ilctisaplarmda Uygulallaca1c Esaslar Bakanlar KuruIu' nun karan ile belirlenmi§tir. 08.06.1983 tarihinde Yat Tu1"izmiltin Geli§tirilmesi Haklcmda YOlletmeli1c yaylmIanml§tlr. Bu yonetmeligin amaCl "Yat Turizmi, Yat Limalll j§letmeciligi ve Yat j§letmeciliginin yonlendirilmesi ve geli§tirilmesi i9in gereleli diizenlemelerin yapzlmasz ve i§letmecilerin, lcamu gorevlilerinin ve yat911ann uyacalclan lcurallarm belirlenmesi" dir. YonetmeIik, "yat limanlarz yatznm ve i§letmeciligi, yat i§letmeciligi, yabancz yatlarm lcarasulanmzzdalci seyir esaslan ile Tiirlciye'de leall§ siireleri, leabotaj halclarz ve yat turizminin geli§tirilmesi amaczyla almacak diger tedbirlere dair hiileiimleri" kapsar. 27.07.1983 tarihii Turizm Bolgeleri, Tll1·izm Alanlan ve Tllrizm Mel'lcezleriui1l Belirle1t11tesillde G01'ev Alacak (:alt§ma Gruplanllt1t Olu§turulmast, Gorev ve Yetlcileri ile (:alt§ma $eldine ili§kill YOlletmelilc yaYlmIanml§tIr. Yonetmeligin amaCl, "2634 sayzlz Turizmi Te§vile Kanununull 3 iincii maddesinde ta1tl11llanan Turizm Bolgeleri, Turizm Alanlan ve Turizm Merlcezlerinin belirlemnesinde gorev alacalc 9a1z§ma gruplarl1ll1l olwjturulmasz, gorev ve yetlcileri ile 9a1z§ma §ekline ili§kin esaslan diizenlemeic"tir. Yonetmelik, "Turiz11l Bolgeleri, Tllriz11l Alalllan ve Turizm Merkezlerinin tespiti ve iliin edilmesine ili§lein hiilciimleri" kapsar. 08.06.1983 tarihinde "Yat Turizmi Yonetmeligi" yaYlmlanml§tIr. Bu yonetmeligin amaCI "Yat Turizmi, Yat Lima1ll i§letmeciligi ve Yat j§letmeciliginin YOIl-

Turkiye'de Turizm Mevzuab

299

lel1dirilmesi ve geli§tirilmesi i9i11 gerelcli diizenlemelerin yapzlmasz ve i§ietmecilerin, ka111U gorevlilerinin ve yatl5zlarm uyacalclan lcurallarm beli1"lenmesi" dir. Yonetmelik, "yat lima71lan yatm111 ve i§letmeciligi, yat i§letmeciligi, yabancz yatlarm.lcarc:s~la1'l:l.ll~­ daJci seyir esaslarz ile Tiirkiye'de lealz§ siireleri, kabotaj halclan ve yat turzzml1ll1l gelz§tzrilmesi amaczyla all1lacalc diger tedbirlere dair hiilcii111leri" kapsar. . . 21.12.1983 tarihinde yaYlmlanan Yiizdelerdell Toplallan Pamlarm, I§ftlere Daglttlmast Haklcmda Yonetmelilc, "4857 sayzlz j§ KallunU1zun 51 inci m~dde~i geregince, yiizdelerden toplanan pamlarm, i§yerinde 9a1z§an tiim i§9 ilere, yapzlan z§lerzn niteligine gore, hangi esaslar ve oranlar gergevesillde dagztzlacagmz goste1'1:ze~" ~ma~lY­ la hazlrlanml§tIr "Gteller, lokantalar, eglence yerieri ve bel1zeri yerier zle Z9kz verden ve hemell orada yenilip i9ilmesi i9in qe§itli yiyecele satan yerlerden "yiizde" usuliiniin uygulandzgz miiesseseler, bu Yonetmelile hiileiimierine" tabidir. <

e) Be~inci Be§ Ytlltlc Kal1cmma Plam Donemi (1984-1989) Tilrkiye'de 1970-1982 yilian arasmda devlet destegi ile yonlendirilen turizm sektoru, 1982'den guniimuze kadar ge~en surede, ozel ouem ta§tyan sektOr olarak degerlendiriImi§tir. .. 1986-1989 doneminde, "Turizm Te§vik Yasasl"nm, "Yatmmlann, DOVlZ Kazandmci HizmetIerin ve i§Ietmelerin Te!?vik Edilmesine Ili§kin Karar" 111, "Yabanci Sermaye Yasasl"nm, 32 saylh "Tiirk Paras111111 Klymetini Koruma Karan"n111 ve "Kurumlar Vergisi He Katma Deger Vergisi"ne ili§kin yasamn tamdlgl te§viklerin tiimilnden bir arada yararlanabilme gibi ~ok onemli bir yatmm fIrsatIm yakalayan turizm sektorii, bu firsatI c;o~ iyi degerlendirmi§tir. 24 $ubat 1984 kabul tarihli 2981 saylh "Ima1' ve Gecelcolldu Mevzllatma Ayktn Yaptlara Uygulanacalc Bazt i§lemler ve 6785 Saytlz imar Ka1luml1l Bir Maddesinin Deui§tirilmesi Halclcmda Kamm" eski eserler ile koruma alanian ve sii bolgelerinino yeniden degerlendirilmesine ili§ldn 6. ma~desinde; <"$i~z.di~e leadar learnr verilmi§ eslei eserler ile bunlarm komma alanlan ve SIT bolgelerz71e zlz§lcl1l learariar, 2863 sayzlz Kiiltiir ve Tabiat Va1"lzklanm Koruma Kammu uyannca, !canunul1 yiiriirliige girdigi tarihte1l ba§lamak iizere en ge9 2 yzl i9inde yeniden Kiiltiir ve Turizm Balcanlzgmca beli1"lel1il· ve iian edilir" hiikmilne yer vermi§tir. "irlcili Yerlere Ve1'ilece1c izinlerde Gozoniinde Bultmdurulacalc Esaslan Gosterir Yonetmelik" 17.05.1984 tarihinde kabul edilmi§tir. Slmrlandmlml§ alanlann belli bir bolilmilnde ve s111lrlandmlml§ alanlann dl§111daki klvIlanmlzda, gemi vasfmda veya kendiliginden hareket etme yetenegine sahi; olmayan ve romorkor ile ~ekilebilen "Yiizer Otel, Yuzel' Lo1canta Veya Bellze1'i Tesislerin i§letilmesi Halclcwda Kaml''' 02.12.1984 tarihinde ya<

Ylmlanml§tIr.

300

Tiirk Turizm Tarih;: Yaplsal ve Sektorel

Geli~im

19.07.1985 tarihinde "Tllrizmi Te~vik Kaml1tll Geregince Uygulanacalc Para Cezalarml1t Tahsili ve Turizmi Geli~tinlle Fonuna Alctanlmasl Hakkmda Yonetmelik" yaYlmlanml~tIi. "2634 saytlt Turizmi Te~vi1e Kamtllu' mtll 33. Maddesinde Belirtilen Dttnlmlarda Uygllianan Para CeZalartlU11 tki Misli Artttrlimast Hakkmda Bakanlar Kurulll Karan" 27.06.1986 tarihinde kararla~tmhm~tIr. 26.11.1985 tarihinde "Tllrizmi Geli~tinne Foltttndan Verilecek Kredilerin Kttllammt tie tlgili Bakanlar Kllnllu Karan" verilmi~tir. 6224 saylil 6224 say1l1 Yabanci Sermayeyi Te~vik Kanunu ve 1567 saYlh Turk Parasll1ll1 Klymetini Koruma Hakkll1da Kanun kapsamll1da yabanci sermaye He iIgili izin esaslanm tespit etmek amaClyla 13.03.1986 tarihinde "YaballCt Sennaye (:erreve Karan" arkasll1dan 25.05.1986 tarihinde de "YabatlCI Sermaye (:erreve Karan Hakkmda Teblig" yaylmlanml~tIr. Turizm, eglence ve dinlenme tesisleri, ticaret merkezleri ve benzeri tesislerin yapilmasl i~in 18.03.1986 tarihinde "Tul'iz1Il Yatmmlartlll Htzlandmnak Maksadtyla Arazi ve Gayrimenlwl Taltsislerinde Siirat Saglan11lasma Dair Bakanlar Kllntlu Karar"l verilmi~tir. 02.07.1986 tarihinde "Profesyo1tel Turist Reltberleri YOl1etmeligi" yaYlmlanml~tIr. Bu yonetmeligin amaCI, "Tiirkiye'yi yerli ve yabancl turistlere en iyi gekilde tanztaeak ve orziara gezileri siiresillee yardlmel olaeak ve dogru bilgiler verebileeek profesyonel tUl'ist rehberlerinill sefimi, egitimi, fallgma esaslarz ve denetlenmesilli diizelliemek"tir. Yonetmelikle "profesyonel turist rehberlerillin sefimi, egitimi amaczyla afzlacalc kurslarm yiiriitiilmesi, rehberlerill falzgma esaslarznl1l tespiti ile denetlellmesi ve meslelc kuruluglarz ile yapzlacak igbirligi esaslarz" belirlenmi~tir. , "Seyahat Aeelltalarml1t Hac Seferi Diizelllemelerille Dail' Esaslan Beli,'leyen Yonetmelik" 17.01.1989 tarihinde yaYlmlanml§tIr. 24.01.1989 tarihli 355 saylh "Turiz11l Bakallltgl' mit Te~lcilat ve Gorevieri Halckmda Kallull Hiilcmiil1de Karamame" ile Turizm Bakanhgl mn kurulmaslna ve te~kilat ve gorevlerine karar verilmi§tir. "Turizm Balcanltgl Tw'izm Miidiirliilclerinin Gorev- Yetlci - SOnl11l1uluk ve (:alt~ma Esaslan Hakkmda Yonetmelilc" 24.06.1989 tarihinde yaYlmlanml§hr. 26.08.1989 tarihinde "Konalclama ve Yeme- i{:me t~letmeleri Personeli Yeti~ti1"1lle Temel egitim Kw'slarz Yonetmeligi" ~lkanlml§tIr. "Ozel (:evre KOnlma Bolgesi Karan" Bakanlar Kurulu' nca 04.08.1989 tarihinde kararla§hnlml§hr.

Tiirkiye'de Turizm Mevzuatl

ft

301

Altmct Be~ hUlk Kalkmma Plam Donemi (1990-1994)

Turldye'de turizm yatmmlanmn te~viki a~lsll1dan devlet tarafll1dan 1985- 1991 yillan arasll1daki Kaynak Kullammi Destekleme Primli Donem, ~99~-199~ yillan arasll1daki Kaynak Kullamml Destekleme Fonu Kaynakh Kredl ?oneml, ..19921994 yillan arasll1daki Fon Kaynakh Kredi ve 1994-2005 Doneml oImak uzere, dort donemde nakit destek saglanml~hr. . "TiMe Karasularmda Sp01'tif Amarla Yaptlacak Aletli Dalt~lara Ili~kilZ Yonetmelilc" 03.03.1990 tarihinde yaylmlanml~hr. Bu yonetmelik 2634 say~h Turizmi Te§vik Kanunu' na dayah olarak ~lkarhlan Yat Turizmi1til1 Geli~ti1"ll­ mesi Halc1emda YOlletmelik' in 45. maddesi uyannca hazlrlanml~tIr. 04.04.1990 tarih ve 3621 saVIll "Klyt Kautt1w" ~lkanlml~tlr. Bu Kanun, "deniz, tabii ve suni gol ve akarsu kzy;lan ile bu yerlerin etlcisinde olan ve deva1m lliteliginde bulunull sahil ~eritlerinin dogal ve kiiltiirel ozelliklerini gozeterelc korttma ve toplum yararlmlmasma afzlc, kamu yaranna kullanma esaslarma tespit etl~elc" a~aClyl,~ d~­ zenlenmi~tir. Kanun, "deniz, tabii ve suni goller ve alcarsu kzyzlan lie demz ve gollel111 kzyzlanm fevreleyen sahil geritlerini ait diizenle111eleri ve bu yerlerden Icamu yararma yararlan111a imlcul1 ve gartlarllla ait esaslan" kapsar. Ktyt Keltal' (:izgisi, Sahil $el'idi, Plattlama ve Yaptlatzma Ktymt1l Konlltmast, Yapt Yasagt ve Ktytda Yapzlacak Yaptlar ba~ltklt 6. madd~sillde " KZ~l, herkesin egitlik ve serbestlikle yarariannwsllla aflk olup, buralarda hl~bzr yapz yapuamaz; duval', fit, parmalclzlc. tel orgii, hendelc, kazzlc ve benzeri engeller olu~turulamaz. KZ1{zlarda, laylyz degigtirecek boyutta kaZI yapzla111az; IcUI1l, fa/czl vesaire almamaz ,veya r;ekilemez. Klyzlam moloz, topmlc, curuf, fOP gibi Icirletici etleisi olan atllc ve amlcZar dolciilemez. Klyzda, uygulama imar plam kararz ile; , . a) iskele, liman, barmalc, yanagma yeri, rzhtlm, dalgakzran , /copril, menfez, zstl1~at duvan fener, fekek yeri, kaYllehane, tuzla, dalya11, tasfiye ve pompaj istasyonlan glbl, klymm leamu yararma kullammz ve IcZYZYI leorumak amacma YOl1elik ait yapz v~ tes~~ler, b) Faaliyetlerinin ozellilcleri geregi lelyzdan ba~lea yerde yapllmalan mumkun ~l~ mayan tersane, gemi soleiim yeri ve su iiriinlerini iiretim ve yetigtirme teslslen gzbz, ozelligi olan yapl ve tesisler yapzlabilir" hiikmu getirilmi~tir. .,. . " 03.08.1990 tarihli "Ktyt Ka1tlt1ltL1z Uygula1l11lasma DatI' Yonetl1lelt1c 4.4.1990 tarih ve 3621 saylh Klyl Kanunun 16 nCl maddesi geregince duzenlenmi~tir. Bu Yonetmeligin amaCI, "deniz, tabii ve suni goller ve alcarsularda klyZ kenaI' fizgisinin tespiti, klyzlarm leullamlmasl ve Icorun111asz ile klyzlarda, doldu:m~v ~e kumtma yoluyla kaza11llan alanlarda, deniz ve golieriII /cz~zlanm~ ~evm.~tl mtelz~l1l~,e ol~n sahii geritlerinde plalliama ve uygulama esaslanm belzrlemelc til'. Yonetmehk, demz, tabii ve suni goller ve akarsu layzlan ile sahil geritlerini, bu yerlerden /camu yaranna yararlanl1la imlcan ve gartlarzl1l, Iczyzlarda ve sahil geritleril1de plmllama ve yapzlanma

302

Turk Turizm Tarihi: Yap,sal ve Sektorel

Gel~im

esaslamn doldunna ve kurutma yolu ile arazi kazanma ve leullanma csaslanm, lezyz kenar 9izgisi tespit komisyollunun te~ekleiilii, gorev ve yetkileri, 9alz~ma ~ekli ile Kanunun uygulanmasl1la a91lelzk getiren esaslan" kapsar. "Turizm Bakallitgl'llCa Mahalli, Milli ve Milletlerarasl Turizm Faaliyetlel"i11i Diizenleyen il Gzel idarelerille Yapllacak Yardtm YOlletmeligi" 11.10.1991 tarihinde yay!mlanml~tIr. Bu yonetmelik; "~elllile (festival), amna giinleri, gosteri gibi faaliyetleri dilzellleyerek, iilkemizin turistile degerlerilli ve zenginlikierini geli~tirici, tamllcz faaliyetlerde buizmall il Ozel idarelerine Turizm Balcanlzgl' nca yardimlann esas ve usullerini" kapsar. 21.11.1992 tarihinde Turizm Bakallitgl Gdiiller Yonetmeligi yaylmlanml~­ hr. Bu YonetmeIigin amaCI "Turizm Bakanlzgmca verilecelc odiillerle ilgili uygulamamn esas ve usullerini belirlemektir. Yonetmelilc turizm imlcan ve degerlerinin yurti9i ve yurtdl~l1tda tanzizmmz yapan ve Tiirlc turizminin geli~mesine dogrudan ya da dolaylz olarak kathda bulunan ki~i, topIuIuk veya lcuruht~lam takdir ve te~vik etmelc iizere Turizm Bakanlzgmca verilecek odiillerin esas ve usullerini kapsar". "Turizm Alan ve Merlcezlerinde Yeralan Termal Sulann Kullamlma Hakkt ve i~letilme Usul ve Esaslan Hakkmda Yonetmeiik" 31.12.1993 tarihinde yaylmlanml~tIr. Yonetmeligin amaCI; "turizm alan ve merkezlerinde yer alan termal sulann degerlelldirilmesi, btl ozellilctelci sulan kullanan ve kullanacalc ulan tesis ve i~­ letmelerin nitelik ve nicelilelerinin belirlenerele iyile~tirilmesi, projeleri1lin onaylanmasz, mevcut ve leullamlmayan veya artan termal sular ile yeniden bulunacak olan termal sulann i~letilmesi, kullamlan bu nitelile sulann diger hale sahipleri ile olan ili~leilerinin diizenlenmesine ili~lein usul ve esaslan" belirleqlektir. 10.03.1994 tarihinde "Talih Oyunlm"z Yonetmeligillin Bazl maddelerillin Degi~tiri111lesi Hakkmda Yonetmelik" yay!mlanml~tIr. 30.03.1994 tarihinde Kzyt Kammu' ml1t Uyglllamnasma Dair Yonetmeligin Bazz Maddelerillin Degi~tiril11!esi Hakkmda Yonetmelik <;:1kartJlm!~tIr. KIsmi YapIla~ma ba§hkh degi§iklik §u hiikiimlere yer verilmi§tir : " Turizm alan ve merleezlerinde; Tllrizm Bakanlzgznca 11 Temmuz 1992 tarihillden once onaylanmz$ turzzm ama9iz uyguIama imar planlarl11l1Z, lezyz kenar 9izgisindell itibare7Z leam yoniinde 100 metrelik bandz igerisinde kalall kesimindeki imar adalarmm yiizde ellisillden fazlasl1lda, (a) bendindeki tamma uygun yaplIa~ma olmasz durumudur. Alesi haIde (a) bendi hiikiimleri gegerlidir< Turizm alan ve merkezlerinde, turizm dZ$z lcullammlam yonelilc olarak hazzrlanmz~ ve 11 Temmuz 1992 tarihinden once onayla1llni~ uygulama imar pIanlarmm iIgi ve lcapsamma gore (a) veya (b) bendlerilldeki tammlam uygun yapzla~ml$ olmasz durumudur". YIllar itibanyla yatmm te§vikleri a<;lsmdan degerlendirildiginde; nakit destek unsuru ihtiva eden Kaynak Kullamm! Desteldeme Primi destekli belgelerin

Turkiye'de Turizm Mevzuab

303

verildigi 1985-1991 YIlIan arasmdaki donem, toplam ~atm~ ~t~nmn en fazia oldugu donemdir. Aynca, 1991-1994 yilian arasmdakl kredl IhtIva eden, Kaynak Kullamml Destekleme Fonu Kaynakh ve Fon Kaynakh Kredili belgelerin verildigi donemde de yatmm tutarIan olduk<;a yiiksek olmu§, sonu<; ~larak ~a belirtilen yillar arasmda top lam yatak kapasitesinde onemli artI§lar gozlenml§tir(Karaaslan, 1995) . Yukanda belirtildigi iizere, 1982-2005 yilian arasmda Turizmi Te~vi1c Y~sasz, turizm yatlnmlannm te§vik ve planlamasl a<;lsmdan onem ta§lml§tIr .. Soz konusu Yasa ile turizm alan ve merkezleri ilan edilerek bu merkezierde nnar plam yapma ve onama yetkisi ile turizm ama<;h planlanan kam~ araziIe.rinil: ~9 vIi siireli olarak turizm yatmmClIanna tahsisinin yamnda, tunzm teslslennm ~llllflandmlmasl ve beigelendiriImesi sureti ile niteliklerinin yonlendirilmesi ve denetlenmesi saglamm§, konaklama tesislerinin su ve elektrik gideri bedellerinin konutlara uygulanan indirimli tarifeden odenmesi saglanml§tIr. 2634 saylh Turizmi Te§vik Yasasl iIe saglanan yetkiler kapsammda, 155 adet turizm alan/merkezi ilan edilmi§, <;anakkale-Mersin klyl band! boyunca takriben 1 milyon 120 bin kapasite ongoren <;evre diizeni planlannm yaplml, 400000 yatak kapasitesi i<;eren turistik tesisin belgelendirilmesi ile 1:~ biI: ~atak kapasitesi i<;eren 320 turistik tesis i<;in kamu arazisi tahsisi ger<;ekle§tInlml§tIr.

g) Yedinci Be~ ¥tllzle KalTcmma Platt! DOltemi (1995-2000) Ktyt Ka1!ll1!u' nun Uygulanmasma Dair YOlzetmeligi1t Bazz Maddelve:i~zil.1 Degi~­ tirilmesi Halekmda YOlzct111eli1c te 27.07.1996 tarihinde yapdan degl§lkhkle Guniibirlik Turizm Tesisleri tamnmlanml§tIr : "Kamping ve konakiama iinitelerini igermeyen dU$, golgelilc, soyunma lcabini, We, "kafe-bar, pastane, lokallta, 9ayhane, a9zlc spor alanIan, spor tesisleri, g~1f alalllan, a9z1~ gosteri ve egIence alalllan, lunapark, filar, su oYUlzlan parlez ve 20 1112 yz ge911!eyen sergI ve satz~ iillitclerilli igeren yapz ve tesisler" dir. .. 15.12.1999 tarihinde Turizm Ba1canltgz Pasotteli Gorevde Yii1cselme Yolzctmeligi <;lkartllml§hr. Bu "Yonetmeligin amacz; liyalcat ve lcariyer ilkeleri. ger{:evesinde hizmet gerekleri esas almamlc Turizm Balcanllgz persollelinin gorevde yiilcselmelerine ili~kin usul ve esaslan belirle111elctir. Yonetmelilc, Turiz111 Balcanllgz merlcez ve ta§1"ll te~kilatl iIe Doner Sermaye j~letmeleri Merkez Miidiirliigilnde 657 sayzlz I?ev~=~ Me~ murlan Kallumma tabi olm'ak 9all~all lcadrolu personelin gorevde yiilcselme 11lteZzgl11delcz atamalanyla ilgili hususlart" kapsar. . .. Ulkemiz, Diinya Turizm brgiitii (WTO), Uluslararasl Sosyal Tunzm Burosu (BITS), A vrupa Seyahat Komisyonu (ETC), Uluslararasi Turizm Birligi (AIT), Diinya Seyahat ve Turizm Konseyi (WTTC) vb. turizm ile ilgili uluslararasl ku-

304

Turk Turizm Tarihi: Yap,sal ve Sektorel Geli~lm

rulu§larm aktif iiyesidir, aynca Ekim 1999'da Oiinya Turizm Orgiitil'niin Santiago-$iIi'de yapIlan 13. Genel Kurulu' nda "turizmin toplum ve e;em'eye olumsuz etkilerini azaltarak diinya turizmillin sorumlu ve siirdiirillebilir geli?imini bir dizi illceye baglayan" Turizmde Global Etik ilkeler Bildirgesi'ni kabul etmi§tir. Oiinya Turizm Orgiitil tarafmdan uluslararasl bir muhasebe sistemi olarak geli§tirilerek uygulanmaya ba§lanml§ olan Turizm Uydu Muhasebesi (TUM) ile "istihdal11, doviz girdisi, gelir dagzlu11l, bolgelerarasl denge ve gelir dagllzmz ae;ISllldan net etkileri ile ie; leaynak maliyeti ve altematif maliyetleri dikkate alan degerle/ldirmeler" sonucunda, yapllacak olan yatmmlann toplam ekonomik faydasmm, olumlu ya da olumsuz oImasl durumu 6nceden tahmin edilebilmektedir. Ulkemizde de turizm alanmdaki diizenlemelerle AB'ye uyelik siirecinin gerekleri yerine getirilirken, turizm sekt6riindeki geIi§meleri, diger ekonomik faaliyetIerIe ili§kilendirebilmek ve b6ylece iilkeler arasmdaki kar§Iia§tIrmah ~ah§malara katllabilmek i~in Turizm Uydu Muhasebesi ile ilgili ~ah§malara ba§lalillll§tIr. Turizm endiistrisinin bir biitiin olarak Ulkelerin ekonomik sistemlerine katkIsll1ll1 61~iilebildigi Turizm Uydu Muhasebesi, ulusal muhasebe sisteminin bir uzanhSl olarak girdi-~lktI analizlerini de it;ermektedir. B6ylece, " ulusal politilealan ohl?turmada kullallliabilecek ve hiikiil11et, turizm sektOl'ii, iilliversiteler ve diger kurumlar arasznda uyum saglayacak bir veri tabanlllm geli?tirilmesi", ulkemizde turizm sekt6rii ile ilgili bilgilerin kar§Ila§hrmah olarak degerlendirilebilmesine katkl saglayacaktIr. Turizm ve istihdam konusundaki 21 Haziran 1999 tarihli Bakanlar Konseyi Sonu~ Bildirgesi'ni takiben Avrupa Komisyonu, Birlik it;erisindeki turizm politikalanm ve faaliyetlerini izleyebilmek amaCl He "A vrupa Turizminin Geiecegi it;in Birlikte <::ah§ma" konulu tebliginde, eylemsel bir t;er~eve Onennektedir. Bu tebligin temeI amaCl, "turizm sektOriinde rekabeti ve siirdiiriilebilirligi daha da arttmnak ie;in turizl11 politikalan kOllusundalci i?birliginin hlzlandmlmasl ve sektoriin temel bilgi dagarcIgmlll arttzrzlarak i? sahalarz yaratllmasma katlclda bulunulmasl ile sektordelci kurumsal payda?lar tarafmdan tamtzlacale lclSltIl sayldalei onlemleri ortaya koymak" hr. It) Sekizillci Be~ hUlk Kalkmma Plam DOllemi (2001-2005)

2001 yIlll1da, halen yiiriirIiikte olan bir degi§iklik He b6lgeseI geli§meye y6nelik yatmmlara ili§l
'Turkiye'de Turizm Mevzuatl

305

ile "Adlyaman, Agrz, Ardahan, Bayburt, Batman, Bingoz' Bitlis, Diyarba/czr, Elazlg, Erzillcall, Erzurum, Giimii~halle, Hakkari, Hatay, 19d1r, Kars, Mardin, Mu~, Ordu, Siirt, Sivas, :;;anllUlfa, $zmak, Tunceli, Van ve Yozgat illerinde yanm lealml~, i~letme sennayesi yetersizligi nedeni ile i~letmeye get;ememi~ veya Ie!smell i~letmeye get;mi~ konaklama tesisleri ie;in yeni bir imkan saglamnz~" tIr. Anayasanm 90. maddesinin, "usuliine gore yiiriirliige leollulmu~ milletlerarasl antla~malar leamm hiilemiindedir, BUlliar hakkmda Anayasaya aykml!k iddias! ile AnaI/asa Mahkemesine ba~vurulamaz" bi~imindel
306

TUrk Turizm Tarihi: Yapisal ve Sektorel Geli~im

alan 3 km. de~illligindelci ktyz §eridi ve Nev§ehir, Urgiip ve Avanos ilr;e sllllrlan dl§l1lda yapllacak tunzm yatmmlan (leonalelama tesisleri ve mevcut leonaklama tesislerinin modemizasy~n yatmmlarz), KOBj leapsamll/rl almamle leredi tahsisi yapllmasl, KOBj lcapsammdalel turizm yatzrzmlarma, "Kallellllllada Oncelikli Yoreler" ba§ta olmale iizere Yatmm Te§vile Belgeleri ve Fon Kaynakll Kredi verilmesi" ongoriilmii~tiir (OPT 2001). ' . Turizm yatlnmlan halen "ozel onem ta§lyan seleWr yatmmlan" olarak kabul edllmekte ve "Yatmm Te§vile Belgeli yatmmlar, Yatmm jndil-imi, KDV istisnasl Giimriik Vergisi ve Toplu Konut Fonu istisnasz ile Vergi, Resim ve Harr; jstisnasl des~ tekleri"nden yararIanabilmektedir. Ancak, 2634 saYlIi Turizmi Te~vik Yasasl'nda belirtilmesine ragmen "turizm yatmm ve i§letmecilerinin ihmcatp saYllmalarz yolliinde bir uygulama ba§latzlamaml§"tIr (OPT, 2004). .

Tii~~
h~me~ TurkIye ye yahnm yapmak isteyen veya var olan yatmmlanm geni~let­ n:~k lst~!en .C;~k uluslu ~irketlerin kurabilecegi ortakhklardlr. Tiirkiye, sektorel bllmc; duzeYlm arhrarak ve gereken yasal diizenlemeIeri yaparak soz konusu yeni doneme hazlrhkh olmahdlr. YabancI yatmmlann oniindeki klsltfamalann kaIdmImasl amaCl ile c;e~itli diizenlemeler yapdmaktadlr. Avrupa Birligi Kurucu Antla~masmm 67. maddesinin uygulanmasl ic;in 24 Haziran 1988 tarih ve 88/36l/~EC saylh Konsey Oirektifi'nin uyumla~tmlmasma yoneIik 01 Agustos 2003 tanh ve 251~~ ~aylll Resmi Gazete'de yaYlmlanarak yiiriirIiige giren 4957 sayll! kanunla degl~lk 2634 sayllI "TU1'izmi Te$vilc Kallll1tultda Degi$ilclilc Yapllmasz Halclcmda Kamt1l" da bu alandaki c;ah~malar arasmda yer almaktadlr. . Tiirkiye'de, konaklama tesislerinin belgelendirme i~lemleri, Kiiltiir ve Tur~zm ~akanhgl ve belediyeler tarafmdan yapllmaktadlr. Bu iki belgelendirme slstemmde yer alan slmf ve tiirler, birbirinden farkhdlr. Kiiltiir ve Turizm Bakanhg.l'l:dan belgeli k~nak~ama tesislerinde YlldlZ sistemi gec;erli iken belediye ~elg:h. l(Qnal~la~a teslslennde slllif sistemi gec;erIidir. Her iki sisteme ili~kin IstatIstIkseI ~IlgI~:r ayn toplandlgl ic;in bilgiIer saghkII bir bic;imde degerIendirilememek~e~lr. T~m !
TUrklye'de Turizm Mevzuatl

307

damm te~vik edilmesini hedefleyen AB B6lgesel Politikasl, turizmin katklsml kabul etmi~tir (Avrupa Birligi Genel SekreterIigi, 2003). 2000-2006 donemine ait Yapisal Fonlar Programlanna ili~kin Komisyon Rehberi'nde, Avrupa yaplsal politikalan ve topluluk giri~imleri c;erc;evesinde desteklenen tedbirlerin yanmda Temmuz 1999'da kabul edilmi~ olan, "yerel leallemma ifin avantajlar sunan altemli potaltsiyele sahip bir alan" olarak turizme dikkat c;eki1mi~tir. Turizm ic;in en onemli mali destek, yaplsal fonlar ve ozellikle Avrupa Bolgesel Kalkmma Fonu (EROF) saglamaktadlr. Klyl Kanununda 03.07.2005 tarihinde yapiian degi~iklikle " (m.13) Organize turlar ile seyahat eden ki§ilerin ta§l1ldlgl yolcu gemilerinin ( leruvaziyer gemilerin) baglandlgl, guniin telmolojisille uygun yolcu gemisine hizmet ve17nele amaclyla liman hizmetlerinin (eleletrik, jeneratOr, su, telefon, illtemet ve benzeri teknik baglantz noktalan ve hatlannm) saglalldlgl, yolcularIa ilgili giimriikW alan hlzmetierinin goriildiigil, illke tamtl11l1 ve imajml iist seviyeye flkaracak turizm amafll (yeme-if11le tesisleri, all~­ veri~ merleezleri, haberle§me ve ula§tz17naya yallelik iiniteler, dmll§l1za, eliformasyo71 ve baltica hizmetieri, konaklama iiniteleri, ofis binalar) fonksiyonlara sahip olup, kruvaziyer gemilerin ymw§masl1w ve yolculan indirmeye miisait deniz yapllan ve yan tesislerinin yer aldlgl kruvaziyer ve yat limalllan yapllabilir" hi.ikmii getirilmi~tir. "2007 saylh Tii.dciye'deki Tiil'k Vatanda$lanna Tahsis Edilm Sallat ve Hizmetler Hakkmda Kamm, 06/03/2003 tarih ve 25040 sayIll Resmi Gazete de yaYlmlanan, 27/02/2003 kabul tarihli ve 4817 saylh Kanunun 35. maddesi ile 06/09/2003 tarihinden itibaren gec;erli olmak iizere yiiriirliikten kaldmlml~hr." Bunlara ek olarak daha once 2007 saylh yasada var olan "Kar;ale yaballCl uyruklu i§fi r;a/z§tzrdlgz tespit edilen i§ yerleri ve kar;ak fa/z§an yabancl uyntlelular haickmda, 2007 saylll Tiirkiye'de Tiirk Vatanda~lanna Tahsis Edilen Sanat ve Hizmetler Hakkmdaki Kanun'un 6'mcI ve 5683 sayzll Yabanczlanll Tii1'kiye'de ikamet ve Seyahatleri Hakkmdaki Kalllm'un ise 15 ve 16'11Cl maddelerine 11luhalefetten yasa/ i§lem yapllmaletadlr" ibaresi de kaldmlml~tIr. "Turizm belgeli i§let11lelerde r;alz§acale yabancllar 2634 sayllz Turiz111 Te§vik Kanunu'na gore Turizm Baicanlzgz'ndall; izin alm'ale falz~acaldar". Oaha onceki uygulamalar incelendiginde; bir yabancmm Tiirkiye' de c;ah~abilmesi ic;in oncelikle aranan ~art, "YabancI r;all§anl1l yaptzgl i§i yapacak, Turle vatanda§l1Hn ol11lamaSl ~artl" idi. Eylemlerin c;ogu, altyapmm (yollar, havalimanlan, vb.) ve mesleki niteliklerin geli~tirilmesinin yanmda konaklama ve diger turizm tesislerinin iyi1e~ti­ rilmesi ile ilgilidir. Ancak yaplsal fonlar, kusal alanlarda, klrsal <;:erc;evenin korunmasma, yerel kiiltiirel geleneklerin ve becerilerin si.irdi.iriilmesine y6nelik olarak koylerin yenilenmesine, eko turizm, spor turizmi gibi klrsal turizm pazarlanmn da geli~mesini saglayarak turizmin geli~mesine daha geni~ katklda

308

TUrk Tunzm Tanhi: Yapisal ve Sektorel

Geli~im

bulunmaktadlr. Ozellikle, tanm sektOrilnde istihdamm azalmasl, krrsal alanlar i<;in alternatif gelir kaynaklan bulma <;abalanna yol a<;ml§, bir alternatif olarak <;ift<;ilerin, turizm sektorilne girerek faaliyetlerini <;e§itlendirmeleri i<;in de yap 1sal fonlardan destek saglanarak "kusal turizm" veya "agroturizm" konulan te§vik edilmeye ba§laruUl§hr. TurizmIe dogrudan ya da dolayh olarak ilgili otorite ve yasa saYIsmm <;oklugu ve kurumlar arasmdaki e§gildilmde sorunlar ya§anmasmm yam sua, yonetimin merkezi aguhkh oImasl, karar silrecinin uzamaSIna neden olmakta, bu durum sektOriln daha dinamik bir geIi§im gostermesini engellemektedir. Aynca, yasal dilzenlemelerin yamnda kamu ve ozel sektor kurulu§lannm orgiltsel yapIlanmasmda onemii eksiklikler gori.ilmektedir. 2013 ylh i<;in ongori.ilen 35 milyon turist ve 30 milyar ABO Dolan turizm geliri ve 2023 yIlI i<;in ongori.ilen 42 milyon turist ve 66,8 milyar ABO Dolan turizm geliri hedefierine ula§mak i<;in 2634 saYlh Turizmi Te§vik Kanunu'nda degi§iklik yapilarak 2003 yllmda 4957 saylh "Turiz1Ili Te~vik Kanununda Degi~ilclik YaptZmasma Dait" Kaml1l" pkanlml§tIr. Arulan kanunun ana tern as 1 arazi geli§tirme modeli, <;agda§ bir arazi tahsis modeli, van§ noktasl hedefli planlama ve yonetim sistemIeridir. Arazi Geli§tirme Modeli; bir<;ok turizm aktivitesini birlikte i<;eren, yabanci zincirler ve markalarla biltilnle§ebilen, ozel sektor yaratIclhgml artiran, kamunun yilkilnil hafifleten projelerin uygulanmasl, <;agda§ Arazi Tahsis Modeli" ile tek elden, bir defada ve tammh bir alanda ger<;ekle§tirilecek yatmm projelerini ozendiren bir tahsis sistemidir. Ozel sektor ve kamunun yeni bir plan lama, projelendirme ve yonetim i<;eriginde bir araya gelerek, rolleri kamuya en az yilk getirecek §ekilde tammlamaSl da Van§ Noktasl (Destinasyon) Hedejli Planlama ve Yonetim'in geregi olarak belirlenmi§tir. i)

DO!CUZllllCll

Be~

TUrkiye'de Turizm MevzuatJ

309

e) Turizm bolgelerindeki a§1r1 yogunla§ma, sahillerdeki turistik beldelerde a§lIl yaplla§maya neden olmaktadlr. Bu yaplla§mamn ana nedenlerinden biri turizmin yore ekonomisine getirdigi canhhk sonucu i<; g6<;iln, do!aYlslyla da konut talebinin artmasl, digeri ise, tatil ama<;h ikinci konutlardakl artl§lardu. Her iki konut tilrilndeki artI§, aynca beraberinde ciddi altyapl sorunlanm da getirmektedir. A§lIl yapIia§mamn bir diger sebebi de, yerel ?onet~~leri~1 ran~ ama<;h yapda§mayl artlran imar plam degi§iklikleridir. Tunzm yorelermdekl yerel yonetimlerin imar plam yapma ve uygulama yetkileri yeniden dilzenlenmelidir, f) <;evreyi korumak ve yeni kirlenmelere neden olmamak i<;in illkesel ve boigesel fiziki geli§me pianian hazlrlanmahdlr. Biltiln sektorler bu fiziki plan kapsaml i<;inde degerlendirilmeli ve buna uymalan saglanmahdu. Turizm etkinliklerinin, kompleks ili§kilere baglmh olarak hassas dengelerde yaplla§masl geregi ve planlama ve yatmm silrecinin "ama<;" degil, talebe uygun fiziksel geli§imlerin ger<;ekIe§tirilmesinde onemli bir ".ar~~" oldu.~~. goz onilnde tutulmah, yeterli talep yaratIlarak talebe uygun geh§tinlecek urunler deo-erine satlimahdu. Yen! geli§tirilecek olan projelerde bu husus daha kolay de~gelenebilir, ancak, mevcut piyasada bulunan dengesizliklerin de bu.. yon~e dilzeitilmemesi durumunda, Tilrkiye turizminin bilyiimesinde olumsuz ozelhkler "yaygm bir geli§me verimsizligi" yaratabilir. . Turizmden sorumiu kamu otoritesi, standartlan saptayan, Izleyen, koordinasyonu saglayan ve gli<;lil denetim mekanizmasma sahip bir yaplya kavu§turulmahdir. Turizm sektorliniln, hem kamu, hem de ozel kesim kapsammda daha <;agda§ ve verimli oIarak orgiitlenmesi i<;in gerekli mevzuat dilzenlemeleri ivedilikie yaplimahdir.

YtZltk Kallamna PZam Donemi (2007-2013)

Yasal Diizenleme ve Turiz11l SektOriil1e Yetki DeVl·ine ili§kin Eylemler (DPT, 2005) : a) Kiiltilr ve Turizm Bakanhgl'nm turizm sektorilne yonelik sahip oidugu baZl yetkilerinin mevcut sivil toplum ve sektor kurulu~;Janna devrinin yapliabilmesi i<;in gerekli yasal dilzeniemelerin yapIlmasl, b) Turizm sektorilne yonelik mevzuatm klsa donemier halinde degi§tirilmemesi i<;in dilzenlemelerin yapIlmasl, istikrarh bir turizm politikasmm olu§turulmasl, c) Turizmin, '6ncelikle geli§tirilecek sektor' kabul ve ilan edilmesi, d) Turizm sektorilne yeni bir vizyon kazandlracai<, i.ilke <;apmda pianiama, organizasyon, yonetim, yetki ve sorumIuIuklan yilklenecek 'Ulusal Turizm Konseyi'nin kurulmasl,

Sonu!,; ve Oneriler

DIke turizminin onilndeki engellerin kaldmlmasma yonelik mevzuat dilzenIemeleri konusunda, biitilnsel ve <;agda§ bir yakIa§lmla ihtiya<; duyulan ana konular a§aglda sunulmaktadu. a) Turizm (:e1'l;:eve KammtJ. Haztdamp YU1'iirWge Ko1tulmaltdtr

Turizmin kendisine 6zgil yaplsml dilzenleyen bir <;er<;eve kanunu hazlrlamp yilrilrliige konulmahdlL Bu kanunia turizmin ilst yapl orgiltle.~1m~si, uzn:an~.lk alanlanna gore illkesel ihtisas orgiltlenmesi, aynca b6lgesel yonetlm ve org.~t­ lenmelerin de nasIl yapilmasl gerektigi hilkiim altma ahnmahdlr. Buna gore

1 310

TUrk Turizm Tarihi: Yap,sal ve Sektorel Gel~im

y6netim ve 6rgiltlenme ic;in onerilen kurumlar turizmde ya~al1llan sorunlannll1 c;6zillmesini saglayacaktIr.

b) Turizmde iistyapt Orgiitlemnesi Getirilmelidir .. Tiirkiye Turiz11t Konseyi (Turizm [jurast) Turizmde bir ilst yapl orgiltlenmesi olarak Tilrkiye Turizrn Konseyi (Turizm ~urasl) yasal dilzenlemesi yapdmahdlr. " Mesleki Kurulu~ Orgiitle1tmeleri1lin Yasalarla Destekle1tmesi Otelciler Turizm Yatmmcdan, Turizm Konaklama i~letmecileri, Tur OperatOrleri, Rehberler, Deniz Turizmi, Sivil HavaClhk gibi turizm meslek kurulu~lanl1ln birlik ~eklindeki orgiltlenmelerinin yasalarla desteklenmesi gerekir. .. Tm·izmde ihtisas Orgiitlenmeleri Turizm sektOrilnde tal1ltma, pazarlama, planlama, yatmm, ara~tJrma ve geli~tirme kurumlannll1 uzmanhk alanlanna gore orgiltlenmeleri ic;in yasal dilzenlemeler yapdmahdlr. Onerilen ihtisas orgiltIenmeleri ; Ulkesel Tal1ltma ve Pazarlama Konseyi, Ulkesel Planlama ve Yatmmlar Konseyi, Ulkesel Ar-Ge Kurumll'dur. G Tllrizmde Bolgesel Yonetim Turizmde b6lgesel, alt b6lge ve iller, beldeler goz 6nilnde bulundllrularak yerel birlikler ~e 6rgiltlenmeler ic;in yasal dilzenlemeler yapIlmahdlr. B6lge Turizm Orgiltii, Alt B6lge ve iller Turizm Konseyleri, Turistik Beide Belediyeleri Birlikleri, B61gesel Master Plan Organizasyonu, B6lgesel Tal1ltma ve Pazarlama Organizasyonu, B6lgesel ve Yerel Altyap I Birlikleri, B6lgesel Turistik Kalkll1ma Ajanslan oiu~turulmahdu. 2634 Saylh Turizmi Te~vik Kanunll'ndaki yeni yasal diizenleme ile yeni yetkilerle donatIlan Kiiltiir ve Turizm BakanhgI'nll1, bir ilst i~lev olan stratejik kontrolil de mutlaka yerine getirilmesi gerekmektedir. Proje ve program bazl11daki etkinlik 61C;ilmleri ile yerel fiziki ve i~letrne denetimleri ve belgelendirme i~lemleri bolge te~kilatll1a, meslek disiplini ile ilgili olan g6revler ise kamu kurumu niteligindeki meslek kurulu~lanna devredilmelidir. Ancak Killti.ir ve Turizm Bakanhgl bu alanlarda da ilst dilzeyde e~gildilm, g6zetim ve degerlendirme i~levini silrdilnnelidir. c)

Dolc~lZllllCU Be~ YtlltTc KallCt1t1lla Plam' 11da Ongoriilen Yasal Diizmlemelel. .. Ilgili mevzuat hilkiimleri c;erc;evesinde, egiticilerin mesleki deneyim kazanmalanna yonelik diizenlemeler yapIlmahdlr. Turist rehberligi egitimi standart olmahdlr.

TUrkiye'de Turizm Mevzuatl

311

.. AB mevzuatll1a uyum saglanmahdlr. co <;evre duyarh planlama konusunda ilgili yasalarda AB normlanna uygun uyarlama yapIlmahdu. co Planlama ve sektorel yer sec;iminde, c;evresel fal
T

Turk Turizm Tarihi: Yapisal ve SektOrel

312

.. .. .. .. "

Geli~im

Birligi Kanunu yeniden diizenlenrneli ve turizrn tiiketicisi zorunlu sigorta kapsarnma ahnrnahdlT. Uluslararasl alanda rekabet edebilrnek ic;in vergiler yeniden diizenlenrnelidir. Turizrn planlarna ve pazarlarnasl ic;in biitiinsel strateji kararlanm vereeek 'Turizrn Geli~tirrne B61gesel Konseyleri' olu~turulrnahdlT. Meslek ve Hizrnet Birlikleri Yasasl C;lkartIlrnah ve yiiriirliige konulrnahdlT. Ulusal Turizrn Konseyi olu~turulrnahdlr. AB standartlanna uygun yasalar C;lkartIlarak, tiiketici haklan korunrnahdlT.

Kaynakc;a Akmtiirk, T. (1986). Temel Hukuk, Anadolu Universitesi Yaymlan, Ankara,1986. Avrupa Birligi Genel Sekreterligi, (2003). Avrupa Birligi Miilctesebatml1l Ustlenilmesine ilif?lcin Tii.rkiye Ulusal Programz, Ankara. Birkan, i. (2001). "Tiirkiyenin Turizrn Kalkmrnasmm Siirdiiriilebilir Turizrn ilkelerine Uygunlugu", Baf?lcent Universitesi, 1. Ulusal Turizm if?letmeciligi Kongresi, Bildiri Kitabz, Ankara. Devlet Planlarna Te~kilatI. (1982). Bef? Yzllzlc Kalkmma Planlarmm Hedefleri ve Stratejileri (I, II, III, IVa, IV), Ankara. Devlet Planlarna Te~kilatl. (2000). Uzun Vade1i Geli~rnenin (2001-2023) ve 8.Be~ YIlhk Kalkmrna Plam'mn (2001-2005) Ternel Arnac;lan ve Stratejisi, Ankara. Devlet Planlarna Te~kilatl. (2001). Sekizinci Be~ YIlhk Kalkmrna Plam Turizrn Ozel ihtisas Kornisyonu Raporu, Ankara. Devlet Planlarna Te~kilatI. (2004). Oevlet Yardlrnlanm Oegerlendirrne Ozel ihtisas Kornisyonu Raporu, Yaym No: OPT 2681, Ankara. Devlet Planlarna Te~kilatI. (2005). Ookuzuncu Be~ Yllhk Kalkmrna PI am (20072013) Ozel ihtisas Kornisyonlan EI Kitabl, Ankara. Kalkan, O. (1995). En Son Ankara.

Degi~iklikleriyle

Ac;Ildarnah Turizrn Mevzuatlrnlz,

Turkiye'de Turizm Mevzuatl

313

Karaaslan, i. $. ve T. Ozelci. (1995). Siirdiiriilebilir Turizrn PlanlarnasIPolitikalar- Tiirkiye, 19. Diinya $ehircililc Giillii. KololcYU111U, Siirdiiriilebilir Turizrn, Turizrn Planlarnasma Ekolojik Yakla~Irn, Alanya: 7-8-9 Kasirn 1995. s.359-371, Belediyeler, YIl:9,SaYI 28, s.9-18. TURSAB. (2003). Karnu Turizrnden <;ok Vergi Ahyor Az Yatmrn Yaplyor, TURSAB Dergisi, SaYI: 227, $ubat YaymeIllk, istanbul.